SKRYPTY BECKA

Wstęp do prawoznawstwa

www.ksiegarnia.beck.pl

W sprzedaży:

J. OniszczukFILOZOFIA I TEORIA PRAWA, wyd. 2Studia Prawnicze

T. MaciejewskiHISTORIA POWSZECHNA USTROJU I PRAWA, wyd. 4Studia Prawnicze

M. Błachut, W. Gromski, J. KaczorTECHNIKA PRAWODAWCZAPodręczniki Prawnicze

W. Wołodkiewicz, M. ZabłockaPRAWO RZYMSKIE. INSTYTUCJE, wyd. 5Podręczniki Prawnicze

T. MaciejewskiHISTORIA USTROJU I PRAWA SĄDOWEGO POLSKI, wyd. 4Podręczniki Prawnicze

M. DrobaPODSTAWY PRAWA. PRAWOZNAWSTWO. PRAWO KONSTYTUCYJNE. PRAWO ADMINISTRACYJNEPlansze Becka

Z. MurasPODSTAWY PRAWA, wyd. 2Akademia Prawa

WYDAWNICTWO C.H. BECK WARSZAWA 2012

Wstęp do prawoznawstwa

dr Tatiana Chauvinadiunkt Uniwersytetu Warszawskiego

prof. dr hab. Tomasz Staweckiprofesor Uniwersytetu Warszawskiego

prof. zw. dr hab. Piotr Winczorek profesor Uniwersytetu Warszawskiego

7. wydaniepoprawione i uzupełnione

Wydawca: Aneta Flisek

© Wydawnictwo C.H. Beck 2012

Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o.ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

Skład i łamanie: PanDawerDruk i oprawa: Perfekt, Warszawa

ISBN 978-83-255-4213-9

ISBN e-book 978-83-255-4214-6

SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów ............................................................................................................ XIWykaz podstawowej literatury .................................................................................. XVPrzedmowa .................................................................................................................. XVII

CZĘŚĆ I. Prawo jako przedmiot nauk prawnych

Rozdział I. Podstawowe koncepcje prawa ................................................................ 3 § 1. Koncepcje prawnonaturalne .............................................................................. 6 § 2. Pozytywizm prawniczy i jego ewolucja ........................................................... 8 § 3. Prawo jako fakt społeczny. Realizm prawny .................................................... 11 § 4. Koncepcje hermeneutyczne, argumentacyjne i komunikacyjne ...................... 14

Rozdział II. Wieloznaczność terminu „prawo” ....................................................... 17 § 5. Prawo w znaczeniu prawniczym ....................................................................... 17 § 6. Podstawowe cechy prawa .................................................................................. 18 § 7. Różne sposoby użycia terminu „prawo” ........................................................... 21

Rozdział III. Prawo jako przedmiot badań naukowych ......................................... 23 § 8. Podstawowe problemy nauk prawnych ............................................................. 23 I. Nauki dogmatyczne .................................................................................... 25 II. Nauki ogólnoteoretyczne – fi lozofi a prawa, teoria prawa, jurysprudencja .... 26 III. Nauki historyczne ....................................................................................... 27 IV. Nauki empiryczne ....................................................................................... 28 § 9. Naukowość prawoznawstwa. Status wstępu do prawoznawstwa ..................... 29 § 10. Metody badawcze w prawoznawstwie .............................................................. 30

Rozdział IV. Prawo a inne regulatory zachowań ..................................................... 33 § 11. Prawo i wartości ................................................................................................ 33 § 12. Wielość systemów normatywnych .................................................................... 35 § 13. Systemy normatywne inne niż prawo ............................................................... 36 I. Normy moralne ........................................................................................... 36 II. Normy religijne ........................................................................................... 37 III. Normy obyczaju .......................................................................................... 38 IV. Normy organizacji społecznych i politycznych ......................................... 39 § 14. Normy moralne a normy prawne – podstawowe różnice ................................. 39 § 15. Relacje treściowe i funkcjonalne między prawem a moralnością .................... 41

VI Spis treści

I. Związki treściowe ....................................................................................... 41 II. Związki funkcjonalne ................................................................................ 44 § 16. Moralność, religia i obyczaje a obowiązywanie prawa .................................... 46 § 17. Kultura prawna .................................................................................................. 47 § 18. Etyka zawodów prawniczych ............................................................................ 49

Rozdział V. Prawo jako zjawisko polityczne ............................................................ 51 § 19. Polityczny charakter prawa ............................................................................... 51 § 20. Określenie państwa ........................................................................................... 52 § 21. Prawo w procesie sprawowania władzy. Związki prawa i państwa ................. 58 § 22. Współczesna krytyka państwa i jego tradycyjnej roli ...................................... 60 § 23. Unia Europejska w procesie sprawowania władzy ........................................... 61

CZĘŚĆ II. Prawo jako system norm

Rozdział VI. Język prawa .......................................................................................... 65 § 24. Prawo jako zjawisko językowe .......................................................................... 65 § 25. Język prawny i język prawniczy ....................................................................... 66 § 26. Rodzaje wypowiedzi ......................................................................................... 70

Rozdział VII .Norma prawna .................................................................................... 77 § 27. Pojęcie normy postępowania ............................................................................. 77 § 28. Generalność i abstrakcyjność norm prawnych ................................................. 78 § 29. Budowa normy prawnej .................................................................................... 80 § 30. Hipoteza normy prawnej ................................................................................... 82 § 31. Dyspozycja normy prawnej ............................................................................... 84 I. Czyny i czynności konwencjonalne ........................................................... 84 II. Sytuacje wyznaczane przez normy prawne ............................................... 88 § 32. Prawo podmiotowe ............................................................................................ 94 § 33. Kompetencja ...................................................................................................... 96 § 34. Sankcja. Rodzaje sankcji prawnych .................................................................. 100

Rozdział VIII. Rodzaje norm i przepisów. Akt normatywny ................................ 107 § 35. Przepis prawny. Norma a przepis prawny ........................................................ 107 § 36. Akt normatywny ............................................................................................... 109 § 37. Budowa aktu normatywnego ............................................................................ 110 I. Tytuł aktu normatywnego .......................................................................... 110 II. Przepisy merytoryczne ogólne i szczegółowe ........................................... 111 III. Przepisy o zmianie przepisów obowiązujących ......................................... 113 IV. Przepisy przejściowe i dostosowujące ...................................................... 113 V. Przepisy końcowe ....................................................................................... 115 VI. Podpis uprawnionego podmiotu ................................................................. 117 VII. Załączniki ................................................................................................... 117 § 38. Rodzaje norm i przepisów prawnych ................................................................ 117 I. Normy prawne: reguły i zasady prawne ................................................... 117 II. Normy bezwzględnie i względnie wiążące ............................................... 119 III. Przepis ogólny i szczególny (lex generalis i lex specialis) ......................... 122 IV. Przepisy odsyłające i przepisy blankietowe ............................................... 123

VIISpis treści

Rozdział IX. System prawa ....................................................................................... 125 § 39. Pojęcie i rodzaje systemów. System prawa ....................................................... 125 § 40. Budowa systemu prawnego ............................................................................... 128 § 41. Związki między elementami systemu prawa .................................................... 131 § 42. Zasada niesprzeczności systemu prawa ............................................................ 133 § 43. Usuwanie sprzeczności norm – reguły kolizyjne ............................................. 135 § 44. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie ........................................................ 137 § 45. Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego.

Gałęzie prawa .................................................................................................... 141 I. Podstawowe gałęzie prawa wewnętrznego ................................................ 143 § 46. Policentryczność systemów prawnych .............................................................. 147

Rozdział X. Obowiązywanie prawa .......................................................................... 149 § 47. Obowiązywanie prawa ...................................................................................... 149 § 48. Sposoby użycia terminu „obowiązywanie prawa” ........................................... 150 I. Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym ...................................... 151 II. Obowiązywanie prawa w ujęciu formalnym (tetycznym) ......................... 151 III. Realistyczne obowiązywanie prawa ......................................................... 152 § 49. Obowiązywanie prawa w przestrzeni (obowiązywanie terytorialne) .............. 155 § 50. Obowiązywanie prawa co do osób .................................................................... 157 § 51. Obowiązywanie prawa w czasie ....................................................................... 157

CZĘŚĆ III. Funkcjonowanie prawa

Rozdział XI. Funkcje prawa. Przestrzeganie Prawa .............................................. 165 § 52. Cele i funkcje prawa .......................................................................................... 166 § 53. Instrumentalny charakter prawa ....................................................................... 169 § 54. Pojęcie przestrzegania prawa ............................................................................ 170 § 55. Postaci nieprzestrzegania prawa ....................................................................... 172 § 56. Znajomość prawa a jego przestrzeganie ........................................................... 175 § 57. Ogłaszanie aktów normatywnych. Tekst autentyczny. Tekst jednolity ............ 178 § 58. Fikcja powszechnej znajomości prawa ............................................................. 180 § 59. Skuteczność prawa ............................................................................................ 181

Rozdział XII. Tworzenie prawa ................................................................................. 183 § 60. Pojęcie tworzenia prawa .................................................................................... 183 § 61. Źródła prawa ...................................................................................................... 184 § 62. Sposoby tworzenia prawa (fakty prawotwórcze)

w ich historycznym rozwoju ............................................................................. 185 I. Stanowienie prawa ...................................................................................... 185 II. Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym ..................................... 187 III. Przekształcanie zwyczajów (obyczajów) w prawo ..................................... 188 IV. Prawotwórcze orzecznictwo sądowe .......................................................... 190 V. Recepcja prawa obcego ............................................................................. 192 § 63. Stanowienie prawa w państwach współczesnych – zasady ogólne .................. 192 § 64. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski ........................ 195 § 65. Akty normatywne prawa powszechnie obowiązującego ................................. 196

VIII Spis treści

I. Konstytucja RP (ustawa zasadnicza) ......................................................... 196 II. Ustawa ........................................................................................................ 197 III. Akty normatywne o randze ustawy ........................................................... 198 IV. Umowymiędzynarodoweiźródłaprawaeuropejskiego ........................... 199 V. Rozporządzeniewykonawcze ................................................................... 201 §66.Aktyprawawewnętrznego(interna) ................................................................ 202

Rozdział XIII. Stosowanie prawa ............................................................................. 203 §67.Pojęciestosowaniaprawa .................................................................................. 203 §68.Ideologiestosowaniaprawa .............................................................................. 204 I. Ideologiadecyzjizwiązanej ....................................................................... 204 II. Ideologiadecyzjiswobodnej ..................................................................... 205 III. Ideologiadecyzjiracjonalnejipraworządnej............................................. 206 §69.Typystosowaniaprawa ..................................................................................... 206 I. Sądowestosowanieprawa ......................................................................... 207 II. Administracyjnytypstosowaniaprawa ..................................................... 209 §70.Processtosowaniaprawaijegoetapy.Dowodyidomniemaniawprawie ...... 210 I.Wstępneustalenieprawdopodobieństwapojawieniasięfaktu .................. 210 II. Udowodnieniezaistnieniafaktu ................................................................. 211 III. Ustalenienormobowiązujących ............................................................... 216 IV. Subsumcjaipodjęciedecyzji ..................................................................... 217 V.Wykonaniedecyzjiprawnej ...................................................................... 218 §71.Alternatywnemetodyrozwiązywaniasporów ................................................. 218

Rozdział XIV. Wykładnia prawa i rozumowania prawnicze ................................. 221 §72.Pojęciewykładniprawa .................................................................................... 221 §73.Celeizakreswykładni ...................................................................................... 222 §74.Koncepcjaracjonalnościustawodawcyjakozałożenieinterpretacyjne ........... 224 I. Racjonalnośćustawodawcyjakopostulat .................................................. 224 II. Racjonalnośćustawodawcyjakopodstawawykładniprawa .................... 227 §75.Podziałwykładnizewzględunapodmiotjejdokonujący ............................... 229 I.Wykładniaautentyczna ............................................................................. 229 II.Wykładnialegalna ..................................................................................... 230 III.Wykładniaoperatywna ............................................................................. 231 IV.Wykładniaprywatnaorazdoktrynalna(naukowa) ................................... 235 §76.Podziałwykładnizewzględunasposóbjejdokonania .................................... 235 I.Wykładniajęzykowa(językowo-logiczna) ................................................ 235 II.Wykładniasystemowa ................................................................................ 237 III.Wykładniafunkcjonalnaicelowościowa(teleologiczna) ......................... 238 IV.Wykładniaporównawcza ........................................................................... 242 V. Dyrektywypreferencji .............................................................................. 242 §77.Podziałwykładnizewzględunawynik(zakres)wykładni ............................. 243 I.Wykładnialiteralna(dosłowna,ścisła) ..................................................... 244 II.Wykładniarozszerzająca ............................................................................ 244 III.Wykładniazwężająca ................................................................................ 245 §78.Regułyinferencyjne.Topikiprawnicze ............................................................ 246

IXSpis treści

Rozdział XV. Stosunki prawne .................................................................................. 253 §79.Pojęciestosunkuprawnego ............................................................................... 253 §80.Powstanie,zmianaiustaniestosunkuprawnego.............................................. 254 §81.Podmiotystosunkuprawnego ........................................................................... 257 I. Osobafizyczna ............................................................................................ 259 II. Osobaprawna ............................................................................................. 260 III.„Ułomneosobyprawne” ............................................................................ 263 §82.Przedmiotitreśćstosunkuprawnego ............................................................... 264 §83.Rodzajestosunkówprawnych ........................................................................... 264 §84.Aktualizacjastosunkuprawnego ...................................................................... 266 §85.Instytucjeprawne .............................................................................................. 268 §86.Pojęcietransakcji ............................................................................................... 269

Rozdział XVI. Odpowiedzialność prawna ............................................................... 271 §87.Pojęcieiogólnezasadyodpowiedzialnościprawnej ........................................ 271 §88.Rodzajeodpowiedzialnościprawnej ................................................................. 273 I. Odpowiedzialnośćkarna ............................................................................ 273 II. Odpowiedzialnośćcywilna ........................................................................ 275 III. Odpowiedzialnośćsłużbowa ...................................................................... 278 IV. Odpowiedzialnośćparlamentarna .............................................................. 279 V. Odpowiedzialnośćkonstytucyjna .............................................................. 280

Rozdział XVII. Sprawiedliwość. Rządy prawa ....................................................... 283 §89.Ideasprawiedliwościijejinterpretacje ............................................................. 283 §90.Ideasprawiedliwościwprocesiestanowieniaistosowaniaprawa ................... 288 §91.Ideasprawiedliwościspołecznej ....................................................................... 290 §92.Równośćwprawieiwobecprawa .................................................................... 292 §93.Idearządówprawa ............................................................................................. 294 §94.Demokratycznepaństwoprawne ...................................................................... 298 §95.Gwarancjepaństwaprawnego ........................................................................... 301

Indeks rzeczowy .......................................................................................................... 303

WYKAZ SKRÓTÓW

1. Źródła prawaKC .................................. Kodeks cywilnyKK .................................. Kodeks karnyKonstytucja RP .............. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78,

poz. 483 ze zm. i ze sprost.)KP .................................. Kodeks pracyKPA ................................ Kodeks postępowania administracyjnegoKPC ................................ Kodeks postępowania cywilnegoKPK ............................... Kodeks postępowania karnego KRO ............................... Kodeks rodzinny i opiekuńczyKSH................................ Kodeks spółek handlowychTWE ............................... Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja skonsolido-

wana Dz.Urz. UE C 321E/2006, s. 1)

2. Publikatory i czasopismaBiul. SN .......................... Biuletyn Sądu NajwyższegoDz.U. ............................. Dziennik Ustaw Dz.Urz. UE .................... Dziennik Urzędowy Unii EuropejskiejKPP ................................ Kwartalnik Prawa PrywatnegoMoPod ............................ Monitor PodatkowyM.P. ................................ Monitor PolskiONSA ............................. Orzecznictwo Naczelnego Sądu AdministracyjnegoOTK ............................... Orzecznictwo Trybunału KonstytucyjnegoOTK-A ........................... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego – Seria AOSNAP .......................... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna i PracyOSNC ............................. Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba CywilnaOSNCP ........................... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i PracyOSNKW ......................... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba KarnaOSPiKA ......................... Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji ArbitrażowychPiP .................................. Państwo i PrawoPiZS ............................... Prawo i Zabezpieczenie SpołecznePr. Gosp. ........................ Prawo GospodarczeRej. ................................ Rejent

XII Wykaz skrótów

RPEiS ............................. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i SocjologicznySI .................................... Studia IuridicaSP-E ............................... Studia Prawno-EkonomiczneZNUJ.............................. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego

3. Inne skrótyang. ................................. angielski (-a, -e)art. ................................. artykuł (-y)cz. .................................. częśćETPC .............................. Europejski Trybunał Praw Człowiekafr. .................................... francuski (-a, -e)gr. ................................... grecki (-a, -e)GUS ................................ Główny Urząd Statystycznyitp. ................................. i tym podobnełac. .................................. łaciński (-a, -e)m.in. .............................. między innymin. .................................... następny (-a, -e)NATO ............................. Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (ang. North Atlantic

Treaty Organization)NBP ................................ Narodowy Bank PolskiNIK ................................ Najwyższa Izba Kontrolinp. .................................. na przykładNr ................................... numerNSA ................................ Naczelny Sąd AdministracyjnyOECD ............................. Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organi-

zation for Economic Co-operation and Development)ONZ ............................... Organizacja Narodów Zjednoczonychpkt .................................. punktp.n.e. ............................... przed naszą erąpor. ................................ porównajpost. ............................... postanowieniepoz. ................................ pozycja ppkt ................................ podpunktpt. .................................. pod tytułemred. ................................ redakcjared. nauk. ...................... redakcja naukowarozdz. ............................ rozdziałRM ................................. Rada Ministróws. .................................... stronaSA .................................. sąd apelacyjnySN .................................. Sąd NajwyższySN (7) ............................. Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziówtekst jedn. ...................... tekst jednolityTK .................................. Trybunał Konstytucyjnytj. ................................... to jesttzn. ................................ to znaczy

XIIIWykaz skrótów

tzw. ................................ tak zwany (-a, -e)UE .................................. Unia EuropejskaUSA ................................ Stany Zjednoczoneust. ................................. ustępw. .................................... wiek (-i)w zw. ............................. w związkuz. .................................... zeszytze sprost. ....................... ze sprostowaniemze zm. ............................ ze zmianamizob. ................................ zobacz

WYKAZ PODSTAWOWEJ LITERATURY

A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S. Kaźmierczyk, Z. Pulka, Wprowadzenie do nauk prawych. Leksykon tematyczny, wyd. 3, Warszawa 2010

I. Bogucka, Funkcje prawa. Analiza pojęcia, Kraków 2000B. Brożek, J. Stelmach, Metody prawnicze. Logika – Analiza – Argumentacja – Hermeneu-

tyka, wyd. II, Kraków 2006T. Chauvin, Prawa stają się prawem: demokratyczne procedury w służbie wartości, [w:]

Prawa stają się prawem. Status jednostki a tendencje rozwojowe prawa, red. M. Wyrzy-kowski, Warszawa 2006

T. Chauvin, Sprawiedliwość: między celowością a bezpieczeństwem prawnym. Ewolucja poglądów Gustawa Radbrucha, SI 1999, Nr XXXVII

R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, Warszawa 1998L. L. Fuller, Moralność prawa, Warszawa 1978T. Gizbert-Studnicki, Język prawny a język prawniczy, ZNUJ 1972, z. 55T. Gizbert-Studnicki, Zasady i reguły prawa, PiP 1988, z. 3W. Gromski, Autonomia i instrumentalny charakter prawa, Wrocław 2000H. L. A. Hart, Pojęcie prawa, Warszawa 1998H. Izdebski, Fundamenty współczesnych państw, Warszawa 2007J. Jabłońska-Bonca, O prawie, prawdzie i przekonywaniu, Koszalin 1999J. Jabłońska-Bonca, Wstęp do nauk prawnych, Poznań 1994A. Jamróz, Wprowadzenie do prawoznawstwa, Warszawa 2008W. Lamentowicz, Państwo współczesne, Warszawa 1996L. Leszczyński, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa, Kraków

2001D. Lyons, Etyka i rządy prawa, Warszawa 2000M. Matczak, Summa iniuria. O błędzie formalizmu w stosowaniu prawa, Warszawa 2007L. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian,

wyd. 4., Warszawa 2003L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, wyd. XII, Toruń 2009L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2006J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1999K. Pałecki, Prawoznawstwo – zarys wykładu. Prawo w porządku społecznym, Warszawa

2003C. Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984T. Pietrzykowski, Wsteczne działanie prawa i jego zakaz, Zakamycze 2004

XVI Wykaz podstawowej literatury

J. Raz, Autorytet prawa. Eseje o prawie i moralności, Warszawa 2000W. Sadurski, Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1988M. Safjan, Wyzwania dla państwa prawa, Warszawa 2007R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Kraków 1996W. Staśkiewicz, Demokratyczne państwo prawne w Polsce lat dziewięćdziesiątych: eufunk-

cjonalność teorii i dysfunkcjonalność praktyki, [w:] Prawo i ład społeczny. Księga jubi-leuszowa dedykowana Profesor Annie Turskiej, Warszawa 2000

T. Stawecki, O praktycznym zastosowaniu hermeneutyki w wykładni prawa, [w:] Teoria i praktyka wykładni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005

T. Stawecki, Precedens jako zadanie dla nauk prawnych, [w:] Precedens w polskim systemie prawa, red. A. Śledzińska-Simon, M. Wyrzykowski, Warszawa 2010

J. Stelmach, Kodeks argumentacyjny dla prawników, Kraków 2003J. Stelmach, Współczesna filozofia interpretacji prawniczej, Kraków 1995J. Stelmach, R. Sarkowicz, Filozofia prawa XIX i XX w., Kraków 1999M. Szyszkowska, Teorie prawa natury XX wieku w Polsce, Warszawa 1982Teoria i praktyka wykładni prawa, red. P. Winczorek, Warszawa 2005Z. Tobor, Teoretyczne problemy legalności, Katowice 1998R. A. Tokarczyk, Współczesne kultury prawne, Warszawa 2008P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia

1997 roku, Warszawa 2008P. Winczorek, Nauka o państwie, wyd. 4, Warszawa 2011P. Winczorek, Polska pod rządami Konstytucji z 1997 roku, Warszawa 2006S. Wronkowska, M. Zieliński, Komentarz do zasad techniki prawodawczej z dnia 20 czerwca

2002 r., Warszawa 2004S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, wyd. III, Poznań 2007S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Warszawa 1997J. Wróblewski, Rozumienie prawa i jego wykładnia, Wrocław–Warszawa 1990J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988Z zagadnień teorii i filozofii prawa. Instrumentalizacja prawa, red. A. Kozak, Wrocław 2000M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady. Reguły. Wskazówki, wyd. 5, Warszawa 2010Z. Ziembiński, Desuetudo, PiP 1994, z. 11Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980M. Zirk-Sadowski, Wprowadzenie do filozofii prawa, Kraków 2000

PRZEDMOWA

W przypadku podręcznika, który jest wydawany i używany przez studentów od dwu-dziestu lat, zamieszczanie rozbudowanej przedmowy wydaje się zbyteczne. Podkreślmy jedynie, że obecne siódme wydanie stanowi poprawioną wersję wydania piątego z 2009 r. Minimalnie zmieniliśmy strukturę podręcznika, zachowując jednak podział na trzy czę-ści: pierwszą – poświęconą naukom prawnym, drugą – omawiającą prawo pojmowane jako system norm oraz trzecią – prezentującą podstawowe zagadnienia funkcjonowania prawa. Poprawiliśmy także drobne błędy i niejasności, które dostrzegliśmy w tekście poprzedniego wydania.

Zmieniony w ten sposób tekst oddajemy naszym studentom z niezmienną nadzieją, że podręcznik będzie im dobrze służył jako źródło rozumienia prawa i praktyki prawniczej.

Tatiana Chauvin Tomasz Stawecki

Piotr Winczorek

CZĘŚĆ I

PRAWO JAKO PRZEDMIOT NAUK PRAWNYCH