Jelena Djuri6

VALUE CHANGE AND SOCIAL CHANGETHE EXAMPLE OF YUGOSLAV SOCIETY

Summary

This subproicct is an attcmpt to ol'lbr a philosophical-anrhropological un-derstanding of changcs that havc overwhclmed thc world at thc closc of tbe 20thccntury. Its aim to analytically cxaminc thc following points: l. contradictions andcrucial dcficicncics of thc modcrn agc which produccs social criscs; 2. value prc-suppositions ofintcllcctual and social relation to reality as sourccs Olstxial problems;3. directions of change ol thesc values as prcconditions for dcsirablc social changc;4. possibilitics ol'application of these insights on the Yugoslav s<rcicty, taking intoaccount its historical pcculiaritics. This assumcs, apart from comparing lmal andglobal structurc ol'social valucs, also an apprcciation ol thc possibilities for thcirsynthesis on thc lcvcl of participants' individual valucs.

Key words: valucs, modernity, individualism, morality, pluralism, collec-tive, postmodcrn pcrspcctivc, rccognition, cnvironment, intcrnal rclations, identity,self-dctcrmination.

Zagorka Golubovi6, naudni savetnikInstitut za filozofiju i dru5tvenu teorijuBeograd

UDK 3 16.33(497 .I):3 16.37Pregledni dlanak

SOCIO-EKONOMSKA KRIZA KAODETERMINANTA RASPADA ruGOSLAVIJE

I PROBLEM LIENOG I KOLEKTIVNOGIDENTITETA

Apstrakt: Projeku se susutji iz tri tlelu: l . analiza drultvene krize bivieg

,jttgoslovenskog druitva i kriz.e identitetu; 2. pt2jam i konstituisunje personalnog i

kolektivnog ielentiteta: i 3. unulizu m.odela identitetu u periodtt trunlicije u Srbi.ii

devedesetih godina.

U prvom delu se ramatru kri?.u identitetu.jugosktvenskog druitvu th devede-

setih godina, koia je usktvilu tla .,ie umesto procesa demokratske transJbrmucijejugoskwenske Jbtlfiitciie izvrii izhor ori jentisan nu nucionalne i partikubrne ciljeve

i &ryede do ruspada jugoslovenske drlave. U drugom delu se vrii analizu pojmova

idewiteru (personalnog i ktlektivnog) u vezi su pojmovima: ,,liEnost" , ,,sell" . ,,ego"i razmutra prohlem konstituisanju ruzlitilih vrstu identiteta. U tretem delu seanuliziru dominantni tip identiteta u kontekstu kurukteristika postkomunistiikog

druitvu u Srbi.ii i testiru tezu o preovktdivanju novog (nacbnulrutg) kolektivnogitlentitetu, kt2j i.je zumenut kmunistit kil lturti.j.rki identitet.

Opiti cili istraiivunju.je da utvrdi kako fuirakteri:stike suvremenog dru.itvu

Srbi je i njene kulture utiiu nuJinniran je modela (perxtnulne i grupne) identifikaciiei tttlgovori nu nekoliko kljutnilt pitunju, kuo lto .rtt: zttlto.je d.ruitveno-kulturni ipolitiiki ohrazuc identiteta u bivlo.j Jugosluvi.ji bio neuspeian; da li.ie gubitak

identitetu jul4oslovenske clri.uve (prektz. nu l.ubuvu konfbclentciju) z.natio poietuk ilikruj ugoni.je hivie .lugosluvije: kufu .je u.rudu.(njem poretkl, u Srbiji po.ttuvl.jen ireien prohletn ktlektivne (reg,ionulne i k*ulne) uutunomije; u kukvom .vu odno:sunacktnalni i personulni identiteti i ktlektivnu i individualnu sktboda; da li stunjeanomije utite na apsolutizuciju kolektivnog identiteta; ko.je se vr.ste grupnoglkolek-tivnog iclentiteta.favorizuju i ko.ji se modeli kristaliiu devedesetih godina u Srbiji.

Kfjuine rc(,i: .jugosktvenlskt druitvo, kriz.a, postkomunizam, littti identitet,kolektivni identitet, nucionalni identitet, litnost, aunnom i ia

Analiza ie se obavljati na tri nivoa: l. analiza dru5tvenekrize bivieg jugoslovenskog dru5tva i krize identiteta (koja je pre-zentirana u knjizi Kriz,u identiteta sevremenog .iugoslovenskolldruitva, 1987); u svetlu nastalih promena u devedesetim godinama;

1)t

zUJJUJ)

XIx

FalEo

=L

N

=L

r 56 t57

2.preglediobja5njenjeproblemavezanihzapojamikonstituisanjepeisoiatnog i totetctivnitr identiteta; i 3. analiza modela identiteta

u periodu tianzicije u Srbiji 4evedesetih godina (eventualno em-

pirijsko istraZivanje).

L

U knjizi o krizi iclentiteta u biv5oj Jugoslaviji ukazala sam

na to da ptoUt*rn konstituisanja identiteta jugoslovenskog dru5tva

proizlazi^ rz ambivalentnog stava jugoslovenske politike prema prin-

iipi-u utemeljenja rrazvojadru5tvenog sistema, tj. iz dinjenice da

se Jugoslavij a-nalaztlau procepu izmedu bolj5evizma i liberalizma,

tonsLtuiuii da ie nespojive protivrednosti dru5tveno-ekonomskog

i politidkog sistema sve viSe zaostravati drustvenu krizu, koja je

oiamdesetih godina ve6 bila znadajno izra1ena. Na taj nadin sam

ukazala na krizu identiteta politidkog sistema u biv5oj Jugoslaviji.

U ovom radu iu nastaviti analizu povezuju6i je sa krizom nacional-

nog identiteta, da bih pokazala kako je kriza politidkog sistema,

koii nije uspeo da definide svoj i4entitet u socio-kulturnom i poli-

tidiom smislu, blokirala konstituisanje jednog Sireg opozicionog

pokreta osamdesetih godina i kada je bila provocirana i krizom

nacionalnog identiteta, vodila ka sve jadim dezintegracionim pro-

cesima, t<ojide zao5triti dru5tvenu krizu i usloviti raspad Jugoslavije

kao drZave, ali i destrukciju samog drustva kao posledicu gradan-

skog i etniEkog rata. Kada je umesto odredivanja i udvrs6ivanja

glo6alnog identiteta Jugoslavije kao zajednice problem sve vi5e

f,rebacivin na konstituisanje parcijalnih (nacionalnih) identiteta,

narastale su teZnje za separacijom; stoga je umesto socio-kulturno-

politidkog obrasca politidka elita ponudila jugoslovenskom drustvu

nacionalni obrazac, koji postaje dominantna paradigma identiteta

devedesetih godina.Socio-ekonomska kriza i proces fragmentacije jugosloven-

ske drzave sve vise su se meclusobno uslovljavali i poveiavali do

ta6ke disfunkcionalnosti sistema (federacije). Podetkom devede-

setih godina jugoslovenska drzava je potpuno izgubila svoj identitet,

odrZavaju6i ie prinudno jo5 samo kao labava konfederacija. Umesto

izbora graeanite i demokratske opcije - koja je mogla otvoriti

pro.tor-ru stvaranje onih institucija i pokreta koji ie promovisati

nadelo individualiteta, autonomiie i slobode gra<Ianina kao lidnostt

i na taj nadin re5avati i problem nacionalne autonomije i slobode -

ponuden je novi kolektivni obrazac identiteta sa ,,nacijom-drZavom"kao idealom.

Nasuprot personalistidkom pristupu, koji je utemeljen u de-

mokratskoj koncepciji gradanina, ponovo je izabran sociologistidkipristup, koji se zasniva na kolektivistidkom etosu, u kojem su kate-gorije dru5tvo, kolektiv, grupa superiornije u odnosu na individuu,pretpostavljajuii podre<lenost individualnog druStvenom, za razliku

od personalistidkog pristupa koji polazi od individue kao sredi5ne

kat-gorije i procenjuje domete druStvenog razvoja iz perspektive

uspeinog zadovoljavanja i usaglasavanja individualnih i kolektivnihpoireba, vrednosti, prava i sloboda. U istraZivanju treba proveriti u

kojoj meri se moZe verifikovati ova hipoteza i prouditi razloge,

ako ona stoji, sociolo5ke i antropoloSke prirode koji obja5njavajuizbor opisanog puta posle raspada starog autoritarnog sistema u

biv5oj Jugoslaviji. Ispitaie se i sociolo5ki (strukturalni), antro-polo5ki i psiholo5ki dinioci koji su omoguiili relativno lak prelaz

od komunistiEke na nacionalistidku ideologiju, Sto je u znadajnojmeri doprinel'oba Jugoslavija krene razliditim putem u odnosu na

druge istodno-evropske zemlje u postkomunistidkom periodu.

2.

Drugi deo ie predstavljati teorijsku analizu pojmova perso-

nalnog i kolektivnog identiteta na osnovu pregleda klasidne i naj-novije literature.

Diskurs o identitetu je moderna pojava koji ima poreklo uzapadnom individualizmu. Modernizam je problematizovao identi-tet, jer se u pluralistidkom dru5tvu nametnuo problem odnosa samo-identifikacije i priznavanja drugog, suodavajuii nas sa multiplicite-tom identiteta (C. Calhoune, Social Theorv und Politics ofldentitl',1994). Erickson je pisao daje proudavanje identiteta u naSem vre-menu bilo ono Sto je proudavanje seksualnosti bilo u Freudovomvremenu (Chitdhootl and Society). U tradicionalnim dru5tvima per-

sonalni identitet nije bio nezavisan od socijalnih sadrZaja jer je

sredi5te celokupnog Zivota bio srodnidki sistem' Sa raspadom isve manjim znadajem srodnidkog sistema pitanje mesta individueu grupi i druStvenom sistemu postaje sve akutnije. U tradicionalnomdrustvu nije se postavljao problem identiteta jer je u okviru srodstva

><I

X

oFal

;=I

N

J

r

=

l

o

Y

N

1 5 8

-L-

1 5 9

2.preglediobja5njenjeproblemavezanihzapojamikonstituisanjepeisoiatnog i totetctivnitr identiteta; i 3. analiza modela identiteta

u periodu tianzicije u Srbiji 4evedesetih godina (eventualno em-

pirijsko istraZivanje).

L

U knjizi o krizi iclentiteta u biv5oj Jugoslaviji ukazala sam

na to da ptoUt*rn konstituisanja identiteta jugoslovenskog dru5tva

proizlazi^ rz ambivalentnog stava jugoslovenske politike prema prin-

iipi-u utemeljenja rrazvojadru5tvenog sistema, tj. iz dinjenice da

se Jugoslavij a-nalaztlau procepu izmedu bolj5evizma i liberalizma,

tonsLtuiuii da ie nespojive protivrednosti dru5tveno-ekonomskog

i politidkog sistema sve viSe zaostravati drustvenu krizu, koja je

oiamdesetih godina ve6 bila znadajno izra1ena. Na taj nadin sam

ukazala na krizu identiteta politidkog sistema u biv5oj Jugoslaviji.

U ovom radu iu nastaviti analizu povezuju6i je sa krizom nacional-

nog identiteta, da bih pokazala kako je kriza politidkog sistema,

koii nije uspeo da definide svoj i4entitet u socio-kulturnom i poli-

tidiom smislu, blokirala konstituisanje jednog Sireg opozicionog

pokreta osamdesetih godina i kada je bila provocirana i krizom

nacionalnog identiteta, vodila ka sve jadim dezintegracionim pro-

cesima, t<ojide zao5triti dru5tvenu krizu i usloviti raspad Jugoslavije

kao drZave, ali i destrukciju samog drustva kao posledicu gradan-

skog i etniEkog rata. Kada je umesto odredivanja i udvrs6ivanja

glo6alnog identiteta Jugoslavije kao zajednice problem sve vi5e

f,rebacivin na konstituisanje parcijalnih (nacionalnih) identiteta,

narastale su teZnje za separacijom; stoga je umesto socio-kulturno-

politidkog obrasca politidka elita ponudila jugoslovenskom drustvu

nacionalni obrazac, koji postaje dominantna paradigma identiteta

devedesetih godina.Socio-ekonomska kriza i proces fragmentacije jugosloven-

ske drzave sve vise su se meclusobno uslovljavali i poveiavali do

ta6ke disfunkcionalnosti sistema (federacije). Podetkom devede-

setih godina jugoslovenska drzava je potpuno izgubila svoj identitet,

odrZavaju6i ie prinudno jo5 samo kao labava konfederacija. Umesto

izbora graeanite i demokratske opcije - koja je mogla otvoriti

pro.tor-ru stvaranje onih institucija i pokreta koji ie promovisati

nadelo individualiteta, autonomiie i slobode gra<Ianina kao lidnostt

i na taj nadin re5avati i problem nacionalne autonomije i slobode -

ponuden je novi kolektivni obrazac identiteta sa ,,nacijom-drZavom"kao idealom.

Nasuprot personalistidkom pristupu, koji je utemeljen u de-

mokratskoj koncepciji gradanina, ponovo je izabran sociologistidkipristup, koji se zasniva na kolektivistidkom etosu, u kojem su kate-gorije dru5tvo, kolektiv, grupa superiornije u odnosu na individuu,pretpostavljajuii podre<lenost individualnog druStvenom, za razliku

od personalistidkog pristupa koji polazi od individue kao sredi5ne

kat-gorije i procenjuje domete druStvenog razvoja iz perspektive

uspeinog zadovoljavanja i usaglasavanja individualnih i kolektivnihpoireba, vrednosti, prava i sloboda. U istraZivanju treba proveriti u

kojoj meri se moZe verifikovati ova hipoteza i prouditi razloge,

ako ona stoji, sociolo5ke i antropoloSke prirode koji obja5njavajuizbor opisanog puta posle raspada starog autoritarnog sistema u

biv5oj Jugoslaviji. Ispitaie se i sociolo5ki (strukturalni), antro-polo5ki i psiholo5ki dinioci koji su omoguiili relativno lak prelaz

od komunistiEke na nacionalistidku ideologiju, Sto je u znadajnojmeri doprinel'oba Jugoslavija krene razliditim putem u odnosu na

druge istodno-evropske zemlje u postkomunistidkom periodu.

2.

Drugi deo ie predstavljati teorijsku analizu pojmova perso-

nalnog i kolektivnog identiteta na osnovu pregleda klasidne i naj-novije literature.

Diskurs o identitetu je moderna pojava koji ima poreklo uzapadnom individualizmu. Modernizam je problematizovao identi-tet, jer se u pluralistidkom dru5tvu nametnuo problem odnosa samo-identifikacije i priznavanja drugog, suodavajuii nas sa multiplicite-tom identiteta (C. Calhoune, Social Theorv und Politics ofldentitl',1994). Erickson je pisao daje proudavanje identiteta u naSem vre-menu bilo ono Sto je proudavanje seksualnosti bilo u Freudovomvremenu (Chitdhootl and Society). U tradicionalnim dru5tvima per-

sonalni identitet nije bio nezavisan od socijalnih sadrZaja jer je

sredi5te celokupnog Zivota bio srodnidki sistem' Sa raspadom isve manjim znadajem srodnidkog sistema pitanje mesta individueu grupi i druStvenom sistemu postaje sve akutnije. U tradicionalnomdrustvu nije se postavljao problem identiteta jer je u okviru srodstva

><I

X

oFal

;=I

N

J

r

=

l

o

Y

N

1 5 8

-L-

1 5 9

I

lJ

Y(roN

bio fiksiran socijalni status individue. Suprotno tome, modernizamsuodava individuu sa razlidito5iu izbora mno5tva opcija, te se jav-

ljaju dileme i sumnje u pogledu identiteta. J. Friedman ukazuje nato da je demokratska revolucija u modernom dru5tvu povezana sanegacijom principa pripisanosti (ascription), koju zamenjuje principdostignu6a. Postmodernizam je joS vi5e potencirao problem izbotaidentiteta kao ,,uopitena afirmacija pluralizma i heterogenosti",odnosno, kao ,,politika razlike" koja predstavlja udarac dogmat-skom univerzalizml (G. Mehennan, Plurulism). Sa postmoderniz-mom nagla5ava se ambivalentnost, heterogenost, multiplicitet, ra-zliditost, otvorenost alternativa, te i u pristup identitetu pretpostavljapluralnost interpretacija i izbora u svetlu konkretnog, specifidnog,partikularnog, promenjljivog. Novi pristupi problemu identiteta na-gla5avaju nekompletnost, fragmentaciju i kontradikcije kako kole-ktivne tako i personalne egzistenclje.Zbogtoga pitanje o identitetupostaje znadajno podrudje istraZivanja u modernim dru5tvima,budu6i da postoji tenzija izmedu singularnog i pluralnih identitetai na individualnom i na kolektivnom nivou (Calhoun).

U literaturi se ukazuje na suprotstavljanje ,,esencijalistidkog"i ,,konstruktivistidkog" pristupa: prvi tretira individue kao poje-dinadne, integralne, harmonidne i neproblematidne identitete, sma-trajuii da je kolektivni identitet zasnovan na nekakvoj ,,sustini"koja je kao jezgro zajednidka svim dlanovima dru5tva; dok je premakonstruktivizmu najvaZnija socijalizacija, tj. shvatanje da se poduticajem mo6i socijalne strukture i dru5tvenih pritisaka formirakolektivni identitet. S druge strane, neki autori suprotstavljaju teZnjuka identitetu zahtevima dru5tva, razdvajaju6i individuu -kao tzrazteZnje ka identitetu - od dru5tva - kao spoljaSnjeg izvora pritiskaza konformizam. Ovde se moZe razmatrati i sukob ekstremnogliberalizma i komunitarizma.

Na pitanje o identitetu -,,ko sam ja?" - ne moZe se odgovoriti,kaZe Lynd bez odgovora na pitanje - ,,gde ja pripadam". To Ander-son oznadava kao ,,the quest for belonging". Odnosno, to je isto-vremeno pitanje odnosa prema,,drugom", ili problem ,,drugosti",buduii da se u odnosu prema drugom (prema dru5tveno priznatimrazlikama) utvrduje vlastita sigurnost (Connolly, IdentitylDffir-e nc e ) . Modernizam je obeleZen nastaj anjem,,dru gosti" (alterity),tj. postojanjem i drugih mogu6nosti identiteta, koji se stidu, razvijajui konstituiSu.

a) Kako se definiie identitet?

Identitet se moZe definisati kao ,,organizacija mentalne stru-kture kako kognitivnih tako i afektivnih karakteristika koje pred-stavljaju percepciju individue (ovde se moZe re6i i grupe -ZG) osamoj sebi kao razliditogbifu, u skladu sa sobom a odvojenog oddrugih, sa razumnim stepenom koherencije u pona5anju, potrebama,motivaciji i interesima"(Paul Massen,,,La formation de I'identit6",u P. Tap (ed), Identitd individuelle et personalisation,lg86, str.l3). Ili kao ,,subjektivno doZivljeni entitet, ukupna svest o sebijedne osobe, proces koji omoguiuje integraciju opaZanja, oseianjai misli o vlastitoj lidnosti" (Krech & Crutchfield, prema S. Hrnjica,Zlrava lilinost , 1982, str.49). Po Ericksonu identitet je sposobnostda se oduva unutra5nja istovetnost i kontinuitet. Berger i Luckmann(Socictl Construction of Reality) smatraju da identitet reflektujeznanje o posebnom zajednidkom osedanju u datom dru5tvu (grupniidentitet) a u personalnoj svesti reflektuje se ,,tip identiteta" kojipostulira druitvo. Na taj nadin identitet nastaje u interakciji izmeduorganizma,'iiiiJividualne svesti i socijalne strukture. Identitet kaoorganizovana struktura predstavlja i ,,de soi" i ,,d'alter" (M.ZavaI-loni & Guerin Ch. L., Identitd socictle et conscience: Introductiorta l'6go-6cologie, 1984, str. 21). To je zato jer je u mentalnomZivotu individue uvek angaZovan neko drugi kao model - kaoprijatelj/neprijatelj. G. H. Mead govori o uticaju ,,uop5tenog dru-gog" preko kojeg se prenose kulturni uzori, te ,ja" izrastaiz soci-jalnog iskustva (Mind, Self and Society). Za razliku od grupnogidentiteta, personalni identitet podrazumeva svest o vlastitoj svo-jevrsnosti i permanenciji, oseianje autonomije i lidne mo6i koja iztoga proizlazi; drugim redima, personalna identifikacija je tesnopovezana sa procesom individuacije i razvoja nezavisnosti kao ipotrebe za samoafirmacijom. Dakle, identitet se odnosi na perma-nentnost u vremenu, na pojam jedinstva, na kontinuitet subjektaiza varijacija i razlikovanja subjekta od drugih, tj. na sposobnostda se prepozna i bude prepoznat (A. Melucci).

S obzirom da je princip razlike jedna od bitnih odrednicaidentiteta vaZno je podsetiti se na izreku Kluckhohna i Murraya daje svaki dovek u izvesnom smislu kao svi drugi ljudi (primarniidentitet kao humanitet), da je svaki dovek kao neki drugi ljudi(druStveno-kulturni identitet - kategorizacija, specifikacija) i danije kao nijedan drugi dovek (samo-identifikacija).

XI

X

Fa:)o

=N

L

t 6 0

L

l 6 l

I

lJ

Y(roN

bio fiksiran socijalni status individue. Suprotno tome, modernizamsuodava individuu sa razlidito5iu izbora mno5tva opcija, te se jav-

ljaju dileme i sumnje u pogledu identiteta. J. Friedman ukazuje nato da je demokratska revolucija u modernom dru5tvu povezana sanegacijom principa pripisanosti (ascription), koju zamenjuje principdostignu6a. Postmodernizam je joS vi5e potencirao problem izbotaidentiteta kao ,,uopitena afirmacija pluralizma i heterogenosti",odnosno, kao ,,politika razlike" koja predstavlja udarac dogmat-skom univerzalizml (G. Mehennan, Plurulism). Sa postmoderniz-mom nagla5ava se ambivalentnost, heterogenost, multiplicitet, ra-zliditost, otvorenost alternativa, te i u pristup identitetu pretpostavljapluralnost interpretacija i izbora u svetlu konkretnog, specifidnog,partikularnog, promenjljivog. Novi pristupi problemu identiteta na-gla5avaju nekompletnost, fragmentaciju i kontradikcije kako kole-ktivne tako i personalne egzistenclje.Zbogtoga pitanje o identitetupostaje znadajno podrudje istraZivanja u modernim dru5tvima,budu6i da postoji tenzija izmedu singularnog i pluralnih identitetai na individualnom i na kolektivnom nivou (Calhoun).

U literaturi se ukazuje na suprotstavljanje ,,esencijalistidkog"i ,,konstruktivistidkog" pristupa: prvi tretira individue kao poje-dinadne, integralne, harmonidne i neproblematidne identitete, sma-trajuii da je kolektivni identitet zasnovan na nekakvoj ,,sustini"koja je kao jezgro zajednidka svim dlanovima dru5tva; dok je premakonstruktivizmu najvaZnija socijalizacija, tj. shvatanje da se poduticajem mo6i socijalne strukture i dru5tvenih pritisaka formirakolektivni identitet. S druge strane, neki autori suprotstavljaju teZnjuka identitetu zahtevima dru5tva, razdvajaju6i individuu -kao tzrazteZnje ka identitetu - od dru5tva - kao spoljaSnjeg izvora pritiskaza konformizam. Ovde se moZe razmatrati i sukob ekstremnogliberalizma i komunitarizma.

Na pitanje o identitetu -,,ko sam ja?" - ne moZe se odgovoriti,kaZe Lynd bez odgovora na pitanje - ,,gde ja pripadam". To Ander-son oznadava kao ,,the quest for belonging". Odnosno, to je isto-vremeno pitanje odnosa prema,,drugom", ili problem ,,drugosti",buduii da se u odnosu prema drugom (prema dru5tveno priznatimrazlikama) utvrduje vlastita sigurnost (Connolly, IdentitylDffir-e nc e ) . Modernizam je obeleZen nastaj anjem,,dru gosti" (alterity),tj. postojanjem i drugih mogu6nosti identiteta, koji se stidu, razvijajui konstituiSu.

a) Kako se definiie identitet?

Identitet se moZe definisati kao ,,organizacija mentalne stru-kture kako kognitivnih tako i afektivnih karakteristika koje pred-stavljaju percepciju individue (ovde se moZe re6i i grupe -ZG) osamoj sebi kao razliditogbifu, u skladu sa sobom a odvojenog oddrugih, sa razumnim stepenom koherencije u pona5anju, potrebama,motivaciji i interesima"(Paul Massen,,,La formation de I'identit6",u P. Tap (ed), Identitd individuelle et personalisation,lg86, str.l3). Ili kao ,,subjektivno doZivljeni entitet, ukupna svest o sebijedne osobe, proces koji omoguiuje integraciju opaZanja, oseianjai misli o vlastitoj lidnosti" (Krech & Crutchfield, prema S. Hrnjica,Zlrava lilinost , 1982, str.49). Po Ericksonu identitet je sposobnostda se oduva unutra5nja istovetnost i kontinuitet. Berger i Luckmann(Socictl Construction of Reality) smatraju da identitet reflektujeznanje o posebnom zajednidkom osedanju u datom dru5tvu (grupniidentitet) a u personalnoj svesti reflektuje se ,,tip identiteta" kojipostulira druitvo. Na taj nadin identitet nastaje u interakciji izmeduorganizma,'iiiiJividualne svesti i socijalne strukture. Identitet kaoorganizovana struktura predstavlja i ,,de soi" i ,,d'alter" (M.ZavaI-loni & Guerin Ch. L., Identitd socictle et conscience: Introductiorta l'6go-6cologie, 1984, str. 21). To je zato jer je u mentalnomZivotu individue uvek angaZovan neko drugi kao model - kaoprijatelj/neprijatelj. G. H. Mead govori o uticaju ,,uop5tenog dru-gog" preko kojeg se prenose kulturni uzori, te ,ja" izrastaiz soci-jalnog iskustva (Mind, Self and Society). Za razliku od grupnogidentiteta, personalni identitet podrazumeva svest o vlastitoj svo-jevrsnosti i permanenciji, oseianje autonomije i lidne mo6i koja iztoga proizlazi; drugim redima, personalna identifikacija je tesnopovezana sa procesom individuacije i razvoja nezavisnosti kao ipotrebe za samoafirmacijom. Dakle, identitet se odnosi na perma-nentnost u vremenu, na pojam jedinstva, na kontinuitet subjektaiza varijacija i razlikovanja subjekta od drugih, tj. na sposobnostda se prepozna i bude prepoznat (A. Melucci).

S obzirom da je princip razlike jedna od bitnih odrednicaidentiteta vaZno je podsetiti se na izreku Kluckhohna i Murraya daje svaki dovek u izvesnom smislu kao svi drugi ljudi (primarniidentitet kao humanitet), da je svaki dovek kao neki drugi ljudi(druStveno-kulturni identitet - kategorizacija, specifikacija) i danije kao nijedan drugi dovek (samo-identifikacija).

XI

X

Fa:)o

=N

L

t 6 0

L

l 6 l

XI

X

Fa:)(ro

:

N

:u

=dt

J

oY

^

N

,,Self-identity" je produkt institucija moderniteta, kada seotkriva da ,ja" nije pasivni entitet (A. Giddens, Modernity andSelf Identity). Kao nov pojam javlja se ,,life style", kaZe Giddens,bududi da se individuama postavljazahtev zaizbor izmedu razliditihopcija zbog pluralizacija konteksta akcija i razliditih autoriteta, te

,,traienje sebe" postaje ,,novi smisao identiteta", jer se nude mnogoveie mogu6nosti za samoizraZavanje. Ali samoidentitet nije prostoistrajavanje u vremenu nego pretpostavlja refleksivnu svest, samo-svest, kao ,ja" koje razume sopstvenu biografiju, tj. da bi se bilo

,,lidnost" mora se imati pojam o lidnosti u smislu razvijanja unu-tra5nje autentidnosti.

b) Kako se konstitttiiu personalni i kolektivrti identiteti?

Identitet se uspostavlja kada subjekt (personalni ili kolek-tivni) naudi da razlikuje sebe od okoline. Lidni i grupni identitet sekonstitui5e u procesu personalne i grupne interakcije i pod uticajemdru5tvenih i kulturnih promena, iz kojih pojedinac ili grupa izvodesistem identifikacije, na osnovu dega se situiraju u svoju okolinu(P. Paolicchi,,,Identit6 et marginalit6 sociale dans la jeuness", u P'Tap, str.65). Muchielli (u L'identitd) govori o istorijskim, psiho-kulturnim i psiho-socijalnim referencama za konstituisanje iden-titeta. Identitet se konstitui5e kroz kompleksnu istoriju roditeljskihodnosa, istorijskog dogadanja i razliditih iskustava, u odnosuizmedu ,,dispozicija" i ,,kulturne determinacije". Nagla5ava seznalaj kognitivnog sistema - znanje o sebi kao izvor ose6anjalidnog identiteta, a socijalna samosvest kao kolektivnog identiteta.Mnogi autori istidu vaZnost propisanog identiteta u detinjstvu, ali ivaZnu ulogu procene sposobnosti individue od strane drugih. Piagetje pisao o uticaju socijalnog i moralnog sazrevanja na konstituisanjeidentiteta, nagl a5av aju6 i r zna(aj operatornog, formalnog mi5ljenja,Sto dini da period adolescencije bude odludujuii'

Kljudni proces pomodu kojeg se konstitui5e identitet jeste

identiJikacija. Dosta je ra5ireno shvatanje da druStvena grupa preno-si pojedincima modele (poZeljne) identifikacije i kriterijume izbota,na osnovu dega se oni sme5taju u socijalni svet i razvijaju ose6anjepripadnosti grupi, kolektivu. Simbolidki interakcionizam ukazujena povezanost samo-predstave i mi-predstave, buduii da se ,ja"formira ugledanjem na ,,uopitenog drugog", tj. preuzimajuii pred-

stave drugih o sebi i uloge drugih. I J. Habermas govori o zajed_nidkim simbolidkim entitetima kao o ,,interpretativnom sistemukoji osigurava identitet (Kecmanovi6, Masovnu psihologi.ju nacio_nalizma). Konstruktivisti, shvataj:u1i ,,ja,, kao ,,social self, na_glasavaju da je ono drustveno konstituisano, konstruisano i defini-sano. D. Bakhurst i Ch. Sypnowich (u The Social SelJ) ukazuju nato da se moZe govoriti o umerenom i stroZijem pristupu, kojiodre<Iuju ulogu kulturne determinacije u konstituisanju identiteti.Umereni pristup istide da je ,ja" pod znadajnim uticajem dru5tva ikulture kao rezultat kompleksnog procesa socijalizacije (uloga pri-marne i sekundarne socijalizacije), ali nije prosto ,,proizvod drudfva"jer je i samo udesnik u svojoj konstrukciji i poseduje izvesnu au_tonomiju; stroZi pristup odreduje ,ja,, kao proizvod dru5tva smatra_ju6i da fundamentalne sna-qe samo-identiteta mogu postojati samou socijalnom polju.

Op5te je prihva6eno mi5ljenje da se identiret lidnosti ne moZepotpuno apstrahovati od identiteta za druge i identiteta koji imdrugi pripisuju.nAli se javlja problem: kako se stvara sud na osnovukojeg se prihv€ta pojam ,ja"; odnosno, kroz koje se proceclureorganizuju elementi lidnosti u jednu integrisanu celinu (p. Massen).Socijalne grupe prenose novim dlanovima model identifikacije ikriterijume izbora (sistem statusa, uloga, vrednosti, pravila). Jednageneracija ie formativno delovati na sledeiu putem grupne iden_tifikacije. Ali ako pojedinci ne razviju selektivne melianizme, po-modu kojih ie vrsiti izbor onih kulturnih karakteristika i vrednosti!9je su u optimalnoj meri u skladu sa vlastitim dispozicijama,identifikacija dovodi do asimilacije u kojoj ie nedostajaii personalniidentitet.

Rezultat procesa identifikacije zavisi od toga u kojoj merisu usaglaSeni homogenizacija - koja se vr5i na osnovu ugledanjana druge i poistoveiivanja sa njima - i diferencijacija _ koja oz_nadava uspostavljanje distance prema drugima i razvijanje unu-trasnjih dispozicija individua. Mehanizam identifikacije odredeneideologije moZe da poremeti neophodnu ravnoteZu izmedu ovadva procesa i da elirniniSe ili diferencijaciju, podstiduii ekstremnokolektivistidku orijentaciju, ili homogenizaciju, diji je rezultat ek-stremna individualizacija. Neki autori definilu identitet kao ,,procesrastuie diferencijacije koji posraje sve razvijeniji sa sirenjem t<rugaznadajnih drugih - od roditelja clo dovedanstva,, (W. R. T-hompson,u S. Hrnjica,Isto, str. 52). Ovaj stav je neobidno vaZan buduZi da

t62

L

1 6 3

XI

X

Fa:)(ro

:

N

:u

=dt

J

oY

^

N

,,Self-identity" je produkt institucija moderniteta, kada seotkriva da ,ja" nije pasivni entitet (A. Giddens, Modernity andSelf Identity). Kao nov pojam javlja se ,,life style", kaZe Giddens,bududi da se individuama postavljazahtev zaizbor izmedu razliditihopcija zbog pluralizacija konteksta akcija i razliditih autoriteta, te

,,traienje sebe" postaje ,,novi smisao identiteta", jer se nude mnogoveie mogu6nosti za samoizraZavanje. Ali samoidentitet nije prostoistrajavanje u vremenu nego pretpostavlja refleksivnu svest, samo-svest, kao ,ja" koje razume sopstvenu biografiju, tj. da bi se bilo

,,lidnost" mora se imati pojam o lidnosti u smislu razvijanja unu-tra5nje autentidnosti.

b) Kako se konstitttiiu personalni i kolektivrti identiteti?

Identitet se uspostavlja kada subjekt (personalni ili kolek-tivni) naudi da razlikuje sebe od okoline. Lidni i grupni identitet sekonstitui5e u procesu personalne i grupne interakcije i pod uticajemdru5tvenih i kulturnih promena, iz kojih pojedinac ili grupa izvodesistem identifikacije, na osnovu dega se situiraju u svoju okolinu(P. Paolicchi,,,Identit6 et marginalit6 sociale dans la jeuness", u P'Tap, str.65). Muchielli (u L'identitd) govori o istorijskim, psiho-kulturnim i psiho-socijalnim referencama za konstituisanje iden-titeta. Identitet se konstitui5e kroz kompleksnu istoriju roditeljskihodnosa, istorijskog dogadanja i razliditih iskustava, u odnosuizmedu ,,dispozicija" i ,,kulturne determinacije". Nagla5ava seznalaj kognitivnog sistema - znanje o sebi kao izvor ose6anjalidnog identiteta, a socijalna samosvest kao kolektivnog identiteta.Mnogi autori istidu vaZnost propisanog identiteta u detinjstvu, ali ivaZnu ulogu procene sposobnosti individue od strane drugih. Piagetje pisao o uticaju socijalnog i moralnog sazrevanja na konstituisanjeidentiteta, nagl a5av aju6 i r zna(aj operatornog, formalnog mi5ljenja,Sto dini da period adolescencije bude odludujuii'

Kljudni proces pomodu kojeg se konstitui5e identitet jeste

identiJikacija. Dosta je ra5ireno shvatanje da druStvena grupa preno-si pojedincima modele (poZeljne) identifikacije i kriterijume izbota,na osnovu dega se oni sme5taju u socijalni svet i razvijaju ose6anjepripadnosti grupi, kolektivu. Simbolidki interakcionizam ukazujena povezanost samo-predstave i mi-predstave, buduii da se ,ja"formira ugledanjem na ,,uopitenog drugog", tj. preuzimajuii pred-

stave drugih o sebi i uloge drugih. I J. Habermas govori o zajed_nidkim simbolidkim entitetima kao o ,,interpretativnom sistemukoji osigurava identitet (Kecmanovi6, Masovnu psihologi.ju nacio_nalizma). Konstruktivisti, shvataj:u1i ,,ja,, kao ,,social self, na_glasavaju da je ono drustveno konstituisano, konstruisano i defini-sano. D. Bakhurst i Ch. Sypnowich (u The Social SelJ) ukazuju nato da se moZe govoriti o umerenom i stroZijem pristupu, kojiodre<Iuju ulogu kulturne determinacije u konstituisanju identiteti.Umereni pristup istide da je ,ja" pod znadajnim uticajem dru5tva ikulture kao rezultat kompleksnog procesa socijalizacije (uloga pri-marne i sekundarne socijalizacije), ali nije prosto ,,proizvod drudfva"jer je i samo udesnik u svojoj konstrukciji i poseduje izvesnu au_tonomiju; stroZi pristup odreduje ,ja,, kao proizvod dru5tva smatra_ju6i da fundamentalne sna-qe samo-identiteta mogu postojati samou socijalnom polju.

Op5te je prihva6eno mi5ljenje da se identiret lidnosti ne moZepotpuno apstrahovati od identiteta za druge i identiteta koji imdrugi pripisuju.nAli se javlja problem: kako se stvara sud na osnovukojeg se prihv€ta pojam ,ja"; odnosno, kroz koje se proceclureorganizuju elementi lidnosti u jednu integrisanu celinu (p. Massen).Socijalne grupe prenose novim dlanovima model identifikacije ikriterijume izbora (sistem statusa, uloga, vrednosti, pravila). Jednageneracija ie formativno delovati na sledeiu putem grupne iden_tifikacije. Ali ako pojedinci ne razviju selektivne melianizme, po-modu kojih ie vrsiti izbor onih kulturnih karakteristika i vrednosti!9je su u optimalnoj meri u skladu sa vlastitim dispozicijama,identifikacija dovodi do asimilacije u kojoj ie nedostajaii personalniidentitet.

Rezultat procesa identifikacije zavisi od toga u kojoj merisu usaglaSeni homogenizacija - koja se vr5i na osnovu ugledanjana druge i poistoveiivanja sa njima - i diferencijacija _ koja oz_nadava uspostavljanje distance prema drugima i razvijanje unu-trasnjih dispozicija individua. Mehanizam identifikacije odredeneideologije moZe da poremeti neophodnu ravnoteZu izmedu ovadva procesa i da elirniniSe ili diferencijaciju, podstiduii ekstremnokolektivistidku orijentaciju, ili homogenizaciju, diji je rezultat ek-stremna individualizacija. Neki autori definilu identitet kao ,,procesrastuie diferencijacije koji posraje sve razvijeniji sa sirenjem t<rugaznadajnih drugih - od roditelja clo dovedanstva,, (W. R. T-hompson,u S. Hrnjica,Isto, str. 52). Ovaj stav je neobidno vaZan buduZi da

t62

L

1 6 3

XI

X

ral

o

=tL

N

)tr

>r0);i

)acr

N

je proces diferencijacije jedna od bitnih odlika ljudskog nadinapostojanja, kojim se postiZe utvrdivanje razlike i distance, te i mo-guinosti prepoznavanja vlastitosti.

Personalni identitet se formira kada se u optimalnoj meri

usaglase unutraSnje sklonosti i potrebe individue, oznadavajudi in-

tegraciju lidnosti. Socijalni identitet i integracija, s druge strane,postiZe se usagla5avanjem pojedinadnih identiteta sa modelomidentiteta koji postulira drustvo/grupa,bez(ega se ne moZe formirati

oseianje pripadnosti i ukorenjenost u svoju kulturu. Teorija o ,,ego-ekologiji" ukazuje na kompleksnost odnosa ,,soi-alter" kao konsti-

tutivnih elemenata svesti i samosvesti, kada spolja5nja sredina po-

staje unutraSnja.Medutim, ako se ne usaglase navedeni procesi dolazi do

konflikta personalnog i grupnog identiteta' bilo zbog konflikta unu-tar personalnog identiteta (sukob potreba i interesa), bilo zbogneusagla5enosti izmedu modela identiteta koji postulira kultura i

koji prihvata odredena grupa i personalnih sklonosti, intencija i

aspiracija individua. U procesu identifikacije moZe se javiti i sukobizmedu straha od odvajanja i straha od zavisnosti (P. Tap' ,,L'iden-tification est-elle une alienation de I'individualit6", str.246). To je

problem da li individua uspeva da ostane na optimalnoj distanci u

odnosu na drugog (ni previSe ni premalo) i udvrsti vlastiti identitet.Znat ajnu ulo gu u procesu identifikac ij e igr a,r o c ii al i zctc i i a. O d ttpa

socijalizacije zavisi u kojoj 6e meri preovladati strah od odvajanja,odnosno strah od zavisnosti (moLe se govoriti o autoritarnom i o

demokratskom tipu socijalizacije). Adorno i saradnici analizirajukarakteristike autoritarne porodice koja podstide strah od odvajanjai forsira princip zavis no sti (Autho r i t ar i ttn P e r s o n a I i utv ) .

Proces identifikacije, kao preno5enje i usvajanje poruka

odredene kulture od strane individualnih dlanova ili drustvenihgrupa, pod snaZnim je uticajem tipa kulture, a pre svega i najne-posrednije, kada je u pitanju personalni identitet, tipa porodice i

njenih mehanizama delovanja na pojedince. Sa procesom iden-

tifikacije tesno je povezan proces intennlizoci,ie koji oznatava daje pojedinac subjektivno doZiveo spoljaSnje iskustvo i poruke i da

ih je preneo u strukturu svoje lidnosti. A kada je u pitanju proces

drustvene/grupne identifikacije, kljudnu ulogu igra institucional -

iz.aciia dru5tvenih uloga, pravila, normi i vrednosti. Na osnovu

toga konstrui5e se pojam ,,baz\Ena lidnost" i ,,dru5tveni karakter",

koji \zraLavaju skup zajednidkih karakteristika koje dele dlanovi

jednog dru5tva u kontekstu jednog ,,simbolidkog univerzuma" kojise konstitui5e na osnovu generalizovanog iskustva (Berger i Luck-mann).

Dakle, primarna socijalizacija i internalizacija poruka izahteva kulture, ali i radno iskustvo, igraju najznadajniju ulogu uformiranju personalnog identiteta, dok je institucional izacija glavnimehanizam za konstituisanje grupnog identiteta, koji podiva, presvega, na nesvesnom prihvatanju dru5tvenih pravila i normi radiobezbeclenja jezgra zajedni5tva. Veoma je sloZen skup faktora kojiutidu na formiranje kolektivnog identiteta u mreZi interakcija ikomunikacija u kojima akteri utidu jedni na druge (Meluccl); zatose opravdano postavlja pitanje: kako socijalni akteri formiraju kole-ktivitet i kako se prepoznaju kao njegovi delovi, i koliko na toutidu strukturalni preduslovi, a koliko skup individualnih motiva,kao i emotivni momenat, koji omoguiuje individui da se oseiakao deo zajednidke jedinice. Melucci navodi vaZan uticaj socijalnihpokreta (,,The Process of Collective Identity"). U socijalnom pokre-tu kolektivni identitet osposobljava socijalne aktere da deluju kaojedinstveni siibjekt i da drZe pod kontrolom sopstvenu akciju, os-lanjaju6i sb na simbolidku orijentaciju i znadenja koja akteri pre-poznaju. To je proces u kome akteri proizvode zajednidki kognitivniokvir koji im omoguduje da shvate svoju okolinu i posledice svojeakcije (M. Billing,,,Imagining Nationhood"). Ali se moZe definisatii kao,,social-role-based-group-membership" (Hank Johnston).

Kao najznadajnije vrste kolektivnog identiteta istidu se radniidentitet i identitet uloga. Ali se moZe napraviti i Sira klasifikacija,kao na primer: kulturni identitet - u odnosu na pripadnost datojkulturi, grupni identitet - koji oznadava pripadnost odredenoj grupi,socijalni identitet - koji oznadava socijalni poloZaj i profesionalniidentitet - koji se odnosi na profesionalnu aktivnost.

Zanimljivo je istraZivanje Basila Bernsteina o uticaju klasnepripadnosti na jezidki kod koji usvajaju individue u odredenimslojevima, Sto preko razliditih tipova socijalizacije utide na formira-nje i personalnog i grupnog identiteta. On govori o ,,otvorenomkodu", koji je u upotrebi kod vi5ih slojeva, a koji omoguduje sasvimdrugadiju vrstu iskustva i komunikacije, sa ve6om sposobno5du zaapstraktno mi5ljenje i netipizirano izraLavanje; i o ,,zatvorenomkodu", kojim se sluZe niZi slojevi, a koji ogranidava iskustvo nalokalnu sredinu i kolokvij aln o \zr ai.av anje, spred avajudi indiv idu-alni kognitivni razvoj i proizvodeii suZene moguinosti identifikaci-

1 6 4

L

1 6 5

XI

X

ral

o

=tL

N

)tr

>r0);i

)acr

N

je proces diferencijacije jedna od bitnih odlika ljudskog nadinapostojanja, kojim se postiZe utvrdivanje razlike i distance, te i mo-guinosti prepoznavanja vlastitosti.

Personalni identitet se formira kada se u optimalnoj meri

usaglase unutraSnje sklonosti i potrebe individue, oznadavajudi in-

tegraciju lidnosti. Socijalni identitet i integracija, s druge strane,postiZe se usagla5avanjem pojedinadnih identiteta sa modelomidentiteta koji postulira drustvo/grupa,bez(ega se ne moZe formirati

oseianje pripadnosti i ukorenjenost u svoju kulturu. Teorija o ,,ego-ekologiji" ukazuje na kompleksnost odnosa ,,soi-alter" kao konsti-

tutivnih elemenata svesti i samosvesti, kada spolja5nja sredina po-

staje unutraSnja.Medutim, ako se ne usaglase navedeni procesi dolazi do

konflikta personalnog i grupnog identiteta' bilo zbog konflikta unu-tar personalnog identiteta (sukob potreba i interesa), bilo zbogneusagla5enosti izmedu modela identiteta koji postulira kultura i

koji prihvata odredena grupa i personalnih sklonosti, intencija i

aspiracija individua. U procesu identifikacije moZe se javiti i sukobizmedu straha od odvajanja i straha od zavisnosti (P. Tap' ,,L'iden-tification est-elle une alienation de I'individualit6", str.246). To je

problem da li individua uspeva da ostane na optimalnoj distanci u

odnosu na drugog (ni previSe ni premalo) i udvrsti vlastiti identitet.Znat ajnu ulo gu u procesu identifikac ij e igr a,r o c ii al i zctc i i a. O d ttpa

socijalizacije zavisi u kojoj 6e meri preovladati strah od odvajanja,odnosno strah od zavisnosti (moLe se govoriti o autoritarnom i o

demokratskom tipu socijalizacije). Adorno i saradnici analizirajukarakteristike autoritarne porodice koja podstide strah od odvajanjai forsira princip zavis no sti (Autho r i t ar i ttn P e r s o n a I i utv ) .

Proces identifikacije, kao preno5enje i usvajanje poruka

odredene kulture od strane individualnih dlanova ili drustvenihgrupa, pod snaZnim je uticajem tipa kulture, a pre svega i najne-posrednije, kada je u pitanju personalni identitet, tipa porodice i

njenih mehanizama delovanja na pojedince. Sa procesom iden-

tifikacije tesno je povezan proces intennlizoci,ie koji oznatava daje pojedinac subjektivno doZiveo spoljaSnje iskustvo i poruke i da

ih je preneo u strukturu svoje lidnosti. A kada je u pitanju proces

drustvene/grupne identifikacije, kljudnu ulogu igra institucional -

iz.aciia dru5tvenih uloga, pravila, normi i vrednosti. Na osnovu

toga konstrui5e se pojam ,,baz\Ena lidnost" i ,,dru5tveni karakter",

koji \zraLavaju skup zajednidkih karakteristika koje dele dlanovi

jednog dru5tva u kontekstu jednog ,,simbolidkog univerzuma" kojise konstitui5e na osnovu generalizovanog iskustva (Berger i Luck-mann).

Dakle, primarna socijalizacija i internalizacija poruka izahteva kulture, ali i radno iskustvo, igraju najznadajniju ulogu uformiranju personalnog identiteta, dok je institucional izacija glavnimehanizam za konstituisanje grupnog identiteta, koji podiva, presvega, na nesvesnom prihvatanju dru5tvenih pravila i normi radiobezbeclenja jezgra zajedni5tva. Veoma je sloZen skup faktora kojiutidu na formiranje kolektivnog identiteta u mreZi interakcija ikomunikacija u kojima akteri utidu jedni na druge (Meluccl); zatose opravdano postavlja pitanje: kako socijalni akteri formiraju kole-ktivitet i kako se prepoznaju kao njegovi delovi, i koliko na toutidu strukturalni preduslovi, a koliko skup individualnih motiva,kao i emotivni momenat, koji omoguiuje individui da se oseiakao deo zajednidke jedinice. Melucci navodi vaZan uticaj socijalnihpokreta (,,The Process of Collective Identity"). U socijalnom pokre-tu kolektivni identitet osposobljava socijalne aktere da deluju kaojedinstveni siibjekt i da drZe pod kontrolom sopstvenu akciju, os-lanjaju6i sb na simbolidku orijentaciju i znadenja koja akteri pre-poznaju. To je proces u kome akteri proizvode zajednidki kognitivniokvir koji im omoguduje da shvate svoju okolinu i posledice svojeakcije (M. Billing,,,Imagining Nationhood"). Ali se moZe definisatii kao,,social-role-based-group-membership" (Hank Johnston).

Kao najznadajnije vrste kolektivnog identiteta istidu se radniidentitet i identitet uloga. Ali se moZe napraviti i Sira klasifikacija,kao na primer: kulturni identitet - u odnosu na pripadnost datojkulturi, grupni identitet - koji oznadava pripadnost odredenoj grupi,socijalni identitet - koji oznadava socijalni poloZaj i profesionalniidentitet - koji se odnosi na profesionalnu aktivnost.

Zanimljivo je istraZivanje Basila Bernsteina o uticaju klasnepripadnosti na jezidki kod koji usvajaju individue u odredenimslojevima, Sto preko razliditih tipova socijalizacije utide na formira-nje i personalnog i grupnog identiteta. On govori o ,,otvorenomkodu", koji je u upotrebi kod vi5ih slojeva, a koji omoguduje sasvimdrugadiju vrstu iskustva i komunikacije, sa ve6om sposobno5du zaapstraktno mi5ljenje i netipizirano izraLavanje; i o ,,zatvorenomkodu", kojim se sluZe niZi slojevi, a koji ogranidava iskustvo nalokalnu sredinu i kolokvij aln o \zr ai.av anje, spred avajudi indiv idu-alni kognitivni razvoj i proizvodeii suZene moguinosti identifikaci-

1 6 4

L

1 6 5

xIx

F{D

E

;LLoN

=I

{)

lJ

Yt

(5

N

je, koja je fiksna i netolerantna prema razliditosti. Ovo drugo jekarakteristidno za autoritarni tip lidnosti u kojem preterana socija-lizaclja dovodi do osuje6enosti personalne identitikacij e.

U procesu konstituisanja personalnog i kolektivnog identitetamogu se pojaviti dve jednostrane usmerenosti: individuo-centrizctmi socio-centrizam.U literaturi se istide da jo5 nije reSeno pitanjebalansa izmedu individualizma i kolektiv\zma u novom plurali-zmu, buduii da nije jednostavno odgovoriti na pitanje: kako ugra-diti principe solidarnosti, odgovornosti za druge, zajedni5tva upo5tovanje personalnih identiteta i razlika, na kojima podiva novipluralizam. Tu takode spada i pitanje: kako usaglasiti nesigurnostindividue, narodito u ranom detinjstvu, i autoritet, koji se u podetkuprihvata nesvesno, i kako iz tefazepreei u drugu u kojoj je neophodanproces osamostaljivanja, ali irazvijanja oseianja pripadanja \ zajed-niSwa?

Osnovni problem u odnosu personalnog i kolektivnog iden-titeta je kako naii meru izmedu neophodnog osamostaljivanja iautonomije, da bi se konstituisao personalni idenrtitet, i isto takoneophodnog osedanja pripadanja i zajedni5tva, na kojem podivakolektivni identitet. Taj problem je narodito akutan u modernimdru5tvima, gde postoji pluralitet uzora i raznovrsnost kolektivnihidentiteta u zavisnosti od toga kojim grupama pojedinac pripada.Poruke koje moderna segmentirana kultura Salje svojim dlanovimanisu jednoznadne i pojedinci se suodavaju sa razliditim kolektivnimidentitetima, bivajuii prinudeni da na razlidite nadine prilago<lavajusvoj personalni identitet razliditim zahtevima grupa kojima pri-padaju.

Medutim, iako modema dru5tva postavljaju razbdite modeleidentiteta, postavlja se pitanje da li se danas moZe govoriti o domi-nantnom modelu? Mislim da se moZe tvrditi na osnovu literature ianalize dru5tvenih realnosti da prostor modernih dru5tava sve vi5eosvaja naci()nolni identitet kao dominantni model.

c) Kako se i iz ko.jih motiva konstituiie necionulni idertite?

O razliditim shvatanjima pojma nacije i o odnosu nacional-nog identiteta i nacionalizma pisala sam opSirno u knjizi Druitvenikarakter i druitvene promene u svetlu nacionalnih sukoha (YIglava), pokazujudi, pre svega, da se nacija moZe shvatiti ili kao

organska zajednica ,,krvi i tla" - kao etnidka zajednica, ili kaopolitidka i kulturna zajednica, koja definiSe status gradanina bezobzira na etnidku pripadnost, u okviru odredene politidke celine.U zavisnosti od toga koji pojam nacija se uzima u obzir, biieodredena i priroda nacionalnog identiteta. Nacionalni identitet uokviru politidke celine (moderne drZave) ne pretpostavlja asimi-laciju i ukidanje razlika ve6 se zasniva na definiciji jednog op5tegreferentnog okvira koji omogu6uje ose6anje peipadanja i zajed-ni5tva, ali ne kao jednog unifikovanog modela. Etnidki shvadenanacija nastoji da monopoli5e sve druge oblike identiteta i da anulirarazlike, jer je etnidki identitet upisan kao neka vrsta,,supstantivnogidentiteta" (identiteta po ,,krvi" - J. Friedman, Cultural ldentitl,and Gktbal Process). Takva vrsta identiteta forsira se u ,,naciji-drLavi" koja se zasniva na etnidkom nacionalizmu, Sto je karakte-ristidno zazemlje u tranziciji, a posebno za biv5i Sovjetski Savez iJugoslaviju. Tu drZava postaje centar koji odrertuje podele izme-du unutra i spolja, nas i njih, domaieg i stranog na jedan ekskluzi-van nadin, treliraju6i etnidku drZavu kao najvi5u vrednost i margi-nalizujuii iridividualna prava, ali i prava svih drugih, osim etni-dkih, grupa (o ulozi drlave u stvaranju formi ,,ukljudivanja" i,,iskljudivanja" pi5e Jenson u ,,Nationalist Movements and PublicDiscourse").

Krizu savremenog identiteta Daniel Bell vezuje za krizuvrednosti i uticaj brzih promena modela. U tom kontekstu porastnacionalne identifikacije moZe se tumaditi kao rezultat izvesnoghaosa, koji je zavladao u na5oj civilizaciji i pojadanih dezintegra-cionih procesa u svetu (uprkos deklarisanju za integraciju Evrope),(to izaziva potrebu da se pronade novi tip identiteta kao novosredstvo ,,ukljudivanja". Narodito se u vreme ratova nagla5ava po-treba za kolektivnim identitetom i oseianjem pripadanja i tada sejavlja sukob izmedu etnidkog i ne-etnidkog identiteta u naciji-drZavi,te se pojam ,,gradanin" zamenjuje identitetom u kojem se izraiava,,primarna lojalnost" etnidkoj grupi i dolazi do etnifikacije nacio-nalnog identiteta (J. Friedman).

U literaturi se ukazuje na to da su sociolozi desto uzimali,,naciju-drZavu" kao sinonim za,,dru5tvo", jer se emocionalna iden-tifikacija sa sopstvenom jedinicom pojadava kada utakmica sa stran-cima predstavlja pretnju sigurnosti postojeieg nadina Zivota. Tadase,,mi" odnosi na pripadnike svoje nacije (Mennell). Tada nacio-nalna (etnidka) grupa pruZa izgubljeno osedanje grupne pripadno-

1 6 6 t6 '7

xIx

F{D

E

;LLoN

=I

{)

lJ

Yt

(5

N

je, koja je fiksna i netolerantna prema razliditosti. Ovo drugo jekarakteristidno za autoritarni tip lidnosti u kojem preterana socija-lizaclja dovodi do osuje6enosti personalne identitikacij e.

U procesu konstituisanja personalnog i kolektivnog identitetamogu se pojaviti dve jednostrane usmerenosti: individuo-centrizctmi socio-centrizam.U literaturi se istide da jo5 nije reSeno pitanjebalansa izmedu individualizma i kolektiv\zma u novom plurali-zmu, buduii da nije jednostavno odgovoriti na pitanje: kako ugra-diti principe solidarnosti, odgovornosti za druge, zajedni5tva upo5tovanje personalnih identiteta i razlika, na kojima podiva novipluralizam. Tu takode spada i pitanje: kako usaglasiti nesigurnostindividue, narodito u ranom detinjstvu, i autoritet, koji se u podetkuprihvata nesvesno, i kako iz tefazepreei u drugu u kojoj je neophodanproces osamostaljivanja, ali irazvijanja oseianja pripadanja \ zajed-niSwa?

Osnovni problem u odnosu personalnog i kolektivnog iden-titeta je kako naii meru izmedu neophodnog osamostaljivanja iautonomije, da bi se konstituisao personalni idenrtitet, i isto takoneophodnog osedanja pripadanja i zajedni5tva, na kojem podivakolektivni identitet. Taj problem je narodito akutan u modernimdru5tvima, gde postoji pluralitet uzora i raznovrsnost kolektivnihidentiteta u zavisnosti od toga kojim grupama pojedinac pripada.Poruke koje moderna segmentirana kultura Salje svojim dlanovimanisu jednoznadne i pojedinci se suodavaju sa razliditim kolektivnimidentitetima, bivajuii prinudeni da na razlidite nadine prilago<lavajusvoj personalni identitet razliditim zahtevima grupa kojima pri-padaju.

Medutim, iako modema dru5tva postavljaju razbdite modeleidentiteta, postavlja se pitanje da li se danas moZe govoriti o domi-nantnom modelu? Mislim da se moZe tvrditi na osnovu literature ianalize dru5tvenih realnosti da prostor modernih dru5tava sve vi5eosvaja naci()nolni identitet kao dominantni model.

c) Kako se i iz ko.jih motiva konstituiie necionulni idertite?

O razliditim shvatanjima pojma nacije i o odnosu nacional-nog identiteta i nacionalizma pisala sam opSirno u knjizi Druitvenikarakter i druitvene promene u svetlu nacionalnih sukoha (YIglava), pokazujudi, pre svega, da se nacija moZe shvatiti ili kao

organska zajednica ,,krvi i tla" - kao etnidka zajednica, ili kaopolitidka i kulturna zajednica, koja definiSe status gradanina bezobzira na etnidku pripadnost, u okviru odredene politidke celine.U zavisnosti od toga koji pojam nacija se uzima u obzir, biieodredena i priroda nacionalnog identiteta. Nacionalni identitet uokviru politidke celine (moderne drZave) ne pretpostavlja asimi-laciju i ukidanje razlika ve6 se zasniva na definiciji jednog op5tegreferentnog okvira koji omogu6uje ose6anje peipadanja i zajed-ni5tva, ali ne kao jednog unifikovanog modela. Etnidki shvadenanacija nastoji da monopoli5e sve druge oblike identiteta i da anulirarazlike, jer je etnidki identitet upisan kao neka vrsta,,supstantivnogidentiteta" (identiteta po ,,krvi" - J. Friedman, Cultural ldentitl,and Gktbal Process). Takva vrsta identiteta forsira se u ,,naciji-drLavi" koja se zasniva na etnidkom nacionalizmu, Sto je karakte-ristidno zazemlje u tranziciji, a posebno za biv5i Sovjetski Savez iJugoslaviju. Tu drZava postaje centar koji odrertuje podele izme-du unutra i spolja, nas i njih, domaieg i stranog na jedan ekskluzi-van nadin, treliraju6i etnidku drZavu kao najvi5u vrednost i margi-nalizujuii iridividualna prava, ali i prava svih drugih, osim etni-dkih, grupa (o ulozi drlave u stvaranju formi ,,ukljudivanja" i,,iskljudivanja" pi5e Jenson u ,,Nationalist Movements and PublicDiscourse").

Krizu savremenog identiteta Daniel Bell vezuje za krizuvrednosti i uticaj brzih promena modela. U tom kontekstu porastnacionalne identifikacije moZe se tumaditi kao rezultat izvesnoghaosa, koji je zavladao u na5oj civilizaciji i pojadanih dezintegra-cionih procesa u svetu (uprkos deklarisanju za integraciju Evrope),(to izaziva potrebu da se pronade novi tip identiteta kao novosredstvo ,,ukljudivanja". Narodito se u vreme ratova nagla5ava po-treba za kolektivnim identitetom i oseianjem pripadanja i tada sejavlja sukob izmedu etnidkog i ne-etnidkog identiteta u naciji-drZavi,te se pojam ,,gradanin" zamenjuje identitetom u kojem se izraiava,,primarna lojalnost" etnidkoj grupi i dolazi do etnifikacije nacio-nalnog identiteta (J. Friedman).

U literaturi se ukazuje na to da su sociolozi desto uzimali,,naciju-drZavu" kao sinonim za,,dru5tvo", jer se emocionalna iden-tifikacija sa sopstvenom jedinicom pojadava kada utakmica sa stran-cima predstavlja pretnju sigurnosti postojeieg nadina Zivota. Tadase,,mi" odnosi na pripadnike svoje nacije (Mennell). Tada nacio-nalna (etnidka) grupa pruZa izgubljeno osedanje grupne pripadno-

1 6 6 t6 '7

(DlJ

Y

N

sti i pojedinci lako prihvataju nacionalistidku ideologiju, jer ovaobezbeduje oseianje mo6i u masi, konstituisanje grupnog menta-liteta u formi stereotipnog mi5ljenja, odgovor na oseianje ugro-Zenosti u vidu za5tite, potrebu za vodom (videti: Kecmanovid).

Sa etnidkim nacionalizmom, koji suZava polje identifikacije,povezuju se tendencije neo-tradicionalizma, koje se zapaLajt udevedesetim godinama. U periodu kriza obidno se vraia tradicijijer se dini da tradicionalni oblici identiteta bolje obezbeduju sigu-rnost, te se javlja Lelja za pronalaZenjem ,okorena" i za vradanjemstabilnijim vrednostima emosa i religije. Zatakvt orijentaciju kara-kteristidno je da se ,ja" Lrtvuje u ime vi5ih socijalnih projekata, tese zahteva potpuna identifikacija individue sa ve6om socijalnomjedinicom, u ovom sludaju sa nacijom. Iz togaproizlazi i monopo-lizacija modela identiteta i to u smislu kolektivnog identiteta (novikolektivizam).

U stvari apsolutizacija nacionalnog (etnidkog) identitetaspredava stvarno postizanje nacionalne identifikacije bududi da sejedinstveni model koji se namede gradi na principu premodi vedinskenacije, iz (,ega proizlazi kao logidna posledica politika ,,etnidkog6i5ienja". Zato se problem nacionalnog identiteta mora povezatisa demokratskim procesima, koji podrazumevaju individualna ikolektivna prava i slobode, te i slobodu nacionalnog opredeljenja,koje nije prirodna, organska kategorija nego dru5tveno-kulturna ipolitidka.

Treba posebno ispitati uslove koji su doveli u zemljamabivleg socijalizma do narastanja nacionalistidkih pokreta i ustano-viti u kojoj meri je sam raspad sistema ,,realnog socijalizma" na touticao, a koliko se duguje nasledenom grupnom mentalitetu. Za-datak istraZivanja je takode da ustanovi da li se nacionalizam kaodominantna ideologija u biv5im jugoslovenskim republikama moZedovesti u vezu sa takozvanim nacionalnim karakterom ilije preteZnostrukturalne prirode (naslede tradicionalnog-patrijarhalnog i autori-tarnog dru5tva).

Na kraju treba re6i darazlilita dru5tva, odnosno grupe, pos-tuliraju razlilite modele identifikacije i integracije. Cilj ovog pro- .jekta je da ispita: a/ kako se defini5e odnos izmedu personalne irazliditih vidova grupne/dru5tvene identifikacije u bivlim socija-listidkim dru5tvima, a posebno u Jugoslaviji (odnosno Srbiji) upostsocijalistidkoj fazi, i bi koji se modeli gupne i druitvene iden-tifikacije postuliraju.

U kontekstu pretpostavki na kojima se zasniva demokratskodruitvo kao pluralistidko druitvo i mogu6nosti koje demokratskimodel prulaza usagla5avanje personalnih i grupnih identiteta ispi-tivaie se: a/ koji su ogranidavajudi momenti liberalne teorije, kojaje apstraktni individualizam suprotstavila kolektivizmt bez uvida-nja granica sopstvenog stanovi5ta, i b/ koje su slabosti marksisti-dko-kolektivistidke orijentacije i kakvi su negativni efekti iz togaproiza5li kako u sistemu biv5e Jugoslavije tako i njegovom nasleduu postkomunistidkom periodu.

aJ .

U treiem delu biie analizirani modeli identiteta u periodutranzicije - kako se vr5i prelaz iz takozvanog samoupravnog soci-jalizma u demokratsko druStvo i kako se to reflektuje u sferi modelaidentiteta. Analiziraie se dominantni modeli identiteta koji usme-ravaju praksu i ngiin svakodnevnog Zivota, sa ciljem da se utvrdida li je kolektiVidiidki model, koji je sluZio kao uzior u ,,realnomsocijalizmu", pozitivno korigovan i dopunjen principima koji omo-gu6uju usagla5avanje personalnih i kolektivnih identiteta. Trebaustanoviti u kakvom su odnosu u postkomunistidkom sistemu uSrbiji samoidentifikacija (identitet,ja") i grupna identifikacija (mi-identitet) i kojem se tipu socijalizacije daje prednost i kojoj vrstiidentifftacije (ove stavove bi trebalo proveriti empirijski u razliditimvrstama kolektiva: u porodici, u 5koli, u radnoj organizaciji).

Predmet analize bi6e odnos pojedinaca prema razliditimvrstama kolektivnog identiteta: klasi, generacijskoj grupi, profe-sionalnoj grupi, etnidkoj grupi (trebalo bi ponoviti deo istraZivanjaiz 1993).

Problem identiteta 6e biti posmatran i u ravni regionalne,lokalne i institucionalne autonomije, kao i autonomije pojedincakao grailanina i u tom polju 6e se verifikovati preovla<luju6i model,socijalnog identiteta, kao i njegov odnos prema personalnom iden-titetu gradana.

Bududi da je problem identiteta tesno povezan sa stavomprema slobodi, razmatra1e se i pitanje odnosa socijalne/spoljaSnjei individualne/unutra5nje slobode, narodito imajuii u vidu da u is-torijskom razvoju dru5tva u Srbiji te dve dimenzije slobode nisubile usagla5ane nego je u odluduju6im periodima i periodima dru-

T><

a:ln

;=q

N

r

1 6 8

L

r69

(DlJ

Y

N

sti i pojedinci lako prihvataju nacionalistidku ideologiju, jer ovaobezbeduje oseianje mo6i u masi, konstituisanje grupnog menta-liteta u formi stereotipnog mi5ljenja, odgovor na oseianje ugro-Zenosti u vidu za5tite, potrebu za vodom (videti: Kecmanovid).

Sa etnidkim nacionalizmom, koji suZava polje identifikacije,povezuju se tendencije neo-tradicionalizma, koje se zapaLajt udevedesetim godinama. U periodu kriza obidno se vraia tradicijijer se dini da tradicionalni oblici identiteta bolje obezbeduju sigu-rnost, te se javlja Lelja za pronalaZenjem ,okorena" i za vradanjemstabilnijim vrednostima emosa i religije. Zatakvt orijentaciju kara-kteristidno je da se ,ja" Lrtvuje u ime vi5ih socijalnih projekata, tese zahteva potpuna identifikacija individue sa ve6om socijalnomjedinicom, u ovom sludaju sa nacijom. Iz togaproizlazi i monopo-lizacija modela identiteta i to u smislu kolektivnog identiteta (novikolektivizam).

U stvari apsolutizacija nacionalnog (etnidkog) identitetaspredava stvarno postizanje nacionalne identifikacije bududi da sejedinstveni model koji se namede gradi na principu premodi vedinskenacije, iz (,ega proizlazi kao logidna posledica politika ,,etnidkog6i5ienja". Zato se problem nacionalnog identiteta mora povezatisa demokratskim procesima, koji podrazumevaju individualna ikolektivna prava i slobode, te i slobodu nacionalnog opredeljenja,koje nije prirodna, organska kategorija nego dru5tveno-kulturna ipolitidka.

Treba posebno ispitati uslove koji su doveli u zemljamabivleg socijalizma do narastanja nacionalistidkih pokreta i ustano-viti u kojoj meri je sam raspad sistema ,,realnog socijalizma" na touticao, a koliko se duguje nasledenom grupnom mentalitetu. Za-datak istraZivanja je takode da ustanovi da li se nacionalizam kaodominantna ideologija u biv5im jugoslovenskim republikama moZedovesti u vezu sa takozvanim nacionalnim karakterom ilije preteZnostrukturalne prirode (naslede tradicionalnog-patrijarhalnog i autori-tarnog dru5tva).

Na kraju treba re6i darazlilita dru5tva, odnosno grupe, pos-tuliraju razlilite modele identifikacije i integracije. Cilj ovog pro- .jekta je da ispita: a/ kako se defini5e odnos izmedu personalne irazliditih vidova grupne/dru5tvene identifikacije u bivlim socija-listidkim dru5tvima, a posebno u Jugoslaviji (odnosno Srbiji) upostsocijalistidkoj fazi, i bi koji se modeli gupne i druitvene iden-tifikacije postuliraju.

U kontekstu pretpostavki na kojima se zasniva demokratskodruitvo kao pluralistidko druitvo i mogu6nosti koje demokratskimodel prulaza usagla5avanje personalnih i grupnih identiteta ispi-tivaie se: a/ koji su ogranidavajudi momenti liberalne teorije, kojaje apstraktni individualizam suprotstavila kolektivizmt bez uvida-nja granica sopstvenog stanovi5ta, i b/ koje su slabosti marksisti-dko-kolektivistidke orijentacije i kakvi su negativni efekti iz togaproiza5li kako u sistemu biv5e Jugoslavije tako i njegovom nasleduu postkomunistidkom periodu.

aJ .

U treiem delu biie analizirani modeli identiteta u periodutranzicije - kako se vr5i prelaz iz takozvanog samoupravnog soci-jalizma u demokratsko druStvo i kako se to reflektuje u sferi modelaidentiteta. Analiziraie se dominantni modeli identiteta koji usme-ravaju praksu i ngiin svakodnevnog Zivota, sa ciljem da se utvrdida li je kolektiVidiidki model, koji je sluZio kao uzior u ,,realnomsocijalizmu", pozitivno korigovan i dopunjen principima koji omo-gu6uju usagla5avanje personalnih i kolektivnih identiteta. Trebaustanoviti u kakvom su odnosu u postkomunistidkom sistemu uSrbiji samoidentifikacija (identitet,ja") i grupna identifikacija (mi-identitet) i kojem se tipu socijalizacije daje prednost i kojoj vrstiidentifftacije (ove stavove bi trebalo proveriti empirijski u razliditimvrstama kolektiva: u porodici, u 5koli, u radnoj organizaciji).

Predmet analize bi6e odnos pojedinaca prema razliditimvrstama kolektivnog identiteta: klasi, generacijskoj grupi, profe-sionalnoj grupi, etnidkoj grupi (trebalo bi ponoviti deo istraZivanjaiz 1993).

Problem identiteta 6e biti posmatran i u ravni regionalne,lokalne i institucionalne autonomije, kao i autonomije pojedincakao grailanina i u tom polju 6e se verifikovati preovla<luju6i model,socijalnog identiteta, kao i njegov odnos prema personalnom iden-titetu gradana.

Bududi da je problem identiteta tesno povezan sa stavomprema slobodi, razmatra1e se i pitanje odnosa socijalne/spoljaSnjei individualne/unutra5nje slobode, narodito imajuii u vidu da u is-torijskom razvoju dru5tva u Srbiji te dve dimenzije slobode nisubile usagla5ane nego je u odluduju6im periodima i periodima dru-

T><

a:ln

;=q

N

r

1 6 8

L

r69

Tx

oral

o

=4

NotL

!:

(!

J

Y(l

N

Stvene krize prioritet davan nacionalnom oslobodenju, sa jakimmarginalizovanjem gradanskih sloboda.

S obzirom da upravo prolazimo kroz jedan takav odludujudiperiod - period tranzicije - treba ustanoviti kako se raspad jugoslo-venske driave i ukidanje dotle dominirajudeg kolektivnog identiteta(klase/partije), narodito u ratnom kontekstu, reflektuje na krizupersonalnog identiteta; kako rastuia anomija - ne samo u smislunestajanja starih vrednosti nego i konfuzije i sukoba vrednosti -stvara prostor za apsolutizaciju novog kolektivnog identiteta (na-cionalnog ili religioznog) i kakve to ostavlja posledice na statusgradanina u Srbiji u 1990-im godinama.

U vezi sa gornjim je i karakter nastajudeg pluralistidkogdru5tva i njegov uticaj na preferenciju modela identiteta. Buduiida sve analize potvrtluju da se u Srbiji formiralo kvazi-pluralistidkodru5tvo, moZe se pretpostaviti da 6e preovlailujudi modeli identitetabiti izmenjeni vi5e po formi nego sadrZinski i kvalitativno, i da seu tom smislu moZe govoriti o izvesnom kontinuitetu sa prethodnimsistemom, dije naslede oteZava dalju demokratsku transformacijudru5tva u Srbiji, Sto se u ravni identiteta ispoljava zadrZavanjemstarih prioriteta.

Koji ie problemi biti postavljeni i razmatrani?Da li se kriza politidkog identiteta u biv5oj Jugoslaviji (o

demu sam pisala u knjizi Kriza identiteta s(Nremenog jug<tslovens-kog druina, 1987) molepovezati sa krizom nacionalnog identitetau periodu raspada jugoslovenske driav e;

Koji su uslovi omogudili zamenu komunistidke ideologijenacionalistidkom, dajuii prednost nacionalnom identitetu;

Zaito je dru5tveno-kulturni i politidki obrazac identiteta ubiv5oj Jugoslaviji bio neuspeSan;

Kako se reflektovala dru5tveno-ekonomska kriza, sa neus-pehom ekonomskih reformi, na izbor daljeg puta razvoja jugoslo-venskog dru5tva;

Gde se mogu traZiti koreni narastajuiih dezintegracionihprocesa sedamdesetih godina;

Da li je gubitak identiteta jugoslovenske drZave (prelaz naIabavu konfederaciju) znadio podetak ili kraj agonije biv5e Jugo-slavije;

Za5to se u biv5oj Jugoslaviji nije formirala politidka opozici-ja u formi ,,drugog dru5tva", kao u Poljskoj, CSR i Madarskoj;

U kojoj meri je u biv5oj Jugoslaviji bilo re5eno nacionalnopitanje i da li je osujedenost slobodnog izraLavanja nacionalnihidentiteta dovela do sloma jugoslovenske drZave, ili su u pitanjustrukturalni i ekonomski momenti;

Koliko je pedeset godina uzgajani kolektivizam i neposto-janje slobodnog gradanina uticalo na pobedu politike vladajudesocijalistidke partije u Srbiji;

Kako se moZe okarakterisati postkomunistidki sistem u Srbijidanas;

Kako je u sadaSnjem poretku u Srbiji re5en problem kolek-tivne (regionalne i lokalne) autonomije;

Da li je u Srbiji danas na delu proces konstituisanja grailanina,ili jo5 uvek preovladuje podaniEki mentalitet;

U kakvom odnosu stoje kolektivna (nacionalna) i individu-alna sloboda - da li je drugo joS uvek pod pritiskom prvog i kakavje stepen ostvarenih ljudskih prava i sloboda:

Da li se vr5i zamena samoidentifikacije mi-identifikacijomu procesu socijatflacije i uloga politidke socijalizacije;

Kako rastu6e stanje anomije utide na konstituisanje perso-nalnog identiteta i da li otvara prostor za apsolutizaciju novog ko-lektivnog identiteta;

Koje se vrste grupnog/kolektivnog identiteta favorizuju idominiraju devedesetih godina i koji se modeli kristali5u;

Kako se obnova autoritarnog poretka, Sto je dosadaSnjimanalizama ustanovljeno, reflektuje na procese identifikacije i da-vanja prioriteta odredenim modelima identiteta;

Dejstvo politidkog i kulturnog pluralizma (kvazi-pluralizma)na konstituisanje personalnih i kolektivnih identiteta;

Kako, dakle, dati dru5tveni sistem i postojeia kultura (uticajmasovne kulture i masovnih medija) utide na formiranje modelaidentifikacije i koji su moguii konflikti, odnosno opcije za njihovorazre5avanje u cilju postizanja neophodne ravnoteZe.

(Ako bude moguie biie izvr5eno jedno empirijsko istraZiva-nje da bi se proverile odgovarajuie hipoteze)

Za analize koje su naznadene u ovom projektu bilo bi neo-phodno izvr5iti jedno empirijsko istraZivanje koje bi obuhvatiloslededa pitanja:

Kako pojedinci percipiraju sebe i kako vide da ih percipirajudrugi

1 7 0 r l l

Tx

oral

o

=4

NotL

!:

(!

J

Y(l

N

Stvene krize prioritet davan nacionalnom oslobodenju, sa jakimmarginalizovanjem gradanskih sloboda.

S obzirom da upravo prolazimo kroz jedan takav odludujudiperiod - period tranzicije - treba ustanoviti kako se raspad jugoslo-venske driave i ukidanje dotle dominirajudeg kolektivnog identiteta(klase/partije), narodito u ratnom kontekstu, reflektuje na krizupersonalnog identiteta; kako rastuia anomija - ne samo u smislunestajanja starih vrednosti nego i konfuzije i sukoba vrednosti -stvara prostor za apsolutizaciju novog kolektivnog identiteta (na-cionalnog ili religioznog) i kakve to ostavlja posledice na statusgradanina u Srbiji u 1990-im godinama.

U vezi sa gornjim je i karakter nastajudeg pluralistidkogdru5tva i njegov uticaj na preferenciju modela identiteta. Buduiida sve analize potvrtluju da se u Srbiji formiralo kvazi-pluralistidkodru5tvo, moZe se pretpostaviti da 6e preovlailujudi modeli identitetabiti izmenjeni vi5e po formi nego sadrZinski i kvalitativno, i da seu tom smislu moZe govoriti o izvesnom kontinuitetu sa prethodnimsistemom, dije naslede oteZava dalju demokratsku transformacijudru5tva u Srbiji, Sto se u ravni identiteta ispoljava zadrZavanjemstarih prioriteta.

Koji ie problemi biti postavljeni i razmatrani?Da li se kriza politidkog identiteta u biv5oj Jugoslaviji (o

demu sam pisala u knjizi Kriza identiteta s(Nremenog jug<tslovens-kog druina, 1987) molepovezati sa krizom nacionalnog identitetau periodu raspada jugoslovenske driav e;

Koji su uslovi omogudili zamenu komunistidke ideologijenacionalistidkom, dajuii prednost nacionalnom identitetu;

Zaito je dru5tveno-kulturni i politidki obrazac identiteta ubiv5oj Jugoslaviji bio neuspeSan;

Kako se reflektovala dru5tveno-ekonomska kriza, sa neus-pehom ekonomskih reformi, na izbor daljeg puta razvoja jugoslo-venskog dru5tva;

Gde se mogu traZiti koreni narastajuiih dezintegracionihprocesa sedamdesetih godina;

Da li je gubitak identiteta jugoslovenske drZave (prelaz naIabavu konfederaciju) znadio podetak ili kraj agonije biv5e Jugo-slavije;

Za5to se u biv5oj Jugoslaviji nije formirala politidka opozici-ja u formi ,,drugog dru5tva", kao u Poljskoj, CSR i Madarskoj;

U kojoj meri je u biv5oj Jugoslaviji bilo re5eno nacionalnopitanje i da li je osujedenost slobodnog izraLavanja nacionalnihidentiteta dovela do sloma jugoslovenske drZave, ili su u pitanjustrukturalni i ekonomski momenti;

Koliko je pedeset godina uzgajani kolektivizam i neposto-janje slobodnog gradanina uticalo na pobedu politike vladajudesocijalistidke partije u Srbiji;

Kako se moZe okarakterisati postkomunistidki sistem u Srbijidanas;

Kako je u sadaSnjem poretku u Srbiji re5en problem kolek-tivne (regionalne i lokalne) autonomije;

Da li je u Srbiji danas na delu proces konstituisanja grailanina,ili jo5 uvek preovladuje podaniEki mentalitet;

U kakvom odnosu stoje kolektivna (nacionalna) i individu-alna sloboda - da li je drugo joS uvek pod pritiskom prvog i kakavje stepen ostvarenih ljudskih prava i sloboda:

Da li se vr5i zamena samoidentifikacije mi-identifikacijomu procesu socijatflacije i uloga politidke socijalizacije;

Kako rastu6e stanje anomije utide na konstituisanje perso-nalnog identiteta i da li otvara prostor za apsolutizaciju novog ko-lektivnog identiteta;

Koje se vrste grupnog/kolektivnog identiteta favorizuju idominiraju devedesetih godina i koji se modeli kristali5u;

Kako se obnova autoritarnog poretka, Sto je dosadaSnjimanalizama ustanovljeno, reflektuje na procese identifikacije i da-vanja prioriteta odredenim modelima identiteta;

Dejstvo politidkog i kulturnog pluralizma (kvazi-pluralizma)na konstituisanje personalnih i kolektivnih identiteta;

Kako, dakle, dati dru5tveni sistem i postojeia kultura (uticajmasovne kulture i masovnih medija) utide na formiranje modelaidentifikacije i koji su moguii konflikti, odnosno opcije za njihovorazre5avanje u cilju postizanja neophodne ravnoteZe.

(Ako bude moguie biie izvr5eno jedno empirijsko istraZiva-nje da bi se proverile odgovarajuie hipoteze)

Za analize koje su naznadene u ovom projektu bilo bi neo-phodno izvr5iti jedno empirijsko istraZivanje koje bi obuhvatiloslededa pitanja:

Kako pojedinci percipiraju sebe i kako vide da ih percipirajudrugi

1 7 0 r l l

'!l

(DlJo(,YEooN

Kako defini5u ,,ego-ideal" i da li smatraju da se njihovavlastita slika o sebi pribliZava ili odstupa od toga

Ko su bili i jesu uzori za pojedince u izgradnji slike o sebi(otac, majka, roditelji, uditelji/profesori, vr5njaci, partijski voda,predsednik drZave)

Ko je najviSe uticao na formiranje pojedinaca (roditelji, Sko-la, dru5tvene i politidke organizacije, profesionalne organizacije) ikako (putem prinude/kaZnjavanja ili podsticanjem individualnihkarakteristika)

eemu pojedinci daju prioritet u definisanju svoga,ja": sop-stvenim sklonostima i sposobnostima ili karakteristikama preuze-tim od,,vaZnih drugih" (kojih)

Sa kojom se grupom pojedinci najvi5e identifikuju (porodi-com, srodnidkom grupom, radnom grupom, grupom vrSnjaka/ge-neracijski, etnidkom grupom (tj. koja je grupa za njih najvaZnija) iza5to

Sta pojedinci misle o potrebi Zrtvovanja lidnosti vi5im ciljevi-ma i kojim (op5tim dru5tvenim podrazumevajudi dati sistem, na-cionalnim, religijskim)

Da li kod pojedinaca prevagnu lidne Zelje i potrebe nadzajedniEkim interesima prilikom dono5enja vaZnih odluka, ili jesludaj obrnut (i u ime koje grupe)

Kako pojedinci gledaju na autoritet vode (drZavnog, nacio-nalnog, partijskog)

Da li pojedinci identifikuju sopstvenu sudbinu sa sudbinomnacije

Sta je najvaZnija duZnost grailanina: prvenstveno da budelojalan svojoj drZavi ili da aktivno udestvuje u dono5enju vaZnihodluka i u odbrani gradanskih prava i sloboda

Kako pojedinci percipiraju drZavu: kao mehanizam za5titeprotiv zloupotrebe vlasti i odbrane gradanskih prava i sloboda, ilikao instituciju koja Stiti poredak i odluduje o sudbini svojih podanika(tj. Sta preferiraju: pravnu ili paternalistidku drZavu)

Koliko pojedinci oseiaju da imaju moii da utidu na vaZnedru5tvene i politidke odluke i kakve moguinosti (forme) za to videu postojeiem poretku

Deo naznadenih pitanja predstavljao bi ponavljanje istra-Livanja iz 1993, koje bi bilo dopunjeno onim pitanjima koja se

neposrednije tidu modela i ose6anja identiteta. IstraZivanje bi seobavilo primenom anketnog postupka i skala vrednosti (u saradnjisa jednim psihologom). Postoji mogudnost da se ovo istraZivanjeukl;udi u jedno ve6 planirano Sire istraZivanje o promenama usocijalnoj strukturi Srbije.

Bibliografija

Adorno T. W., Frenkel Brunswik E., Levison D. J., Nevitt SanfordR. The Authoritarian Personaliry, vol.I-il, John Wiley &Sons, New York, 1964.

Allport G., Becoming,, Basic Cortsideratiort frtr a Psychobgy ofPersonality, Yale University Press, New Haven, 1955.

Allport G ., Personalin, A Psychological lrterpretation, Henry Holt& Co. New York, 1970.

Arendt H. The Human Conditiort, University of Chicago Press,Chicago,,l958.

Badovii Lj. i dr.' Jugoslcriia nu kriutoj prekrenici,IDN, Beograd,T99T.

Bakhurst D. & Sypnowich(eds), The Social Seff, SAGE, London,1995.

Baumeister R. E. Public and Privute Sefi Springer, New York,1986.

Bell D. ,,Ethnicity and Social Change", u Glazer N. & MiognibanD. P.(eds), Ethnicity: Theory and E-rperience, Harvard Uni-versity Press, Cambridge, 1975.

Berger R. & Luckmann T., Social Construction ofRealitv, A Dou-bladay Co., New York, 1967.

Berlin L ,,O nacionalizmu", Kniiiewte novine, l5-30. 6. 1993.Billig M,,Rhetorical Psychology, Ideological Thinking and Imag-

ining Nationhood", u Johnston H. & Klandermans B.(eds),Social Movements and Culture, University of MinnesottaPress, Minneapolis, 1995.

Blackburn R.(ed), After the Fall, The Failure ofCommwism antlthe Future of Socialism, VERSO, London, 1991.

Bloom W. Personul lclentity, National ldentity and InternotionalRelations, Cambridge University Press, New York, 1990.

Bourdier P. Outline ofTheory of Practice, Cambridge UniversityPress, Cambridge, 1976.

Tx

Fa(r

;=l,!

N

IL

tT2

.L--

l't 3

'!l

(DlJo(,YEooN

Kako defini5u ,,ego-ideal" i da li smatraju da se njihovavlastita slika o sebi pribliZava ili odstupa od toga

Ko su bili i jesu uzori za pojedince u izgradnji slike o sebi(otac, majka, roditelji, uditelji/profesori, vr5njaci, partijski voda,predsednik drZave)

Ko je najviSe uticao na formiranje pojedinaca (roditelji, Sko-la, dru5tvene i politidke organizacije, profesionalne organizacije) ikako (putem prinude/kaZnjavanja ili podsticanjem individualnihkarakteristika)

eemu pojedinci daju prioritet u definisanju svoga,ja": sop-stvenim sklonostima i sposobnostima ili karakteristikama preuze-tim od,,vaZnih drugih" (kojih)

Sa kojom se grupom pojedinci najvi5e identifikuju (porodi-com, srodnidkom grupom, radnom grupom, grupom vrSnjaka/ge-neracijski, etnidkom grupom (tj. koja je grupa za njih najvaZnija) iza5to

Sta pojedinci misle o potrebi Zrtvovanja lidnosti vi5im ciljevi-ma i kojim (op5tim dru5tvenim podrazumevajudi dati sistem, na-cionalnim, religijskim)

Da li kod pojedinaca prevagnu lidne Zelje i potrebe nadzajedniEkim interesima prilikom dono5enja vaZnih odluka, ili jesludaj obrnut (i u ime koje grupe)

Kako pojedinci gledaju na autoritet vode (drZavnog, nacio-nalnog, partijskog)

Da li pojedinci identifikuju sopstvenu sudbinu sa sudbinomnacije

Sta je najvaZnija duZnost grailanina: prvenstveno da budelojalan svojoj drZavi ili da aktivno udestvuje u dono5enju vaZnihodluka i u odbrani gradanskih prava i sloboda

Kako pojedinci percipiraju drZavu: kao mehanizam za5titeprotiv zloupotrebe vlasti i odbrane gradanskih prava i sloboda, ilikao instituciju koja Stiti poredak i odluduje o sudbini svojih podanika(tj. Sta preferiraju: pravnu ili paternalistidku drZavu)

Koliko pojedinci oseiaju da imaju moii da utidu na vaZnedru5tvene i politidke odluke i kakve moguinosti (forme) za to videu postojeiem poretku

Deo naznadenih pitanja predstavljao bi ponavljanje istra-Livanja iz 1993, koje bi bilo dopunjeno onim pitanjima koja se

neposrednije tidu modela i ose6anja identiteta. IstraZivanje bi seobavilo primenom anketnog postupka i skala vrednosti (u saradnjisa jednim psihologom). Postoji mogudnost da se ovo istraZivanjeukl;udi u jedno ve6 planirano Sire istraZivanje o promenama usocijalnoj strukturi Srbije.

Bibliografija

Adorno T. W., Frenkel Brunswik E., Levison D. J., Nevitt SanfordR. The Authoritarian Personaliry, vol.I-il, John Wiley &Sons, New York, 1964.

Allport G., Becoming,, Basic Cortsideratiort frtr a Psychobgy ofPersonality, Yale University Press, New Haven, 1955.

Allport G ., Personalin, A Psychological lrterpretation, Henry Holt& Co. New York, 1970.

Arendt H. The Human Conditiort, University of Chicago Press,Chicago,,l958.

Badovii Lj. i dr.' Jugoslcriia nu kriutoj prekrenici,IDN, Beograd,T99T.

Bakhurst D. & Sypnowich(eds), The Social Seff, SAGE, London,1995.

Baumeister R. E. Public and Privute Sefi Springer, New York,1986.

Bell D. ,,Ethnicity and Social Change", u Glazer N. & MiognibanD. P.(eds), Ethnicity: Theory and E-rperience, Harvard Uni-versity Press, Cambridge, 1975.

Berger R. & Luckmann T., Social Construction ofRealitv, A Dou-bladay Co., New York, 1967.

Berlin L ,,O nacionalizmu", Kniiiewte novine, l5-30. 6. 1993.Billig M,,Rhetorical Psychology, Ideological Thinking and Imag-

ining Nationhood", u Johnston H. & Klandermans B.(eds),Social Movements and Culture, University of MinnesottaPress, Minneapolis, 1995.

Blackburn R.(ed), After the Fall, The Failure ofCommwism antlthe Future of Socialism, VERSO, London, 1991.

Bloom W. Personul lclentity, National ldentity and InternotionalRelations, Cambridge University Press, New York, 1990.

Bourdier P. Outline ofTheory of Practice, Cambridge UniversityPress, Cambridge, 1976.

Tx

Fa(r

;=l,!

N

IL

tT2

.L--

l't 3

Burns R. B., ,,The Self Concept" ,u T'hertry, Measurement, Devel-opment and Behaviour, Longman, London, 1979.

Calhoon C.(ed), Sociul Theory and the Politics rf'ldentity, Black-well, Oxford .1994.

Calhoun C. ,,Nationalism and Civil Society". lnternational krurnalrf'Socioktgy, vol. 8, no.4, [993.

Connolly W. Identity/Dffirence, Democratic Negotiutiorts oJ' Po-litical Paradox, Cornel University Press , London, 199 1 .

Cvijii J. Bal kans ko po I uo.strvo, vol. I-II, Zav od za izdav anjte udZbe-nika, Beograd,1967 .

Dahrendorf R. Reflectiutrs ot1 the Revolutiort irt Europe, Chatto &Windus, London, 1990.

Denitch B. Ethnic Nationalism, T'he Tragic Deuth oJ'Yugoslaviu,University of Minnesota Press, Minneapolis , 1994.

Djindjii Z. Jugoslavi.ia kao nedovriena drl,uvu,KnjiZevna zajed-nica. Novi Sad. 1988.

Dumont L. Essais .sur l'irtdividualisme, lJne perspective unthro-pologique sur l'itleologie moderne, Editions du Seuil, Paris,1883.

Dvornikovid Y . Kqraktewrologija Jugosltwenu, Kosmos, Beograd,1939.

Ecmyer R. La genese du concept de soi: Theorie et recherches,Sherbook, Canada, 1975.

Elias N. The Socienn oJ'lrtdividuals, Blackwell,Oxford, 1991.Erikson E. Childhood erul Society, Penguin Books, 1969.Erikson E. Dimensions oJ'u New ldentity, W. W. Norton, New

York, 1974.Erikson E. ldentit,v, Youth and Crisis, Fater, London, 1968.Evropa i ruspad Jugo.slavi.ie, IES, Beograd, 1995.Freud S. Group Psycfutlogl, and the Analysis of the Ego,The Inter-

national Psychioanalytic Library, London, 1922.Friedman J. Cultural ldentity ud Gktbctl Process, SAGE Publica-

tions, London,1994.Fromm E. Autoritet i prodica,Naprijed, Zagreb,1984.Gellner E. Natiotts and Natiortctlisrn, Blackwell, Oxford, 1983.Giddens A. Modernity and SelJ ldenriry, Stanford University press,

Stanford, 1991.Giddens A. The Nationul State and Violence, Cambridge, Polity,

1985.

Goati V. Jugoslavi.iu nu prekretnici, Jugoslovenski Institut za novi-narstvo, Beograd, I99 1.

Greenfeld L. Nationulism, Five Roads to Modernin, Harvard Uni-versity Press, Cambridge 1992.

Habermas J. ,,DrZavljanstvo i nacionalni identitet", Filoztf.rka is'traiivunia, br. 40, 1991.

Habermas J. The Theory ofComntunicative Action, Boston, Beacon,1984,

Hayden R. ,,Constitutional Nationalism in the Formerly YugoslavRepublic", Sluvic Review,5l, no. 4,1992.

Hobsbawm E. ,,Ethnicity and Nationalism in Europe Toaday", Att-thropology Toduy, 8l I, 1992.

Hobsbawm E. J. Nation and Nationalism since 178O, CambridgeUniversity Press, Cambridge, 1990.

Hrnjica S. helost liirtosti, Zavod za udZbenike i nastavna sredstva,Beograd,1982.

Jak5ii B. (ed), Interkulturalno.st, Beograd, 1995.Jovanovii B.(ed), Karakterologi.ia Srba,Naudna knjiga, Beograd,

1992. .':,Jovanovid Dj. Surutvrut u z,ajednicu, Polititka stvannst.iugoslo-

venskog, druina i stil iivota,Institut za filozofiju i dru5tvenuteoriju, Beograd, 1995.

Kardiner A. The Psychobgical Frontiers of Society, ColumbiaUniversity Press, New York, 1945.

Kecmanovii D. Masovna psihologijtt naciutulizmr.r, ,,Vreme knji-ge", Beograd, 1995.

Kluckhohn C. & Munay, Personelity in Natnre, Societ-"- ard Cul-/are, New York, 1955.

Kristeva A. i dr. Identitnost, Sofia, 1995.Lazi(M. Sistem i slom, Ruspad soci.ializma i struknre jugo.sktven-

skog druina, Filip Visnjii, Beograd, 1994.Lazi6 M.(ed), Razaranje druitva, Jug,oslovensko druitvo u krizi

90-ih, Filip Vi5njii, Beograd, 1994.Linton R. The Culture Backg,round oJ'Personali4r, Routledge and

Kegan Paul, London, 1964.MadZar Lj. ,,Demokratija na pragu naSeg vremena",Tbornik Matice

srpske,bt. 94,Novi Sad, 1993.Marseni6 D. Ekonomika Jugoslavije: Kritiiko suoiuvanje su kri-

zon, Ekonomski fakultet, Beograd, 1992.Marx K. & Engels F. Rani radovi, Kultura,Zagreb,7953.

,xx

-a

E

;=IL

N

)tr

=(D

J

Y

oa 4

N

1 7 4

L

1 7 5

Burns R. B., ,,The Self Concept" ,u T'hertry, Measurement, Devel-opment and Behaviour, Longman, London, 1979.

Calhoon C.(ed), Sociul Theory and the Politics rf'ldentity, Black-well, Oxford .1994.

Calhoun C. ,,Nationalism and Civil Society". lnternational krurnalrf'Socioktgy, vol. 8, no.4, [993.

Connolly W. Identity/Dffirence, Democratic Negotiutiorts oJ' Po-litical Paradox, Cornel University Press , London, 199 1 .

Cvijii J. Bal kans ko po I uo.strvo, vol. I-II, Zav od za izdav anjte udZbe-nika, Beograd,1967 .

Dahrendorf R. Reflectiutrs ot1 the Revolutiort irt Europe, Chatto &Windus, London, 1990.

Denitch B. Ethnic Nationalism, T'he Tragic Deuth oJ'Yugoslaviu,University of Minnesota Press, Minneapolis , 1994.

Djindjii Z. Jugoslavi.ia kao nedovriena drl,uvu,KnjiZevna zajed-nica. Novi Sad. 1988.

Dumont L. Essais .sur l'irtdividualisme, lJne perspective unthro-pologique sur l'itleologie moderne, Editions du Seuil, Paris,1883.

Dvornikovid Y . Kqraktewrologija Jugosltwenu, Kosmos, Beograd,1939.

Ecmyer R. La genese du concept de soi: Theorie et recherches,Sherbook, Canada, 1975.

Elias N. The Socienn oJ'lrtdividuals, Blackwell,Oxford, 1991.Erikson E. Childhood erul Society, Penguin Books, 1969.Erikson E. Dimensions oJ'u New ldentity, W. W. Norton, New

York, 1974.Erikson E. ldentit,v, Youth and Crisis, Fater, London, 1968.Evropa i ruspad Jugo.slavi.ie, IES, Beograd, 1995.Freud S. Group Psycfutlogl, and the Analysis of the Ego,The Inter-

national Psychioanalytic Library, London, 1922.Friedman J. Cultural ldentity ud Gktbctl Process, SAGE Publica-

tions, London,1994.Fromm E. Autoritet i prodica,Naprijed, Zagreb,1984.Gellner E. Natiotts and Natiortctlisrn, Blackwell, Oxford, 1983.Giddens A. Modernity and SelJ ldenriry, Stanford University press,

Stanford, 1991.Giddens A. The Nationul State and Violence, Cambridge, Polity,

1985.

Goati V. Jugoslavi.iu nu prekretnici, Jugoslovenski Institut za novi-narstvo, Beograd, I99 1.

Greenfeld L. Nationulism, Five Roads to Modernin, Harvard Uni-versity Press, Cambridge 1992.

Habermas J. ,,DrZavljanstvo i nacionalni identitet", Filoztf.rka is'traiivunia, br. 40, 1991.

Habermas J. The Theory ofComntunicative Action, Boston, Beacon,1984,

Hayden R. ,,Constitutional Nationalism in the Formerly YugoslavRepublic", Sluvic Review,5l, no. 4,1992.

Hobsbawm E. ,,Ethnicity and Nationalism in Europe Toaday", Att-thropology Toduy, 8l I, 1992.

Hobsbawm E. J. Nation and Nationalism since 178O, CambridgeUniversity Press, Cambridge, 1990.

Hrnjica S. helost liirtosti, Zavod za udZbenike i nastavna sredstva,Beograd,1982.

Jak5ii B. (ed), Interkulturalno.st, Beograd, 1995.Jovanovii B.(ed), Karakterologi.ia Srba,Naudna knjiga, Beograd,

1992. .':,Jovanovid Dj. Surutvrut u z,ajednicu, Polititka stvannst.iugoslo-

venskog, druina i stil iivota,Institut za filozofiju i dru5tvenuteoriju, Beograd, 1995.

Kardiner A. The Psychobgical Frontiers of Society, ColumbiaUniversity Press, New York, 1945.

Kecmanovii D. Masovna psihologijtt naciutulizmr.r, ,,Vreme knji-ge", Beograd, 1995.

Kluckhohn C. & Munay, Personelity in Natnre, Societ-"- ard Cul-/are, New York, 1955.

Kristeva A. i dr. Identitnost, Sofia, 1995.Lazi(M. Sistem i slom, Ruspad soci.ializma i struknre jugo.sktven-

skog druina, Filip Visnjii, Beograd, 1994.Lazi6 M.(ed), Razaranje druitva, Jug,oslovensko druitvo u krizi

90-ih, Filip Vi5njii, Beograd, 1994.Linton R. The Culture Backg,round oJ'Personali4r, Routledge and

Kegan Paul, London, 1964.MadZar Lj. ,,Demokratija na pragu naSeg vremena",Tbornik Matice

srpske,bt. 94,Novi Sad, 1993.Marseni6 D. Ekonomika Jugoslavije: Kritiiko suoiuvanje su kri-

zon, Ekonomski fakultet, Beograd, 1992.Marx K. & Engels F. Rani radovi, Kultura,Zagreb,7953.

,xx

-a

E

;=IL

N

)tr

=(D

J

Y

oa 4

N

1 7 4

L

1 7 5

,(Dl

-( 1

Y(r(J

N

Mead G. H. Mind, Sell und Siciety, The University of ChicagoPress, Chicago,1952.

Mehennan G. Pluralism, Open University Press, Backingham,1995.

Mounier E. Personalism, Routledge and Kegan Paul, London ,1952.Mucchielli A. L'identitd, PUF, Paris, 1983.Mulhall S.. & Swift A. Liberuls and Communitariqns, Blackwell,

Oxford.1992.Pe5ii V. ,,Nacionalni sukobi", Ogledi, Republika br.129,L995.Perron R. Genese de la personne , PUF , Paris, 1985 .Piaget J. I ntroduction a l' 4pistemolog ie genetique, PUF, Paris, 1950.Popov N. Jugosluvija pod ,teponom promene, Beograd, 1990.Pro5i6-Dvorni6 M.(ed), Kulture u tranziciii, Plato, Beograd, 1994.Radii R. ,,Srpska pravoslavna crkva i srpsko pitanje", Ogledi, Re-

publikaRaspad Jugoslavi.ie, Filozofija i dru5tvo VI,Institut za filozofiju i

dru5tvenu teoriju, Beograd, 1994.Raspad Jugoslavi.ie, Produietak ili kraj agoni.ie,IES, Beograd,

199r.Raz.bij anj e i / il i r as pad J u g o s lav i.i e, Socioloiki pregled br. 2, 199 4.Rot N. Psilro I o g i.i u I it rto s t i, Zav od za izdav anje udZbenika, B eograd,

1969.Schopflin G. ,,Culture and Identity in Postcommunist Europe", u

White S.(ed), Developments irt East European Politics ,Mac-millan, London, 1993.

Sekelj L. Jug,oslavijct, Struktura raspadanja, Rad, Beograd, 1990.Smith A. D. National ldentity, Penguin Books, 1991.Smith A. D. The Ethnic Revival in Modern World, Cambridge

University Press, Cambridge, I 98 1.Smith A. Theories oJ'Nationalism,Harper, New York, 1971 .Srpsko druitvo dunas, Sociolo5ki pregled l-4,1993.Stojanovii D. ,,Traumatidni krug srpske opozicije", Oglecli, Repub-

lika br. 125-126,1995.Stojanovii S. Propast komuniz,ma i razbi.ianje Jugoslavije,Fllip

Vi5njii, Beograd, 1995.Supek R. Druitvene predrasude i nacionalizcru, Globus, Zagreb,

1992.Tajf'el H.(ed), Social ldentitlt, Intergroup Relations, Cambridge

University Press, Cambridge, I 982.

Tap P.(ed), Identitd individuelle et personulisation, Science deI'homme, Toulouse, 1986.

Touraine A. The Return of Actor , University of Minnesota Press ,Minneapolis, 1988.

Vidojevid Z. ,,Nacionalne oligarhije kao politidke pseudoelite",Soc ioLoike studije, br. 2, 1992.

Vrcan S,,,War in Bosnia", ZOD, Newsletter 15, January 1996.Wood M. R. & Zurchner L. A. The Development of Postmodern

Seff, Greenwood, New York, 1988.Zavalloni M. & Guerin C.L. Identitd sociale et consience.Intro-

duction a l'6go-4cologie,Universite de Montreal, 1984.ZwickP. National Communism, Westview Press. Boulder. 1983.

. ,:i Zagorka Golubovii

SOCIO-ECONOMIC CRISIS AS A DETERMINANT OFTHE DISINTEGRATION OF YUGOSLAVIA

AND PROBLEMS OF PERSONAL AND GROUP IDENTITYSummary

Thc pro.jcct consists of thrcc parts: l. analysis ol thc srrcial crisis ol'lormcrYugoslav socicty and idcntity crisis; 2. thc conccpt and constitution ol pcrsonaland col lcct ivc idcnti ty; and 3. analysis ol ' thc modcl ol ' idcnti ty in thc pcriod ol 'transition in Scrbia in thc 1990s.

In thc first part thc idcnrity crisis of thc yugoslav socicty up to 1990s isdiscusscd. Thc crisis resultcd in thc choicc oricntcd to national an<J particulargoals, cnding in thc disintcgration of thc Yugoslav statc, instcad ol'a proccss ol'dcmmratic translormation ol'thc Yugoslav fcdcration. In thc sccond part, conccptsol (pcrsonal and collcctivc) idcntity urc analyzcd, as rclatcd to thc conccpts: ,,pcr-sonality", ,,sclf', and ,,cgo", akrng with discussing thc problcm of constitutingvarious kinds of idcntity. In thc third part thc dominanr typc of idcntity is analyze<Jin thc contcxt of ovcrall fcaturcs ol'thc post-communist strcicty in Scrbia, ancl thcthcsis is tcstcd about thc prcdominancc of a ncw (national) collectivc idcntitywhich rcplaccd thc communist/party idcntity.

The gcneral goal of thc rcscarch is to establish how fcaturcs of thc contcm-porary Scrbian socicty and its cultur.c inllucncc thc shaping ol'mtxlcls ol (personaland group) idcntification and answcr scvcral kcy questions, such as: why ditl thcstrcio-cultural and political identity pattcrn in formcr Yugoslavia fail; did thc lossof identity ol'the Yugoslav statc (shift towards a loosc conlbdcration) mcan rhc

TX

F{Dl(r

;tJ-

N

=L

t 7 6 11',t

,(Dl

-( 1

Y(r(J

N

Mead G. H. Mind, Sell und Siciety, The University of ChicagoPress, Chicago,1952.

Mehennan G. Pluralism, Open University Press, Backingham,1995.

Mounier E. Personalism, Routledge and Kegan Paul, London ,1952.Mucchielli A. L'identitd, PUF, Paris, 1983.Mulhall S.. & Swift A. Liberuls and Communitariqns, Blackwell,

Oxford.1992.Pe5ii V. ,,Nacionalni sukobi", Ogledi, Republika br.129,L995.Perron R. Genese de la personne , PUF , Paris, 1985 .Piaget J. I ntroduction a l' 4pistemolog ie genetique, PUF, Paris, 1950.Popov N. Jugosluvija pod ,teponom promene, Beograd, 1990.Pro5i6-Dvorni6 M.(ed), Kulture u tranziciii, Plato, Beograd, 1994.Radii R. ,,Srpska pravoslavna crkva i srpsko pitanje", Ogledi, Re-

publikaRaspad Jugoslavi.ie, Filozofija i dru5tvo VI,Institut za filozofiju i

dru5tvenu teoriju, Beograd, 1994.Raspad Jugoslavi.ie, Produietak ili kraj agoni.ie,IES, Beograd,

199r.Raz.bij anj e i / il i r as pad J u g o s lav i.i e, Socioloiki pregled br. 2, 199 4.Rot N. Psilro I o g i.i u I it rto s t i, Zav od za izdav anje udZbenika, B eograd,

1969.Schopflin G. ,,Culture and Identity in Postcommunist Europe", u

White S.(ed), Developments irt East European Politics ,Mac-millan, London, 1993.

Sekelj L. Jug,oslavijct, Struktura raspadanja, Rad, Beograd, 1990.Smith A. D. National ldentity, Penguin Books, 1991.Smith A. D. The Ethnic Revival in Modern World, Cambridge

University Press, Cambridge, I 98 1.Smith A. Theories oJ'Nationalism,Harper, New York, 1971 .Srpsko druitvo dunas, Sociolo5ki pregled l-4,1993.Stojanovii D. ,,Traumatidni krug srpske opozicije", Oglecli, Repub-

lika br. 125-126,1995.Stojanovii S. Propast komuniz,ma i razbi.ianje Jugoslavije,Fllip

Vi5njii, Beograd, 1995.Supek R. Druitvene predrasude i nacionalizcru, Globus, Zagreb,

1992.Tajf'el H.(ed), Social ldentitlt, Intergroup Relations, Cambridge

University Press, Cambridge, I 982.

Tap P.(ed), Identitd individuelle et personulisation, Science deI'homme, Toulouse, 1986.

Touraine A. The Return of Actor , University of Minnesota Press ,Minneapolis, 1988.

Vidojevid Z. ,,Nacionalne oligarhije kao politidke pseudoelite",Soc ioLoike studije, br. 2, 1992.

Vrcan S,,,War in Bosnia", ZOD, Newsletter 15, January 1996.Wood M. R. & Zurchner L. A. The Development of Postmodern

Seff, Greenwood, New York, 1988.Zavalloni M. & Guerin C.L. Identitd sociale et consience.Intro-

duction a l'6go-4cologie,Universite de Montreal, 1984.ZwickP. National Communism, Westview Press. Boulder. 1983.

. ,:i Zagorka Golubovii

SOCIO-ECONOMIC CRISIS AS A DETERMINANT OFTHE DISINTEGRATION OF YUGOSLAVIA

AND PROBLEMS OF PERSONAL AND GROUP IDENTITYSummary

Thc pro.jcct consists of thrcc parts: l. analysis ol thc srrcial crisis ol'lormcrYugoslav socicty and idcntity crisis; 2. thc conccpt and constitution ol pcrsonaland col lcct ivc idcnti ty; and 3. analysis ol ' thc modcl ol ' idcnti ty in thc pcriod ol 'transition in Scrbia in thc 1990s.

In thc first part thc idcnrity crisis of thc yugoslav socicty up to 1990s isdiscusscd. Thc crisis resultcd in thc choicc oricntcd to national an<J particulargoals, cnding in thc disintcgration of thc Yugoslav statc, instcad ol'a proccss ol'dcmmratic translormation ol'thc Yugoslav fcdcration. In thc sccond part, conccptsol (pcrsonal and collcctivc) idcntity urc analyzcd, as rclatcd to thc conccpts: ,,pcr-sonality", ,,sclf', and ,,cgo", akrng with discussing thc problcm of constitutingvarious kinds of idcntity. In thc third part thc dominanr typc of idcntity is analyze<Jin thc contcxt of ovcrall fcaturcs ol'thc post-communist strcicty in Scrbia, ancl thcthcsis is tcstcd about thc prcdominancc of a ncw (national) collectivc idcntitywhich rcplaccd thc communist/party idcntity.

The gcneral goal of thc rcscarch is to establish how fcaturcs of thc contcm-porary Scrbian socicty and its cultur.c inllucncc thc shaping ol'mtxlcls ol (personaland group) idcntification and answcr scvcral kcy questions, such as: why ditl thcstrcio-cultural and political identity pattcrn in formcr Yugoslavia fail; did thc lossof identity ol'the Yugoslav statc (shift towards a loosc conlbdcration) mcan rhc

TX

F{Dl(r

;tJ-

N

=L

t 7 6 11',t

bcginning or the cnd ofagony oL lirmcr Yugoslavra; how is thc problcm ofcolloctivc(rcgional and local) autonomy lbrmulated and rcsolvcd in thc current ordcr inScrbia; what is the relation bctwccn national and pcrsonal idcntitics, on thc onchand, and collcctivc and individual frecdom, on thc othcr; docs thc state o[ anomicinllucnce an absolutization of colloctivc idcntity; which kinds of group/collcctivcidcntity have becn I'avorcd and which modcls have been crystallizcd in Scrbia inthc 1990s.

Key words: cisis of thc Yugoslav socicty, post-communist stxicty, personaland collectivc identity, national idcntity, pcnonality, autonomy.

Dragoljub Midunovii, naudni savetnikInstitut zafilozofiju i dru5tvenu teorijuBeoerad

LIDK 3 16.42: 3 16.323.7 2hegledni dlanak

XI

X

rJ)

;-Lr

N

JTL

'!2o(oJ

o

Y0cooN

MODELI REFORMI U BIVSIMSOCIJALISTIEKIM DRZAVAMA

Apstrakt: U owtm potpro.jektu reanatrate se raz.liiiti modeli reformi kojimasu bivie socijalistitkc zemlje pribegle u pokulaju da reie duboku krizu niz.a druitveniltpodsi$ema u kojoj su se naile krajin osarnttesetih gotlina. Istraiivanie leli dauknZe na razlititost ltuteva k1i!t\a su nojetline socijalisiiike ze,nli" ki"nul" ,,1r,:r,r",tranzici'ie iz jednog tip. s.cijarnolotititkog i pr'ivrerlnog pore"tktt ,, i,",gi Ii;pir"njihove uzroke. Nanttito 6e se iipitivrti i"irC, taUe: i) u1rrti,z.rr,,r7-ruriodoprivrednih i porititkih .sistema .sociialistiikih tlriava, 2) k.niretni ,,rrori'iiii-, ,

:::r:;::^ 1tai4ion posvetenom bivioj Jusostaviii,3) s.ciiatni

"y"ni ,oqrri)-iin

KI.iudnc redi :. ifi i i.1 a t.i zo., k r iza, r e.fo r m a, r a s p a d, tan 7i c i.j a.

I

Socijaristidke zemlje su se krajem osamdesetih godina nadreu dubokoj ekonomskoj,tehnoloskoj i poritidkoj krizi. Ekono;;ki ipolitidki modeli razvijenih zematja iotLale su iareko u"e u priui"a_nu efi.kasnost i socijarno-poritidku itabilnost. Ve.ina sociluti.tiet<ilrzemalja, posle politidke krize, krenule su u politidke u ekonomskey_f.grm9, Rri lagoclavaj uii svoje model e poi itietom pf uraf lzmu-iMi5noj ekonomiji koji su postali gotovo ptanetarnr obrasci. u veiinizemalja ovaj preokret odigrao se nakon^burnih politidk" potr"ru ivi5epartijskih izbora, negde kao u Rumuniji _^krvavo,

";;;;;prilagodavanje stare komunistidk" no-"nkiuture kroz ;;"il;";:vanje parrije ili stvaranjem novih partija. Biv.e soci.lalistlit<e ,;;j"na.le.su se.u rranziciji jednog tipa socijatno_politidkog i p*;li;;poretka u drugi. putevi kojima iu krenure pol"oin. ,Jr,r'ry" ruui.irEsu od medunarodne konstelacije i istorijikog nasleila pojedinihzemalja.U predvidenom istraZivanju, analizirade se:l. Op5ti uzroci raspada privrednih i politidkih sistema soci-jalistidki h dri'av a, tehnolosko i"ort"i""j., irrur"onu neefikasnost.

1 7 8

.bt)"i1,

t 7 9