„Studeo et conservo 2010”Warsztaty konserwatorskie

dla dorosłych i młodzieżyIV edycja

(kontynuacja projektu z lat 2007, 2008, 2009)

kwiecień – grudzień 2010

Patronat medialny:

Projekt zrealizowano przy współpracy finansowej MINISTRA KULTURY I DZIEDZICTWA NARODOWEGO

oraz MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY

Warszawa 2010

Wprowadzenie do historii architektury

(na przykładzie architektury warszawskiej)

Materiał edukacyjny do wykładów / warsztatów:

- „Architektura Warszawy - aspekty konserwatorskie”- „Czym jest konserwatorstwo? Wybrane przykłady warszawskich obiektów poddanych konserwacji”- „Konserwacja zabytków Pragi”

Sztuka gotycka

Charakterystyka stylu gotyckiego Typy kościołów gotyckich:

Bazylika – kościół podłużny, z nawą główną wyższą od naw bocznych, mającą okna umieszczone powyżej poziomu dachów naw bocznych (strefa okien górnych);Bazylika emporowa – empory (trybuna, galeria we wnętrzu kościoła służąca powiększeniu jego powierzchni, oddzieleniu określonych grup w obrębie wspólnoty np. kobiet, zakonnic, dworu; umieszczaniu organów czy też artykulacji ścian) ponad nawami bocznymi.Bazylika schodkowa – pięcionawowa z nawami zewnętrznymi niższymi od naw bocznych wewnętrznych dzięki czemu uzyskały one możliwość doświetlenia. Pseudobazylika – Nawa główna nie posiada własnych okien ponad dachami naw bocznych; całe wnętrze doświetlone wysokimi oknami naw bocznych. Kościół halowy – kościół podłużny, którego nawy boczne są tej samej albo prawie równej wysokości co nawa główna. Nawy mogą być przekryte: jednym wysokim dachem wspólnym, dachami równoległymi do siebie, dachem podłużnym nad nawą główną i dachami poprzecznymi nad przęsłami naw bocznych. Nawa główna nie ma okien a oświetlają ją wysokie okna naw bocznych. Często bez transeptu. Rozkwit XIII i XIV wiek. Pseudohala (hala schodkowa) – nawa środkowa nieznacznie wyższa od naw bocznych. Hala emporowa – hala, w której nawach bocznych znajdują się empory.Kościół salowy – jednoprzestrzenny, bez naw bocznych. Kościół ścienno-filarowy – kościół salowy z kaplicami międzyskarpowymi.

Najważniejsze cechy architektury gotyckiej:

łuk ostry, przypora, łuk przyporowy, sklepienie żebrowe

Elementy architektoniczne/detal - słowniczek

Służka – znajdują się na filarze, wspierają gurty i żebra. Każdemu elementowi sklepienia odpowiada służka. W gotyku wczesnym służki miały formę okrągłych kolumienek przystawionych lub nawet nieco odstawionych od trzonu okrągłego filara. W gotyku dojrzałym służki modyfikują się analogiczne do żeber i arkad. W gotyku późnym liczba służek zostaje ograniczona ze względu na zanikające rozczłonkowanie ścian i arkad.

Transept - /nawa poprzeczna/ jednonawowa lub wielonawowa część budowli ustawiona poprzecznie w stosunku do osi korpusu nawowego, między korpusem a prezbiterium. W gotyku dominuje tendencja do redukcji bądź całkowitej rezygnacji z transeptu. Powodem jest dążenie do ujednolicenia przestrzeni i chęć zaakcentowania osi podłużnej wschód-zachód. Redukcja transeptu występuje już w Notre-Dame w Paryżu. W Anglii proces ten przebiega odmiennie a w niezwykle długich kościołach transepty wciąż spełniają ważną rolę. W takich krajach jak Niemcy i Hiszpania, zwłaszcza w późnym gotyku transept zanika całkowicie.

Prezbiterium – przestrzeń kościoła przy ołtarzu głównym, przeznaczona dla duchowieństwa. W gotyku zanika tendencja do budowania krypt poniżej poziomu prezbiterium dlatego też nie występuje już znaczne jego podwyższenie w stosunku do poziomu nawy głównej. Plan prezbiterium wyraźnie się komplikuje – rozrasta się daleko poza skrzyżowanie naw, często posiada więcej naw aniżeli korpus główny oraz pojedyncze albo podwójne obejście z kaplicami. W gotyku kaplice promieniste uzyskują coraz bardziej złożone plany wielokątów w porównaniu do kaplic romańskich na planie półkola. Ich sklepienia często łączą się ze sklepieniami obejść prezbiterium tworząc rozbudowane wzory. W gotyku późnym szczególnie w rejonie południowych Niemiec, szczególnie w kościołach halowych, kaplice promieniste przestają być widoczne z zewnątrz. Czasem kaplice te zanikają na rzecz poligonalnie zamkniętych absyd. W gotyku prezbiterium (przestrzeń dla duchownych) często oddzielone jest od korpusu (przestrzeni dla wiernych) lektorium.

Lektorium – przegroda ołtarzowa, ścianka oddzielająca chór od nawy głównej. Stosowana od XIII wieku. W lektorium było jedno albo kilka przejść, balkon z balustradą oraz schodkami dla kaznodziei i śpiewaków, na balkonie stał pulpit do czytania Ewangelii i Listów Apostolskich (od którego cały obiekt wziął nazwę – łac. lectionarium). Większość lektoriów została zlikwidowana po soborze trydenckim, który postulował dostęp wiernych do widoku ofiary mszalnej.

Wimperga – dekoracyjny, trójkątny szczyt umieszczany nad gotyckimi oknami lub portalami, często wyposażony po bokach w pinakle, wypełniony ślepym albo ażurowym maswerkiem, ozdobiony czołgankami i kwiatonem.

Pinakiel – smukła i ostro zakończona gotycka sterczyna ozdobna wieńcząca przypory, wieże – „wimpergi”. Składa się z: czworo lub ośmiobocznego trzonu, przeważnie w formie ażurowej kapliczki, zdobionej maswerkami i zwieńczonej daszkami dwuspadowymi nad każdym bokiem; iglicy ukształtowanej w formie strzelistej piramidy, przeważnie z czołgankami/żabkami wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie.

Portale – artystyczna oprawa otworu wejściowego. Pierwowzorem w krajach Zachodu był rzymski łuk tryumfalny. Części portalu: nadproże, tympanon, filar środkowy – międzyościeżowy, ościeże drzwi, rozglifienie, archiwolty, zwieńczenie w formie wimpergi, przyczółka itp., w obramieniu portalu – kolumny, pilastry, filary, figury.

Witraże – wielkie okna zastępują zbyteczne w gotyku masy muru. Okna w bocznych murach naw, prezbiterium, rozety w ścianach szczytowych nawy głównej oraz transeptu wypełnione są kolorowymi witrażami. Witraże pełnią funkcję obrazowego nośnika treści teologicznych jak również źródłem nierealnego oświetlenia wnętrza kościoła o znaczeniu symbolicznym. /Witraż/ - różnobarwne szkła ułożone w kompozycję wypełniające okna.

Rozeta – okrągłe okno wypełnione maswerkiem; ornament w kształcie stylizowanego, wpisanego w zarys kolisty kwiatu.

Maswerk – Ornament architektoniczny stosowany jako dekoracja pola otworów okiennych, rozet, szczytów, balustrad, wimperg, oculusów, maswerk ślepy jest dekoracją ścina; składający się z elementów geometrycznych, form roślinnych itp.; wykonywany z wygiętych lub prostych profilowań. Rozwój zaczyna się po 1211 roku w Reims. Główny nośnik gotyckiej dekoracji ornamentalnej.

Czołganki - /żabka/ element gotycki w kształcie zwiniętych liści, umieszczany na krawędziach hełmów wież, pinakli, wimperg itp.

XVI wiek okres powolnego przełamywania się hegemonii form późnogotyckich na

rzecz renesansowych. Konglomerat różnorodnych form artystycznych: późnego gotyku, renesansu włoskiego importowanego z Krakowa, renesansu północnego importowanego z Norymbergii. Niekiedy te formy te występują wspólnie w jednym dziele architektonicznym. Np. w kościele Jezuitów albo Dominikanów.

Renesans w środowisku warszawskim najłatwiej zakorzenia się i rozpowszechnia w rzemiośle artystycznym tzn. za pośrednictwem płyt nagrobnych, epitafiów itp. (płyty książąt mazowieckich, Stanisława ze Strzelec w kolegiacie św. Jana)

2 połowa XVI wieku to dominacja form manierystycznych z przewagą proweniencji niderlandzkiej, rzadziej włoskiej.

W końcu XVI wieku rozpowszechniają się w środowisku warszawskim formy wczesnobarokowe za pośrednictwem przebudowy Zamku Królewskiego.

Późnorenesansowe dekoracje stropów kamienic (kasetony z rozetami) przeważają w rejonie Starego Miasta jeszcze w XVII i XVIII wieku.

Późno manierystyczna ornamentyka pozostaje żywa z rzemiośle artystycznym jeszcze w XVII wieku (stolarstwo, tkactwo, iluminacja dokumentów).

W XVI wieku w środowisku warszawskim można wyodrębnić następujące nurty sztuki nowożytnej:

Dojrzały renesans przywieziony przez Komasków i Gryzończyków Wczesny renesans północnoeuropejskiRenesans rodzimy około połowy XVI wiekuManieryzmPóźny renesans

Kondycja jak i obraz sztuki środowiska warszawskiego związany jest ściśle w XVI wieku z dynamicznie zmieniającą się sytuacją społeczno-gospodarczą tego niewielkiego organizmu miejskiego.

W architekturze sakralnej dochodzi do renesansowej przebudowy kościoła św. Jerzego w latach 1548-1549 wg projektu Jana Baptysty z Wenecji.

1 ćwierć XVII wiekuTradycja miesza się z nowoczesnością. Tradycja: stereotypowe budowle

porenesansowe ze środowiska Niżu Polskiego np. wzorzec kopułowej kaplicy grobowej.

Budownictwo sakralne: rozwój budownictwa sakralnego w niespotykanej dotychczas skali – w I połowie XVII wieku ufundowano 13 klasztorów w samym mieście i jego najbliższej okolicy. Większość klasztorów w II ćwierci XVII wieku wymurowano w całości albo dokończono i przyozdobiono (zespoły jezuitów i dominikanów). Kilka drewnianych klasztorów wymurowano wraz z odbudową miasta po potopie szwedzkim w II połowie XVII wieku.

Modernizacja starych kościołów np. kolegiaty. W I połowie XVII wieku wytwarza się lokalny styl muratorski, charakteryzujący się łatwością przyswajania elementów barokowych (podobnie jest w kontrreformacyjnym budownictwie Podlasia oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego)

W dalszym ciągu żywe są tradycje późnogotyckie – np. chór kościoła Dominikanów p.w. św. Jacka.

Przeciętne budownictwo sakralne wczesnej kontrreformacji w środowisku warszawskim na przykładzie kościoła Bernardynek (I faza, 1609-1617, Mikołaj Duchnowski, obecnie nie istnieje): tradycyjny układ jednonawowy, smukła wieża tradycyjnie związana z architekturą konwentów żeńskich, konglomerat form późnogotyckich i porenesansowych.

Kościół Jezuitów – konglomerat form manierystycznych (struktura i układ przestrzenny) i barokowych (język architektoniczny), dodatkowo miejscowe tradycje muratorskie (lubelska dekoracja sklepień)

2 ćwierć XVII wiekuWiększe kościoły są wznoszone w układzie bazylikowym. Tradycja ta

przejęta z gotyku na Mazowszu w przeciwieństwie do innych rejonów (np. do Małopolski, gdzie została przerwana) jest wciąż żywa.

Przenikanie się cech gotyckich (oskarpowanie bryły) i barokowych (wewnętrzny podział przęsłowy) np. w kościele Dominikańskim.

Najbardziej typowe kościoły na Mazowszu tego okresu to: skromne, jednonawowe świątynie, najczęściej w odmianie ścienno-filarowej, z prezbiterium węższym od korpusu. Taka struktura przestrzenna wywodzi się z późnego gotyku. Np. kościół Bernardynek (faza 1634) i Bernardynów na Pradze (1628-1638, rozebrana 1811 r.)

Bryły kościołów są jeszcze konserwatywne – późnogotyckie. Skarpy przyścienne zastępowane są lizenami.

Szczyty dekorowane formami porenesansowymi w zasadzie podziałów i w odcięciu kompozycyjnym od ściany są jeszcze późnogotyckie. Takie szczyty umieszczano na kościołach o w pełni barokowych wnętrzach. Konglomerat form. Ewolucja szczytów Warszawskich. Patrz: kościół Jezuitów.

Wznoszenie fasad półtora kondygnacyjnych zwieńczonych szczytami o bogatej artykulacji i sylwecie – zapoczątkowane w kościele Jezuitów.

Fasady dwuwieżowe, z wieżami wysuniętymi ku przodowi z naroży korpusu, zapoczątkowane w kościele praskich Bernardynów (przed 1638 r.) zwiastują barokowe zamiłowanie do różnicowania linii fasady.

Nurt stylowy w sztuce sakralnej związany z epoką Wazów – specyficzny konglomerat form przetrwał do 1670 roku. Później w architekturze zapanowały formy pełnego baroku.

Barok w architekturze sakralnejProces barokizacji stołecznego budownictwa sakralnego przybiera na sile

dopiero w ostatnich latach panowania Jana Kazimierza.

Architektem odpowiedzialnym za wprowadzenie sztuki barokowej do warszawskiej architektury sakralnej był Tencalla (kaplica Loretańska przy praskich Bernardynach 1641-1645, wzorowana na architekturze Bramantego i Andrea Sansovina).

Wprowadzenie nowych wersji układu salowego i jednonawowego. Ewolucja stylowa w kształtowaniu wnętrza świątyni, nowy barokowy model

przestrzenny (Gisleni): umasywnienie filarów nakładającymi się na siebie pilastrami, zwartość kompozycyjna wnętrza, ujęcie wnętrza w wysokie arkadowe wnęki o rozbudowanym pilastrowaniu filarów. Np. kościół Brygidek (1652-1658)

3 ćwierć XVII wieku Rozwój oparty na modelach wprowadzonych do architektury sakralnej

wcześniej. Coraz częściej budowlom nadawano nową skalę, masywność, skrywano linearność kompozycji pod mięsistymi stiukami. Dekoracje wykonywane były często przez artystów północnowłoskich.

Architektura po 1890 rokuKlasycyzm – faza Stanisława Augusta Poniatowskiego

Klasycyzm zapanował w architekturze Warszawy w latach 70-tych XVIII wieku. Do 1772 r. w sztuce panował niepodzielnie barok choć w mniejszym lub większym stopniu poddawany był wpływowi klasycyzmu. Gdzieniegdzie pojawiały się również elementy rokoka. Różne wydania klasycyzmu: od form delikatnych – rozdrabnianie bryły i detalu; po monumentalne – gruby detal, zgeometryzowanie i prostota form. Od 1780 r. – trzecia faza: monumentalizm wydobywany za pomocą wielkiego porządku, portyków kolumnowych i posługiwanie się gładką płaszczyzną ścienną, wzory z antyku i Palladia. Wczesne przejawy myśli romantycznej – najczęściej w założeniach ogrodowych, rzadziej w architekturze. Środowisko warszawskie jako ośrodek królewski skupiający najwybitniejszych artystów oraz będące miejscem tworzenia nowych zjawisk w sztuce – np. mecenat wzbogaconego mieszczaństwa, promieniowały i wywierało wpływ na inne dzielnice kraju.

Kościół Ewangelicko –Augsburski 1777 – 1781 – budowa kościołaBudowa wg projektu zaakceptowanego przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Szymona Bogumiła Zuga. Inne projekty dla tej świątyni: Dominika Merliniego, Jana Chrystiana Kamsetzera. Wybór projektu Zuga jest odbiciem dążeń króla do wzniesienia świątyni posadowionej na planie centralnym. W planach przebudów kolegiaty św. Jana czy świątyni ujazdowskiej monarcha narzucał architektom swoją wizję kościoła centralizującego nawiązującego do rzymskiego Panteonu. Architektura kościoła: kościół posadowiony na planie koła. Elewacje okrągłego tamburu podzielone na dwie kondygnacje okienne. Z czterech stron, symetrycznie rozmieszczone przybudówki, jedna w formie portyku. Tambur nakryty kopułą zwieńczoną latarnią w formie monopteru. Monumentalizm architektury osiągnięty przez: skalę, oszczędność dekoracji, podkreślenie geometrii brył.

Monopteros – okrągła budowla antyczna otoczona wieńcem kolumn wspierających dach, bez wnętrza.

Kościół Ewangelicko – Reformowany 1777 – powstanie pierwszego kościoła Ewangelicko – Reformowanego na mocy przywileju Stanisława Augusta Poniatowskiego. Początkowo kościół mieścił się w zwykłym budynku mieszkalnym, niewyróżniającym się wyglądem zewnętrznym w okolicy, w przebudowanych na potrzeby sakralne wnętrzach. Przebudowa kościoła wg projektu Szymona Bogumiła Zuga. Architektura kościoła: fasada kościoła skomponowana dzięki zespoleniu dwóch motywów: wzorca łuku tryumfalnego oraz frontonu świątyni antycznej.

Kościół Bernardynów (przebudowa fasady oraz dzwonnicy) 1788 – przebudowa fasady wg projektu Chrystiana Piotra Aignera z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego. 1818 – podwyższenie dzwonnicy wg projektu Chrystiana Piotra Aignera. Neorenesansowe motywy triforiów, monopter na szczycie. Chrystian Piotr Aigner inspirował się dziełami Palladia pod wpływem Stanisława Kostki Potockiego.

Kościół Bazylianów 1781 – budowa kościoła wg projektu Dominika Merliniego.Architektura: forma wielkiej, czteropiętrowej kamienicy z elewacją zdobioną portykiem pozornym.

Klasycyzm – faza Królestwa Kongresowego Budownictwo kościelne tej fazy nie odzwierciedla duża liczba nowo wznoszonych obiektów, wręcz przeciwnie – kościoły były rozbierane lub przebudowywane na potrzeby funkcji świeckich. Rozebrano kościoły: Dominikanów Obserwantów, Ujazdowski; przebudowano: Brygidek na warsztaty artyleryjskie, św. Benona na fabrykę noży, św. Jerzego na zakład metalurgiczny Braci Evans. Architektura warszawska dobry Królestwa Kongresowego nasyciła się formami klasycyzmu. Obok architektów starszej generacji: Kubicki, Aigner, Szpilowski, pojawili się nowi, młodsi: Lessel, Minter, Schuch, Groffe, Galle, Kado, Gay, Gołoński, Corazzi, Marconi. Pierwsza grupa odpowiedzialna była za przeniesienie wartości klasycystycznych z epoki stanisławowskiej i rozwijanie ich w nowych warunkach oraz za kształt architektury warszawskiej tego okresu. Sztuka klasycystyczna trafiła po powołaniu Królestwa na podatny grunt i odpowiadała potrzebom społecznym kontynuacji tradycji z przed katastrofy rozbiorowej. Dlatego architektura jest zarówno monumentalna jak i malarska. Klasycyzm odpowiadał również programowi czynników rządowych i instytucjonalnych jako wyraz siły i autorytetu. Nowi architekci, szczególnie Corazzi i Marconi do obrazu architektury warszawskiej wnieśli nową skalę oraz indywidualizm. Obok klasycyzmu pojawiają się formy historyzujące: neogotyk (galeria przy kościele dominikańskim czy elewacja pałacu Mokotowskiego) i neorenesans (przejawy nie tylko w detalach).

Kościół św. Andrzeja (przebudowa) 1817-1819 – przebudowa wg projektu Chrystiana Piotra Aignera. Architektura kościoła: fasada skomponowana dzięki portykowi wgłębnemu zwieńczona schodkowym szczytem oraz ozdobiona wielkim, półkolistym oknem.

Kościół św. Aleksandra 1818-1825 – budowa kościoła wg projektu Chrystiana Piotra Aignera. Architektura kościoła: nawiązanie do wzorca Panteonu rzymskiego. Projekt nawiązuje do wcześniejszego kościoła w Puławach oraz kościoła Ujazdowskiego wykonanego przez Jakuba Kubickiego. Kościół powstał w miejscu bramy tryumfalnej wystawionej na cześć cara Aleksandra I w 1815 roku, pod którą miał przejechać w trakcie wizyty w Warszawie. W wyniku nietrwałego budulca bramę wkrótce rozebrano z zamiarem wzniesienia nowej, tym razem kamiennej. Pomysł ten odrzucił sam car a kwotę zebraną na budowlę przeznaczono na nowy kościół pod nieprzypadkowym wezwaniem.

Warszawa pod zaborem w szacie rusko-bizantyjskiej – cerkwie.

Wznoszenie cerkwi prawosławnych w Warszawie od lat 30-tych XIX wieku po drugą dekadę XX wieku, aż do wybuchu I Wojny Światowej było zjawiskiem złożonym i wynikało z wielu czynników. Wynikało z represyjnej wobec społeczeństwa polskiego polityki zaborcy, nasilającej się po powstaniach. Likwidowano wszelkie przejawy niezależności Polaków od państwowości przez

kulturę na religii kończąc. W 1937 roku Warszawa staje się siedzibą metropolii prawosławnej co pociągnęło za sobą konieczność budowy katedry – przebudowa kościoła pijarów a później sobór na pl. Saskim. Ważnym czynnikiem budowy licznych cerkwi był silny wzrost populacji prawosławnej Warszawy. Dotyczy to zarówno cywilów jak również stacjonującej w Warszawie dużej ilości wojsk rosyjskich. Dla nich wznoszono specjalne świątynie garnizonowe. Ważnym czynnikiem wznoszenia cerkwi był aspekt polityczny i propagandowy – prawosławie kojarzone z zaborcą miało umacniać jego silną pozycję na ziemiach polskich. Pomocna w tym okazała się również forma artystyczna cerkwi – styl rusko-bizantyjski – egzotyczny w tradycyjnie zachodnioeuropejskiej Warszawie, przeczepiony na jej grunt przez architektów rosyjskich, rzadziej polskich i wywodzący się z XVII wiecznej architektury sakralnej rejonu moskiewskiego i rostowskiego. Lata między wojenne to akcja rewindykacyjna przeprowadzona przez władze polskie i rozebranie prawie wszystkich cerkwi.

Ikonostas – w cerkwi ściana z ikonami oddzielająca część ołtarzową z prezbiterium od nawy.

Cerkiew św. Aleksandra Newskiego w Cytadeli (1834-1835), proj. Andrzej GołońskiKościół uszkodzony w trakcie II Wojny Światowej i rozebrany w latach 60-tych XX wieku.

Sobór św. Trójcy 1835-1837 – przebudowa kościoła Pijarów na cerkiew wg projektu Antonia Corazziego. Pracami kierował Andrzej Gołoński.

Cerkiew św. Aleksandra Newskiego w Łazienkach1846 – przebudowa zachodniego pawilonu Pałacu Łazienkowskiego na cerkiew św. Aleksandra Newskiego wg projektu Andrzeja Gołońskiego. Architektura nawiązuje do stylu pałacu. Zniszczona w trakcie II Wojny Światowej.

Cerkiew św. Marii Magdaleny1867-1869 – budowa cerkwi wg projektu architekta Nikołaja Syczewa, kierownik robót – płk Palicyn. 1944 – cerkiew mocno zniszczona. Pieczołowicie odbudowana po wojnie.

Katedralny sobór św. Aleksandra Newskiego na pl. Saskim 1894 (30 sierpnia) – 1990 (9 listopada) – położenie kamienia węgielnego pod budowę soboru wg projektu Leontija Benois’a.

Cerkiew św. Michała Archanioła 1892-1894 – budowa soboru pod kierunkiem inżyniera kapitana Ludersa. Obecnie w tym miejscu biegnie trasa Łazienkowska w rejonie pl. Na Rozdrożu.

Cerkiew św. Olgi w Łazienkach Królewskich 1902-1903 – budowa cerkwi wg projektu architekta Władimira Pokrowskiego. 1935 – świątynia została rozebrana.

Cerkiew św. Tatiany Rzymianki 1892-1895 – przebudowa klasycystycznego pałacu Staszica w stylu rusko-bizantyjskim wg projektu architekta Michaiła Pokrowskiego oraz umieszczenie w nim cerkwi. 1924 – przebudowa budowli przywracająca jej pierwotny – klasycystyczny wygląd wg projektu Mariana Lalewicza. 1924 – przebudowa Mariana Lalewicza.

Cerkiew Opieki Matki Bożej 4 grudzień 1902 – powstanie cerkwi. Świątynia zbudowana na potrzeby Korpusu Kadetów Suworowa. Zlikwidowana w latach 20-tych XX wieku.

Architektura lat 1830-1860: klasycyzm, neorenesans, neogotyk

Okres ten charakteryzuje się przeważaniem nad klasycyzmem form takich jak: neogotyk i głównie neorenesans. Architekci wykazywali się dojrzałością i dogłębną znajomością form historycznych. W latach 40-tych formy historyzujące umacniają się za sprawą wymiany pokolenia twórców. Ze sceny schodzą główni klasycyści tacy jak: Kubicki, Aigner czy Corazzi. Ton nadają

architekci urodzeniu na przełomie wieków, głównie Marconi, Lanci, Idźkowski, Gołoński, Gay, Kropiwnicki, Lessel.

Kościół św. Karola Boromeusza (ul. Chłodna) 1841-1849 – budowa kościoła wg projektu Henryka Marconiego. Architektura: trójnawowa bazylika, z prezbiterium zakończonym półokrągłą absydą – wzorem były starochrześcijańskie bazyliki. Pierwszy kościół warszawski zbudowany z wykorzystaniem elementów żelaznych.

Kościół Wszystkich Świętych (pl. Grzybowski) 1860 – projekt kościoła Henryka Marconiego. Budowa ciągnie się przez 30 lat pod kierunkiem Edwarda Cichockiego, Zygmunta Kiślańskiego, Feliksa Walerego Zygadlewicza. Architektura: wnętrze kościoła wzorowane na kościele św. Justyny w Padwie. Jedna z największych świątyń Warszawy – mogła pomieścić około 7 tyś. wiernych. Kościół został doszczętnie zniszczony w 1944 roku. 1945-1956 – odbudowa kościoła wg projektu B. Trylińskiej i S. Marzyńskiego.

Kościół św. Anny w Wilanowie 1857 – rozpoczęcie przebudowy skromnego barokowego kościoła wg projektu Henryka Marconiego. W prace zaangażowani byli również Leonardo Marconi i Jan Huss. Architektura: Henryk Marconi do nawy starego kościoła dobudował dwie nawy boczne, prezbiterium, dwie kaplice, zakrystię, loże kolatorską i dwie wieże.

Lata 50-te XIX wieku to dojście do głosu młodego pokolenia architektów. Okres historyzmu w sztuce podlega w tym czasie zmianom. Wcześniejsza faza kiedy prym wiedli architekci starszego pokolenia tacy jak Henryk Marconi czy Franciszek Maria Lanci odznaczała się konsekwencją i względną czystością stosowanych form klasycystycznych i neorenesansowych. Teraz 2 połowie XIX wieku następuje rozluźnienie dyscypliny stylu i przemieszanie form. Architekci bardziej swobodnie wykorzystywali elementy z różnych epok, mieli więcej przestrzeni dla własnej inwencji.

Architektura 2 połowy XIX wieku: historyzm i eklektyzm

Synagoga na Tłomackiem 1875-1878 – budowa synagogo wg projektu Leandra Marconiego. Architektura: odejście od względnej czystości stylowej na rzecz eklektyzmu. 16 maj 1943 rok – wysadzenie synagogi w powietrze jako przypieczętowanie zdławienia powstania w Getcie Warszawskim.

Synagoga na Twardej 1898-1902 – budowa synagogi wg projektu najprawdopodobniej Leandra Marconiego. Inne hipotezy z budową wiążą Juliusa Prechnera oraz Lwa Bachmana. Architektura budowli łączy w sobie elementy neoromańskie, bizantyjskie, neorenesansowe i mauretańskie. Synagogę ufundował Zalman Nożyk

Kościół św. Piotra i Pawła 1883-1886 – budowa kościoła wg projektu Edwarda Cichockiego poprawionego przez Józefa Piusa Dziekońskiego. Architektura: eklektyzm z przewagą form neoromańskich. 1944 – po upadku Powstania Warszawskiego Niemcy podkładają pod posadzką ładunki wybuchowe. Detonacja całkowicie burzy budowlę. Odbudowa powojenna na oryginalnych fundamentach wg projektu S. Marzyńskiego.

Kościół św. Augustyna 1891-1896 – budowa kościoła wg projektu Edwarda Cichockiego. Pracami kierował Józef Huss. Architektura: nawiązanie do sztuki włoskiej. Fasada tzw. lombardzka, skomponowana za pomocą trój arkadowego portyku wgłębnego, rzędu ślepych arkad i rozety. Wieża przy fasadzie należał do najwyższych w Polsce. W roku 1944 zostaje spalony. 1946-1957 – odbudowa kościoła.

Architektura sakralna po 1890 roku

Architektura warszawska po 1890 roku wyrastała z tradycji klasycystycznej, renesansowej gotyckiej i eklektycznej. Do form historycznych doszły nowe tendencje np. poszukiwanie stylu narodowego czy modernizm.

Kościół św. Floriana i św. Michała Archanioła na Pradze 1888-1901 – budowa kościoła wg projektu Józefa Piusa Dziekońskiego. Architektura kościoła miała być wyrazicielką popularnych wówczas teorii stylu narodowego – „wiślano-bałtyckiego”, który przejawiał się w formach neogotyckich. Prestiż konkursu i ranga budowli spowodował uznanie formy kościoła za prototyp stylu „wiślano-bałtyckiego” powtarzany później właśnie za tym pośrednictwem wielokrotnie. Trójnawowa bazylika z transeptem oraz dwuwieżową fasadą i sygnaturką ponad skrzyżowaniem naw. Powojenna rekonstrukcja wg projektu S. Marzyńskiego.

Kościół św. Karola Boromeusza na Powązkach 1891-1898 – przebudowa kościoła wg projektu Józefa Piusa Dziekońskiego. Architektura: w trakcie przebudowy zbudowano od nowa korpus kościoła. Na planie krzyża łacińskiego z kopułą na bębnie nad skrzyżowaniem naw. Fasada uzyskała dwie wieże. 1960 – ukończenie odbudowy kościoła wg projektu Stanisława Marzyńskiego.

Kościół św. Zbawiciela 1901-1911 – budowa kościoła wg projektu Józefa Piusa Dziekońskiego, Ludwika Panczakiewicza, Władysława Żychiewicza. Architektura: próba wytworzenia tzw. stylu narodowego za pomocą formy eklektycznej, syntezy form uchodzących za polskie – elementy baroku (plan kościoła), gotyku (wertykalizm wież), renesansu (forma „polskich attyk”, szczyty wzorowane na spichlerzach Kazimierza Dolnego i kaplicy bocznej nawiązującej do kaplicy zygmuntowskiej na Wawelu).

Bazylika Serca Jezusowego 1907-1923 – budowa świątyni wg projektów Łukasza Wolskiego i Hugona Kudera. Architektura: forma nawiązuje do bazyliki starochrześcijańskiej. Budowa kościoła związana z ukazem cara z 1905 roku pozwalającym na tworzenie nowych parafii. Już w zamyśle kościół miał wzorować się na bazylice św. Pawła za murami w Rzymie co błogosławić papież Pius X.

Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP 1909 – rozpoczęcie budowy wg projektu Oskara Sosnowskiego. Architektura: styl neoromański. Zmodernizowanie polega na kubizacji bryły. Budowa trwała od 1910 r., z przerwą w trakcie I Wojny Światowej, do 1927

Autor: Radosław Szymonowicz

Bibliografia (pozycje wybrane)Sztuka Warszawy, pod red. Mariusza Karpowicza, PWN, Warszawa 1986Historia Architektury Europejskiej, Nikolaus Pevsner, Arkady, Warszawa 1980Historia Sztuki w Zarysie, Karol Estreicher, PWN, Warszawa 1988Style w Architekturze, Wilfried Koch, Świat Książki, Warszawa 1996Jerzy S. Majewski, Warszawa Nieodbudowana, Wyd. Veda, WarszawaJerzy Kasprzycki, Korzenie Miasta, Wyd. Veda, Warszawa

Konserwacja zabytków - wprowadzenie

Konserwacja zabytków to zespół stałych i systematycznych działań mających na celu utrzymanie obiektu zabytkowego w dobrym stanie technicznym. Polega na zabezpieczaniu dzieł sztuki (obrazów, rzeźb, wyrobów rzemiosła a także obiektów architektonicznych, całych zespołów urbanistycznych, zabytkowych parków, stanowisk archeologicznych itp.) w celu zachowania ich i uniknięcia ewentualnych wysokich nakładów koniecznych w przypadku przeprowadzenia większego remontu.

Znajomość dawnych technik i technologii artystycznych stanowi podstawę zawodu konserwatora dzieł sztuki. Wiedza ta jest niezbędna dla prawidłowego przeprowadzenia zabiegów konserwatorskich. Umożliwia rozpoznanie rodzaju i przyczyn zniszczeń danego obiektu, jak i właściwy dobór i umiejętne zastosowanie odpowiednich materiałów do prac

restauracyjnych. Konserwację przeprowadza się po dokładnym zinwentaryzowaniu obiektu, przeprowadzeniu prac archiwalnych, historycznych i badań techniczno-naukowych mających na celu ustalenie stanu dzieła, zakresu prac, wybraniu odpowiedniej metody itp. Badania pozwalają na wykonanie restauracji a nawet rekonstrukcji brakujących elementów przy jednoczesnym usunięciu późniejszych, często bezwartościowych, naleciałości. Podstawowym celem konserwacji jest utrwalenie oryginalnych fragmentów zabytku i ich zabezpieczenie przed dalszą degradacją w przyszłości, realizowane różnymi metodami w przypadku różnych typów obiektów.

W większości przypadków polega to na: działaniach chemicznych, m.in. przywracających równowagę kwasową obiektu,

usuwających mikroorganizmy, przywracających pierwotny wygląd zabytku i wzmacniających jego strukturę,

działaniach fizycznych, m.in. usuwających szkodliwe mikroorganizmy, wzmacniających strukturę obiektu (np. nasycanie roztworami żywic), osuszających lub nawilżających obiekt,

działaniach artystycznych, polegających m.in. na uzupełnianiu drobnych ubytków, kitowaniu, punktowaniu, retuszu i rekonstrukcji.

W zależności od typu obiektu i jego przeznaczenia, a także według subiektywnej oceny konserwatora konserwacja może mieć charakter tylko zachowawczy, bez uzupełniania brakujących fragmentów zabytku lub rekonstrukcyjny. W konserwacji rekonstrukcyjnej istnieją różne szkoły konserwatorskie, proponujące różnego typu rekonstrukcje - począwszy od naśladowczych, gdy artysta stara się uzupełnić brakujący fragment w sposób łudząco podobny do oryginału, skończywszy na neutralnych, gdy fragmenty uzupełniane jednolicie, bez intencji naśladowania oryginału.

CMENTARZ EWANGELICKO – AUGSBURSKI W WARSZAWIEMateriał edukacyjny do wykładów / warsztatów:

- „Zabytki cmentarza ewangelicko-augsburskiego”- „Konserwacja zabytków cmentarza ewangelicko-augsburskiego”

Cmentarz Ewangelicko – Augsburski w Warszawie znajdujący się na Woli przy ulicy Młynarskiej 54/56 powstał w kwietniu 1792 roku na terenie wydzierżawionym od właściciela dóbr Wielka Wola, ewangelika, bankiera Karola Schulza. Pierwotny kształt cmentarza, znacznie mniejszego od dziś istniejącego, różnił się o tyle, że sięgał do starego muru biegnącego na linii wschód – zachód. Fragmenty tego muru, obecnie starannie zrewaloryzowane, wyraźnie określają tę granicę.

Młodzież podczas zajęć na cmentarzu

Cmentarz ten zaprojektował sławny architekt Szymon Bogumił Zug, tworząc bardzo regularny geometryczny układ alejek i kwater.

Szymon Bogumił Zug - w 1752 rozpoczął pracę w saskim urzędzie budownictwa w Dreźnie. W 1761 wyjechał do Włoch. Od 1762 na stałe w Warszawie. Z początku pracował w jako konserwator Pałacu Saskiego, w latach 1772-1784 był budowniczym ks. Kazimierza Poniatowskiego, brata królewskiego. Najważniejsze p race w Warszawie i najbliższej okolicy: (1765) projekt sali balowej Zamku Królewskiego; (1769-1780) przebudowa domu "Pod Wiatrami" przy ul. Długiej 40; (1776-1786) architektura ogrodowa w Mokotowie; (1777) pałacyk ks. K. Poniatowskiego "Na Książęcem"; (1772-1784) budowa tamże różne budynków ogrodowych: (1776) minaretu i groty podziemnej, (1777-79) kościół ewangelicko-augsburski przy ul. Królewskiej, (1779) projekt oberży, (1780) pałacyk w Natolinie; (1786) dom "Kompanii Pruskiej" przy ul. Bielańskiej 5, (1788) projekt pałacyku w Młocinach; (1788) pałac Jacka Małachowskiego przy Senatorskiej 8; projekt pałacu Potockiego przy ul. Leszno i dla Janusza Sanguszki; projekty ogrodowe: pomarańczarni w Łazienkach, amfiteatru w ogrodach pałacu Radziwiłłów przy Krakowskim Przedmieściu i altany na Czystem; kamienica Roeslerów przy Krakowskim Przedmieściu 79; dom Heringa przy Krakowskim Przedmieściu, dom „Pod białym orłem” i dom Leonardiego na Tłomackiem; studnia „Gruba Kaśka”; ratusz Jurydyki Leszno; pałac Mostowskiego w Tarchominie; kościół w Raszynie; projekty przebudowy części środkowej pałacu w Nieborowie, pawilony w Arkadii; pałac i park w Małej Wsi.

Obok tego cmentarza posadowiony został Cmentarz Ewangelicko – Reformowany. Oba cmentarze, od początku otoczone solidnymi murami, z uwagi na swe położenie na peryferiach miasta stanowiły w czasie konfliktów zbrojnych solidne bastiony.

Już w czasie Insurekcji Kościuszkowskiej w 1794 roku cmentarze na Woli stały się linią obrony stolicy zaplanowaną przez pułkownika Karola Sierakowskiego, przed wojskami carskimi. W Powstaniu Listopadowym w 1831 roku w obronie stolicy przed natarciem rosyjskim cmentarze ewangelickie znowu stały się znaczącą redutą. Największe walki miały miejsce w dniu 7 września.

Na ten cmentarz w 1851 roku przeniesiono ekshumowane szczątki z grobów ze zlikwidowanego na Muranowie ewangelickiego cmentarza.

W kwietniu 1861 roku na cmentarzu ewangelicko – augsburskim odbyła się wielka manifestacja w dniu pogrzebu pułkownika wojsk rosyjskich Jana Peuckera, który odebrał sobie życie, nie chcąc wykonać rozkazu strzelania do tłumu manifestującego na Placu Zamkowym. We wrześniu 1939 roku, gęste zadrzewienie cmentarza kryło polskie baterie przeciwlotnicze, dzielnie walczące przez trzy tygodnie obrony Warszawy. W dniu kapitulacji z cmentarza pozostało potworne pobojowisko.

Oba cmentarze ewangelickie były terenem krwawych i zaciętych walk w pierwszych dniach Powstania Warszawskiego. W sąsiedztwie, przy ulicy Okopowej mieściła się kwatera pułkownika Radosława – dowódcy KEDYWU. Na cmentarzach walczyli powstańcy z oddziałów zgrupowania „Zośka”, „Parasol”, „Wigry”.

W czasie intensywnych walk zniszczeniu uległy wszystkie budynki cmentarne, w tym kaplica Halpertów, największa na tym cmentarzu. Spalone zostało całe archiwum cmentarne. Budynki po wojnie zostały odbudowane. Kaplica w 1975 roku została przystosowana do odprawiania nabożeństw żałobnych. Archiwum odtwarzane jest do dnia dzisiejszego na podstawie relacji i dokumentów przedstawianych przez rodziny pochowanych.

Obecnie kaplica Halpertów poddawana jest gruntownym pracom konserwatorskim. Wykonywane są prace przy renowacji wystroju sztukatorskiego we wnętrzach i na elewacjach budowli. Prace te zakończone zostaną w roku bieżącym.

Niezwykle ciekawy zakres działań konserwatorskich jest prowadzony przy pomniku nagrobnym Emila Schweitzera. Był on pionierem polskiego sportu motorowego. Zawodnikiem Klubu LEGIA. W roku 1935 podjął na motocyklu próbę bicia rekordu prędkości. Przekroczywszy 200 km/h uległ wypadkowi i zginął w wieku lat 25. Klub LEGIA wystawił mu ten piękny pomnik. Nagrobek zaprojektował i wykonał znany warszawski rzeźbiarz Feliks Giecewicz. Niestety wykonał w materiale mało trwałym. W lastryku. Jest to masa mineralna złożona z zaprawy betonowej i pokruszonych marmurów. Po związaniu materiał ten nadaje się do polerowanie i dobrze wykonany przypomina naturalny granit. Piękna rzeźba IKARA stanowiąca główny element dekoracyjny również wykonana została z lastryka. Lastryko silnie popękało i rozsypuje się. Prowadzona właśnie renowacja tych elementów polega przede wszystkim na sklejeniu wszystkich elementów i zabezpieczeniu przed działaniem wilgoci.

W ramach prac konserwatorskich przy innych pomnikach nagrobnych na tym cmentarzu widać różne procesy konserwatorskie przy obiektach wykonanych z różnych materiałów: piaskowca, marmuru, granitu, wapienia, żeliwa, brązu.

Szczególnie interesujące są zabiegi konserwatorskie wykonywane przez zespół kilku konserwatorów dzieł sztuki przy okazałej kaplicy Jana Skwarcowa. Ten kupiec rosyjski sławny był z tego, że kupił Pałac Saski i gruntownie go przebudował, tworząc charakterystyczną kolumnadę. Teraz jego szczątki spoczywają w kaplicy skonstruowanej z bloków z piaskowca, posiadającej niezwykle oryginalny bizantyjski wystrój, charakterystyczny dla cerkwi rosyjskich.

PRACOWNIA KONSERWACJI ZABYTKÓW „MONUMENT”Materiał edukacyjny do wykładów / warsztatów:- „Pracownia Konserwacji MONUMENT – warsztaty edukacyjno-artystyczne”- „Czym jest konserwatorstwo? Wybrane przykłady warszawskich obiektów poddanych konserwacji”- „Konserwacja zabytków cmentarza wojskowego”

W pracach konserwatorskich w pracowni konserwacji kamienia i elementów architektonicznych, w której się znajdujemy, zajmującej się przede wszystkim konserwacją elementów kamiennych, renowacji podlegają przede wszystkim następujące rodzaje materiałów kamiennych: marmury, granity, wapieni, piaskowców.

Jednym z podstawowych ćwiczeń w tego typu pracy jest wykuwanie liter. Kucie liter w piaskowcu i w marmurze polega na wkuwaniu się w kamień przy użyciu zarówno pobijaka drewnianego (knypla) jak i metalowego (pucki) oraz dłut rzeźbiarskich stalowych i widiowych. Proponuję abyście chwycili za dłuta i pobijaki i po narysowaniu na kamieniu konturu litery wykuli ją tak jak ja to zrobiłem.

Po wykuciu liter przejdziemy do wykonywania odlewów gipsowych, czyli do tworzenia dekoracji sztukatorskich. Przedstawiam tradycyjną gipsową formę klinową a następnie współczesną formę silikonową i formę plastikową z gotowym wzorem sztukatorskim. Formy najpierw umyjemy wodą i płynem do mycia naczyń. Następnie wlejemy odpowiednio rozrobiony gips sztukatorski. Po około 20 minutach do pół godziny możemy wyjąć odlew z formy. Jest on jednak nadal bardzo mokry i wymaga długiego wolnego suszenia.

sztukateria – dekoracje wykonane w stiuku - materiał zdobniczy nakładany na ściany i elementy architektury wnętrz (rzadziej elewacji); w skład sztukaterii wchodzi wapno, piasek marmurowy, gips, klej i barwniki; ze sztukaterii kształtuje się motywy figuralne, ornamentalne, a nawet architektoniczne (pilastry, archiwolty, supraporty itp.). Może być jedno- i wielobarwny, a także złocony, barwiony.

Przykłady sztukaterii

PRACOWNIA KONSERWACJI MALARSTWA SZTALUGOWEGOPRZY OKRĘGU WARSZAWSKIM ZWIĄZKU POLSKICH ARTYSTÓW PLASTYKÓWMateriał edukacyjny do wykładów / warsztatów:

- „Pracownia konserwacji malarstwa- warsztaty edukacyjno-artystyczne”- „Czym jest konserwatorstwo? Wybrane przykłady warszawskich obiektów poddanych konserwacji”

W ramach warsztatu prezentującego działania konserwatorów dzieł sztuki zajmujących się konserwacją malarstwa sztalugowego zapoznamy się z pracownią funkcjonującą w Domu Artysty Plastyka w Warszawie. Poznamy pięć obrazów pochodzących z polskich obiektów sakralnych i rezydencjonalnych (martwa natura).

Co to jest „martwa natura”?

martwa natura – przedstawienie plastyczne, gł. malarskie, różnego typu przedmiotów – sprzętów użytkowych, naczyń kuchennych, stołowych, owoców, kwiatów, zabitych zwierząt, broni, pokarmów. Poszczególne elementy martwej natury są komponowane w grupy, co daje możliwość ciekawych efektów

kolorystycznych, fakturowych, gry świateł itp. Martwa natura może być autonomicznym przedstawieniem – stanowić jedyny temat dzieła sztuki, albo być uzupełniającym motywem większych kompozycji rodzajowych, historycznych itp.

W jakich czasach i gdzie rozwijała się „martwa natura”?

Martwa natura jest jednym z najczęściej spotykanych motywów w sztuce od antyku po czasy obecne. W średniowieczu i renesansie występowała w scenach figuralnych, mając często znaczenie symboliczne (Wit Stwosz, Albrecht Dürer), jako temat samodzielny pojawiła się we Włoszech i Niemczech na początku XVI w. Jako gatunek odrębny rozwijała się najpełniej w XVII we Flandrii i Holandii. Malarze flamandzcy wprowadzili do martwej natury różnorodne motywy kompozycyjne o bogatej skali barwnej i dużej dynamice (trofea myśliwskie, elementy wnętrza kuchni). Martwą naturę w malarstwie holenderskim cechował z kolei większy umiar, stonowane kolory, oszczędność kompozycji oraz często nadanie znaczeń symbolicznych – pod pozorem przedstawień realistycznych dzieła kryły treści moralizatorskie oraz aluzje do idei religijnych (np. motywy czaszki, klepsydry – uzmysławiały marność świata i przemijanie życia). Martwa natura była także popularnym tematem we Francji i Hiszpanii w XVII w. W następnym stuleciu była tez częstym motywem w sztuce dekoracyjnej, meblarstwie, malarstwie ściennym.

PrzykładyMartwa natura jako jedyny temat przedstawienia…

Francisco de Zurbaran, Martwa natura z cytrynami, pomarańczami i różą (1633)

Paul Cezanne, Martwa natura – jabłka i pomarańcze (1892-1900)

Peter Claesz, Vanitas (1630)

… oraz martwa natura (na pierwszym planie) jako jeden z elementów przedstawienia

Johannes Vermeer, Dziewczyna czytająca list przy oknie (ok. 1657)

W trakcie prac konserwatorskich przy dziełach malarstwa przede wszystkim zwrócić należy uwagę na zabiegi dublowania zniszczonych obrazów na nowe podłoża płócienne. Istnieją techniki dublowania na wosk oraz nowocześniejsze przy użyciu żywic syntetycznych typu BEVA. Dublowanie jest to jeden z podstawowych zabiegów konserwatorskich przy zniszczonym obiekcie malarskim, gdyż na ogół to właśnie podłoże płócienne ulega silnemu zdegradowaniu w czasie eksponowania lub złego składowania.

Zapoznamy się z technologiami wykonywania i montowania nowych krosien, które stabilizują płótno malarskie i stanowią podstawową konstrukcję obrazu. Najczęściej stosuje się krosna drewniane, ale współczesna technika zaleca, szczególnie przy dużych obrazach, stosowanie nowoczesnych samonapinających się krosien aluminiowych.

Zwrócić uwagę należy również jak szczegółowe i dogłębne badania muszą być wykonywane zanim przystąpi się do prac konserwatorskich przy obrazie malarskim. Są to wszelkiego rodzaju rejestracje fotograficzne, w naturalnych warunkach, w świetle podczerwonym, w promieniach rentgena, w promieniach ultrafioletowych.

Wykonywane są procesy żmudnych i bardzo czasochłonnych odkrywek w przypadku spostrzeżenia wielu nakładających się warstw malarskich.

Odkrywki te są wykonywane w celu sprawdzenia czy pod wierzchnia warstwą malarską znajduje się inny obraz. Gdyż w dawnych latach, szczególnie w kościołach często zdarzało się, że na jeden obraz wykorzystywano do wielu przedstawień malarskich.

Zabytki warszawskiej Pragi i ich konserwacja

Materiał edukacyjny do wykładów / warsztatów:

- „Konserwacja zabytków Pragi”

Praskie zabytki - przez lata niedoceniane - odzyskują swoją dawną świetność. Dzieje się tak zarówno ze stuletnimi kamienicami, młodszymi fabrykami, ale też obiektami starszymi. Zaczęło się od kamienic przy ul. Ząbkowskiej, które odzyskały blask dawnych elewacji. W ciągu najbliższych lat rewitalizowany i adaptowany do nowych celów będzie zespół d. Warszawskiej Wytwórni Wódek „Koneser” przy ul. Ząbkowskiej. Nadal jednak wiele z tych zabytkowych obiektów oczekuje na swoją kolej.

Większość zabytków na Pradze pochodzi z I. poł. XX i z XIX w. Wyjątkiem jest siedemnastowieczny zespół sakralny z kościołem Matki Bożej Loretańskiej przy ul. Ratuszowej. Jednym ze starszych obiektów jest też pochodząca z 1825 r. Komora Wodna przy ul. Kłopotowskiego. Zaprojektowana przez znanego architekta Alfonsa Kropiwnickiego - należy do najcenniejszych przykładów architektury klasycystycznej w Warszawie:

Praga przez długi czas była prawdziwym zagłębiem przemysłowym Warszawy. Z racji dobrej komunikacji kolejowej i dogodnego połączenia mostem przez Wisłę, a także niskich cen gruntów, to właśnie tu swoje interesy lokowało wielu przemysłowców. Do najciekawszych zabytków postindustrialnych z przełomu XIX i XX w. należą zespoły przemysłowe: Monopol Warszawski (d. WWW „Koneser”) przy ul. Ząbkowskiej 27/31, zespół fabryki Polleny oraz fabryki Lamp Braci Brunner przy ul. Szwedzkiej 20, zabudowania Stalowni przy ul. Szwedzkiej 4, młyn Michla i Fabryka Drutu przy ul. Objazdowej; ale także mniejsze obiekty jak np. Fabryka Kas Pancernych przy

ul. Strzeleckiej, czy piekarnia mechaniczna przy ul. Stolarskiej. Bez wątpienia jednym z najciekawszych, a zarazem bardzo charakterystycznych zabytków jest zespół magazynów składu meblowego „Wróblewski i S-ka” przy ul. Inżynierskiej 3.

Rozwój przemysłu nie byłby możliwy bez bardzo dobrze rozwiniętej infrastruktury kolejowej. Praga, chyba jak żadna inna dzielnica Warszawy, obfitowała w dworce i obiekty infrastruktury kolejowej. Do dziś istnieją jeszcze relikty dawnej zabudowy kolejowej przy ul. Wileńskiej. Co prawda po dworcu Petersburskim (Wileńskim) pozostało jedynie wspomnienie, ale nieopodal nadal stoją pozostałości budynku parowozowni. Wybudowana w latach 60-tych XIX w., w pierwszym etapie budowy linii kolejowej, jest najstarszym świadkiem historii kolejnictwa na Pradze. O tym, jak potężnym przedsiębiorstwem były Koleje Państwowe możemy przekonać się oglądając gmachy Dyrekcji Okręgowej Kolei

Państwowych przy ul. Targowej 74. Monumentalny, klasycyzujący obiekt, zaprojektowany przez znakomitego architekta Mariana Lalewicza, jest jednym z najbardziej charakterystycznych zabytków dzielnicy.

Ważnym momentem w historii praskiej komunikacji było też uruchomienie tramwajów konnych, a w 1908 r. - elektrycznych. Świadectwem tych lat jest działająca do dziś zajezdnia tramwajowa przy ul. Kawęczyńskiej 16. Zaprojektowana przez Juliusza Dzierżanowskiego, oddana do użytku w 1926 r. - nadal obsługuje tę część miasta. Przy zespole hal powstał także budynek biurowo-mieszkalny, który do dziś cieszy oczy wysokim standardem wykończenia i bogatym klasycyzującym detalem. Na Pradze zachował się też budynek drugiej zajezdni tramwajowej – usytuowany przy ul. Inżynierskiej 6.

Inny typ zabytków inżynieryjnych reprezentują obiekty wojskowe. Tych akurat na Pradze nie brak, gdyż w końcu XIX w. dzielnica w wielu miejscach przypominała wielki obóz wojskowy. W zachowanych do dziś carskich koszarach przy ul. 11 Listopada 17/19 stacjonował Orenburski Pułk Kozaków, a następnie Pułk Piechoty Legii Akademickiej. Jeszcze dalej na północ znajduje się jeden z praskich fortów – Fort Śliwickiego. Zabudowany przez bloki i częściowo rozebrany, w niczym nie przypomina już solidnych, carskich fortyfikacji.

To, co na pierwszy rzut oka określa praski charakter, to całe pierzeje starej zabudowy mieszkaniowej. Może praskie kamienice stojące przy Stalowej, Małej czy Brzeskiej nie są tak dekoracyjne i bogate jak te na lewym brzegu Wisły – na Mokotowie, Ochocie czy w Śródmieściu - przy ul. Marszałkowskiej, Lwowskiej, w Alejach Ujazdowskich, są za to świadectwem autentycznej zabudowy przedwojennej Warszawy, zabudowy, która wyszła cało z pożogi powstania warszawskiego. Najciekawsze domy, zarazem najbardziej reprezentacyjne, stoją wzdłuż wspomnianej ul. Brzeskiej, która dawnej była prawdziwym salonem dzielnicy. Przy ul. Okrzei (d. Brukowa) zwraca uwagę narożna Kamienica tzw. Dom pod Sowami. Zaprojektowana została przez architekta Henryka Stifelmana. Niestety, straciła bardzo wiele ze swojego pierwotnego, bogatego detalu. Jednym z najciekawszych domów jest kamienica Adolfa Dybicza przy ul. Targowej 84. Wybudowana w 1910 r. (wg projektu samego właściciela) otrzymała ciekawą, malarską dekorację klatki schodowej i bogaty wystrój przejazdu bramnego (o formach nawiązujących do śląskiego neobaroku):

Przejazd bramny

Detal architektoniczny

Bez wątpienia jednym z najciekawszych zabytków dzielnicy jest willa zbudowana ok. 1861 r. przy ul. Środkowej – tzw. Pałacyk Konopackiego. Willa założyciela Nowej Pragi - Ksawerego Konopackiego – otrzymała prostą, ale bardzo elegancką, neorenesansową dekorację.

Na Pradze zachowały się też nieliczne relikty zabudowy drewnianej – dom przy ul. Kawęczyńskiej 26, dom przy ul. Środkowej 9 (mieściło się tu towarzystwo Przyjaciół Dzieci Ulicy założone przez Kazimierza Lisieckiego „Dziadka”), dom przy ul. Św. Wincentego (przy Rondzie Żaba).

Dom, ul. Środkowa 9

Na wzmiankę zasługują też dwa osiedla mieszkaniowe z czasów powojennych: Praga I i Praga II. Pierwsze z nich, projektowane przez Barbarę i Stanisława Brukalskich, jest jeszcze przykładem funkcjonalistycznego, nowoczesnego osiedla, drugie - to już praska wersja socrealistycznego MDM-u.

Praga wkroczyła w ostatnią dekadę XX w. z jednej strony jako dzielnica o największym w skali Warszawy procencie zachowanego dziedzictwa materialnego, z drugiej – jako dzielnica zaniedbana w wyniku braku troski, jaką po wojnie otaczano dzielnice lewobrzeżne. Jest to jednak wciąż najcenniejszy kulturowo obszar Warszawy, cenny ze względu na zachowane tu zabytki, a także niepozbawiony swoistego uroku, coraz częściej doceniany przez historyków sztuki, architektów, artystów czy po prostu mieszkańców samej Pragi oraz Warszawy lewobrzeżnej. Praga odkrywana jest na nowo, stając się turystyczna wizytówką stolicy.

Praskie kamienice

Badacze przedwojennej architektury Warszawy już dawno zwrócili uwagę na pewne odrębności budownictwa mieszkaniowego Pragi na tle ogólnej produkcji budowlanej miasta, szczególnie w wieku XIX. Obecna Praga przez długi okres swych dziejów stanowiła niezależny od lewobrzeżnej Warszawy konglomerat miasteczek magnackich

i biskupich. Odrębność obu organizmów pogłębiał brak stałych przepraw mostowych z wyjątkiem krótkiego okresu na przełomie XVI i XVII w. Dopiero w ostatniej tercji XVIII stulecia zaczęły funkcjonować pojedyncze mosty łyżwowe, stawiane tylko w sezonie letnim. Na kolejny stały most (Kierbedzia) przyszło czekać aż do 1864 r. W 1792 r. Warszawa został zespolona z Pragą w jeden organizm miejski, co jednak nie oznaczało wyeliminowania specyficznych dla prawego brzegu odrębności. Wynikały one w głównej mierze z dwóch czynników: profilu zawodowego ludności (targi na bydło, trzodę chlewną i konie) oraz znacznie większej niż na lewym brzegu obfitości drewna budowlanego, co przekładało się na charakterystyczny krajobraz dzielnicy, w którym drewniane były nie tylko domy i karczmy, ale nawet pałacyki i niektóre kościoły. Posiłkując się kilkoma fotografiami z początku XX wieku, można wyrobić sobie zdanie na temat wyglądu kilku XVIII-wiecznych dworków, które do tych czasów przetrwały. Jeden z nich stał przy ul. Ząbkowskiej 1, róg Targowej:

Budynki murowane jeszcze w końcu XVIII w. należały na Pradze do wyjątków, a szerszemu ich rozprzestrzenieniu stały na przeszkodzie kataklizmy dziejowe, w tym słynna rzeź Pragi z 1794 r. oraz budowa napoleońskich fortyfikacji po roku 1806. Pewna większa liczba kamieniczek pojawiła się na Pradze dopiero w epoce Królestwa Polskiego (1815-1830), na fali ogólnego ożywienia budowlanego. W 1819 r. na całej Pradze naliczono jednak tylko 19 prywatnych domów murowanych. Były to obiekty wyłącznie parterowe, kryte dachówką lub gontem, a niektóre zbudowane z cegły tylko od strony frontu, na tyłach zaś drewniane. Także w kolejnych latach budowano przede wszystkim murowane domy parterowe, co świadczy o peryferyjności dzielnicy. W tym samym czasie na ulicach w centrum Warszawy normą były kamienice dwupiętrowe, albo przynajmniej piętrowe z wyższymi ryzalitami, zdobione kolumnadami, pilastrowaniem czy choćby płaskorzeźbami. Na temat wystroju elewacji domów na Pradze nie da się wiele powiedzieć, ponieważ do naszych czasów nie zachowały się żadne tego przykłady. Spośród budynków wystawionych na Pradze przed rokiem 1830 zachowały się (i to w stanie niekompletnym) jedynie dwa. Jeden z nich (Berka Rothblitha przy ul. Targowej 52) powstał w 1819 r. W porównaniu z domami śródmiejskimi był to jednak „karzełek”! Tuż obok (ul. Targowa nr 50) wystawiono w 1830 r. – także dla Rothblitha – większą kamienicę piętrową. Dziś jest ona skrócona i nie ma śladów wystroju. Przy ul. Olszowej 6 po 1819 r. wzniesiono piętrowy dom murowany. Skala kamienicy i jej dekoracja jest porównywalna z budynkami wystawianymi na obrzeżach Śródmieścia, w rejonie np. Chłodnej czy Ogrodowej, a nawet z takimi ulicami jak np. Franciszkańska czy Elektoralna. Czy jednak był to wyjątek? Raczej tak. Spośród innych, niezachowanych obiektów możemy wskazać tylko jeden wyróżniający się wyjątkowością i to w skali całego miasta. Mowa o

kamienicy mjra Dominika Cichockiego z roku 1824, wybudowanej u zbiegu ul. Targowej z ul. Kijowską. Piętrowy budynek zaskakiwał neogotyckimi ostrołukami fasady – elementami niespotykanymi w żadnej innej spośród warszawskich kamienic tej doby, które projektowano w stylu późnego klasycyzmu i z rzadka jeszcze – neorenesansu:

Lata 1832-1870 to epoka praskiego budownictwa o której wiemy najmniej, ale pewne pojęcie o wyglądzie tej zabudowy można sobie wyrobić analizując panoramiczną fotografię Pragi z 1873 r.:

Kilka widocznych na niej budynków dwupiętrowych przy ulicach Targowej, Brzeskiej i Kijowskiej to produkcja ostatnich lat, w części związana z sąsiedztwem nowego dworca kolejowego (Terespolskiego). Domy wcześniejsze nie przekraczały wysokości dwóch kondygnacji, a i te były stosunkowo nieliczne, pojedynczo rozlokowane przy kilku najważniejszych ulicach. Jak widać na powyższej fotografii, budowa mostu Kierbedzia i nowych ulic na jego praskim przedpolu nie wpłynęła jeszcze na ożywienie budowlane w tym rejonie. Późnym przykładem budownictwa z tego okresu jest istniejąca do dziś parterowa kamieniczka przy ul. Ząbkowskiej 14:

….istnieje do dziś

Dom jako jedyny przy tej ulicy przetrwał wielki pożar, który w 1868 r. nawiedził Pragę. Zwróćmy uwagę na fakt, że w tym samym czasie w centrum miasta stawiano domy przynajmniej dwupiętrowe, a zdarzały się już wyższe. Praska zabudowa mieszkaniowa była więc w tym czasie szalenie zapóźniona…

Były jednak wyjątki, które należy traktować jako swego rodzaju importy z lewego brzegu Wisły. Mowa o kamienicach Karola Mintera, właściciela znanej warszawskiej odlewni metali i wytwórni galanterii artystycznej. Przy obecnej ul. Okrzei (nr 16) wystawiono dla niego w 1863 r. dom wg projektu architekta Józefa Orłowskiego:

Kamienica Mintera

W latach 60. XIX w. na obrzeżach Pragi zaczęły rozwijać się osady typu miejskiego, położone poza granicami Warszawy i zakładane przez prywatnych przedsiębiorców. Najważniejsze z nich to Nowa Praga i Szmulowizna. Kolonie te, przyłączone do miasta w 1891 r., przez kilkadziesiąt wcześniejszych lat rozwijały się niemal niezależnie od Warszawy, działali tu też nieznani w mieście architekci, wywodzący się z powiatów, do których owe osady należały. Wszystkie te czynniki spowodowały, iż krajobraz architektoniczny tych prywatnych kolonii był prowincjonalny i małomiasteczkowy. Przykładem najstarszego budownictwa podmiejskiego jest parterowy dom przy ul. Środkowej 20, pochodzący z ok. 1865 r. Wyjątkowy dla Nowej Pragi jest przyuliczny pałacyk założyciela miasteczka – Ksawerego Konopackiego (Środkowa 24, róg Strzeleckiej), piętrowy, z wystrojem neorenesansowym całkiem dobrej klasy…

Pałac Konopackiego

Praga, jako dzielnica stosunkowo uboga, w poł. XIX w. wyróżniała się dużym odsetkiem zabudowy drewnianej, wznoszonej aż po I wojnę światową.

Domy przy ul. Kowelskiej

Jeszcze przed kilkudziesięciu laty istniało tu bardzo wiele takich budynków, do dziś jednak zachowało się tylko kilka, w tym parterowy dom frontowy przy ul. Środkowej 9. Budynki o elewacjach szalowanych deskami miały nawet po trzy kondygnacje! Na przedmieściach Pragi domy drewniane powstawały także w rezultacie ograniczeń jakie od 1883 r. niosła za sobą budowa Twierdzy Warszawa. W strefie jej umocnień i przedpola domów budować nie było można w ogóle, albo co najwyżej z drewna, takie bowiem można było szybko unicestwić w przypadku jakich zagrożeń militarnych. W efekcie np. w rejonie Bródna i Targówka powstały dziesiątki drewnianych „kamienic”, naśladujących nawet elementami wystroju swoje murowane odpowiedniki.

Dom przy ul. Św. Wincentego

Budowa nowych linii kolejowych i dworców na Pradze wymagała odpowiedniej oprawy architektonicznej, ale powstała ona tylko wzdłuż ul. Wileńskiej, naprzeciw dworca Petersburskiego. Najpierw wzniesiono trzy kamienice w sąsiedztwie ul. Targowej:

Wszystkie były dwupiętrowe, ale tylko kamienica pod numerem 1 była obficie dekorowana - masywnym architektonicznym detalem. Dodajmy, że budownictwo to nie było zbyt solidne, a dekoracje wykonywano zazwyczaj z gipsu, blachy cynkowej i drewna. Dowodem na to są licznie zachowane na Pradze kamienice z końca XIX w., obecnie pozbawione dekoracji i tynków, ale z widocznymi gwoździami w elewacji, na których zawieszano elementy wystroju. Było to budownictwo dość tandetne i peryferyjne…

Kamienice trzypiętrowe były standardem w Śródmieściu już od lat 70. XIX w., natomiast na Pradze pojawiają się one w większej liczbie dopiero ok. 1900 r., gdy w dzielnicach centralnych przy ważniejszych ulicach stawiano już czynszówki cztero- i pięciopiętrowe!

A jak wyglądało typowe praskie mieszkanie? W domu frontowym jedno mieszkanie zajmowało najczęściej połowę szerokości kondygnacji, przy czym znajdowały się tu tylko reprezentacyjne pokoje i salony, obsługiwane z głównej klatki schodowej za pośrednictwem korytarza lub hallu. Ciąg takich pomieszczeń kończył się pokojem tzw. berlińskim, czyli jadalnią od strony podwórza, doświetlonego oknem narożnym.

W oficynie lokowano zaplecze kuchenno-sanitarne oraz kuchenną klatkę schodową użytkowaną wyłącznie przez służbę i dostawców.

Wielką osobliwością Pragi była jej główna ulica, czyli Targowa, która do pierwszych lat XX wieku była jeszcze w połowie drewniana i parterowa.

Sytuacja zmieniła się po roku 1906, gdy bliska perspektywa budowy późniejszego mostu Poniatowskiego (ukończony w 1913 r.) oraz dotkliwy brak terenów budowlanych na lewym brzegu przyciągnęły uwagę tamtejszych inwestorów, którzy sprowadzili na Pragę znanych sobie architektów. Od tego czasu można mówić o szybkim nadrobieniu dystansu Pragi w stosunku do lewobrzeżnych dzielnic otaczających ścisłe śródmieście Warszawy. Najszybciej zmieniała się sama ul. Targowa, na której w latach 1897-1914 wystawiono szereg kamienic wysokich od trzech do pięciu pięter. To samo działo się na ulicach przyległych, ale także nawet w rejonach bardziej oddalonych, np. przy ul. Stalowej, Środkowej, Kawęczyńskiej czy Radzymińskiej (Nowa Praga i Szmulowizna).

Wśród wielu kamienic o przeciętnym wyglądzie zrealizowano kilka o wysokim standardzie architektury i wykończenia, nieustępujących czynszówkom śródmiejskim. Do najlepszych realizacji tej epoki należy zaliczyć kamienicę przy ul. Okrzei 26 róg Jagiellońskiej, wzniesioną dla księcia Bronisława Massalskiego w roku 1906, co wiadomo z napisu zachowanego na belce więźby dachowej. Jest to budowla eklektyczno-secesyjna z najlepszymi na Pradze secesyjnymi rzeźbami (sowy, nietoperze, gryfy, dwubarwną licówką i narożną wieżyczką, niegdyś zwieńczoną kopułką). Autorstwo budynku bywa przypisywane bardzo popularnej na lewym brzegu spółce architektów Henryka Stifelmana i Stanisława Weissa. Jest to bez wątpienia najwybitniejsza czynszówka na całej Pradze, która mogłaby z powodzeniem stanąć w centrum miasta:

Życzymy wielu niezapomnianych wrażeń podczas udziału w naszym projekcie. Mamy nadzieję, że stanie się on dla was

początkiem Wielkiej Przygody z zabytkami i ich konserwacją!!

Fundacja HereditasUl. Marszałkowska 4 lok. 4

00-590 Warszawatel. 22 353 83 30

www.fundacja-hereditas.pl