Socijalizacija dece u svetu koji se menja

Igor Semjonovič Kon

Socijalizacija

• uticaji sredine uopšte, koji individuu pripremaju za učešće u društvenom životu, uče je razumevanju kulture, ponašanju u kolektivima, samopotvrđivanju i ispunjavanju raznih socijalnih uloga

Socijalizacija i vaspitanje

• vaspitanje – pravac delovanja pomoću kojeg se nastoji da se individui svesno usade željene crte i osobine

• socijalizacija – pored vaspitanja uključuje nenamerne, spontane uticaje, zahvaljujući kojima se individua uvodi u kulturu i postaje punopravni član društva

Socijalizacija i suprocesi

socijalizacija

vaspitanje obrazovanje

obučavanje

prosvećivanjenenamerni

uticaji

Socijalizacija – vaspitanje –obrazovanje

• u okvirima opšteg procesa socijalizacijeizdvajaju se pojedinačni suprocesi

• socijalizacija podrazumeva nenamerne, spontane uticaje i usmereno vaspitanje

• obrazovanje je jezgro usmerenog vaspitanja i odnosi se na proces prenošenja znanja i kulturnih vrednosti koje su stekla ranija pokolenja

Obrazovanje

• obučavanje• svrsishodno• specijalizovano• manje-više

formalizovano po svojim metodama

• prosvećivanje• proces propagande i

širenja kulture• relativno samostalan i

slobodan izborinformacija koje se individui saopštavaju

Vaspitanje – obrazovanje (obučavanje i prosvećivanje)

• uzajamno povezani ali ne identični procesi• realizuju se uz pomoć raznih socijalnih

institucija (škola, sredstva masovnih komunikacija, kulturno-prosvetne ustanove)

• obrazovanje (pre svega obučavanje) –prenošenje intelektualnih informacija (znanja) i praktičnih umenja i navika

• vaspitanje – sistem nacionalnih uticaja koji formiraju moralni, estetski odnosno vrednosno-orijentacioni svet ličnosti

Vaspitač – vaspitanik

• vaspitač – subjekat ili agent• vaspitanik – objekat ili recipijent

odgovarajućih uticaja, informacija...• jednostrano i pogrešno shvatanje• Marks: “kao što društvo proizvodi čoveka

kao čoveka, tako i čovek proizvodi društvo”

• “vaspitač mora sam biti vaspitan”

Aktivnost individue

• individue se ne adaptiraju prosto na sredinu, usvajajući postojeće socijalne uloge i identitete

• već se uče da “utvrđuju, podržavaju i menjaju te identitete”

• preobražavajući tako i sebe same i okolni svet

Evolucija sadržaja i metoda socijalizacije

• usko povezani sa promenom socijalno-ekonomske strukture i oblika društvene delatnosti ljudi

• složenija i bogatija kultura → obim znanja, umenja i navika sve više raste → oblici prenošenja se diferenciraju i specijalizuju

• od neposrednog praktičnog uključivanja dece u delatnost odraslih ka sistematskom obučavanju → priprema za život se odvaja od praktičnog učešća u njemu

Autonomizacija procesa socijalizacije

• promena funkcija njenih prirodnih agenata (roditelji, rođaci, stariji članovi zajednice...)

• pojava specijalizovanih socijalnih institucija (uzrasne grupe, tajna društva, škole...)

• diferencijacija procesa i institucija socijalizacije je tesno povezana sa usložnjavanjem socijalne strukture i organizacije društva na makro nivou

Proučavanje stila socijalizacije

• proučavanje socijalizacije različitih naroda na raznim stadijumima razvoja podrazumeva diferenciranu analizu:

1. ciljeva i zadataka vaspitanja2. sredstava i metoda3. agenata i institucija socijalizacije4. njenih rezultata i efikasnosti

Ciljevi i zadaci vaspitanja

• element vrednosno-normativne kulture svakog društva

• rezultat njegovog shvatanja o prirodi i mogućnostima čoveka

• dve dimenzije predstave o detetu:– šta je dete po prirodi– šta ono treba da postane zahvaljujući

obučavanju i vaspitanju

Predstave o detetu1. tradicionalno hrišćansko shvatanje –

novorođenče nosi na sebi žig prvorodnog greha a spas se nalazi u gušenju volje i potčinjavanju

2. socijalno-pedagoški determinizam – dete je tabula rasa na kojoj društvo ili vaspitač mogu da pišu šta hoće

3. prirodni determinizam – karakter i mogućnosti deteta su predodređeni pre njegovog rođenja

4. utopističko-humanističko shvatanje – dete se rađa dobro, a kvari se pod uticajem društva

Predstava o detetu→stil vaspitanja

1. ideja prirodnog greha – represivna pedagogija (gušenje prirodnog načela u detetu)

2. ideja socijalizacije – pedagogija formiranja ličnosti putem usmerenog obučavanja

3. prirodni determinizam – princip razvijanja prirodnih potencijala i ograničavanja negativnih manifestacija

4. ideja urođene dobrote deteta – pedagogija samorazvoja i nemešanja

• u praksi ovi stilovi koegzistiraju i mogu se zapaziti brojne klasne, regionalne, porodične i dr. varijacije

Ciljevi i zadaci vaspitanja• pri proučavanju ciljeva i zadataka vaspitanja

datog društva potrebno je razlikovati njihovu:1. socijalnu determinaciju (kakvi društveni

uslovi rađaju i podržavaju datu instituciju ili normu)

2. psihološku motivaciju (kakvi subjektivni interesi i potrebe pobuđuju ljude da postupaju tako a ne drugačije)

3. moralnu legitimaciju (čime ljudi argumentuju, objašnjavaju ili opravdavaju takvo ponašanje)

Sredstva i metode socijalizacije

• širok krug odnosa i aktivnosti (od fizičke nege novorođenčeta do načina uključivanja preadolescenata u društveni život)

• kroskulturne varijacije su ogromne, a uopštavanja ima malo

• primer: fizička nega odojčadi, obučavanje i disciplinovanje dece, kazne i nagrade

Problemi proučavanja sredstava i metoda socijalizacije

• strukturiranje istorijsko-etnografske građe u skladu sa savremenom podelom prema predmetu i cilju (radno, polno, moralno vaspitanje...)

• zavisnost opšteg stila socijalizacije i njenih pojedinih komponenata od:– načina proizvodnje materijalnih dobara (vaspitanje

samostalnosti i nezavisnosti ili odgovornosti i poslušnosti)– socijalne strukture društva (nezavisnost ili poslušnost)

• kvantitativna analiza često zasenjuje kvalitativne razlike socijalno-pedagoških stilova– da li je vaspitanje u odnosu na srednji vek postalo

tolerantnije i liberalnije – nema jednoznačnog odgovora, jer su se menjali stepen i metode kontrole, ali i sadržaj

Agenti socijalizacije

• nekoliko tipova socijalizatora (Bari i saradnici) – prema funkciji: staratelji (lica koja brinu o

deci), autoriteti, disciplinatori, učitelji –nastavnici (ove funkcije mogu biti spojene u jednom licu, a mogu biti i razdvojene)

– prema porodičnoj pripadnosti: roditelji, drugi članovi porodice ili nerođaci

– prema uzrastu: odrasli, starija deca ili vršnjaci

Prve institucije socijalizacije• roditelji – univerzalne, ključne figure u

vaspitanju deteta• značaj očinstva i materinstva nije isti u svim

društvima• u prvobitnim zajednicama deca su pripadala

ne toliko roditeljskoj porodici koliko čitavoj srodničkoj zajednici

• u pretklasnom i ranoklasnom društvu –institucija vaspitateljstva – običaj obaveznog vaspitavanja dece van njihovih porodica (kavkasko ataličestvo)

Društvo vršnjaka ili jednakih• uticaj druge dece, a posebno siblinga, često

prevazilazi uticaj roditelja• siblinzi – prvo mesto u hijerarhiji lica koja neposredno

brinu o detetu, autoritarnih figura i disciplinatora• tri tipa odnosa među decom1. starija deca i adolescenti kao zamenici roditelja u

brizi o mlađima2. igrovni odnosi koji nisu povezani srodstvom3. igrovni odnosi među siblinzima

• u složenijim socijalnim sistemima stihijsko grupisanje dece se pretvara u posebne socijalne institucije

Agenti i institucije socijalizacije

• individualni agenti socijalizacije (roditelji, vaspitači, vršnjaci...) ne funkcionišu sami po sebi, već u sastavu određenih socijalnih institucija

• što je složenija društvena aktivnost u kojoj individua treba da učestvuje, to su institucije koje pripremaju za nju više diferencirane i bezlične

Polifunkcionalnost prvih institucija socijalizacije

• najstarije institucije socijalizacije su bile polifunkcionalne

• tajna društva – sredstva međugeneracijske transmisije kulture i obučavanja preadolescenata (učenje zanata), ali i organi socijalnog upravljanja

• srednjovekovna škola i univerziteti –ostvarivali su sve funkcije u ime i umesto roditelja koji su im poveravali decu

Socijalizacija kao obaveza države

• u industrijskom društvu socijalizacija postaje obaveza države i pretpostavlja jasnu organizaciju i planiranje – škole

• problem efikasnog vaspitanja postaje sve aktuelniji, a postoji i problem troškova

• naučno-tehnološka revolucija – sredstva masovnih komunikacija

• povećanje broja autonomnih institucija socijalizacije koje se ne uklapaju u jedinstven hijerarhijski sistem (roditeljska porodica, društvo vršnjaka i mas mediji)

• povećava se stepen autonomije ličnosti

Makrosocijalne tendencije1. povećanje broja socijalnih institucija i

promena značaja konkretnih agenata socijalizacije

2. povećanje aktivnosti i izbirljivosti, tj. subjektivnosti samog deteta

3. sve veća složenost i promena ciljeva i metoda socijalizacije

• ovo bitno menja strukturu, funkcije i potencijalni efekat svakog posebnog sistema socijalizacije

Roditeljska porodica

• ostaje najvažnija institucija rane socijalizacije deteta

• razvoj društvenog vaspitanja – dečji vrtići, škole

• promena strukture i funkcija porodice• nema više roditeljske vlasti, već se govori

o moralnom autoritetu roditelja

Škola• promena uloge škole• najvažnija društvena institucija koja deci daje

sistematsko obrazovanje i pripremu za radni i društveno-politički život

• konkurencija školi – sredstva masovnih komunikacija i vanškolske institucije

• škola više nije centar kulturnog života učenika

• škola treba da postane organizator i koordinator čitavog sistema vaspitanja mladog naraštaja

Društvo vršnjaka

• povećava se vreme koje deca provode van porodice i škole, pa raste značaj društva vršnjaka

• pod društvom vršnjaka se podrazumevaju:– školski, proizvodni i drugi dečji i omladinski

kolektivi i organizacije kojima rukovode odrasli– raznovrsna neformalna stihijska društva

(raznouzrasna i mešovita)

Sredstva masovnih komunikacija

• njihova uloga i značaj brzo rastu• problem individualnog i grupnog izbora,

ocene i interpretacije informacije koja se preko njih saopštava – reakcije zavise od stavova koja su deca prihvatila u svojim prvobitnim grupama (porodica, vršnjaci)

• masovnost ovih sredstava ih čini u nečemu ograničenim, izaziva standardizaciju

• prekomerno konzumiranje se negativno odražava na razvoj stvaralačkih potencijala individualnosti i aktivnosti deteta

Usložnjavanje sadržaja i metoda socijalizacije

• često se doživljava negativno• reč je o pozitivnom socijalnom procesu koji

obezbeđuje preduslove za formiranje složenije stvaralačke i individualnije ličnosti

• socijalna i kulturna sredina se brzo menjaju prinuđavajući nas da omladinu pripremimo za život u drugim uslovima koji neće ličiti na ove sadašnje

Ocenjivanje efikasnosti socijalizacije i metoda

• ne po tome koliko uspešno one obezbeđuju usvajanje i ponovno oživljavanje vrednosti i navika nasleđenih iz prošlosti

• već po tome da li one pripremaju mlade generacije za samostalan stvaralački rad, postavljanje i rešavanje novih zadataka kakvih nije bilo, niti je moglo biti, u iskustvu ranijih generacija

Novi problemi teorije socijalizacije

• Koje su to aktivnosti i orijentacije koje na najbolji način pripremaju ljude za novu, nepoznatu budućnost?

• Na koji način ljudi koji su naučili (ili nisu naučili) da uspešno deluju u jednoj sredini, mogu da pripreme svoju decu da uspešno žive i rade u drugoj sredini?

Novi problemi teorije socijalizacije

• Kakvi socijalni uslovi olakšavaju ili koče proces prenošenja, sa jedne generacije na drugu, iskustva prilagođavanja na nove socijalne promene?

• Da li je sadašnja generacija odraslih svesna razmere socijalnih promena koje se dešavaju i sa njom povezane potrebe da svoju decu priprema za život u svetu bitno drugačijem od njihovog sopstvenog?