TEKSTEN BIJ DE FOTO’S

1. Aalsum. Luchtfoto van het aan de heilige Anna gewijde hervormde kerkgebouw uit ongeveer 1200. Het kerkhof ligt helemaal vol met grafstenen, er is geen grassprietje meer te zien. De hedendaagse spitse toren verving in de 19e eeuw de zadeldaktoren die op instorten stond. Rechtsonder de door hoge bomen omgeven oprijlaan naar de ringweg.(OD)

2. Aalsum. Rond 1900 werd de terp van Aalsum afgegraven en de dure terpmodder afgevoerd. De hoogte van de voormalige terp is hier goed te zien aan het trapje naar het kerkhof. Vanaf dit punt liep een voetpad naar Tiltsjebuorren, zie foto 4. In 2005werd dit voetpad hersteld en opgenomen in de Historische Wandelpaden in Noordoost-Friesland.(JvdW)

3. Aalsum, 1935. Een oude foto van ‘it âld heech’ het laatst bewoond door de familie F. Wiersma, nadien afgebroken. De terp rondom it âld heech werd al rond 1900 afgegraven. Al veel eerder, in de jaren na 1880, werden gedeelten van de terp van Aalsum afgegraven getuige een foto daarvan uit 1884, aanwezig in het Admiraliteitshuis te Dokkum.(JvdW)

4. Aalsum, 1935. Het ‘heechhout’, hier van beton, voorheen van hout. Rond 1874 was er een groot geschil tussen gemeente en landeigenaren over het onderhoud ervan. Vanaf het kerkhof liep een pad door de landen naar dit hooghout waarover het kerkvolk van en naar Tiltsjebuorren kon lopen.(JvdW)

5. Anjum. Christelijke school, Molenbuurt, gesticht in 1906 op de plaats van het eerste gebouw uit 1866. Die eerste school was een verbouwde wagenschuur en werd in 1905 afgekeurd. Links de woning (1911) van de hoofdonderwijzer. Boven de ingang staat ‘Christ. Onderwijs’ en daarboven in een halve cirkel: ‘De vreeze des Heeren is het beginsel der wetenschap, Spreuken 1,vs 7a’.(JdJ)

6. Anjum. Schitterende foto van de situatie in Anjum in 1933, gepubliceerd in Fen Fryske Groun. Op het erf van hun boerderij poseren Willem Westra, Dirk Jelsma, Jelle J. Visser en Betje Jelsma. Links op de achtergrond is nog net de hervormde kerk te zien. Deze panden zijn allemaal verdwenen waarna na 1970 hier de nieuwbouwwijk Gernierstee/De Loanen ontstond.(GJ)

7. Anjum. Hotel Th. Visser net na 1900. Links de opgang naar de hervormde kerk. Aan de rechterkant op de foto de ‘trochreed’, de plaats waar de gasten hun paard en koets konden onderbrengen tijdens hun bezoek aan de herberg. Na Visser was de familie Minneboo lange jaren eigenaar van ‘Logement, stalling, stationskoffiehuis en biljart Minneboo’.(GdJ)

8. Anjum. De openbare school vlak bij de hervormde kerk. Na de nieuwbouw in 1924 aan de Nieuweweg (in 1976 ook al weer afgebroken, na de sluiting in 1969) werd het oude gebouw gebruikt als vergaderruimte, beheerd door dorpsfotograaf Jacob Mosselman. Het stond bekend als ‘zalen Mosselman’.(OD)

9. Anjum. Gezicht op de molen vanaf de richting Stiem. Links het oude notarishuis, omstreeks 1870 gebouwd door notaris Fockema. Na 1900 werd het gebruikt als directeurswoning van de Coöperatieve Boerenleenbank. De molen ‘De Eendragt’ werd door de molenaarsfamilie Turkstra in 1889 gebouwd nadat zijn voorganger door een brand was verwoest.(JdJ)

10. Anjum. Via Zuider Ee en ‘Aanjumer Schipvaart’ was Anjum voorheen over het water bereikbaar. Eind- of beginpunt was De Haven, hier in 1935 op een foto uit Fen Fryske Groun. Het rechter skûtsje lijkt niet goed afgemeerd te zijn, het linker skûtsje heeft een deklading turf aan boord. Het huis links was de woning van timmerman A. Zijlstra, de grote schuur erachter zijn werkplaats.(OD)

11. Anjum. Op 23 augustus 1913 werd het gedeelte spoorlijn Metslawier-Anjum geopend. Daardoor kon het Dokkumer Lokaaltje van Leeuwarden helemaal naar Anjum rijden. Na een bloeiperiode in de jaren ‘20, waarbij gedacht werd aan uitbreiding richting Kollum, werd het personenvervoer op 15 mei 1935 gestopt. In oorlogstijd werd het lijntje nog gebruikt voor goederenvervoer.(OD)

12. Anjum. Kerkstraat richting Molenbuurt, na 1913. Voorheen ook wel ‘bolstienbuorren’ genoemd naar de kleine keien waarmee de straat gevloerd was. In het midden van de straat werd later een smal fietspad aangelegd, op de foto goed te zien. Het huis links was ‘Het Grauwe Paard’, een eeuwenoude herberg. Mogelijk werd deze herberg in de Franse Tijd tevens als rechthuis gebruikt.(OD)

13. Anjum. Molenbuurt rond 1910. Tegenwoordig heet deze straat Pfeifferbuorren. Geheel links de oude gereformeerde pastorie, het torentje rechts is van de in 1889 gebouwde gereformeerde kerk. Deze brandde in 1967 af en werd vervangen door kerk en zalencentrum ‘De Dobbe’. Het witte huis midden op de foto is tegenwoordig dokterswoning maar was voorheen herberg ‘De Witte Zwanen’.(OD)

14. Anjum. Het Banthuis, een dijkshuis aan de Bantweg. Op de achtergrond de buitenste dijk van de in 1592 ingedijkte Anjumer- en Lioessemer polder, de Bantdijk, genoemd naar een daar gelegen plaat. In de voorgevel een stichtingssteen uit 1864 en een steen die herinnert aan de werkzaamheden aan de zeedijk tussen 1907-1922. Tegenwoordig loopt de Lauwerszeeweg rechts langs deze woning.(OD)

15. Anjum. De oudste, uit tufsteen opgetrokken, gedeelten van de St. Michaëlskerk stammen uit de 11e eeuw, waarna de kerk bij een overstroming in 1516 geheel werd vernield. Bijzonder aan het gebouw zijn het laatgotische sacramentshuisje en ‘de engste plek van Nederland’: it hûnegat, voorheen gebruikt als gevangeniscel toen de grietman van Oostdongeradeel op ‘Holdinga’ woonde.(OD)

16. Anjum. Het Bumahûs aan de Nieuweweg, nu Rederijwei. Dit in 1901 gebouwde Armhuis diende als vervanging van een omstreeks 1818 daterende voorganger. In 1952 werd het Armhuis omgedoopt tot Bumahûs als eerbetoon aan burgemeester W.W. van

Haersma Buma, de initiatiefnemer tot de bouw. In september 1975 vertrokken de laatste acht bewoners naar De Skûle in Metslawier.(OD)

17. Betterwird. Deze achtkante stellingmolen De Jonge Ulbe werd in 1708 gebouwd op een houten onderstuk. In de molen waren vier zolders. Enkele eigenaren: Auke Johannes, Dirk Sickes, Nanne Botes Wieukstra en Albert Willems Banga. De molen had als functie: koren-, pel- en cichoreimolen. De molen werd in 1933 ontwiekt en in 1944 afgebroken.(JvdW)

18. Betterwird. De zuivelfabriek ‘Dockum en omstreken’ werd in 1898 opgericht en in 1917 afgebroken en vervangen door een nieuwe fabriek. In 1971 volgde algehele sluiting. In de LC van 3-8-1898 stond het volgende: “Veehouders die nog Lid wenschen te worden der Ver. St. zuivelfabriek Dockum en omstreken, dienen zich vóór 15-03-1898 bij een der bestuurders aan te melden”.(SMA)

19. Betterwird. Een overzicht van Betterwird uit de jaren vijftig. Andere bedrijven dan de zuivelfabriek waren er nog niet. Slingerend zoekt de Ee zijn weg. Vele melkbootjes brachten de zuivel in melkbussen naar de melkfabriek, waar er boter en kaas van werd gemaakt. De melkboeren uit Dokkum haalden hun producten rechtstreeks van de fabriek om het in Dokkum uit te venten.(SMA)

20. Bornwird. Een oude foto van de ingang van de kerk die dateert uit de 13e eeuw. In 1906 werd deze toegang ommetseld met klinkers. De topgevel is van natuursteen, dateert uit 1751 en is afkomstig uit de pastorie van Hiaure. In de top zit het wapen van Aylva met daaronder vijf wapens waarvan de middelste van de Friese predikant en dichter Jan Althuysen is.(SMA)

21. Bornwird. De terp is bijna helemaal afgegraven. Wat overbleef was een klein gedeelte met daarop de van oorsprong uit de 13e eeuw daterende Romaanse kerk. De kerk is opgetrokken uit kloostermoppen, de oostzijde van hergebruikte stenen van de toren. In de zuidelijke muur zit een smal segmentboog venstertje. De Heilige Maagd is de patrones van deze kerk.(JdJ)

22. Bornwird. Bornwird is wel een van de kleinste dorpjes in (West)-Dongeradeel. Dit kerkje van Bornwird ligt eenzaam tussen de weilanden. Het is nooit een echt dorp geworden met een dorpskern, maar in de omgeving lagen enkele huizen en verspreid wat boerderijen.(SMA)

23. Brantgum. Deze straat wordt de Ids Wiersmastraat genoemd naar kunstenaar Ids Wiersma die in 1878 te Brantgum werd geboren. Zijn vader was arbeider, het gezin groeide op in crisistijd en werd aangetrokken tot het socialisme. Ook de school is naar hem genoemd en in het dorp staat zelfs een beeldje van hem. Op de achtergrond zien we nog net de torenspit van de kerk.(SMA)

24. Brantgum. Hier zien we huisschilder Petrus Cornelis Houtman in actie. Hij was dorpsschilder en voorbeeld voor Ids Wiersma, die zelf ook huisschilder wilde worden.

Hij deed ervaring op als decoratieschilder. Petrus Houtman werd op 16 juni 1853 te Brantgum geboren als zoon van Sipke Harkes Houtman en Wepkje Hessels Bontekoe. Hij overleed in 1933 te Leeuwarden.(SMA)

25. Brantgum. Ids Wiersmastrjitte. Arbeiderszoon Ids Wiersma bleek al op jeugdige leeftijd aanleg voor tekenen te hebben. Hij was in eerste instantie huisschilder, maar in 1898 kon hij toch geplaatst worden op de tekenacademie te Den Haag. Hij tekende zelfs voor het Koninklijk Huis. Vele dorpsgezichten en tafereeltjes uit het dagelijks leven zijn van hem bekend.(SMA)

26. Dokkum. Deze ‘Fetzepomp’ dateert uit 1752 en is meerdere malen verplaatst. Hier staat hij nog op de plaats waar de meeste Dokkumer hem kenden. Tegenwoordig staat hij op een plekje er precies tegenover, dus links. Deze pomp werd oorspronkelijk gevoed door een zoetwaterbron op de Markt. Op de pomp staat een 18e eeuwse tuinvaas afkomstig van landgoed Hartekamp, Heemstede.(JvdW)

27. Dokkum. Garage Sierksma was vroeger gevestigd aan de Stationsweg te Dokkum. Een showroom was er niet, de auto’s stonden keurig buiten opgesteld. Garage Sierksma bestaat niet meer, tegenwoordig is hier de parkeergarage It Panwurk gevestigd. Ook de bussen van busonderneming NOF waren hier te vinden.(DvdW)

28. Dokkum. Het Dokkumer Grootdiep stond tot 1729 rechtstreeks in verbinding met open zee. Zeeschepen konden zo Dokkum bereiken. Het Grootdiep diende ook als afwatering. Op de voorgrond zien we platbodems liggen voor het vervoer van allerlei goederen als zand, turf, maar ook vee en melkbussen. Op de achtergrond het pand van boekhandel Bergsma.(JvdW)

29. Dokkum. Links de Keereweer met de woning, nu op de monumentenlijst, waar vroeger het vogelmuseum in gevestigd was. Dit ‘Master Bonga museum’ verhuisde in 1963. Het is een woning met een zadeldak tussen topgevels en aan weerszijden schoorstenen met borden. In het verleden kwamen de schepen vanuit Oostdongeradeel hier de stad binnenvaren met boerenproducten.(JvdW)

30. Dokkum. Nogmaals de Keereweer. Dit straatje bezat een aantal kleine woningen met ertussen een steegje dat op het Oosterbolwerk uitkwam. Deze steeg was afgesloten met een keerweer. Dat is een paaltje met erbovenop een draaibaar kruis. Het was een draaihekje, dat ook wel een kierewier werd genoemd. Sinds er geen mensen meer wonen, zijn veel van de huisjes verdwenen.(JvdW)

31. Dokkum. De Markt heeft zijn naam te danken aan de veemarkt die er voor het eerst in ongeveer 1830 werd gehouden. Omdat het vroeger een kerkhof was, werd voordien de naam Oud Kerkhof gebruikt. Burgemeester Jonker liet een paal oprichten, de zogenaamde burgemeesterspaal, die bij een van de vele veranderingen van de Markt het veld moest ruimen.(JvdW)

32. Dokkum. Deze laatste helling van Dokkum is ongeveer 1582 ontstaan. Er werden nadien op deze werf houten binnenschepen en vissersvaartuigen gerepareerd door bijv. scheepstimmerman Jochem Hendriksz. Dokkum telde destijds nog drie hellingen waarvan deze de grootste was, een andere bekende helling was die op het Hellingpad waar nu een parkeerterrein is.(JvdW)

33. Dokkum. Dit Baantjebolwerk ligt tussen het Woudpypke en molen Zeldenrust. Vroeger was er op dit bolwerk een lijnbaan, de touwslagers waren hier bezig om touw inelkaar te draaien. Vandaar ook de naam van dit bolwerk. Het huisje dat we zien is het zogenaamde chergershuisje, het eerste (in 1976) door Stichting Stadsherstel Dokkum gerestaureerde monument.(JvdW)

34. Dokkum. Een mooie foto van het voormalige spoorwegstation te Dokkum. Hier reed het ‘Dokkumer Lokaaltje’ van 1901 tot 1936. Deze spoorlijn verbond Leeuwarden, Dokkum en Anjum met elkaar. Toen de autobusdiensten in de jaren dertig opkwamen, werd dit een goederenspoor. De lijn reed in 1972 nog tot Dokkum en maakte daarna plaats voor de Rondweg Noord in Dokkum.(JvdW)

35. Dokkum. Streeksterpoort. Vroeger was deze brug een poort met deuren en torentjes. Op deze plaats werd het bolwerk doorbroken en afgegraven. Bij deze brug stonden voorheen een molen, een aantal huizen en later het Dokkumer gasfabriek. In de loop van de tijd is dat allemaal afgebroken. De flapbrug heeft plaats moeten maken voor een vaste brug.(JvdW)

36. Dokkum. Tramremise. Op 22 juli 1880 werd besloten tot de bouw van deze tramremise op de Lutjebleek, bij de Woudpoort, op 6 oktober 1880 al reed de eerste paardentram naar Veenwouden. Men kon voortaan over een 11,5 km lang tramspoor naar Veenwouden. In 1926 werd de paardentram vervangen door een stoomtram. De laatste stoomtram reed op 5 oktober 1947.(JvdW)

37. Dokkum. Deze foto is gemaakt op 20 september 1925 als de laatste rit Dokkum-Veenwouden wordt gemaakt met de paardentram. We zien op het balkon met zweep M. van der Velde, ernaast staat Jitse Mulder. Met pet stationschef Blauw en dan Huizinga en Boers. Achterop staat Ids Jousma, postbeambte. Links op de achtergrond Café Van der Meer.(DvdW)

38. Dokkum. We zijn bovenaan op de Hogepol, 1900. In dit huis woonde de familie Van der Werff. Opvallend is dat de huizen destijds allen een benedenverdieping hadden met daar bovenop de zolderverdieping. De goten zitten dus vrij laag. Helaas is er van deze huizen niets meer over. Ze hebben plaats gemaakt voor andere gebouwen zoals destijds bar de Zambezie.(DvdW)

39. Dokkum. Nogmaals de Hogepol, nu 1935. Het was in die tijd een straat met veel bedrijvigheid. Zo was hier de textielmarkt gevestigd. Er woonde een breidster, namelijk Tante Lena, die sokken en kousen breidde. Grossierderij fa. Tuininga, bakkerij Van

Duinen, zuivelhandel Roolvink en scheerwinkel Nauta zijn enkele andere. In 1934 kwam het belastingkantoor in deze straat.(DvdW)

40. Dokkum. Bonte brug, gefotografeerd vanaf de witte brug, 1935. Deze brug verbindt de Legeweg met de Vleesmarkt. Achter de Bonte brug ligt het Kleindiep. Hier in het Kleindiep is het keerpunt van de Elfstedentocht. Nadat men een stempel had gehaald, keerde men terug om de laatste etappe naar Leeuwarden te voltooien.(JvdW)

41. Dokkum. Links de Witte brug, die het Westerbolwerk met het Baantjebolwerk verbindt. De bolwerken zijn ongeveer 1580 aangelegd maar verloren in de 19e eeuw hun functie. Sindsdien zijn ze een aangename plaats voor een lekkere wandeling. Rechts op deze foto uit 1935 zien we nog net dat er toen een eilandje in de gracht lag, dat later is weggebaggerd.(JvdW)

42. Dokkum. Dit woonwagen kamp lag aan de Westerissestraat en de Driepijpstergracht. Er woonden zigeuners, ze kregen zelfs bezoek vanuit Wit-Rusland van Pierre Stchargus. Ze woonden er met grote gezinnen. Vroeger waren hier de tuinen van Dokkum en later de vuilstort en de gemeentewerf. In de volksmond heette dit gebied ook wel het rattenklooster.(JvdW)

43. Dokkum. Het Schapedijkje loopt over het Vallaatsbruggetje en de Kolk. De Kolk is van 1690 en de brug werd in 1910 vernieuwd. De sluisdeuren zijn van 1926. Tot 1906 stond hier een zeskante molen met een molenhuis. Het Schapedijkje was de verbindingsweg tussen de Harddraversdijk en Metslawier. Men moest destijds tol betalen om hier langs te mogen.(JvdW)

44. Dokkumer Nieuwe Zijlen. Mooie oude foto van rond 1900. Door de bouw van de Statendijk, een ontwerp van Willem Loré, werd in 1729 het Dokkumer Grootdiep afgesloten. Ten behoeve van de scheepvaart van en naar Dokkum en de ontwatering werd op deze plaats een sluizencomplex gebouwd, ontworpen door Hermannus Mellema. Zo ontstond Dokkumer Nieuwe Zijlen.(GdJ)

45. Dokkumer Nieuwe Zijlen. Een groot aantal mosselschepen heeft voor het weekend aangelegd aan de Diepswal. YE staat voor het Zeeuwse Yerseke. De vissersschepen van Moddergat lagen op deze plaats wel in winterberging. Rechts een klein stukje van de directeurswoning van Zuivelfabriek De Nieuwe Zijlen uit 1891, gesloten in 1948. Daarnaast een aantal keurige werkmanswoningen.(OD)

46. Dokkumer Nieuwe Zijlen. Doorkijkje onder de in 1883 geplaatste ijzeren draaibrug over de schutsluis, links de boog van de ene afwateringssluis. Linksboven het in het buitenbeloop van de Statendijk gebouwde sluiswachterhuisje uit 1908. In het midden op de voorgrond de nog op petroleum werkende seinlamp. Ook is het draaiwerk voor de sluisdeuren duidelijk zichtbaar.(OD)

47. Dokkumer Nieuwe Zijlen. De sluiskolk na 1955 toen de draaibrug werd vervangen door een ijzeren ophaalbrug. Naast de brug het toen eveneens gebouwde

sluiswachterhuisje. Het eerste huis onderaan de Statendijk werd rond 1900 gebouwd als sluiswachterwoning. Het gebouw helemaal links achter de netten van het vissersschip werd direct na 1729 gebouwd als herberg en logement.(OD)

48. Dokkumer Nieuwe Zijlen. Werkzaamheden aan de sluis in 1952 door firma Pijnacker. Meerdere keren werd er aan het complex gewerkt. Zo herinnert een steen uit 1834 aan uitvoerige werkzaamheden uit die tijd, een andere steen getuigt van dergelijke werken in 1900. Maar ook in 1955 en nog in 1971 werd aan de sluizen gewerkt. Laatste sluiswachter was Geert Wijma.(OD)

49. Dokkumer Nieuwe Zijlen, 1971. Op de achtergrond het pas (na 25 mei 1969) drooggevallen Lauwersmeergebied, in het midden het toen in gebruik genomen nieuwe sluizencomplex. Geheel links het oude sluizencomplex uit 1729. Aan de Lauwersmeerkant van de sluizen rechts de nieuwe jachthaven ‘Lunegat’ en links de landerijen van de in 1752 ingedijkte polder van het Engwierumer Nieuwland.(OD)

50. Ee. Uniaweg richting Metslawier, ongeveer 1920. Links de homeie van de naamgever van deze ‘straatweg’, Unia Zathe. Het gebouw midden op de achtergrond (achter boom) is ‘de pilaars’, in die tijd het café van Pieter Eelses Visser. Rechts van het midden ‘Logement Stalling’ Wieger Hoekstra, nu café Woudstra. Links langs de straatweg bakkerij Douwe Streekstra.(GdJ)

51. Ee. Uniaweg, de andere kant uit, richting Engwierum. Links, waar de vrouw met het kleine kind voor de deur staat, was tot voor kort café Woudstra. Het huis met het dakkapel rechts is weer bakkerij Douwe Streekstra. De kinderen staan keurig op een rijtje naar de fotograaf te kijken op het pleintje tussen beide gebouwen. Opvalt hoe smal de Uniaweg toen nog was.(JdJ)

52. Ee. Grutte Loane, de opgang naar het hervormde kerkgebouw op de terp van Ee, omstreeks 1906. In het huis links woonde Marten Smedema, later Feike Westra, een petroleumventer. Het huis rechts was van de rentenierende Gradis Meindersma, daarnaast de bakkerij van Jan Zijlstra.(JdJ)

53. Ee. Opening museum ‘It Braakhok’ op 9 juli 1976 door burgemeester R.W. Dijkstra van OD. Het originele braakhok bestond in ieder geval al in 1825 en werd tot 1939 door de gemeente, eigenaar van het gebouwtje, gebruikt om er arbeiders tegen betaling vlas te laten braken. Daarna is het o.a. bewoond geweest en voor meerdere doeleinden gebruikt. Nu worden er rondleidingen gegeven.(GJ)

54. Ee. Deze in 1965 gebouwde ‘Hoge Brug’ over het Dokkumer Grootdiep verving zijn voorganger uit 1924, de Ir. D.F. Wouda-brug. Voor 1924 was er een ‘overzet’, destijds bediend door herbergier Douma, die overdag, maar zo nodig ook ’s nachts, mensen overvoer. Hij woonde in de herberg op het Steenvak, naast de hier ook aanwezige zuivelfabriek.(JvdW)

55. Ee. Mooi plaatje van de Achterwei. De boerderij links is nog in vol bedrijf met de ‘rûchskerne’ waarop de nog pas gebruikte ‘mjukskroade’ ligt. De melkbussen kunnen zo opgehaald worden door de melkrijder. De Achterwei vormt de onderste ringweg om de terp van Ee.(OD)

56. Ee. De Stienfeksterwei richting Dokkumer Grootdiep. Op de voorgrond een weiland dat nu bebouwd is met een nieuwe woonwijk. Het torentje van de in 1890-1891 gebouwde gereformeerde kerk komt net boven de bomen uit, links ernaast de nauwelijks zichtbare pastorie. In 1919 werd het huidige kerkgebouw gesticht. Deze foto is dus van vóór 1919.(JdJ)

57. Ee. Vergane glorie aan de Tibsterweg in 1958. Links de in 1879 gestichte hervormde school, in 1967 verenigd met de gereformeerde school tot de christelijke school ‘De Gearing’. Daarnaast het koetshuis voor de lijkkoets van de begrafenisvereniging. De molen brandde op 5 september 1962 geheel uit en werd door laatste molenaars Johannes en Hielke Visser niet weer opgebouwd.(DZ)

58. Engwierum. It Roster in 1908, voorheen Schoolstraat of ‘It Lykpaad’. De naam It Roster is afkomstig van het veerooster waarmee voor 1873 het kerkhof voor vee werd afgesloten. Het witte huis rechts op de foto was de woning van het schoolhoofd, daarnaast de bakkerij van de familie Van Esch. Het weiland links is tegenwoordig geheel bebouwd met woningen.(GJ)

59. Engwierum. De Achterweg, nu Bûtendykswei, in 1908 gezien richting Ee. Op de foto (vrnl) 20, 18 en 16. Nr. 20 was een kleine gardenierswoning van de familie Jeltema. Nr. 18 werd in 1874 gebouwd als Evangelisatielokaal op rekening van Antony Jans Helder. In nummer 16 werd in 1896 een bakkerij met winkel gevestigd. Later was het een schilderszaak van de familie Sipma.(GJ)

60. Engwierum. Bûtendykswei 7 in 1910. Dit huis werd gebouwd in 1848 als wagenmakerij voor Aebe Bearts Zijlstra en zijn vrouw Antje Tjebbes Smit. De schuur rechts was de wagenmakerij. Sinds 1960 wordt het pand door één gezin bewoond, groentehandel Pel. Helaas zijn geen namen bekend van de nieuwsgierige toeschouwers, ondanks het kruisje bij de ‘beppe’ voor de voordeur.(OD)

61. Engwierum. In 1858 werd een doorgraving gerealiseerd van het Dokkumer Grootdiep waardoor het Diep bij Engwierum recht op Dokkumer Nieuwe Zijlen toe liep. Om het nieuw ontstane eiland ‘Bûtendyk’ te kunnen bereiken, moest een brug worden gebouwd. De eerste brug was een draaibrug en werd in 1961 vervangen door een basculebrug met elektrische bediening.(JdJ)

62. Engwierum. Hoofdstraat, ongeveer 1950, nu De Buorren. Het eerste pand rechts is in 1924 gebouwd voor Jan Kloosterman als kruideniers- en textielwinkel. Het is daarna lange jaren in gebruik geweest als kruidenierswinkel, hier als Végé. Na 1970 werd het gebruikt als woning. De huizen links zijn intussen afgebroken, mede om ruimte te scheppen in deze wel erg nauwe straat.(JdJ)

63. Engwierum. Mûnebuorren voor 1925. In 1909 werd deze tweeklassige lagere school op gereformeerde grondslag voor f 6300,- gebouwd. Langs de straatweg de woning van de hoofdonderwijzer. Door het samengaan van de hervormde en de gereformeerde school in 1955 werd dit schoolgebouw in 1963 gesloten. Thans is het in gebruik als garage en werkplaats van loonbedrijf De Vries.(JdJ)

64. Engwierum. Tsjerkepaad ongeveer 1920. Rechts is nog net het voorhuis van Donia State te zien. De bewoners van Donia hadden dmv een bruggetje toegang tot een voetpad dat naar de hervormde kerk leidde. Deze kerk is in 1746 geheel vernieuwd, alleen de toren uit de 13e eeuw is intact gebleven. Het huis links werd in 1828 gebouwd als tweeklassige school voor een bedrag van f 2100,-.(JdJ)

65. Ezumazijl, 1935. Rechts de uitgang van de in 1931 vernieuwde sluis. Een jaar eerder was het gemaal ‘De Dongeradielen’ klaargekomen. Al in 1415 is er sprake van een sluis in Ezumazijl, in 1671 werd een stenen sluis gebouwd. Het huis rechts is de sluiswachterwoning. De WL 1, De Twee Gebroeders, eigendom van Sjoerd G. van der Lei uit Moddergat werd in 1937 uit de vaart genomen.(JvdW)

66. Ezumazijl. Brug over de schutsluis. Het huis links, zie ook vorige foto, is het omstreeks 1880 gebouwde sluiswachterhuis/waterschapshuis/herberg. Het gezin van de sluiswachter woonde op de eerste verdieping. Op de begane grond was een café en gelegenheid om tabaksartikelen, koffie enz. te kopen. Tevens was er een vergaderzaaltje ingericht. Het werd omstreeks 1940 afgebroken.(JvdW)

67. Ezumazijl, 1917. Volgens het bijschrift bij deze foto is hier sprake van zeedijkverbetering. Het lijkt meer op een terpafgraving: zowel de arbeiders boven als de arbeiders onder gooien modder in kipkarren. Daarom is dijkverbetering wel mogelijk want, zoals op het Banthuis is vermeld, werd er tussen 1907 en 1922 aan de zeedijken gewerkt. Ook uit andere bronnen is dat bekend.(OD)

68. Foudgum. Bruggetje in de Dokkumerdyk. De Dokkumerdyk en de vaart komen al voor op de Schotanuskaart uit 1718. Deze weg was de enige verbinding tussen het dorp Holwerd, de stad Dokkum en de tussenliggende dorpen. In de scherpe bocht ongeveer 300 meter verder staat de ruïne van wat eens de “Lêste Stoer” was, een klein boerderijtje tevens herberg.(SMA)

69. Foudgum. De eerste kerk van Foudgum was vermoedelijk van hout, maar rond 1200 werd deze stenen kerk gebouwd. De oudste stenen in de toren zijn de bekende kloostermoppen. In 1807/1808 is de kerk geheel afgebroken en werd de kerk herbouwd in de zogenaamde empire stijl. In de toren hangen twee klokken uit 1395 en 1732.(JvdW)

70. Foudgum. Foudgum is een van de weinige dorpen in NOF waarvan de oorspronkelijke vorm en bebouwing nog niet is aangetast. Dit is het dorp van ds. Francois Haverschmidt (1835-1894) die bekend werd door zijn gedichten die hij schreef onder het

pseudoniem Piet Paaltjens. Het bekendst is zijn dichtbundel ‘Snikken en grimlachjes’.(JvdW)

71. Hantum. Deze molen staat niet in het dorp Hantum zelf maar op enige afstand. Omdat men in de winter in de omgeving van Hantum nogal wat last had van wateroverlast, meenden de ingelanden van Westdongeradeel dat ze daar een eigen molen moesten hebben. Daarom werd in 1880 deze watermolen gebouwd. De molen bemaalt 100 ha.(JvdW)

72. Hantum. Deze draaibrug ligt over de Hantumervaart, vroeger de (water)verbinding tussen Dokkum en Hantum. Het eind van de vaart werd door de gemeente Dokkum gedempt om er huizen te bouwen. De straatnaam Gedempte Hantumervaart herinnert hier nog aan. Op de foto zien we tevens de boerderijen die verspreid rond Hantum liggen.(SMA)

73. Hantum. Hannema of Kennemazathe te Hantum op de hoek Fetsewei en Ternaarderwei is in 1877 gebouwd. De naam Hannema komt echter al in 1812 voor. Het woonhuis is gebouwd met een toegangstrap naar de ingang in het midden. De naam Kinnemazathe komt ook voor, die boerderij ligt ten noordwesten van Hantum.(SMA)

74. Hantum. Dorpsstraat, 1912. In deze straat was het postkantoor van Zijlstra gevestigd. Zijn vrouw was postagentschaphoudster en Zijlstra zelf zorgde voor het bestellen van de post. Verder waren er in deze straat een verfwinkel, de brandstofhandel van Harm Kingma en de kruidenierswinkel van Piet de Jong. Naar verluid was er ooit ook nog een wagenmakerij in deze straat.(JdJ)

75. Hantum. De kerk stamt uit de twaalfde eeuw en ligt op het zuidelijke gedeelte van de terp. Daardoor spring de kerk duidelijk in het oog. De spitse toren dateert uit 1808 en was oorspronkelijk van tufsteen met een zadeldak, maar werd opgebouwd met forse bakstenen. In de toren hangen twee klokken; een uit 1400 met de naam Maria en een uit 1530 met de naam Nicolaas.(SMA)

76. Hantum. In 1862 kreeg Sijbren Klazes de Jong een vergunning om in Hantum een molen te bouwen. In Leeuwarden werd het achtkant van de uit 1789 stammende molen De Roosenboom gekocht. In 1900 werd geprobeerd deze molen te verkopen, maar er waren geen belangstellenden voor. Op 1 maart 1949 maakte een fikse storm een einde aan de glorietijd van de molen.(SMA)

77. Hantum, 1952. De hervormde pastorie staat in de Smidsstraat. De Smidsstraat heette voorheen Stationsweg, maar sinds er geen trein meer rijdt, is de naam veranderd in Smidsstraat. In deze straat woonden behalve de dominee ook de wegwerkers Ids en Mietsje en voerman Van der Meer. Op de richtingaanwijzer staat dat Dokkum 6 km is. Naar rechts is Brantgum 2 en Holwerd 5 km.(JdJ)

78. Hantumhuizen. Voor de herberg van Pier Steensma staat de vrachtwagen van Jelle van der Zee uit Wierum, die met zijn Ford allerlei goederen vervoerde, vooral naar

Dokkum. Eerdere eigenaren waren de weduwe Havinga en de familie Van Duinen. Tevens was hier de kruidenier gevestigd. Later werd dit huize Margaretha, waar oudere mensen verzorgd werden.(JdJ)

79. Hantumhuizen. De patroonheilige van de kerk is mogelijk Sint Anna. Deze kerk komt uit de 13e eeuw en is een mooi voorbeeld van de romano-gotiek in Friesland. Binnen in de kerk is nog een fraaie muurschildering te zien. De kerk wordt hier gerestaureerd, dus is deze foto genomen tussen 1939 en 1942, want toen vond de restauratie plaats.(SMA)

80. Hantumhuizen. We zien hier de Hantumhústerfeart. Deze vaart komt vanaf het riviertje de Paesens uit in de dorpskom. Grote platbodems, zoals op de foto, kunnen hier vandaag de dag niet meer komen. De boot moest misschien wat afleveren bij de kruidenier in het dorp of bij het café.(JvdW)

81. Hantumeruitburen. Deze poort hoorde bij de boerderij Jagtlust, daarom ook wel de “Poartepleats” genoemd. De poort werd in ongeveer 1651 gebouwd en in 1930 afgebroken. De gracht om de boerderij stond via een opvaart in verbinding met de Paesens. Op deze boerderij woonden Pieter Terpstra, Klaas Lettinga en Gerrit Kingma.(SMA)

82. Hantumeruitburen. Dit huisje stond destijds op de oorspronkelijke Roderterp, achter de boerderij van Van der Woude in Hantumeruitburen. Het huisje is helaas afgebroken, in het landschap is nog een kleine verhoging te zien. In dit huisje woonden Bart en Afke Grevink.(SMA)

83. Hiaure, 1938. Pastorie uit 1751 en kerk uit 1869. In het oorspronkelijke kerkgebouw was veel tufsteen verwerkt, terwijl de toren was voorzien van een zadeldak. Door hoge onderhoudskosten moest alles worden vervangen. In 1918 werd nog een orgel ingewijd. Tegenwoordig probeert een ‘Vriendenstichting’ dmv activiteiten het kerkje weer een nuttige bestemming te geven.(KD)

84. Holwerd. Een kaart uit ongeveer 1910: zo kwam men Holwerd binnen vanuit de richting Leeuwarden. Recht op het logement van weduwe De Kuur af. Het logement is bekender onder de naam Amelander Veerhuis aan de Leeuwarderweg. Vanuit dit Veerhuis kon de overtocht naar Ameland gemaakt worden. Het was er nog rustig, want gemotoriseerd verkeer was er niet.(GdJ)

85. Holwerd. Dit is het zogenaamde chergershuisje aan de Holwerdervaart. Het werd bewoond door de opzichter van de belasting op het gemaal die tevens moest toezien op de gang van zaken op de Holwerder rogmolen. Hier woonden onder andere de families Van der Woude en Sijens.(JvdW)

86. Holwerd. De koren- en pelmolen van Holwerd met de naam De Hoop werd ongeveer in 1751 gebouwd en onderging daarna een verbouwing en diverse restauraties. Het is een achtkante stellingmolen op een houten onderbouw en is met riet gedekt. Hij staat aan de

Holwerder vaart aan de Mûnereed. De Hoop is sinds 1973 lesmolen van It Gild Fryske Mounders.(JvdW)

87. Holwerd. Aan deze loswal aan de Holwerder vaart was het een komen en gaan van schepen met ladingen turf, bieten, aardappelen, enz. De turfschippers hadden een vaste ligplaats en zorgden ervoor dat de turf vanuit Drenthe in Holwerd kwam. Per kar werd de turf in manden bij de klanten afgeleverd. De bekendste turfschipper was Rienk Halbertsma. De straat is bekend als Alewal.(JvdW)

88. Holwerd. Hoogebuurt. Dit is wel de bekendste straat van Holwerd met zijn hoge stoepen. De bekende Friese schrijver Waling Dijkstra woonde in deze straat. Verder was er een timmerzaak met werkplaats en het gardeniersbedrijf van Ids van der Meulen. Van Ids is bekend dat hij, toen zijn bedrijfje niet goed meer liep, begon met het venten van beschuit en andere bakkerswaren.(GdJ)

89. Holwerd. Hoogebuurt, nu in de andere richting. Deze straat behoorde tot de terp van Holwerd, die in 1891 grotendeels werd afgegraven. De Hoogebuurt was dicht bebouwd, maar men wist er toch 60 tot 80 cm aarde vanaf te halen. Vandaar dat de straat veel lager ligt dan de stoepen en de tuintjes. Alles werd wel netjes afgewekt met gele klinkertjes.(GdJ)

90. Holwerd. Dorpsstraatje met op de achtergrond het hervormde kerkgebouw. De toren uit de 13e eeuw is het oudste gedeelte van dit bouwwerk, de kerk werd in 1776 geheel vernieuwd. Herinneringsstenen vertellen van een reparatie in 1739 en de nieuwbouw uit 1776. Het wapen van grietman Aylva getuigt van de invloed van deze adellijke familie in Holwerd.(GdJ)

91. Holwerd. Hier aan de Stationsweg moet ergens het Holwerder station hebben gestaan. Op de route van Leeuwarden naar Dokkum met het Dokkumer Lokaaltsje was Holwerd het zoveelste plekje waar gestopt werd. Bij de kruising van spoor en weg werd het verkeer tegengehouden door iemand van het treinpersoneel.(GdJ)

92. Holwerd. Het Amelander Veerhuis was pleisterplaats voor vele rondtrekkende kramers en handelaars. Wat het vervoer in het begin van de vorige eeuw betreft, werd nog veel de benenwagen gebruikt. Klaas de Kuur was in 1870 de eigenaar van het Veerhuis. Hij had ook een stalhouderij en onderhield een geregelde dienst met paard en wagen op Leeuwarden.(GdJ)

93. Holwerd. Een oude foto uit de jaren dertig van de Holwerder pier. Het belangrijkste vervoermiddel is zo te zien de fiets. De boot naar Ameland was toen heel wat kleiner dan die van tegenwoordig waar een groot aantal auto’s op kan. Parkeerproblemen kende men toen ook nog niet.(JvdW)

94. Jouswier. Boerderij in de flauwe bocht naar rechts, richting Ee, net vóór Midhuizen. Sijbe Jousma erfde deze boerderij via zijn vrouw van de Alberda’s. Na hem woonde Piet de Boer er na 1924, mogelijk staat hij met zijn gezin op deze foto, gemaakt in de

voortuin. Herre Kampen woonde er tot 1986. In de boerderij zijn gewelven gevonden die uit de middeleeuwen stammen.(GJ)

95. Jouswier. Kerkgebouw na de restauratie van 1978. De kerk, ook wel ‘bargetsjerke’ genoemd naar het wapen met de drie varkens van de familie Bergsma, is in 1557 gebouwd op een eerder fundament van voor 1300. In 1876 werd de kerk witgepleisterd, deze pleisterlaag werd in 1978 verwijderd. Ook werd het groter uitgebroken raam boven de ingang weer in oude staat hersteld.(GJ)

96. Jouswier, gezien vanuit de landerijen achter het dorp, 1945. Het voetpad rechts loopt naar het huis van de familie De Vries bij het gemaal, vroeger stond daar een watermolen. Van daar liep het pad langs het Jouswierster meer (in 1855 drooggelegd) en het Mellemameertje naar het dorp Oostrum. In de boerderij links naast de kerk woont al jaren een lid van de familie Van der Berg.(OD)

97. Lioessens. De Opslag, nu Hoek en Wad, 1906. De boerderij werd toen bewoond door Renze Woudwijk. Het haventje werd gebruikt voor de aanvoer van allerlei goederen, van turf voor de dorpsbewoners tot hout en andere materialen voor timmerman en smid. Links enkele huizen van ‘De Vrolijkheid’, een levendige volksbuurt.(DD)

98. Lioessens. Moarsterwei rond 1907. Deze in 1856 aangelegde weg verbindt de tweelingdorpen Morra en Lioessens met elkaar. Op het eind van de weg de dorpssmederij van de familie Bos, voorheen Abel Korte. Onder de voor schaduw zorgende lindebomen staat het gezin van boer Auke Dirks Faber. Uiterst rechts weer enige woningen van De Vrolijkheid.(GJ)

99. Lioessens. Dorpsstraat met gezicht op het hervormde kerkgebouw, 1915. In het eerste huis links woonde Willem T. Dijkstra, links van de kerk staat het huis van Sipke Faber. Nakomelingen van zijn broer Andries vormen de nu bekende familie Faber, met bedrijven voor Elektronica en Communicatie in Oosternijkerk en Dokkum.(GJ)

100. Lioessens. Gebouw ‘Samuël’ aan de Dorpsstraat, vlak voor de sloop in ongeveer 1981. Er staat nu een moderne bungalow. Dit gebouw was eigendom van de gereformeerde jongelingsvereniging ‘Samuël’, vandaar de naam. Deze JV kocht het gebouw rond 1885. De JV hield er haar vergaderingen en er was tevens een bibliotheekje in gevestigd. Soms werd het verhuurd aan derden.(DD)

101. Lioessens, 1933. Twee zusters aan het ‘bushimmeljen’ op het erf van de in 1963 afgebroken boerderij van hun vader Marten Kuipers, bij De Vrolijkheid. Links Etje Kuipers die haar hele leven in Lioessens woonde en Jan de Graaf huwde. Rechts haar zuster Pietje die in later jaren directrice werd van ‘Rêst en Utsjuch’, verzorgingstehuis aan de Rondweg te Dokkum.(GJ)

102. Lioessens. Dorpsstraat, 1935. Links de weg naar de Oude Dijk met op de hoek het café van Haaksma, nu De Bonte Bok. De weg achter de fietsers gaat richting hervormde

kerk. Rechts woonde de familie Renze Dijkstra, kruidenier. Het puntje van het dak links daarnaast hoorde bij foeragehandel Van der Wagen.(DD)

103. Lioessens. Op de voorgrond de in 1915 gebouwde gereformeerde pastorie met daarachter het puntje van het kerkgebouw van de in 1851 opgerichte Christelijk Afgescheiden Kerk te Morra-Lioessens. Het torentje werd gebouwd na een vergroting van het kerkgebouw. De weg voor de pastorie langs is de Dorpsstraat, het kleine weggetje naar rechts de Mûnewei.(DD)

104. Lioessens. Zuivelfabriek ‘De Dongeradeelen’, ongeveer 1930. De fabriek werd opgericht in 1915 als Coöperatieve Zuivelfabriek. Rechts de directeurswoning. In 1971 fuseerde de fabriek met Betterwird waarna de gebouwen in 1973 werden verkocht en daarna voor vele doeleinden gebruikt. Eens was deze fabriek de grootste werkgever van Morra en Lioessens met wel 40 arbeiders.(GdJ)

105. Metslawier. Gezicht op de hervormde kerk vanaf de Master fan Loonstrjitte. De huizen (geheel rechts) hebben plaatsgemaakt voor een manege. Het rijtje huizen links, de Tsjerkebuorren, behoort nu tot het beschermd dorpsgezicht. Het laatste huis daarvan was een timmerzaak. De kerk is geheel vernieuwd in 1776. Een prachtige gedenksteen boven de ingang herinnert daaraan.(OD)

106. Metslawier. Voor 1877 stond hier de dorpsherberg. Jarenlang huurde de gemeente daar een gedeelte van als grietenijhuis. In 1839 kocht de gemeente de herberg. In 1876 werd besloten tot nieuwbouw. De linker deur gaf toegang tot het gemeentekantoor, de rechter tot de woning van de veldwachter. In 1937 verhuisde de rijkspolitie en werd een nieuwe toegang gemaakt met één deur.(OD)

107. Metslawier. Kweekbedrijf Ropta aan de weg naar Morra. Eens stond op deze plek het roemruchte slot van de adellijke familie Ropta. Bij de bouwwerkzaamheden voor het kweekbedrijf in 1962 werden daarvan nog resten gevonden. Op het kweekbedrijf worden nieuwe aardappelrassen gekweekt op zeer moderne wijze. De molen werd in 1840 gebouwd door Dirk Jans Sluiter.(OD)

108. Metslawier. Stasjonswei met gezicht op café Veldzicht met achter de bomen de trochreed, 1958. Al voor 1900 was hier een herberg gevestigd met uitzicht over de velden richting Niawier. De bebouwing aan de Stasjonswei kwam ver na 1900 tot stand. De Landbouwschool bijvoorbeeld in 1927 en bejaardencentrum De Skûle pas in 1960. De Skûle werd geheel vernieuwd in 2002.(OD)

109. Metslawier. Voorheen Foarbuorren, nu Balthasar Bekkerstraat. Genoemd naar Balthasar Bekker die in 1634 in Metslawier is geboren waar zijn vader van 1633 tot 1646 als dominee stond. Bekker, zelf ook predikant, werd beroemd door zijn boek ‘De betoverde wereld’ uit 1691. In 2000 is hier een nieuw pleintje aangelegd met daarop een monument ter ere van hem.(DD)

110. Metslawier. Achterwei, nu Master Van Loonstrjitte. Links de smederij van de familie Vellema. Smid Tj. Kuipers, die hier later woonde, vertrok naar Amerika waarna de smederij werd opgeheven. Het langgerekte huis verderop, achter de A-paal, hoorde bij brandstofhandel Bosma, voortgezet door Meindertsma. Het huis vóór de A-paal was het kantoor van de gemeenteontvanger.(DD)

111. Metslawier. Roptawei, 1960. Tweede huis van rechts ‘Nij Ropta’ de burgemeesterswoning van Oostdongeradeel, gebouwd in 1935, toen nog over een bruggetje bereikbaar. Dit beeld van een laan met bomen en bruggetjes over de sloot is sinds lang verdwenen. Op het kruispunt voor café ‘Veldzicht’ het elektriciteitsgebouwtje en tussen de bomen de trochreed.(OD)

112. Metslawier. Tsjerkebuorren. In het eerste huis, mogelijk is Balthasar Bekker er geboren, was de VIVO-winkel gevestigd van de familie Wijma. Op de foto P. Wijma. Nadien werd dit rijtje huizen gerestaureerd. Op de achtergrond de achterkant van het gemeentehuis. Op de ladder is een boomchirurg in actie.(OD)

113. Moddergat, 1935. Nadat het vissersdorp Paesens een eerste uitbreiding aan de overkant van de Paesens kreeg in de vorm van De Kamp, waardoor Moddergat ontstond, was De Oere rond 1700 een tweede uitbreiding. Opvallend zijn de (boet)schuurtjes voor de huizen, soms opgetrokken uit wrakhout. De trochreed links op de foto is nu in gebruik als theeschenkerij ‘Yke Muoi’.(JvdW)

114. Moddergat. De Oere, 1925 met ‘strandgoed’. Deze opgang werd gebruikt door de roeireddingsboot. De palen zijn waarschijnlijk aangespoeld en werden hier tijdelijk opgeslagen voor ze door de strandvonder werden verkocht. De man met de lange paal moet Marten Holwerda zijn, links van hem broer Pieter. De boerderij op de achtergrond is lange jaren bewoond door de familie Zwart.(GdJ)

115. Moddergat. Reddingsbootreed. Opname voor 1971 want toen werden de eerste twee visserhuisjes, vanaf de zeedijk gerekend, gerestaureerd. De reddingsboot in Moddergat was actief van 1876-1942 en is vele keren in actie gekomen. Met twee paarden en met behulp van touwen en katrollen werd de boot de dijk over getrokken. In 1911 werd de eerste boot door een grotere vervangen.(JdJ)

116. Moddergat. Museum It Fiskershúske, links achter de vlaggenstok. Dit in 1794 gebouwde vissershuisje werd in juli 1965 in gebruik genomen. In 1973 kwamen De Blaes en De Ark tot stand. In 1987 werd een nieuwe expositieruimte gebouwd, terwijl Klaske’s Húske, op de foto is links een klein stukje te zien, het museum voltooide. Het boethuisje links vooraan hoorde bij elk vissershuis.(JdJ)

117. Moddergat. Gereformeerde school. Zowel in Moddergat (1854) als in Paesens stond voorheen een openbare school. In 1895 werd bijgaande school op gereformeerde grondslag opgericht, in 1917 volgde een hervormde school. Deze stond in Paesens bij de hervormde pastorie aan de zeedijk. In 1957 kwamen beide scholen bij elkaar en werd een nieuwe school aan de Kokentún betrokken: ’t Kompas.(GdJ)

118. Moddergat. Gereformeerde kerk en daarnaast de pastorie, vanaf Paesens gezien. In december 1887 scheidden de dolerenden in Paesens-Moddergat zich af van de Hervormde Kerk. Zij kerkten eerst in een schuur van Folkert van Kuiken. Al gauw werd begonnen met de bouw van een eigen kerk en pastorie die in 1889 klaar kwamen. De inwijding vond plaats op 5 dec. door Ds. P. de Groot.(GdJ)

119. Moddergat. Gereformeerde kerk en pastorie vanuit het westen gezien. Naast de royaal aanwezige bomen links valt de sloot op die de weg afscheidt van de erven der huizen. Een bruggetje zorgt voor de verbinding. De gaslantaarn links wijst op straatverlichting van voor 1925 toen de elektriciteit werd ingevoerd. De dienstbode (?) van de pastorie kijkt nieuwsgierig uit het raam.(GdJ)

120. Morra. Bakkerij Boelens wordt voorzien van een nieuwe vracht turf. Brandstofhandelaar P. van der Meulen uit Damwoude (rechts) wordt bijgestaan door zijn knechten P. Bies uit Driesum, midden, en F. Bosgraaf uit Damwoude. De bakkerij stond in Morra bekend als bakkerij Boelens, vanaf 1913 tot de sluiting in 1976 werd steeds traditioneel op turf gestookt.(GJ)

121. Morra. Het oude straatje naar de hervormde kerk (het torentje is uit 1843, het kerkgebouw heeft een 13e eeuwse architectuur) staat bekend als de Pepermuntstraat, mogelijk vanwege de vele kleine kruidenierswinkeltjes die hier gevestigd waren. Deze foto uit 1933 werd afgedrukt in Fen Fryske Groun.(GJ)

122. Morra. Op de voorgrond de Morrastervaart komend uit de richting Metslawier. De huizen staan aan de Achterwei. In het langgerekte huis (onder de toren) was de schilderszaak van Elzinga gevestigd, achter de boom links de foeragehandel van Gerrit Ozenga.(GJ)

123. Morra. Op 23 augustus 1913 werd de lijn Dokkum-Anjum geopend. Hier het station Morra-Lioessens. Rechts richting Anjum. De eerste bewoners van de stationswoning waren David Meinema en zijn vrouw. Zij was wachteres en zorgde voor kaartverkoop en het sluiten en openen van de overwegbomen, hij was arbeider bij het spoor. Na 1924 deed het echtpaar Sipke en Geertje Overdijk dit werk.(OD)

124. Morra. De ringweg om de terp. Rechts de openbare school, gebouwd in 1883 en opgeheven wegens gebrek aan leerlingen in 1937. Oude Morsters zullen in de kinderschaar vast wel Auke van Kleffens (7e van links), daarnaast Age Heegstra en verder Eelke en Klaas Buwalda, Jan Ballings en Fetje Nauta en Froukje Boelens herkennen.(OD)

125. Morra. Boerderij Klooster Weert, richting de Kolken. Het voorhuis is gebouwd in 1764, de schuur in 1814. Boer Gerrit Eesges Botma poseert hier omstreeks 1900 met zijn ‘volk’, melkers, ploegers en dienstmeiden. Zijn vrouw Aukje Sinia staat links van hem naast de tilbury. Rechts Sijke Hoekstra, Lubbert Sakes Heeringa (wat krom) en geheel rechts zoon Eesge.(DD)

126. Morra. De Achterwei, de andere helft van de ringweg om de terp, langs de Morrastervaart. Het bruggetje leidt links de velden in langs de boerderij van de familie Boltjes, richting Metslawier. De kleine boerderij rechts werd bewoond door de familie Klijnstra. Daarachter was de ‘kêddekamp’, nu (slagerij) Hoekstra.(JdJ)

127. Nes. Korenmolen aan de Nesser Opvaart. Deze molen werd in 1872 gebouwd door Tjebbe Hendriks Turkstra. Tot 1891 waren er zelfs twee molens in Nes. Tot 1940 bleef de familie Turkstra eigenaar, waarna in 1950 de molen werd ontmanteld. De romp raakte in brand en werd in afgebroken. Het skûtsje aan de wal herinnert aan lang vervlogen tijden: vrachtvervoer over water.(JvdW)

128. Nes. Gezicht op Nes, de andere kant op, 1936. Geheel links is de gereformeerde pastorie in aanbouw. De Gereformeerde Kerk Nes-Wierum werd opgericht in 1887 waarna in 1890 het eerste kerkgebouw aan de Nieuweweg werd betrokken. In 1925 werd een nieuwe kerk gebouwd aan de Wiesterwei, de pastorie volgde in 1936. Tussen Opvaart en Wiesterwei staan nu een aantal kassen.(GdJ)

129. Nes. Hoofdstraat, 1936. Een tweetal elektriciteitspalen wijzen op de nieuwe straatverlichting. Geheel rechts de winkel van Andries Barwegen, geheel links woonde vele jaren kunstschilder Jo Rispens. Het lange dak achter de lange paal rechts is de busgarage van Rients de Jong die samen met Smidt uit Wierum een busonderneming had. Het bord wijst op de openbare school.(GdJ)

130. Nes. Hoofdstraat, iets verder op, 1926. Het eerste huis rechts is de kruidenierswinkel van Auke Eelkema, het tweede de herberg van Cornelis van Gelder. Verderop achter de A-paal nog een herberg, die van Pier de Graaf. Het dubbele huis op de achtergrond is gebouwd als dokterswoning, jarenlang woonde dokter De Groot er. Van Kuiken bouwde de tweede verdieping op deze woning.(GdJ)

131. Nes. Voorstraat, 1938. Op het eind van de straat is de zeedijk nog zichtbaar, nu staan daar huizen. Ook het sportveld en dorpshuis De Nespel zijn er te vinden. Het tweede huis rechts met de bijzondere gevel is de woning en het pakhuis van graankoopman Dirk Holwerda. Later woonde zoon Jippe daar. Achter de jongen is links de ingang naar de oude smederij.(GdJ)

132. Nes. Keatsbuorren. Bijna alle panden aan de rechter kant van deze straat zijn verdwenen, gesloopt in de jaren ’70, om plaats te maken voor moderne huurwoningen. Vooraan rechts de bakkerij van F. Dijkstra, daarnaast het hoge huis van de hoofdonderwijzers tot 1898. Het laatste pand rechts (uit 1795) werd gebruikt als herberg en bakkerij.(GdJ)

133. Nes. Hervormde pastorie, uit 1742, aan de Nijkerksterweg. Het gehele terrein vanaf de hedendaagse Nynke van Hichtumstrjitte tot aan deze pastorie behoorde voorheen aan ‘dûmny’s tún’, de pastorietuin. Van 1856 tot zijn emeritaat in 1882 woonde hier dominee

A.M. Bokma de Boer wiens dochter als ‘Nynke van Hichtum’ een bekend schrijfster van kinderboeken werd.(GdJ)

134. Niawier. Hervormde kerk, 1925. De kerk is in 1678 geheel herbouwd, een gedenksteen boven de ingang herinnert daaraan. De voorganger moet gesticht zijn vanuit Sion, het voormalige vrouwenklooster aan de Singel. Dat klooster bezat vrijwel alle landerijen in het dorp. Een priorsteen uit 1569, enige jaren geleden herplaatst op het kerkhof, houdt de herinnering aan het klooster vast.(GJ)

135. Niawier. Wegverbetering 1975. Het huis rechts was eens de herberg te Niawier. Mensen op doorreis konden hier een versnapering halen. Hun paard stalden ze in de ‘trochreed’, aan de andere kant van de weg. Sinds 1860 werd in de trochreed de in de rivier de Paesens gevangen steur tentoongesteld. De trochreed werd in 1975 vervangen door een garage voor de firma Jelsma.(GJ)

136. Niawier. Bornensisstrjitte. Deze naam is afkomstig van Bornensius, de laatste abt van het klooster Sion. Hij werd bij de Reformatie in 1580 op wachtgeld gezet. Het huis links van de elektriciteitspaal, iets naar achteren, was de smederij. Smid Veenma liet later een nieuw bedrijf aan de Siercksmawei bouwen, nu gedreven door Gosse Veenma. De oude smederij werd prachtig gerestaureerd.(GdJ)

137. Niawier. Weg Metslawier-Niawier. Links ligt tegenwoordig het prachtige kaatsveld ‘It Mearsfjild’. De bejaardenwoningen links werden in de jaren ’70 gebouwd, nadat de voorgangers, de eerste woningwetwoningen van de Woningstichting Oostdongeradeel, waren afgebroken. De weg naar Metslawier werd aangelegd in 1876, na jaren van gesteggel over noodzaak en ‘wie zal dat betalen’.(GdJ)

138. Niawier. Bornensisstrjitte. In 1878 werd een lokaal gebouwd voor de Gereformeerde Kerk van Niawier, toen gecombineerd met Lioessens. Dat gebouwtje staat hier links achter de bomen, nu is daar dorpshuis ‘Nij Sion’ uit 1967. De kerk en pastorie (jarenlang bewoond door ds. Biersteker) werden in 1892 gerealiseerd, waarna in 1896 de losmaking van Lioessens tot stand kwam.(GdJ)

139. Niawier. Het pand van bakkerij Walda aan de Siercksmawei, 1915, met nog prachtige lindebomen voor de schaduw. In die tijd was de familie Harkema eigenaar maar van 1933 tot aan de sluiting in 1986 waren vader en zoon Gjalt en Jan Walda er bakker. De foto is genomen vanuit de weilanden aan de overkant, nu staan daar allemaal huizen.(JdJ)

140. NOF. Korenmijten, schreef Jacobus van der Werff als titel bij deze foto. Omdat de foto tussen andere uit Noordoost Friesland staat, moet de foto hier ergens gemaakt zijn, waar is echter onbekend. Hooimijten zijn wel bekend en vlas of erwten drogen op ruiterstokken ook wel. Dergelijke hoge korenmijten heeft nog niemand echter herkend.(JvdW)

141. NOF. Aardkar. Van oorsprong was de driewielige wipkar bedoeld om uitgebaggerde modder over het land te brengen. Daarnaast werd de aardkar (ierdkarre) gebruikt voor vele doeleinden bijvoorbeeld bij de mestverspreiding waarbij het gemak van het kunnen kippen erg belangrijk was. Hier bij Wetsens staan er drie melkbussen op, wachtend op de melkrijder.(JvdW)

142. NOF. Klein bedrijf in Noordoost Friesland. Jacobus van der Werff fotografeerde in 1935 een typisch boerderijtje van een gardenier. Dergelijke kleine zelfstandigen bebouwden wat akkers en hielden een paar koeien. Zo konden ze net in leven blijven, soms ook werkten ze tijdelijk bij grotere boeren. Intussen zijn ze allemaal verdwenen, alleen de grote boeren bleven over.(JvdW)

143. NOF. Melkbussen bij Wetsens. Geduldig staan deze twee melkbussen te wachten op de melkvaarder. Deze boer heeft zo te zien maar een paar koeien en hij niet alleen. Zo waren er in 1948 in Oosternijkerk maar liefst 54 ‘boeren’ die melk aan de zuivelfabriek te Lioessens leverden, de meeste hadden niet meer dan een of twee koeien.(JvdW)

144. NOF. Scheepshelling. Een echte scheepswerf lijkt dit niet te zijn. Eerder kan gedacht worden aan het opknappen van het eigen schip. Daar wijst ook de aanwezigheid van vrouwen op, waar voor een echte scheepshelling meer mannen (dus arbeiders) verwacht konden worden.(DvdW)

145. NOF. Binnenvaartschip. In een tijd dat de wegen slecht waren, werd de verbinding met en tussen de dorpen onderhouden door binnenvaartschepen. In elk dorp was een beurtschipper, die een geregelde dienst onderhield op Dokkum of Leeuwarden, in beide plaatsen hadden ze een vaste aanlegplek. Ze vervoerden van alles, van hout tot steen, van kleine boodschappen tot ondergoed.(JvdW)

146. NOF. Schaapskooi. Nostalgisch plaatje van een onderkomen voor de schapen bij regen of ander slecht weer. Een stel paarden kijkt nieuwsgierig naar de fotograaf. Nu is een dergelijk gebouwtje waarschijnlijk nergens meer te vinden. Ze zijn allemaal opgeruimd en vervangen door stenen, betonnen of met golfplaten uitgeruste onderkomens.(JvdW)

147. NOF. Gestrand. Vissersbootje op de zeedijk bij Paesens-Moddergat. Rechts de restanten van de landaanwinningwerken. Door een doorbraak bij een hevige storm ontstond daar nadien het natuurgebied de Paesemer Landen. Dit bootje met zelf gebouwde kajuit kan met een katrol te water worden gelaten.(JvdW)

148. NOF. Vlasruiters. Volgens de beschrijving zijn dit vlasruiters maar kenners houden het op ruiters met drogende erwtenplanten. Vlas was wel een belangrijk landbouwproduct in NOF, gezien ook de vele arbeiders die er in de winter door het vlasbraken nog een stuk brood mee konden verdienen.(JvdW)

149. NOF. Noordoost Friesland, schreef Van der Werff bij deze foto. Dit boerderijtje is echter herkend als de Oude Swarte Mosk aan de weg Dokkum-Metslawier, hoek

Sybrandawei. Mogelijk was het eerst een kleine herberg, later een dubbele woning met aan beide kanten een houten hok als veestalling. Het is in 1952 afgebroken, er rest slechts een lege plek.(JvdW)

150. NOF. Jaagpad. Over de (Dokkumer)Ee voeren voorheen de vracht- en beurtschepen naar Leeuwarden. Bij tegenwind moest het schip soms getrokken worden, door mens of dier, daarbij werd gebruik gemaakt van het jaagpad. De naam is afkomstig van het ‘jagen’ van het paard. Bij de trekschuit werd altijd gebruik gemaakt van een paard omdat er geen zeilen aanwezig waren.(JvdW)

151. NOF. Garnalenvisser. Prachtig beeld van de WL 7, De Zeehond, in volle actie op de Waddenzee. De WL 7 kwam in 1937 in de vaart als vissersschip, eigenaar Tjeerd Wieringa. Hij woonde op De Oere in Moddergat. Na 1947 was De Zeehond, uitgerust met een 20 PK Fordmotor, niet meer geschikt als vissersboot.(GJ)

152. Oosternijkerk. Hoek De Lyts Ein – De Buorren in 1911. Links de voormalige ‘foarein’ van de boerderij annex herberg van de familie Tilkema. Na de afbraak van deze drie huizen was hier van 1974 tot 1989 het postkantoor gevestigd. Het verkeersbord geeft aan dat De Buorren richting Nes toen verboden was voor motorvoertuigen, behalve tweewielers.(RT)

153. Oosternijkerk. De Buorren in 1906. Links is nog net het afstapje naar de gracht rond de pastorie te zien met ernaast It Lykpaad. In het huis op de hoek woonde eens Foeke Sjoerds, vermaard schoolmeester en historieschrijver. Het witte hek staat voor een nog net zichtbare slagerij met daarachter een ‘njidstâl’, een toestel om paarden in te beslaan, voor de smederij van Jan Postma.(RT)

154. Oosternijkerk. Onafhankelijkheidsfeesten 1913. De stoet met Friese sjezen passeert de hoek De Lyts Ein – De Buorren. Rechts de restanten van de gracht die voorheen om het gehele terrein van de hervormde pastorie liep. Deze gracht is in gedeelten gedempt en tegenwoordig is er alleen nog een stukje van 25 meter van over, de ‘Ald Fiver’ genaamd.(GJ)

155. Oosternijkerk. Langgrousterwei met de christelijke school uit 1902 met daarvoor het in 1934 vervangen huis van het ‘hoofd der school’. De huizen aan de linkerkant zijn de eerste door de Woningstichting (in 1919) gebouwde woningwetwoningen van Oosternijkerk. Het pad links werd ‘It Lykpaad’ genoemd. De man midden op de weg is Age de Jong.(RT)

156. Oosternijkerk. De Boate’ Hoeke in 1915. Links de weg naar Paesens, rechts die naar Niawier. Het huis links is de slagerij van Holwerda die zelf in slagerskleding poseert. Op de achtergrond de in 1910 gebouwde woning van Bearn Idses Heeringa, boer op deze hoek. In 1920 werd de woning aangekocht om tot 1999 te dienen als gereformeerde pastorie.(RT)

157. Oosternijkerk. De Buorren, 1937. De bus is de L 8709, door de Firma Weidenaar in de zomermaanden elke dag op de rit Groningen-Oostmahorn ingezet. Op het achterraam is daarom ‘Schiermonnikoog’ te zien. Ealse Weidenaar loopt zelf op de weg naar zijn garage met SHELL-benzinepomp. Op het erf van de garage staat de vrachtauto van Siemen Cuperus die een bodedienst op Dokkum had.(RT)

158. Oosternijkerk. Foeke Sjoerdsstrjitte, 1925. Links de in 1913 gebouwde hervormde pastorie met ernaast het in 1911 gerealiseerde Lokaal. ‘Gedempte Gracht’ slaat op de gracht om de pastorie die in 1918 gedempt werd. Vrijwel het gehele rijtje huizen rechts werd bewoond door middenstanders, van bakkers tot schoenmakers. Helemaal rechts stond tot 1883 de openbare school.(RT)

159. Oosternijkerk. Kunstmestpakhuis, ong. 1915. Dit pakhuis, met de zeer bijzondere schuine houten wand links, werd gebouwd in 1911. De kunstmestzakken werden met schepen aangevoerd die aan ‘de opslag’ meerden, waar nu het turfschip van Wiltsje Rozendal ligt. In 1918 werden er 180 Franse vluchtelingen in het gebouw gevestigd, tegenwoordig worden er caravans in gestald.(RT)

160. Oostmahorn. Pleintje, foto van voor 1900. Het huis links is hier in gebruik als logement en stalling, tevens bestelhuis voor de veerboot naar Schiermonnikoog. Het langgerekte huis is de voormalige kazerne voor de Franse douaniers die hier van 1795-1813 gevestigd waren. De boeken ‘De smokkelaars van de Schans’ van de Anjumer dominee Steen spelen in die tijd en deze omgeving.(OD)

161. Oostmahorn. Prins Hendrik op doorreis naar Schiermonnikoog, 20 ‘er jaren. Links het eerder genoemde Logement en Stalling en daarachter weer de kazerne. Rechts de trap de dijk op naar de aanlegsteiger van de veerboot. Het publiek juicht de prins toe en twee muziekkorpsen verwelkomen hem hier. Het gevolg bestaat uit drie auto’s, de prins staat voor de tweede auto.(OD)

162. Oostmahorn, 1935. Drukte van belang op de steiger voor veerboot de ‘Brakzand’. Deze boot werd gebouwd in 1929 en vervoerde passagiers van de vaste wal naar Schiermonnikoog visa versa. Meestal vanaf Oostmahorn maar soms werd ook vanaf Zoutkamp gevaren waarna Oostmahorn als tussenstation werd gebruikt om badgasten over te zetten naar het waddeneiland.(JvdW)

163. Oostmahorn, 1935. Douaneboot aan de steiger te Oostmahorn. Omdat Oostmahorn aan zee lag, was er al sinds onheuglijke tijden een douanepost gevestigd om schepen op zee te kunnen controleren en belastingen op in- en uitvoer te innen. De douaneboot op de foto is de ‘Laman de Vries’ met als schipper de op Schiermonnikoog geboren kapitein Jacob Visser.(JvdW)

164. Oostrum. IJsbaan Nooitgedacht, schitterend gelegen in de kom van het dorp op een afgegraven gedeelte van de dorpsterp, werd in 1969 aangelegd als grootste ijsbaan van het noorden. De toren van Oostrum stamt uit de 13e eeuw, de kerk is rond 1500 gemaakt

van eerder gebruikt materiaal. Vermoedelijk is St. Vitus de patroonheilige, echter St. Nicolaas wordt afgebeeld op de klok.(OD)

165. Oostrum. Voormalige openbare school. Dit gebouw is in 1829 gesticht en tot 1870 in gebruik geweest als schoolgebouw en onderwijzerswoning. De gemeente verkocht het geheel aan Pieter Jans Boersma die er een bakkerij in begon. In 1911 kocht Willem Molenbuur de bakkerij van Boersma over en zijn zoon Bouwe Molenbuur was van 1941 tot 1976 de laatste bakker van Oostrum.(OD)

166. Oostrum. Steenfabriek uit 1873. J. Helder uit Aalsum was de grondlegger van dit bouwwerk aan het Dokkumer Grootdiep. In 1876 volgde een grondige verbouw waarbij een ringoven werd aangelegd, de eerste in Nederland. De schoorsteen van 9 meter werd verlengd tot de huidige lengte van 35 meter. Bij een ringoven verloopt het bakproces geheel automatisch en ononderbroken.(GJ)

167. Oostrum. Steenbakker Eise Kloosterman, 1958. Bij het bakproces is het drogen van de klei van groot belang. Dit mag niet te snel gebeuren en daarom staan de vormen zo’n vier weken lang in droogschuren voor ze de oven in gaan. Op de foto plaatst Kloosterman de pasgebakken steen op klampen. De steenfabriek werd in 1968 gesloten toen er nog 25 man personeel aanwezig was.(GJ)

168. Oostrum. Schreiershoek. Het grondgebied van Oostrum liep voorheen tot aan de stadsgrachten van Dokkum. Deze stad was toen een zeehaven omdat het Grootdiep nog niet was afgesloten. De verklaring van de naam Schreiershoek ligt, volgens de volksoverlevering, in de ‘schreiende’ vrouwen van de zeelui die in deze bocht van het Diep afscheid moesten nemen van hun mannen.(JvdW)

169. Paesens. Haven, 1895. Voordat het vervoer per vrachtwagen opkwam, was Paesens bereikbaar met schepen over het riviertje de Paesens, voorheen Donger genoemd. Vlak voor het dorp was een zwaaikom waar de schepen konden draaien. De brug vormt de scheiding tussen Oost- en Westdongeradeel, links ligt Moddergat, rechts Paesens. Het Moddergat was een ‘útbuorren’ van Paesens.(OD)

170. Paesens. Haven, noordkant. De huizen op de foto zijn intussen allemaal verdwenen en vervangen door nieuwbouw. Het huis waar de vlag uithangt, werd toen timmerzaak. De aftakking naar rechts van de vaart, die helemaal tot aan de hervormde kerk liep en het kerkhof bijna geheel omsloot, werd vlak na 1900 gedempt. Geheel links is nog een woonarkje te zien.(OD)

171. Paesens. Haven, noordkant. Op deze foto uit de jaren ‘30 is de noordkant van de haven al gedempt, voorheen lagen op deze plek de Paesemer vissersschepen. De straat heet nu de Wiel, genoemd naar een overblijfsel van een vroegere overstroming. De wiel ‘was niet te dempen’, de dijk werd er omheen gelegd, zelfs bij de moderne dijkverzwaring rond 1973 had men er problemen.(GdJ)

172. Paesens. Brug over de Paesens. Deze brug is na 1900 veranderd in een duiker toen de vaart links gedempt werd. Het huis rechts achter de brug is café ‘De Zwarte Arend’, rond 1900 gedreven door Pait Kolk. Hij stierf in 1916 waarna zijn zonen hier nog tot 1945 werkzaam waren. Pait Kolk kwam met zijn gezin van Zoutkamp en was tegelijk winkelier, bakker en kastelein.(OD)

173. Paesens. De Hoeke, 1910. De foto is genomen vanuit de Eastein, links de weg naar Anjum. De boerderij links werd bewoond door Harmen Meinsma, hij staat met zijn hond voor het hek. De bocht na de boerderij, nu Stallinga’s pleats genoemd, gaat het dorp verder in, de weg naar rechts voert naar de zeedijk. Rechts is nog net een stukje van de gracht om de hervormde pastorie te zien.(OD)

174. Paesens. De Hoeke, 1930. Hier is de gracht om de pastorie duidelijker in beeld. Het hoge huis midden op de foto werd bewoond door de familie A.A. de Jong, het huisje ernaast is inmiddels afgebroken. Het café op deze hoek was vanaf 1874, als Jelle Sjoerds Boersma er kastelein is, jarenlang in handen van de familie Boersma en het werd daarom ook vaak ‘café Boersma’ genoemd.(GdJ)

175. Peasens. De Jister buiten de zeedijk. In het voorjaar werden de koeien van meerdere boeren gezamenlijk het dorp doorgedreven en achter de zeedijk ingeschaard. ’s Ochtends en ’s avonds was het een drukte van belang als de koeien gemolken moesten worden: fietsen tegen de zeedijk, allemaal melkbussen en vele melkers. De koeien komen gedwee op de melkers af.(JdJ)

176. Paesens, 1933. De grote werkloosheid in de jaren ’30 van de vorige eeuw noodzaakte gemeenten om te proberen arbeiders via de werkverschaffing iets te laten verdienen, zoals hier de slatting van de Paesens. De man met de pijp vooraan is Mient de Vries, naast hem Wietze van der Meulen. Achter hen, in het donker en zonder werkkleding, staat opzichter Johannes de Haan.(DD)

177. Raard. Christelijke School. Raard heeft een kleine school met gemiddeld 30 leerlingen. In vroeger tijden woonde de hoofdmeester naast de school, gesticht in 1903, zoals op deze foto duidelijk te zien is. Deze school is inmiddels vervangen door een nieuwe, met de toepasselijke naam Bernewird, met minder hoge lokalen dan in de tijd van deze foto.(GdJ)

178. Raard. Gereformeerde kerkgebouw met de naam Mariakerk. Deze kerk werd in 1916 gebouwd. Het ontwerp is van Ane Nauta, hij was gemeente-architect van Westdongeradeel tot 1920. Heel goed is de afgraving van de terp te zien, zie ook volgende foto.(JvdW)

179. Raard. Terpafgraving. Raard ligt op een terp die gedeeltelijk is afgegraven. Volgens sommigen zou op deze plek vroeger een state hebben gestaan. Hier werd in 1870 de Van Kleffensweg naar Lichtaard aangelegd. Naast de weg, in het afgegraven deel, ligt de ijsbaan.(JvdW)

180. Raard. Dit mooie plaatje is gemaakt vlakbij de hoge brug te Raard. Het bootje in de vaart diende waarschijnlijk om de melkbussen van de boeren naar de melkfabriek te brengen. Ze stonden dan bij het opstapje klaar. De stroomvoorziening ging nog door de lucht, wat te zien is aan de grote houten elektriciteitspalen.(JvdW)

181. Ternaard. Fiskbuorren. Aan de voet van de voormalige zeedijk even ten noorden van Ternaard ligt de buurtschap Fiskbuorren. Hier liggen enkele rijen dicht op elkaar gebouwde vissershuisjes. Mogelijk stond op deze plaats de kerk van Ternaard. Omdat de zee te dichtbij kwam, zou de kerk afgebroken en verder naar het oosten verplaatst zijn.(GdJ)

182. Ternaard. Teijebuorren. Dit gehuchtje ligt tegen de westkant van Ternaard aan. Het is een kleine boerengemeenschap, zoals op de foto wel is te zien. De boeren waren veelal zelfvoorzienend, ze hadden naar hedendaagse maatstaven maar een klein bedrijfje.(JvdW)

183. Ternaard. Nijbuorren. Deze straat ligt in het verlengde van de Stationsweg waarover men Ternaard binnenkomt vanaf Dokkum. Op de foto ligt er nog water tussen beide straten. Op de achtergrond het bruggetje waarover men van de ene kant van de vaart naar de andere kant kon komen. Opvallend is de mooie oude wagen, naast de boom.(JvdW)

184. Ternaard. Oudbuurt. De Oudbuurt of Aldbuorren is een gedeelte van de straat waar nu de Spar staat. Vroeger waren er ook diverse winkeltjes van o.a. Hitje Sipma, Nauta en taxibedrijf Blom. Rechts achter de bomen stond het gebouw van de Hervormde gemeente. In deze straat vindt men nu het dorpshuis Tunawerth.(GdJ)

185.Ternaard. Nijbuorren. Nogmaals de Nijbuorren, alleen vanuit een andere hoek. Het was zo te zien een gezellig volksbuurtje waar men veel contacten met elkaar had. Het was een smal straatje en toch kon er een vrachtwagen langs.(GdJ)

186. Ternaard. Wierumerend. De naam Wierumerend zegt het natuurlijk al: wanneer men de straat zou vervolgen komt men in Wierum. De naam van deze straat komt tegenwoordig in Ternaard niet meer voor. Nu heet het daar Tsjerkestrjitte en het vervolg de Nesserwei. Wel is te zien dat er toen meer bomen langs deze weg stonden.(GdJ)

187. Ternaard. Oudbuurt. In deze straat stond het café van Wieringa, nu de kruidenier. Het huis rechts is de manufacturenzaak van Neve. Aan de linkerkant staat de voormalige kosterswoning van de Nederlands Hervormde Kerk. Deze kaart is uit ongeveer 1920.(JdJ)

188. Ternaard. Beurtschipper Taeke Dijkstra met zijn zoon Ate Dijkstra in de vaart bij Ternaard. Ze hadden een beurtschip en voeren met hun schip van plaats naar plaats om allerlei goederen te vervoeren. Je kon bepaalde schippers de hele provincie door vinden. Je ziet dan ook dat de kinderen van schippers op allerlei verschillende plaatsen zijn geboren.(JdJ)

189. Ternaard. Fiskbuorsterwei. Deze weg gaat richting Fiskbuorren, een klein gehucht ten noorden van Ternaard. In tegenstelling tot Fiskbuorren zelf, zie je hier wel grote statige huizen. Ternaard lag strategisch aan een kruispunt van meerdere wegen. Je ziet dat alles hier vlak is, Ternaard is dan ook geen terpdorp. Waarschijnlijk waren er vroeger alleen huisterpen.(JdJ)

190. Waaxens. Door deze poort kwam men op het terrein van de vroegere stins Sjuxma. Het gehele terrein was verder omgracht en de zolder van de poort was in gebruik als duiventil. Op de poort is het wapenbord van Harinxma Botnia uit 1668 aangebracht. De Sjuxma boerderij werd lange tijd door de familie Jensma bewoond. Heel mooi zijn de muurankers te zien.(JvdW)

191. Wetsens. Sint Vituskerk, noordgevel. Deze kerk is rond 1100 in Romaanse stijl opgetrokken en was eerst vier meter langer. Naderhand werden ook kloostermoppen gebruikt. De toren met zadeldak stortte in 1842 in en werd niet herbouwd. Daarvoor in de plaats kwam er tegen de driezijdige westmuur een klokoverhuiving (achter de boom). De kerk werd in 1973 gerestaureerd.(OD)

192. Wetsens. Opgang naar de kerk. Duidelijk is de afgegraven terp (1892 en 1897) te herkennen waardoor de Opgong vier meter boven het maaiveld ligt. Het weiland op de voorgrond is in gebruik geweest als ijsbaan. Enkele jaren geleden is het voetpad naar de kerk in het kader van Historische Wandelpaden in NOFriesland hersteld. Het trappetje midden op de foto hoort daarbij.(OD)

193. Wetsens. Aan het weggetje om de terp stond in 1935 nog dit boerderijtje. Het eenvoudige, later bouwvallige, bedrijfje werd lange tijd bewoond door Andries Dijkstra, ook wel ‘de heremiet’ genoemd. Nu herinneren daar slechts een paar muurresten aan deze bijzondere persoon.(JvdW)

194. Wierum. De Nije Streek te Wierum heette in de volkmond de Jordaan, omdat er nogal wat mensen woonden. Tegenwoordig heet deze straat de Thomas Jellesstrjitte. Op de foto wordt het huisje afgebroken dat het laatst werd bewoond door mevrouw Antje Hoeksma Visser.(DK)

195. Wierum. Haven. Aan het eind van de vaart te Wierum lagen de schepen om bieten te laden, maar ook om turf te brengen. Deze vaart is er nu niet meer. Omdat de vaart direct achter de dijk lag, moest hij vanwege gevaar van dijkzwakte gedempt worden. Daar werd in 1954 mee begonnen.(JvdW)

196. Wierum. De kerk springt natuurlijk in het oog als men Wierum binnenkomt. Hier nog een foto van voor de oorlog. Het transformatorhuisje van het P.E.B. (Provinciaal Elektriciteits Bedrijf) staat er al lang niet meer. Men zag door het hele dorp de grote houten elektriciteitspalen.(JvdW)

197. Wierum. Achterkant van de Ternaarderweg, in de volksmond de Tillewei. We zien nog de grote boerderij van de Poutsma‘s, die in 1980 is afgebrand. Nu staat op deze plaats de bungalow van de familie Visser.(GdJ)

198. Wierum. Efter Buorren heet nu Liudgerstraat, een gezellig straatje met op het eind een boerderijtje tegen het kerkhof aan. Het huisje rechts is inmiddels verdwenen. Opvallend zijn hier weer de elektriciteitspalen die elk huis van elektra voorzag. Of Liudger ooit in Wierum is geweest, is nog altijd onzeker.(JvdW)

199. Wierum. De Hoofdstraat loopt van noord naar zuid door Wierum. In deze straat waren diverse bedrijfjes gevestigd, zoals een bakker en een smid. En misschien ook wel een timmerman zoals ladder en trap doen suggereren. Nu is er geen enkel bedrijf meer.(JdJ)

200. Wierum. De Pastoriestrjitte doet al vermoeden dat de pastorie in deze straat moet staan. Dat is ook het geval, alleen woont er geen dominee meer in Wierum. Het ging om de pastorie van de Gereformeerde Kerk Nes-Wierum. De pastorie staat ook niet op deze foto, wel de huisjes die er tegenover zijn gebouwd.(DK)

Verantwoording van de foto’s:DD = Collectie Doede DoumaDK = Collectie Douwe KoopmansDvdW = Collectie David van der WerffDZ = Collectie Douwe ZwartGdJ = Collectie Gerrit de JongGJ = Collectie Geert JongelingJdJ = Collectie Jan de JagerJvdW = Collectie Jacobus van der WerffKD = Collectie Kees DijkstraOD = Fotocollectie DongeradeelRT = Collectie Reinder TolsmaSMA = Collectie Museum Admiraliteitshuis

Gebruikte Literatuur:Ealsum, fan doe en no, A.C. Boonstra-Oegema e.a., 1988Anjum in oude ansichten, H. Iedema, 1978Van Anigheim tot Anjum, H. Iedema, 1976125 jaar christelijk onderwijs in Anjum 1866-1991, H. Iedema, 1991Verdwenen plekjes, Albert van de Bunt en Hilko Hofstra, z.j.Dokkum, een stad vol herinneringen, D. van Minnen, 1975Dokkum, beeld van een stad, G.I.W. Dragt e.a., 1986Dokkumer Nieuwe Zijlen in historie, R. Nouta, 1995Ee in oude ansichten, D.A. Zwart, 198Schetsen uit de historie van Ee, D.A. Zwart, 1994Wonen en werken in Engwierum, toen en nu, K. de Graaf, 1996Ingwierrum troch de tiden hinne, Sj. Sipma, 1981Oerliz is it heale wurk…stinnen de oare helte, 4H-dorpen, 2008Holwerd, de geschiedenis van een terpdorp in woord en beeld, W.T. Keune, 1978Uit het verleden van Holwerd, M. Geertsma, 1993Metslawier van toen…., G. Jongeling, 1982Us doarp Mitselwier, M. Meindersma e.a., 2008Morra 750 jaar, H. Notenbomer e.a., 1980It doarp Nijewier, J. Walda, 1977Jimme mutte komme, ut waait, W.B. Banga, 2010Uit de Oude Foto-doos, serie krantenartikelen door Bram SpierWat staat er op de torenklokken van Oostdongeradeel, serie krantenartikelen door G. JongelingUit het album van Dongeradeel, G.I.W. Dragt, 1993Monumenten van Geschiedenis en Kunst, Noordelijk Oostergo, De Dongeradelen, H.M. van den Berg, 1983Kerken in Noordoost Friesland, A. Buursma, 2007