RADNO ZDRAVSTVO, HIGIJENA I TOKSIKOLOGIJA

PROGRAM PREDAVANJA (metodske jedinice)

Zdravlje i bolest; Faktori zdravlja i bolesti: faktori životne sredine, društveno-ekonomski odnosi, kultura i njeni elementi (tradicija, običaji i navike, pravo i moral, nauka i obrazovanje, sistem vrijednosti, tehnologija)

Zdravlje i bolest

Postoji niz definicija zdravlja, a najpoznatija je definicija WHO koja kaže: „zdravlje je stanje potpunog fizičkog, mentalnog i socijalnog blagostanja, a ne samo odsustvo bolesti ili iznemoglosti.“ Pravo na zdravlje je jedno od osnovnih prava svakog čovjeka bez obzira na rasu, vjeru, političko uvjerenje ili socijalni položaj. Društvo je dužno da svakom pojedincu osigura zdravstvenu zaštitu i liječenje, a isto tako i svako pojedinac je dužan da vodi brigu o svom zdravlju.

Bolest je proces koji nastaje u organizmu kada se naruši harmonija i ravnoteža u djelovanju vanjskog svijeta na organizam i obrnuti. Bolest je poremećaj ravnoteže između strukture, funkcije i okoline čovjeka.

Savremena patologija (bolesti) mogu se podijeliti u 4 kategorije:

1. Uporne neukrotive bolesti (urođene anomalije, genetski poremećaji);

2. Bolesti siromašnih (infektivna i parazitarna oboljenja, karcinomi, oboljenja nervnog sistema i čula, oboljenja probavnog sistema, nesreće, trovanja);

3. Bolesti bogatih (gojaznost, nedostatak fizičke aktivnosti, pušenje);

4. Bolesti nejasno vezane za socijalni status (većina bubrežnih oboljenja, naka urođene anomalije, nahlade, nesrećni slučajevi, industrijske bolesti).

Faktori zdravlja i bolesti

Na stanje zdravlja i nastanak bolesti utiču razni faktori, kao što su faktori životne sredine (fizički, hemijski, biološki, socijalni), društveno-ekonomski odnosi, tehnološki procesi, kultura i dr.

Faktori životne sredine: zdravlje pojedinca i ljudski grupa zavisi od prilika koje vladaju u životnoj sredini. Da bi došlo do bolesti, povrede, nesposobnosti ili smrti, potrebno je da se udruži niz nepovoljnih faktora, da budu prisutni uzročnici i da okolnost pogoduje pojavi. Naposredni uzročnici mogu biti živa bića (virusi, bakterije, gljivice, paraziti, protozoe, biljke), fizikalni i hemijski faktori i razni psihološki uticaji. Faktori sredine koji imaju važnu ulogu u održavanju zdravlja i nastanku bolesti su: uslovi stanovanja, pravilna ishrana, dobra organizaciaj radnih uslova, dobra organizacija zdravstvene zaštite, obrazovanje, kultura, zdrava porodica.

1

Društveno-ekonomski odnosi: bez obzira na društveno uređenje, države djeluju na zaštitu zdravlja: sistemom zdravstvenog zakonodavstva, obezbjeđenjem finansijskih sredstava za izgradnju zdarvstvenih objekata i njihovo funkcionisanje, usmjeravanjem zdravstvene zaštite na određene ciljeve i zadatke, obezbjeđenjem sredstava za školovanje i usavršavanje zdravstvenog kadra, planiranjem i programiranjem zdarvstvene zaštite. Iako je zdarvstveno stanje svake ljudske grup uslovljeno ekonomskim faktorima, ono ipak djeluje sa svoje strane na ekonomske odnose. Zdravlje naroda direktno utiče na ekonomske prilike, jer od stanja zdravlja ovisi radna sposobnost.

Kultura i njeni elementi: čovjek se rađa i živi u određenoj socijalnoj sredini koja vrši presudan upliv na njegovo zdravlje. Zbog toga poznavanje kulture i elemenata kulture ima veliki značaj u saznanju šta ljudi znaju i misle o svijetu i zdravlju. Ona uključuje tradiciju, običaje, navike, znanja, moral i sve druge materijalne i duhovne vrijednosti. Tradiciju čine pravila ponašanja, običaji, navike, sistem vrijednosti, i nirme i ponašanja. Običaji su najstraija forma regulisanja ljudskih odnosa, i u svojoj osnovi običaji su navike i praksa. Neki običaji i navike mogu biti štteni po zdarvlje (navike pušenja, konzumiranja alkohola, navike u ishrani). Čovjek, dolazeći na svijet, zatiče određeni sistem vrijednosti. Neke vrijednosti prihvata u periodu oblikovanja svoje ličnosti, ali i stvara nove vrijednosti. Prema pojavama koje se dešavaju u njegovoj okolini, čovjek formira svoj vrijednosni sud. Takav vrijednosni odnos uspostavlja se i prema zdravlju i onome što treba učiniti na očuvanju i unapređenju zdravlja.

Brzina i svestranost razvoja nauke i tehnologije u savremenom svijetu ima višestruke reperkusije na život i zdravlje ljudi. Povoljni efekti tehnološkog razvoja su veća produktivnost i proizvodnja, pa samim tim i veća akumulacija materijalnih dobara i nacionalnog dohotka. Veći nacionalni dohodak omogućava veće ulaganje u stanovanje, ishranu, školovanje, socijalnu zaštitu, zdravstvenu zaštitu i nova tehnološka otkrića. Međutim, tehnologija ima i negativne efekte po zdravlje: nameće nove radne uslove, dovodi radnike u dodoir sa određenim materijama i radnim procesima koji djeluju štetno na njihovo zdravlje. Prema tome, tehnologija ne djeluje na ljudsko zdravlje samo indirektno, preko ekonomskih uslova i socijalnih faktora, nego i direktno izazivajući niz povoljnih, ali i nepovoljnih efekata na zdravstveno stanje i kvalitet života.

2

Higijena-zdravstvena ekologija: teorijski osnovi i koncept, strategija, predmet i sadržaj; Higijena – zdravstvena ekologija u integrisanoj zdravstvenoj zaštiti: unapređenje zdravlja, specifična prevencija bolesti, rano prepoznavanje i rano liječenje, ograničenje nesposobnosti, rehabilitacija

Higijena zdravstvena ekologija - je preventivna medicinska grana koja predstavlja skup mjera i specijalizovanih tehnika usmjerenih u pravcu unapređenja zdravlja i sprečavanja bolesti. To je nauka koja se bavi proučavanjem faktora vanjske sredine koji su od bitnog značaja za unapređenje i zaštitu zdravlja ljudi.

Teorijske osnove i koncept higijene čine:

- Prirodnoznanstvena oblast, koja podrazumijeva ekološka, demografska i epidemiološka posmatranja ljudske zajednice i iznalaženje odgovarajuće tehnologije i metoda za rješavanje zdravstvenih problem;

- Znanstveno područje analize faktora vanjske sredine u procjeni uloge pojeidnih faktora na zdravlje čovjeka i sposobnost adaptacije na te faktore;

- Sociološka oblast, koja obuhvata analizu društvenih odnosa, uzroka i posljedica društvenih nejednakosti u području zdravlja i bolesti;

- Znanstveno područje analize zdarvstvenih sistema i organizacije zdravstvene zaštite.

Strategija higijene zasniva se na postavljenim konceptima. Metode koje se koriste su sljedeće:

- Epidemiološki metod koji podrazumijeva (analiza uloge u inetarkciji faktora koje čine domaćin, agens i sredina; opis i analizu broja i rasprostranjenosti oboljenja po raznim varijablama; proučavanje novih saznanja o uzorcima oboljenja, mjerenje uspješnosti programa za sprečavanje i suzbijanje bolesti);

- Sociološki metod zasnovan na primjeni socijalne teorije bolesti koja uzroke bolesti traže u socijalnim i okolinskim faktorima;

- Laboratorijski metod koji podrazumijeva hemijska i biološka ispitivanja u vanjskoj sredini i organizmu čovjeka;

- Fizički metodi kojim se služi meteorologija u cilju dobijanja podataka o klimi, zatim fizičke metode u industrijskoj medicini;

- Klinički metod koji podrazumijeva postupke postavljanja dijagnoze bolesti;

- Statističko-demografski metod kojim se dobiju podaci o prirodnim i mehaničkim događajima u stanovništvu;

- Istorijski metod kojim se dolazi do podataka o nekom problemu u pisanim radovima, spisima, knjigama, i sl.

- Metod evaluacije, gdje komaparcijom nađenih stanja sa higijenskim standardima procjenjujemo stepen opasnosti ili stanja koje se nalaze u relacijama koje se mogu tolerisati prema higijenskim standardima;

- Metod sanacije koji podrazumijeva primjenu određenih mjera da se sprovede sanacija nekog nedostatka;

- Metod kondicioniranja koji podrazumijeva primjenu određenih tehnika u održavanju optimalnih uslova u nekom ambijentu;

3

Glavni sadržaj i predmet higijene odnosi se na:

- Izučavanje faktora životne sredine, njihov odnos i uticaj na zdravlje,

- Objekat posmatranja je čovjek, pojedinac i ljudska grupa,

- Pronalaženje najboljih, najbržih i najpristupačnijih mjera korištenja i stimulisanja po zdravlje pojedinih faktora, odnosno uklanjanje i suzbijanje po zdravlje nepovoljnih,

- Predmet izučavanja su mnogi nepovoljni faktori vanjske sredine,

- Ispitivanje ishrane i uhranjenosti,

- Isptivanje higijenskih prilika u objektima za proizvodnju, preradu i promet namirnica,

- Ispitivanje higijenskih prilika u radnim, školskim, predškolskim i vojnim kolektivima, kao i u vanrednim prilikama i elemntarnim katastrofama,

- Isptivanje higijenskih prilika u zdravstvenim ustanovama,

- Ispitivanje radijacija,

- Izučavanje problema zaštite zdravlja populacionih grupa stanovništva,

- Zdravstveni odgoj stanovništva,

- Organizacija zdravstvene zaštite i zdravstvene djelatnosti,

- Proučavanje uticaja socijalno-ekonomskih aspekata vanjske sredine na zdravlje naroda.

Higijena – zdravstvena ekologija u integrisanoj zdravstvenoj zaštiti

Cjelokupna medicinska djelatnost u rješavanju zdravstvenih problema odvija se u pet nivoa:

A. Unapređenje zdravlja: je zdravstvena djelatnost koja nije usmjerena ciljano protiv neke određene bolesti ili poremećaja, nego se više služi unapređenjem pozitivnog zdravlja. Može se postići: jačanjem i razvijanjem ljudke otpornosti, primjenom higijenskih mjera u svakodnevnom životu, odgojem u ličnoj i mentalnoj higijeni, zdravim stanovanjem, pravilnom ishranom, mjerama protiv zagađenja zraka, mjerama protiv kontaminacije vode i hrane i zagađenja tla, mjerama za suzbijanje buke i dr.

B. Specifična prevencija bolesti: bavi se mjerama za suzbijanje i sprečavaje bolesti. To se sprovodi uklanjanjem uzroka bolesti prije nego dođu u mogućnost da djeluju na čovjeka, ili primjenom lične zaštite i jačanja odbrambenih snaga čovjeka.

C. Rano prepoznavanje i rano liječenje: spadaju u mjere sekundarne prevencije bolesti. U ove mjere spadaju: aktivno traženje slučajeva oboljenja, preventivni pregledi, posebna ispitivanja.

D. Ograničenje nesposobnosti: ima za cilj da se nepovoljni tok bolesti zaustavi i da se kod bolesnika učuva ono što je moguće.

E. Rehabilitacija: ima zadatak da oštećenu invaldinu osobu vrati u društvo.

Ograničenje nesposobnosti i rehabilitacija spadaju u mjere tercijarne prevencije.

Podjela higijene-zdravstvene ekologije

Dijeli se na opštu i specijalne grane higijene-zdravstvene ekologije.

4

Opšta higijena proučava faktore životne sredine koji mogu uticati na zdravlje.

Specijalne grane razrađuju principe opšte higijene na posebne uslove života pojedinih dobnih skupina i profesija ili detaljnije razrađuje značaj pojedinih higijenskih faktora u najrazličitijim poljima života. Tu spadaju:

- Higijena okoline (proučava uticaj bioloških, fizikalnih i hemijskih faktora na zdravlje ljudi),

- Komunalna higijena (razrađuje higijenske faktore koji su potrebni za zdrav život u naseljima),

- Higijena rada (bavi se stvaranjem zdravih uslova na radnom mjestu),

- Radijaciona higijena (bavni se svim praktičnim aspektima zaštite od jonizirajućeg i nejonizirajućeg zračenja),

- Higijena ishrane (bavi se isptivanjem uticaja ishrane na rast, razvoj, održavanje zdravlja i radne sposobnosti, sprečavanje bolesti i preranog starenja),

- Mentalna higijena (nauka o očuvanju i unapređenju duševnog zdravlja),

- Školska higijena (proučava uticaj školske sredine i školovanja na zdravlje učenika),

- Higijena sporta (razvija i održava fizičke sposobnosti pojedinca i pojeidnih grupa populacije),

- Lična higijena (sadrži pravila zdravog načina života za čovjeka).

5

Higijena rada: predmet, sadržaj, zadaci i ciljevi. Prevencija rizika iz životnog i radnog prostora

Higijena rada ispituje uslove rada koji mogu štetno djelovati na zdravlje radnika. Faktori radne sredine mogu direktno ili indirektno biti uzrok oštećenja zdravlja i radne sposobnosti. Nazivamo ih profesionalnim štetnostima, a dijele se na:

A. Štetnosti vezane s proizvodnim procesom

1. Fizički faktori:

o visoka ili niska temperatura,

o povećana ili smanjena vlažnost zraka,

o povećana brzina strujanja zraka,

o toplotno zračenje i njegove nepovoljne kombinacije,

o pretjerano jaki izvori svjetlosti,

o buka i vibracije,

o povišen ili snižen atmosferski pritisak,

o kratkotalasna zračenja i drugi fizički faktori.

2. Hemijski faktori:

o toksična prašina, gasovi, dimovi, pare,

o hemijski neaktivna industrijska prašina,

o toskične materije koje se nalaze u sirovinama ili su njihova značajna primjesa.

3. Biološki faktori:

o bakterije, virusi, rikecije,

o paraziti,

o ujedi životinja.

B. Štetnosti zbog nepravilne organizacije rada:

o neracionalan režim rada,

o prekomjerno trajanje rada,

o prekomjeran intenzitet rada,

o dug i prisilan položaj tijela pri radu,

o prekomjerno naprezanje pojedinih organa i sistema (čula, lokomotornog aparata, srca i

krvnih sudova, organa za disanje, CNS-a i dr.)

C. Štetnosti zbog nedostatka sanitarnih uslova na radnom mjestu:

o nedovoljno osvjetljenje,

o nedovoljno zagrijavanje,

o nedovoljna kubatura,

o loš kvalitet sanitarnih uređaja,

6

o loše održavanje higijene radnih prostorija.

D. Nedovoljna tehnička zaštita na radu:

o nedovoljna tehnička zaštita na mašinama i pogonskim uređajima.

Profesionalne štetnosti umanjuju otpornost organizma i pogoršavaju tok bolesti, koje su izazvane uzročnicima neprofesionalnog karaktera. Imaju veliku ulogu u etiologiji specifičnih profesionalnih bolesti.

Skup svih faktora sredine u kojoj se obavlja radni proces nazivamo uslovima rada. Oni mogu negativno ili pozitivno uticati na zdravlje i radnu sposobnost radnika.

Predmet higijene rada su:

o Karakteristike proizvodnih procesa,

o Karakteristike materijala (sirovina, sporednih, intermedijarnih i finalnih proizvoda),

o Sanitarni uslovi rada (fizički, hemijski i biološki faktori),

o Zdravstveno stanje radnika,

o Stanje higijensko-sanitarnih uređaja,

o Stanje radnih i pomoćnih prostorija,

o Stanje uređaja,

o Karakter i organizacija radnih procesa.

Nauka koja se bavi tehničkim uslovima rada naziva se ERGONOMIJA. U ergonomiji se proučava čovjek u radnoj sredini, njegovo ponašanje, njegov odnos prema radu i uticaj rada na čovjeka.

Radna sposobnost čovjeka zavisi od dvije vrste faktora:

A. Endogeni (odnose se na lična svojstva radnika)

o zdravstveno stanje,

o uvježbanost na poslu,

o radni potencijal, odnosno stepen zamora.

B. Egzogeni (zavise od tehnološkog procesa i uslova rada i opšte životne sredine)

o intenzitet i ritam rada,

o radno vrijeme,

o tehnički faktori,

o uslovi i način života van predizeća.

Do zamora radnika dovodi nepravilna organizacija rada sa prekovremenim radom, loši mikroklimatski uslovi, buka, loše osvjetljenje. Premor predstavlja krajnje iscrpljenje organizma. On je znak oštećenja organizma i pada radne sposobnosti. Umanjena je radna

7

sposobnost organizma na razne štetne nokse. Smanjen je učinak, raste broj grešaka na poslu, povećava se broj povreda.

U prevenciji zamora i premora radnika treba obratiti pažnju na sljedeće faktore:

o Radno vrijeme

o Stepen mehanizacije i automatizacije radnih procesa,

o Režim rada,

o Organizaciju radnih procesa,

o Racionalnu konstrukciju mašina, uređaja i alata,

o Ritam rada,

o Način odmora,

o Sistem održavanja radne kondicije.

Dugotrajni stojeći položaj pri radu dovodi do: lumbaga, pedes plani (ravni tabani), glavobolja, proširenih vena ekstremiteta, hernije (kile) i dr.

Dugotrajni sjedeći položaj pri radu može dovesti do deformacije kičmenog stuba i zastoja u venskoj cirkulaciji trbušne duplje.

Naprezanje pojedinih organa i sistema može dovesti do raznih oštećenja (poremećaji nervnog sistema, oštećenja živaca gornjih ekstremiteta, vibraciona bolest, neuroze, psihoze).

Mogući su poremećaji koštano-zglobnog sistema i veziva (kod pralja, krojača, pijanista, balerina).

Naprezanje disajnih organa dovodi do hroničnog laringitisa.

Uslijed naprezanja vida nastaju oštećenja očnog sistema (kod rudara).

Naprezanjem slušnog sistema smanjena je slušna osjetljivost, a djelovanjem buke jakog intenziteta dolazi do gubitka sluha.

8

Klima, mikroklima: pojmovi i definicije; Uticaj klime na zdravlje; Mikroklimatski faktori i njihov uticaj na zdravlje: temperatura, vlažnost zraka, strujanje zraka, toplotno zračenje

Klima, mikroklima

Pod pojmom klima podrazumijevamo prosječne karakteristike vremenskih i atmosferskih pojava koje vladaju u prizemnom sloju zemljine atmosfere. Pod pojmom vrijeme podrazumijeva se stvarno stanje kompleksa meteoroloških elemenata i pojava, u jednom određenom momentu, na određenoj teritoriji. Nauka koja proučava prosječna stanja meteoroloških elemenata i pojava, kao i njihovo pojedinačno ili skupno dejstvo na organski život naziva se bioklimatologija, koja predstavlja specijalnu granu klimatologije.

Mikroklima je klima užeg područja, ali i mikroklima unutar prostorija u radnoj sredini, stanu, društvenim i drugim prostorijama. Kod ispitivanja mikroklime ispitujemo osobine vazdušne sredine (temperaturu, vlažnost, strujanje zraka i toplotno zračenje).

Mikroklimatski zahtjevi: temperatura prostorija treba da bude između 16-200C. Kod većih fizičkih napora, temperatura može biti i niža, a za rekreativne namjene, djecu i žene poželjna je viša temperatura. Vlažnost treba regulisati tako da ne dolazi do kondenzacije vlage na zidovima i tavanicama, tako da vlažnost treba da se kreće između 40-80%. Prirodno osvjetljenje za pojedine prostorije treba da obezbjeđuje 150-250 lx na svim mjestima u prostoriji. Svjetlosni koeficijent treba da bude 1:3. Opšte vještačko osvjetljenje u učionicama treba da bude 300-500-750 lx.

Osjećaj komfora: je složen osjećaj, izveden iz osjećaja toplote koji proizilazi iz temperature kože i osjećaja svježine.

Granice podnošljivosti visokih temperatura: gornja granica tjelesne temperature koju čovjek može preživjeti je 430C. Ljudska izdržljivost prema visokim temperaturama zavisi od stepena aklimatizacije čovjeka, debljine potkožnog masnog tkiva, odjeće, vrste fizičkog rada, mišićne snage i dr. Povišenje temperature ubrzava puls, koji ne smije preći 125/min, a temperatura ne smije preći 390C. Na mjestima na kojima se čovjek izlaže visokim temperaturama vlažnost zraka mora biti što manja, zbog mogućnosti znojenja čovjeka. Isparavanje vode sa površine tijela dovodi do gubitka toplote.

Akutne zdravstvene posljedice izazvane toplotnim zračenjem

Prenos toplote vrši se na tri načina: toplotnim zračenjem, kondukcijom i konvekcijom. Toplotno zračenje je prenošenje energije elektromagnetskim talasima razne talasne dužine. Svaki predmet čija je temperatura iznad apsolutne nule emituje toplotnu energiju. Kondukcija je predavanje energije kroz materiju u kojoj se kinetička energija prenosi od čestice do

9

čestice. Konvekcija je prenošenje toplote molekulama zagrijanog zraka, nekog gasa ili tečnosti. Zagrijani zrak postaje lakši i diže se u visinu i na taj način dolazi do kretanja zraka i do prenosa toplote.

Iscrpljenost toplotom: nesposobnost krvotoka da savlada i visoke relativne vlažnosti zraka. To je praćeno znacima cirkulatornog šoka. Do ove pojave dolazi u prenatrpanim toplim i loše ventiliranim prostorijama kada je visoka temperatura i visoka vlažnost zraka. Dolazi do pada krvnog pritiska, povišene temperature, povraćanja i znojenje. Osobu treba što prije iznijeti iz prostorije, glavu postaviti u niži položaj u odnosu na tijelo, obarati temperaturu hladnim oblozima.

Toplotni udar: visoka temperatura, suha koža i jako topla, glavobolja, vrtoglavica, stezanje u grudima, što može dovesti i do smrti. Postepeno ohlađivati tijelo, masirati ekstremitete, davanje tečnosti intravenski.

Toplotni grčevi: dominiraju bolni grčevi mišića gornjih i donjih ekstremiteta, uz bilove, glavobolju, slabost, nesanicu. Iznijeti boelsnika iz zone toplotnog zračenja, davati intravensku infuziju i odgovarajući ijekoviprotiv grčeva.

Zdravstvene posljedice izazvane niskom temperaturom

Ljudsko tijelo izloženo hladnoj sredini nastoji da spriječi ili nadoknadi pretjerano gubljenje toplote. Javlja se vazokonstrikcija da bi se smanjila cirkulacija krvi i gubljene toplote kroz kožu. Istovremeno se povećava produkcija toplote u tijelu drhtanjem, ali i namjernim kretanjem. Otpornost zavisi od debljine potkožnog amsnog tkiva, fizičke snage, starosti, zdavstvenog stanja, fiziološkog stanja i odjeće. Neodjevena osoba koja se ne kreće neće preživjeti izlaganju temperature zraka od -120C više od 6 sati, temperaturu od -230C od sata, temperaturi od -400C oko 1,5 sat, a na -560C oko 25 minuta.

Ohlađivanje cijelog tijela: prvi simptomi su osjećaj hladnoće i veliki umor, pospanost, koža blijeda i hladna, mišići ukočeni, prestaje rad srca i nastaje smrt.

Smrzavanje: je posljedica izlaganja dijelova tijela intenzivnoj hladnoći. Čovjek ima osjećaj peckanja i svraba, a kasnije dolzi do vazodilatacije , otoka i lokalnog crvenila, a dugotrajno smrzavanje dovodi do nekroze i gangrene tkiva.

Uticaj klime na zdravlje

Direktno djelovanje klimatskih i meteoroloških faktora na čovjeka ispituje medicinska klimatologija i medicinska meteorologija, a koje ispituju razne kombinacije djelovanja na ljudske funkcije, kao što su temperatura, vlaga, barometarski pritisak, uticaj raznih zračenja i slično.

10

Jonizirajuće zračenje: vrste jonizirajućeg zračenja, prirodni i vještački izvori; stohastički i determistički efekti ozračenja; oštećenja organizma izazvana ozračenjem (biološki efekti, radijaciona bolest, somatska i genetska oštećenja); Zaštita od zračenja

Pod radijacijom ili zračenjem podrazumijeva se nastanak i prenos energije kroz prostor i materije. Jonizirajuće zračenje je svako zračenje koje u toku dodira sa materijom, kroz koju prolazi, i može posrednim i neposrednim putem izazvati hemijske promjene (jonizaciju) njenih atoma i molekula. Naša čula ih ne mogu registrovati i čovjek može primiti letalnu dozu, a da ga naša čula o tome ne obavijeste.

Vrste jonizirajućeg zračenja: alfa-zračenje, beta zračenje, gama-zračenje i neutronsko zračenje.

Alfa zračenje je emisija alfa-čestica iz jezgra radioaktivnog atoma. Alfa-čestica predstavlja jezgro atoma helijuma. Pozitivnog je naelektrisanja, slabe prodornosti kroz materijale, izaziva jaku jonizaciju, a ako alfa-emiter dospije u organizam izaziva unutrašnje ozračenje. Alfa-emiteri su samo prirodni radioaktivni elementi. Papir i odjeća zadržavaju alfa-čestice. Ali, ako se udahne ili proguta i zadrži u tijelu neka mateija koja emituje alfa-čestice, one mogu u ćelijama izazvati velika oštećenja.

Beta zračenje je emisija beta-čestica iz jezgra radioaktivniog atoma. To su elektroni koji imaju veći domet od alfa čestica, nešto veću prodornost, ali još uvijek malu. Kroz organske materije prodornost iznosi nekoliko centimetara.

Gama zračenje su elektromagnetski talasi vrlo kratkih talasnih dužina i različitih energija. Imaju znatno veći domet u odnosu na alfa i beta čestice, veću prodornu moć kroz materijale, a slabije jonizirajuće zračenje. Prodiru kroz tijelo u dubinu tkiva i glavni su vanjski faktori jonizacije.

Neutronsko zračenje je snop neutrona, bez naelektrisanja, koji lako prosiru u atomska jezgra izazivajući nuklearne reakcije, te proizvode vještačku (indukovanu) radioaktivnost.

Izvori jonizirajućeg zračenja

Mogu biti prirodni i vještački. Prirodni izvori zračenja su: kosmičko zračenje, prirodni radioaktivni elementi tla, vode i zraka, minerali i stijene iz sastava zemljine kore, radioaktivni elementi koji se nalaze u ljudskom organizmu. Vještački izvori zračenja su oni izvori zračenja koji nastaju nuklearnim reakcijama u procesima koji su vještački izazvani: nuklearni reaktori, eksplozije nukelarnog oružja, havarije na nukearnim postrojenjima, radioaktivni otpad i drugi vještački izvori zračenja.

11

Efekti ozračenja

Razlikujemo stohastičke i determinističke efekte ozračenja.

Stohastički efekti ozračenja ne nastaju kod svih ozračenih osoba jedne grupa, već samo kod pojedinaca. Ozračenje jedne grupe osoba većom dozom zračenja samo povećava vjerovatnoću obolijevanja većeg broja osoba, a ne povećava intenzitet bolesti.

Deterministički efekti ozračenja uzrokuju visoke, ali i dugotrajne niske doze zračenja, što dovodi do pojave malignih oštećenja kože, oka, oštećenja kapilara i zidova krvnih sudova, oštećenje koštane srži.

Oštećenja izazvana ozračenjem

Oštećenja izazvana ozračenjem mogu biti somatska i genetska. Somatska oštećenja mogu biti: akutna oštećenja, hronična oštećenja, profesionalna oštećenja, kancerogena oštećena, leukomogena oštećenja i teratogena oštećenja.

Biološki efekti ozračenja cijelog tijela: očekivani biološki efekti mogu se kretati od promjena na krvi bez vidljivih povreda, mučnine, slabosti, do smrtnog ishoda.

Radijacijska bolest: prolazi kroz tri faze. U prvoj fazi javljaju se opšti simptomi (uznemirenost, glavobolja, mučnina, vrtoglavica, malaksalost), period latencije (bez simptoma) i treći stadij sa simptomima koji zavise od doze zračenja.

Somatska oštećenja zračenjem: pojava malignih tumora, leukemije, teratogena oštećenja ploda. Genetska oštećenja zračenjem: hromozomske aberacije.

Zaštita od zračenja

Sistem zaštite od zračenja baziran je na sljedećim principima:

Opravdanost (korištenje zračenja samo u opravdane svrhe) Optimizacija (primjena što nižih doza zračenja u što kraćem vremenu) Ograničenje (skraćenje vremena rada sa izvorima zračenja, povećanje

rastojanja od izvora zračenja, postavljanje zaštitnih prepreka)

Ekspozicija zračenju

Postoji profesionalna ekspozicija (lica koja rade sa izvorima zračenja), medicinska (lica gdke se račenje koristi u svrhu postavljanja dijagnoze ili se koristi u svrhu liječenja) i ekspozicija stanovništva (obuhvata sve ostale ekspozicije).

12

Buka: definicije, kriteriji nivoa, ekspozicija buci, podjela buke, djelovanje buke na čovjeka, zaštita od štetnog dejstva buke. Vibracije: definicija, ekspozicija, djelovanje vibracija na čovjeka, prevencija

BUKA

Buka je svaki neželjeni zvuk koji izaziva neprijatne slušne senzacije, tj. svaki onaj zvuk koji nam smeta.

Kriteriji nivoa

Bazični kriteriji nivoa buke u stambenim zonama su:

Kategorija Stambena zona Kriterij buke u dB danju

1 Seoska 35-45

2 Predgrađe 40-50

3 Stambena gradska zona 45-50

4 Stambena i poslovna gradska zona

50-60

5 Centar grada 55-60

6 Industrijska zona 60-70

Ekspozicija (izloženost) buci

Stanovništvo naselja je izloženo buci na radnom mjestu, u stanu, društvenim prostorijama, na ulici i u industrijskim pogonima.

Podjela buke prema izvoru

Industrijska buka (pri radu pneumatskog alata, presa, motora, kompresora, starih i nedovoljno izoliranih mašina)

Gradska-komunalna buka (saobraćajna, buka u stanovima, avionska buka)

Izvori šuma u prirodi (od živih bića, lahor vjetra, šum lišća, životinjski krici)

Podjela buke prema prirodi i intenzitetu buke

13

Ujednačena-kontinuirana buka (nastaje neprekidnim emitovanjem iz jednog ili više zvučnih izvora)

Isprekidana buka nastaje iz različitih zvučnih izvora i u različitim vremenskim intervalima

Nekorisna i smetajuća buka

Podjela buke prema štetnom dejstvu

Buka prvog stepena (25-60 dB), bez štetnog dejstva Buka drugog stepena (60-85 dB), može dovesti do oštećenja čula sluha Buka trećeg stepena (>90 dB), dovodi do oštećenja sluha, nervnog sistema,

cirkulatornog i drugih sistema.

Djelovanje buke na čovjeka

Dijeli se na: psihološke uticaje, ekstraauditivni efekti (djelovanje na krvotok, nervni sistem i psihomotorne funkcije), djelovanje buke na san i djelovanje buke na sluh.

Nespecifično dejstvo buke: zamor, slabljenje pažnje, gubitak volje i raspoloženja, poremećaji srčanog ritma, nestabilan arterijski pritisak, efekti na funkciju žlijezda, želučanu sekreciju, i dr.

Zaštita od štetnog dejstva buke

Opšta zaštita: izbor mašina koje stvaraju manju buku i i učvršćivanje onih dijelova mašina koje lupaju, oblaganje podova materijalima koji upijaju zvuk, i arhitektonsko i građevinsko projektovanje fabričkih hala.

Lična zaštitna sredstva: antifoni za uši, štitnici, kacige (šljemovi).

VIBRACIJE

Vibracije su oscilatorna kretanja u području infrazvučnih i djelimično zvučnih frekvencija. To je oblik periodičnog kretanja kod kojeg jedna materijalna tačka ili tijelo ponavlja nedoređen broj puta jedno te isto kretanje. Za tijelo koje vibrira kaže se da ono opisuje oscilatorno kretanje oko referentnog položaja. Vibracije su određene sljedećim fizičkim veličinama: frekvencijom, amplitudom, periodom oscilacija, brzinom i ubrzanjem.

Izloženost vibracijama

Ljudi su izloženi dejstvu vibracija u saobraćaju, kod obrade metala, pri radu as pneumatskim bušilicama, motornim pilama, u vozilima.

Djelovanje vibracija na čovjeka

a) Fizički efekti: istegnuće ligamenata, nagnječenje tkiva, bolovi u stomaku, krv u urinu, povrede pake i ramena kod radnika.

14

b) Promjene fizioloških reakcija: promjene u endokrinim funkcijama.

c) Psihološke reakcija: zamor, smanjenje oštrine vida.

d) Profesionalna traumatska vazoneuroza: povećana osjetljivost na hladnoću, sniženje temperature prstiju, povećano znojenje, bolovi u rukama, poremećaj nervnog i cirkulatornog sistema, sve do nekroze malih kostiju zgloba šake.

Prevencija

Sprečavanje širenja vibracija sa mjesta nastanka na radnika. Težina oruđa i alata da je što manja. Na oruđa stavljati gumene amortizere i redovno servisirati oruđa. Radnici moraju biti upoznati sa štetnim dejstvom vibracija. Neophodno je sprovođenje prvih i kontrolnih pregleda radnika.

15

Zemljište: zdravo i nezdravo zemljište; Mikrobiološka, helmintološka i hemijska ocjena zagađenosti zemljišta; Mjere za zaštitu zemljišta od zagađenja. Higijena naselja i stanovanja. Otpadne tvari: higijenski značaj, dispozicija

ZEMLJIŠTE

Pod zemljištem ili tlom podrazumijevamo površinski sloj zemljine kore. Higijenski značaj imaju samo gornji slojevi zemljišta. Zagađeno zemljište može biti izvor infekcije za ljude i životinje, može biti izvor aerozagađenja. Vlažno zemljište nije podesno za podizanje naselja, jer vlaga iz zemljišta prodire u zgrade. Čovjek svojim aktivnostima zagađuje zemljište otpadnim materijama. Zdravo zemljište je sastavljeno od krupnog pijeska, šljunka i škriljaste zemlje, i kroz ovo zemljište brzo se procjeđuje voda i sadrži dovoljne količine zraka. Nezdravo zemljište je slabo propusno za površinske vode, vlažno je i ne sadrži dovoljno zraka. Hemijski sastav zemljišta utiče na hemijske kvalitete vode za piće, na sastav biljaka, pa prema tome i na ljudsku ishranu.

Hemijska ocjena zagađenosti zemljišta:

Zagađenost zemljišta na 100 grama

N ukupni mg

N organski mg

C organski mg

Fosforna kiselina mg

Sanitarni broj

Veoma zagađeno

>200 >50 >500 >60 >0,70

Umjereno zagađeno

100-200 25-50 300-500 50-60 0,70-0,89

Relativno čist

<100 <25 <300 <50 >0,89

Mikrobiološka i helmintološka ocjena zagađenosti zemljišta:

Zagađenost zemljišta

Broj jaja askarisa u 1

kg zemlje

Broj larvi i lutaka na 25

m3 zemlje

Broj bakterija u 1 g zemlje

Coli titar Anaerobni titar

Veoma zagađeno

100 100 105 ≤ 0,01 ≤ 0,0001

Umjereno zagađeno

11-100 11-100 106 0,01-0,001 0,001-0,0001

čisto Ø Ø 104 ≥ 1,0 ≥ 0,10

16

Mjere zaštite zemljišta od zagađenja

- Izgradnja higijenskih objekata za uklanjanje otpadnih materija,

- izgradnja kanalizacionog sistema u naseljima,

- Dispozicija smeća iz naselja,

- Ozelenjavanje slobodnih površina u naseljima.

HIGIJENA NASELJA

Naselje je sredina u kojoj na ljude djeluje niz faktora, mogu biti povoljni i nepovoljni. Na zdravlje ljudi podjednako štetno djeluje i prisustvo uzorčnika bolesti, kao i odsustvo fktora potrebnih za održavanje života i zdravlja. Sa stanovišta zdravčja postavljaju se određeni zahtjevi koje planeri naselja treba da poštuju i obezbijede u planovima i praktičnim mjerama razvijanja naselja.

Planiranje naselja se reguliše generalnim urbanističkim planom i regionalnim planiranjem.

Lokacija naselja treba biti planska. Nova naselja se osnivaju u blizini velikih privrednih objekata. Teren mora biti suh, sa niskim nivoom podzemnih voda, obezbjeđenog vodosnabdijevanja uz mogućnost izgradnje kanalizacione mreže. Izbjegavati kotline zbog smanjenog strujanja zraka, uz obezbjeđenje dovoljne osunčanosti.

Zoniranje naselja: u osnovi postoje 4 zone koje su prostorno odvojene (stambena, industrijska, administrativno-kulturna i komunalno-privredna).

Naselje treba održavati u dobrim higijenskim uslovima, što podrazumijeva uredno snabdijavanje vodom, dispoziciju otpada, održavanje javnih nasada i parkova, održavanje higijenskih standarda na tržnicama i sajmištima, održavanje groblja i redovno čišćenje naselja.

HIGIJENA STANOVANJA

Stanovi su vještački stvorena sredina u kojoj se ljudi najviše zadržavaju. U stanu se vrši niz fizioloških, psiholoških i socijalnih funkcija. Na njihovo odvijanje mogu djelovati nepovoljni fizikalni, hemijski, biološki i socijalni faktori. Postoji niz bolesti koje se češće javljaju kod osoba koje žive u natrpanim stanovima: TBC, bronhijalna stma, reumatizam, kućne nesreće, trovanja, respiratorne infekcije, infestacije crijevnim parazitima, gljivične infekcije kože, poremećaji duševnog zdravlja.

OTPADNE MATERIJE

Otpadne materije se prema porijeklu dijele na: fiziološke, kućne, javne i industrijske.

Prema konzistenciji se dijele na: tečne i čvrste otpadne materije.

17

Prema sastavu dijele se na: neorganske (staklo, metal, pepeo, pijesak, neorganski materijal i hemijska neorganska jedinjenja iz industrijskih procesa) i organske otpadne materije (fekalije ljudi i životinja, otpaci hrane iz domaćinstava, restorana i bolnica, kuhinjske otpadne vode, otpaci i otpadne vode iz prehrambene industrije, leševi domaćih životinja, leševi ljudi).

Tečne otpadne materije

Tečne otpadne materije dijele se na kućne otpadne vode, industrijske otpadne vode i otpadne vode naselja.

U kućne otpadne vode spadaju upotrijebljene vode iz kuhinja, kupatila i nužnika, i upotrijebljene vode za čišćenje prostorija. Ove otpadne vode sadrže velike količine ljudskih izlučevina, otpatke hrane, masti i deterdženata. Ljudske fekalne materije su najopasnije.

Industrijske otpadne vode mogu biti industrijske otpadne vode zagađene organskim materijama (iz prehrambene industrije) i industrijske otpadne vode zagađene neorganskim materijama (iz rudnika, prerade ruda, metala i hemijske industrije). Ove otpadne vode sadrže slobodne baze, kiseline, toksične i zapaljive materije i eksplozivne gasove.

Otpadne vode iz naselja potiču od pranja ajvnih površina, slijevanja atmosferskih voda, zalivanja zelenih površina, pranja ulica i trotoara. Ove otpadne vode sadrže životinjski izmet, otpatke tla, lišće, pijesak, sitne otpatke metala, bakterije.

Uklanjanje tečnih otpadnih materija

Tečne otpadne vode se mogu uklanjati lokalno i centralno.

Lokalno uklanjanje tečnih otpadnih voda provodi se u naseljima bez kanalizacije, a ajčešći način je pomoću upijajuće i septičke jame.

Centralni način uklanjanja tečnih otpadnih materija je putem kanalizacije. Kanalizaciona mreža može biti jedinstvena (prima sve otpadne vode naselja) ili dvojna kaalizaciona mreža (odvojeno se skuplja atmosferska voda i voda od pranja ulica, a odvojeno voda iz domaćinstava, javnih zgrada i industrije).

Zdravstveno-epidemiološki značaj otpadnih voda

Fekalne otpadne vode sadrže patogene bakterije, saprofitne bakterije, viruse, jaja crijevnih parazita i gljivice. Prema tome radi se o epidemiološki opasnim otpadnim materijama. Domaće životinje luče leptospire koje se mogu naći u otpadnim vodama, mogu se prenijeti na čovjeka. Otpadne vode bolnica sadrže patogene bakterije koje uzrokuju crijevne zarazne bolesti. U otpadnim vodama mogu se naći virusi. Industrijske otpadne vode sadrže kiseline, baze, toksične i zapaljive materije, deterdžente, pesticide i druge toksične materije. Atmosferske otpadne vode sadrže razne mineralne materije, vještačka đubriva, pesticide i mikroorganizme.

18

ČVRSTE OTPADNE MATERIJE

Pod opštim pojmom smeće podrazumijevaju se razno čvrsti otpaci iz domaćinstava, javnih površina, zanata i industrije. Tu spadaju: prašina, pepeo, otpaci hrane i namirnica, odbačeni materijal, smeće sa javnih površina, životinjski leševi.

Čvrste otpadne materije dijelimo na: smeće iz domaćinstava, iz industrije, naselja, leševi životinja i ljudski leševi.

Deponija je kontrolisani način odlaganja čvrstih otpadaka. Time se obezbjeđuje zaštite okoline od zagađivanja, a eliminišu i druge negativne posljedice. Nekontrolisano odlaganje otpadaka može ozbiljno ugroziti higijenu naselja i negativno uticati na njegov socijalni i ekonomski razvoj.

19

Voda: funkcija vode, higijenski značaj, fiziološko-zdravstveni aspekt; Klasifikacija voda; Snabdijevanje vodom; Kondicioniranje vode; Epidemiološki značaj vode

Od ukupne količine vode na planeti Zemlji, a koja iznosi oko 1700 miliona km3, 1338 miliona km3 čine slane vode mora i okeana. Slatke vode rapoređene su tako, da je količina vode koja je zaista raspoloživa čovjeku za njegove potrebe veoma mala, i čini samo 0,03% od ukupne količine vode na planeti.

Funkcije vode: voda je životna sredina za mnoge vrste biljaka i životinja, hrana za mnoge organizme, faktor u reakcijama fotosinteze, rastvarač, učesnik biohemijskih reakcija u organizmu, bitan klimatološki činilac, učestvuje u procesima termoregulacije.

Fiziološki značaj vode ogleda se u njenom korištenju za procese digestije, apsorpcije, cirkulacije, transport nutrijenata, izgradnju tkiva, uklanjanju otpadnih materija i održavanju tjelesne temperature. Nijedan životni proces u organizmu čovjeka i životinja ne može se odvijati bez vode. Oko 56% tjelesne mase čini voda. Što je organizam mlađi, sadrži veći procenat vode. Čovjek unosi vodu u organizam pijenjem, unosom hrane, a dio nastaje u tijelu oksidacijom hranljivih materija.

Higijenski značaj vode ogleda se u neophodnosti vode za održavanje lične i opšte higijene, što može uticati na zdravstvene prilike. Sve to pogoduje pojavi i širenju vašljivosti, kožno-gnojnih i gljivičnih oboljenja kože, crijevnih i parazitarnih bolesti.

Epidemiološki značaj vode ogleda se u mogućem prenošenju i širenju zaraznih bolesti putem vode, kao i u prenošenju određenih hemijskih supstanci koje takođe dovode do poremećaja zdravlja.

Zdravstveni značaj i uloga vode ogleda se u činjenici da obezbjeđenje dovoljnih količina higijenski ispravne vode poboljšava uslove života, podiže nivo zdravstvene kulture, smanjuje morbiditet, te na taj način neposredno povećava prosječnu dužinu i kvalitet života. Čovjek koristi vodu za odmor i aktivnu rekreaciju čime povećava opštu otpornost organizma, jačanje muskulature tijela, funkcije kardiovaskularnog sistema, a može se koristiti i u terapeutske svrhe.

Klasifikacija voda

Vode prema porijeklu dijelimo na:

I. Površinske vode (jezera, potoci, mora, okeani, rijeke)

II. Podzemne vode:

- Površinski vodonosni slojevi (5-6 m ispod površine)

- Dublji vodonosni slojevi (desetine metara ispod površine)

- Subarteški i arteški vodonosni slojevi (100 i više metara dubine)

Hemijski sastav prirodnih voda nastaje kao rezultat interakcije vode sa sredinom – mineralima, zemljištem i atmosferom, pri čemu se odvijaju procesi rastvaranja jedinjenja,

20

hemijske interakcije materija sa vodom i vodenim rastvorima, biohemijske reakcije i koloidno-hemijske interakcije. Na formiranje sastava površinskih, podzemnih i atmosferskih voda znatno utiče i ljudska djelatnost. U zavisnosti od porijekla vodnog resursa, voda poprima pojedine specifičnosti. Oborinska voda je nativno destilirana voda koja prolazom kroz atmosferu kupi mikroorganizme, prašinu i ostala onečišćenja. Po hemijskim karakteristikama, to su meke vode, jer nemaju otopljenih mineralnih soli. Rijeke se po hemijskim osobinama karakterišu malom mineralizacijom, brzom promjenom hemijskog sastava, rastvorenim gasovima, kao i prisustvom suspendovanih materija. Podzemne vode tipa kraških voda, po svom fizikalno-hemijskom sastavu, odraz su geološkog sastava zemljišta. Podzemne vode temeljnice sadrže dosta otopljenih mineralnih soli kao odraz dugotrajnog kontakta sa slojevima zemljišta kroz koje je prošla. Koncentracija soli raste sa dubinom i sa starošću voda. Ova vrsta vode može imati i željeza, mangana, ugljičnog dioksida, metana, vodonik-sulfida, humusnih kiselina, amonijaka, itd., zavisno od sastava tla u kojem se kreće.

Snabdijevanje vodom

Snabdijevanje vodom obavlja se iz podzemnih izvora, atmosferskom vodom i površinskih tokova.

Snabdijevanje atmosferskom vodom: odvija se skupljanjem vode u cisterne. Postoji mogućnost kontaminacije ovih voda prolaskom kroz zagađenu atmosferu ili preko zagađene nakapne površine.

Snabdijevanje podzemnom vodom: obavlja se preko izvora (kaptirani i nekaptirani), kopanih i bušenih bunara, arteških bunara.

Centralno snabdijevanje vodom: odvija se preko vodovoda koji se sastoje od izvorišta, rezervoara, dovodnih cijevi, razvodne mreže i uređaja za prečićavanje vode.

Kondicioniranje vode

Svi postupci kondicioniranja mogu se raščlaniti na:- mehaničke postupke (za uklanjanje neotopljenih tvari),- hemijske postupke čišćenja (za uklanjanje pravih i koloidalnih otopina neke tvari),- biološko, odnosno mikrobiološko kondicioniranje služi uklanjanju nepoželjnih

bioloških onečišćenja.

Metode za prečišćavanje vode su:1. taloženje bez primjene koagulacije,2. taloženje sa primjenom koagulacije,3. filtracija vode,4. druge metode – dezinfekcija, aeracija, omekšavanje, uklanjanje željeza, mangana i

drugih minerala iz vode, redukcija boje, ukusa i mirisa, redukcija korodivnosti vode, itd.

21

Taloženje (sedimentacija) bez primjene koagulacije: proces pomoću kojeg se vrši separacija suspendovanih materija iz vode pomoću gravitacije. Ovo se najčešće postiže redukcijom brzine tečnosti ispod one brzine pri kojoj suspendovane materije počinju da se kreću. Za vrijeme taloženja suspendirane čestice padaju na dno, u zonu mulja, odakle se povremeno odstranjuju.

Taloženje (sedimentacija) sa primjenom koagulacije: za taloženje najsitnijih čestica (koje bi se vrlo dugo taložile) potrebno je iste vještački skupiti u krupnije pahuljice koje će biti dovoljno teške da se mogu istaložiti za relativno kratko vrijeme. U tu svrhu vodi se dodaju koagulanti: aluminijum-sulfat, feri-sulfat, feri-hlorid, fero-sulfat, i dr., koji otopljeni u vodi reagiraju na taj način da stvaraju pahuljice ili flokule, koje se brže talože. Te pahuljice imaju veliku sposobnost adsorpcije tako da sa sobom povlače fine suspenzije, koloidalna onečišćenja i mikroorganizme. Koagulacijom se uklanja mutnoća (organska i neorganska), boja, štetne bakterije i drugi patogeni mikroorganizmi, zatim alge, organizmi planktona, kao i supstance od kojih potiče ukus i miris vode.

Filtracija: procesom filtriranja se uklanjaju nakon taloženja preostale suspandirane čestice, koje izazivaju mutnoću i boju vode, a takođe smanjuju djelimično bakteriološko zagađenje vode. Ovo se postiže prolaskom vode kroz filterski sloj pijeska ili nekog drugog poroznog materijala. Filteri se mogu podijeliti na: spori pješčani filteri, brzi pješčani filtri–gravitacioni, brzi pješčani filtri-pod pritiskom, dijatomejski.

Aeracija: voda može biti aerisana:

- izlaganjem atmosferi,- proticanjem vode preko kaskada, preliva, stepenica,- proticanjem vode kroz slojeve uglja,- rasprskavanjem vode u vazduhu,- duvanjem vazduha kroz vodu,- miješanjem vazduha i vode pod pritiskom uslijed povećanja rastvorljivosti vazduha.

Omekšavanje vode: primjenjuju se dvije metode: metoda precipitacije i metoda jonske izmjene.

Uklanjanje željeza i mangana iz vode: princip uklanjanja željeza iz vode sastoji se u dovođenju vode u dodir sa vazduhom u svrhu oksidacije željeza i njegovog pretvaranja u narstvorena jedinjenja koja se uklanjaju sedimentacijom i filtriranjem, ili samo filtriranjem. Ako se željezo nalazi u vodi vezano sa organskim materijama, takve vode se ne mogu jednostavnom aeracijom osloboditi željeza u dovoljnoj mjeri. U takvim slučajevima željezo se može ukloniti oksidacijom pomoću jakih oksidacionih sredstava (kalijum-permanganat, hlor, ozon, i dr.). Mangan se odstranjuje nešto teže. U vodi se nalazi kao bikarbonat, sulfat ili u organskom obliku, većinom kao pratilac željeza. Kao bikarbonat mangan se odstranjuje relativno lako, a teže kao sulfat. Odstranjuje se procesima aeracije i flitracije.

22

Uklanjanje ukusa i mirisa: najobičnije sredstvo kada se radi o blagom ukusu i mirisu je snažna aeracija sa dužim kontaktom. Međutim ima takvih ukusa i mirisa koji se ne mogu jednostavno odstraniti. U takvim slučajevima primjenjuje se filter od aktivnog uglja, klor ili bakar-sulfat.

Izmjena plinova: pod izmjenom plinova podrazumijeva se dovođenje (kisik) i odvođenje plinova (CO2, H2S, CH4). Najbolje sredstvo za izmjenu plinova je aeracija. To je postupak kojim se voda dovodi u bliski kontakt sa zrakom u svrhu promjene koncentracije volatilnih supstanci koje izazivaju ukus i miris vode. Objekti i uređaji za aeraciju dijele se u dvije osnovne grupe: aeratori kod kojih voda pada kroz zrak, aeratori gdje se zrak uvodi u vodu.

Dezinfekcija vode za piće

Dezinfekcija je uništavanje mikroorganizama u vodi. Dezinfekcija vode za piće vrši se primjenom fizičkih metoda i hemijskih sredstava kojima se obezbjeđuje propisana mikrobiološka svojstva vode za piće.

Fizičke metode dezinfekcije

Prokuhavanje vode je brza metoda koja se koristi pri iznenadnom i neočekivanom zagađenju vode. Voda se zagrijeva na 700C ili kuha 10 minuta na 1000C.

Ultravioletnom radijacijom dezinfekcija vode se vrši na talasnoj dužini od 2500-2600 x 10 -10

m.

Hemijska sredstva za dezinfekciju vode

Za dezinfekciju vode za piće i objekata vodovoda mogu se koristiti sljedeća hemijska sredstva: hlor u gasovitom stanju, tečni preparati hlora, preparati hlora u čvrstom stanju, hlordioksid, preparati joda i ozon.

Sredstvo za dezinfekciju treba da udovolji nizu zahtjeva:

1. da je sposobno da uništi ili inaktiviše patogene mikroorganizme u vodi koja se dezinfikuje,

2. da je sposobno da svoj baktericidni uticaj izvrši u okviru raspoloživog vremena za dezinfekciju, a u uslovima većih varijacija temperature vode,

3. da u odgovarajućim koncentracijama ne izazove toksičnost vode ili da joj da neprijatan ukus i miris,

4. da je jeftino, sigurno, podesno za rukovanje i da se može lako nabaviti,5. da je moguće brzo i lako određivanje njegove koncentracije u vodi,6. da je sposobno da obezbjeđuje bakteriološku ispravnost vode kroz duži vremenski

period, čime je štiti od naknadnih zagađenja.

Svim ovim zahtjevima najviše odgovaraju elementarni hlor i njegovi preparati koji se lako nabavljaju i transportuju. Na destruktivno dejstvo hlora naročito su osjetljivi mikroorganizmi,

23

iz razloga što hlor prolazeći kroz njihove opne napada i razara enzimski sistem ćelija. Smatra se da hlor blokira aktivnost fermenata disanja, zatim razorno djeluje i na protoplazmu ćelija. Ispitivanja su pokazala da je hipohlorasta kiselina koja nastaje pri hlorisanju najaktivnije jedinjenje, jer ona kao elektropozitivna, brže se i čvršće vezuje za elektronegativne molekule bakterije, čime se omogućava veći efekat djelovanja hlora na enzime dehidrogenaze, koji se denaturišu i onemogućavaju život bakterija.

Rezidualni-aktivni hlor: koncentracija hlora koja ostaje u vodi poslije dezinfekcije i svih njegovih jedinjenja koja mogu da vrše oksidaciju predstavlja aktivni, tzv. rezidualni hlor.

24

Atmosfera: funkcija, sastav zraka, atmosferski pritisak (povišeni atmosferski pritisak, smanjen atmosferski pritisak); Zagađenje zraka: polutanti, izvori zagađenja, efekti aerozagađenja (efekti na vegetaciju, materijale, čovjeka). Mjere za smanjenje zagađenja zraka

Atmosfera je gasoviti omotač koji okružuje Zemljinu kuglu. Količina zraka koji obavija našu planetu iznosi 5,13x1015m3. Temperatura atmosfere nije konstantna, nego se mijenja sa visinom, geografskom širinom, količinom oblačnosti i sl. Zavisi od stepena apsorpcije sunčevog zračenja i različitih mehanizama transporta energije.

Sastav zraka: zrak je mješavina gasova određenih težinskih i volumnih odnosa, od čega na azot otpada 78,1%, kisik 21%, argon 0,93%, ugljen dioksid 0,03%, neona, helij, kripton, metan, vodik, ozon, ksenon, radon.

Atmosferski pritisak: označava težinu slojeva zraka, koji pritiskuje neku tačku zemljine površine ili predmet u zemljinoj atmosferi. Izražava se kao pritisak na površinu 1 cm2. Atmosferski pritisak zavisi od nadmorske visine, geografske širine, temperature zraka i količine vodene pare u zraku.

Povišen atmosferski pritisak nastaje kada se čovjek spušta u dubinu ispd nivoa mora, u rudnicima sa otvorenim oknima, pod vodom, u podmornicama. Protisak zraka arste paralelno sa pritiskom vodenog stuba za jednu atmosferu na svakih 10 metara dubine. Oštećenje ljudskog zdravlja anstaje djelovanjem pritiska samog posebi, djelovanjem jake dekompresije i toksičnog djleovanja gasova koji inače pri normalnim uslovima pritiska nemaju štetno djelovanje.

Djelovanje pritiska samog po sebi: čovjek može podnijeti velike hidrostatske pritiske kada su oni ravnomjerno raspoređeni po čitavom tijelu. Teškoće nastaju ako se pritsak ne može na svim tačkama izravnati. To se dešava kada se zatvori srednje uho (zbog neprolaznosti Eustahijevih tuba) ili sinusa ili pluća (zatvaranje glotisa) ili probavnog trakta. Može doći čak i do rupture bubne opne.

Djelovanje nagle dekompresije: kada čovjek prelazi sa mjesta povišenog na mjesto nižeg atmosferskog pritiska, dolazi do naglog opadanja pritska zraka. To se dešava profesionalnim ili sportskim roniocima prilikom izlaska na površinu iz dubine mora, kesonskim radnicima na izlasku iz kesona, letačima u balonu, avionu ili raketi koji se naglo dižu u visinu, pilotima i putnicima pri naglom smanjenju kompresije u kabini i dr. Nagla dekompresija smanjuje parcijalni pritisak gasova u atmosferi i dovodo do oslobađanja njegovih mjehurića u krvi i tkivima. Količina svakog gasa otopljenog u krvi zavisi od pritiska tog gasa na kontaktnoj površini, u plućnim alveolama, kao i o njegovoj topivosti u organizmu. Simptomi bolesti dekompresije (kesonske bolesti) nastaju uslijed stvaranja gasnih mjehurića u krvnim sudovima. Dolazi do pojave toplote i svrbeža na koži, plavkaste mrlje, pareze ili paralize ekstremiteta, bolovi u zglobovima i kostima, oštećenja vida i sluha, pa čak i poremećaji krvotoka i disanja, i smrt. Provodi se ravnomjerna dekompresija, gdje za 0,1 atmsoferu dopunskog pritiska, dekompresija traje 1 minut.

25

Smanjen atmosferski pritisak: smanjuju se pritisci svih gasova, pa i kisika. To dovodi do smetnji u disanju i nemogućnosti prelaska kisika kroz pluća u krv.

Zagađenje zraka

Zagađenje zraka u svojoj definiciji obuhvata prisutnost u zraku jedne ili više supstanci, kao što su aerosoli (prašine, dimovi, magle), gasovi i pare takvih osobina i u takvim koncentracijama da mogu biti štetni za život i zdravlje ljudi i/ili životinja, mogu negativno uticati na biljni svijet, na osjećaj udobnosti i komfora čovjeka, te mogu oštetiti predmete koji mu služe. Uz određene nepovoljne meteorološke uslove (manjak strujanja zraka, temperaturna inverzija) mogu nastati okolnosti pri kojima se zagađenja nagomilavaju u donjim slojevima atmosfere, što uzrokuje opasnu izloženost ljudi i životinja, te štetno djeluje na biljke i materijale.

Izvori zagađenja

Različite hemikalije emituju se u zrak iz prirodnih i antropogenih izvora. Prirodni izvori polutanata potiču iz različitih biotičkih i abiotičkih izvora, kao što su biljke, biološka aktivnost na kopnu i u okeanima, radiološka dekompozicija, šumski požari, vulkani i drugi geotermalni izvori, hemijske reakcije u atmosferi, i emisija iz zemljišta i vode. Prirodnim putem nastaju proizvodi organskog i neorganskog porijekla. U urbanim i industrijskim sredinama pet je glavnih antropogenih izvora aerozagađenja: izgaranje čvrstih, tečnih i gasovitih goriva u energetskim postrojenjima, motorna vozila, industrijski procesi, odlagališta čvrstog otpada i isparavanje različitih organskih rastvarača.

Za naselja je bitna pojava smoga, koji se javlja pri pojavi temperaturne inverzije i odsustva horizontalnih kretanja zraka. Kiseli smog obično se javlja u mjesecima kada se zbog loženja povećava koncentracija sumpor dioksida – SO2 u zraku, a samim tim i koncentracija sulfatne kiseline koja nastaje oksidacionim i drugim procesima u zraku. Pored sumporne, mogu nastati i druge kiseline, reakcijom kiselih oksida prisutnih u smogu. Fotohemijski smog se javlja u toplim mjesecima, kada je vrijeme sunčano, i kada dolazi do unošenja ugljovodnika i azotnih oksida iz različitih izvora. Zbog složenosti procesa nastajanja oksidanata, maksimalne koncentracije postižu se tek nakon nekoliko sati od momenta najvećeg izbacivanja primarnih supstanci u zrak. Maksimalne koncentracije se zato postižu oko podneva i u kasnijim popodnevnim satima.

Čestice su heterogena smjesa čvrstih i tečnih partikula, suspendiranih u zraku, različite veličine i hemijskog sastava. Primarne partikule emituju se direktno u atmosferu, dok se sekundarne stvaraju fotohemijski transformacijama. Najveći industrijski izvor čestica, osim proizvodnje energije, je proizvodnja i prerada metala, rafinerije nafte, proizvodnja cementa, hartije, stakla, sapuna i deterdženata, tekstilna industrija, proizvodnja građevinskog materijala. Značajna je i emisija od strane saobraćaja. Čestice sadrže različite konstituente, kao što su nitrati, sulfati, elementarni i organski ugljik, organske komponente (npr. policiklički aromatski ugljovodonici), biološke komponente (npr. endotoksine, ćelijske fragmente) i metale (željezo, bakar, nikl, cink i vanadij).

26

Sumpordioksid je visoko iritantan, obojeni, rastvorljiv gas, neprijatnog mirisa, koji u kontaktu sa vodom formira sulfatnu kiselinu. Oko 1/3 prisutnog SO2 u atmosferi nastaje izgaranjem fosilnih goriva, uglja i nafte, koji sadrže jedinjenja sumpora, a dio nastaje pri pojedinim tehnološkim procesima, kao što su procesi taljenja sulfidnih ruda, industrija papira i celuloze, proizvodnja sulfatne kiseline, u rafinerijama i izgaranjem otpadnih tvari.

Ugljični monoksid je gas bez boje i mirisa, lakši od zraka. Važne su brojne antropogene aktivnosti, koje predstavljaju vještačke izvore aerozagađenja. Motorna vozila su najveći pojedinačni emiteri CO u atmosferu. Industrijski procesi emituju značajnu količinu CO u atmosferu. Odlagališta čvrstog otpada takođe su izvor CO, izgaranje otpadaka u poljoprivredi, požari u kućama i rudnicima uglja.

Od oksida azota koji se pojavljuju u zraku najznačajniji su azot-monoksid (NO) i azot-dioksid (NO2). Antropogeni izvori NOx su energetska postrojenja, inceneratori, procesi zagrijavanja, hemijska industrija i motorna vozila. Azotni oksidi su prekursori stvaranja prizemnog ozona u troposferi, sa učešćem u formiranju fotohemijskog smoga. U stratosferi dovode do oštećenja ozonskog sloja. Doprinose globalnom zagrijavanju Zemlje u smislu efekta „staklene bašte“. Svi ovi ishodi predstavljaju potencijalnu opasnost po ljudsko zdravlje.

Pojedini polutanti, koji iz primarno emitovanih polutanata nastaju fotohemijskim procesima u atmosferi, poznati su kao sekundarni polutanti ili fotohemijski oksidanti: ozon i peroksiacetilnitrat.

Djelovanje aerozagađenja na vegetaciju i materijale

Biljka prva reaguje na uticaj zagađenog zraka, dolazi do uginuća pojeidnih biljnih vrsta i podbacivanja prihoda. Hronični efekti se manifestuju promjenom boje lišća, i promjenama u rastu.

Direktnim djelovanjem polutanata na materijalna dobra dolazi do postepenog propadanaj amterijala zbog hemijskih reakcija koje se pri tome odvijaju. Propadanje materijala ogleda se u koroziji metala, dolazi do oštećenja fasada zgrada, oštećenja zaštitnog sloja na obojenim površinama. Koža, papir i tekstilni materijal brže propadaju. Gume i elastomeri su osjetljivi na ozon.

Ekspozicija i zdravstveni efekti na čovjeka

Izloženost (ekspozicija) čovjeka štetnim noksama iz zraka može biti profesionalna i neprofesionalna. Profesionalna ekspozicija podrazumijeva izlaganje unutar radnog ambijenta i vremenski je limitirana. Unose se uglavnom manje količine otrova, svakodnevno, tokom višegodišnjeg perioda rada. Izložena je strogo selektirana populacija, u radno aktivnom dobu, a to su zdrave odrasle osobe, pripadnici oba spola. Hemijski agensi, sa kojima je čovjek u kontaktu tokom rada, mogu biti polazne supstance, slučajne primjese u njima, intermedijarni ili finalni produkti, kao i otpadne supstance na kraju procesa proizvodnje. Najčešće nastaju neminovno, tokom kontrolisanog ili normalnog procesa rada, a samo ponekad kao posljedica manjih ili većih nedostataka, nepredviđenih grešaka, odnosno havarija tokom tehnološkog

27

procesa. Neprofesionalna ekspozicija podrazumijeva izlaganje toksikantima, nezavisno od radne sredine, i dešava se u uobičajenim, svakodnevnim situacijama. Primjeri su stanovanje u naselju sa izraženim aerozagađenjem, boravak u zatvorenom i slabo provjetrenom stambenom i drugom prostoru, unos kontaminirane hrane, vode i drugih napitaka, pušenje, itd. Inhalacija je najvažniji način unosa otrova u organizam, zatim ingestija i perkutani unos. Podjednako su izložene osobe oba spola, svih uzrasnih kategorija, zdrave osobe i oboljeli, rekonvalescenti, trudnice i ostali. Ekspozicija nije vremenski ograničena, radi se o cjelodnevnom izlaganju. Izuzetno težak oblik neprofesionalne ekspozicije nastaje poslije teže havarije u industrijskim pogonima u blizini naselja, ili uslijed akcidenta pri transportu opasnih supstanci kroz naselja.

Apsorpcija respiratornim putem najvažniji je put ulaska u organizam velikog broja hemijskih štetnih tvari koje se nalaze u gasovitom stanju ili u obliku aerosola. Apsorptivna površina pluća iznosi oko 70 m2. Kao ulazna vrata, disajni organi mogu biti oštećeni na mjestu direktnog kontakta, ali do toga ne mora doći, barem ne u nekom mjerljivom stepenu. Ukoliko apsorbovana supstanca ne ispolji lokalne efekte, može ih ispoljiti na nekom udaljenom mjestu, u smislu sistemskih efekata.

Velike su razlike u načinu apsorpcije gasovitih supstanci i aerosola. Gasovite supstance se preko respiratorne površine apsorbuju procesom difuzije, prelazeći direktno u opštu cirkulaciju. Brzina difuzije je različita i zavisi od rastvorljivosti u krvi. Povećan intenzitet i frekvencija respiracija povećava apsorpciju i koncentraciju supstanci u krvi. Pri udisanju gasova i para ne postoje prirodne mehaničke prepreke, dok se pri udisanju čestica aerosola, aktivira višestepeni mehanizam odbrane.

Čestice iz zraka mogu imati toksičan uticaj, ako su po svojoj prirodi toksične, ili prisustvo inertnih čestica u respiratornom sistemu može ometati izbacivanje drugih toksičnih tvari. Neke od čestica u atmosferi su izuzetno toksične: sumpor-trioksid (SO3), silicijum-dioksid, čestice olova, berilija i azbesta, a od polinuklearnih aromatskih ugljovodonika, najpoznatiji je benzo(a)piren kao kancerogen.

Više od 90% SO2 apsorbuje se u gornjim disajnim putevima, što izaziva lokalnu iritaciju i upalu disajnih puteva. Iritirajuće djelovanje nastaje uslijed interakcije SO2 i čestica u zraku, uz odgovarajuću vlažnost zraka, pri čemu SO2 parcijalno prelazi u sumpornu kiselinu. Slično dejstvo imaju i sulfatni aerosoli. Naročitu osjetljivost pokazuju stare i bolesne osobe, naročito oboljeli od hroničnih plućnih bolesti, kardiovaskularni bolesnici i djeca.

Azotni oksidi pripadaju gasovima koji djeluju nadražajno na donje disajne puteve. Pri inhalaciji, reaguju sa vodom na sluzokoži, stvarajući azotnu i azotastu kiselinu. Zbog slabe rastvorljivosti gasova, ova reakcija je spora, pa se najjači efekat ispoljava tek u donjim partijama respiratornog trakta. Azot-dioksid je oko 4 puta toksičniji od NO. Produžena ekspozicija dovodi do promjena u plućnom metabolizmu i plućnoj strukturi, i smanjenja odbrambenih sposobnosti prema infekcijama.

28

Ugljični monoksid dospijeva u organizam inhalacijom, lako difunduje kroz alveolokapilarnu membranu i prelazi u opštu cirkulaciju. Inhalacija CO, u koncentracijama koje su uobičajene u zraku urbanih sredina, može dovesti do povećanja koncentracije karboksihemoglobina i karboksimioglobina u krvi, i poremećaja procesa oksidacije u ćelijama tkiva. Kontinuirana izloženost niskim koncentracijama CO, može dovesti do stalne toksične reakcije, što čini sindrom hroničnog trovanja CO, zbog asfiksije mozga i srčanog mišića. Posebno su osjetljive osobe sa anginom pektoris, trudnice, mala djeca, stare osobe sa kardiopulmonalnom disfunkcijom, osobe sa hroničnim bronhitisom, emfizemom i anemične osobe.

Ozon djeluje toksično na respiratorni sistem čovjeka smanjujući funkciju i kapacitet pluća, što ovisi od koncentracije ozona u zraku i vremena ekspozicije. Oštećenja su posljedica hemijskih promjena tkiva pluća. Pri ekspoziciji ozonu, nastaju hemijske i biohemijske promjene u srcu, jetri i mozgu. Dugotrajna izloženost ozonu, nezavisno od koncentracija, uzrokuje oštećenje pluća, strukturne promjene na plućima, ubrzava razvoj plućnog tumora i proces starenja u organizmu.

Mjere prevencije

Prevencija zagađenja zraka je složen posao. Ona obuhvata urbanistčke mjere, tehničke i tehnološke mjere prevencije, izbor goriva i druge mjere sprečavanja zagađenja zraka.

29

Toksikologija: definicija, uvod u toksikologiju; Otrov; Odnos doze i efekta; Ekspozicija: način i mjesto izlaganja, dužina i frekvencija ekspozicije; Toksični efekti, faktori koji utiču na toksičnost

Toksikologija je naučna disciplina koaj se bavi proučavanjem štetnih efekata raznih supstanci i njihovih smjesa na žive organizme, kao i mogućih posljedica tih efekata. Ona takođe proučava prirodu, učestalost i mehanizme nastanka promjena na živim organizmima, faktore koji utiču na njihov razvoj i eventualnu reverzibilnost tih efekata. Postoje tri specijalizovana područja rada u toksikologiji: analitička toksikologija, klinička toksikologija i toksikologija životne sredine. Analitička toksikologija se bavi primjenom metoda koje se koriste u analitičkoj hemiji za kvalitativno i kvantitativno određivanje supstance koje mogu da izazivu štetna dejstva na žive organizme. Klinička toksikologija se bavi liječenjem stanja koja su posljedica toksičnog dejstva otrova. Toksikologija životne sredine proučava uticaj raznih hemijskih kontaminanata na biološke organizme koje tu žive, sa posebnim osvrtom na uticaj na zdravlje čovjeka. Ekotoksikologija je uže područje toksikologije životne sredine koja proučava dinamiku otrova u ekosistemima, kao što su zemljište, voda i životinje koji u njima žive.

Šta je otrov?

Otrov je svaki agens koji može da izazove štetne efekte na biološke sisteme uzrokujući promjene u normalnom funkcionisanju tih sistema ili njihovu smrt. Praktično svaka poznata supstanca može izazvati ovakve efekte ako se da u dovoljnoj količini. U tom smislu često se navodis tav Paraselzusa (1493-1541) koji predstavlja jedan od osnova savremene toksikologije i farmakologije: „Šta nije otrov? Sve je otrov i ništa ne postoji što nije otrov. Samo doza određuje da li će nešto biti otrov ili ne“. Dakle, ovaj stav podrazumijeva da postoje najmanje dvije doze – prva koja ne izaziva nikakav efekat, i druga, veća, koja uzrokuje najveći toksični efekat. Odnos primjenjene doze i jenog efekta u nekom biološkom sistemu, koji predstavlja mjeru efikasnosti te doze, je od suštinskog značaja u toksikologiji.

Odnos doze i efekta

Odnos doze i efekta čini jedan od osnova savremene farmakologije i toksikologije, pa je njegovo poznavanje neophodno u proučavanju toksičnosti enke supstance. Postoje dva tipa odnosa doze i efekta: a) odnos koji opisuje reakciju jedinke na razne doze, i b) odnos koji karakteriše reakciju grupe, odnosno neke populacije, na razne doze neke supstance.

Pretpostavke za utvrđivanje veze između doze i efekta:

dobijeni efekat nastao je kao rezultat djelovanja samo ispitivane supstance, a nivo efekta proporcionalan je primjenjenoj dozi;

postoji biološki parametar (enzim, receptor) sa kojim supstanca reaguje, i koncentracija supstance na tom mjestu proporcionalna je primjenjenoj dozi, a dobijeni efekat direktno zavisan od date doze;

postojanje odgovarajuće metode kojom je moguće precizno izmjeriti toksični efekat.

30

Određivanje srednje letalne doze (LD50) je najčešće prvi test koji se radi sa svakom novom supstancom. Izračunava se statistički i predstavlja dozu supstance koja bi trebala uzrokovati uginuće 50% tretiranih životinja. Izražava se u mg/kg TT ili mg/cm2 površine, a ponekad u mg/kg/dnevno. Ova vrijednost nije biološki konstantna vrijednost, jer veliki broj faktora može uticati na toksičnost neke supstance, kao što je životinjska vrsta i soj, starost, TT, način ishrane i način davanja otrova.

Prednosti određivanja LD50: ako se LD50 odredi na odgovarajući način, mogu se dobiti informacije o vrsti toksičnih efekata, o vremenu njihove pojave i o količini supstance koja izaziva letalni efekat. Na osnovu LD50 mogu se porediti efekti raznih supstanci, planiraju se druge vrste toksikoloških studija, i ako se radi o nekom lijeku, dobijaju se prvi podaci o eventualnom doziranju lijeka.

Nedostaci određivanja LD50: neprecizna vrijednost koja varira zavisno od uslova ispitivanja; potreban veliki broj životinja; ne ukazuje na simptome toksilnosti, osim smrtnosti; ne ukazuje na vrijeme i uzrok smrti, kao ni na patološke promjene u tkivima i organima; zavisi od čistoće supstance.

Klasifikacija otrova

Otrovi se dijele prema dominantnom dejstvu na pojedina tkiva i organe (jetra, bubrezi, nervni sistem), načinu primjene (pesticidi, rastvarači, teški metali), toksičnim efektima (mutageni, kancerogeni, teratogeni efekti), porijeklu (prirodni i sintetski), fizičkom stanju (gasovito, tečno, čvrsto), hemijskoj strukturi, stepenu toksičnosti, biohemijskom dejstvu.

Karakteristike izlaganja otrovu

Toksični efekti na biološke sisteme nastaju ako otrov ili neki njegov aktivni metabolit u dovoljnoj koncentraciji i tokom određenog vremena bude prisutan u odgovarajućim tkivima ili organima. Da li će ispoljiti svoje tokične efekte zavisi od njegovih fizičko-hemijskih osobina, unijete količine, načina i uslova ekspozicije, metabolizma u organizmu, osjetljivosti organizma i njegove sposobnosti da se adaptira, odnosno kompenzuje nastale promjene.

Način i mjesto izlaganja: tkivo koje najprije dođe u kontakt sa otrovom i u kome se on resorbuje izazivajući lokalne ili sistemske toksične reakcije predstavlja put unošenja. Otrovi obično ulaze u organizam oralnim, inhalacionim i perkutanim, odnosno dermalnim putem. Odnos između puta unošenja otrova i biotransformacije značajna je za njegovu toksičnost. Supstance koje podliježu metaboličkoj aktivaciji u jetri vjerovatno će izazvati znatnije toksične efekte ako se unesu oralnim putem, nego inhalacionim ili dermalnim putem, zato što će veća količina te supstance proći kroz jetru portalnim krvotokom. Nasuprot tome, ako agensi podliježu detoksikaciji u jetri, njihova toksičnost će vjerovatno biti manja ako se unesu oralnim nego inhalacionim putem.

Dužina i frekvencija ekspozicije: dužina ekspozicije agensima svrstava se u 4 kategorije – akutna, subakutna, subhronična i hronična. Akutna izloženost se definiše kao izloženost jednoj dozi agensa tokom 24 h ili kraće. Ponovljena ili višekratna izloženost agensima može biti subakutna (doze se daju u jednakim vremenskim intervalima do mjesec dana),

31

subhronična (1-3 mjeseca) i hronična (duže od 3 mjeseca). Akutni efekat obično nastaje veoma brzo, jer se daje veća količina supstance odjednom. Hronična ekspozicija se vrši davanjem doza otrova koje su znatno manje od aktunih doza. Drugi vremenski zavisan faktor koji utiče na efekte ekspozicije otrovu je frekvencija davanja, a on je direktno u funkciji brzine eliminacije otrova iz organizma. Ako se otrov sporo eliminiše, onda se češćim davanjem može postići kumulativan efekat, tj. toksične koncentracije otrova će duže vremena biti prisutne u kritičnim tkivima i organima, pa ta tkiva neće imati mogućnost da se fiziološkim procesima oporave od eventualnih oštećenja. S druge strane, ako se otrov brže eliminiše i ako je interval između davanja doza duži, onda tkivo ima više vremna da se prilagodi nastaloj promjeni.

Vrste toksičnih efekata

Priroda i težina toksičlnih efekata zavise od više faktora među kojima su fizičko-hemijske osobine supstance, unijeta doza, metabolizam, način izlaganja i efikasnost bioloških odbrambenih mehanizama. Toksični efekti nastaju kao posljedica promjena u normalnim fiziološkim i biohemijskim procesima, pa mogu da budu izraženi kao trenutni i kasni, reverzibilini i ireverzibilni, lokalni i sistemski, na neke supstance može da se razvije alergijska reakcija i reakcije idiosinkrazije.

Trenutne i kasne reakcije: trenutne reakcije na neki otrov nastaju vrlo brzo nakon izlaganja jednoj dozi otrova, dok se kasne manifestuju poslije nekog vremena.

Reverzibilni i ireverzibilni toksični efekti: reverzibilni efekti nestaju brzo poslije eliminacije otrova iz tijela, dok ireverzibilni ostaju i obično izazivaju organska oštećenja.

Lokalni i sistemski toksični efekti: lokalni toksični efekti nastaju na mjestu kontakta otrova sa organizmom, dok sistemski efekti nastaju poslije resorpcije i distribucije otrova, često i u udaljene organe u kojima se ispoljavaju njegovi toksični efekti. Organi na kojima dominiraju toksični efekti nazivaju se ciljnim organima, najčešće su to mozak i nervni sistem, a rjeđe krv i hematopoetski organi, jetra, pluća i koža.

Tolerancija i rezistancija: tolerancija na neku supstancu je stanje smanjene osjetljivosti nekog organizma koje je nastalo kao rezultat njegovog prethodnog jednokratnog ili višekratnog izlaganja toj supstanci. Rezistencija na dejstvo nekog otrova definiše se kao genetski smanjena osjetljivost koja nije nastala kao rezultat izlaganja tog organizma otrovu, nego njegovih prethodnih generacija.

Alergijske reakcije: predstavljaju odgovor imunog sistema na otrove i lijekove koji je rezultat prethodne senzitizacije na neku supstancu.

Faktori koji utiču na toksičnost

Selektivnost: pojava da je neka supstanca selektivno toksična samo za neke organizme, a da, istovremeno, nije toksična za druge.

Razlike među životinjskim vrstama: postoje kvalitativne i kvantitativne razlike u reakciji pojedinih životinjskih vrsta na otrove.

32

Individualne razlike: u okviru jedne vrste takođe postoje značajne razlikeu reakciji jedinki na pojedine otrove.

Starost životinja: može značajno uticati na toksičnost nekih supstanci. Pol životinja: razlike u hormonalnom statusu među polovima utiču na metabolizam

nekih otrova, a time i na njihovu toksičnost. Ishrana: kvalitet i način ishrane životinja tokom ispitivanja toksičnosti može imati

uticaja na konačni ishod istraživanja. Faktori okoline: kao što su tenperatura i vlažnost zraka i osvjetljenje prostorije

značajni su u procesu ispitivanja toksičnosti. Način doziranja: takođe može uticati na toksičnost otrova.

33

Mehanizmi toksičnosti; Resorpcija, distribucija i eliminacija otrova; Biotransformacija (metabolizam otrova); Procjena rizika

U zavisnosti od unijete količine i puta unošenja, hemijske supstance mogu štetno uticati na strukturu i funkcionisanje živih organizama. Neophodno je razumjeti mehanizme koji dovode do ispoljavanja toksičnosti, kao što su: kako je ta supstanca ušla u organizam, kako reaguje sa endogenim molekulima, na koji način ispoljava toksične efekte i kako se organizam suprostavlja nastalim promjenama.

Jačina toksičnog efekta uglavnom zavisi od koncentracije otrova i vremena koje provede u neizmjenjenom obliku na mjestu djelovanja. Otrov, kao hemijska supstanca, reaguje sa endogenim molekulima (receptori, enzimi, drugi proteini, DNK) čime nastaje niz strukturnih ili funkcionalnih promjena koji se ispoljavaju kao toksični efekti.

Moguće faze u razvoju toksičnosti

1. Intoksikacija

Neka jedinjenja su direktno toksična, dok toksičnost drugih jedinjenja izazivaju njihovi aktivni metaboliti. Biotransformacija neaktivnih supstanci u njihove toksične metabolite naziva se intoksikacija ili aktivacija. Neki aktivni metaboliti mogu reagovati sa fiziološkim supstratima izazivajući štetne efekte na tkivima. Reakcijama biotransformacije mogu nastati i reaktivni molekuli uslijed konverzije u elektrofile, slobodne radikale i nukleofile.

2. Interakcija otrova sa endogenim molekulima

To je drugi korak u razvoju toksičnosti, poslije čega slijedi niz biohemijskih reakcija koje uzrokuju poremećaj funkcije ili povrede samog molekula, odnosno ćelijskih organela, ćelija, tkiva, organa ili cijelog organizma.

3. Uticaj na funkcionisanje ćelija

Treća faza u razvoju toksičnosti je uticaj na funkcionisanje ćelija (ćelijska funkcija, tekuće aktivnosti ćelije, odražavanje integriteta ćelije, odnos sa drugim ćelijama).

4. Mehanizmi reparacije oštećenja

Četvrta faza u razvoju toksičnosti je neodgovarajući oporavak od oštećenja, na molekularnom, ćelijskom nivou i na nivou tkiva.

Resorpcija, distribucija i eliminacija otrova

Resospcija (apsorpcija) se definiše kao prenos otrova od mjesta izlaganja organizma (koža, respiratorni trakt itd.), kroz ćelijske membrane do sistemske cirkulacije. Tokom ovog procesa otrovi i lijekovi prolaze kroz ćelijske membrane na isti način kao i biološki neophodne supstance (kisik, hranljive supstance i druge materije). Najznačajnija mjesta na kojima se vrši resorpcija su probavni sistem, koža i pluća. Brzina resorpcija zavisi od: rastvorljivosti supstance i koncentracije na mjestu resorpcije, od prokrvljenosti tkiva i površina kroz koju se

34

ta supstanca resorbuje. Otrovi ili lijekovi koji su vodenom rastvoru brže se resorbuju od onih u uljanom rastvoru, suspenziji ili čvrstom stanju.

Distribucija: ulaskom u krv poslije resorpcije ili intravenske aplikacije otrovi se vrlo brzo distribuiraju u tkiva i organe. Brzina distribucije zavisi od protoka krvi i brzine difuzije iz krvnih kapilara u pojedina tkiva.

Eliminacija: vrši se putem bubrega, preko fecesa i pluća, ali i putem znoja, suza, pljuvačke i mlijeka.

Biotransformacija (metabolizam) otrova

Proces eliminacije jedinjenja iz tijela najčešće zavisi od njihove hidrosolubilnosti. Hidrosolubilna jedinjenja se dobro eliminiše putem urina ili fecesa, dok se liposolubilne supstance, koje se u njima nađu, slabo izlučuju jer uglavnom difunduju u ćelije i ponovno se resorbuju. Biološki organizmi su razvili značajne biohemijske procese koji pretvaraju lipofilna jedinjenja u hidrosolubilnije metabolite. Ovi procesi se nazivaju reakcijama biotransformacije u koje spadaju sve reakcije kojima podliježe neka supstanca u organizmu. Ove reakcije se obično dijele na reakcije prve faze (reakcije oksidacije, redukcije i hidrolize) i reakcije druge faze (reakcije konjugacije).

Procjena rizika

Rizik je vjerovatnoća da će neka supstanca izazvati štetne efekte na ljude pod određenim uslovima. Procjena rizika je aktivnost zasnovana na naučnim principima koaj opisuje moguće štetne efekte na zdravlje ljudi i koja kritički vrednuje sve relevantne podatke, uključujući mehanizme njihovog nastanka, odnos doze i efekta, način izlaganja, stepen eventualnog rizika uz tačno definisanje faktora koji mogu doprinijeti donošenju pogrešnih odluka.

35

Toksični efekti otrova na nervni, kardiovaskularni i reproduktivni sistem, toksični efekti otrova na bubrege i jetru; Supstance koje ispoljavaju neurotoksične, kardiotoksične, nefrotoksične i hepatotoksične efekte; Supstance koje imaju toksične efekte na reproduktivni sistem

Toksični efekti otrova na nervni sistem

Neurotoksikologija je područje toksikologije koje se bavi proučavanjem štetnih efekata hemijskih jedinjenja i bioloških agenasa na nervni sistem. Do smrti neurona može doći pod uticajem otrova, uslijed nedostatka vitalnih supstanci i dejstvom vlastitih litičkih enzima.

Supstance koje ispoljavaju neurotoksične efekte:

1. Supstance koje izazivaju anoksična oštećenja nervnog sistema (CO, cijanidi)2. Supstance koje izazivaju oštećenja mijelina (izoniazid, heksahlorofen, trietilkalaj,

olovo)3. Supstance koje izazivaju perifernu aksonopatiju (akrilamid, etanol, ugljen disulfid,

organofosforna jedinjenja)4. Supstance koje oštećuju tijelo perifernih neurona (organska jedinjenja žive, alkaloidi)5. Supstance koje izazivaju oštećenja na nivou sinapsi (botulinus toksin, nikotin, kokain)6. Supstance koje izazivaju oštećenja posebnih struktura u CNS (DDT)

Toksični efekti otrova na kardiovaskularni sistem

Veliki broj supstanci, među kojima su i lijekovi, prirodni proizvodi, industrijske hemikalije, supstance iz okoliša i njhiovi metaboliti, mogu ispoljavati direktne efekte na kardiovaskularni sistem izazivajući strukturne i funkcionalne promjene. Takođe su mogući i indirektni efekti kao rezultat dejstva na druge organe, posebno na nervni sistem i nedokrine funkcije nekih organa.

Supstance koje imaju kardiotoksično dejstvo

1. Lijekovi (antibiotici, anestetici, antitumorski lijekovi, lijekovi koji djeluju na CNS)2. Supstance koje se primjenjuju u industriji (organski rastvarači, alkoholi i aldehidi,

teški metali)3. Prirodni proizvodi (steroidni hormoni, citokini, toksini biljnog i životinjskog

porijekla)

Supstance koje ispoljavaju toksična dejstva na krvne sudove

1. Lijekovi (nikotin, antipsihotici, analgetici, oralni kontraceptivi)2. Supstance koje se primjenjuju u industriji (alkilamini, teški metali, aromatični

ugljovodonici, CO)3. Prirodni proizvodi (bakterijski endotoksini)

Toksični efekti otrova na bubrege

Nefrotoksični efekti se najčešće ispoljavaju kao akutno ili hronično oštećenje bubrega.

36

Supstance koje imaju nefrotoksično dejstvo:

1. Lijekovi (acetaminofen, aminoglikozidi, amfotericin B, nesteroidni antiinflamatorni lijekovi)

2. Supstance koje se primjenjuju u industriji (živa, kadmij, halogenovani ugljovodonici)

Toksični efekti otrova na jetru

Promjene koje mogu nastati na jetri: akumulacija lipida (etanol), smanjenje broja hepatocita, holestaza (mangan, etanol, dihloretilen, steroidi, acetaminofen), oštećenja žučnih kanala, ciroza (arsen, etanol), vaskularne promjene (jedinjenja arsena), kancer jetre.

Toksični efekti na reproduktivni sistem

Toksične efekte na ženske reproduktivne funkcije ispoljavaju: jedinjenja As, Li, Hg, Mo, Se, neki pesticidi, aditivi u hrani, anilinske boje, organski rastvarači (benen, hloroform, toluen, ksilen, heksan), formaldehid, vinil hlorid, duhanski dim, etanol, droge, lijekovi, anestetici.

Toksične efekte na muški reproduktivni sistem ispoljavaju: Al, Hg, Co, Pb, Cd, metil živa, pesticidi, aditivi i kontaminanti u hrani (aflatoksini, ciklamat, razne boje), industrijske hemikalije (vinil hlorid, organski rastvarači benzen, ugljen disulfid, toluen, ksilen, heksan), etanol, droge, duhanski dim, lijekovi (lijekovi tipa steroida, antineoplastici, fenacetin, antikonvulzivi, diuretici, antihistaminici).

37

Toksični efekti pesticida, metala, rastvarača, gasova

Pesticidi

U nastojanju da se povećaju prinosi korisnih biljnih kultura i sačuvaju proizvedene količine namirnica od propadanja, koriste se hemijske supstance poznate pod nazivom pesticidi, hemijske supstance koje se koriste za sprečavanje ili smanjenje djelovanja, ili za uništavanje organizama koji ugožavaju zdravlje čovjeka i uništavaju njegova dobra. Upotrebljavaju se protiv prouzrokovača biljnih bolesti, štetnih insekata, nematoda, glodara, ptica, za suzbijanje korova ili za regulisanje rasta biljaka. Takođe, koriste se i za uništavanje štetočina i gljivica u uskladištenim namirnicama, za uništavanje insekata i drugih prenosioca uzročnika zaraznih bolesti ljudi i životinja, kao i parazita kod ljudi i životinja.

Prilikom tretiranja biljnih kultura preparatima pesticida veći dio aktivne supstance se mehanički uklanja sa tretirane biljke i odlazi u zemljište ili vodotokove, ili se dijelom razgrađuje, ali se izvjesna količina može trajno zadržavati u biljnom tkivu iz kojeg preko hrane dospijeva u organizam ljudi i životinja. Ove količine pesticida koje se trajno zadržavaju na tretiranim biljkama označavaju se kao rezidualne količine pesticida. Svjetska zdravstvena organizacija definiše rezidue kao zaostale količine aktivne supstance, njenih metabolita i nečistoća. Do hroničnog trovanja organizma može doći kod dugotrajnog unošenja namirnica koje sadrže rezidue pesticida.

Klasifikacija pesticida

Pesticidi se dijele zavisno od hemijske strukture, otrovnosti za čovjeka, vrste organizama na koje djeluju, načina na koji se određeno djelovanje ostvaruje, i oblika pripravka.

Klasifikacija prema hemijskoj strukturi aktivne tvari: organski spojevi fosfora, karbamati, derivati karbonskih kiselina, dipiridili, triazini i piretroidi.

Klasifikacija prema namjeni: insekticidi (sredstva za uništavanje insekata), akaricidi (sredstva za suzbijanje pregalja i njihovih razvojnih stadijuma jaja, larvi), fungicidi (sredstva za uništavanje štetnih nižih biljaka, gljivica i plijesni), rodenticidi (sredstva za uništavanje glodara), nematocidi (sredstva protiv nematoda – valjkastih glista), limacidi (sredstva za uništavanje puževa), herbicidi (sredstva za uništavanje korova), antihelmintici (sredstva za suzbijanje glista), defolijanti (sredstva koja izazivaju prijevremeno opadanje lišća), desikanti (sredstva koja izazivaju sušenje biljaka), repelenti (sredstva za odbijanje napada insekata, ptica i divljači). Oštra granica između pojedinih grupa ne postoji, jer pojedini pesticidi mogu istovremeno djelovati na više vrsta štetočina.

Klasifikacija prema akutnoj toksičnosti: sa zdravstvenog stanovišta najvažnija je podjela pesticida na osnovu srednje LD50 eksperimentalnih životinja izražene po kg težine. Prema WHO, definisane su skupine: ekstremno toksični, visokotoksični i umjereno toksični.

38

Ekspozicija pesticidima

Pesticidima mogu biti eksponirani radnici u proizvodnji, prilikom prevoza, skladištenja i prodaje pesticida, kao i osobe koje neposredno primjenjuju pesticide u profesionalne i neprofesionalne svrhe. Opšta populacija može biti izložena preko rezidua pesticida u namirnicama biljnog i životinjskog porijekla, te u vodi za piće. Namirnice biljnog porijekla mogu sadržavati rezidue pesticida kao posljedicu tretiranja biljnih kultura u toku rasta i razvoja, kao i za vrijeme njihovog skladištenja. Pored toga, biljke mogu resorbovati pesticide i iz zemljišta tretiranog pesticidima. Namirnice animalnog porijekla mogu sadržavati rezidue ukoliko se životinje hrane kontaminiranom biljnom hranom (silažna hrana, rezanci šećerne repe, lucerka, cerealije, soja, itd.) ili ako je na životinjama vršeno suzbijanje parazita i insekata. Takođe, ekspozicija može nastati i tokom boravka na otvorenim ili zatvorenim prostorima gdje su korišteni pesticidi. Nepridržavanje propisa i zaštitnih mjera pri kontaktu sa pesticidima može dovesti do trovanja. Pesticidi se koriste u poljoprivrednoj proizvodnji, domaćinstvima, ugrađeni su u antifungalne masti, sredstva za kupanje, u raspršivačima, kod suhog čišćenja, i dr.

Toksikologija i mehanizam djelovanja pesticida

Toksičnost pesticida je različita, zavisno od hemijske strukture i fizičkih osobina. Smatra se da svi pesticidi posjeduju određeni stepen toksičnosti za pojedine žive organizme, što je i uslov njihove efikasnosti. Problem neselektivnosti u njihovom djelovanju na ciljne biljne i životinjske vrste može dovesti do ispoljavanja njihove toksičnosti i na vrstama koje nisu ciljne, a imaju slične ili iste biohemijske sisteme. Djelovanje pesticida na organizam ispoljava se kao akutno i hronično trovanje. Pored akutnih dejstava, poznati su i njihovi hronični efekti, koji se razvijaju u organizmu poslije perioda latencije, po pojedinačnom izlaganju ili ponavljanim epizodama ekspozicije. Manifestuju se dejstvom na nervni sistem, kardiovaskularni, kao i ispoljavanjem kancerogenog, mutagenog, teratogenog, embriotoksičnog i gonadotropnog efekta. Razlikuje se akutno trovanje (rukovanje i aplikacija pesticida) i hronično trovanje (dugotrajna ekspozicija), kao i ingestija malih količina pesticida.

Preventivne mjere i zaštita pri radu sa pesticidima

U cilju smanjivanja rizika zbog upotrebe pesticida, potrebno je poznavanje procesa adsorpcije, transfera i degradacije svakog pesticida, i njihovih bitnih karakteristika (rastvorljivost u vodi, vrijeme poluraspada). Korištenje alternativnih metoda u smislu biljnih insekticida, bioloških agenasa, prirodnih aktivnih tvari, kao i zamjene otrovnih hemijskih spojeva neotrovnim, korištenje novih materijala za ambalažu, i novih konstrukcija uređaja za njihovu primjenu, uz zabranu upotrebe toksičnih vrsta pesticida i ograničavanje dostupnosti, bitne su mjere prevencije.

U zaštitne mjere spadaju: poštovanje uputstva za primjenu, nadzor nad proizvodnjom, prometom, upotrebom i zbrinjavanjem, stalna laboratorijska kontrola rezidua pesticida u hrani i vodi, kao i u predmetima opšte upotrebe. U proizvodnji pesticida neophodan je stalan nadzor u smislu poštovanja tehničkih, ličnih i medicinskih mjera zaštite. Proces proizvodnje treba biti

39

automatiziran i zatvoren, uz dobru ventilaciju prostora. Pesticidi se moraju čuvati u posebnim prostorijama, dobro osvijetljenim i ventiliranim, u odgovarajućoj ambalaži. Radnici u proizvodnji treba da koriste lična zaštitna sredstva i da poštuju mjere lične higijene. Medicinske mjere odnose se na periodične ljekarske preglede, zabranu rada sa pesticidima osobama sa oboljenjima CNS-a, bubrega, jetre, kože, endokrinog sistema, sa hroničnim plućnim bolestima. Stanovništvo mora biti obaviješteno o načinu boravka i kretanja u prostorima gdje su primjenjeni pesticidi, te ih je potrebno upozoriti o mogućim opasnostima upotrebe pojedinih namirnica ili vode za piće. Stalna edukacija o opasnostima i sigurnoj primjeni pesticida važan je oblik zaštite.

TOKSIČNI EFEKTI METALA

Od 105 elemenata u periodnom sistemu, oko 80 se tretiraju kao teški metali, a od tog broja toksične efekte izaziva manje od 30 elemenata. Toksični metali su: arsen, hrom, kadmij, olovo, živa, talijum. Esencijalni metali sa potencijalno toksilnim efektima: bakar, željezo, selen. Toksični efekti metala koji ulaze u sastav lijekova: aluminij, bizmut, litijum, platina, zlato.

Poznavanje faktora koji utiču na toksičnost toksičnih metala je značajno u procjeni eventualnog rizika, posebno kod osjetljivih grupacija. Faktori koji utiču na toksičnost metala: interakcije sa esencijalnim metalima, formiranje kompleksa metal-protein, starost i stepen razvoja, navike, hemijski oblik i imunološki status domaćina.

TOKSIČNI EFEKTI RASTVARAČA

Upotreba organskih rastvarača je veoma široka i obuhvata sredstva za rastvaranje, solubilizaciju i disperziju organskih jedinjenja, među kojima su brojna ona koja se svakodnevno primjenjuju, kao što su lijepak, kozmetička sredstva, benzin kao gorivo i dr. Organski rastvarači su veoma često smjese različitih organskih jedinjenja. Njihovi toksični efekti mogu biti različiti zbog promjena u asstavu rastvarača, kao i zbog nepredvidivih međusobnih interakcija pojedinih komponenti. Osim toga, organski rastvarači mogu da potenciraju toksične efekte drugih otrova. Rastvarači mogu da izazovu toksične efekte poslije akutne ili hronične ekspozicije. Akutno izlaganje parama organskih rastvarača može nasati poslije izlivanja većih količina ovih jedinjenja u nekom prostoru, pri čemu bi mogli da budu ugroženi ljudi koji su izloženi tim parama kao što su radnici koji rade na otklanjanju nastalog problema. Hronična ekspozicija rastvaračima nastaje poslije dugotrajnog izlaganja manjim koncentracijama njihovih para, najčešće u industrijskim pogonima. Ovdje spadaju: benzen i njegovi derivati, alkoholi (etanol, metanol, etilen glikol), alifatični ugljovodonici (heksan, ugljen disulfid), hlorirani alifatični ugljovodonici (dihlormetan, hloroform, ugljen tetrahlorid).

Toksični efekti rastvarača mogu biti opšti i posebni.

Opšti efekti: pri akutnoj ekspoziciji parama rastvarača, koja može nastati ako radnik uđe u kontaminirani prostor bez zaštite, ljudi se odjednom izlažu njihovim visokim koncentracijama pri čemu anstaju simptomi poremećaja funkcije CNS-a (gubitak orjentacije, euforija, vrtoglavica, konfuzija, gubitak svijesti, paraliza, konvulzije, smrt.

40

Posebni efekti: posebni toksični efekti nastaju poselije ponovljene ekspozicije manjim dozama, što se dešava kod radnika koji su svakodnevno tokom radnog vremena izloženi određenim koncentracijama organskih rastvarača. Toksični efekti pojedinih organskih rastvarača kao što su neurotoksičnost, reproduktivna toksičnost i hematološki efekti.

Toksični efekti gasova – opisani u poglavlju o aerozagađenju

41

Primjenjena toksikologija: analitička toksikologija; Opšti principi kliničke toksikologije

Analitička toksikologija se bavi primjenom metoda i instrumenata, koji se koriste u analitičkoj hemiji, za kvalitativno i kvantitativno određivanje supstanci koje mogu izazvati štetna dejstva na žive organizme. Te supstance su najčešće otrovi, lijekovi i njihovi metaboliti koji su nastali u organizmu u reakcijama metabolizma. Nivo tih supstanci određuje se u uzorcima koji mogu biti biološkog (serum, urin, pljuvačka, kosa) ili drugog porijekla (npr. flašica sa supstancom koaj je izazvala trovanje). Analitička toksikologija je veoma značajna za postavljanje dijagnoze i liječenje zdravstvenih problema koji su nastali poslije upotrebe nekih hemijskih supstanci, kao i u praćenju njihovih koncentracija u krvi i urinu. Rezultati analiza treba da se dostave kliničarima da bi se na osnovu njih i drugih parametara postavila pravilna dijagnoza i odredila odgovarajuća terapija. Za precizno određivanje da li je neko bio izložen dejstvu otrova, neophodno je izvršiti analizu krvi, urina, izdahnutog zraka ili drugog odgovarajućeg uzorka. Takođe, često je neophodno izvršiti analizu sadržaja raznih supstanci u hrani, vodi i zraku da bi se utvrdilo da li su njihove koncentracije iznad zakonom dozvoljenih.

Značaj analitičke toksikologije u praćenju koncentracije otrova u životnoj i radnoj sredini

U sredini u kojoj ljudi žive i rade često se vrši kontrola sadržaja otrovnih materija koje bi se tu mogle naći zbog aktivnosti koje se obavljaju, sa ciljem identifikacije potencijalno štetnih količina tih materija. Situacije u kojima bi ljudi mogli biti izloženi većim količinama otrova očekuju se tokom primjene pesticida u poljoprivredi, za vrijeme rada u industrijskim pogonima u kojima se koriste organski rastvarači ili se perrađuju metali, kao i u nekim drugim okolnostima. Pri tome je uočeno da se kontrolom sadržaja tih supstanci kod radnika dobijaju mnogo vredniji rezultati u odnosu na njihovo određivanje u zraku, jer se tačno zna koja se količina resorbovala. Ovo se u literaturi često definiše kao biološki monitoring. Obzirom da ljudi mogu biti izloženi smjesama otrovnih tvari, analitičke emtode koje se primjenjuju u njihovoj detekciji moraju biti dovoljno osjetljive i spcifične da bi mogle otkriti čak i amle količine tih supstanci i njihovih metabolita.

Opći principi kliničke toksikologije

Otrov je svaka supstanca koja, unijeta u dovoljnoj dozi, može izazvati štetne efekte na žive organizme. Trovanje može biti lokalnog (ograničeno samo na oči, kožu, pluća ili probevni sistem) i/ili sistemskog karaktera u zavisnosti od unijete doze i metaboličkih promjena na otrovu. Lokalni efekti su posljedica nespecifičnih hemijskih reakcija, a težina efekta i njegova reverzibilnost zavise od unijete doze, dužine kontakta sa otrovom, osobine otrova, kao i od toga da li je izloženo tkivo oštećeno ili ne. Kakav će biti sistemski efekat trovanja zavisi od doze otrova, metaboličkih promjena na njemu, sposobnosti organizma da se prilagodi nastaloj promjeni i od mogućih sekundarnih komplikacija, kao što su stanja šoka i hipoksije. I drugi faktori mogu utcati na toksičnost nekog otrova, kao što su već postojeća bolest, prethodno izlaganje lijekovima, kao i individualne razlike u reakciji organizma na otrov pod kojim se obično podrazumijevaju razlike u resorpciji, distribuciji, metabolizmu i eliminaciji otrova, i njegovi različiti nivoi u tkivima. Ljudi su obično izloženi dejstvu otrova oralnim, perkutanim i inhalacionim putem. Pri tome su najčešći uzročnici trovanja lijekovi (čak 72% slučajeva sa letalnim ishodom). Iako simptomi trovanja često mogu ličiti na simptome drugih bolesti,

42

tačna dijagnoza se postavlja na osnovu istorije događaja, pregleda pacijenta, rezultati biohemijskih i toksikoloških laboratorijskih ispitivanja i kliničkog toka trovanja. Jedno od osnovnih pravila kliničke toksikologije je da treba liječiti pacijenta, a ne trovanje. Liječenje obuhvata održavanje vitalnih funkcija, prevenciju dalje resorpcije otrova, pojačanje eliminacije otrova, davanje specifičnih antidota i prevenciju ponovne ekspozicije otrovu.

Najvažnije faze u liječenju zatrovanih osoba

Pomoćne mjere:

o očuvanje prohodnosti disajnih puteva,

o davanje kisika i vještačkog disanja,

o liječenje poremećaja rada srca,

o korekcija hemodinamičkih faktora,

o liječenje konvulzija,

o liječenje promjene tjelesne temperature,

o korekcija metaboličkih promjena,

o sprečavanje sekundarnih komplikacija.

Sprečavanje dalje resorpcije otrova:

a) Gastrointestinalna dekontaminacija

o izazivanje povraćanja,

o ispiranje želuca i crijeva,

o primjena aktivnog uglja,

o primjena laksansa,

o razblaživanje otrova,

o uklanjanje otrova endoskopskim ili hirurškim metodama

b) Dekontaminacija drugih dijelova tijela (oči, koža)

Pojačanje eliminacije otrova

o višekratna primjena aktivnog uglja,

o forsirana diureza i promjena pH urina,

o primjena helata,

o uklanjanje otrova metodom ekstrakorporalne detoksikacije

Primjena specifičnih antidota

Sprečavanje ponovnog trovanja

o edukacija odraslih od strane medicinskih radnika,

o čuvanje lijekova i drugih potencijalnih otrova na mjestima koja su sigurna,

o usavršavanje farmaceutskih pakovanja lijeka.

43

44