so luoc qua trinh hinh thanh dai tang kinh han van - hanh co

8/3/2019 So Luoc Qua Trinh Hinh Thanh Dai Tang Kinh Han Van - Hanh Co

1/49


2/49

dit! Sau cn sng d ca qun Hi gio, Pht gio n- khng cnvt tch g li c nh th trc cha tng c Pht gio. Cha thpthnh nhng ng gch vn, kinh sch u thnh tro bi, bo vt v cungvua Hi, tng ni b git sch, c s chy thot trn vo rng hoc sang Ty-tng v cc nc khc lnh nn.

Nhng cng tht may mn lm sao, khi Pht gio b tuyt tch chnh quhng mnh, th n li c mt cc ni khc t lu ri! T th k th 3trc Ty lch, Pht gio truyn ti Tch-lan, Min-in v cc ncvng Ty-vc. T nhng th k cui trc v u k nguyn Ty lch, Phtgio li truyn ti Vit-nam, Trung-quc, Ph-nam, Nam-dng v.v Cth ni, trc khi qun Hi gio trn vo cn qut x n-, th hu nhton b in tch Pht gio, c Nguyn-th, B-phi v Pht-trin nichung l tiu v i tha, u c mang ht ra ngoi quc, m ci kho

cha quan trng v s nht l nc Trung-hoa. Cng cn hai ci khoquan trng khc l Tch-lan v Ty-tng, nhng Tch-lan th ch c tng

Nam-truyn Thng Ta b, thun ty Nguyn-th; cn Ty-tng th chthun kinh in Mt gio; trong khi , Trung-quc th y c thnhin Nguyn-th, B-phi (tiu tha) v Pht-trin (i tha k c Mtgio, tuy in tch Mt gio khng y nh Ty-tng). Nh th, ci khoPht in Trung-quc qu tht v cng s v quan trng.

Ci kho thnh in Pht gio v i ny khng phi ch c xy dng trongmt sm mt chiu, m l c mt cng trnh c bi p lin tc,

bng phin dch v son thut, tri di hn nghn nm, ca hng ngn nhnvt v i, gm ch v cao tng v c s ca cc nc Thin-trc, Ty-vc,Trung-hoa, Vit-nam, Ph-nam, Triu-tin, v Nht-bn. gip ch quc gi c mt ci nhn xuyn sut v cng trnh lch s ny, chng ti xinghi tm lc qu trnh hnh thnh kho thnh in ca Pht gio Trung-quctri qua cc thi i nh sau:

II. CNG TRNH PHIN DCH

v TRC THUT TRUNG HOA

QUA CC THI I


3/49

1. Thi i ng-Hn (25-220). Vng triu ng-Hn (tc Hu-Hn) doLu T (Quang-v , 25-57) khai sng, ng Lc-dng (tnh H-namngy nay), truyn ni c 13 i vua; v cng vic phin dch Pht in,theo truyn thuyt, c bt u di triu vua Minh (58-75), l v vuath nh ca vng triu ny.

Theo truyn thuyt ph bin ca Pht gio Trung-quc, vo nm th 10 ninhiu Vnh-bnh (tc nm 67 TL) i vua Minh , mt on s gi ca vua sang Ty-vc, thnh c hai v cao tng ngi Thin-trc l Nhip Mang v Trc Php Lan, mang kinh ch Phn v tng Pht n Trung-quc. Pht gio c truyn vo Trung-quc t lc (tc hu bn th kth 1 sau k nguyn TL). Cng theo truyn thuyt ny, sau khi n Trung-quc, hai ngi Nhip Ma ng v Trc Php Lan cng dch chung kinhT Thp Nh Chng. l quyn kinh c dch t Phn vn ra Hn vn

u tin ti Trung-quc. Ngoi ra, ngi Trc Php Lan cn dch c nmb kinh khc l: Thp a on Kt (8 quyn), Php Hi Tng (1 quyn),Pht Bn Hnh (5 quyn), Pht Bn Sinh (1 quyn), v Nh Bch Lc ThpGii Hp D (2 quyn). C 5 dch phm ny sau b mt. Ch c quynkinh T Thp Nh Chng l cn lu truyn cho n ngy nay.

Truyn thuyt ca Trung-quc l nh vy, nhng theo nhng nghin cugn y th kinh T Thp Nh Chng c dch ra Hn vn ti Giao-ch(tn xa ca nc Vit-nam), ch khng phi ti Trung-quc (xin xem phnPh Lc 1, sch Gio Khoa Pht Hc Cp Hai, quyn thng, Hnh Cdch, Ban Bo Tr Phin Dch Php Tng Vit Nam n hnh ti California,nm 2005); cn 5 b kinh c ni l dch phm ca ngi Trc Php Lan th tht truyn. iu ny cho thy, lch s Pht gio Trung-quc trong giaion khi u ny tht m m, v truyn thuyt k trn khng c c svng chc ng tin tng; nh Pht Quang i T in (mc Trung QucPht Gio) c ni: Pht gio t n- truyn vo Trung-quc trongkhong nin hiu Vnh-bnh (58-75) i vua Hn Minh , nhng ch luhnh hn hp, s tch truyn ha rt mp m, kh bit c r rng. Cc vPhn tng sang ng- hong ha, c s tch r rng, bt u t nm u

vua Hn Hon , vi ngi An Th Cao......

Tht vy, mi n bn i vua cui cng ca vng triu ng-Hn l Hon (147-167), Linh (168-189), Thiu (189), v Hin (189-220), tct gia th k th 2 Ty lch, mi c cc v Phn tng tip tc n Trung-quc, v cng tc dch kinh mi c chnh thc ghi chp r rng; l ccngi:


4/49

- Sa mn An Th Cao, ngi nc An-tc, n Trung-quc nm 148, dch cc b kinh T , Chuyn Php Lun, Bt Chnh o, An Ban Th ,v.v c thy 176 b, gm 197 quyn (theo sch Lch i Tam Bo K doPh Trng Phng son vo i Ty), hu ht l kinh in tiu tha;

- Sa mn Chi Lu Ca Sm, ngi nc i Nhc-chi, n Trung-quckhong cui i vua Hn Hon , dch cc b kinh Bt Chu Tam Mui,Th Lng Nghim, o Hnh Bt Nh, V Lng Th Thanh Tnh Bnhng Gic, v.v c thy 21 b, gm 63 quyn; l nhng kinh in itha u tin c phin dch Trung-quc.

V cc ngi:

- Sa mn Trc Pht Sc (ngi Thin-trc), dch 2 b, gm 3 quyn;

- Sa mn Chi Diu (ngi nc Nhc-chi), dch 11 b, gm 12 quyn;

- Sa mn Khng C (ngi nc Khng-c), dch 1 b, 1 quyn;

- Sa mn m Qu (ngi Ty-vc), dch 1 b, gm 2 quyn;

- Sa mn Khng Mnh Tng (ngi Khng-c), dch 6 b, gm 9quyn;

- Sa mn Trc i Lc (ngi Ty-vc), dch 1 b, gm 2 quyn;

- C s An Huyn (ngi An-tc), dch 2 b, gm 3 quyn;

- V c bit c mt ngi Hn l c s Nghim Ph iu (ngi t Lm-hoi, tnh An-huy), dch 7 b, gm 10 quyn.

- Ngoi ra, sch Lch i Tam Bo K cn ghi tn 125 b kinh (gm148

quyn) tht dch (khng c tn dch gi).

2. Thi i Tam-Quc (220-280). Tip theo thi ng-Hn l thi Tam-quc, nc Trung-hoa chia thnh ba nc nh l Ngy (220-265), Thc(221-263) v Ng (222-280). Nm 220, tha tng ca vua Hin nhHu-Hn l To Tho (155-220) cht, con l To Phi (187-226) bn chim


5/49

ngi ca vua Hin , t xng , lp nn nc Ngy (cng gi l To-Ngy), vn ng ti Lc-dng, thng tr vng Giang-bc (pha Bc sngDng-t). Nm 221, mt ngi thuc dng di nh Hn l Lu B (162-223), chng li nh Ngy, quyt khi phc nh Hn, bn xng vng t

pha Ty Trung-quc, lp nn nc Thc (cng gi l Ty-Thc, hay Thc-Hn), ng Thnh- (tnh T-xuyn ngy nay). Nm 222, Tn Quyn(182-252) chng li nc Ngy, bn chim lnh vng Giang-nam (pha Namsng Dng-t), lp nn nc Ng (cng gi l ng-Ng), ng Kin-nghip (Nam-kinh ngy nay).

Trong thi Tam-quc ny, Pht gio bt u pht trin, nhng ch hainc Ngy v Ng m thi, ch cha ph cp n nc Thc. Sinh hotPht gio ch yu trong thi i ny vn l phin dch kinh in. Cc v caotng dch kinh nc Ngy c:

- Sa mn m Ma Ca La, tc Php Thi, ngi Trung- n, n kinh Lc-dng ca nc Ngy nm 222, dch b lut Tng K Gii Bn (1quyn);

- Sa mn Khng Tng Khi, tc Tng Gi Bt Ma, ngi nc Khng-c, n kinh Lc-dng nm 252, dch 2 b kinh c Gi Trng GiS Vn (2 quyn) v V Lng Th (2 quyn);

- Sa mn m (ngi An-tc) dch b lut m V c Yt Ma (1quyn);

- Sa mn Bch Din (ngi nc Qui-t) dch 6 b kinh, gm 8 quyn;

- Sa mn An Php Hin (ngi An-tc) dch 2 b, gm 5 quyn.

Cc v cao tng v c s dch kinh nc Ng c:

- C s Chi Khim, ngi Nhc-chi, n Kin-nghip vo cui thi ng-

Hn, dch cc kinh i Minh , Duy Ma Ct S Thuyt Bt T NghPhp Mn, i Bt N Hon, v.v c thy 129 b, gm 152 quyn;

- Sa mn Khng Tng Hi, ngi Giao-chu (tc Vit-nam), n kinh Kin-nghip ca nc Ng vo nm 247, dch cc b kinh Ng Phm (5quyn), B Tt Tnh Hnh (2 quyn), A Nan Nim Di (2 quyn), v.v;


6/49

trc , khi cn Giao-chu, ngi cng dch cc kinh Lc Tp (9quyn), Tp Th D Tp (2 quyn), v.v

- Sa mn Duy K Nan, ngi Thin-trc, dch 2 b kinh A Sai Mt BTt (4 quyn) v Php C (2 quyn);

- Sa mn Trc Lut Vim (ngi Thin-trc) dch 3 b kinh, gm 3 quyn;

- Sa mn Chi Cng Lng Tip (ngi Ty-vc, Giao-chu), dch (tiGiao-chu) b kinh Php Hoa Tam Mui (6 quyn).

Ngoi ra, sch Lch i Tam Bo K cn ghi tn ca 110 b kinh (gm 291quyn) tht dch thuc thi k ny.

3. Thi i Ty-Tn (265-316). K tip thi Tam-quc l thi Ty-Tn.Nm 263, nc Ngy tiu dit v chim ly nc Thc; by gi ch cn lihai nc l Ngy v Ng. Nm 265, tng ca nh Ngy l T-m Vim(236-290) git vua cui ca nh Ngy, t ln ngi hong , lp nnvng triu mi, l nh Tn, vn ng ti Lc-dng. Nm 280, nhTn dit ng-Ng, thng nht t nc, s gi y l vng triu Ty-Tn.

Pht gio trong thi i ny pht trin mnh, v sinh hot ch yu vn ldch kinh; cn v t tng th cha c g khi sc. Cc v dch kinh trongthi i ny gm c:

- Sa mn Trc m Ma La St (ngi nc Nhc-chi, sinh n-hong) dch cc kinh Quang Tn Bt Nh, Nhn Vng Bt Nh Ba La Mt, A DuyVit Tr, i Bt N Hon, V Lng Th, v.v c thy 210 b, gm 394quyn;

- Sa mn Cng Lng Lu Ch (ngi Ty-vc) dch 1 b kinh, 1 quyn;

- Sa mn An Php Khm (ngi nc An-tc) dch 5 b kinh, gm 12quyn;

- Sa mn V La Xoa (ngi nc Vu-in) dch b kinh Phng Quang BtNh (20 quyn);


7/49

- Sa mn Chi Php (ngi nc Nhc-chi) dch 4 b kinh , gm 5 quyn;

- Sa mn Php T (ngi Hn) dch 23 b kinh, gm 29 quyn;

- Sa mn Php Lp (ngi Hn) v sa mn Php C (ngi Hn) dch chung4 b kinh, gm 13 quyn; sau khi ngi Php Lp vin tch, ngi Php Cdch tip 132 b, gm 142 quyn;

- Sa mn Chi Mn (ngi Nhc-chi) dch 2 b kinh, gm 13 quyn;

- C s V S (ngi Hn) dch 1 b kinh, gm 2 quyn;

- C s Nhip Tha Vin (ngi Hn) dch 3 b kinh, gm 4 quyn;

- C s Nhip o Chn (ngi Hn) dch 54 b kinh, gm 66 quyn;

- C s Trc Thc Lan (ngi Hn) dch 2 b kinh, gm 5 quyn.

Ngoi ra, sch Lch i Tam Bo K cn ghi tn ca 8 b kinh (gm 15quyn) tht dch thuc thi k ny.

4. Thi i ng-Tn (317-420). Tip theo thi Ty-Tn l thi ng-Tn.Cui thi Ty-Tn, vo nm 316, tc Hung-n t phng Bc trn xungnh ph v tiu dit nh Ty-Tn, chim ht lnh th vng Giang-bc (tc

pha Bc sng Trng-giang), thnh lp mt quc gia cho Hung-n, tquc hiu l Triu (s gi l Tin-Triu). By gi, mt ngi trong hongtc Ty-Tn l T-m Du, lui xung vng Giang-nam (tc pha Nam sngTrng-giang), t xng , lp nn vng triu ng-Tn, ng thnhKin-khang (tc Kin-nghip, nay l Nam-kinh). Nh vy, song song vivng triu ng-Tn (c s coi l chnh thng) phng Nam,

phng Bc, t nh Tin-Triu tr v sau, cc dn tc Ng-H (tc nm dn

tc thiu s: Hung-n, Tin-ti, Yt, Chi, v Khng) ni ln tranh cp tai ln nhau, trc sau chia nhau kin lp n 16 tiu quc (gm c: Tin-Triu, Thnh, Tin-Lng, Hu-Triu, Tin-Yn, Tin-Tn, Hu-Yn, Hu-Tn, Ty-Tn, Hu-Lng, Nam-Lng, Bc-Lng, Nam-Yn, Ty-Lng, H, Bc-Yn); s gi l thi i Ng-H-thp-lc-quc. Nhngcc vng triu ca 16 nc thiu s ny khng c s coi l chnh thng,


8/49

cho nn giai on ny ca lch s Trung-quc c gi l thi i ng-Tn, hoc ng-Tn-thp-lc-quc, hay ng-Tn-lit-quc.

Trong thi i ng-Tn-lit-quc ny, c hai vng Giang-nam v Giang-bc, Pht gio pht trin cc mnh c v tn ngng ln t tng gio dc.Rt nhiu cao tng n t n- v Ty-vc, m cc v cao tng ngiTrung-hoa cng xut hin ng o. V cng tc dch kinh li cng tr nnquan trng.

4.1. Cc v dch kinh, son lun v vit truyn k vng Giang-nam (lnhth ca vng triu ng-Tn) gm c:

- Sa mn Pht Bt La (tc Gic Hin, ngi Thin-trc) dch vakinh va lut c thy c 15 b, gm115 quyn;

- Sa mn Thi L Mt a La (ngi Qui-t) dch 3 b kinh Mt gio, gm 11quyn;

- Sa mn Chi o Cn (ngi Nhc-chi) dch 2 b kinh, gm 7 quyn;

- Sa mn Khang Php Thy (ngi Khng-c), dch 1 b kinh, gm 10quyn;

- Sa mn Trc m V Lan (ngi Ty-vc) dch 110 b kinh, gm 112quyn;

- Sa mn Khang o Ha (ngi Khng-c) dch 1 b kinh, gm 3 quyn;

- Sa mn Ca Lu Gi (ngi Ty-vc) dch 1 b kinh, 1 quyn;

- Sa mn C m Tng Gi B (ngi K-tn, ban u n Trng-an,

kinh nc Hu-Tn Giang-bc, sau di xung L-sn, ri kinh Kin-khang vng Giang-nam ca nh ng-Tn) dch 5 b kinh, lun,gm 117 quyn;

- Sa mn lut s Ti Ma La Xoa (ngi K-tn, ban u n Trng-an, saudi xung Kin-khang) dch 2 b lut, gm 5 quyn;


9/49

- Sa mn lut s m Ma dch 1 b lut yu, gm 2 quyn;

- Thin s Pht Bt La (ngi Thin-trc, ban u ti Trng-an, saudi xung L-sn, ri Kin-khang) dch 15 b kinh, lut, lun, gm 115quyn;

- Sa mn Php Hin (ngi Hn), dch 5 b kinh, gii, lun v son 1 btruyn k, c thy 24 quyn;

- Sa mn K a Mt (ngi Ty-vc) dch 25 b, gm 46 quyn;

- C s Trc Nan (ngi Thin-trc) dch 3 b, gm 4 quyn;

- Sa mn Trc Php Lc (ngi Thin-trc) dch 1 b, 1 quyn;

- Sa mn Tung Cng (ngi Hn) dch 3 b, 3 quyn;

- Sa mn Thi Cng (ngi Hn) dch 1 b, 1 quyn;

- Sa mn Php Dng (ngi Hn) dch 1 b, 1 quyn;

- Sa mn Tu Vin (ngi Hn) son lun v vit ta, c thy 14 b, gm 35quyn;

- Sa mn Trc Tng Phu (ngi Hn) son lun, 1 quyn;

- Sa mn m Sn (ngi Hn) son 2 b lun, gm 6 quyn;

- Sa mn Chi n (ngi Hn) son 6 b lun, 6 quyn;

- Sa mn Trc Tng (ngi Hn) son lun, 1 quyn;

- Sa mn o Lu v sa mn o T (u ngi Hn) son lc kinh mc, 4

quyn;

- Sa mn Chi Mn (ngi Hn) son lc, 1 quyn;

- Sa mn Khang Php Sng (ngi Hn) son lun, 1 quyn;

- Sa mn Trc Php T (ngi Hn) son truyn, 1 quyn;


10/49

- Sa mn m Vi (ngi Hn) son lun, 2 quyn;

Ngoi ra cn c 52 b kinh (gm 57 quyn) c ghi l tht dch.

4.2. Giang-bc, tc lnh th ca 16 nc Ng-H, Pht gio cc ncHu-Triu, Tin-Tn, Hu-Tn, Ty-Tn, v Bc-Lng l thnh t hn c;nhng cng vic phin dch kinh in th ch c sch s ghi li 3 ncTn v nc Bc-Lng.

4.2.1. Nh Tin-Tn (351-394). Nm 351, Ph Kin (thuc dn tc Chi)chim thnh Trng-an, t xng , kin lp nc Tn, s gi l Tin-Tn, truyn ni c 6 i vua, ko di c 44 nm th b Hu-Tn tiudit. Cc v cao tng dch kinh di triu i nh Tin-Tn gm c:

- Sa mn lut s m Ma Tr (ngi Ty-vc) dch 2 b lut, 2 quyn;

- Sa mn lut s Tu Thng (ngi Hn) dch lut, 1 quyn;

- Sa mn m Ma B (ngi Thin-trc) dch 1 b kinh, gm 5 quyn;

- Sa mn Cu Ma La Pht (ngi Ty-vc) dch 1 b kinh, gm 2 quyn;

- Sa mn m Ma Nan (ngi nc u-kh-lc, Bc n-) dch 5 bkinh, gm 114 quyn;

- Sa mn Tng Gi Bt Trng (ngi nc K-tn) dch 3 b, gm 27quyn;

- Sa mn Tng Gi B (ngi K-tn) dch 3 b, gm 60 quyn;

- Sa mn o An (ngi Hn) ch gii, bin son 24 b, gm 28 quyn.

Ni chung, trong thi Tin-Tn, cc kinh, lut v lun thuc tiu tha huht c dch ra Hn vn.


11/49

4.2.2. Nh Hu-Tn (384-417). Nm 384, mt v tng qun ca nhTin-Tn l Diu Trnh (330-393, thuc dn tc Khng) lm phn, chimt V-bc, t xng l Tn vng, lp nn nh Hu-Tn. Sau , Diu Trnhdit nh Tin-Tn, Trng-an tr thnh kinh ca Hu-Tn. Pht gio thi Hu-Tn cn thnh hnh hn thi Tin-Tn, m ngi sao sng chinht trong thi i ny l php s Cu Ma La Thp (344-413). Cc v caotng dch v son thut kinh lun trong thi ny gm c:

- Sa mn Trc Pht Nim (ngi Hn) dch 13 b kinh, lun, gm 86 quyn;

- Sa mn Cu Ma La Thp (ngi Qui-t) dch 98 b kinh, lun, gm 425quyn;

- Sa mn Pht Da X (ngi K-tn) dch 4 b kinh, lut, gm 69 quyn;

- Sa mn Pht Nh a La (ngi K-tn) dch 1 b lut, gm 58 quyn;

- Sa mn m Ma Da X (ngi K-tn) dch 2 b lun, gm 21 quyn;

- Sa mn m Ma Qut a (ngi Thin-trc) dch 1 b lun, gm 22quyn;

- Sa mn Tng Triu (ngi Hn) son 4 b lun, gm 4 quyn;

- Sa mn Tng Du (ngi Hn) son kinh lc, 1 quyn;

- Sa mn o Hng (ngi Hn) son lun, 1 quyn.

4.2.3. Nh Ty-Tn (385-400). Nm 385, mt v tng qun ca nh

Tin-Tn l Khut-phc Quc Nhn (thuc dn tc Tin-ti), t xng tLng-ty, lp nc Ty-Tn, ng Uyn-xuyn (thuc tnh Cam-tcngy nay). ng rt tin Pht, th knh sa mn. Lc y c ngi Thnh Kin(ngi Ty-vc) hnh ha n , ng rt sng knh, dng trng l tip i,thnh cu li dch kinh. Ngi ng li mi, dch c cc kinhPhng ng Vng H Khng Tng, Thi T Tu i Noa, A Nan Vn SPht Ct Hung, v.v c thy 14 b, gm 21 quyn. Ngoi ra, sch Lch i


12/49

Tam Bo K cn ghi c 8 b kinh (gm 11 quyn) tht dch thuc thi kny.

4.2.4. Nh Bc-Lng (397-439). Nm 397, mt vin tng ca nhHu-Lng (386-403) l Th-c Mng Tn (ngi tc Hung-n) dy qunlm phn, tn mt v thng th ca Hu-Lng l on Nghip lm Lngvng, ng t Trng-dch (thuc tnh Cam-tc), s gi l nh Bc-Lng. Nm 401 Mng Tn li git on Nghip v t lp lm vua Bc-Lng, di sang C-tng. l mt trong vi nc cui cng ca thii Ng-H-thp-lc-quc; sau b nh Bc-ngy tiu dit. Mng Tn cng lngi tn sng Pht php, cho nn cng vic dch kinh triu i ny cngrt quan trng. Cc v dch gi Bc-Lng gm c:

- Sa mn o Cung (ngi Hn) dch 2 b kinh, gm 12 quyn;

- Sa mn Php Chng (ngi Hn) dch 1 b kinh, gm 4 quyn;

- Sa mn m V Sm (ngi Thin-trc) dch 24 b kinh, gm 151 quyn;

- Sa mn Ph Bt Ma (ngi Ty-vc) dch 1 b lun, gm 60 quyn;

- C s Th-c Kinh Thanh (ngi Hung-n) dch mt b thin kinh, gm 2quyn;

- Sa mn Tr Mnh (ngi Hn) dch 1 b kinh, gm 20 quyn;

- Sa mn m Gic (ngi Hn) dch 1 b kinh, gm 15 quyn;

- Tht dch: 5 b kinh, gm 17 quyn.

Mt iu ng ch trong qu trnh phin dch thnh in thuc thi i

ng-Tn-thp-lc-quc ny, l bn b kinh trng yu ca gio php itha c dch ra Hn vn; l: Bt Nh, Php Hoa, Nit Bn, v Hoa

Nghim. Truy nhin, ngay trong thi i y, nhng b kinh ny cha cdch trn vn, phi n cc i sau mi y .


13/49

5. Thi i Nam-Bc-Triu (420-589). y l giai on lch s k tip thii ng-Tn. Trong giai on lch s ny, Trung-quc vn b chia thnhhai phn Nam, Bc (ly sng Trng-giang lm ranh gii), nhng cc vngtriu thng tr hai vng lnh th ny u c sch s cng nhn l chnhthng, cho nn giai on c s gi l thi i Nam-Bc-triu.Vng triu ng-Tn Giang-nam, vo gia nm 420, b quyn thn lLu D ni ln cp ngi, kin lp nn nh Tng, s gi l Lu-Tng. Nitip vng triu Lu-Tng cn c ba vng triu Nam-T, Tiu-Lng vTrn. C bn vng triu ny u ng thnh Kin-khang, k tip nhauthng tr min Hoa-nam (tc Giang-nam), i lp vi cc vng triu Hoa-bc, nn s gi l Nam-triu. Trong khi Hoa-bc (tc Giang-bc),cc vng triu Bc-Ngy, ng-Ngy, Ty-Ngy, Bc-T, v Bc-Chu ktip nhau thng tr, s gi l Bc-triu.

Pht gio thi i Nam-Bc-triu, tuy c hai ln b php nn, nhng nichung, cc vua cha tri qua cc i u tn sng Pht php, ht lng ngh cc Pht s, nn cng vic dch kinh, trc thut cng rt thnh t.

5.1. Nam-triu. Cng vic dch kinh v trc thut cc triu i thucNam-triu Giang-nam c tm lc nh sau:

5.1.1. Nh Lu-Tng (420-479). Nm 420, Lu D dit nh ng-Tn,ln ngi xng , lp vng triu Tng, s gi l Lu-Tng. Trong mynm u tin ca thi i ny, Lu D, tc vua Tng V (420-422)

ban lnh sa thi tng ni, nhng t i vua Vn (424-453) tr i th Phtgio rt c ng h; bi vy, c nhiu bc cao tng t phng Ty tidch kinh v hnh o, chng nhng th, cc bc danh tng ngi Hn cngxut hin nhiu:

- Sa mn lut s Pht Thp (ngi nc K-tn) dch 3 b lut, gm 36quyn;

- Sa mn Cng Lng Da X (ngi Ty-vc) dch 2 b kinh, gm 2quyn;

- Sa mn Cu Na Bt Ma (ngi K-tn) dch 7 b kinh, lun, gm 38quyn;


14/49

- Sa mn Cu Na Bt La (ngi Thin-trc) dch 78 b kinh, gm 161quyn;

- Sa mn Tng Gi Bt Ma (ngi Thin-trc) dch 5 b lun, gm 27quyn;

- Sa mn m Ma Mt a (ngi K-tn) dch 11 b kinh, gm 12 quyn;

- Sa mn Cng c Trc (ngi Ty-vc) dch 2 b kinh, gm 7 quyn;

- Sa mn Y Dip Ba La (ngi Ty-vc) dch 1 b lun, gm 10 quyn;

- Sa mn m V Kit (ngi nc Hong-long) dch kinh, 1 quyn, v vittruyn k, 1 quyn;

- Sa mn Trc Php Quyn (ngi Thin-trc) dch 6 b kinh, gm 29quyn;

- C s Th-c Kinh Thanh (nguyn Bc-Lng, sau khi Bc-Lng bBc-Ngy tiu dit, chy xung Kin-khang c ng, tip tc s nghip

phin dch) dch 35 b kinh, gm 36 quyn;

- Sa mn Tr Nghim (ngi Hn) dch 14 b kinh, gm 36 quyn;

- Sa mn Bo Vn (ngi Hn) dch 4 b kinh, gm 15 quyn;

- Sa mn Tu Nghim (ngi Hn) dch 1 b kinh, gm 36 quyn;

- Sa mn Tu Gin (ngi Hn) dch 25 b kinh, gm 25 quyn;

- Sa mn lut s Tng C (ngi Hn) son 1 b yt ma, gm 2 quyn;

- Sa mn lut s Php Dnh (ngi Hn) son 3 b lut, gm 3 quyn;

- Sa mn Tng Cng (ngi Hn) dch 1 b kinh, gm 2 quyn;

- Sa mn o Nghim (ngi Hn) dch 2 b kinh, gm 3 quyn;

- Sa mn Dng Cng (ngi Hn) dch 4 b kinh, gm 4 quyn;


15/49

- Sa mn Php Hi (ngi Hn) dch 2 b kinh, gm 2 quyn;

- Sa mn Tin Cng (ngi Hn) dch kinh, 1 quyn;

- Sa mn o Nghim (ngi Hn) son 1 b lun, gm 2 quyn.

5.1.2. Nh Nam-T (479-502). Nm 479, Tiu o Thnh chim nginh Lu-Tng, xng , t quc hiu l T, s gi l Nam-T. Cc vua nh

Nam-T khng nhng ng h Pht gio nhit tnh, m cn pht tm hc higio l vi cc v cao tng. Cc bc cao tng a phng v t phng Tyti tham gia cng tc dch kinh v trc thut gm c:

- Sa mn m Ma Gi Da X (ngi Thin-trc) dch kinh, 1 quyn;

- Sa mn Tng Gi Bt La (ngi Thin-trc) dch 1 b lut, gm 18quyn;

- Sa mn Cu Na T a (ngi Thin-trc) dch 3 b kinh, gm 12 quyn;

- Sa mn t Ma Ma (ngi Ty-vc) dch 2 quyn kinh;

- Sa mn Ma Ha Tha (ngiTy-vc) dch 1 quyn kinh, 1 quyn lut;

- Sa mn Php (ngi Hn) dch 2 b kinh, gm 2 quyn;

- Sa mn Php (ngi Hn) dch 3 b kinh, lut, gm 3 quyn;

- Sa mn Php Nguyn (ngi Hn) dch 2 b kinh, gm 2 quyn;

- Sa mn Php Ni (ngi Hn) dch 1 b kinh, gm 2 quyn;

- Sa mn Vng Tng (ngi Hn) son 1 b danh s kinh gm 5 quyn, v1 b mc lc gm 2 quyn;

- Sa mn m Cnh (ngi Hn) dch 2 b kinh, gm 4 quyn;

- Sa mn o Chnh (ngi Hn) dch kinh, 1 quyn;


16/49

- Sa mn o B (ngi Hn) dch 5 b kinh, gm 5 quyn;

- Sa mn Php Vin (ngi Hn) ch gii 1 b kinh, gm 3 quyn;

- Sa mn Hu C (ngi Hn) ch gii 1 quyn kinh;

- C s Vng Cn (ngi Hn) son 1 quyn tng s.

5.1.3. Nh Tiu-Lng (502-557). Nm 502, Tiu Din dit nh Nam-T,ln ngi xng , sng lp nh Lng, s gi l Tiu-Lng. Trong thi i

Nam-triu th Pht gio triu i nh Lng l thnh hnh nht. Cc vdch kinh v trc thut trong thi ny gm c:

- Sa mn Tng Gi B La (ngi nc Ph-nam) dch 11 b kinh, lun, gm38 quyn;

- Sa mn Mn a La Tin (ngi nc Ph-nam) dch 3 b kinh, gm 11quyn;

- Sa mn Chn (ngi nc u-thin-ni, TrungThin-trc) dch v son16 b kinh, lun s, k, gm 46 quyn;

- Sa mn ni Tng Php (ngi Hn) dch 21 b kinh, gm 35 quyn;

- Sa mn Diu Quang (ngi Hn) dch kinh, 1 quyn;

- Sa mn Tng Oai (ngi Hn) son 1 quyn v lut;

- Sa mn Tng Hu (ngi Hn) son 14 b tp, k, truyn, gm 67 quyn;

- Sa mn o Hoan (ngi Hn) son 1 quyn k (21 bi);

- Sa mn Tng Thiu (ngi Hn) son 1 b kinh lc, gm 4 quyn;

- C s Mc o Hin (ngi Hn) dch 1 quyn kinh;

- Vng t Nguyt B Th Na (nc u-thin-ni, trc n Bc-Ngy, triqua ng-Ngy [xem mc Bc-triu di], sau n Lng) dch 1quyn kinh;


17/49

- Sa mn Tng Mn (ngi Hn) tp son 1 b mc lc gm 88 quyn;

- Sa mn Tng Xng (ngi Hn) son 8 b tp lc, gm 107 quyn;

- Sa mn Php Lang (hay Php Lng, ngi Hn) ch 1 b kinh, gm 72quyn;

- V Tiu Din (hong nh Tiu-Lng) ch 1 b kinh, gm 50 quyn;

- Sa mn Tu Linh (ngi Hn) son 1 b kinh sao, gm 12 quyn;

- Sa mn Tu Kiu (ngi Hn c ngi c l Tu Co) son 1 b truyn,gm 14 quyn;

- C s Vin m Don (ngi Hn) son 1 b lun sao, gm 20 quyn;

- Gin-vn Tiu Cng (hong nh Tiu-Lng) cng nhiu v hc sson 1 b tp, gm 200 quyn;

- Sa mn Tr Tng (ngi Hn) son 1 b ngha lm, gm 80 quyn;

- C s Ngu Hiu Knh (ngi Hn) son 1 b yu s, gm 30 quyn.

5.1.4. Nh Trn (557-589). Nm 557, Trn B Tin ph vua Knh ca

nh Tiu-Lng, ln ngi xng , t quc hiu l Trn. Cc vua trong thii ny u noi gng vua V nh Lng lc trc trong vic bo hPht gio. Cng tc dch kinh trong thi i ny c:

- Sa mn Chn (tip tc s nghip phin dch t thi nh Lng) dch 48b kinh, lun, s, truyn, gm 232 quyn;

- Vng t Nguyt B Th Na (t thi nh Lng) dch 1 b kinh, gm 7quyn;

- Sa mn Tu B (ngi Ph-nam) dch 1 b kinh, gm 8 quyn.


18/49

5.2. Bc-triu (386-581). Trong khi cc vng triu Lu-Tng, Nam-T,Tiu-Lng, v Trn k tip nhau thng tr min Hoa-nam, th cng trongkhong thi gian , cc vng triu Bc-Ngy, ng-Ngy, Ty-Ngy,Bc-T v Bc-Chu thng tr min Hoa-bc; s gi l Bc-triu. Cngvic dch kinh v trc thut cc triu i thuc Bc-triu c tm lcnh sau:

5.2.1. Nh Bc-Ngy (386-534). Bc-Ngy l nc ln nht vngGiang-bc, c kin lp rt sm, t thi ng-Tn-thp-lc-quc. Nm386, Thc-bt Khu xng vng, kin lp nc Ngy, ng Thnh-lc(thuc tnh Ni-mng ngy nay), s gi l nh Bc-Ngy (cng gi lHu-Ngy). Nm 398, Khu di xung Bnh-thnh (huyn i-ng, tnhSn-ty ngy nay), ri nm sau xng , tc o-v (386-409). Nm

420, khi nh Lu-Tng m u thi i Nam-triu Giang-nam, th vngGiang-bc vn cn trong thi i Ng-H-thp-lc-quc. Nm 440 (ditriu Ngy Thi-v ), Bc-Ngy dit Bc-Lng (nc cui cng ca thii 16 nc Ng-H), thng nht ton vng lnh th Hoa-bc, tr thnhvng triu u tin ca thi i Bc-triu.

Trong thi Bc-Ngy ny, ngoi tr v vua th ba, l Thi-v (424-452), thc hin chnh sch tiu dit Pht gio, cn cc vua khc u ng hPht gio nhit thnh, cho nn Pht gio rt hng thnh, cha vin c c myvn ngi, gio on ng ti c triu. Ch tng t phng Ty ti cng thtng o. Cng vic dch kinh c tm lc nh sau:

- Sa mn Tu Gic (ngi Hn) dch 1 b kinh, gm 13 quyn;

- Sa mn m Diu (ngi Hn) dch 3 b kinh, lun, truyn, gm 7 quyn;

- Sa mn m Tnh (ngi Hn) son 1 b kinh, gm 2 quyn;

- Sa mn Ct Ca D (ngi Ty-vc) dch 5 b kinh, lun, gm 25 quyn;

- Sa mn m Bin (ngi Hn) dch 1 b kinh, 1 quyn;

- Sa mn m Ma Lu Chi (ngi Thin-trc) dch 3 b kinh, gm 8 quyn;

- Sa mn Php Trng (ngi Hn) dch kinh, 1 quyn;


19/49

- Sa mn B Lu Chi (ngi Thin-trc) dch 37 b kinh, lun, gm 126quyn, v son 1 quyn mc lc;

- B la mn C m Bt Nh Lu Chi (cng gi Bt Nh Lu Chi, ngiThin-trc) dch 18 b kinh, gii, lun, gm 92 quyn;

- Sa mn Lc Na Ma (ngi Thin-trc) dch 6 b kinh, lun, gm 24quyn;

- Sa mn Pht Phin a (ngi Thin-trc) dch 10 b kinh, lun, gm11 quyn;

- Vng t Nguyt B Th Na (nc u-thin-ni, Trung Thin-trc) dch 3b kinh, gm 7 quyn;

- Sa mn T Mc Tr Tin (ngi nc -trnh, Bc Thin-trc) dch 5 blun, gm 5 quyn;

- Sa mn t Ma B (khng r ngi nc no) dch 1 quyn lun.

5.2.2. Nh ng-Ngy (534-550) v nh Ty-Ngy (535-551). Nm 534,

nc Bc-Ngy b phn lit thnh hai nc nh: ng-Ngy ng Nghip-thnh (tnh H-nam) v Ty-Ngy ng Trng-an (tnhThim-ty). Pht gio hai triu i ny u rt thnh hnh, nhng ch vcao tng chuyn vic dch kinh th khng c nhiu nh cc triu i khc.Di thi ng-Ngy ch thy ghi li 3 v l b la mn Bt Nh Lu Chi, samn B Lu Chi v vng t Nguyt B Th Na, u c mt t thiBc-Ngy.

5.2.3. Nh Bc-T (550-577). Nm 550, Cao Dng ot ngi nh ng-

Ngy, kin lp nh Bc-T (cng gi l Cao-T), vn ng Nghip-thnh. Cc vua Bc-T u sng phng Pht php, ht lng lm cho Phtgio hng thnh. Trong thi ny, c hai v dch kinh m s sch cn ghi li:

- Sa mn Na Lin Da X (ngi nc -trnh, Bc Thin-trc) dch 7 bkinh, lun, gm 52 quyn;


20/49

- C s Vn-s (cng gi l Vn Thin , ngi Hn) dch 1 quyn kinh.

5.2.4. Nh Bc-Chu (557-581). Nm 557, nh Ty-Ngy Trng-an b V-vn Gic ot ngi, kin lp nh Bc-Chu. Nm 576, Bc-Chu li tiu dit Bc-T; th l Bc-triu, t by gi ch cn mt nc duynht l Bc-Chu; min Hoa-bc tr li tnh trng thng nht nh thi Bc-

Ngy lc trc. n nm 581 th Bc-Chu b nh Ty tiu dit. Di triui Bc-Chu, tuy vua V (561-578, vua i th ba ca nh Bc-Chu) chtrng hy dit Pht gio, nhng cc v vua khc ca triu i vn tn phngPht gio; cng vic dch kinh v trc thut vn tin trin, lc ghi cc vnh sau:

- Sa mn m Hin (ngi Hn) son kinh yu, 2 b, gm 23 quyn;

- Sa mn lut s Nhng Na Bt La (ngi nc Ba-u-ma) dch 1 blun, 1 quyn;

- Sa mn t Ma Lu Chi (ngi nc Ma-lc) dch 1 b ng vn, gm 20quyn;

- Sa mn X Na Da X (ngi Thin-trc) dch 6 b kinh, gm 17 quyn;

- Sa mn Da X Qut a (ngi Thin-trc) dch 3 b kinh, gm 8 quyn;

- Sa mn X Na Qut a (ngi Thin-trc) dch 4 b kinh, gm 5 quyn;

- Sa mn Tng Min (ngi Hn) son 2 b truyn, 2 quyn;

- Sa mn Tu Thin (ngi Hn) son 1 b lun, gm 8 quyn;

- Sa mn Vong Danh (ngi Hn) son 12 b truyn, lun, 12 quyn;

- Sa mn Tnh i (ngi Hn) son 1 b tp, gm 11 quyn;

- Sa mn o An (ngi Hn) son lun, 1 quyn.


21/49

6. Thi i Nh Ty (581-619). Nm 581, v t tng ca vng triu Bc-Chu l Dng Kin, son ngi vua Bc-Chu, t xng , kin lp vngtriu Ty, ng Trng-an, chm dt thi i Bc-triu. n nm 589,nh Ty li c binh nh xung Hoa-nam, tiu dit nc Trn, thng nhtTrung-quc, chm dt thi i Nam-bc-triu. Nh Ty ko di c 38nm th b mt vo tay nh ng. Tuy ch trong mt thi gian ngn ngi,nhng Pht gio trong thi i nh Ty, v c cc bc qun vng nhitthnh ng h, cho nn, chng nhng c phc hng sau thi Chu V dit Pht, m cn pht trin tht rc r. Ring v cng tc dch kinh, trcthut, sch s ghi li cc v cn li thnh tch nh sau:

- Sa mn Tng Xn (ngi Hn) son lun, 1 quyn;

- C s t Ma X Na (tc Php Tr, con trng ca b la mn Bt Nh Lu

Chi, i Bc-Ngy) dch 1 b kinh, 1 quyn;

- Sa mn T Ni a Lu Chi (ngi Thin-trc) dch 1 quyn kinh Trung-quc, ri sang Vit-nam cng dch 1 quyn kinh;

- Sa mn Na Lin Da X (ngi Thin-trc, ti Trung-quc t thi Bc-T) dch 8 b kinh, gm 28 quyn;

- Sa mn Tr Khi (ngi Hn) ch s kinh, lut v son lun, c thy 22 b,gm 87 quyn;

- Sa mn Tng Tu (ngi Hn) son tp 1 b kinh, gm 60 quyn;

- Sa mn X Na Qut a (ngi Thin-trc, ti Trung-quc t thi Bc-Chu) dch 31 b kinh, gm 165 quyn;

- Sa mn t Ma Cp a (ngi Thin-trc) dch 9 b kinh, lun, gm 46quyn;

- Sa mn Php Thng (ngi Hn) son 3 b lun v kinh lc, gm 43quyn;

- Sa mn Linh D (ngi Hn) son 8 b lun, k, gm 30 quyn;

- Sa mn Tn Hnh (ngi Hn) son 2 b tp lc, gm 35 quyn;


22/49

- Sa mn Php Kinh (ngi Hn) son 2 b kinh lc, gm 12 quyn;

- Sa mn Bo Qu (ngi Hn) tp hp 1 b kinh, gm 8 quyn;

- Sa mn Tng Cn (ngi Hn), son 1 b tp k, gm 31 quyn;

- Sa mn Ngn Tng (ngi Hn) son truyn, lun, k, 6 b, gm 9 quyn;

- Sa mn Tu nh (ngi Hn) son v ch gii lun, 4 b, gm 27 quyn;

- Sa mn B ng (ngi ngoi quc, khng r nc no) dch 1 bkinh, gm 2 quyn;

- C s Ph Trng Phng (ngi Hn) son 1 b kinh lc, gm 15 quyn;

- C s T ng Khanh (ngi Hn) son 1 b lun, gm 2 quyn;

- C s Hu Qun T (ngi Hn) son 1 b truyn, gm 10 quyn;

- v.v...

7. Thi i Nh ng (618-907). n u th k th 7 th triu nh nhTy qu suy nhc, qun hng trong nc ni ln khp ni tranhginh quyn lc. Nm 618, ng cng L Uyn (566-635) em qun tinnh Trng-an, tiu dit nh Ty, ln ngi hong , lp nn nh ng,vn ng Trng-an.

Trong thi i nh ng, ngoi tr vua V-tng (841-846) ph hy Phtgio, cc v vng khc (k c n hong V Tc Thin, 684-705) u tnsng v ht lng bo h Pht gio; cho nn, d bn cnh lun lun c stranh ginh nh hng ca o gio, Pht gio vn pht trin mnh m vhng thnh cng cc - nht l hai thi k S ng (618-713) v Thnh

ng (713-805). thi i ny, c rt nhiu v danh tng xut hin, cctng phi ni ting nh Tnh , Lut, Thin, Mt, Hoa Nghim, PhpTng, v.v... u pht trin rc r, gy nn mt phong tro trm hoa ua n,a a v Pht gio ln hng tuyt nh trong lch s t tng Trung-quc;cho nn sch s thng ni, l thi i hong kim ca Pht gio Trung-quc.


23/49

Pht gio thi i nh ng s d c khi sc nh vy, thit ngh, l do nh hng ca s nghip phin dch kinh in v trc thut cc tc

phm Pht hc. Tht vy, trong thi i ny, s nghip dch kinh chimmt a v v cng quan trng trong lch s pht trin Pht gio Trung-quc.Vi s xut hin ca nh i phin dch Huyn Trang, nhiu t tng mim, cao siu ca Pht gio c pht huy Trung-quc, a Pht gioTrung-quc bc sang mt thi k gm rt nhiu bin chuyn mi, lm chonn Pht gio i tha hng thnh l thng. Gp cng vo s nghip phindch ny, cc v danh tng va bn x va ngoi quc nh Ngha Tnh, Bt

Nh (ngi K-tn), Thin V y (ngi ng n), Kim Cng Tr (ngiNam n), Bt Khng (ngi Tch-lan), v.v... u l nhng nh i phindch ni ting, ng gp rt ln trong vic hnh thnh kho tng kinh lunPht gio Trung-quc. Trong 5 v dch kinh tr danh ca Pht gio Trung-quc th i ng chim ht 3 v, l Huyn Trang, Ngha Tnh v Bt

Khng (2 v kia l Cu Ma La Thp i Hu-Tn v Chn cui iTiu-Lng u i Trn). Ngoi ra, trong s nghip dch kinh ca thi iny cng cn phi k n cc v dch s quan trng nh Tht Xoa Nan ,B Lu Ch, a B Ha La, Vn Bt Nh. S nghip phin dch yc lc thut nh sau:

- Sa mn Ba La Ph Ca La Mt a La (ngi Thin-trc) dch 3 b kinh,lun, gm 38 quyn;

- Sa mn Php Lm (ngi Hn) son 2 b lun, gm 10 quyn;

- Sa mn Huyn Trang (ngi Hn) dch v son 76 b kinh, lut, lun, k,truyn, gm 1.347 quyn;

- Sa mn Khuy C (ngi Hn) ch s 17 b kinh, lun, gm 105 quyn;

- Sa mn lut s o Tuyn (ngi Hn) son 11 b lut, lc, tp, truyn, k,gm 86 quyn;

- Sa mn Huyn ng (ngi Hn) dch 1 b m ngha, gm 25 quyn;

- Sa mn Tnh Mi (ngi Hn) son 1 b k, gm 4 quyn;

- Sa mn Tr Thng (ngi Hn) dch 4 b kinh, gm 5 quyn;

- Sa mn Gi Phm t Ma (ngi Thin-trc) dch 1 quyn kinh;


24/49

- Sa mn A a C a (ngi Thin-trc) dch 1 b kinh, gm 12 quyn;

- Sa mn Huyn Un (ngi Hn) son 1 b yu tp, gm 20 quyn;

- Sa mn Ngn Tng (ngi Hn) son 1 b tp, gm 6 quyn;

- Sa mn Na (ngi Thin-trc) dch 3 b kinh, 3 quyn;

- Sa mn Nh Na Bt La (ngi Nam-dng qun-o) dch 1 b kinh,gm 2 quyn;

- Sa mn a B Ha La (ngi Thin-trc) dch 18 b kinh, lun, gm 34quyn;

- C s Hnh Ngh (ngi Hn) dch 1 quyn kinh;

- Sa mn Phc L (ngi Hn) son 1 b lun, gm 2 quyn;

- Sa mn Tu Lp (ngi Hn) son 1 b truyn, gm 10 quyn;

- Sa mn Hoi T (ngi Hn) sao tp 4 b gii bn, yt ma, gm 8 quyn;

- Sa mn Pht a La (ngi nc K-tn) dch 1 quyn kinh;

- Sa mn Pht Ba L (ngi K-tn) dch 1 quyn kinh;

- Sa mn Vn Bt Nh (ngi nc Vu-in) dch 6 b kinh, lun, gm 7quyn;

- Sa mn Tu Tr (ngi Hn gc Thin-trc) dch 1 quyn tn tng;

- Sa mn Minh Thuyn (ngi Hn) son 1 b mc lc, gm 15 quyn;

- Sa mn Tht Xoa Nan (ngi Vu-in) dch 19 b kinh, gm 107quyn;

- B la mn L V Sim (ngi nc Lam-ba, pha Bc Thin-trc) dch 1quyn kinh;


25/49

- Sa mn Di Sn (ngi nc -ha-la, c quc pha Ty Nam caonguyn Pamir) dch 1 quyn kinh;

- Sa mn Huyn Nghi (ngi Hn) son 1 b lun, gm 3 quyn;

- Sa mn A N Chn Na (ngi nc Ca-thp-mt-la, pha Bc Thin-trc)dch 7 b kinh, gm 9 quyn;

- Sa mn Ngha Tnh (ngi Hn) dch v son 61 b kinh, lut, lun,truyn, gm 239 quyn;

- Sa mn B Lu Ch (tc t Ma Lu Chi, ngi Thin-trc) dch 53b kinh, lun, gm 111 quyn;

- Sa mn i ng (ngi Hn) dch 1 quyn lut;

- Sa mn Tu Uyn (ngi Hn) son 1 b m ngha, gm 2 quyn;

- Sa mn Bt Thch Mt a (ngi Thin-trc) dch 1 b kinh, gm 10quyn

- Sa mn Tr Nghim (ngi Vu-in) dch 4 b kinh, gm 6 quyn;

- Sa mn Kim Cng Tr (ngi Thin-trc) dch 25 b kinh, gm 32 quyn;

- Sa mn Hoi ch (ngi Hn) dch 1 b kinh, gm 10 quyn;

- Sa mn Thin V y (ngi Thin-trc) dch 4 b kinh, gm 14 quyn;

- Sa mn Tr Thng (ngi Hn) son 5 b kinh lc, sm nghi, gm 25quyn;

- Sa mn Bt Khng (ngi nc S-t, tc Tch-lan) dch 110 b kinh,

lun, gm 143 quyn;

- Sa mn A Cht t Tin (ngi Thin-trc) dch 3 b kinh, gm 5 quyn;

- Sa mn Php Nguyt (ngi Thin-trc) dch 1 quyn kinh;

- Sa mn Bt Nh (ngi Thin-trc) dch 6 b kinh, gm 70 quyn;


26/49

- Sa mn Lng Phn (ngi Hn) ch s 1 b kinh, gm 3 quyn;

- Sa mn Tim Chn (ngi Hn) ch s 4 b kinh, tp, gm 9 quyn;

- Sa mn Tr Th (ngi Hn) ch s 21 quyn lut;

- Sa mn Tu Mn (ngi Hn) ch s 20 quyn lut;

- Sa mn Nh Tnh (ngi Hn) ch s 1 b lut, gm 10 quyn;

- Sa mn Lng T (ngi Hn) ch s 1 b kinh, gm 10 quyn;

- Sa mn Siu Ng (ngi Hn) ch s 1 b kinh, gm 10 quyn;

- Sa mn Vin Chiu (ngi Hn) son 1 b kinh lc, gm 3 quyn;

- Sa mn Thi La t Ma (ngi Vu-in) dch 2 b kinh, gm 10 quyn;

- Sa mn Vt T Ng (ngi Qui-t) dch 1 quyn kinh;

- Trng gi Thng Huyn (ngi Hn) ch s 10 b kinh, lun, gm 64quyn;

- Sa mn Trng Qun (ngi Hn) ch s 5 b kinh. lun, gm 65 quyn;

- v.v

8. Thi i Ng-i Thp-Quc (907-960). y l thi k tan r ca quc Trung-hoa sau hn 300 nm thng nht di hai triu i Ty vng. Sau khi vng triu ng dit vong, phng Bc Trung-quc

lin tip xut hin 5 vng triu k tip nhau thng tr; l: Hu-Lng(907-923), Hu-ng (923-936), Hu-Tn (936-946), Hu-Hn (947-950),v Hu-Chu (951-960). S gi l Ng-i. Trong khi , phng Namv vng H-ng, trc sau c 10 nc chia nhau cng lm ch, s gi lThp-quc; gm c: Tin-Thc (908-925, T-xuyn ngy nay), Ng-Vit(908-932, Trit-giang ngy nay), Nam-Hn (917-971, Qung-ng), Ng(919-937, An-huy), Mn (933-945, Phc-kin), Hu-Thc (934-965, T-


27/49

xuyn), Nam-ng (937-958, Giang-t), v Bc-Hn (951-979, Sn-ty).Gp chung c Bc v Nam, s gi y l thi i Ng-i Thp-quc. Tronggiai on ny, Pht gio ch c gng gi nn np c, tuy cng c mt s vng ng h Pht gio nhit tnh, nhng khng c g c sc; l chani n s ph hoi Pht gio ca nh Hu-Chu. Ring v s nghip dchkinh th cng khng c g ni ti; tuy nhin, cng c mt s sch ctrc thut do cc ngi: Qun (ngi Cao-li), Vnh Minh Din Th nc Ng-Vit; v ngi Hng An nc Nam-ng.

9. Thi i Nh Tng (960-1279). Cui thi Ng-i Thp-quc, nm 960,Triu Khung Dn (927-976) ph b vua Cung (959-960) ca nhHu-Chu (951- 960) phng Bc, t ln ngi , t quc hiu l Tng,ng Khai-phong (tnh H-nam), s gi l nh Bc-Tng. Cui nm

1127, qun Kim nh chim Khai-phong, bt vua Khm-tng (1126-1127)em v giam nc Kim, thng tr ton vng Hoa-bc, chm dt vngtriu Bc-Tng. Lc , mt ngi hong tc ca nh Tng l Triu Cu, chy xung vng Hoa-nam, t xng , ng Lm-an (Hng-chu), sgi l nh Nam-Tng. C Bc v Nam-Tng ko di 320 nm. Pht gio tcui i ng qua i Ng-i Thp-quc rt suy yu, nhng sang ni Tng th li c phc hng v pht trin rc r, d khng snh cvi hai triu i Ty v ng thu trc.

Ring v s nghip phin dch kinh in, t i vua ng c-tng (780-805) v sau, tri gn 200 nm b gin on, nay ti triu i nh Tng thcng tc dch kinh c hng khi tr li. Tuy nhin, cc kinh in cdch trong thi k ny u l kinh in ph thuc, cn cc kinh in trngyu u c dch ht t i ng tr v trc. Trong triu i ny, chv cao tng t Thin-trc, Ty-vc ti rt ng, m cc v ngi bn xcng c; ni ting nht trong cng tc dch kinh c cc ngi:

- Sa mn Php Thin (ngi Thin-trc) dch 36 b kinh, tn, gm 52quyn;

- Sa mn Php Hin (ngi Thin-trc) dch 64 b kinh, tn, gm 75 quyn;

- Sa mn Thi H (nc -in-nang) dch 115 b kinh, gm 255 quyn;

- Sa mn Thin Tc Tai (nc Ca-thp-di-la) dch 22 b kinh, gm 75quyn;


28/49

- Sa mn Php H (nc Ca-thp-di-la) dch 35 b kinh, gm 270 quyn;

- Sa mn Nht Xng (ngi Thin-trc) dch 7 b kinh, lun, k tng, gm70 quyn;

- Sa mn Tr Ct Tng (ngi Thin-trc) v sa mn Kim Tng Tr (ngiTy-h) cng dch chung 2 b kinh, gm 8 quyn;

- Sa mn T Hin (ngi Thin-trc) dch 13 b kinh, gm 17 quyn (?);

- Sa mn Duy Tnh (ngi Hn) cng vi cc sa mn Thi H, Php H, HTng, Hu Phng v.v dch 27 b kinh gm 172 quyn, v bin son 3 bsch v ng hc v mc lc gm 80 quyn;

- Sa mn Thiu c (ngi Hn) v sa mn Tu Tun (ngi Hn) cngdch chung 2 b kinh, lun, gm 18 quyn;

- Sa mn Tng Cng (ngi Hn) dch 1 b kinh, gm 2 quyn;

- Sa mn Tri L (ngi Hn) ch s kinh v son lun, 8 b, gm 32 quyn

- v.v

tng thm tin nghi cho o trng dch kinh, vua Tng Thi-tng (976-997) ban sc xy Dch-kinh vin (nm 980) trong khun vin cha Thi-

bnh-hng-quc ngay kinh Khai-phong. Cc v dch kinh ni tingng thi nh Php Thin, Thin Tc Tai, Thi H, v.v... c nh vua miv c tr ti y chuyn vic phin dch kinh in. Vin Dch-kinh ct chc rt qui m, hon b, c y 9 v trong hi ng dch kinh thngc gi l Dch trng cu v.

10. Thi i Nh Nguyn (1260-1368). Vng triu Nguyn k tip vngtriu Tng, do ngi Mng-c kin lp. l thi k nc Trung-hoa bngi Mng-c xm chim v thng tr. T u th k 12, hn mt na lnhth pha Bc Trung-quc b nc Kim thng tr. Sang u th k 13,ngi Mng-c li tiu dit nc Kim, ri dit lun nh Nam-Tng, thngtr ton ci Trung-quc. V mt tn gio, triu nh nh Nguyn ch trngt do tn ngng, cho nn Pht gio, Nho gio, o gio, k c cc tn gio


29/49

mi du nhp nh Hi gio, Ki-t gio, u c cng lc lu hnh. Ring vPht gio, v cc vua Mng-c vn thm tn Lt-ma gio, nn trong thi inh Nguyn, Lt-ma gio c triu nh c bit bo h, coi l quc gioca Trung-quc.

V s nghip phin dch kinh in, v kho tng kinh in Pht gio cdch ht cc triu i trc, nn trong triu i ny hu nh khng c dch

phm no xut hin, ngoi tr mt s kinh thuc v Mt gio do ngi lt-maSa La Ba (1259-1314) dch vo i vua Nguyn Th-t (1260-1294). Tuynhin, cng c mt s vic quan trng lin quan n kinh tng, l viccc kinh in Ty-tng (Mt tng) c truyn vo Trung-quc v c dchra Hn vn trong thi i ny. Cc kinh in Tng vn ny c dch sangHn vn, ri c nghin cu, so snh, i chiu, v son thnh b Ch

Nguyn Php Bo Khm ng Tng Lc (10 quyn, do ngi Khnh Ct

Tng son nm 1289, triu vua Nguyn Th-t). Ngoi ra, triu nh cngtuyn ngi dch cc kinh in Tng ng y ra ch Mng-c do ngi PhtT Ba (1239-1280) sng ch (xin xem ph ch s 33, bi 24 trc).

11. Cc Thi i Minh (1368-1644), Thanh (1644-1911), v Dn-Quc(1912-?). Vng triu Minh ni tip vng triu Nguyn, do Chu NguynChng (1328-1398) kin lp; ko di gn 3 th k th b ngi tc Mn-chu tiu dit, chim ng v thng tr Trung-quc, kin lp vng triuThanh. Nh Thanh ko di gn 300 nm, nhng t sau lon Thi-bnh thin-quc (nm 1850) th suy yu hn; ri cuc cch mng dn ch (do Tn Vnlnh o) ni ln, nh Thanh b lt ngy 25.12.1911, chm dt ch Qun ch ca Trung-hoa tri my ngn nm, thay th bng ch Cngha, gi l Trung-hoa Dn-quc, do nhng ngi Hn ni tip nhau nmchnh quyn.

C hai vng triu Minh v Thanh u ng h Pht gio, nn Pht gio vnthnh hnh, nhng cng ch gi mc pht trin c t trc; cc chnhquyn Dn-quc, v ch trng t do tn ngng, nn khng ng h cng

khng cn tr, Pht gio vn t do pht trin. Ring v s nghip phin dchkinh in th khng c g ni, nhng v phng din trc thut th rt

phong ph. Cc v cao tng Trung-quc trong khong thi gian ny nhittm s gii kinh, lut, lun v vit nhiu tc phm nu r t tng giohc Pht gio ca thi i, nht l t tng dung hp gio ngha gia cctng phi Pht gio; c bit l xin dng hai php mn tu tp Thin vTnh ; ngoi ra cng c mt s tc phm vit v s liu Pht gio. Cc tc


30/49

gia ni ting trong khong thi gian ny c cc ngi S Thch Phm K, oDin, Vn Th Chu Honh, T Bch Chn Kh, Ham (Hm) Sn cThanh, Ngu ch Tr Hc, o Hu, Thin ng, V Tn, Nht Nim, NhTnh, Tn Ninh, Huyn Lun, v.v v cc v c s Vin Honh o, ChuKhc Phc, v.v i Minh; cc ngi Kin Nguyt c Th, Vn HiPhc T, o Bi Vi Lm, Tnh Am Tht Hin, v.v v cc v c s VinMinh (tc vua Ung-chnh nh Thanh), Bnh Thiu Thng, Bnh Hi Tc,Dng Nhn Sn, v.v i Thanh; cc ngi n Quang, Thi H,

Nhn, n Thun, v.v v cc v c s Vng Nht nh, Tng Duy Kiu,Chng Bnh Ln, Lng Khi Siu, v.v thi cn i (Dn-quc).

III. T MC LC KINH n I TNG KINH

1. 19 B Kinh Lc Hin Cn Lu Hnh

Cc kinh in c phin dch, v cc trc tc lin quan n kinh lutlun u c su tp v ghi chp vo danh sch c th t, lm thnh loisch gi l chng kinh mc lc (cng gi l kinh lc, tc l th mc Phtgio); nh , d nhiu dch phm hay tc phm b tht truyn, ngi sauvn bit c tn cc dch phm hay tc phm y. cng l nhng ti liu

qu gi nghin cu v lch s phin dch kinh in v trc thut lun, s Trung-quc; hn na, cng cn l nn tng hnh thnh i TngKinh Hn Vn.

T thi Hu-Hn cho ti nh Nguyn, tri hn mt nghn nm, s kinh lutlun c phin dch cng nh cc sch bin son v Pht hc, con s tn my ngn quyn. Bui u, s kinh in c phin dch hy cn t i,li tn mc cc ni, nn cha c mc lc nht nh. T i Tin-Tn (351-394) tr v sau, cc dch phm mi dn dn c su tp li v bin thnhdanh mc; ri cc i sau li ln lt b tc thm vo, lm cho s sch v

kinh lc ra i nhiu n vi chc b.

Trong b Lch i Tam Bo K, do Ph Trng Phng (i Ty) son, clit k 24 nh son kinh lc t trc, nhng ti i nh Ty (581-619) thu b mt ht. Ngay c b Tng L Chng Kinh Mc Lc ca ngi oAn (312-385) son vo nm 374 thi ng-Tn (317-419) cng khng cn;may m nhng danh mc trong b sch y c ngi Tng Hu (445-


31/49

518) chp li trong b Xut Tam Tng K Tp do chnh ngi bin son (vothi nh Lng thuc thi i Nam-Bc-triu).

Sch Lch i Tam Bo K cng lit k mt danh sch khc gm 6 b kinhlc c son trong khong t thi Nam-Bc-triu n i Ty (ChngKinh Bit Lc, i Tng; Xut Tam Tng Tp K Lc, i T [ng ra li Lng, ch khng phi i T]; T Th Chng Kinh Mc Lc, i T;

Ngy Th Chng Kinh Mc Lc, i Bc-Ngy; Lng Th Chng KinhMc Lc, i Lng; i Ty Chng Kinh Mc Lc, i Ty), nhng chc 2 b Xut Tam Tng K Tp (tc Xut Tam Tng Tp K Lc) v iTy Chng Kinh Mc Lc l cn lu truyn cho n ngy nay.

Li na, sch Cao Tng Truyn (Tu Kiu son nm 518, i Lng) c nutn b Kinh Mc ca m Tng son vo i Lu-Tng, v sch Qung

Hong Minh Tp (o Tuyn son nm 644, i ng) cng nu tn bPht Php Lc ca Nguyn Hiu T son vo i Lng, nhng c hai bkinh lc ny u b mt.

Nh vy, trong cc b kinh lc cn lu hnh cho n ngy nay (lc k sauy), th b Xut Tam Tng K Tp (15 quyn) ca ngi Tng Hu son vonm 510, i Lng (502-558), c coi l b kinh lc xa nht, lit k skinh lut lun c phin dch t thi Hu-Hn ti nh Tiu-Lng, tngcng c 2.211 b, gm 4.251 quyn.

Tip n, vo thi i nh Ty, nm 594, ngi Php Kinh son b ChngKinh Mc Lc (cng gi l Php Kinh Lc, gm 7 quyn), lit k s dch

phm v son phm tng cng c 2.257 b, gm 5.310 quyn. Nm 597, cs Ph Trng Phng (nguyn l mt tng s, b bt buc phi hon tctrong k php nn di triu vua V nh Bc-Chu) son b Lch i TamBo K (15 quyn), lit k 1.076 b, gm 3.292 quyn. Nm 602, ngi NgnTng son b Chng Kinh Mc Lc (cng gi l Nhn Th Lc, gm 5quyn), lit k 2.109 b, gm 5.058 quyn.

thi i nh ng, nm 664, ngi o Tuyn son b i ng Niin Lc (10 quyn), lit k 800 b, gm 3.361 quyn; cng trong nm ,ngi li son tip b Tc i ng Ni in Lc. Trong khong hai nm664-665, ngi Tnh Thi son b i ng ng Kinh i Knh i T

Nht Thit Kinh Lun Mc Lc (7 quyn), lit k 2.219 b, gm 6.694quyn. Ngi Tnh Mi son b C Kim Dch Kinh K (khng r nmno). Nm 695 (di triu i n hong V Tc Thin), ngi Minh Thuyn


32/49

son b i Chu San nh Chng Kinh Mc Lc (15 quyn). Nm 730,ngi Tr Thng son 3 b Tc C Kim Dch Kinh K (1 quyn), Khai

Nguyn Thch Gio Lc (20 quyn) v Khai Nguyn Thch Gio Lc LcXut (5 quyn). Nm 794, ngi Vin Chiu son b i ng Trinh

Nguyn Tc Khai Nguyn Thch Gio Lc (3 quyn). Nm 800, ngi VinChiu li son b Trinh Nguyn Tn nh Thch Gio Mc Lc (30 quyn).

Trong thi Ng-i Thp-quc, ch c b i ng Bo i t T Tu TcTrinh Nguyn Thch Gio Lc c ngi Hng An bin son vo nm 945.

Trong thi i nh Tng, nm 1013, c s Dng c son b i TrungTng Ph Php Bo Lc (22 quyn). Nm 1027, ngi Duy Tnh son bThin Thnh Thch Gio Lc (3 cun). Nm 1036, c s L Di Gin son bCnh Hu Tn Tu Php Bo Lc (21 quyn).

Vo thi nh Nguyn, i Tng Kinh ca Ty-tng (Mt gio) c truynvo Trung-quc, v c phin dch ra Hn vn. Cc kinh in ny li cem i chiu, so snh vi cc kinh in Hn vn c t trc, v cngi Khnh Ct Tng son thnh b Ch Nguyn Php Bo Khm ngTng Lc (10 quyn) vo nm 1289.

2. Cc Bn i Tng Kinh Hn Vn

T i Tng Kinh Hn Vn c dng ch cho b sch v i (tngth), tng tp tt c thnh in Pht gio gm ba tng Kinh, Lut, Lun (c dch ra Hn vn) l trung tm, v xung quanh l nhng sch ch sv nhng trc tc phm c tnh cch lun gii, k s, h thng ha v.vlin quan n ba tng trung tm ni trn. Tt c cc in tch ny u cvit bng Hn vn, do chnh ngi Trung-quc hoc ngi ngoi quc c trti Trung-quc v cc nc ln cn trc tip chu nh hng vn ha Trung-hoa (nh Kim, Liu, Triu-tin, v Nht-bn).

T i Tng Kinh vn khng thy ni n Pht gio n-; m trongkhong thi gian u ca Pht gio Trung-quc cng cha c. Ti thi i

Nam-Bc-triu th thy c cc t nht thit chng tng kinh in v nhtthit kinh tng xut hin. T cc i Ty, ng tr v sau mi c danhxng i Tng Kinh dng ch cho tt c kinh in do triu nh banlnh su tp v cng nhn.


33/49

T nguyn in Phn ng v Pali ng phin dch ra cc ngn ng khc trnth gii, th i Tng Kinh Hn vn c phin dch rt sm, v rt s.Bui ban s, s nghip phin dch kinh in Trung-quc c chnh thck t nm 148 s. TL (tc nm th 2 nin hiu Kin-ha, triu vua Hn Hon) l nm ngi An Th Cao (t nc An-tc) n Lc-dng; v cc dch

phm ca ngi ch yu l cc kinh in tiu tha. T nm 167, khi ngi ChiLu Ca Sm (ngi nc Nhc-chi) n Lc-dng, th cc kinh in c

phin dch ch yu l i tha.

Trong bui ban s y, cc kinh in c phin dch u do mi dch gi tbin chp ly v t truyn tr. n i Tin-Tn (thuc thi i ng-Tn-thp-lc-quc, 317-420), ngi o An (ngi Hn, 312-385) mi bt usu tp, phn loi cc kinh in c phin dch t trc, ri bin thnhdanh mc, l quyn Tng L Chng Kinh Mc Lc nhng rt tic,

quyn ny b tht truyn. T v sau, cng vic ny c tip tc,nhiu b kinh lc nh th c xut hin (nh va trnh by trn). Songsong vi vic lp danh sch son thnh cc b kinh lc y, ton b cckinh in c phin dch cng c sao chp v tp hp li cha gitrong cung tht hoc cc ngi cha ln ca triu nh. l hnh thc skhi trong tin trnh hnh thnh i Tng Kinh Hn Vn. Phong tro saochp v tp hp kinh in ny rt thnh hnh trong khong t T, Lng,cho n Ty, ng; nhng phi i n nh Tng (th k th 10) th vicn lot mi c bt u.

2.1. 5 B i Tng i Tng. K thut n lot ca Trung-quc c t thii nh ng. Vo lc , kinh sch cng c khc vn in, nhngch l nhng trng hp l t, vic n hnh cha c thnh hnh v phcp. n thi i nh TNG, nm th 4 nin hiu Khai-bo (971), vua Thi-t (960-976) sai Cao Phm v Trng Tng Tn n Thnh- (t Thc,tc tnh T-xuyn), khc vn ton b kinh in c phin dch ra Hnvn t lc khi th cho n ng i, tng cng c 13 vn bn. Khcxong, cc bn khc y c mang v n-kinh vin t trong cha Thi-

bnh-hng-quc (ti kinh Khai-phong, tnh H-nam) in. Cng vickhi s t nm 971 (triu vua Thi-t), cho n nm 983 (triu vua Thi-tng), c thy 13 nm th hon thnh. l b i Tng Kinh u tin caPht gio Trung-quc, c danh xng l KHAI BO TNG, gm 5.048quyn, c lit vo s nghip v i trong lch s n lot ca th gii. Bi Tng ny, sau khi n lot xong th ban pht i cc ni (k c cc nc

N-chn, Ty-h, Triu-tin, v Nht-bn), v thng c gi l Thc Bn.


34/49

Tip , nhiu v cao tng cng noi theo s nghip y, cho nn trong thi inh Tng c thm bn ln khc vn n hnh i Tng Kinh:

- Nm 1080 (i vua Tng Thn-tng), cc ngi Tu Vinh, Trung Chn, TrHoa v.v cha ng-thin ti Phc-chu (tnh Phc-kin) khi cng khcin b i Tng Kinh th nh trong triu i nh Tng (sau b Thc Bn), l b SNG NINH VN TH TNG, c hon tt t mt vo nm1103. Tuy y l cng trnh t nhn, nhng b i Tng ny sau khi honthnh, c triu nh chun nhn v ban sc t tn l Phc Chu ngTim Kinh Tng Sng Ninh Vn Th i Tng; thng thng c gi lng Thin T Bn. Cng trnh ny, sau li c tip tc nhiu t na,n nm 1176 mi thc s hon tt.

- Nm 1112 (i vua Tng Huy-tng), cc ngi Bn Minh, Bn Ng v.v cha Khai-nguyn, Phc-chu, khi cng khc in b i Tng th ba trongtriu i nh Tng, l b T L TNG, c hon tt t u vo nm1131; ri cng trnh c tip tc, nm 1148 hon tt t hai; v n nm1154 th tht s hon thnh. B ny thng c gi l Khai Nguyn TBn.

- Nm 1132 (i vua Tng Cao-tng), cc ngi Tnh Phm, Hoi Thmv.v cha Vin-gic ti T-kh, H-chu (tnh Trit-giang), khi s khcin b i Tng th t trong triu i nh Tng, l T KH TNG, gmc hai bn: T Kh Vin Gic Bn (cng gi l H Chu Bn, hay Tin TKh Bn) v T Kh T Phc Bn (cng gi Hu T Kh Bn). S d c hai

bn nh vy l v bn trc c khc in ti thin vin Vin-gic; sau ththin vin Vin-gic c i tn thnh thin vin T-phc, v bn sau lic khc in b tc cho bn trc. Hai bn y hp li lm thnh T KhTng, v thng c gi l T Kh Bn.

- Nm 1231 (i vua Tng L-tng), cc ngi Triu An Quc, Php mv.v cha Din-khnh ti Tch-sa, Ng huyn (tnh Giang-t), khc in

b i Tng Kinh th nm trong triu i nh Tng, l TCH SA TNG.Cng trnh ny ko di n nm 1322 (triu i nh Nguyn) mi honthnh, thng c gi l Tch Sa Bn.

Tri qua nhiu thi k binh ha, kinh in b tht lc hoc b thiu hy, nnc 5 bn i Tng trn, ngy nay u khng bn no cn nguyn vn.


35/49

2.2. i Tng Kinh Nc Liu. Nm 907, dn tc Khit-an pha ngBc Trung-quc khi dy, kin lp nc Liu, ng Lm-hong(Mn-chu). Lnh th nc ny gip ranh vi Bc-Tng, bao gm c tnhH-bc, Bc b tnh Sn-ty, v mt phn t Mng-c.

Dn tc Khit-an cng chu nh hng ca vn ha Hn tc, sng tn Phtgio; v vy, Pht gio nc Liu cng rt pht trin, khng thua km Phtgio nh Tng phng Nam. Cc kinh in Hn dch u c lu hnhti nc ny, cho nn, cc i vua Thnh-tng, Hng-tng v o-tng(trong khong t nm 983-1100), c 4 b kinh ln (Hoa Nghim, Bt

Nh, Bo Tch, Nit Bn) c cc vua cho khc vo , ghi li di tchPht gio ca nc Liu.

V s nghip khc vn in kinh, sau khi b i Tng u tin ca Trung-quc l Khai Bo Tng (tc Thc Bn) c n hnh, triu nh nh Tngcng cho ph bin bn ny sang nc Liu. Sau khi tip nhn b iTng ny, vua Hng-tng (1031-1055) ban lnh khi cng khc vn nhnh b i Tng ring cho nc Liu. Cng vic ny c thc hin ti

Nam-kinh (tc thnh ph Bc-kinh ngy nay), n khong nm 1063 (ivua o-tng) th hon thnh, danh xng l KHIT AN TNG, v thngc gi l Liu Bn. B ny c n 6.000 quyn, nhng hin nay khngcn.

2.3. i Tng Kinh Nc Kim. vng t Mn-chu ca nc Liu c dntc N-chn sinh sng. Khong nm 1115, tha lc triu nh nc Liu suyyu, h bn khi dy kin lp nc Kim, ng Hi-ninh (tnh Ct-lmngy nay). H li kt hp vi nh Tng tiu dit nc Liu (nm 1125),nn ton lnh th ca nc Liu ngy trc by gi thuc v nc Kim. Sau, tha lc nh Tng suy yu, h tin dn v pha Nam, ly c kinh Bin-kinh ca nh Tng, chim trn vng Hoa-bc, ui nh Tng chy v

vng Hoa-nam (lp ra nh Nam-Tng), ly sng Hoi lm ranh gii gia hainc Kim v Tng. Sau khi nh phn ranh gii, nh Kim di vYn-kinh (tc Nam-kinh ca nc Liu, cng tc l Bc-kinh ngy nay).

Ngi Kim cng trc tip chu nh hng mnh m ca ngi Hn, nntrnh vn ha, t tng cng rt cao, ging nh ngi Liu thu trc.


36/49

Triu nh cc vua Kim cng ht lng tn sng v bo h Pht gio, nnPht gio cng rt hng thnh nh vng triu Liu thu trc.

Ring v vic khc vn in i Tng Kinh, cng l mt s nghip v ica nc Kim. B i Tng ca nc Kim c tn l KIM BN I TNGKINH (gi tt l KIM TNG). B ny do t kheo ni Thi Php Trn tnhSn-ty ch xng, cn c theo b i Tng ca Bc-Tng (Thc Bn) khc thnh; ph tn do dn chng a phng ng gp cng dng. Cngtrnh c khi s khong nm 1148 (i vua Hi-tng), n nm 1173 (ivua Th-tng) th hon thnh. Nm 1178, ni s Php Trn em b i Tngy hin tng triu nh nc Kim, c vua Th-tng (1161-1189) cho ctgi ti cha Hong-php kinh Yn-kinh. Sau , vo u nh Nguyn,

b ny tng c b tc thm, nhng n cui nh Nguyn th b tht lc.Ri ngu nhin, vo nm Dn-quc th 23 (1934), mt hm ngi ta bng

pht hin c b i Tng ny ngay trong ni in Di Lc ca chaQung-thng huyn Triu-thnh, tnh Sn-ty; cho nn b i Tng nycng c gi l Triu Thnh Tng Bn. Nm 1935, hi Tch-sa-tng nh-n Thng-hi su tp nhng chng s, s truyn, kinh lc v.vtrong b Kim Tng ny m trong Tng Bn khng c, lm thnh b TngTng Di Trn, in thnh 120 tp.

2.4. i Tng Kinh Nc Triu Tin. Nc Triu-tin l mt bn o dnhlin vi lc a Trung-hoa v pha ng Bc, cng tng trc tip chu nhhng vn ha Trung-quc, v Pht gio t Trung-quc truyn vo ncny rt sm, t na sau th k th 4 (thi i ng-Tn), n th k th 10(di vng triu Cao-li, 935-1392) th pht trin v cng xn ln.

Ring v vic khc in i Tng Kinh, cng l mt s nghip v i caPht gio Triu-tin. Sau khi b i Tng Kinh u tin ca Trung-quc(Thc Bn) c cho lu hnh, th nh hng ca n lan rng khp ni.

Nhn , vng triu Cao-li cng sai ngi sang nc Tng thnh mt b

em v nc, vi nh s khc in mt b i Tng nh th nc mnh.Nm 1011, vua Hin-tng pht nguyn khai bn i Tng, y c vo bThc Bn ca nh Tng m cho khi s khc vn in b CAO LI TNG(cng gi l Cao Li Bn). Cng trnh ny phi tri qua 3 ln thc hin mihon thnh:


37/49

- Ln u, t khi khi s l nm 1011, n nm 1082 th hon tt, c gil S iu Bn.

- Ln th nh, nm 1085, ngi Ngha Thin (nguyn l mt v hong t, convua Vn-tng ca vng triu Cao-li) sang nh Tng cu php; nm 1090tr v nc, mang theo c rt nhiu chng s, kinh in ca cc tng

phi, v kinh in ca Khit-an, Nht-bn v.v em v nc, bin tpthnh b Tn Bin Ch Gio Tng Tng Mc; ri em khc bn in, l bCao Li Tc Tng Bn.

- Ln th ba, nm 1232 (i vua Cao-tng ca vng triu Cao-li) ncTriu-tin b qun Mng-c nh ph, c hai bn i Tng khc in tronghai ln trc u b thiu hy hu ht trong cn binh ha, ch cn li mt tmnh ri rc; cho nn nm 1236 (i vua Cao-tng), nh vua ban lnh

cho khc in li i Tng Kinh, n nm 1251 mi hon thnh, c gi lTi iu Bn (tc Bt Vn i Tng Kinh). Khi khc in b ny, ban n lot y c vo cc b Thc Bn, Khit an Bn v nhng mnh ri rc cn lica S iu Bn m i chiu, so snh, kiu chnh, ri cn ghi ch k cng,nn rt c gi tr trn phng din k cu. Sau khi hon thnh, b i Tngny c tng tr ti cha Hi-n Nam Triu-tin, nn cng thng cgi l Hi n T Bn. l b i Tng ni ting nht ca Triu-tin cnlu hnh n ngy nay, thng c gi l LI BN TNG KINH. Chnhhai b Sc Lot i Tng Kinh v i Chnh i Tng Kinh ca Nht-bncng ly b Li Bn Tng Kinh ny lm ti liu cn bn y c v thamkho.

Cc bn i Tng Kinh ca cc nc Liu, Kim v Triu-tin va k trnu trc tip chu nh hng ca i Tng Kinh i Tng, v u khi skhc in vo thi i nh Tng, nn c sp xp lin sau cc bn iTng Kinh i Tng, thy c mi quan h mt thit ca nn gio hcPht gio ng thi gia cc nc Trung-hoa, Liu, Kim v Triu-tin.

2.5. Cc Bn i Tng Kinh i Nguyn. Tnh hnh Pht gio thi inh Nguyn (1260-1368) va c trnh by s lc mt on trn. ych xin ni thm v cng trnh khc in i Tng Kinh. Trong i nh

Nguyn c 2 b i Tng c khc in:

- B PH NINH TNG, cng gi l NGUYN TNG, c khi s khcin vo nm 1277 (i vua Nguyn Th-t c thuyt ni vo nm 1269),


38/49

n nm 1290 th hon thnh, tng cng c 6.017 quyn. y l mt cngtrnh ca t nhn, do hai ngi o An v Nht Nh cha Ph-ninh tihuyn D-hng (tnh Trit-giang) ng ra khc in, cho nn b ny cngthng c gi l Ph Ninh T Bn. Vua Nguyn Th T cho in b iTng ny ra 36 bn tng cho cc nc tng qui phc hoc giao ho vinh Nguyn. Bn ny hin nay cn c ct gi ti hai cha Tng-thng vThin-chng ng-kinh, Nht-bn, v cng gip ch rt nhiu trongvic hnh thnh hai b Sc Lot Tng Kinh v i Chnh i Tng Kinhca Nht-bn.

- B HONG PHP TNG, do vua Nguyn Th-t ban sc lnh khc in.Cng trnh khi s t nm 1277 ti cha Hong-php Bc-kinh, n nm1294 th hon thnh, tng cng c 7.182 quyn, thng c gi l HongPhp T Bn. Mc lc ca b i Tng ny chnh l b kinh lc c tn Ch

Nguyn Php Bo Khm ng Tng Lc va ni mt on trn, nhngcng c thuyt ni rng, b i Tng ny cng tc l b Kim Tng c ci

bin. Ton b tng kinh ny b mt t lu.

2.6. Cc Bn i Tng Kinh i Minh. Trong thi i nh Minh, i TngKinh 5 ln c khai bn:

- Ln th nht, nm 1372 (nm th 5 nin hiu Hng-v i vua Minh Thi-t), nh vua ban sc lnh san khc i Tng ti cha Tng-sn Kim-lng(Nam-kinh), n nm 1403 th hon thnh, thu gm 1.612 b, gi l HNGV NAM TNG, c ct gi ti cha Bo-n Kim-lng.

- Ln th nh, nm 1412 (nm th 10 nin hiu Vnh-lc i vua Thnh-t),cng ti Nam-kinh, bn Hng V Nam Tng trn li c em sa cha chohon chnh hn, phn loi r rng hn, v c khc in li, n nm 1417th hon thnh, tng cng c 6.331 quyn, gi l VNH LC NAM TNG;

thng thng gi Nam Tng Bn, tc ch cho bn ny.

- Ln th ba, nguyn t nm 1410, vua Thnh-t ban sc lnh khc in iTng ti Bc-kinh; tuy nhin, mi n nm 1420 th cng trnh mi thc sc bt u, v n nm 1440 (i vua Anh-tng) th hon thnh, thu gm6.361 quyn, gi l VNH LC BC TNG, thng thng gi l Bc TngBn.


39/49

- Ln th t, trong khong nin hiu Gia-tnh (1522-1566) i vua Th-tng,mt b i Tng c khc in ti cha Chiu-khnh V-lm (nay lHng-chu, tnh Trit-giang), gi l V LM TNG (cng gi l CHIUKHNH TNG). c im ca bn ny l ln u tin n c san khctheo hnh thc phng sch (ging nh sch ngy nay), rt tin li ctng; nhng chng may n b tht lc t lu, nay cha tm ra vt tch.

- Ln th nm, nm 1586 (i vua Thn-tng), ngi o Khai cha Lng-nghim (huyn Gia-hng, tnh Trit-giang) pht nguyn ng ra khc inmt b i Tng Kinh. Cng trnh c khi s ti am Diu-c ni Ng-i, vi s ph gip ca cc ngi Huyn D, Chn Kh v c Thanh; ccv c s th h tr v ti chnh. Khng bao lu th ngi o Khai vin tch,ngi Huyn D thay th ch o cng trnh. Ri khng bao lu sau ,ngi Huyn D cng li vin tch, nhng v cn li lun phin k tip nhau

gnh vc trch nhim, v cng vic khc vn c di v Knh-sn (huynD-hng, tnh Trit-giang). Cui cng, tt c s vn khc u c tptrung v cha Lng-nghim in, n nm 1620 th b i Tng ny chon tt, theo hnh thc phng sch (nh V Lm Bn trn), c gil Lng Nghim T Bn (cng gi l Gia Hng Bn, hay KNH SNTNG). Tuy y l mt cng trnh t nhn, nhng so trong cc b i Tngi Minh th b ny c lu hnh rng ri hn c, nn thng thng n cnc gi l MINH TNG, hay Minh Bn. Sang i vua Khang-hi (1662-1722) nh Thanh, b Minh Tng ny li c khc in b tc my ln na,n nm 1676 mi thc s c co thnh, thu gm 1.618 b, c thy7.334 quyn.

2.7. i Tng Kinh i Nh Thanh. Trong thi i nh Thanh cng c 5 b i Tng c xut bn:

- TC TNG KINH: B ny bt u khc vn vo nm 1666, di i vuaKhang-Hi (Thanh Thnh-t, 1662-1722), gm 1.833 quyn thm vo bMinh Bn i Minh; sau li khc thm b HU TC TNG KINH na,

gm 1.246 quyn tng b cho b Tc Tng Kinh trc; v nh vy, bTc Tng Kinh c gi l Minh Tc Tng Bn, v b Hu Tc Tng Kinhc gi l Tc Minh Tc Tng Bn.

- LONG TNG: B ny c khi cng khc vn ti Bc-kinh vo nm1735 i vua Ung-chnh (Thanh Th-tng, 1723-1735), n nm 1738 ivua Cn-long (Thanh Cao-tng, 1736-1795) th hon thnh, thu gm 1.662


40/49

b, 7.168 quyn. B ny ly b Bc Tng Bn i Minh lm cn bn yc. cng l b i Tng ln nht trong cc b i Tng do triu nhkhm nh t trc n nay. Vo cui i Thanh, T Hi thi hu tng bi Tng ny cho Nht-bn, hin cn c ct gi ti Long-cc i-hc -th-qun ng-kinh.

- B NP TNG: Nm 1866 (i vua ng-tr, 1862-1874), Kim-lng cc s Dng Nhn Sn pht nguyn ng ra khai bn, hp cng vi cccha cc ni nh Bc-bnh (Bc-kinh), Thin-tn, Kim-lng, Giang-bc,Dng-chu, T-lng, T-chu, Hng-chu, chia nhau khc in mt b iTng. V do nhiu cha cng thc hin, nn khi b i Tng ny hon tt,c gi l B Np Tng. Tuy lm sau, nhng so ra, b ny vn khng y bng b Long Tng trn.

- TN GI TNG: B ny c in t nm 1911 (nm cui cng ca triui nh Thanh) ti tinh x Tn-gi Thng-hi, n nm 1920 (thi iDn-quc) th hon thnh, thu gm 1.916 b, 8.416 quyn. y l b iTng u tin ca Trung-quc p dng k thut in bng cch xp ch ri(hot t bn), khng phi khc vn. B ny ly b Sc Lot Tng ca

Nht-bn lm cn c, nhng thm bt t nhiu, loi b nhng hng ch chthch, hiu nh v.v..., lm gim i gi tr nghin cu.

2.8. i Tng Kinh Thi i Dn-Quc: Gic lon Thi-bnh thin-quc cui i nh Thanh va chng li triu nh m cng nhm nh ph Phtgio, lm cho Pht gio cng b suy yu i. Sang u thi Dn-quc (t nm1912), Pht gio li b phong tro cch mng bi xch (chung vi nhng ttng Khng, Mnh c xa); cho nn ch v cao tng v c s nng ct cng nhau pht khi phong tro vn ng chn hng Pht gio, lm cho Phtgio tr thnh l mt nn gio hc chn chnh, ch nc li dn, ch khng

phi v ch nh nhng ngi ng quyn quan nim. Cng cuc chn hngPht gio c thc hin nhiu lnh vc, trong , s nghip xut bn

pht hnh i Tng Kinh cng rt c ch trng.

- Trc ht, nh trn ni, cng vic bin n b TN GI TNG ckhi s vo nm cui cng triu i nh Thanh (nm 1911), nay vn ctip tc, v n nm 1920 (nm Dn-quc th 9) th hon thnh. Tip ,th cc Thng-v n-th-qun cng in li b TC TNG KINH ca Nht-

bn.


41/49

- Nm 1934, i s Phm Thnh pht tm nh n li b Tch Sa Tng iTng. V b ny (cng nh nhng b i Tng khc ca i Tng) bmt mt nhiu phn, khng cn nguyn vn nh xa, nn ngi phi i ccni mong tm li nhng phn b thiu mt. Do chuyn i tm ny mngi tnh c pht hin c b Kim Tng (vn b mt t cui i nh

Nguyn) gm 4.950 quyn, c ct giu trong ni in Di Lc ca chaQung-thng huyn Triu-thnh, tnh Sn-ty. Sang nm sau (1935), Ngicng vi qu v Dip Cung Xc, Tng Duy Kiu v.v trong hi Tch-sa-tng nh-n Thng-hi, su tp nhng chng s, s truyn, kinh lcv.v trong b Kim Tng m trong Tng Bn khng c, in thnh b TNGTNG DI TRN, gm 120 tp.

- Nm 1944, cha Php-tng Thng-hi thnh lp hi Ph-tu i-tng-kinh san-hnh, ch s l cc v c s Tng Duy Kiu, Hong S Phc v.v,

bin n b PH TU TNG (cng gi l Dn Quc Tng Tu i TngKinh), n nm 1955 th xong. B ny t thy ph bin.

- Nm 1956, qu v Khut nh Quang, Triu Hng Thch v.v ca hi Tu-nh Trung-hoa i-tng-kinh i-loan khi xng bin tp bTRUNG HOA I TNG KINH (cng gi l Trung Hoa Tng), chia lm 4

phn: Tuyn Tng, Tc Tng, Dch Tng, v Tng Mc Lc. Phn TuynTng (phn chnh) thu gm ni dung ca tt c cc b i Tng c ttrc (nh Tch Sa Tng, Tng Tng Di Trn, Lng Nghim T Bn, VnT Tng v.v), b i nhng ch trng lp; phn Tc Tng thu tp tt cPht in t trc n gi cha c nhp tng; phn Dch Tng thu tpcc Pht in tng c dch ra cc ngn ng Ty-phng ang tn mc trong v ngoi nc. C th ni, l bn i Tng s nht, hn c iChnh Tng ca Nht-bn; nhng gii hc gi Pht hc vn thch dng bi Chnh Tng hn, v n hiu khm k cng, tin li cho vic nghin cu;hn na, n cng khng qu cng knh, di chuyn d dng hn.

- Nm 1977, sa mn Qung nh, gim c nh xut bn i-loan Pht-gioXut-bn-x ti i-bc, pht nguyn bin tp v n hnh b PHT

GIO I TNG KINH, n nm 1983 th cng trnh hon thnh, thu tp2.643 b, gm 11.052 quyn. B ny c chia lm 2 phn l Chnh Tngv Tc Tng. Chnh Tng th ly b Tn Gi Tng lm cn bn y c, ridng cc b i Tng khc nh i Chnh, Tch Sa, Minh Bn, v.v btc thm; Tc Tng th ly b Ph Tu Tng lm cn bn y c.


42/49

- Nm 1977, hi Pht-gio Pht-quang-sn i-loan do php s Tinh Vnch tr, khi s bin tp v n hnh b PHT QUANG I TNGKINH. Theo k hoch tr liu, b ny c phn lm 16 tng nh A HmTng, Bt Nh Tng, Thin Tng, Tnh Tng, Php Hoa Tng v.v,cui cng l Tp Tng. n nm 1987 th hon tt c phn u tin cacng trnh l A Hm Tng, v cho xut bn.

2.9. i Tng Kinh Nht Bn: Nht-bn l mt qun o nm phang chu , trong vng Bc Thi-bnh dng. Nc Nht c 4 hn ochnh nm tri di t Bc xung Nam theo hnh cnh cung, m o ln nhtl Bn-chu (Honshu) c vng b bin cc Ty Nam rt gn vi bn oTriu-tin (ch cch 180 km qua eo bin i-m - Tsushima); cho nn nc

ny tip nhn c Pht gio rt sm t Triu-tin truyn sang. Theo ssch Nht-bn, Pht gio t Triu-tin truyn sang Nht-bn vo gia thk th 6, di triu i thin hong (tc hong ) Khm Minh (Kimmei) -v thin hong th 29 ca Nht-bn. Tn ngng nguyn th ca ton thngi Nht l Thn-o (Shinto), nhng ch trong vng gn na th k tngy du nhp, vo cui th k th 6, vi s tn lc hong dng ca thi tThnh c (Shotoku, nhip chnh 593-622) di triu i ca n hong SuyC (Suiko, 593-627), Pht gio tr thnh mt nn tn ngng c c svng chc, c qung b trong khp cc tng lp x hi, t triu nh chon dn chng, vt ln trn a v ca Thn-o. Ti th k th 8, di triui Ni-lng (Nara, 710-794), mi quan h gia Nht-bn v Trung-qucngy cng tng cao v mt thit. Nht-bn khng nhng tip thu vn ha,t tng Trung-quc, m cn dng c ch Hn lm thnh vn t chonc mnh; v trong bi cnh , Pht gio ti Nht-bn cng pht trincc k xn ln, v tr thnh quc gio ca x s ny. T , Pht gio

Nht-bn cng ngy cng pht trin ln mi, cho n th k th 13 th tt ccc tng phi Pht gio Trung-quc u c mt y nc ny; lcha ni n mt s tng phi c sng lp ring bit ti nc Nht(khng phi do trung-quc truyn sang), nh Nht Lin tng chng hn.

Nhng n thi i ca thin hong Minh Tr (Meiji, t nm 1868 tr i) thPht gio b chn p, c lc cn b n p, ph hoi, cho nn th lc gimdn, khng cn a v c tn nh xa na.

Theo thng k gn y, ti Nht-bn, mc d ngy nay c thm mt s tngio khc t Ty-phng truyn ti, nhng tn Pht gio vn chim a s(n 70% dn s); cha vin c 80.000 ngi; tng s c 200.000 v. Nht-bn


43/49

cng c hn 20 trng i hc, trung hc v vin nghin cu Pht gio; victu hc vn c duy tr, tuy phm lng c st km hn thi xa. Nhiu tchc Pht gio c thnh lp t sau th chin th II, trong , gii c s tigia ng mt vai tr quan trng, vi vic m rng nhiu chng trnhhng dn qun chng tu hc Pht php. Cng vic phin dch kinh lun,

bin son v n hnh sch bo qung b gio l o Pht t trong nc ran ngoi nc, v ang c pht huy rm r do hng trm hc gi Phtgio Nht-bn thc hin. Ton b kinh sch ca Pht gio Ty-tng cchuyn ng v cho xut bn ti Nht; tt c nhng bi nghin cu v gio lo Pht c in t nhiu quc gia khc nhau, cng c su tp chuynng v n hnh. Pht gio Nht-bn cng tng gip cho cc hc gi v sinhvin ngoi quc n Nht-bn hc Pht. Ring v cng trnh xut bn iTng Kinh, tht l mt s nghip to ln ca Pht gio Nht-bn. Khngnhng th, i Tng Kinh do Pht gio Nht-bn thc hin, nh b i

Chnh Tn Tu i Tng Kinh chng hn, tng c cc hc gi Pht giocoi l hon b nht trong cc b i Tng Kinh Hn vn t trc n nay.Qu trnh bin tp i Tng Kinh ca Pht gio Nht-bn c trnh by slc nh sau:

- B i Tng Kinh u tin ca Nht-bn l b THIN HI TNG (cngc gi l Khoan Vnh T Bn, hay Oa Tng), c n hnh vo bui s kca thi i c-xuyn (Tokugawa, 1603-1868), do ngi Thin Hi (1536-1643) cha Khoan-vnh ti Giang-h (Edo, tc Tokyo ngy nay) phtnguyn thc hin. B ny ly b i Tng T Kh Bn ca nh Tng(Trung-quc) lm bn gc, v ly b Ph Ninh T Bn ca nh Nguyn(Trung-quc) b sung, c thc hin bng k thut in ch ri bngg, bt u t nm 1637, n nm 1648 th hon thnh; thu gm 1.453 b,6.323 quyn. n bn ca b ny ch c mt s lng nh, nn khng c

pht hnh rng ri; ngy nay ch cn tm thy mt s cha c ni cc danhsn m thi.

- Th n l b HONG B BN TNG KINH (cng gi l Thit NhnBn) do ngi Thit Nhn (1630-1682) thc hin ti cha Vn-phc ni

Hong-b. B ny c theo b Minh Bn (tc Lng Nghim T Bn, hayMinh Tng) ca nh Minh (Trung-quc) m khc in li, theo phng phpkhc vn theo tng trang trong nguyn bn, t nm 1669 n nm 1681 thhon thnh; thu gm 1.618 b, 7.334 quyn.

- B i Tng th ba ca Nht-bn l SC LOT TNG KINH (cng gil Sc Khc Tng, hay Hong Gio Tng, tn gi l i Nht Bn Hiu


44/49

nh Sc Khc i Tng Kinh), do cc v c s o in Phin Cn, Phcin Hnh Gii v.v bin tp, v do ng-kinh chi-cng-vin-a Hong-gio th-vin xut bn. Cng trnh c khi u vo nm 1880 (thi thinhong Minh Tr, 1868-1912), n nm 1885 th hon tt; thu gm 1.918 b,8.539 quyn. y l b i Tng Kinh u tin ca Nht-bn c in bngk thut sp ch ri ca Ty-phng. B ny ly b Cao Li Tng lm cn

bn y c, v dng cc b i Tng cc i Tng (T Kh Vin Gic Bn),Nguyn v Minh tham kho, i chiu. Ngoi ra b ny cng cn cb sung thm cc kinh in Mt gio c n hnh ti Nht, cng cctrc tc ca ch v khai t ca cc tng phi Nht-bn.

- Tip n l b VN T I TNG KINH (cng gi l i Nht BnHiu nh Hun im i Tng Kinh) do i s Nhn Trng bin tp, vKinh- tng-kinh th- vin xut bn. B ny ly b Hong B Bn Tng

Kinh lm cn bn hiu nh, c i chiu vi b Cao Li Bn, c khis vo nm 1902, n nm 1905 th hon tt, thu tp 1.625 b, 7.082 quyn.

- Nm 1905, sau khi b Vn T i Tng Kinh c xut bn, Kinh-tng-kinh th-vin li cho xut bn b VN T TC TNG KINH (cnggi i Nht Bn Tc Tng Kinh), do ngi Trung D t Tu bin tp. Nhvy, b Vn T i Tng Kinh trn tr thnh chnh tng, v cgi l Vn T Chnh Tng. Cng trnh bin n b Vn T Tc Tng Kinhny c khi s t nm 1905, n nm 1912 th hon tt. B ny khng yc vo b i Tng no c, m thu tp ht sc rng ri, bt c trc tcPht hc no cha c trong b chnh tng trn, u c thu vo b tctng ny. Cho nn, rt nhiu dch phm v trc tc phm ca cc v caotng Trung-quc thi xa (k c mt s tc phm b mt) u thy xuthin trong b Vn T Tc Tng ny. Bi vy, n thu tp cc trc tc cahn 950 nhn vt, gm 1.756 b, 7,144 quyn. Thi gian gn y, phn

bit vi b Vn T Chnh Tng, cc nh xut bn thng n hnh b nyvi tn TC TNG KINH.

- B i Tng th su ca Nht-bn l NHT BN I TNG KINH, do

Trung D t Tu bin tp, v do hi Nht-bn i-tng-kinh bin-ton nhnh. B ny c thc hin trong thi gian gn 4 nm (1919-1922), thutp nhng sch ch thch Kinh Lut Lun v cc in tch ca cc tng phiPht gio, do ngi Nht (cng c mt s do ngi Trung-quc) bin son;tt c c 753 b, c in thnh 48 tp.


45/49

- I CHNH TN TU I TNG KINH (cng gi l i Chnh Tnghay i Chnh Bn) l bn i Tng Kinh Hn vn c coi l hon chnhnht, c qung b rng ri nht, v c nhiu ngi s dng nht ttrc n nay. B ny do qu v hc gi Cao Nam Thun Th Lang, BinHi Hc, Tiu D Huyn Diu v.v cng bin tp t nm 1924, n nm1934 th hon thnh, v do hi ng-kinh i-chnh Nht-thit-kinh san-hnh (cng do qu v hc gi trn thnh lp) xut bn; thu gm 13.520quyn. Ton tng c in thnh 100 tp, phn ra lm 4 phn: Chnh Bin(55 tp); Tc Bin (30 tp); Tng (12 tp); v Chiu Ha Php BoTng Mc Lc (3 tp). Nu khng k b Trung Hoa i Tng Kinh th yl b i Tng Kinh Hn vn thu tp nhiu tc phm nht xa nay. PhnChnh Bin thu tp tt c cc dch phm Kinh Lut Lun v cc trcthut ca Trung-quc l ch yu, cng thm cc son phm ca Nht-bn vTriu-tin; c thy l 2.184 b. Phn Tc Bin thu tp cc trc thut ca

Nht-bn l ch yu, cng thm cc t liu c va mi pht hin c n-hong (Trung-quc), v nhng tc phm b nghi ng l ngy to; cthy l 736 b. Phn Tng ly Mt gio lm ch, do cc php s

Nht-bn hc t cc php s Trung-hoa, v t mnh pht huy thm, gm 33b.

- B i Tng th by ca Nht-bn l CHIU HA TI NH SCLOT TNG. B ny nguyn c tn l Chiu Ha Ti nh i NhtBn i Tng Kinh, do hi Sc-lot i-tng-kinh san-hnh xut bn nm1935. y ch l bn nh n ca b Sc Lot Tng Kinh (tc Hong GioTng) ni trn, nhng c thm phn nh chnh.

Ngoi ra, Nht-bn cn c hai b l THNH NG TNG v CUNG BN,tuy khng thy lu hnh, nhng khi Cao Nam Thun Th Lang bin tp bi Chnh Tng th c tham kho hai bn ny i chiu, hiu khm.

Trn y chng ti lc ghi hn 30 bn i Tng Kinh Hn Vn, theo th t

thi gian trong phm vi mi quc gia. Nu khng ti ranh gii qucgia, cc b i Tng y ni tip nhau ra i t khi th cho n hin naynh sau:

- Khai Bo Tng (Thc Bn, xa nht, xut bn nm 983);

- Khit an Tng (Liu Bn, xut bn nm1063);


46/49

- Sng Ninh Vn Th Tng (ng Thin T Bn, xut bn nm 1103);

- T L Tng (Khai Nguyn T Bn, xut bn nm 1154);

- Kim Tng (Triu Thnh Tng Bn, xut bn nm 1173);

- T Kh Tng (T Kh Bn, xut bn nm 1176[?]);

- Cao Li Tng (Li Bn Tng Kinh, xut bn nm 1251);

- Ph Ninh Tng (Nguyn Tng, xut bn nm 1290);

- Hong Php Tng (Hong Php T Bn, xut bn nm 1294);

- Tch Sa Tng (Tch Sa Bn, xut bn nm 1322);

- Hng V Nam Tng (xut bn nm 1403);

- Nam Tng (Vnh Lc Nam Tng, xut bn nm 1417);

- Bc Tng (Vnh Lc Bc Tng, xut bn nm 1440);

- V Lm Tng (Chiu Khnh Tng, xut bn nm 1566);

- Minh Tng (Lng Nghim T Bn, hay Minh Bn, Knh Sn Tng, 1620);

- Thin Hi Tng (Oa Tng, hay Khoan Vnh T Bn, xut bn nm 1648);

- Minh Tc Tng Kinh v Hu Tc Tng Kinh (xut bn nm 1676);

- Hong B Bn Tng Kinh (Thit Nhn Bn, xut bn nm 1681)

- Cn Long i Tng Kinh (xut bn nm 1738);

- B Np Tng (B Np Bn, khi s khc in nm 1866);

- Sc Lot Tng Kinh (Hong Gio Tng, xut bn nm 1885);

- Vn T i Tng Kinh (xut bn nm 1905);


47/49

- Tc Tng Kinh (Vn T Tc Tng Kinh, xut bn nm 1912)

- Tn Gi Tng (Tn Gi Bn i Tng Kinh, xut bn nm 1920);

- Nht Bn i Tng Kinh (xut bn nm 1922);

- Thnh Ng Tng (xut bn nm ?);

- Cung Bn (xut bn nm ?);

- i Chnh Tng (i Chnh Tn Tu i Tng Kinh, xut bn nm 1934);

- Tng Tng Di Trn (xut bn nm 1935);

- Chiu Ha Ti nh Sc Lot Tng (xut bn nm 1935);

- Ph Tu Tng (Dn Quc Tng Tu i Tng Kinh, xut bn nm 1955);

- Trung Hoa i Tng Kinh (khi s bin n nm 1956)

- Pht Gio i Tng Kinh (xut bn nm 1983);

- Pht Quang i Tng Kinh (xut bn phn u A Hm Tng, nm 1988).

Trong s 34 bn i Tng Kinh Hn Vn trn y, th cc bn c luhnh nhiu nht trong gii Pht hc ngy nay l Cn Long Tng, Vn TTng, Tc Tng, v nht l i Chnh Tng.

IV. LI KT

Nhn xuyn sut li nhng cng trnh ca cc bc tin bi qua cc thi i,

t lc ch v cao tng Thin-trc, Ty-vc, vt ni tro non, bng quabao sa mc him nguy, hoc ngi thuyn vt i dng trong nhng lcsng to bo ln, em thnh in truyn n Trung-hoa; ri ch v caotng Trung-quc cng khng qun ngi gian lao nguy him nh vy, sangTy-vc v Thin-trc cu php, v mang kinh, tng, php kh em vnc; ri ti Trung-quc, cc ngi t giam mnh trong cc cha vin, gc

b mi chuyn trn th, ch chuyn ch vo vic phin dch thnh in,


48/49

tng kinh bi sm, v ging dy chng, o to tng ti. Nhng nh thcng u phi l cc ngi c yn n thc hin Pht s mt cch sungs! M nhiu khi cc ngi cng phi gnh chu nhng kh nn ca s k th,chn p, n p, thm ch cn b bc t, do lng ganh ght v thi thnghch ca cc th lc v minh cm quyn! Nhng cc ngi vn nhn nichu ng, vn hng dng x thn v o; lm vic cng khai ngoi nhsng c th cng tt, khng c nh vy th vn lm vic m thm trong

bng ti ni ni su rng rm. i, tm huyt ca cc ngi cao rng bao la,giy mc no t xit! Tht l i hng, i lc, i t bi! Tt c tm huyt vn lc ca cc ngi ch v mt mc ch duy nht l n p thm n cac Th Tn, phng s o Php, phc v chng sinh, bng cch hongtruyn Pht Php, lm cho Chnh Php cu tr th gian. Nh vo tm lc ca cc ngi m cho n nay, gn 26 th k t ngy c Th Tn nhpdit, Ba Tng Thnh in vn cn c trnh hin th gian, em li li lc

cho chng sinh khp chn.

Ngy nay, c mi ln m mt quyn kinh ra c tng, khng nhng chngta thy ngay c c Th Tn v ch v Thnh Chng ang trc mt, mchng ta cn thy c ch v B-tt T-s tin bi cng ang c mt trongtng ch, tng cu kinh y. Chng ta phi lm g y? Ch c mt vic thi:Chuyn cn tu tp v tip tc cng vic hong dng Pht Php ca cc ngi phng s chng sinh. l cch chng ta bo p hng n ca Pht vch v B-tt T-s qua cc thi i.

TI LIU THAM KHO

- Cao Tng Truyn, Tu Kiu son (i Lng)

- i ng Trinh Nguyn Tc Khai Nguyn Thch Gio Lc, Vin Chiu(i ng)

- Khai Nguyn Thch Gio Lc, Tr Thng (i ng)

- Lch i Tam Bo K, Ph Trng Phng (i Ty)

- Lch S Pht Gio Trung Quc, Thch Thanh Kim, nh xut bn Ph LuNa, Hoa-k, 1991

- Pht Quang i T in, Tinh Vn ch trng, i-bc, n bn nm 1997


49/49

- Pht T Thng K, Ch Bn (i Tng)

- Thch Th K C Lc, Gic Ngn (i Minh)

- Tc Trinh Nguyn Thch Gio Lc, Hng An (Nam-ng)

- Xut Tam Tng K Tp, Tng Hu (i Lng)

---o0o---

Ht

so luoc qua trinh hinh thanh dai tang kinh han van - hanh co

Documents