Smart power is niet soft versie 26-4-2014

Bij de grensovergang op de West Bank rijden we steeds langzamer vanwege onwerkelijk grote betonblokken op de weg. Meertalige boorden geven aan Verboden te Fotograferen. Overal hangen surveillance camera's. Via tourniquets lopen we door een smalle gang langs halfdoorzichtig glas. Inmiddels zijn we gewend geraakt aan de imposante uitkijktorens en de hoge betonnen scheidingsmuur. We passeren gelaten wachtende automobilisten, gedwee lopende Palestijnen op weg naar hun werk en relaxed leunende Israëlische militairen. De rust zelve heerst en alles gebeurt zo routineus dat het abnormale van deze militaristische rite de passage mij bijna ontgaat.

Zodra we de grens gepasseerd zijn vertelt mijn begeleider over de werkwijze van het groepje Vrouwen voor Vrede. Aan Israëlische zijde verzamelen deze vredesactivisten zich iedere week bij de checkpoints om in volstrekte stilte op afstand te observeren wat zich afspeelt. Keer op keer ervaren zij hoe door hun aanwezigheid de jonge Israëliërs agenten en soldaten er zichtbaar nerveus van worden. Later lees ik hoe de handhaving van gezag aan de grensovergangen en in de gevangenissen zich verfijnd heeft en hoe de uitoefening van macht steeds meer sociaalpsychologisch en antropologisch onderbouwd wordt. Kwamen aanvankelijk Palestijnse jongetjes geradicaliseerd uit de gevangenis, nu is met behulp van solitary confinement alles erop gericht ze sociaal-cultureel voorgoed te breken. Hoe ik dit beleid van de regering van Israel ook afkeur, eerst wil ik proberen over de subtiele uitoefening van macht in het algemeen iets te zeggen om daarna stil te staan bij de vraag wat mensen die deze macht ondergaan eraan zouden kunnen doen.

Van 'harde' naar 'zachte' naar intelligente macht

Hard power associeer ik in de eerste plaats met oorlogen tussen grootmachten, krijgsgevangen, martelingen, verkrachting en zo meer. Fysiek, evident, bruut en direct verzet oproepend. Na 1945 is in de internationale politiek soft power populair geworden en ontwikkelde het zich tot hogere oorlogskunde. Soft power is geraffineerde diplomatie en de kunst is acute weerstand te vermijden. Soft power wil de tegenstander op de knieën krijgen door de tegenpartij met sticks and carrots te verleiden.

Op de glijdende schaal van hard power naar soft power bevinden zich economische sancties. Daar ga ik aan voorbij omdat ik het speelveld van internationale grootmachten en soft power in de oorspronkelijke betekenis wil verlaten om juist bij alledaagser soft power stil te staan. Want hoe goed de relatie tussen twee mensen of gemeenschappen ook zijn, fysieke en niet-fysieke macht speelt altijd een rol. Macht omschreven als anderen dingen laten doen waar je zelf geen zin in hebt. Om je zin te krijgen zonder dat de bij anderen direct weerstand ontstaat moet macht steeds 'smarter' - intelligenter - worden ingebed. Voorlopig omschrijf ik smart power als intelligente macht die geraffineerd via geritualiseerd gedrag ter plekke wordt uitgeoefend. Daarmee wordt mijn smart power overigens helemaal niet soft; het kan nog steeds dodelijk zijn. Naar aanleiding van mijn bezoeken aan Israel en Palestina probeer ik deze smart power te analyseren.

Rituele versterking van intelligente macht

De functie van soft power op meso- en microniveau - liever spreek ik van smart power - is nog steeds dat de ene partij bewust, weloverwogen en doordacht zijn zin krijgt door anderen onzichtbaar naar zijn hand te zetten. Smart power is in vergelijking met soft power specifieker, intelligenter waarbij gebaren en theater een grote rol spelen. De handelingen van zowel de machthebbers als van de machteloze beperken zich in plaats en tijd. Achteraf meen ik bij de grensovergangen op de West Bank en later op weg naar Gaza gedragspatronen van ritualistsich handelen te herkennen. Welke?

Het gezag op locatie - in mijn voorbeeld aan de grensovergang - past smart power toe om de orde te handhaven en ondertussen feiten te creëren zonder daarbij onhanteerbaar verzet of weerstand op te roepen. Smart is slim een situatie creëren van 'zo is het nu eenmaal'. Er ontstaan gedragspatronen op basis van een ambigu script en vage

1

regels waardoor - en dat is wellicht de crux - het abnormale steeds normaler wordt. De uitoefening van intelligente macht vereist de ontwikkeling van rituele herhalingen die de mensen moeten verleiden de neuzen dezelfde kant - in dit voorbeeld 'omlaag' - te blijven richten. De sfeer is 'geef je eraan over' en 'leg je erbij neer'. Zij die macht ondergaan moeten aan de uitoefening van smart power wennen, er blind voor worden. Smart is intelligent en tactvol zijn waarbij empathie voor andermans cultuur, religie, geschiedenis, tradities en karaktereigenschappen doorslaggevend is. De effectiviteit van de machtsuitoefening wordt, zoals wetenschappelijk aangetoond is maximaal door. Smart maakt knap gebruik van verbale agressie en theatrale gebaren, symboliek en media. Het smart power ritueel buigt om en breekt fysiek minder dan indien hard power was toegepast. Samenvattend, het smart power ritueel modelleert (maakt, construeert, creëert), presenteert (toont gezag, oefent controle uit, praktiseert routineus) en representeert (vertegenwoordigd de machthebber).

Macht vraagt om smart emanciperend verzet.

Mijn beschreven smart power van Israëlische zijde is keihard, vaak zo hard als hard power maar kan zijn. Is verzet tegen perverse machtsuitoefening denkbaar? Kunnen slachtoffers van ontaarde smart power weerstand bieden? Is collectief verzet met nog meer smart power mogelijk? In de eerste plaats denk ik aan slim en doordacht gebruik van sociale media. De kunst, lijkt me, is proberen de locale situatie te ontmaskeren. Toon buitenstaanders goed doordacht en weloverwogen hoe abnormaal een schijnbaar normale situatie er uit ziet De grensovergangen op de West Bank en naar Gaza zijn niet normaal, zijn even surrealistisch en bizar als die tussen bijvoorbeeld Noord- en Zuid-Korea.

In de tweede plaats denk ik aan moreel gezag en aan smart emanciperend verzet of aan empowerment op basis van moreel gezag. Zij die lijden aan onderdrukking hebben toch de mogelijkheid aan moral power publiekelijk uitdrukking te geven? Ook een individu dat lijdt onder geritualiseerde uitoefening van macht kan zich in principe smart emanciperen. Smart emanciperend verzet drukt zich uit in: demonstratief op een plein verzamelen, uitdagend gaan liggen, zichtbaar mond stijf dicht houden, theatraal overleg afbreken en mediageniek weglopen, pathetisch bloem in de loop van het geweer steken, symbolisch wit bandje om doen, op pannen en deksels slaan en zo meer.

2