skoðanir breskra ferðalanga á þjóðareðli norðurlandabúa 1789 …°1.pdf · 2018. 10....
TRANSCRIPT
-
1
Hugvísindasvið
Skoðanir breskra ferðalanga á þjóðareðli
Norðurlandabúa 1789-1862
Ritgerð til B.A.-prófs í sagnfæði
Hjálmar Friðriksson
Janúar 2014
-
2
Háskóli Íslands
Hugvísindasvið
Sagnfræði
Skoðanir breskra ferðalanga á
þjóðareðli Norðurlandabúa 1789-1862
Ritgerð til B.A.-prófs í sagnfræði
Hjálmar Friðriksson
Kt.: 220388-2129
Leiðbeinandi: Anna Agnarsdóttir
Janúar 2014
-
3
Ágrip
Í eftirfarandi ritgerð verður farið yfir skoðanir breskra ferðalanga á þjóðareðli
norrænna þjóða á árunum 1789 til 1862. Stuðst verður við fjölda heimilda svo sem
ferðabækur, dagbækur og bréf og verða skoðanir sem þar koma fram á þjóðareðli
Norðurlandabúa reifaðar og bornar saman. Frumheimildir eru alls sautján talsins og
má þar á meðal nefna bréf sem kvenréttindafrömuðurinn Mary Wollstonecraft skrifaði
á ferðalagi sínu um Norðurlönd árið 1795, ferðabókina Excursions in Denmark,
Norway, and Sweden eftir Robert Bremner frá árinu 1836 og dagbækur ferðalanga í
Stanley-leiðangrinum til Íslands árið 1789. Verða heimildir bornar saman og verður
gerður samanburður á skoðunum Breta á Dönum, Svíum, Norðmönnum, Færeyingum
og Íslendingum á þessu tímabili. Heimildir verða túlkaðar og metnar út frá sjón
höfundar á það sem kalla má eðli hverrar þjóðar. Lögð verður áhersla á
yfirgripsmiklar alhæfingar ferðamanna um hverja þjóð fyrir sig. Sérstakri athygli
verður beint að ákveðnum atriðum í eðli þjóðanna svo sem siðferði, áfengisdrykkju,
hreinlæti og útliti. Að lokum verður sérstaklega litið til meints eðlis og útlits kvenna á
Norðurlöndum.
Markmið þessarar ritgerðar er að bera saman orð þeirra um meint þjóðareðli
Norðurlanda og með því sjá hið sameiginlega sem og hið sértæka í fari þessara þjóða
að mati ferðalanga. Skoðanir ferðalanga gefa líka ákveðna innsýn á viðhorf Breta á
umræddu tímabili til ýmissa samfélagsmála. Er hægt að segja að einhver eiginleiki
hafi verið samnorrænn? Var eitthvert samræmi í skoðunum Breta á þjóðareðli
norrænna þjóða? Hvað segja skoðanir ferðalanga um eigin persónu og samfélag?
Reynt verður að svara þessum spurningum í þeim tilgangi að sjá hvert þjóðareðli
Norðurlandabúa var með augum breskra ferðalanga.
-
4
Efnisyfirlit Inngangur ................................................................................................................................... 5
Æviágrip ferðalanga .................................................................................................................. 8
Almennar lýsingar á þjóðareðli Norðurlandaþjóða ................................................................. 15
Siðferðismál ............................................................................................................................. 25
Áfengisdrykkja norrænna manna............................................................................................. 31
Hreinlæti norrænna þjóða ....................................................................................................... 36
Útlit norrænna manna ............................................................................................................. 40
Norrænar konur með augum breskra ferðalanga ..................................................................... 43
Niðurstöður .............................................................................................................................. 53
Heimildaskrá ............................................................................................................................ 56
-
5
Inngangur
Hugmyndir um þjóðareðli (e. national character) eiga sér langa sögu. Heródótos,
sjálfur faðir sagnfræðinnar, fjallaði um þjóðareðli og sagði hann til að mynda
Evrópubúa vera hugrakkari en Asíubúa.1 Árið 2012 segir fyrirliði íslenska landsliðsins
í knattspyrnu að Albanir séu „mestmegnis glæpamenn“2 og er það ágætis dæmi um að
gera þjóð upp eðli. Þó er ekki sjálfsagt að hugmyndir um þjóðareðli þurfi að vera
neikvæðar, til dæmis hefur verið sagt að Þjóðverjar séu skilvirkir í jákvæðri merkingu
þess orðs. Af þessu dæmum má sjá að hugmyndir um þjóðareðli eru mjög nærtækar
enn þann dag í dag. Ýmsar fræðigreinar hafa fjallað um þjóðareðli, svo sem
mannfræði og sálfræði, en hér verður þjóðareðli ekki skilgreint í þaula. Hér nægir að
skilgreina þjóðareðli sem safn eiginleika sem íbúar ákveðinnar þjóðar eiga að hafa
sameiginlegt. Sumarliði Ísleifsson sagnfræðingur varpaði fram þeirri spurningu, í
ávarpi á fyrirlestraröð um ímynd Íslands árið 2008, hvort þegar rætt er um ímyndir
þjóða sé um að ræða einhvers konar þjóðareðli eða menningarfyrirbæri. Hann nefndi
sem dæmi danska fræðimanninn Peder Hansen Resen á 17. öld sem gerði ráð fyrir
slíkum eiginleikum í fari einstakra þjóða.3
Það að ákveðin þjóð hafi eðlislæga eiginleika nefnist „essentialismi“ á ensku
og verður fjallað um slík viðhorf hér. Teknar verða fyrir skoðanir breskra ferðalanga
sem ferðuðust um Norðurlönd á árunum 1789 til 1862 á þjóðareðli viðkomandi þjóða
og verða þær bornar saman og greindar. Markmið þessarar ritgerðar er að bera saman
orð þeirra um meint þjóðareðli Norðurlanda og með því sjá hið sameiginlega sem og
hið sértæka í fari þessara þjóða að mati ferðalanga. Skoðanir ferðamanna gefa líka
ákveðna innsýn á viðhorf Breta á umræddu tímabil til ýmissa samfélagsmála.
Sautján frumheimildir standa að baki þessari ritgerð. Þær eru ýmist
ferðabækur, dagbækur eða bréf sem gefin voru út. Við val á heimildum var leitast eftir
að finna ferðalanga sem ferðuðust til í það minnsta tveggja Norðurlanda. Það var með
öllu nauðsynlegt því um er að ræða samanburðarritgerð. Segja má að um sé að ræða
tvær mismunandi leiðir; annars vegar til austur frá Bretlandi, það er segja ferðir til
1Gruen, Erich, Rethinking the other in antiquity, bls. 39
2DV.is, Fyrirliði Íslands: Albanar „mestmegnis glæpamenn“.
3Sumarliði Ísleifsson, „Ávarp á fyrirlestraröðinni Fallvaltar ímyndir Íslands“ (ávarp á fyrirlestraröð um
ímynd Íslands, 6. nóvember 2008).
-
6
Skandinavíu og hins vegar til vestur, til Íslands með viðkomu í Færeyjum. Hér er því
enginn ferðalangur sem lýsir öllum þjóðum Norðurlanda en það ætti ekki að koma
verulega að sök þar sem ferðalangar voru oft merkilega samstíga í greiningu sinni á
þjóðareðli. Það er því vel hægt að bera saman lýsingar á þjóðareðli til að mynda
Íslendinga og Norðmanna þótt enginn ferðalanga beri þær beinlínis saman.
Ógrynni er til af ferðabókum sem fjalla um ferðir til Norðurlanda og er
ómögulegt að taka þær allar til umfjöllunar í ritgerð sem þessari. Við val á heimildum
var reynt að finna þá sem skáru sig úr ýmist vegna uppruna, lífsskoðunar, efnahags,
kyns og svo framvegis. Ferðalög sem þessi voru þó ekki á færi hvers sem er og er því
í nær öllum tilvikum um að ræða menn sem komu úr efri stéttum. Við leit að
heimildum var þó reynt að finna fjölbreytni innan þeirrar stéttar. Því má finna klerka,
hermenn, fræðimenn, nýríkan kaupsýslumann, eina af upphafskonum
kvenréttindabaráttunnar og áhugamann um stangveiði meðal þeirra ferðamanna sem
eru til skoðunar. Helsta markmið þess að finna fjölbreytan hóp ferðalanga er að með
því má betur finna rauða þráðinn í lýsingum á þjóðareðli; fordómar ákveðinnar stéttar
þvælast minna fyrir.
Ritgerðin skiptist í sjö kafla og hefst hún á stuttum æviágripum þeirra
ferðalanga sem hér eru til skoðunar. Nauðsynlegt er að segja frá bakgrunni hvers og
eins þar sem slíkt getur haft þó nokkur áhrif á viðhorf ferðamannsins. Því næst verður
farið yfir almennar lýsingar á þjóðareðli Norðurlandaþjóða. Verða svo ákveðin atriði
hvað varða þjóðareðli skoðuð betur í eftirfarandi köflum. Þar er um að ræða sértæk
atriði í meintu þjóðareðli þjóðanna svo sem siðferði, hreinlæti, áfengisdrykkju og
almennt útlit. Að lokum verður kafli eingöngu helgaður konum umræddra landa þar
sem yfirgripsmiklar lýsingar sumra ferðamanna áttu eingöngu við um karlmenn
hverrar þjóðar, konum var lýst sérstaklega. Í kaflanum um æviágrip ferðalanga er
þeim raðað eftir tímaröð, það er að segja eftir því hvenær þeir ferðuðust um
Norðurlönd. Aðrir kaflar ritgerðarinnar verða flokkaðir eftir löndum; fyrst er fjallað
um Danmörku svo Svíþjóð, Noreg, Færeyjar og svo Ísland koll af kolli. Þetta er gert
svo samanburður milli þjóða sé skýrari og afmarkaðri. Rökin fyrir þessari uppröðun
eru nokkur. Í fyrsta lagi má lesa úr heimildum að Bretar báru einna mesta virðingu
fyrir Dönum, svo Svíum og svo framvegis eftir fyrrnefndri röðun. Í öðru lagi, og er
-
7
það nátengt fyrstu rökum, er með þessari röð fyrst farið yfir herraþjóðir og svo farið
yfir nýlendur eða hjálenda. Í þriðja lagi er þetta sú röð sem Norðurlandaþjóðir voru
hvað mest menningarlega tengdar meginlandi Evrópu sem og Bretlandi. Menning og
aðstæður í Danmörku voru líkast því sem Bretar þekktu í heimalandi sínu, síst á
Íslandi.
-
8
Æviágrip ferðalanga
Ferðalangarnir sem fóru um Norðurlöndin og eru til skoðunar í þessari rannsókn,
karlmenn og ein kona, öll eiga það sameiginlegt að vera breskir og úr efri stéttum
samfélagsins. Það eru heimildir þeirra af þessum þjóðum sem ritgerð þessi er byggð á.
Þrátt fyrir að allir ferðalangarnir komi úr sama menningarlega bakgrunninum kemst
lesandi oft og tíðum þó ekki hjá því að sjá að sá sammenningarlegi eiginleiki vegur
ekki endilega þyngst í mati og gagnrýni á þjóðir Norðurlanda. Öllu heldur er það
einstaklingseðli og skapgerð hvers og eins sem vegur tíðum þyngst. Samt sem áður er
ekki hægt að slíta persónueiginleika hvers og eins frá þeim menningarheimi þar sem
þeir eru mótaðir svo í raun má segja að um samverkandi áhrif sé að ræða.
Annað sem hafa skal í huga þegar skoðanir bresku ferðalanganna sem eru til
umræðu í þessari ritgerð eru bornar saman er að oft og tíðum líður umtalsverður tími á
milli heimsókna þeirra. Má í því samhengi jafnvel tala um mannsævi sem líði milli
þeirra sem ferðast fyrst og þeirra sem koma síðar, þrátt fyrir að tímabilinu sem er til
skoðunar séu settar frekar þröngar skorður. Það kann að hafa veruleg áhrif hvort
umræddur ferðamaður hafi komið á tíma Napóleonsstríðanna eða eftir miðbik
nítjándu aldar; bæði hefur hugarheimur ferðamannsins sem og aðstæður í umræddu
landi mögulega tekið stakkaskiptum. Það ætti þó ekki að koma verulega að sök hér
þar sem aðaláhersla þessarar ritgerðar er á þjóðareinkenni Norðurlanda með augum
Breta; ef hægt er að tala um þjóðareinkenni á annað borð sem eitthvað annað en
algjörlega huglægan hlut þá er það eiginleiki sem breytist ekki endilega í takt við
framrás sögunnar. Þrátt fyrir það ber þó að hafa sögusviðið í huga, eins og sést
glögglega í einu tilviki þegar ferðamanni finnst þunglyndislegt í Kaupmannahöfn
stuttu eftir brunann mikla árið 1795. Það er ágætis dæmi um að aðstæður geti haft
áhrif á sýnileg þjóðareinkenni; algengara var að ferðamönnum sem komu á betri tíma
þætti borgin lífleg og fjörug.
Hér á eftir er fjallað í stuttu máli um ferðamennina svo lesandi getur betur
glöggvað sig á bakgrunni þeirra. Meginmarkmið þess er að sýna betur að skoðanir
manna verða ekki til í tómarúmi og séu menn til dæmis trúaðir þá leggi þeir meiri
áherslu á trúmál þegar þeir varpa fram mati sínu á þjóðareinkennum. Þegar einhver
lýsir þjóðareinkennum annarrar þjóðar en sinnar eigin skal ávallt hafa í huga að um er
-
9
að ræða samanburð við þeirra eigin þjóð. Hið erlenda og framandlega er borið saman
við hið innlenda og „venjulega“ sem ferðalangurinn þekkir frá eigin heimahögum. Því
er mikilvægt að skoða hver bakgrunnur ferðamannanna var en þannig sjá mögulega
vísbendingu um hvað þeim þótti venjulegt. Annað sem ber að hafa í huga er að
ferðamennirnir fóru ekki allir til Norðurlanda í sama tilgangi. Sumir ferðuðust sér til
yndisauka, aðrir fóru í ákveðnum erindagjörðum.
Hafa verður í huga að í flestum tilvikum þá ferðuðust Bretarnir ekki til
allra fimm landa sem eru hér til skoðunar. Sumir skrifuðu fyrst og fremst um eitt
ákveðið land en það ætti ekki að koma verulega að sök þar sem hér er fyrst og fremst
litið til þess hvað ferðalangarnir voru sammála um.
John Thomas Stanley (1766–1850) hét maður og var hann elsti sonur og
alnafni sjöunda barónsins (e. baronet) af Alderley Park í Cheshire en Stanley eldri var
um aldamótin 1800 einn ríkasti maður Englands. Hann ferðaðist ásamt öðrum um
Ísland árið 1789. Stanley yngri hlaut framúrskarandi menntun í einkaskóla í
Greenwich á yngri árum en ferðaðist um meginland Evrópu með kennara sínum frá
aldrinum 14–20 ára. Í skemmtiferð á Thamesfljóti sumarið 1788 fékk hann þá flugu í
höfuðið að fara í leiðangur til Íslands og ákvað í kjölfar þess að dvelja í Edinborg um
veturinn til að undirbúa ferðina. Í Edinborg leigði hann briggskip og safnaði liði í
leiðangurinn, ber þá helst að nefna þá James Wright, læknastúdent sem gegndi
hlutverki læknis og grasafræðings ferðarinnar, Isaac Samuel Benners, son
plantekrueiganda í Vestur-Indíum sem var gjaldkeri ferðarinnar og John Baine,
stærðfræðikennara sem var teiknari og mælingamaður ferðarinnar.4 Allir þessir menn,
þar með talið Stanley, skrifuðu dagbækur meðan þeir ferðuðust um Ísland. Dagbækur
Wright, Benners og Baine eru þó bestu heimildirnar um ferðina þar sem þær eru mun
hispurslausari en bók Stanley.
Einn helsti brautryðjandi kvenréttindabaráttunnar, Mary Wollstonecraft (1759–
1797), ferðaðist um Danmörku, Svíþjóð og Noreg árið 1795. Ferðabók hennar er sú
eina af þeim sem eru til skoðunar hér sem skrifuð er af konu. Hún fór þangað í
verslunarferð fyrir hönd þáverandi elskhuga síns, bandaríska kaupsýslumannsins
Gilbert Imlay. Bréfin, sem stíluð voru á Imlay, voru gefin út ári eftir að hún sneri
heim úr ferð sinni undir nafninu Letters written during a short residence in Sweden,
4 Íslandsleiðangur Stanley 1789, bls. 16.
-
10
Norway and Denmark. Auk frægustu bókar sinnar, A Vindication of the Rights of
Woman, skrifaði hún skáldsögur, barnabækur og ritgerðir. Skoðanir hennar voru
heldur róttækar fyrir sinn tíma og til dæmis fordæmdi hún hjónaband þar sem hún
taldi það vera sem fangelsi fyrir konur. Áhrif hennar á sögu kvenréttindabaráttunnar er
umtalsverð.5
Edward Daniel Clarke (1769–1822) var gífurlega vel menntaður, með
doktorsgráðu í lögfræði og prófessor í steindafræði við Cambridge. Hann ferðaðist
víða jafnt í Evrópu sem og Asíu í krafti starfs síns en hann starfaði lengi sem
einkakennari fyrir börn auðstéttarinnar. Hann ferðaðist um Norðurlönd árið 1799.6
Skoski hefðarmaður og náttúrufræðingurinn Sir Georg Steuart Mackenzie
(1780–1848) ferðaðist um Ísland árið 1810. Hann hafði sérstakan áhuga á jarðfræði og
steindafræði og var til dæmis fyrstur manna til að sanna að kolefni væri í demöntum.
Hann fór í Íslandsleiðangurinn fyrst og fremst út af áhuga sínum á jarðfræði. Með
Mackenzie voru tveir aðrir Bretar með í för, læknirinn Henry Holland og
læknaneminn Richard Bright.7 Holland skrifaði dagbók meðan hann dvaldi hér og er
sú bók, sem síðar var gefin út, sú heimild sem notuð er hér um ferðalag þeirra.
Dagbók Holland kom út á Íslandi árið 1960 í þýðingu Steindórs Steindórssonar frá
Hlöðum.
Trúboðinn Ebenezer Henderson (1784-1858) dvaldi á Íslandi veturinn 1815-
1816 í þeim tilgangi að boða út trú sína. Hann hafði lært guðfræði í Edinborg og
hugðist stunda trúboð á Indlandi. Austur-Indíafélagið bannað þó trúboð á þeim tíma á
Indlandi svo hann endaði í Danaveldi að breiða út trú sína og hélt svo í kjölfarið til
Íslands. Foreldrar hans voru almúgafólk svo segja má að hvað varðar bakgrunn skeri
hann sig nokkuð úr frá öðrum ferðalöngum. Dagbók hans var gefin út stuttu eftir dvöl
hans á Íslandi.8
Kvekarinn og vísindamaðurinn William Allen (1770–1843) kom af ágætlega
efnuðu fólki. Hann ferðaðist um Noreg og Svíþjóð árið 1818 og eru heimildir af
ferðalagi hans þar fyrst og fremst bréfaskriftir til vina og vandamanna. Uppspretta
fjölskylduauðsins var fyrst og fremst silkiiðnaður. Hann var ötull baráttumaður fyrir
5Kolbrún S. Ingólfsdóttir, Merkiskonur sögunnar, bls. 193-201.
6Fjagesund og Symes, The Northern Utopia, bls. 351-352.
7Holland, Dagbók í Íslandsferð 1810, bls.7-18.
8The Dictionary of National Biography IX, bls. 397.
-
11
ýmsum góðgerðamálum; barðist gegn þrældómi og þrælaverslun. Hann barðist fyrir
bættum aðstæðum í skólum, fangelsum og félagslegum stofnunum og í þeim tilgangi
ferðaðist hann víða um Evrópu til að kynna sér aðstæður þar. Árið 1814 keypti hann,
ásamt hinum víðfræga umbótasinna Robert Owen, New Lanark-myllurnar. Segja má
að hann hafi ekki ferðast til Norðurlanda sér til gamans. Meginmarkmiðið með hans
ferðalagi var tvíþætt; annars vegar að kynna sér aðstæður í félagslegum málum og
þannig fá hugmyndir að endurbótum í Bretlandi, og hins vegar að breiða út
kvekaratrúna sem var hans líf og yndi.9
Aðalsmaðurinn og majór í breska hernum Sir Arthur de Capell Brooke (1791–
1858) er höfundur ferðabókarinnar Travels through Sweden, Norway, and Finmark, to
the North Cape sem kom út árið 1822. Hann var ágætlega menntaður með
meistaragráðu frá Oxford-háskóla og ferðaðist mikið á yngri árum, sér í lagi á
norðurslóðum. Hann var einn stofnenda The Travelers Club sem og Raleigh-klúbbsins
sem síðar sameinaðist The Royal Geographical Society.10
Charles Boileau Elliott (1803–1875) skrifaði nokkuð merkilega ritgerð, í ljósi
efnis þessarar rannsóknarritgerðar, sem nemandi við Austur-Indía-háskólann í
Heylebury; ritgerðin fjallaði um áhrif loftslags á þjóðareðli. Elliott ferðaðist víða,
meðal annars til Austurríkis, Rússlands og Tyrklands, og skrifaði ferðabækur um
reynslu sína. Hann ferðaðist um Norðurlönd árið 1830. Ferðalög hans voru fyrst og
fremst kostuð af fjölskyldu hans sem var ágætlega auðug. Hann varð síðar prestur.11
Hann var einnig meðlimur í The Royal Geographical Society.
George Clayton Atkinson (1808–1877) kom af ágætlega efnuðum ættum en
fjölskylda hans hafði efnast á verslun í norðurhluta Bretlands. Hann var menntaður
náttúrufræðingur og var til að mynda einn af stofnendum náttúrusögufélags
Northumberland og Durham. Hann virðist hafa ferðast til Íslands vegna áhuga síns á
náttúrunni og sér í lagi á fuglalífi. Hann kom til Íslands árið 1833 en bókin Journal of
an Expedition to the Feroe and Westman Islands and Iceland kom þó ekki út á prenti
fyrr en árið 1989. Ástæðan fyrir því var að dagbækur hans voru ekki ætlaðar til útgáfu
heldur einungis til dreifingar meðal vina og vandamanna.12
9Fjagesund og Symes, The Northern Utopia, bls. 347.
10Sama heimild, bls. 350.
11Sama heimild, bls. 354.
12Vef. Aho, Iceland on the Brain, bls 22.
-
12
Frekar lítið er vitað um William Henry Breton (?–1887) annað en að hann var
liðsforingi í breska flotanum. Hann var þó hættur í flotanum þegar hann heimsótti
Noreg; hætti í flotanum árið 1827 en ferðist um Noreg árið 1834. Bókina
Scandinavian sketches, or, A tour in Norway skrifaði Breton árið eftir dvöl sína í
Noregi. Árið 1848 var hann kominn til Ástralíu, nánar tiltekið Tasmaníu, þar sem
hann starfaði við lögreglustörf. Þar skrifaði hann aðra ferðabók, um Ástralíu.13
Í inngangi fyrra bindis bókar sinnar Excursions in Denmark, Norway, and
Sweden skrifar Robert Bremner að ferðalag hans um Norðurlönd hafi verið hluti af
ferðalagi hans til Rússlands. Hann ferðaðist um Norðurlönd árið 1836 og skrifaði
bækur um ferðalagið þrem árum síðar.14
Hann segir að meginmarkmið sitt með því að
segja frá ferðalögum sínum sé að svala þorsta Breta á sögum og lýsingum á
nærlægum jafnt og fjarlægum löndum. Eitt sem vekur athygli og er nokkuð sem
enginn annar ferðalangur beinlínis segir frá er stjórnmálaskoðun hans; hann tekur
fram að hann sé íhaldsmaður (e. Conservative).15
Að öðru leyti er merkilega lítið um
hann að finna, hvorki er vitað hvenær hann fæddist né lést og sömuleiðis er óvíst við
hvað hann starfaði. Hann virðist hafa verið úr efri þrepum samfélagsins þar sem hann
titlar sig sem Esquire. Það getur þó bæði þýtt að hann hafi verið hástéttarmaður eða
aðeins kurteisistitill, hið fyrra er þó líklegra.
Meginástæðan fyrir ferðum klerksins William Bilton til Noregs, með stuttri
viðkomu í Kaupmannahöfn, var aðaláhugamál hans, stangveiði. Hann kom til Noregs
tvisvar, árin 1837 og 1839.16
Lítið er vitað um hann og er bæði óvíst hvenær hann
fæddist sem og hvaða ár hann lést. Bók hans Two Summers in Norway, þar sem
skoðanir hans á Norðmönnum koma fram, var fyrst og fremst ætluð að vera nokkurs
konar kennslubók fyrir Breta sem höfðu hug á að fara í stangveiði til Noregs og má
helst líkja bókinni við leiðsögubækur nútímans. Bókin er þó ögn persónulegri en
slíkar bækur eru í dag þar sem hann segir ýmsar sögur af upplifun sinni í Noregi. Þrátt
fyrir það er megininntak bókarinnar hvaða leið sé best að fara að góðum laxám, hvað
ferðamenn skuli taka með sér og svo framvegis.
13
Fjagesund og Symes, The Northern Utopia, bls. 349. 14
Sama heimild 15
Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden I, bls. 6. 16
Fjagesund og Symes, The Northern Utopia, bls. 348.
-
13
Skotinn Robert Chambers (1802–1871) var jarðfræðingur og útgefandi. Hann
skrifaði fræga bók, Vestiges of the Natural History of Creation sem kom út árið 1844
og tengdi saman ýmsar vísindakenningar þess tíma. Hann er einn fárra ferðalanga sem
skoðaðir eru hér sem kom ekki af hlutfallslega auðugu fólki; faðir hans framleiddi
bómull.17
Sjálfur varð hann þó auðugur með aldrinum. Er Chambers var sextán ára
hóf hann verslun með bækur í Edinborg og í kjölfarið naut hann mikillar velgengni á
því sviði og stofnaði hann bókaútgáfufyrirtæki með bróður sínum.18
Árið 1849
ferðaðist hann um Noreg og Svíþjóð og gaf út í kjölfarið Tracings of the North of
Europe. Sex árum síðar ferðaðist hann svo til Íslands og Færeyja og gaf þá út
Tracings of Iceland & the Faröe Islands. Áhugi hans á jarðfræði var meginástæðan
fyrir ferðalögum hans.
Charles Stuart Forbes var skipherra í breska sjóhernum samkvæmt forsíðu
bókar sinnar. Hann virðist hafa ferðast um Evrópu á árunum 1858–1860, þar á meðal
til Íslands. Hann skrifaði þrjár bækur um ferðalög sín og var bókin Iceland, its
Volcanoes, Geysers and Glaciers ein þeirra. Frekar lítið virðist vera vitað um Forbes
og er alls kostar óvíst um bakgrunn hans. Auk þess er óvitað hvenær hann fæddist eða
lést.
John Willis Clark (1833–1910) kom af ætt lækna og fetaði hann í fótspor
feðranna. Hann var félagi (e. Fellow) við Trinity College í Cambridge og kenndi þar
læknisfræði.19
Árið 1860 varð hann einkakennari elsta sonar sjöunda jarlsins af
Fitzwilliam og fór hann með honum í ferðalag til Færeyja og Íslands. Svo virðist sem
um hafi verið að ræða skemmtiferð fyrst og fremst.20
Dagbókarfærslur hans frá þeim
tíma voru svo birtar ári síðar í bókinni Vacation Tourists and Notes of Travel in 1860.
Frederick Metcalfe (1815–1885) var prestur í ensku biskupakirkjunni og einn
fremsti fræðimaður Breta um mál Norðurlanda. Hann hafði kennslu- og
rannsóknarstöðu við Oxford-háskóla nær öll sín fullorðinsár. Hann ferðaðist mikið um
Norðurlönd og eyddi flestum sumarfríum í að ferðast um ýmist Noreg, Svíþjóð eða
Ísland. Hann skrifaði bækur um ferðalög sín og áttu þær til að vera fræðilegri en slíkar
bækur voru yfirleitt. Hann skrifaði frekar um þjóðsögur og landfræði en lýsingar á
17
Millhauser, Just Before Darwin, bls. 11. 18
Sama heimild, bls. 18. 19
Shipley, „J.“: A Memoir of John Willis Clark, bls. 2. 20
Sama heimild, bls. 95.
-
14
þjóðinni eins og hún var er hann ferðaðist. Hann skrifaði bókina The Oxonian in
Iceland árið 1861 eftir sumardvöl á Íslandi og er það sú bók sem hér er stuðst við.21
Í bókinni Pen and Pencil Sketches of Faröe and Iceland segir Andrew James
Symington (1825–1931) frá ferðalagi sínu til Færeyja og Íslands og kom sú bók út árið
1862. Hann var af skosku bergi brotinn og stundaði viðskipti með föður sínum og
bræðrum auk þess sem hann gaf út nokkrar bækur, flestar tileinkaðar ljóðaforminu.22
Ferðalag hans var fyrst og fremst honum til til skemmtunar.
21
The Dictionary of national biography XIII, bls. 306. 22
A Dictionary of Hymnology, bls. 1108.
-
15
Almennar lýsingar á þjóðareðli Norðurlandaþjóða
Hér verður helst litið til almennra lýsinga ferðamenn á þjóðareðli norrænna þjóða.
Ferðlangar gerðu oft tilraun til að lýsa innfæddum í sem víðustum skilningi og verður
hér litið til þess konar lýsinga. Reynt verður að sýna ákveðna heildarmynd skoðana
bresku ferðamanna á umræddum þjóðum. Flestir ferðalanga sem hér eru til skoðunar
og komu við í Danmörku reyndu að lýsa þjóðareðli Dana. Skiptar skoðanir voru um
eðli þeirra; íhaldsmaðurinn Bremner var jákvæðastur í þeirra garð meðan
einkakennarinn Clarke var heldur neikvæðari. Bremner sagði að þökk þjóðareðli Dana
væri þægilegt fyrir ferðamann að heimsækja landið.
Frank, kind-hearted, manly; faithful to their engagements, and steady to their
friends; fond of amusement, without carrying it to licentiousness; hospitable,
yet ever observant of that laudable economy which refuses to anticipate future
means for the sake of present show; highly educated, yet not pedantic; lovers
of liberty, yet opposed to anarchy; serious in their own religious sentiments,
yet indulgent to those who differ from them – few nations make a more
favourable impression on the stranger.23
Raunar finnur Bremner ekkert í fari Dana sem betur mæti fara. Hvergi hallmælir hann
þeim og líkt og lesa má hér að framan virðist honum hafa líkað býsna vel við þjóðina í
heild sinni. Hann gagnrýnir þá sem segja Dani vera deyfðarlega og segir hann það
víðs fjarri sannleikanum. Að hans mati eru Danir hvorki dauflegir né sljóir heldur öllu
heldur glaðlegir og skarpir.24
Kvenréttindakonan Wollstonecraft er sammála þessum
dómi Bremner um jákvæðni Dana en þó má af orðum hennar ætla að henni finnist það
síst jákvætt. „[…] they are the happiest people in the world; for I never saw any so
well satisfied with their own situation,“25
ritar hún og má greina í orðum hennar þann
tón að aðstæður þeirra gætu verið betri. Helsta ástæðan fyrir þessari gagnrýni er
líklega sá að Wollstonecraft kom til Kaupmannahafnar stuttu eftir eldsvoðann mikla
árið 1795. Það má því ætla að henni hafi virst Danir full glaðlyndir miðað við að
mikið verk þurfti að vinna. Hún lýsir því að slökkvitæki hafi verið í ólestri og furðar
hún sig á því að Danir haldi þeim ekki við með bruna hallarinnar í fersku minni. „But
23
Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden I, bls. 6. 24
Sama heimild, bls. 207. 25
Vef. Wollstonecraft, tuttugasta og fyrsta bréf.
-
16
this kind of indolence respecting what does not immediately concern them seems to
characterise the Danes,“26
skrifar hún. Henni virðist hafa fundist leti höfuðsynd Dana.
„I never, therefore, was in a capital where there was so little appearance of active
industry,“ skrifar hún og segir Dani koma mjög illa út í samanburði við Norðmenn
hvað þetta varðar.27
Auk þess segir hún á heildina litið Dani vera frábitna öllum
nýjungum.28
Má segja að þar sé hún sammála Clarke sem gagnrýnir það sérstaklega í
fari Dana. Af skrifum hans að dæma þá hefur honum ekki líkað sérstaklega vel við
Dani. „To our eyes, it seemed, indeed, that a journey from London to Copenhagen
might exhibit the retrocession of a century; every thing being found, in the latter city,
as it existed in the former a hundred years before,“ segir Clarke og leggur hann
áherslu á að það eigi við um allt í fari Dana, hvort sem það eigi við um skemmtun
innfæddra eða háttvísi. Eina undantekningin frá því er að hans sögn verslun sem hann
segir standa föstum fótum.29
„There is, however, a littleness in every thing that
belongs to them; excepting their stature, which bears no proportion to the bulk of their
intellectual attainment,“30
bætir hann við.
Það má segja að þeir ferðalangar sem lýsa þjóðareðli Dana séu á heildina litið
fremur neikvæðir; séu frásagnir þeirra teknar saman þá voru Danir taldir vera glaðleg
en löt þjóð. Bremner var gífurlega jákvæður en í frásögn hans af Danmörku finnst fátt
sem túlkast má sem neikvæð gagnrýni. Óvenju fáir ferðalangar reyna að lýsa
þjóðareðli Dana líkt og Bremner gerir og kunna að vera tvær ástæður fyrir því. Annars
vegar þá var oftast aðeins um að ræða stutta viðkomu í Danmörku á leið áfram til
ýmist Svíþjóðar eða Noregs og því gafst lítill tími til að kynna sér þjóð. Hins vegar
kann ástæðan fyrir því vera að Danir voru taldir meiri jafningjar Breta en aðrar
Norðurlandaþjóðir.
Ferðamenn voru á heildina litið talsvert jákvæðir í garð Svía. Clarke sagði að
kostir þeirra væru að mörgu leyti fleiri en Dana, og var hann þó að skrifa um Suður-
Svía sem hann gagnrýndi sérstaklega.31
Clarke er raunar tíðrætt um meintan mun á
Suður- og Norður-Svíum og segir hann þá sem búa í suðrinu vera eftirbáta hina að
26
Vef. Wollstonecraft, áttjánda bréf. 27
Vef. Wollstonecraft, nítjánda bréf. 28
Vef. Wollstonecraft, tuttugasta og fyrsta bréf. 29
Clarke, Travels in Various Countries of Europe, Asia and Africa: Scandinavia, bls. 82. 30
Sama heimild, bls. 83-84. 31
Sama heimild, bls. 106.
-
17
flestu leyti. Hann tekur það sérstaklega fram að þegar hann hrósar Svíum fyrir
heiðarleika, hreinleika og iðni þá eigi hann aðeins við um þá sem búa fyrir norðan
fimmtugustu og níundu breiddargráðu.32
Sú breiddargráða er reyndar rétt fyrir sunnan
Stokkhólm svo segja má að hann afskrifi hálfa þjóðina. Clarke er eini ferðalangurinn
sem skoðaður er hér sem leggur sérstaka áherslu á þennan mun. Þessi samanburður
Clarke er nokkuð glöggur þar sem Suður-Svíar hafa enn þann dag í dag ákveðna
sérstöðu og er í því samhengi talað um Skánverja. Helsta ástæðan fyrir meintum mun
er að landsvæði þetta tilheyrði Danmörku lengi og hafði það áhrif á menningu þess.
Hann er þó gífurlega jákvæður í garð Norður-Svía og verður honum sérstaklega
tíðrætt um blíðlyndi og gestrisni þeirra. Hann segir sjaldgæft að sjá reiðan Svía eða
Svía rífast sín á milli.33
Ferðalangar minnast flestir á gæflyndi og gjafmildi Svía.
Clarke segir það raunar helsta einkenni Svía hve sérstaklega gestrisnir þeir eru. „The
real Swedish gentleman is an honour to his country and to mankind,“ ritar hann og
spyr hvar annars staðar fengi ferðamaður jafn góðar móttökur.34
Clarke fer ekki í
launkofa með þá skoðun sína að mikil gestrisni sé sérkenni sænska lágaðalsins.35
Bremner virðist vera á sama máli og Clarke og segir hann gott að heimsækja Svía
vegna gestrisni þeirra.
[…] we find the Swedes warm-hearted and affectionate among themselves –
strongly animated by all the more amiable feelings of our nature, and
indulging them unrestrained in the domestic sphere where they are best
displayed. While thus amiable in their own families they are open,
communicative, and sociable with strangers. In fact, their great frankness and
good-breeding, combined with their desire to make foreigners forget that they
are strangers, place them among the most agreeable people that the traveller
can visit.36
Wollstonecraft er samhyggjandi þeim og segir sænska karlmenn, þá fyrst og fremst
aðalsmenn, vera almennt kurteisa og kímna. Hún segir þó þá kímni ekki einkennast af
hnyttni.37
Bremner gagnrýnir raunar fátt í fari Svía, hann hnýtir í að þeir séu ekki
32
Clarke, Travels in Various Countries of Europe, Asia and Africa: Scandinavia, bls. 210. 33
Sama heimild, bls. 238. 34
Sama heimild, bls. 163-164. 35
Sama heimild, bls. 159. 36
Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden II, bls. 438-39 37
Vef. Wollstonecraft, fjórða bréf.
-
18
sparsamir38
og finnst honum, líkt og sjá má í næsta kafla, þeir drekka full mikið
áfengi. Sem dæmi um jákvæða eiginleika, að hans mati, telur hann upp að þeir séu
gjafmildir, karlmannlegir, glaðlegir og skynsamir. Hann hrósar þeim sérstaklega fyrir
að vera hugrakkir án þess þó að vera sjálfhælnir. Hann segir Svía unna frelsi án þess
að falla í stjórnleysi sem sé til marks um rökhyggju þeirra.39
Majórinn Brooke er
annar ferðalangur sem hælir Svíum fremur en að sproksetja þá. Hann hælir bændum
sérstaklega og segir að heldra fólk sænsks samfélags ætti að taka þá sér til
fyrirmyndar. Til marks um ágæti þeirra nefnir hann sem dæmi að þrátt fyrir kalt og
hráslagalegt veðurfar þá sé sænski bóndinn yfirleitt glaðlegur og ánægður: „Hard as
his fare is at all times, the Swedish peasant exhibits no signs of discontent; and if his
countenance do not portray a great flow of spirits, or hilarity of manner, it shows him
to be what he really is, humble, serious, devout and happy.“40
Wollstonecraft viðurkennir að Svíar séu mjög gestrisnir en segja má að hún sé
heldur neikvæð á þann eiginleika og telji það ekki til kost. „They were overflowing
with civility; but, to prevent their almost killing my babe with kindness, I was obliged
to shorten my visit,“41
skrifar hún í einu bréfi sínu er hún er stödd í Svíþjóð. Í öðru
bréfi gagnrýnir hún að margir aðrir ferðaferðamenn telji gestrisni vera merki um
góðmennsku.
[…] indiscriminate hospitality is rather a criterion by which you may form a
tolerable estimate of the indolence or vacancy of a head; or, in other words, a
fondness for social pleasures in which the mind not having its proportion of
exercise, the bottle must be pushed about.42
Hún telur að kurteisi Svía sé ekki merki um raunverulega fágun heldur öllu heldur
merki um íhaldssemi hvað varðar viðhafnarsiði. Hennar gagnrýni snýr þó fyrst og
fremst að heldra fólki þar sem hún segir smábændastéttina vera kurteisasta fólk
Svíþjóðar. „I could not help reckoning the peasantry the politest people of Sweden,
who, only aiming at pleasing you, never think of being admired for their behaviour,“43
skrifar hún og má greina að henni þyki kurteisi heldra fólks vera heldur merki um
38
Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden II, bls. 437 39
Sama heimild, bls. 438. 40
Brooke, Travels through Sweden, Norway, and Finmark, to the North Cape, bls. 56-57. 41
Vef. Wollstonecraft, fyrsta bréf. 42
Vef. Wollstonecraft, annað bréf. 43
Sama heimild.
-
19
dyndilmennsku en raunverulegan náungakærleik. Að hennar mati virkaði of mikil
kurteisi sem nokkurs konar hömlur á hegðun gestsins. Hún, líkt og Brooke, hrósar
sænskum smábændum sérstaklega og lýsir hún því yfir í bréfi sínu að henni þyki
mannasiðir lágstéttarinnar meira aðlaðandi þar sem þeir einkennist meira af
hreinskilni. „I have often also been touched by their extreme desire to oblige me,
when I could not explain my wants, and by their earnest manner of expressing that
desire. There is such a charm in tenderness!“44
skrifar hún í seinna bréfi. Eitt einkenni
Wollstonecraft er hvernig hún á það til að snúa einkenni sem oftast er talið jákvætt
yfir í að vera neikvætt. Henni finnst kurteisi Svía, sem aðrir ferðalangar hrósa
sérstaklega, vera yfirþyrmandi og hún setur út á glaðlyndi Dana þar sem henni finnst
felast í því uppgjöf við að breyta aðstæðum sínum til þess betra.
Í mörgum tilvikum þá fóru ferðamenn jafnt til Svíþjóðar og Noregs og var
þeim þá tíðrætt um meintan mun á þeim þjóðum. Brooke segir að hann hafi fundið
fyrir ákveðnum mun undireins og hann fór yfir landamærin. „Already was the
humility and courteous disposition of the Swede exchanged for the freer, bolder
manner of the Norwegian,“ skrifar hann og telur hann þann mun útskýrast af meira
fjalllendi í Noregi.45
Að hans mati þá sé frelsisþrá eiginleiki sem íbúar fjöllóttra landa
eiga sameiginlegt. Raunar segir hann merkilegt hvað íbúar fjöllóttra landa eigi margt
sameiginlegt allt frá hegðun til útlits. Hann talar um „Highlanders“ í þessu samhengi
og má ætla að honum hafi þótt Norðmönnum svipa til Norður-Skota.46
Bremner segir
auk þess að hann hafi fundið fyrir sterkum mun eins og Brooke um leið og hann fór
yfir landamærin.47
Að hans mati eru Svíar að öllu leyti siðfágaðra fólk en Norðmenn
en segja má Bremner hafi haft ímugust á Norðmönnum.48
No change is more perceptible on entering Norway than that which takes place
in the character of the people. We found our new acquaintances rude and
contentious to a high degree. With the Swedes we scarcely had a single ill-
natured word; but, on crossing the frontier, we found the peasants, and many
of the people at the stations, as savage in their manners as they are in their
44
Vef. Wollstonecraft, fjórða bréf. 45
Brooke, Travels through Sweden, Norway, and Finmark, to the North Cape, bls. 70. 46
Sama heimild. 47
Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden II, bls. 193. 48
Sama heimild, bls. 441.
-
20
looks. Among other amiable qualities, they have a great desire to overcharge
in every way.49
Mögulega hefur Bremner verið óvenju óheppinn á ferðalagi sínu því nær enginn
annarra ferðalanga er sammála honum hvað varðar meinta græðgi eða ókurteisi
Norðmanna. Að vísu eru þeir á sama máli hvað varðar mikla áfengisdrykkju þeirra og
segir Bremner að sá ókostur geri það að verkum að annars vinnusöm og hugvitssöm
þjóð drabbist niður.50
Liðsforinginn Breton minnist á að tún séu illa hirt og telur hann
það stafa annaðhvort af mikilli leti innfæddra eða mögulega einhverri ástæðu sem sé
honum óþekkt.51
Sú ástæða kann mögulega hafa verið ofdrykkja. Þrátt fyrir að vera
heldur neikvæður í garð Norðmanna sagði Bilton þó þjóðina glaðlega á heildina
litið.52
Presturinn Elliot gagnrýnir líka meinta leti Norðmanna og lætur eftirfarandi
falla um íbúa Þelamarkar í Suður-Noregi: „[…] the majority of the lower order are
very idle […] and, though more intelligent, are less interesting, because less moral,
than their neighbours the Swedes.“53
Kvekarinn Allen gagnrýnir líka skort á siðferði
Norðmanna og telur hann þeim það til ills að meðal efri stétta sé tilhneiging til
efahyggju meðan þröngsýni sé algeng meðal þeirra af lægri stéttum.54
Hann segir þó
að margt sé gott í þjóðareðli Norðmanna svo sem hreinskilni, gestrisni og góðgirni
þeirra.55
Stangveiðimaðurinn Bilton og Allen voru á sama máli og ritar Bilton næstum
bókstaflega það sama um Norðmenn; þeir séu góðhjartaðir, gestrisnir og
vinsemdarlegir óháð stétt.56
Elliot er sama sinnis og segir Norðmenn, sér í lagi heldra
fólk, mjög gestrisna þjóð.57
Perhaps, it is not without justice, that the Norwegians are accused of slowness
in their ideas, equally as in their corporal movements [...] They do not seem
readily to comprehend any thing out of the sphere of their limited experience;
and exhibit inordinate wonderment and admiration at every thing strange or
new to them. On the other hand, they show considerable intelligence with
respect to the things within their reach; and if not gifted with much original
49
Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden II, bls. 20. 50
Sama heimild, bls. 51. 51
Breton, Scandinavian sketches, bls. 184. 52
Sama heimild, bls. 203. 53
Elliott, Letters from the North of Europe, bls. 79-80. 54
Allen, Life of William Allen, bls. 280. 55
Sama heimild, bls. 279. 56
Bilton, Two Summers in Norway I, bls. 54. 57
Elliott, Letters from the North of Europe, bls. 131.
-
21
genius; are excellent followers and imitators […] They are patient, industrious;
loyal and brave; sincere lovers of truth, and of liberty; in the highest degree,
hospitable towards strangers; and kindly affectioned towards each other. I
scarcely ever saw two Norwegians quarrel together, even with words: and
perfect strangers, when they meet on the road, invariably interchange a
friendly salutation and remark.58
Wollstonecraft virðist hafa verið hrifnust af Norðmönnum af þeim Norðurlandþjóðum
sem hún heimsótti. Henni virðist líka við hve hreinskilnir þeir voru sem henni þótti
hressandi miðað við, að hennar mati, uppgerðarlega kurteisi Svía.59
Hún taldi auk þess
Norðmenn mjög skarpa og séða þrátt fyrir að hafa lítið vit á vísindum eða
bókmenntum.60
Ferðamenn voru heldur jákvæðir er þeir lýstu þjóðareðli Færeyinga og má
segja að rauði þráðurinn í þeim lýsingum sé hve gáfulegir þeir séu upp til hópa.
Náttúrufræðingurinn Atkinson telur að almennt séð sé hægt að segja að Færeyingar
séu vel menntuð þjóð61
meðan skipherrann Forbes segir fólkið tvímælalaust greint
þrátt fyrir að það þjáist af „listless indifference“.62
Atkinson segir að fólkið í
Færeyjum sé líkt og fólk annars staðar; það sé spennt að fá fréttir að utan og sé auk
þess oftast vingjarnlegt við gestkomandi.63
Segja má að þessi ummæli Atkinson sýni
vel víðsýni hans þar sem fáir ferðalangar gáfu í skyn að fólk væri líkt hvert sem farið
væri. Það að hann telji eiginleika sammannlega sker sig töluvert úr miðað við aðrar
ferðalýsingar.
Í dagbókum ferðalanga í Stanley-leiðangrinum kemur sú skoðun oft fram að
Færeyjar séu mikið framar Íslandi hvað landkost varðar. „Færeyjar eru hrein paradís
hjá þessu hræðilega landi, þar sem ekkert getur lifað nema þorskur, hrafnar og refir,“64
skrifar stærðfræðikennarinn Baine. Auk þess fannst þeim Færeyingar standa framar
Íslendingum í prúðmennsku, en það er auðskilið þegar litið er til þess að þar hafi þeir
hitt eingöngu kaupmenn, embættismenn og ríka bændur í Færeyjum. Bersýnilegt er að
þess konar menn höfðu meira til að moða úr og því búið við miklu betri húsakost en
58
Bilton, Two Summers in Norway I, bls. 87-88. 59
Vef. Wollstonecraft, sautjánda bréf. 60
Vef. Wollstonecraft, sjötta bréf. 61
Atkinson, Journal of an Expedition to the Feroe and Westman Islands and Iceland 1833, bls. 81. 62
Forbes, Iceland: Its Volcanoes, Geysers and Glaciers, bls. 12-13. 63
Atkinson, Journal of an Expedition to the Feroe and Westman Islands and Iceland 1833, bls. 81. 64
Íslandsleiðangur Stanley 1789, bls. 275.
-
22
þekktist almennt á Íslandi þá. Samt sem áður er ekki hægt að afsaka ummæli eins og
þessi algjörlega út frá þessum rökum: „Fólkið er fjarri því að vera ásjálegt, það eru
hinir umkomulausustu ræflar, sem ég hefi nokkru sinni séð. Hvorki hér, í Hafnarfirði
né úti í sveitum, í stuttu máli sagt, hvergi á Íslandi stendur fólkið jafnfætis
Færeyingum.“65
Ferðalangar í Stanley-leiðangrinum fundu raunar Íslandi allt til
foráttu. Hér er um annað dæmi að ræða þar sem aðstæður í landinu gefa ekki endilega
rétta mynd af þjóðareðli þar sem Móðuharðindin höfðu átt sér stað aðeins nokkurm
árum áður en ferðalangar komu til landsins. Að sögn ferðalanga voru helstu
eiginleikar Íslendinga græðgi og þunglyndi og er ekki ýkja erfitt að sjá ástæðuna fyrir
því.
Við fengum brátt fulla ástæðu til að fá viðbjóð á framkomu Íslendinga, hvar
sem við komum. Þeir sýndu enga viðleitni til að greiða ferð okkar, og ef þeir
sýndu lit á að veita okkur einhverja þjónustu, þá var gróðafíkn þeirra
meginþátturinn, enda þurfti ekki að leggjast djúpt til að finna, hversu áhugi
þeirra allur snýst um eiginhagsmuni.66
Baine sagði þjóðareinkenni Íslendinga vera þunglyndi þar sem augljóst væri að þeir
nytu ekki lífsins. „Þunglyndi og slen hangir utan á þeim,“67
skrifaði hann í dagbók
sína. Förunautar hans virðast þó hafa verið ósammála hvað þetta varðar því Stanley
sagði að Íslendingurinn væri ekki „ómóttækilegur fyrir gleðskap og lífsþægindi“68
ólíkt öðrum íbúum nyrstu landa. Baine gerði sér þó grein fyrir að lífsbaráttan var erfið
fyrir Íslendinga og renna þessi ummæli stoðum undir þau rök að stór hluti ókosta
Íslendinga að mati ferðalanga sé í raun birtingarmynd fátæktar: „[…] það sem okkur
þykir ömurlegt í hátterni þeirra gæti eins stafað af óhófi okkar og falskri
dómgreind.“69
Íslendingar voru þó ekki eingöngu lastaðir og hrósaði læknirinn
Holland þeim til að mynda sérstaklega fyrir hátt menningarstig og almennan
kurteisisbrag.70
Clark sagði svipaða sögu og minnist sérstaklega á það hve vel væri
tekið á móti honum.71
Stanley hafði orð á því að engin önnur þjóð bæri meiri
umhyggju hver til annars en Íslendingar. Hann tók auk þess í sama streng og Holland
65
Íslandsleiðangur Stanley 1789, bls. 211. 66
Sama heimild. 67
Sama heimild, bls. 280. 68
Sama heimild, bls. 168. 69
Sama heimild, bls. 280. 70
Sama heimild, bls. 31. 71
Clark, „Journals of a Yacht Voyage to the Faroe Islands and Iceland“ , bls. 326.
-
23
og hrósaði Íslendingum sérstaklega fyrir hátt menntunarstig.72
Hann hafði þá skoðun
að bágur kostur Íslendinga stafaði fyrst og fremst af lélegum landkosti. „Ef þeir væru
allir settir í skip of fluttir til Kanada eða Ástralíu […]mundi fólkstalan ferfaldast á 50
árum og þeir skapa þar blómlegt þjóðfélag, sem þó ef til vill stæði fremst í siðgæði,
listum og vísindum,“73
skrifaði Stanley.
Á heildina litið má segja að samkvæmt meirihluta ferðalanga hafi ákveðnir
eiginleikar verið sameiginlegir flestum þjóðum Norðurlanda. Má þar helst nefna
gestrisni, kurteisi, glaðlyndi og góðmennsku. Allt eru þetta eiginleikar sem taldir eru
af flestum vera jákvæðir. Þó er ekki hægt að segja að Norðurlandabúar hafi ekki verið
gagnrýndir líkt og má sjá bæði í köflunum um hreinlæti og áfengisdrykkju hér síðar.
Það er þó ekki úr vegi að segja að bresku ferðalangarnir voru á heildina jákvæðir. Inn
á milli koma þó menn svo sem Bremner sem er á öndverðum meiði líkt og í tilfelli
Noregs. Þar kann ýmislegt standa að baki svo sem persóna hans og skap eða
slembilukka hvað varðar það fólk sem hann hitti og umgekkst.
Sumir ferðalangar gera tilraun til að gera yfirgripsmikla lýsingu á þjóðareðli
ákveðinnar þjóðar, líkt og sjá má dæmi um hér að framan. Slíkur texti var yfirleitt
mjög jákvæður á heildina og má því draga þá ályktun að þjóðareðli norrænna manna
hafi verið þóknanlegt Bretum. Sést það auk þess ágætlega sé slíkur texti borinn saman
við til að mynda gagnrýni Benners á Íslendinga. Ferðalangar voru ekki hræddir við að
setja út á þjóðir líkt og fjöldi dæma í þessari ritgerð sýnir. Sé litið til heildarinnar þá
eru það einnar helst tvær þjóðir sem skoðanir eru beggja blands, Ísland og Noregur.
Lýsingar á hinum Norðurlöndunum eru á heildina meira jákvæðar en neikvæðar. Í
tilviki þessarar tveggja þjóða er tvísýna. Margt kann að útskýra það en ekki er þó
ólíklegt að gagnrýnin hafi einfaldlega átt rétt á sér.
Íslendingum er þó sérstaklega hrósað fyrir að vera vel menntaðir, og raunar
Færeyingum líka. Lítið fer fyrir slíkum orðum hjá ferðalöngum til annarra
Norðurlanda. Er þá frekar talað um hugvitsemi og greind en ekki menntun. Ein ástæða
fyrir því kann að vera sú að ferðalangar minnast oft og tíðum mest á það sem þeim
þykir sérkennilegt er þeir lýsa eðli annarra þjóða. Það kann að hafa komið þeim á
óvart að eyjaskeggjar hafi verið ágætlega upplýstir miðað við aðstæður. Auk þess eru
72
Íslandsleiðangur Stanley 1789, bls. 168. 73
Sama heimild.
-
24
þetta minnstu þjóðir Norðurlanda og í tilviki hinna þá er sagt frá merkum
vísindamönnum þjóðanna. Slíkar lýsingar eiga þó ekki við um þjóðareðli þar sem
þjóðunum sjálfum er ekki lýst sem vel menntuðum heldur er sagt að þær hafi alið af
sér mjög menntaða menn.74
74
Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden II, bls. 438.
-
25
Siðferðismál
Hér verður rýnt í skoðanir breskra ferðalanga á ástandi siðferðismála á
Norðurlöndum. Áhersla er sérstaklega á lög og reglu, heiðarleika og þjófnað. Þeir
Bretar sem skrifuðu frá ferðalögum sínum í Danmörku virðast hafa þótt þeir vera
löghlýðnir og minnast þeir ekki á svik og pretti ólíkt á hinum Norðurlöndum. Bremner
virðist hafa verið almennt hrifinn af Dönum og segir þá hafa lög og reglu í hávegum.
„Here again, however, we had to admire the love of order which so strongly
characterizes the Danes,“75
ritar Bremner. Hann leggur auk þess áherslu á hve vel
Danir haga sér þegar þeir hópa sig saman og uppfylla vel almennar siðgæðiskröfur.
„What increased its charm was, the orderly good-nature of the people, and their quiet
sense of propriety,“76
segir Bremner er hann lýsir ferð sinni um almenningsgarð. Út frá
þeirri kvöldgöngu virðist hann hafa dæmt siðferðiskennd Dana í heild sinni.
In fact the whole scene was charming, and not the less so that, besides
evincing their respectability and comfortable circumstances, it also gave a
most favourable impression of the good breeding of the Danes. Not an oath
nor a quarrel was heard the whole night; and neither in the park nor on the way
back was there a single instance of drunkenness exhibited. It should also be
added, as a proof of the orderly and gentle nature of the people […] not a
single policeman was to be discovered among all the thousands of idlers.77
Þessi orð sýna undrun og má því ætla að Bremner hafi ekki verið vanur því að svo
mikið af fólki gæti komið saman án þess að valda usla. Orðin bera því vitni að
samkvæmt hans reynslu hafi slíkt ekki verið hægt á Bretlandi. Wollstonecraft virðist
ekki hafa verið eins hrifin af Dönum hvað siðferði varðar. Hennar gagnrýni snýr þó
einnar helst að lauslæti Dana og segir hún það eiga við um allar stéttir þar í landi.
A gentleman, who has resided in this city some time, assures me that he could
not find language to give me an idea of the gross debaucheries into which the
lower order of people fall; and the promiscuous amours of the men of the
75
Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden I, bls. 95. 76
Sama heimild, bls. 90-92. 77
Sama heimild.
-
26
middling class with their female servants debase both beyond measure,
weakening every species of family affection.78
Hér er þó um augljósan kvitt að ræða þar sem hún virðist ekki hafa orðið vitni að
þessu sjálf. Auk þess er hér um að ræða siðferðisbrest sem var henni einkar
hugleikinn. Telur hún að slíkar holdlegar hvatir séu fyrst og fremst hugleti og doða að
kenna.79
Skoðanir bresku ferðamannanna á siðferði Svía eru merkilega skiptar.
Íhaldsmaðurinn Bremner er sem fyrr jákvæðastur og segir að þrátt fyrir að ákveðna
siðferðisbresti séu þeir á heildina litið mjög löghlýðnir. „In admitting that there is still
much room for improvement in the morals of the people, we are far from agreeing
with those who brand the whole of the Swedes as a profligate and immoral people,“ 80
ritar Bremner og minnist hann á að Svíar hafi merkilega mikla aðdáun á lögum og
reglu.81
Einkakennarinn Clarke er sömu skoðunar og Bremner og segir hann þjófnaði
og morð ekki þekkjast meðal Svía. Segist hann auk þess hafa orðið vitni að svo
mörgum dæmum um hve heiðarlegir Svíar eru að ekki sé um að villast að löghlýðni sé
eitt helsta einkenni þjóðarinnar.82
Clarke minnist þó sérstaklega á að það eigi ekki við
um Suður-Svíþjóð og þar sé vel mögulegt að vera rændur. Hann tekur fram að það
kunni að skýrast út frá því að þeir sem búi í Suður-Svíþjóð séu ekki tæknilega séð
Svíar. „[…] where the inhabitants are not, strictly speaking, Swedes. It is believed that
the Swedes themselves admit of these distinctions,“ skrifar Clarke og segir hann að
það sé mun meiri möguleiki að verða rændur í Suður-Svíþjóð.83
Wollstonecraft er sem fyrr heldur neikvæðari en karlpeningurinn og segir hún
flest allt þjónustufólk vera þjófótt í Svíþjóð. Hún viðurkennir þó að innbrot og vopnuð
rán á almannavegum þekkist ekki: „The country is, perhaps, too thinly inhabited to
produce many of that description of thieves termed footpads, or highwaymen.“84
Þessi
skýring hennar gæti vel verið rétt en samkvæmt frásögnum ferðamanna á heildina litið
virðist ekki hafa verið nein hætta á vopnuðu ráni á Norðurlöndum. Ef minnst er á rán
er það meira í ætt við vasaþjófnað en stigamenn. Wollstonecraft minnist á það í sínu
78
Vef. Wollstonecraft, nítjánda bréf. 79
Sama heimild. 80
Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden II, bls. 458. 81
Sama heimild, bls. 438. 82
Clarke, Travels in Various Countries of Europe, Asia and Africa: Scandinavia, bls. 246. 83
Sama heimild, bls. 210. 84
Vef. Wollstonecraft, þriðja bréf.
-
27
fyrsta bréfi að hún hafi orðið vitni í Svíþjóð að atviki sem hafi misboðið sér. Um var
að ræða deilur á gistihúsi milli húsráðanda og umsjónarmanns með innheimtu
framleiðslugjalda. Hún lýsir atvikinu svo að frekjuleg framkoma umsjónarmannsins
hafi verulega stangast á við ímynd hennar af Svíum sem glaðlyndum og gestrisnum.
„The professional had indeed effaced the national character,“85
skrifar Wollstonecraft.
Þrátt fyrir að þetta sé aðeins eitt dæmi þá má sjá að henni hefur fundist frekja
innheimtumannsins ekki vera í takt við þjóðareðli samlanda hans.
Breskir ferðalangar höfðu á heildina séð afskaplega skiptar skoðanir á ástandi
siðferðismála í Noregi. Bremner virðist til að mynda hafa beinlínis hatað Norðmenn
og finnur hann þeim allt til foráttu. Sér í lagi finnst honum Norðmenn mikið síðri en
Svíar. „We are once more in kindly, warm-hearted Sweden – far away from the
savage bonder,“86
ritar hann er hann fer yfir landamæri Noregs til Svíþjóðar. Bremner
eyðir mörgum orðum í að lýsa vanþóknun sinni á Norðmönnum en minna fer fyrir
ástæðunni fyrir henni. Svo virðist sem honum hafi mislíkað hve fljótir Norðmenn
væru til rifrildis og kýta. Bremner segir að samanborið við Svía, sem karpa nær aldrei,
þá séu Norðmenn einfaldlega ruddar.
Among the Swedes a quarrel is the exception; among the Norwegians it is the
general rule. If you escape a single stage, without disputes, it is not to the
excellence of the system or the general character of the people, that you owe it,
but to the chance good-nature of the individuals you fall upon […] if you
venture to resist their interferences or their overcharges, their hot blood is up
in a moment […]87
Bilton hélt því þó fram að hann hefði aldrei séð Norðmenn rífast við hvern annan svo
þar höfum við tvo ferðalanga sem halda hvor sínu fram.88
Annar ferðalangur sem lýsir
yfir vanþóknun á framkomu Norðmanna er Elliot. „They are addicted to cheating and
falsehood,“ 89
skrifar Elliot er hann reynir að lýsa norsku þjóðarsálinni. Hann virðist
þó bæði eiga erfitt með að gera upp hug sinn hvað varðar siðprýði Norðmanna og auk
þess er hann ósammála Bremner hvað varðar kurteisi Norðmanna. „The people are
85
Vef. Wollstonecraft, fyrsta bréf. 86
Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden II, bls. 193. 87
Sama heimild, bls. 178. 88
Bilton, Two Summers in Norway I, bls. 88. 89
Elliott, Letters from the North of Europe, bls. 79-80.
-
28
very civil; and a traveller meets with little besides courtesy and kindness,“90
skrifar
hann seinna í bók sinni. Bæði Bilton og Allen eru þó ósammála Bremner; segja þeir
að siðferði Norðmanna sé til fyrirmyndar. „On the whole, we may safely say that the
good preponderates much over the evil in the Norwegian character,“91
ritar Bilton.
Hann segir sömuleiðis að þjófnaður sé nær alveg óþekktur í Noregi og að sjálfur hafi
hann kvatt Noreg með allt ferðatygi sitt ósnert.92
Svipað er uppi á teningnum hjá Allen
sem ber Norðmönnum góða sögu, í það minnsta hvað varðar siðferði: „The general
state of morals is reported to be pretty good, and the police is so well conducted, that
if any thing were lost in the middle of the street, it would be soon found and
restored.“93
Ef frásagnir ferðalanganna eru teknar sem ein heild má því ætla að
Norðmenn hafi ekki verið þjófóttir en þeir hafi þó haft tilhneigingu til svika og pretta.
Ein setning hjá Allen varpar ákveðnu ljósi á það að nauðsynlegt er að hafa í huga
aðstæður í landinu þegar íbúar þess eru sagðir siðlitlir. „It appears that they are a more
moral people here than in most other parts of Europe, yet they have suffered loss in
this respect in consequence of the war,“94
ritar Allen og á hann þá við
Napóleonsstyrjaldirnar sem var nýlega lokið er hann ferðaðist um Noreg. Neyðin
kennir naktri konu að spinna og siðferðiskennd er dýr en kostur er krappur.
Þeir ferðamenn sem fóru til Færeyja stoppuðu þar yfirleitt mjög stutt og kann það að
skýra hvers vegna þeir ræða ekki mikið siðferði þeirra. Skáldið Symington sem ferðist
til Færeyja og Íslands árið 1862 segir Færeyinga vera heiðarlega og að glæpir þekkist
vart á eyjunum.95
Útgefandinn Chambers, sem var mjög fjandsamlegur í garð
Færeyinga segir fógetann vera „ […] one of a handful of civilized men who reside in
exile here amongst a host of rude and simple people.“96
Til marks um það hve lítið álit
hann hafði á Færeyingum þá má telja hve oft orðið „rude“ kemur fyrir er hann skrifar
um Færeyjar, í tugum og fara þó ekki margar blaðsíður í dvöl hans þar.
Trúboðinn Henderson kvartar yfir slæmum áhrifum erlendra kaupmanna í
Reykjavík á Íslendinga. Segir hann slíka menn vera hálfgerða iðjuleysingja sem geri
fátt annað en að reykja og drekka. „Áhrifin af slíkum bæjarbrag á innfædda íbúa
90
Elliott, Letters from the North of Europe bls. 126. 91
Bilton, Two Summers in Norway I, bls. 89. 92
Sama heimild, bls. 63. 93
Allen, Life of William Allen, bls. 276. 94
Sama heimild, bls. 277. 95
Symington. Pen and Pencil Sketches of Faröe and Iceland, bls. 22. 96
Chambers, Tracings of Iceland & the Faröe Islands, bls. 9.
-
29
Reykjavíkur og nágrennis eru næsta bersýnileg,“97
segir Henderson. Túlka má orð
hans svo að hann telji ástand siðferðismála á Íslandi ágætt á heildina litið, hann
gagnrýnir þau lítið í bók sinni. Meiri áhyggjur hafi hann af erlendum áhrifum á
siðferðisvitund Íslendinga. Atkinson virðist ekki hafa haft hátt álit á Íslendingum hvað
siðferðismál og nefnir hann sem dæmi er hann og ferðafélagar hans fengu gistingu í
kirkju að staðarprestur læsti kirkjunni á eftir þeim. Hann segir að mögulega gefi það
upp vísbendingu um ástand siðferðismála á Íslandi að læsa þurfi kirkju. Hann
viðurkennir þó á sama stað að ástæðan kunni að vera að presturinn vildi fullvissa þá
um öryggi eigna þeirra.98
Stuttu síðar í bók sinni skrifar hann að ekki sé mikil þörf á
löggæslu á Íslandi þar sem þjófnaður sé mjög sjaldgæfur þar.
There is not, however, much demand for criminal judicature, for the natural
morality of the people – owing probably to the absence of temptation and to
their equal condition; and perhaps, in some measure, to the almost entire
absence of money as a circulating medium among them – renders glaring
instances of dishonesty a rare occurrence, especially in the interior.99
Þessi skýring Atkinson á því hvers vegna þjófnaður sé sjaldgæfur á Íslandi er keimlík
því sem Wollstonecraft sagði um þjófnað í Svíþjóð; ástæðan fyrir því að lítið sé um
hnupl er ekki almenn siðferðisvitund heldur aðstæður landsins. Wollstonecraft sagði
það vera vegna fámennis, Atkinson telur það vera vegna jöfnuðar og skorts á
freistingu. Þessi orð þeirra beggja gefa upp ákveðið yfirklór; ætla má að þjófnaður
hafi verið algengari í heimalandi þeirra og þau eru ekki tilbúin að viðurkenna að það
kynni að vera vegna verra siðferðis þar en á Norðurlöndum.
Skoðanir breskra ferðalanga á siðferði Norðurlandaþjóða eru æði misjafnar. Í
tilvikum hverrar þjóðar fyrir sig þá gátu þeir yfirleitt fundið að einhverju í fari hverrar
þjóðar. Helst má segja að Danir hafi fengið góða dóma hvað varðar siðferðismál; þeir
voru sagðir siðprúðir og flestir sem ferðuðust þangað sáu ekki ástæðu til að gagnrýna
þá sérstaklega fyrir til dæmis óheiðarleika. Auk þess verður að hafa í huga hvað er
ekki sagt, því þeir sem ferðuðust til Danmerkur fóru yfirleitt áfram til annarra
Norðurlanda. Sem dæmi um slíkt þá minnist engin á þjófnað er skrifað er um
97
Henderson, Ferðabók, bls. 232. 98
Atkinson, Journal of an Expedition to the Feroe and Westman Islands and Iceland 1833, bls. 150-
151. 99
Atkinson, Journal of an Expedition to the Feroe and Westman Islands and Iceland 1833, bls. 161.
-
30
Danmörku. Má þá ætla að þjófnaðir hafi ekki verið vandamál þar í landi. Að
ofdrykkju frátalinni þá fá þó Norðurlönd á heildina litið fremur jákvæða dóma hvað
varðar siðferði. Vopnuð rán og morð virðast vera nær óþekkt vandamál, en á hinn
bóginn skrifa Wollstonecraft og Bremner um algengi vasahnupls og svika.
-
31
Áfengisdrykkja norrænna manna
Skoðanir breskra ferðalanga á áfengisdrykkju þjóða Norðurlanda verða reifaðar hér.
Raunar er fátt sem ferðalangar gagnrýna jafn mikið, óháð þjóð, og ofdrykkju
innfæddra. Af öllum þjóðum Norðurlanda þá voru Færeyingar og Danir minnst
gagnrýndir fyrir ofdrykkju. Þó má ekki segja að Danir hafi sloppið með öllu frá
gagnrýni og bæði minnast Wollstonecraft og Elliot á að Danir séu sólgnir í áfengi.
„They are slow in conception and dull in execution, fond of money and addicted to
liquor,“100
skrifar Elliot sem var umtalsvert minna hrifin af Dönum en Bremner sem
var almennt mjög jákvæður í þeirra garð. Wollstonecraft virðist vera sammála Elliot
hvað þetta varðar og segir hún drykkju og reykingar vera helstu tómstundaiðju
danskra karlmanna.101
Þrátt fyrir að þau þrjú hafi verið í Danmörku á tiltölulega
svipuðum tíma þá segir Bremner bindindissemi vera eina af mörgum dyggðum Dana
en viðurkennir þó að þeir hafi haft orð á sér að vera drykkjurútar. „[…] the Danes
have been charged with inebriety; but now the accusation would appear to be
unmerited. At least, so far as our experience went, we must testify that, neither in
public nor in private, did we see a single instance of excess,“102
segir Bremner. Það er
andstæða í frásögn þessara þriggja ferðalanga en ætla má að bæði upplifun og
persónuleiki ferðalanga hafi haft umtalsverð áhrifa á dóm þeirra.
Ferðalangar töldu nær allir höfuðsynd Svía vera drykkjuskap. Clarke virðist
vera sá eini sem telur drykkju þeirra ekki vera vandamál og segist hann ekki hafa séð
ölvaðan mann í Svíþjóð.103
Hann skrifar þó talsvert um matarvenjur Svía og nefnir þar
hve algengt sé óháð stétt að drekka brennivín með mat. „This habit is so general, that
the offer of brandy before dinner is as much a characteristic of a Scandinavian, or of a
Russian, as the ceremonious gifts of the tobacco and coffee among the Turks and
Arabs,“104
segir Clarke. Hann hefur þó sjálfur ekki verið hrifinn af víninu því hann
segir það mjög bragðvont vegna anísfræja sem séu notuð til að bragðbæta.105
Í bréfum
Wollstonecraft kemur fram að hún hafi líka tekið eftir þessum sið. Hún setur
100
Elliott, Letters from the North of Europe, bls. 53. 101
Vef. Wollstonecraft, tuttugasta bréf. 102
Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden I, bls. 206. 103
Clarke, Travels in Various Countries of Europe, Asia and Africa: Scandinavia, bls. 238. 104
Sama heimild, bls. 125. 105
Sama heimild, bls. 137.
-
32
brennivínsdrykkjuna í samhengi við bága efnahagsstöðu og magurt mataræði sem
fylgi fátækt sem og veðurfar á Norðurlöndum. „[…] is it surprising that the churlish
pleasure of drinking drams takes place of social enjoyments amongst the poor,
especially if we take into the account that they mostly live on high-seasoned provision
and rye bread?“106
spyr Wollstonecraft og bætir hún við að auk mataræðis sé mikill
kuldi hvatning til þess að staupa sig. Þrátt fyrir þessi ágætu og skilningsríku rök fyrir
því hvers vegna Svíar séu drykkfelldir þá fer hún ekki í launkofa með það að þetta sé
mikið þjóðarböl þarlendis. „Fish, milk, butter, and cheese, and, I am sorry to add,
brandy, the bane of this country, were spread on the board,“107
skrifar Wollstonecraft í
einu bréfi. Segja má að Bremner sé með öllu á sama máli og Wollstonecraft hvað
þetta varðar. Hann telur slark og skemmtanahald vera meginsynd sænsku þjóðarinnar
og ef það væri ekki fyrir það væri þjóðin fyrirmyndarland í dyggðum.
Both the bad and the good qualities of the Swedes lie so completely on the
surface of their character, that “he who runs may read” them. The former may
be summed up in two words – intemperance, the vice of the lower classes; and
love of amusement, the vice of their superiors. Take away his corn-brandy,
and the Swedish peasant would be a model of industry and worth; check the
great passion for social pleasures in the better ranks, and there will remain
amiable qualities sufficient to entitle them to the very highest place among the
nations of Europe.108
Það er ljóst að áfengisdrykkja Svía hefur verið talsvert meiri en tíðkaðist í umhverfi
bresku ferðalanganna þar sem allir minnast þeir sérstaklega á það. Er þetta raunar það
eina sem Bremner, sem hefur verið almennt séð mjög hrifin af Svíum, gagnrýnir
sérstaklega í fari þeirra í bók sinni. Út frá skrifum þeirra ferðalanga sem ferðuðust
bæði til Danmerkur og Svíþjóðar má ætla að ofdrykkja hafi verið meiri í Svíþjóð.
Danir drukku vissulega en urðu ekki eins ölvaðir og Svíar.
Á heildina litið telja bresku ferðalangarnir Norðmenn vera fremur siðprúða en
þó er eitt atriði sem nær allir minnast á og það er óhófleg drykkja þeirra. Ef Svíar voru
taldir drekka meira en Danir þá voru Norðmenn taldir vera enn verri hvað drykkju
106
Vef. Wollstonecraft, þriðja bréf. 107
Vef. Wollstonecraft, fyrsta bréf. 108
Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden I, bls. 436-37.
-
33
varðar. Bilton sem er annars mjög jákvæður í garð Norðmanna segir raunar sorglegt
hvernig komið sé fyrir þeim.
I should say that they are a generally moral, but not a deeply religous people. I
wish I could add, that I thought them exempt from the besetting sin of
Northern nations: but though I did not meet with many habitual drunkards,
very few, that possessed the means of indulgence, seemed able to resist the
temptation of an idle Sabbath evening, or a christening, or a visit to the
neighbouring town, or fair, to drink more than was good for them ... it is,
indeed, sad to see the peasants returning with their empty carts from
Christiania, or Trondhjem, in the worst state of intoxication.109
Þessi frásögn minnir ansi mikið á það sem tíðkaðist hér á landi áður en
bindindishreyfingin kom sér rækilega fyrir samanber slangrið að það sé
„kaupstaðarlykt“ af einhverjum. Lýsingar bresku ferðalanganna á drykkjuskap
Norðmanna gátu verið ansi skrautlegar. Augljóst er að liðsforinginn Breton er óvenju
hneykslaður á áfengissýki þeirra.
So addicted are these people to drinking, that one is almost led to wonder
spontaneous combustion does not occur among them; and I have witnessed
dram after dram poured down their throats with a celerity absolutely
surprising: even boys of twelve or fourteen years of age taking glasses of
brandy that would have astonished an English coalman.110
Sé hægt að taka mark á þessum orðum Breton þá virðist sem ungmennadrykkja hafi
verið algeng í Noregi er hann ferðaðist þar árið 1834. Á einum stað vitnar Breton í
ónefndan rithöfund sem segir ofdrykkju ekki vera algenga meðal Norðmanna. Honum
blöskrar augljóslega þau ummæli þar sem hann tekur þau í sundur lið fyrir lið.
„Granting the correctness of Jonhson´s[sic] observation that “ a man is never happy
except when he is drunk,“ these people must enjoy a greater felicity than most other
nations,“ ritar hann. Á sama stað leggur hann áherslu á nauðsyn þess að
bindindishreyfing verði stofnuð í Noregi.111
Elliot er í bók sinn á sama máli og Breton
þótt hann hafi ekki eins mörg orð um það og Breton. „They are addicted to drink; and
the climate, rendering fermented liquor perhaps in some degree necessary, is pleaded
109
Bilton, Two Summers in Norway I, bls. 88-89. 110
Breton, Scandinavian sketches, bls. 190. 111
Sama heimild, bls. 119.
-
34
in excuse for the indulgence of an odious vice,“112
segir hann og tekur hann hér í
svipan streng og Wollstonecraft þegar hún afsakaði drykkju Svía með svipuðum
rökum að veðurfar og fátækt hafi áhrif á drykkjuskap þessara þjóða. Hún er sammála
karlmönnunum að Norðmenn séu áfengissjúkir og hefur hún orð á því að Bakkus hafi
þá í heljargreipum. Hún er þó bjartsýnni á að þeir muni bæta sig hvað þetta varðar í
framtíðinni. „Drunkenness, often the attendant disgrace of hospitality, will here, as
well as everywhere else, give place to gallantry and refinement of manners; but the
change will not be suddenly produced,“113
skrifar hún í einu bréfi. Miðað við hve illa
Bremner virðist hafa verið við Norðmenn þá minnist hann furðu lítið á slark þeirra.
Hann segir þó að í flestum bæjum líði ekki eitt einasta kvöld að vetri til þar sem ball
sé ekki haldið í öðru hvoru stræti.114
Áhugavert er að bera saman sýn Atkinson á Færeyjum annars vegar og Íslandi
hins vegar. Hann segir löggæslu í Færeyjum, þó fámenn sé, vera til fyrirmyndar og
segir helsta verkefni hennar að stilla til friðar ef þrætur íbúa eyjanna fara úr
böndunum. Hann segir auk þess að Færeyingar séu almennt mjög reglusamir hvað
varðar drykkju.115
Það segir hann ekki eiga við Íslendinga og eftirfarandi lýsing hans
frá Vestmannaeyjum sé til marks um það:
The superiority of our friends, the Feroese, over these poor people, almost
reconciled us to the monopoly exercised over that part of their possessions by
the Danes; for here, where the trade is not similarly circumscribed, every store
is occupied by two or three wretched-looking creatures in a state of
intoxication, and instead of the cheerful, kindhearted, „Gud dae!“
(„Goodday!“) of the smiling smart-looking Feroese, in one half of the men of
Westmanna, you only receive the un-meaning stare of a filthy, squalid, morose
debauchee.116
Með öðrum orðum þá segir Atkinson Íslendinga koma illa út í samanburði við
Færeyinga hvað varðar áfengisdrykkju. Holland segir frá dansleik sem ferðamenn
héldu í Reykjavík. Í frásögn hans af því balli kemur fram að skemmtanahöld hafi
staðið yfir til morguns og að „sumir [gestir] voru dálítið valtari á fótum, þegar þeir
112
Elliott, Letters from the North of Europe, bls. 131. 113
Vef. Wollstonecraft, níunda bréf. 114
Bremner, Excursions in Denmark, Norway, and Sweden II, bls. 51. 115
Atkinson, Journal of an Expedition to the Feroe and Westman Islands and Iceland 1833, bls. 82-83 116
Sama heimild, bls. 98.
-
35
fóru en þegar þeir komu.“117
Af orðum hans að dæma má þó sjá að ekki var um
verulega ofdrykkju að ræða. Á einum stað í dagbók trúboðans Henderson segir hann
frá manni sem lést úr kulda og var það afleiðing af ofdrykkju hans.
Ofdrykkja er sá löstur, sem sannarlega er ekki ótíður á meðal Íslendinga. Þeir
hafa hvorki efni nje tækifæri til þess að iðka hann á við aðrar þjóðir; en ekki
verður því samt neitað, að í kaupstöðum má stundum sjá fyllerí, þegar bændur
koma þangað í kauptíð. Þó er það jafnvel þá ekki svo mjög, hve mikið þeir
drekka, heldur hitt, að þeir eru óvanir drykknum og þola hann illa.118
Þessi ummæli hans eru sérlega áhugaverð í samhengi við það sem ferðamenn sögðu
um aðrar Norðurlandaþjóðir. Svo virðist sem ástæðan fyrir því að ferðalangar minnast
ekki mikið á ofdrykkju á Íslandi, ólíkt Noregi, sé að þeir hafi ekki verið vitni af
ofdrykkju Íslendinga á kaupstað. Íslendingar fóru illa með áfengi en aðgengi þeirra að
því var umtalsvert minna en hjá öðrum norrænum þjóðum.
Aðeins tvær þjóðir fá sæmilega góða einkunn hvað reglusemi varðar,
Danmörk og Færeyjar. Ástæða þess kann vel að útskýrast af því að það voru þau tvö
lönd sem ferðalangar dvöldu skemmst í. Ísland, Svíþjóð og Noregur eru þó talin hvert
öðru verra hvað varðar ofdrykkju og má segja að nær öllum ferðamönnum blöskri
drykkjan. Þeir vekja athygli á því að brennivín sé drukkið með kvöldverði. Fleiri en
einn Breti afsakar það þó á þann veg að kuldi á norðurslóðum og fábreytt mataræði
kunni að valda meiri drykkju en meðal annarra þjóða. Ef lesið er á milli línanna má
sjá að útigangsmenn, eða öllu heldur óvinnufærir drykkjumenn, hafi ekki þekkst. Má
sjá af skrifum þeirra að drykkjan hafi ekki komið veg fyrir að fólk sinnti sínum
störfum. Ofdrykkja norrænna manna hafi fremur verið í ætt við drykkjutúra. Svo
virðist sem drykkja hafi verið meiri á Norðurlöndum en á Bretlandi á þessum tíma, í
það minnsta í nærumhverfi ferðalanga. Segja má að hneykslun á ofdrykkju norrænna
manna sé eitt það atriði sem flestir ferðalangar séu sammála um.
117
Holland, Dagbók í Íslandsferð 1810, bls. 46. 118
Henderson, Ferðabók, bls. 292.
-
36
Hreinlæti norrænna þjóða
Skoðanir breskra ferðalanga voru merkilega í takt við hverja aðra hvað varðar
hreinlæti norrænna þjóða og fyrir utan ákveðnar undantekningar voru þeir sammála að
mestu um hvort hver þjóð væri óþrifleg eður ei. Hér verður auk þess litið til
heimkynna Norðurlandabúa enda sneri gagnrýni á hreinlæti bæði að persónu og
heimili. Hvað varðar almennt hreinlæti virðist ferðamönnum hafa þótt Danmörk skást
af Norðurlöndum, fyrir utan Færeyjar. „The villages are far from being neat and
clean,“119
skrifar þó Elliot er hann ferðast um þorp í Danmörku. Clarke sem ferðaðist
um Norðurlönd rétt fyrir aldamótin 1700/1800 leggur þó sérstaklega mikla áherslu á
hve mikið síðri Svíar voru Dönum hvað varðar hreinlæti og má draga ályktun af þeirri
fullyrðingu að Danir hafi verið sæmilega þriflegir.120
Fyrir utan ummæli þeirra
tveggja þá minnast ferðalangar lítið sem ekkert á þrifnað eða óþrifnað Dana og má því
telja líklegt að þrifnaður hafi verið álíka mikil þar og í Bretlandi. Ef hreinleiki hefði
verið meiri eða minni er líklegt að ferðalangar hefðu minnst á það. Clarke segir að eitt
það fyrsta sem hann tók eftir er hann steig á sænska grund var hve mikið meira væri
um óhreinlæti þar en í Danmörku. Segir hann auk þess að það óhreinlæti sem kom
honum fyrst fyrir sjónir hafi verið í takt við upplifun hans af landinu öllu, í það
minnsta hvað varðar Suður-Svíþjóð.121
We examined the interior of many of the cottages of the poor; but in this part
of Sweden we never had the satisfaction to observe any thing like comfort of
cleanliness. In this respect they are certainly inferior to the Danes. A close and
filthy room, crowded with pale, swarthy, wretched-looking children, sprawling
upon a dirty floor, in the midst of the most powerful stench, were the usual
objects that presented themselves to our notice.122
Allen varpar mögulega ákveðnu ljósi á það hvers vegna hreinlætið sé svo slæmt. Hann
segir að sýnilega sé mikið meira um fátækt í Svíþjóð samanborið við Noreg og ekki er
hægt að segja að Noregur hafi verið auðugt land er hann ferðaðist um það árið
119
Elliott, Letters from the North of Europe, bls. 43. 120
Sama heimild, bls. 135-136. 121
Clarke, Travels in Various Countries of Europe, Asia and Africa: Scandinavia, bls. 106. 122
Sama heimild, bls. 135-136.
-
37
1818.123
Það að sýnilegt óhreinlæti tengist fátækt er sennilega besta skýringin á því að
samkvæmt ferðamönnum sé hreinlæti mjög mismikið á Norðurlöndum. Danmörk var
sennilega langauðugasta svæði Norðurlanda á þessum tíma meðan Ísland var það
fátækasta, því ætti það ekki að koma á óvart að séu löndin flokkuð eftir meintu
hreinlæti þá raðast þessi svæði hvort á sinn endann. Clarke fjallar mikið um meint
óhreinlæti Svía en hann leggur þó sérstaka áherslu á að það sé fyrst og fremst meðal
íbúa Suður-Svíþjóðar sem sóðaskapur sé algengur. Hann telur, líkt og hefur áður
komið fram, að um sé að ræða tvær mismunandi þjóðir.. Síðar í bók Clarke segir hann
frá því er hann kemur inn í kot norðar í Svíþjóð og hefur hann þá orð á því að allt sé
mun hre