FAKULTETI EKONOMIK

Tema: SISTEMI I ARSIMIMIT DHE FINANCIMIT NE DISA VENDE EUROPIANE

L... DHE NE KOSOVE

Emri dhe Mbiemri

Driton Qiraxhiu

Fatlum Hashani

Studimet Master ne Menaxhent dhe Informatik

Viti akademik 2010/2011

Seminar ne Lenden: MENAXHIMI I RESURSEVE NJEREZORE

Mentori: Prof. Dr. Sc. MUJE GJONBALAJ

Qershor, 2011

PERMBAJTJA

Hyrja……………………………………………………………………………………………..…………….3

Sistemi i financimit te edukimit ne Danimark……………………………………………….4 Sistemi i financimit të edukimit dhe arsimimit në disa shtete evropiane………7 Sisitemi I Financimit dhe Edukimit ne Kosove……..………………………………………21 Ndarja e përgjegjësive për shkollat………………………………………….…………………22 Fondet tjera për shkolla……………………………………………………………………………..23 Buxhetet Komunale……………………………………………………………………………………24 Inspektimet dhe kontrolli financiar…………………………………………………………….26 Sistemi i edukimit………………………………………………………………………………………27 TREGU I PUNËS NË BE……………………………………………………………………………..29 BIBLIOGRAFIA…………………………………………………………………………………………..30

Hyrje

Në tekst së pari kemi prezentuar karakteristikat e sistemit të financimit të edukimit dhe arsimimit në disa shtete evropiane- anëtare European Agency for Development in Special Needs Education: Austri, Angli, Belgjikë (pjesa flamane), Danimarkë, Finlandë, Francë, Irlandë, Gjermani, Holandë, Norvegji dhe Suedi duke i numruar ndryshimet të cilat i planifikojnë për financim shtetet në veçanti.

Prezentimit i kemi shtuar dhe karakteristikat e sistemit të financimit të arsimimit të posaçëm në Slloveni. Kemi konstatuar se, për shkak të mënyrave të ndryshme të financimit të arsimimit UPP, të sistemeve të ndryshme të shpërndarjes PP, mënyrave të ndryshme të financimit të arsimimit për UPP (segregimi, integrimi.), përgjegjjeve të ndryshme të procedurave dhe zyreve për vëndosje etj. Nuk mund ti krahasojmë shtetet në veçanti në mes vehtës, ku edhe përkundër dallimeve theksojmë përparsit dhe dobësit e modeleve të financimit. Te përcaktimi i karakteristikave, përparsive dhe dobësive të modeleve të ndryshme kemi pas para syshë kombinimin e dy parametrave: qellimi (kujt janë dedikuar mjetet) dhe indikatoret investues (input, output dhe financimi i prodhimit). Konstatimet e përgjithëshme mbi ndarjen e mjeteve, planeve strategjike, kontrollit mbi mjete të evalvimit të efikasitetit të cilat i kemi përvetsuar në përmbledhje vlejnë për të gjitha shtetet dhe do të duheshin të ndikojnë dukshëm në zhvillimin e arsimimit UPP, efektivitetit të sistemit, praktikën inkluzive si dhe në sjelljen e përgjegjëshme në proceset e vëndosjes.

Me sistem të financimit të arsimimit dhe edukimit parasegjithash nënkuptojmë :

• burimet e financimit (llojet dhe strukturen e tyre), • subjektet primare dhe sekundare, të cilat nga burimet e ndryshme sigurojnë

mjete konsumuesve (institucioneve dhe organizatave që zhvillojnë edukim dhe arsimim),

• rrjedhat e mjeteve financiare deri te konsumuesit e fundit (llojet dhe struktura) . Është i mundur dhe përcaktimi i ngusht i sistemit të financimit të arsimimit :

• burimet e financimit , • konsumimi i mjeteve te dedikuara.

Sistemi i financimit te edukimit ne Danimark

Në shumicën e vendeve perëndimore, kornizat për hulumtime është sfiduar në vitet e fundit, si nga burimet e kufizuara publike për universitetet, dhe nga strukturat e reja per shpërndarjen e burimeve në bazë të konkursit për fondet e jashtme te kërkimeve shtetërore, fondacionet e ndryshme strategjike kërkimore dhe agjencitë e BE-financimit. Në sisteme të reja qeverisje në universitete dhe të sistemeve ardhshme të reja te përgjegjshmërisë kërkimore thekson produktivitetin studiues dhe së bashku me burime të kufizuara për universitetet kërkimore dhe presionet e edukimit masiv, kemi një situatë në fusha të shkencës më të madhe, ku strategjitë për formimin dhe organizimin e hulumtimit duhet të jetë rizbuluar. Rol në rritjen e financimit të jashtëm dhe kontrata afatshkurtra nënvizon nevojën për strategji të reja për krijimin e hapësirës për kërkime në universitete.

Në sistemin europian të arsimit të lartë vepron ENIC prej vitit 1994, (Europian Network of Information Centre), si organ i Këshillit të Europës, anëtarë të së cilës janë NARIC (National Academic Recognition Information Centre ) në çdo vend të veçantë. Qendrat NARIC janë formuar prej ministrive të arsimit në çdo vend, por statusi dhe objekti i punës së tyre mund të jetë i ndryshëm nga një vend në tjetrin. Në vendet ku universitetet kanë një autonomi të fortë, vendimi për njohjen e kualifikimeve dhe periudhës së studimeve merret prej tyre për arsimimin e fituar jashtë shtetit. Në këto raste Naric nuk marrin vendim, por afrojnë informacion dhe këshilla për të gjithë të interesuarit.

Rrjeti NARIC është i lidhur me rrjetin informativ të arsimit të lartë në Europë (EURIDICE) i cili përkrahet nga programi SOCRATES dhe me drejtori të Bashkimit Europian. Rrjeti NARIC kooperon edhe me Rrjetin Europian të Sigurimit të Cilësisë në Arsimin e Lartë (ENQA) i krijuar më 1999.

Në të gjitha vendet, Naric kryejnë këto funksione :

- japin informacion për arsimin e lartë - përfaqësojnë shtetin në bashkimin Europian, Këshillin e Europës dhe UNESCO - japin vlerësime krahasuese për arsimin e lartë të huaj - publikojnë informacione, broshura, shërbime në internet - japin informacion për mundësitë e studimit dhe punësimit.

Mësimi në tregun e brendshëm në CBS (Copenhagen Business School) tani bëhet pjesë e përpjekjeve për të krijuar grupe kërkimore, dhe kërkime të financuara nga jashtë bëhet një bazë për formimin e grupeve të kërkuesve të rinj, të cilët mund të zhvillojnë programe të reja mësimore. Në Salancik & Pfeffer`s (1977) ata diskutojnë se si financimi i jashtëm për departamentet e universiteteve duket të jetë një dimension shumë të rëndësishëm për pushtetin, por

që të gjitha departamentet përdorin kriteret e tyre për qasje në burimet, dhe kështu të sfidojë kriteret e pushtetit, madje edhe nëse ato të bazuara në burimet e jashtme kanë legjitimitet më të mirë se ato të mbingarkuara me mësimin.

Ne Studimin tonë të udhëheqjes kërkimore në Shkollën e Biznesit të Kopenhagenit ka treguar nevojën për cilësi të veçanta për udhëheqje kërkime, të tilla si: • cilësitë personale (kapitalit shkencor) në mënyrë që të krijohet respekti dhe te formulojnë programet e kërkimit • Aftësia për një ndërmjetësim midis rrjeteve në mësimdhënie dhe kërkime, dhe jo më së paku në botën e jashtme për të krijuar aleanca për financim • Të jetë në gjendje të përdorin kontaktet e jashtme dhe shpërndarjen e hulumtimit për qasje në hulumtime të mëtutjeshme • Të jetë në gjendje të përdorin rregullat dhe të negociojë në burokracinë dhe zhvillimin e hapjes organizative në mënyrë krijuese • Për të krijuar një ambient të menaxhimit të vetë në një grup hulumtimi kolektiv të organizuar për të mobilizuar hulumtuesit e rinj për të marrë iniciativat e tyre. Me fjalë të tjera, udhëheqjen sipërmarrëse në kërkime si një lloj i menaxhimit të njohurive dhe jo përshtatja në strukturat ekzistuese dhe burimeve është ajo që karakterizon mjedisin e ri të universitetit. Kjo është një krijim i mundësive në institucionet, ku hapësira për hulumtim është shtrydhur gjithnjë.

CBS-Copenhagen Business School (Shkolla e Biznesit e Kopenhages), eshte themeluar ne vitin 1917 se pari si nje institucion privat nga Shoqata Daneze per avancime ne edukimin e biznesit. Ne vitin 1965 CBS ishte integruar ne sitemin e edukimit te larte dhe arriti qe te jete institucion veteqeverises. CBS eshte njera nga shkollat biznesore me te medha dhe me te mira ne Europen veriore me theks te veqant ne hulumtime dhe edukim. Lokacioni kryesor in CBS eshte ne Kopenhage, qytet me 1.8 milion banor, qendra kulturore, financiare administrative e Danimarkes. CBS eshte nje Universitet urban me komplekset te vendosura ne dy ndertesa modern ne Frederiksberg, afer zemres se Kopenhages. Thuajse te gjithe ne Danimark flasin Anglisht.

Sistemi i financimit të edukimit dhe arsimimit në disa shtete evropiane

Tabela 1: Egzaminimi i karakteristikave të sistemit të financimit, edukimit dhe arsimimit UPP në disa shtete Shteti Financimi i

arsimimit UPP

Proceset

organizuese

vëndimtare

Efektiviteti,

suksesi, zhvillimi

strategjik

Danimarka - Komunat apo rrethet (për UPP me pengesa të mëdha) fitojnë dotacione te momentit nga shteti varsisht nga numri i banorve të moshës së ndryshme dhe taksave lokale . - pushtetet lokale shkollore përcaktojnë madhësinë e mjeteve për të gjithë UPP sipas legjislatures nacionale. - Shpërndarja e mjeteve për PP mvaret nga pushteti lokal shkollor.

- Vendimet për arsimim në UPP janë të kyçura në sistemin e arsimimit. - pushtetet lokale përacktojnë dotacionet për arsimim të posaçëm për të gjitha shkollat në rreth. - Në bazë të vendimit të zyres se keshillit pedagogjiko psikologjik, marrin dotacion për numrin e orëve të caktuara të arsimimit të posaçëm. - Pushteti lokal shpërndan mjetet për PP shkollave varsisht nga numri i nxënësve dhe kërkesat e posaçme dhe nevojat gjatë orëve të arsimit të posaçëm. - Mjetet për PP janë të kyçur në suaza të tërsishme ekonomike; ndarja mvaret nga vendosja e drejtorit të shkollës (sistem i decentralizuar). - Për nevoja paraprakisht të caktuara dhe të dokumentuara sipas arsimimit të posaçëm ndahen mjete të posaçme të cilat shkollat sipas vendimit autonom i

- Këto lëmi në Danimarkë nuk janë të evalvuara ! Mënyra e financimit të arsimimit të UPP është e ngjajshme sikurse lëmët tjera ne sitemin politik - Zyra

pedagogjikopsikologjike (Pedagogic -

Psychological Advice Office) përciell zhvillimin e UPP dhe një herë në vit i noton kontinuitetin, ndryshimet apo kryerjen e shkollimit. - Nxënësit dhe prindërit duhet të pranojn një herë në vit raportin e zhvillimit.

përdorin për materiale, metoda të posaçme, specialiste, mesuesa shtesë etj.

Austria ! Krahinat apo komunat i suportojnë shkollat e rregullta apo të posaçme . ! Krahinat zëvëndësojn konsumimet e punësimit me të ardhura të pushtetit qëndror me rastin e harmonizimit të buxhetit . ! Komunat suportojnë shkollat, social i paguen edukatoret dhe terapeutet . ! Madhësia e mjeteve mvaret nga numri i nxënësve dhe lloji PP. ! Mjetet u takojnë nxënësve me PP të paraprake (vertetim të përfituar) pavarsisht nga ajo a vijojnë në mënyrë të rregullt shkollën apo shkollën e posaçme (3,95 nxënës në një mësues, 23 orë mësimi) ! Mjetet u takojnë nxënësve në arsimim të përgjithshëm varsisht nga veshtirësit e

! administrata e rrethit apo kontrolloret shkollor vendosin për shumën e që mvaret nga numri kategoria dhe shkalla e kerkesave të posaçme. ! Para se te financohen, lidhen me shkolla apo me qëndra për edukim special dhe ekspert individual . ! Pas marrveshjes së përbashkët shpërndahen mjetet shkollave veç e veç. ! Proceset e ndryshme në mes rretheve janë pasojë e vendimeve autonome.

! Nuk egziston verifikim i posaçëm a janë financimi dhe integrimi të lidhur. ! Pohohet se nuk është çdo mënyrë e arsimimit në shkolla të rregullta efektive; kjo dmth. se integrimi nuk është neutral dhe se mjetet për të rriten ! Poqëse financimi bazohet në lidhje të kjart të mjeteve të dedikuara grupit qellimor pa procedura të posaçme byrokratiketë cilat kerkojnë mjete nga burimet tjera. ! Efekti negativ i sistemit të financimit është rritja e numrit UPP për shkak të konstatimit PP (ata që nuk janë të dallueshëm janë të kyçur në bilancë të njëjtë sikurse ata të cilët kan dokument). ! Drejtori është përgjegjës për veprimin e shkollës

paverifikuara (213 nxënës në shkolla fillore në një mësues dhe 23 orë mësimi në javë).

. përgjigjet krahinës, komunës, sherbimit social dhe udhëheqjes së shkollës. ! Inspektorati ofron supervizion dhe jep këshille shkollës. ! Mësuesit i njoftojnë prindërit mbi progresin dhe mundësit në shkollë. ! Shkollat në përgjithësi përgatisin raportet për përdorimin e mjeteve për PP.

Anglia ! Financimi i tërsishëm i arsimimit UPP bazohet ne financimin e inputeve (numri i nxënësve në rregjister) dhe financimi prodhues. ! Buxheti i shkollave të rregullta shtrohet nën pushtetin lokal (Local Management of Schools . LMS). ! Të gjitha shkollat e rregullta kan buxhetet bazike të arsimimit UPP. ! Parashifet që nga buxhetet bazike të financohen të gjitha të nevojat kaluese të nxënësve të cileve u nevoiten ndihmat e posaçme dhe ndihm at e ndryshme duke i arsimuar mesuesit klasorë sipas këshillave të pedagogëve special shkollor. ! Në shumicën e rasteve shkolat fitojnë mjete

! Në bazë të pjesës standarde të konsumit, qeveria përcakton për çdo vjet buxhetin pushtetit lokal. Për arsimim janë standardet të shpërndara në pesë (5) nënelemente në mes të cilëve arsimimi UPP bazohet në në formula socioeknomike. ! Pushteti lokal (LMS, LMSS) përcakton buxhetet shkollore në bazë të kriteriumeve të qeverisë dhe është e lirë për shpërndarjen e mjeteve. ! Në çast kur shkollat i fitojnë mjetet e duhura lirshëm vendosin për çështje se ku do ti shpenzojnë (kuptohet konform me rregullore të veçanta) . ! Edhepse është vështirë të përcaktohet sa mjete përdoren për arsimim UPP është e

! Në teori është sistemi i financimit i mvarur nga kërkesat aktuale dhe nga kjartesia e tyre pra, ai shkon deri të përgjegjësia e shkollave . ! Kur mungojnë mjetet dhe ndikimi i faktorve të tjerë egziston rreziku se UPP paraqet problem që mund të zgjidhet me mjete shtesë . ! Poqese shkollat njoftojnë se janë të suksesëshme në arsimim ajo gjë ndikon në rregjistrim të pasojave në integrim apo inkluzion UPP. ! Në hulumtimet sistemore egziston interes i madh për konstatim të lidhëshmërisë në mes modelit financues dhe shkallës së integrimit apo në mes efektivitetit dhe modeleve të ndryshme të

shtesë për ata nxënës të cilët kan nevoja më të mëdha dhe të cilët psh. u nevoitet ndihma shtesë e sherbimeve të jashtme. Për ato raste egzistojnë kriteriume të ndryshme sipas të cilave vendoset shuma e mjeteve (sipas statusit socioekonomik, sipas rezultateve të bisedimeve, sipas rregjistrit shkollor, sipas »revizionit« të PP nga vitet e kaluara) ! Buxhetet e shkollave të posaçme i përcakton LMSS (Local Management of Special Schools) në bazë të numrit të vendeve që i ofrojnë (ajo mavret nga shkalla e pëngesave).

kjart se rreth 12- 15% të krejt buxhetit për arsimim. ! Prindërit duhet të jen të njoftuar me masa të shkollave dhe të informohen për veshtirsit, sjellje dhe progresin e fëmiut.

shpërndarjes së mjeteve. ! Shumë debate mbi sukses të financimit lidhen me përdorimin e kriteriumeve për shpërndarjen e mjeteve egzistuese për PP. ! Shkollat, thjesht, nuk përgatisin raporte mbi sasinë e përdorimit të mjeteve për PP dhe mbi rezultate të përdorimit (perpos poqese merren paraprakisht vesh shkollat në mes vehtes në lëmë të caktuar) mirepo, pavarsisht përgjigjen pushtetit lokal dhe zyres se inspekcionit për standarde arsimore.

Belgjika ! Shteti i finacon shkollat e rregullta dhe të posaçme: investon në kuadra dhe ne afarizëm të shkollave ! madhësia e mjeteve mvaret nga numri i nxënësve të rregjistruar në shkollë në datë të caktuar. ! Mjetet shpërndahen në adminsitratë shkollore (ku nuk egzistojnë dallime ne mes rajonev) . ! Financimi I arsimimit për UPP është i shpërndar : për shkolla fillore, të mesme ,

! Prindërit firojnë dokument në të cilin është i cekur cili lloj arsimimit varsisht nga PP u nevojitet fëmijve të rregjistrohen në shkollën e posaçme. ! Rregjistrimi në shkollë të posaçme automatikisht diktohen mjetet e duhura . ! Procedurë e njëjtë në rregjistrim është gjatë rregjistrimit në arsimim të integruar. ! Mjetet shtesë për UPP në shkollën e rregullt janë të ndara nga buxheti i rregulltë .

! Fakti se konsumimet për nxënës në shkollim të posaçëm janë 3 X më të mëdha nga konsumimet në nxënës në arsimimin e rregulltë dhe rritja e arsimimit të posaçëm si stimulim segregues UPP (shkollimi u është siguruar në sistemin segregues)tregon rëndësin e financimit. ! Çështjet negative të financimit janë: financimi I nxënësve të veçant shpjen ne luftë për të; financimi më i madh në arsimim të

arsimim të integruar dhe për PP në shkollat e rregullta. ! Shumë mjete janë dedikuar PP mbrenda arsimimit të segreguar (kalkulimet përcaktojnë standardet e posaçme). ! Egzistojnë koeficintet e përcaktuar për llojet e PP dhe format e arsimimit sipas llogaritjes se shumës së posaçme varsisht nga numri i nxënësve. ! Në vitin 1997/98 ishin konsumimet në nxënës në shkollën e rregullt 98,140 Franka belgjik dhe në shkollën e posaçme 315,482; në shkollën e mesme 229,356 në nxënës në arsimimin e rregullt, në atë të posaçëm 469,919 frank. ! Varsisht nga numri i nxënësve të kyçur në arsimim dhe natyrë dhe në shkallën PP financohen orët shtesë të mësimitdhe mjeteve mësimore .

! Mejtet shtesë shpërndahen sipas procedures së posaçme: shkollat raportojnë qeverisë mbi grupin UPP dhe japin planin e punës. Grupi i anëtarve të administres shkollore, inspektorati i shkollës, bashkpunëtoret e jashtëm vlersojnë nevojen e orëve shtesë varsisht nga grupi i nxënësve, kualiteti i planit punues, orët e dhëna nga vitet e kaluara, mjetet egzistuese dhe numri i nxënësve në shkollë. ! Shkollat kan autonomi relative në vëndosje për shpërndarjen apo dhenjën e orëve.

posaçëm në sistem të ndarë pamundëson zgjedhjen dhe lirinë e prindërve të zgjedhin formën e shkollimit; mësuesit në shkolla të rregullta nuk inicon të përpiqen posaçërisht për UPP. ! Inspektorati i shkollës kontrollon kualitetin e arsimimit në të gjitha shkollat. !Përdorimi i mjeteve financiare në shkollat e posaçme është i kontrolluar nga ana e inspektoratit të shkollës. ! Për çdo vit vlersohet përdorimi i mjetev enë shkollat e rregullta dhe qellimet e arritura të shtruara me detyra prioritare.

Finlanda ! Financimi i arsimit është ndare ne mes shtetit dhe komunes . ! Kriteriumet e financimit janë per te gjithë te njejte pavarsisht nga te ardhurat: shteti ben financimin sipas rangjeve te standardizuara mbrenda te cileve

! Shkollatduhet te vendosen se si do te perdorin mjetet e veta: per çdo vit mesuesit i prezentojne nevojat financiare per klase te ve; shperndarja e mjeteve mvaret nga prioriteti i vendosjes se konferences si dhe adminsitrates lokale

! Sistemi i financimit nuk kufizon dhe nuk zvoglon integrimin; anasjelltas: sistemi fleksibil e nxite dhe e lehteson realizimin e tij ! Adminstrata qendrore kontrollon dhe evalvon shperndarjen

çdo vit percakton mejtet ne bazë te nje nxënësit, oreve mesimore dhe njesive tjera. ! Shteti i mbulon subvencat 57% nga konsumimet rrjedhese (faktori kryesor per percaktimin e mjeteve është numri i nxënësve). ! Financimi i komunave bashkesive nderkomunale bashkesive private apo fondacioneve nuk është i percaktuar me shpenzime te caktuara mvarsisht nga nga numri i popullates, te gjitha komunat paguajn shumë te njejte (dallimi ne mes komunave mbulohet me shumate standarde nacionale per koke te banorit). ! Pas marrjes se subvencioneve shtetrore (shteti nuk dikton rregulla se si te perdorin komunat mjetet dhe si ti shperndajne ato) komunat vet vendosin per shperndarjen e mjeteve (UPP i kushtohet kujdes i vecant ). ! Per shpenzim ete posaçme shteti dedikon mjete shtesë. ! Pas vitit 1990 mjetet per UPP neper shkolla janë zvogluar dukshem.

shkollore. ! Bnuk egziston financim i ndare per shkollim te posaçëmm . financimi i edukimit te UPP është pjese e financimit per shkollim te posaçëmm . financimi i arsimimit UPP është pjese e financimit te arsimit te rregullte. ! Subvencionet e ndryshme per PP janë rezultat i harmonizimit fleksibil per shkollate me nevoja te posaçme.

meritore te mjeteve.

Franca ! Financimi shteror nga vitet e 80. (sipas ligjit mbi decentralizim) bjen dukshem nga 69,1% l. 1980 ne 65,4% . ne vitin 1995; financimi rajonal rritet nga 14,3% l.1980 ne 20% ne vitin .1995. ! Dallimet qe ishin si pasoje e qellimeve administrative dhe politike ne perkujdesjen sociale, sektorit te shendetsise, sektorit te edukimit mjeksore dhe sektorit te posaçëmm nacional edukativ si dhe mbrojtja shoqerore qe merret me rrezikun sesa me interes janë shkaqe te zvoglimit te interesit per analiza nga lema e financimit te arsimit UPP. ! Per arsimim fillore te posaçëmm jan ete dedikuara perafersiht 6% te krejt buxhetit; kurse per shkollim te mesem dhe te larte 2,4%. ! Personat me PP qe u nevojitet ndihma e perhereshme dhe jan te mvarura nga ndihmesat apo njeri nga prinderit per shkak te kujdesit duhet te mbesi ne shtepi, marrin ndihme te posaçme . Ne vitin 1994 kesi personash ishin me msohe deri 20 vjecar 0,6%. ! Nje pjese e

! Ne France egziston nje numër i madhe i institucioneve private te cilat kan nenshkruar bashkpunimin me shtet (qe i financon te punesuarit) dhe shumë oprganizata tjera qe subvencionojne arsimimin per at shkak janë proceset organizative dhe vendosja me kompkese. !dega e autorizuar e sistemit nacional edukativ (IADSDEN) percakton numrin e mesuesve per çdo vit. ! Komuna (poqese behet fjale per shkolla te mesme, dega IA-DSDEN) e financon nderitmin dghe veprimin e shkollave dhe i paguen mesuesit. ! Per nxenes te semure dhe UPP qe janë te integruar, nga komuna janë te dedikuara mjetet per ndihmesa, mesuesa shtesë dhe asistent . ! Poqese nxënësve u nevoitet terapia apo rehabilitimi me vertetim mjeksor i drejtohen sherbimev ete posaçme qe i financon sherbimi social. !Nga kjo rrjedh se pergjegjesia e shperndare ne mes; shtetit pushtetit lokal - rajonal, oragnizatave shendetsore dhe sociale si dhe familjet qe marrin mjete shtesë

! Per shkak te kufizimit te konsumimit publik ne lemen e kujdesjes sociale duhet te gjitha planifikimet te lidhen per buxhet te kufizuar te perhereshem. ! Vëllimi i punes ne institucione mjeksoro-arsimore është zvogluar per shkak te integrimeve. ! Integrimi ka shkaktuar ndryshime dhe veshtirsi te llojit te vet ne percaktimin e shperndarjes se mjeteve. ! Mbështëtet ndihma e drejteperdrejte financiare personave me PP apo prinderve te tyre (m eteper si financim i projekteve zhvillimore dhe pershtatjes ne ambient qe psh. pamundesojne integrimet ne shkolal te rregullta apo ambient normal). ! Mirepo, ideja per pershtatje ne ambient është e rendesishme, jo vetem ndertesa si ndertese por menyra e punes dhe metodat e perdorura (Klasat e posaçme ne shkollat e rregullta ishin te ndara . vepronin si institucione te posaçme. Me mire do te ishte poqese do te bashkpunonin ne mes vehetes dhe

mjeteve shkon nga buxheti social per nxensa te shkoles fillore te obliguar me PP (me se tepermi per perkujdesje ne institucione te posaçme) .

do te ishin te financuar njejte). ! Verejtja se ndiham financiare familjeve dhe UPP shkakton keqtrajtime neuk qendron sepse procedurat zgjedhese ishin shumë rigoroze. Per shkak te ambientit shoqerore janë çdo here e me teper femije qe kan UPP per sjkak te eliminimit social.

Irlanda ! Ne shkollat e rregullta janë te dedikuara mejtet per PP: te ardhurat personale per mesuaes vizitore, mesues shtesë dhe asistent qe ofrojne dijen e vet ne procesin mesimor; per mjete mesimore dhe teknologji informatike etj. ! Shkollat e posaçme marrin mjete nga pushteti qendror: te ardhurat personale per oret mesimore te plota te mesuesve, pedagogeve special dhe asistenteve per PP; per transporte te posaçme, mjete dhe ndihmesa te posaçme.

! Ministria per arsim dh eshkence harmonizophet per buxhete per çdo vit me ministrin e financave . ! Sektoret e posaçëmm te ministrise se arsimit dhe shkences kan kompetenca te posaçme: Sektori i financave i percakton rrogat dhe numrin e punetorve qe janë te punesuar rregullisht ne shkollate posaçme; Sektori per planifikim merret me ndertimin e shkollave; Sektori per PP percakton pajisjet per shkolla te rregullta dhe te poscame, rrogat e asistenteve, mesuesve te punesuar me gjyse kohe te punes, konsumimete udhetimit, konsumimet per ushqim per mesues tjere . ! Financimi shtesë është i mvarur nga kategoria dhe

! Marredhenia ne mes sistemit te financimit dhe inkulzimit apo integrimit nuk është velavuar ende. ! Pvarsisht nga kjo është e kjarte se sistemni i meparshem i financimit (shkollat e rregullta janë per UPP te kyçura dhe automatikisht kan marr mjetet e duhura) e qe negativisht ndikoj ne integrim . ! Mungesa e mjeteve te PP ne shkollat e rregullta shkaktoi ngarkimin e UPP ne shkolla te posaçme. ! Sistemi egzistues është i centralizuar dhe mjetet janë te drejtuara ne cak te perbashket. ! Mjetet per diagnosticimin dh eligjeratat nuk perdoren nga buxheti arsimor nacional (ato procedura paguhen nga administrata

shkalla e veshtirsicve shkollore apo PP është i dedikuar per shkolla apo klase te posaçme. ! Nga viti 1988 me vetrregjistrim ne shkolla te rregulllta inicohet kycja ne UPP. Mirepo, nuk ishin parapare ndryshime te tilla ne sistemin e financimit. ! Deri vone shperndarjen dh eperdorimin e mjeteve vendoseshin sherbimet e administrates e qe fuqishem ndikonin ne perdorimin e mjeteve. ! Me ndryshimin e sistemit te financimit janë bere shkollat me shumë fleksibile.

rajonale shendestsore). !Shkollat nuk raportojne per perdorimin e mejteve perpos kur kan revizione dhe kontrolle te llogarive. Te perdorimi i mjeteve janë autonome . ! Inspekcionet shkollore nuk raportoijn per perdorimin e mjeteve per arsimim te UPP . ! Evalvohet efekti i shkollave apo i klasave te posaçme ne shkollat e rregullta: a janë klasat apo shkollat ashtu sic duhet te kyçura ne UPP . ! Prinderit ne oergjithësi nuk janë te lajmeruar per lehtesimet e ndryshme perpos perkrye shoqatave te ndryshme.

Gjermania ! Mbi financimin e arsimimit vebndoset ne tre nivele; qendrore, krahinore dhe lokal. ! 90% e mjeteve janë te siguruara nga bashkesit lokale dhe krahinore (per te ardhura personale dhe per shpenzime materiale) si dhe per rroga te punetorve tjere. ! Financimi i arsimit nuk dallohet ne krahina te ndryshme. ! Arsimimi i UPP financohet njejte sikurse financohen shkollat e rregullta.

! Ne mes rajoneve janë dallimet ne proces te vendosjes.. ! Në proces te vendosjes duhet te sqarohen çështje te ndryshme: Cila menyre e ndihmes esht eper femi me e mira? Cila shkollë do te oforoje ate forme? Cila është shkalla e PP dhe a ka femiu kerkesa shtesë sikurse janë: ndihmesat teknike, nevoja per transport apo menjanimi i barierave arkitektonike etj.? ! Me procesin e integrimit ka dëshirë te bartet

! Parashifet qe te jen perpjekjet per decentralizim ne rivendosjen e vendimmarrjes , per inevestime ne nivele te uleta, e qe do te kontribojne ne zhvillimin e e integrimit dhe autonomise ne shkolla. ! Shkollat do te duheshin te raportojne per cilesine dhe efektivitetin. ! Ne Gjermani, sistemi i pergjegjësisë është si vijon: parlamenti kontrollon qeverin,

! Disa shkolla te posaçme, shkollat per nxenes me pengesa mesimore janë te financuara lokalisht; shkollat tjera per nxenes me veshtiresi mesimore janë te financuara nepermjet krahinbes dhe te tretat shgkollat per te verberit dhe te shurdherit janë te financuara nga shkalla e ndermjetme e psuhetit. ! Pedagoget special qe mesojne ne shkolla te posaçme e qe i takojne asaj shkollë duke punuar po ne te njëjten shkollë janë te paguar njejte.

pergjegjesia ne vendimmarrje nga krahina ne rrethe dhe nga rrethet ne shkolla. ! Prinderit kan te drejte tre vendosin mbrenda rregullave te ligjit shkollor. ! Per shkak te rregullave financiare shkollat nuk janë te lira per perdorimin e mjeteve per qellime te ndryshme. Organet e ndryshme vertetojne konsumimet e ndryshme te arsimimit.

qeveria esht epergjegjese per arsimim, çdo shkollë e zgjedh perfaqsuesin e prinderve per nivelin e rrethit, niveli i rrethit perzgjedh perfaqsuesin e prinderve per nivelin shtetror. ! Shkollat pergjigjen administrates hskollore e qe janë pergjegjes per arsimimin kualitativ.

Holanda - Financimi i arsimimit te UPP është ne masë te madhe i mvarur nga pushteti qendror ! Komunat perkujdesen per UPP dhe per pershtatjen e ndertesave. ! Numri i mesuesve se bashku me drejtor është i mvarur nga numri i caktura i nxënësve ne dite te caktuar. ! E njejta gje vlen per numrin e mesuesve ne shkolla te posaçme Ne kalkulim janë poashtu mosha dhe lloji i PP. ! Llojet e ndryshme te shkollave te posaçme marrin mjete te ndryshme financiare. ! Mjete te posaçme janë te dedikuara per shkolla ne te

! Shkollat per çdo vit ne muejin tetor raportojne per dhena te nevojshme: numër te nxënësve, moshen, llojet e PP dhe karakteristika tjera qe u perkasin te dhenave per shkollim t eprinderve te pakicave etnike. ! Pushteti qendror informacionet e derguara per perdormimin e kalkulimit te mjeteve financiare te nevojshme (rrogat dhe te ardhurat tjera qe burojne nga puna, konsumimet e qendrimit dhe mirembajtja, sigurimi, mjetet materiale..) ! Shkollat duhet et kujdesen per psikolog, logoped, psikoterapeut,

! Deri vone legjislatura holandeze ka perkrahur zhvillimin e segregimit. Mesuesit shtesë apo ndihma shtesë isht eper ata qe i kan takuar kategorise UPP dhe ishin te kyçur ne arsim. Shkollat e rregullta nuk kan kufizuar rregjistrimin e nxënësve te pasukseseshem ne shkolla te posaçme sepse nuk kishin marrur mjete per punen shtesë me UPP. Keshtu qe shkollat e posaçme merrnin me teper teholla per shkak te femijve te pasukseseshem. ! Eksperienca holandeze na tregon se integrimi nuk ka

cilat pakica qe perdor gjuhen holandeze si gjuhe sejkundare si dhe kategroit e posaçme te nxënësve qe janë te kyçur ne shkollat e rregullta. ! Numri i UPP ne shkolla te posaçme është i mvarur nga politika e shkollave te rregullta si dhe nga politika e komisionit pranues te shkollave t eposcame. ! Financimi iarsimimit ne UPP ne shkollat e rregullta është i kufizuar. Shkollat duhet per çdo vit te paraqesin kekresat dhe ti planifikojne ato ne bazë te mjeteve te dhena. ! Shkollat e rregullta per UPP qe u nevoitet mesuesi vizitor apo mesuesi i posaçëmm per nxenes qe kan pengesa ne zhvillimin senzor mental apo fizik.

kuader mjeksore, e te gjithë vijne nga institucionet tjera e qe duhet te paguhen posaçëmrisht. ! Egziston i ashq. buxhet LONDO nga i cili vjelen shumat paushale qe mund ti perdorin per veprime te veta AFB fondi nga i cili financohen shkollat e posaçme dhe kërkesate e tyre shtesë. ! Per pajisje te shkollave apo per pershtatjen e ndertesave egzistojne mjete te posaçme nga Ministria e arsimit dhe nga Ministria e sociales dhe e organizatave te sigurise. ! Egzistojne poashtu financimi i posaçëmm, per »nxenes tre rregullt« te (kyçur) ne numrin e shkollave te posaçme.

sukses poqses ai nuk është i perkrahur me sistem financiar te duhur. ! Sistemi financiar është ne faze te ndryshimeve te tersishme dhe i afrohet poltikes inkluzive. ! Inkurajuese është se dy te tretat e shkollave te posaçme janë te kyçura ne politiken WSNS, ku shkollat e posaçme dhe te rregullta planifikojne integrimin ne UPP dhe perpiqen te zvoglojne numrin e nxënësve te pasukseseshem ne shkolla te rregullta. ! Inspektorati perkohesisht kontrollon raportet vjetore te shkollave. ! Derjtoret duhet te parashofin planin te cilin e verteton qe duhet et vertetojne keshilli i shkollës ( qe perbehet mesuesve dhe prinderit). Keshtu qe pushtetin qendror (qeverin) dhe kontabiliteti i njehson te gjitha fondet egzistuese.

Norvegjia ! Krejt arsimin publik dhe deri ne nje masë ate privat e financon Qeverija. ! Arsimi publik, qendrimi ne qëndra deri 12 jave dhe librat janë pa pagese. ! Nga viti 1986 qysh se ka hyre decentralozimi , komunat marrin nga Qeverija paushalin per arsim per kulture, shendetesi (40%). Burimet tjera te ardhurave janë: taksat (50%) konsumimet e shkollimit dhe taksat (10%) . ! Komunat janë pergjegjese per nxenes ne leme te posaçme, per ta shkak arsimimi UPP nuk është i ndare nga financimi. Ne mes rajoneve nuk ka dallime ne financim . ! Baza per shperndarje te mjeteve është numri i nxënësve dhe i klasave si dhe numri UPP qe jan ete rregjistruar me rastin e hyrjes ne shkollë. Per arsimim perafersisht 20% nga krejt buxheti komunal shkollor. ! Mjetet per UPP janë te dedikuara mesimdhenjes se posaçme ne klasa te shperndara, ne klas me dy mesues, dhe per mesimdhenjen individuale dhe grupore. ! Disa komuna u

! Komunta vendosin per vëllimin e arsimimit te posaçëm. Disa nga komunat ato vendime i lejen shkollës dhe udheheqsise se saj.. ! Shkollat janë pergjegjese per sjellje sipas planit individual per planifikimin e permbajtjeve, vëllimit dhe organizimit te fitimit te arsimimit te posaçëmm, si dhe per fitimin e pajisjeve teknike dhe m,ateriale te posaçme per arsim . ! Qëndrat edukativo psikologjike raportojne mbi nevojat individuale, per nevojat per pajisjet teknike. Mjetet e fituara sipas vendimeve individuale duhet te jene te shpenzuara per qellim te duhur.

! Integrimi i sukseseshem është rezultat i shumë faktorve- ashtui cili ne Norvegji bazohet ne barazi dhe i mbulon te gjithë nxënësit me arsimim te pergjithshem. ! Shkollave u duhet dy here ne vit te raportojne per pune e vete me UPP, per vëllimin , permbajtjen dhe organizimin si dhe realizimin e qellimeve te shtruara me plan individual. . !Poashtu shkollat duhet te raportojne mbi konsumimin e mjeteve financiare zyres nacionale statistikore.

shperndajne shkollave te gjitha mjetet; tjerat vendosin hap pas hapi per shpenzime.

Suedia ! Parlamenti dhe Qeverija vendosin kornizen nacionale te arsimit; bashkesit lokale, organizatat dhe institucionet zhvillojne ate, mirepo, janë krejtesisht autonome (autonomia lokale ne Suedi ka tradite te lashte e posaçëmrisht pas viti 1990) ! Financimi i arsimimit ndahet ne mes pushtetit qendror dhe atij lokal. ! Dallimet ne mes komunave barazohen me faktor progresiv (popullata, dallimet shpenzuese etj.)Komunat me shumë problem sociale dh me me shumë emigrant marrin mjete te posaçme. Per shperndarjen e mjeteve vendosin komunat . ! Perpos fondeve te cekura egzistojne poashtu edhe subvencionime shtetrore per arsimim te mesuesve dhe per nxenes me veshtiresi. ! Per shkak te decentralizimit

! Udheheqesin e shkollës elusin organet e pushtetit lokal per mjete te nevojshme dhe vendosin per shperndarjen e mejteve shkollave te ndryshme. Te shperndarja e marrin para syshe sa është e mundur UPP. ! Mjetet e arsimit per UPP janëte shperndara sipas rrugeve te ndryshme: perkrye fondit te perbashket apo te posaçëmm te cilin e percaktonadministrat ee shkollës dhe vet drejtori.

! Decentralizimi, duke u nisur nga ky fakt, ofron mundesi grupeve te ndryshme e qe sistemi financiar nuk ndikon ne n integrim. ! Mund te ndodhi qe organizatat e veçanta i artikulojn ineteresat e tyre perkrye anetarve te vet ku personeli i shperndan aty ku është nevoja dhe ku është UPP. ! Shumë drejtor te shkollave verejne se humbin kohe te madhe ne vend qe te bejn zhvillime ne poziten e nxënësve dhe ne arsimim te tyre !Debatohet mbi sistem ne te cilen subvencionimi nuk është i caktuar, por prinderit dhe mesuesit edhe perkunder asaj i kundershotjn, sepse mendojne se komunat shpenzojn mjetet financiare per qellime tjera e ne kete menyre shkollat fitojne me pak (e qe është rrezik per UPP) .

është e pamundur te percaktohen shumat qe perdoren per arsimim te UPP. . ! Ne Suedi janë 21 agjencione arsimore (SIH) dhe 5 qëndra per zhvillim dhe pershtatje te materialeve mesimore qe ofrojne ndihem komunave dhe prinderve.

Paraqitem sistemin e financimit të edukates dhe arsimit në shtete të ndryshme. Në vazhdim do të numrojmë disa ndryshime që i planifikojnë disa shtete :

• Në Holandë ndryshojnë financimin për llojet e lehta dhe të vështira të PP. Modelin e finacimit të inputeve në nivelin shkollor (shkollat e posaçme financohen pavarsisht nga numri I UPP) do të ndërrojnë me financimin e »procesit prodhues«(aktivitetet). Financimi do të rrjedh me ndihmën e rrtheve të formuara shkollore. Inputi i investimeve në bazë të përdoruesve do të përdoret për shpërndarjen e mjeteve në nivelin e nxënësve.

• Në Litvani do të jenë shpërndajnë mjetet ngjajshëm si në shtetet skandinave sipas modelit të

financimit »të procesit prodhues« (aktiviteteve) .

• Liechtenstein mëndon për ndarjen e bilancit në mes shetit dhe komunave (në 50%). Ndarja do të ndikojë në komunat dhe do te inicojnë inkluzionin.

• Në Çeki do të vëndosen të financojnë nxënsit posaçërisht tëintegruar. Shuma do të mvaret nga

qëndrimet e eksperteve për PP nxënës. Gjithsesi do të dedikojnë për nxënës më pak sesa ishte I dedikuar për arsimim në shkollën e posçme.

• Në Austri ka ndikuar dukshëm modeli i investimit është në bazë të përdoruesve në shtimin e

padëshirueshëm të mjeteve për arsimim të UPP. Njëra tjetren e ka zvogluar dhe e ka minimizuar kujdesin për masa preventive.

• Në Gjermani debatojnë për decentralizim dhe autonomi në shkolla. Decentralizimi do të ndikojë

pozitivisht në inkluzion de do të zvoglojnë shkallën e arsimimit jashtë sistemit arsimor të përgjithshëm (të rregullt).

• Në Irlandë, Ministria e arsimit dhe shkencës mbështet planin qeveritar strategjik sipas të cilit sa

është e mundur do të inicojnë arsimimin UPP në sistemin shkollor të »rregullt«.

• Në Belgjikë (bashkësia flamane) debaon mbi sistemin e financimit ashtu që në të ardhmen pritet të bëhen ndryshimet në politikën e sistemit të investimit.

• Në Zvicër, vendoset për politikë të ndryshimeve të financimit të arsimimit posaçërisht për nxënës

me forma dhe lloje të vështira të PP. Përgjegjësia për financim do të duhej të mbartet në lëmën e arsimimit (deri më tani ishte e ndarë në mes arsimimit dhe sociales) dhe me te kan ndikuar në decentralizimin e financimit. Mirëpo, këtu merakosen se, te ky lloj sistemi i ri a do të mbahet shkalla relativisht e madhe e financimit (Special Needs Education in Europe, 2003).

Sisitemi i Financimit dhe Edukimit ne Kosove

Prej fillimit të vitit fiskal 2002, përgjegjësia buxhetore për shumicën nga shpenzimet e arsimit në sektorin fillor dhe të mesëm dhe parashkollat në Kosovë, është transferuar në komuna. Fondet do të sigurohen nga qeveria e Kosovës për secilën komunë në formë të një granti për të ndihmuar komunën në ushtrimin e përgjegjësive të tyre. Komuna gjithashtu mund ti përdorë burimet e saj të të ardhurave për ti ndihmuar shkollat. Aranzhimet për implementimin e transferimit të përgjegjësive financiare në komuna gjinden në Memorandumin e Mirëkuptimit të nënshkruar nga Departamenti i Arsimit dhe Shkencës, i UNMIK-ut, Departamentit të Administratës Lokale dhe Autoritetit Qëndror Fiskal në Tetor 2001. Sipas aranzhimeve të reja, nga komunat pritet që ti transferojnë disa nga përgjegjësitë e tyre financiare tek drejtorët e shkollave dhe bordet shkollore. Nga komunat gjithashtu pritet që ti raportojnë komunitetit lokal mbi përdorimin e buxhetit arsimor për ti ndihmuar shkollat.

Sistemi i financimit shkollor në Kosovë Përgjegjësia për shkollat në Kosovë është e ndarë ndërmjet Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, komunave, drejtorëve të shkollave dhe bordeve shkollore. Prej fillimit të vitit 2002 shumica e përgjegjësisë buxhetore është transferuar në komuna. Decentralizimi i përgjegjësisë buxhetore ka disa dobi:

• Decentralizimi i përgjegjësisë për financimin e shkollave në komuna, dhe nga komuna në shkolla, e bën më të lehtë për komunën dhe drejtorin e shkollës për ti përmbushur nevojat e shkollave, nxënësit dhe prindërit, dhe të marrin vendime për zhvillimin e shkollave në komunë.

• Ngrit nivelin e demokracisë lokale. Nëse një pjesë e madhe e përgjegjësisë për

drejtimin eshkollave transferohet tek banorët vendas, përmes asamblesë komunale dhe bordeve shkollore, prindërit do të kenë më shumë ndikim dhe interesat e tyre do të rriten.

• Ngrit motivimin e punonjësve. Përvoja e vendeve tjera ka treguar se kur

punonjësit mund të marrin vendime vetë dhe të punojnë të pavarur, kënaqësia në punë rritet dhe njëkohësisht rritet edhe kualiteti i punës së tyre.

• Inkurajon përdorimin më të mirë të burimeve. Kur Asambleja Komunale, Drejtori

Komunal I Arsimit dhe drejtorët e shkollave të kenë më shumë përgjegjësi, përgjegjësia e tyre ndaj financave ngritet. Shpenzimet të cilat më parë janë bërë

shumë lehtë tani rishikohen shume hollësisht. Për shembull, shkollat mund të kuptojnë që shpenzimet për ngrohje mund të reduktohen apo koha e personelit mund të përdoret me më shumë efektshmëri. Në këtë mënyrë mjetet mund të ruhen dhe të shpenzohen për nevoja tjera. DKA dhe drejtorët e shkollave do të kenë stimulime për ti përdorur më mirë fondet në dispozicion për arsim dhe atyre do tu duhet ti raportojnë popullatës lokale mbi përdorimin e fondeve për arsim.

Ndarja e përgjegjësive për shkollat Rregullorja e propozuar “Rregullorja mbi arsimin fillor dhe të mesëm” cakton përgjegjësitë e Ministrisë, komunave, drejtorëve të shkollave dhe bordeve shkollore. Një doracak mbi qeverisjen e arsimit komunal siguron më shumë informata për mënyrën se si duhet të ushtrohen këto përgjegjësi. Ne nivelin lokal, përgjegjësi specifike i janë dhënë Zyrtarëve të Lartë të Arsimit (ZLA), Drejtorit Komunal për Arsim (DKA), Zyrtarit Financiar për Arsim (ZFA), drejtorit të shkollës dhe bordit shkollor. Zyrtari i Lartë i Arsimit (ZLA) përfaqëson Ministrinë e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë në nivelin lokal dhe është përgjegjës për monitorimin e implementimit të rregulloreve të Ministrisë në nivlin para-shkollor, fillor dhe të mesëm të arsimit. Roli i ZLA është i përqëndruar në qështjet që kanë të bëjnë me kurikulumin dhe qështjet tjera që kanë të bëjnë me kualitetin e arsimit në Kosovë. Drejtori Komunal i Arsimit dhe Zyrtari Financiar i Arsimit janë pjesë e administratës komunale . DKA i raporton asamblesë komunale përmes zyrtarit kryesor dhë është përgjegjës për mbështetjen materiale dhe logjistike të shkollave, si dhe për mirëmbajtjen e ambientit fizik të sistemit arsimor. Gjatë vitit 2002 DKA gjithashtu do të marrë përgjegjësinë për administrimin e buxhetit për personelin e shkollave. Menaxhimi i buxhetit arsimor komunal është njëra nga detyrat kryesore të DKA-së. Drejtori i shkollës është përgjegjës ndaj Ministrisë për kualitetin e arsimit që u sigurohet nxënësve , si dhe ndaj DKA-së për menaxhimin e ndërtesave shkollore, pajisjeve dhe shërbimeve, si dhe për menaxhimin e personelit shkollor. Drejtori i shkollës gjithashtu do të jetë përgjegjës për menaxhimin e burimeve financiare që i sigurohen shkollës nga komuna apo nga donatorët.

Bordi shkollor përfaqëson prindërit e shkollës dhe krijon rregulloret e shkollës mbi zhvillimin e kurikulumit, personelit, mirëqenies së nxënësve, financimin e nxënësve.

Diagrami i aranzhimeve për financimin e shkollave

Fondet tjera për shkolla

Ka burime tjera potenciale të fondeve për të mbështetur arsimin shkollor në Kosovë Grantet special Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë mundet kohë pas kohe tu japë grante shtesë komunave për qëllime speciale të cilat nuk mbulohen nga grantet normale komunale. Kjo përfshin, për shembull fondet për projekte të mëdha kapitale, programe speciale për vajza , minoritete apo grupe të pafavorizuara, si dhe fonde për tu ballafaquar me emergjenca apo situata të papritura. Këto grante duhet të llogariten si burime në buxhetin komunal të arsimit. Fondet e siguruara si grante speciale duhet të përdoren vetëm për qëllimin specifik për të cilin janë siguruar. Ministria duhet të jetë transparente gjatë administrimit të granteve speciale. Ministria duhet të krijoj kriterien për akordimin e këtyre granteve publike, duhet tu japë të gjitha komunave mundësi për të aplikuar për këto fonde, si dhe duhet ti raportojnë publikut mbi shumën e siguruar dhe qëllimin për të cilin fondet jane dhënë. Në të ardhmën, ministritë tjera si përshembull Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve apo Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale, mund të marrin vendim për tu siguruar komunave grante për implementimin e programeve të ndryshme në shkolla, siç mund të jenë aktivitetet kulturore, sportet apo

programet e mirëqënies për fëmijët e pafavorizuar. Burimet komunale Komuna pranon një grant thelbësor nga buxheti i Kosovës i cili mund të përdoret për çfarëdo aktiviteti komunal. Komuna gjithashtu pranon fonde nga tarifat e ndryshme, dënimet si dhe taksat mbi pronën. Asambleja komunale mund të vendosë që të përdorë disa nga këto fonde për ti mbështetur shkollat në komunë. Fondet nga donatorët Donatorët janë një burim i mirë i fondeve. Donatorët kanë siguruar një shumë të konsiderueshme për rindërtimin e ndërtesave shkollore. Donatorët mund të sigurojnë ndihmë për komunat apo drejtpërdrejt në shkolla. Burimet e shkollave Disa shkolla, veqanërisht shkollat e mesme profesionale, janë në gjendje të gjenerojnë të holla nga burimet siç mund të jenë shitja e mallrave të prodhuara nga shkollat (psh. prodhimet bujqësore), koncertet (nga nxënësit e muzikës), galeritë e artit (nga shkollat e artit). Këto të ardhura mund të përdoren për aktivitetin e shkollave, por duhet të përfshihet në llogaritjen financiare të shkollës dhe të përdoren për mallra dhe shërbime në shkollë. Kontributet e prindërve Prindërit mund të japin kontribute vullnetare në para të gatshme apo në mënyra tjera. Për shembull, ata mund të ndihmojnë në përmirësimin e shkollës.

Buxhetet Komunale Burimet e fondeve komunale Komunat pranojnë fonde nga disa burime. Kryesoret janë: - Të ardhurat dhe tarifat për shërbimet komunale dhe taksat mbi pronën lokale - Një grant nga buxheti i përgjithshëm i Kosovës - Grante specifike të fondeve nga buxheti i përgjithshëm i Kosovës për arsye siç mund të jenë shëndetësia apo arsimi. Fondet nga të ardhurat komunale dhe granti nga buxheti i përgjithshëm mund të përdoren për çfarëdo funkcioni komunal (siç është e përshkruar në rregulloren 2000/45). Fondet nga grantet specifike duhet vetëm të përdoren për qëllimin për të cilin

janë siguruar dhe komuna duhet të njdekë direktivat nga Ministria përkatëse qeveritare. Prandaj, fondet nga granti i arsimit duhet të përdoren për shpenzime që kanë të bëjnë me përgjegjësitë komunale ndaj arsimit dhe duhet të shpenzohen sipas rregulloreve të caktuara nga Ministria e Arsimit. Nëse fondet nuk përdoren për shkolla, ato nuk mund të përdoren për asnjë aktivitet tjetër komunal. Komuna duhet të sigurojë që të mbahen shënime të sakta për atë se për çfarë janë përdorur fondet dhe duhet të raportohet vazhdimisht që të sigurohet se ky kusht është duke u përmbushur. Komuna mundet, sidoqoftë, të marrë vendime për mënyrën se si ti shpenzojë grantet për shkolla. Për shembull, komuna mundet të vendosë se sa të shpenzojë në pajisje, furnizime dhe riparime, si dhe si ti përdorë më se miri burimet njerëzore (personelin). Komuna gjithashtu mund ti përdorë burimet e saj për qëllime arsimore. Për shembull, fondet nga burimet komunale apo nga donatorët mund të përdoren të rritet masa e buxhetit komunal të arsimit. Nëse bëhet kjo, sidoqoftë, komuna duhet të jetë e bindur se do të jetë në gjendje që të ndihmojë nivelin më të lartë të financimit ne kohë të gjatë. Procesi i buxhetit komunal Rregullorja e UNMIK 45 i cakton proceset që duhet të përdoren për buxhetin komunal. Komisioni komunal për rregullore dhe financa është përgjegjës për propozimin e buxhetit dhe formulimin e direktivave strategjike të cilat duhet të ndiqen nga komuna. Regullorja kërkon që buxheti komunal të jetë i balancuar, të jetë i përgatitur në një mënyrë transparente dhe të jetë i bazuar në një kriterie objektive. Buxheti duhet të përmbajë një paln mbi aktivitetet dhe menaxhimin ekonomik gjatë vitit fiskal, si dhe ti përfshijë të gjitha vlerësimet e burimeve të të ardhurave, shpenzimet kapitale dhe shpenzimet aktuale komunale. Duhet ti akordojë fondet që janë në dispozicion për ti përmbushur kërkesat e komunës. Viti fiskal komunal fillon me 1 janar dhe komisioni për rregullore dhe financa duhet të ia dorëzojë buxhetin Asamblesë Komunale për miratim sa më shpejt që është e mundëshme pasi që komuna të jetë njoftuar mbi shumën e transfereve financiare për vitin e ardhshëm. Administratori komunal i UNMIKU-ut është përgjegjës për miratimin e buxhetit si dhe për tu siguruar se burimet e të ardhurave të shpenzohen në pajtueshmëri me buxhetin, si dhe që të gjitha vendimet financiare të bëhen me arësye dhe në një mënyrë transparente, si dhe që të gjitha transakcionet financiare të regjistrohen. Vendimet për miratimin apo zgjerimin e buxhetit nuk mund të hyjnë në fuqi pa bashkë-nënshkrimin e Administratorit Komunal. Komuna duhet të publikojë një raport vjetor pas çdo viti fiskal komunal dhe duhet ti presentohet Asamblesë Komunale jo më vone se më 30 maj të vitit vijues. Raporti do ti përmbledh objktivate e komunës që kanë të bëjnë me secilën nga aktivitetet për të cilat

komuna është përgjegjëse, dhe ta vlerësojë efektshmërinë e saj në lidhje me ato qëllime në vitin e fiskal. Do të spjegojë se si secila nga aktivitetet është financuar dhe vendosur në pozicionin financiar të komunës në fund të vitit. Raporti gjithashtu do të përmbajë deklarata financiare. Autoriteti Qëndror do të caktojë një kontrollues financiar të pavarur (auditor të pavarur) për ti kontrolluar deklaratat financiare të secilës komunë, kontrolluesi financiar duhet të ketë qasje ndaj të gjitha deklaratave financiare, librave apo dokumenteve tjera, dhe mund të kërkojë informata shtesë të cilat i duhen atij/asaj për të kryer kontrollin financiar. Kontrolluesi financiar do ti dorëzojë një raport Asamblese Komunale mbi secilin kontroll dhe Asambleja Komunale do të vendos për veprimet që duhen të ndërmirren mbi rekomandimet. Raporti i kontrolluesit financiar do të bëhet publik.

Inspektimet dhe kontrolli financiar Inspektimet

DKA është përgjegjës për të siguruar që fondet e Buxhetit Komunal të Arsimit të cilat u janë siguruar shkollave janë duke u përdorur me efektshmëri dhe saktësi, dhe që po përdoren për qëllimin për të cilin janë siguruar. DKA prandaj duhet inpektojë kontabilitetin e shkollave, duke përfshirë edhe deponimet dhe inventarët, për të siguruar që fondet dhe pajisjet jaën duke u përdorur efektivisht. DKA duhet të mundohet që ta zgjidhë qështjen së bashku me drejtorin e shkollës dhe të mundohet që të sqarojë situatën para se të marrë masa të mëtutjeshme. Roli i Ministrisë së Arsimit

Ministria e Arsimit është përgjegjëse për të siguruar që fondet publike të cilat u janë dhënë komunave për arsim janë duke u përdorur efektivisht dhe për qëllimin për të cilin janë siguruar. ZLA përfaqëson komunën gjatë kryerjes së detyrave të tilla. Raportet dhe deklaratat financiare që sigurohen nga DKA-të dhe ZLA-të janë një lloj sigurie e cila i jepet MASHT mbi atë që fondet janë duke u shpenzuar me përgjegjësi. MASHT do ti rishikojë raportet dhe deklaratat financiare për të shikuar nëse ka pasur ndryshime domethënëse në nivelet e pritura të shpenzimit dhe llojet e shpenzimeve. Roli i Ministrisë së Financave dhe Autoritetit Qëndror Fiskal

AQF momentalisht monitoron shpenzimet e të gjitha njësive publike në Kosovë në baza mujore. Përgjegjësia për monitorimin e Institucioneve të Përkohëshme të Vetëqeverisjes mund të kalojë tek Ministria e Financave dhe Ekonomisë. Procesi mujor i monitorimit siguron që shpenzimet janë në pajtueshmëri me rrjedhjet e parave të gatshme. Nëse ka ndryshime të mëdha ndërmjet planit dhe shpenzimit aktual, nga komuna mund të kërkohet një spjegim mbi këtë dukuri. Kontrolli financiar (Auditori)

Sipas rregullores Nr. 2000/45 seksioni 43 “Auditori i Pavarur”, Autoriteti Qëndror Fiskaldo të

caktojë një auditor të pavarur për të kontrolluar deklaratat financiare të çdo komune. Ky funkcion fillimisht do të ushtrohet nga Zyra Kombëtare Holandeze e kontrollit financiar. Kur zyra e Auditorit të përgjithshëm të Kosovës të vendoset atëherë ajo do ta marrë këtë përgjegjësi. Rregulloreja 45 deklaron që auditori do të ketë qasje në të gjtha deklaratat financiare, librat apo letrat dhe dokumentet tjera, dhe mund të kërkojë informatat shtesë të cilat i nevojiten atij apo asaj për qëllimin e kontrollit financiar. Në këtë bazë fondet e Buxhetit Komunal të Arsimit do të kontrollohen financiarisht çdo vit. Sipas përgjegjësive që ia janë dhënë auditorit të përgjithshëm në draft,auditori i përgjthshëm gjithashtu mund të ndërmarrë kontrolle mbi efektshërinë që janë të përqëndruara në përdorimin e saktë dhe efektiv të burimeve arsimore. Auditori i përgjithshëm do ti dorëzojë një raport mbi këto kontrolle PSSP-së dhe një kopje tjetër Asamblesë së Kosovës. Gjithashtu, parashikohet që Buxheti Komunal i Arsimit do të jetë edhe subjekt i kontrolleve të brendshme financiare. Këto kontrolle do të ndërmirren nga personeli i Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë apo nga komuna. Nëse kontrollet financiare kryhen nga departamenti atëherë raporti do ti dorëzohet sekratarit të departamentit. Nëse ato kryhen nga komuna atëherë raporti do ti dorëzohet kryetarit të asamblesë komunale dhe një kopje do ti dorëzohet Ministrisë.

Sistemi i edukimit Ekzistojnë dallime të mëdha në nivelin e arsimimit në Kosovë. Në të gjitha grup-moshat femrat kanë nivel arsimimi më të ulët sesa meshkujt. Popullsia rurale është më pak e arsimuar. Për të mos u befasuar, dallimet më të mëdha në nivelin arsimor hasen në mes të femrave që jetojnë në fshatra dhe meshkujve që jetojnë në qytete (ESK 2002). Fillimisht në Kosovë kishte 57.120 nxënës dhe 777 arsimtarë, me kalimin e viteve Kosova po fitonte të drejta në sistemin e arsimit , ashtu që në vitin 1970 fiton të drejtën e themelimit të Universitetit të parë të Kosovës. Në vitin 1980 sistemi i arsimit në Kosovë numëronte 358.521 nxënës dhe studentë dhe 17.751 arsimtarë dhe punëtorë tjerë të arsimit. Pushteti serb duke mos qenë i kënaqur me zhvillimin e shpejtë të shoqërisë kosovare, në vitin1989 vendosi regjimin ushtarak në Kosovë dhe ndaloi sistemin e arsimit. Në vitin 1991, duke ju përgjigjur rrethanave shumë të rrezikshme të zhbërjes së sistemit të arsimit, u vendos të punohet në një sistem të pavarur të arsimit. Pas luftës nëpërmjet përfaqësuesve kosovarë dhe UNMIK-ut, arsimi u bë njëra prej shtyllave më të rëndësishme të shoqërisë civile dhe iu dha një hapësirë e veçantë, dhe u themelua Departamenti i Arsimit dhe Shkencës si institucion i përbashkët qeverisës nga ndërkombëtarët dhe vendasit. Në vitin shkollor 2000/2001 u vendos për krijimin e

sistemit të ri të arsimit I klasifikuar sipas ISCED 971 (5+4+3-4), vendosjen e standardeve në arsim, zhvillimin e plan-programit të përgjithshëm të arsimit të nivelit 1, 2 dhe 3, nxjerrjen e Statusit të Përkohshëm për Universitetin e Prishtinës, me çka u vendos një strukturë e re e organizimit administrativ dhe profesional (fillimi I zbatimit të marrëveshjes së Bolonjës). Procesi i ndërtimit të sistemit të arsimit, thellohet edhe më tej më 2 shtator 2002 me dorëzim-pranimin e përgjegjësive nga Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, me përjashtim të disa të drejtave të rezervuara nga KB në fushën e buxhetit dhe për minoritete.

Gjendja e tashme Në vitin 2002 MASHT-i krijoi një strukturë të re për arsim (shih figurën më poshtë). Struktura e re ofron 5 vite të arsimit fillor, pasuar nga 4 vite të shkollimit të ulët të mesëm dhe 3 apo 4 vite të shkollimit të lartë të mesëm. Modeli 5+4+3 po zëvendëson strukturën e mëparshme 4+4+4. Me strukturën e re, arsimi i obligueshëm është zgjatur për një vit, pra në 9 vite (klasat nga 1 deri 9) dhe mosha shkollore e obligueshme tash është nga mosha 6 deri 15 vjeç. Kjo e bën sistemin e arsimit të Kosovës të përputhshëm me shtetet e BE-së dhe disa shtete të Evropës Lindore.

Të dhënat nga anketa e NVM-ve të Riinvest e 2002 tregojnë se 85% e punëtorëve në ndërmarrjet private kanë kryer një lloj trajnimi gjatë 2002. Megjithatë nuk është e qartë kohëzgjatja e kursit të ndjekur. Oferta në tregun e punës (punëtorët që kërkojnë punë) në Kosovë ende nuk ofron nivelin e dëshiruar të aftësive që punëdhënësit kërkojnë. Ky pohim mbështetet nga anketa me 600 NVM në Kosovë i kryer nga Riinvest gjatë dhjetorit të vitit 2002. Mes të tjerash arsyeja kryesore për këtë është mungesa e aftësive praktike. Tabela 1.29: A i përmbush tregu i punës nevojat tuaja për staf të kualifikuar: Plotësisht 40% Pjesërisht 48% Shumicën e rasteve 7% Nuk e di 5% Burimi: Anketa e Riinvest-it me NVM-ët 2002 Për më tepër sistemi arsimor nuk po përgatit njerzit si duhet për tregun e punës. Shumica e firmave (nga anketa e NVM-ve, Riinvest 2002) u përgjigjën që ato i vlerësojnë aftësitë që kanë të diplomuarit e rinj si mesatare ose nën mesataren. Mes të tjerash ata sygjerojnë që trajnime shtesë për të sapo diplomuarit janë të nevojshme në këto fusha: marketing, financë, kontabilitet, sistemi informatik, etj. Ky trajnim duhet të koordinohet me qendrat e trajnimit profesional që veprojnë në Kosovë nën ombrellën e MPQS.

Tabela 1.30: Si i vlerësoni aftësit e atyre që kanë të kryer shkolën e mesme Shumë të mirë 25% Mesatare 47% Jo të knaqur 6% Pp 22% Burimi: Anketa e Riinvest-it me NVM-ët 2002 Nga ana tjetër duket se ka një përmisim në polikën e marrjes në punë, përsa kohë që si kritere për marrjen në punë merren parasysh aftësitë e aplikantit (kualifikimi dhe aftësitë e aplikantit janë kriteret që përdoren më së shumti me rastin e pranimit të punëtorëve në punë, rreth 47%). Tabela 1.31: Kriteriumi sipas të cilit bizneset private punësojnë punëtorë Kualifikimi 25% Gjendja sociale 47% Mardhëniet familjare 6% Aftësit e kanditatit 22% Burimi: Anketa e Riinvest-it me NVM-ët 2002

TREGU I PUNËS NË BE

Treguesit e tregut të punës

Bazuar në statistikat zyrtare të vendeve të BE-së dhe EUROSTAT-it, tregu i punës në BE

po përmimrësohet filluar nga viti 1996. Rreth 2.5 milion vende të reja të punës janë

krijuar që nga atëherë, duke sjellë normën e papunësisë nën 8%. Rreth 70% të vendeve të

reja të punës iu takojnë femrave. Kjo ëshë e rëndësishme sa i përkët produktivitetit të

popullsisë në moshë të punës duke marrë parasysh normën e vogël të pjesmarrjes.

Shumica e vendeve të reja të punës po krijohet në sektorin e shërbimeve dhe kërkesa për

punë manuale po bie vazhdimisht. Kjo tregon se de-industrialzimi i vendeve të BE-së

është ende në proces. Papunësia afatgjatë është në normën prej 3.3%, ku 41% të të

papunëve janë të papunë afatgjatë. Norma e përgjithshme e punësimit është 63.9%, duke

qenë 55% për femra dhe 72% për meshkujt.

Tregu i punës në BE dhe nevoja për më shumë fleksibiltet

Edhepse papunësia në BE nuk është e lartë si në vendet në tranzicion, ajo është e

shpërndarë në mënyrë të pabarbartë midis grupeve të ndryshme. Ende është e ultë norma

nderegjionale dhe ndërkombëtare e emigrimit të fuqisë punëtore në vendet e BE-së. Kjo

është e rëndësishme për të lehëtsuar papunësinë e lartë që ekziston në disa vende të BE-

së. Kohëve të fundit gjithnjë e më shumë po dëgjohen zëra për një fleksibiltet më të madh

për shkak të faktorëve në vijim:

(i) Globalizimi

(ii) Teknologjia/ekonomia e re dhe

(iii) UME

Tregu i punës në BE dhe sistemi arsimor Kohëve të fundit, një theks i veçantë po vendoset në nevojen për më shumë koordinim midis trendeve të tregut të punës dhe sistemit arsimor. Në afat të gjatë, këto dyjat duken të jenë të bashkë-integruara, prandaj ekziston nevoja për një trajtim të përbashkët të tyre dhe pranimit të faktit se janë të varura dhe ndikojnë njëra tjetrën. Shpenzimet mesatare publike për arsim në BE janë 5% të PPB-së. Por, ekzistenca e të arrituarve të vogla në kuadër të grupeve të paavancuara është e pranishme. Të dhënat statistikore tregojnë se 1 në 5 persona të moshës 18-24 vjeç janë vetëm me kualifikim të shkollës së mesme apo edhe më pak. Në anën tjetër, reth 30% të popullsisë së rritur marrin pjesë në disa forma të vazhdimit të shkollimit ose trajnimit. Reformat në sistemin arsimor janë të bazuara në treg. Theksi është vënë në rritjen e të arriturave duke aplikuar: (i) regjistrimin e hapur; (ii) menaxhmentin e bazuar në shkollë; (iii) publikimin e tabelave të suksesit; dhe (iv) konkurrencën institucionale. Këto reforma mundësuna nivele më të larta të participimit në edukim, por gjithashtu kanë rritur shtresimin dhe pabarazitë si dhe kanë pasur efekte negative. Sa i përket arritjes së objektivave të Strategjisë së Lisbonit, ekziston nevoja për një reduktin prej 50% në moshen 18-24 vjeçare më shkollim të mestar të ultë.

BIBLIOGRAFIA Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, Projekti i Bankës Botërore, Prishtinë, Maj 2002

IPVQ RAPORT SEKTORIAL – ARSIMI

Ministria e Arsimit, Shkencës dhe e Teknologjisë

Institute RIINVEST, Prishtine

Models for Research Leadership as Entrepreneurial Organising for Research

(Finn Hansson & Mette Mønsted) Literature nga Profesor Muje Gjonbalaj

Center for International Business Studies, Mays Business School Texas A&M University CIBER Copenhagen Business School (CBS) Copenhagen, Denmark