AKADEMSKE STUDIJE Godina: PRVA

Predmet: S O C I O L O G I J A

RIDER OBAVEZNA LITERATURA PO TEMATSKIM CJELINAMA -

I

AUTORI: Prof. dr Veselin PAVIEVI mr Ugljea JANKOVI

PODGORICA, SEPTEMBAR 2010.

S A D R A J:T1: UVOD U SOCIOLOGIJUT 1.1 T 1.2 PREDMET SOCIOLOGIJE KAO NAUKE RAZVOJ SOCIOLOKE MISLI SEN SIMON - UTOPIJSKA SOCIOLOGIJA OGIST KONT - POZITIVISTIKA SOCIOLOGIJA HERBERT SPENSER - BIOLOKE TEORIJE DRUTVA EMIL DIRKEM SOCIOLOGIZAM MAKS VEBER SOCIOLOGIJA DRUTVENOG DJELANJA KARL MARKS - ISTORIJSKI MATERIJALIZAM DRUGI RELEVANTNI PRAVCI U SOCIOLOKOJ MISLI TALKOT PARSONS & ROBERT MERTON FUNKCIONALIZAM / Teorija drutvene integracije & Teorija funkcionalne analize

T2: POLITIKA, POJEDINAC, ZAJEDNICA-DRUTVO, DRAVAT 2.1 POLITIKA T 2.2 ZATO LJUDI IVE U ZAJEDNICI? T 2.3 EMU SLUI DRAVA? T 2.4 DRAVA KRAI REZIME T 2.5 KO I KAKO TREBA VLADATI? T 2.6 OSNOVNI OBLICI - TIPOVI VLADAVINE /POREDAKA

2

T1: UVOD U SOCIOLOGIJU

T 1.1 PREDMET SOCIOLOGIJE KAO NAUKESOCILOGIJA prouava drutveni ivot ovjeka, grupe i drutva. Polje izuavanja sociologije je vrlo iroko i kree se od analize sluajnih susreta ljudi na ulici do istraivanja globalnih drutvenih procesa. Mikrosocilogija i makrosociologija. Mikrosociologija se bavi prouavanjem svakodnevnog ponaanja u situacijama intrerakcija licem u lice i njenom analizom su obuhvaeni pojedinici i manje drutvene grupe. Makrosociologija se bavi prouavanjem velikih drutvenih sistema (npr. ekonomski ili politiki sistem), kao i analizom dugoronih procesa promjene, npr. industrijalizacija (E.Gidens:2003).

Lord Anthony Gidens (1938- )

Inae, najea podjela drutava koja su postojala ili jo uvjek postoje je na: predmoderna i moderna, odnosno industrijska. U predmoderna spadaju: primitivna drutva lovaca i sakupljaa, stoarska i ratarska drutva i tradicionalne civilizacije. Industrijska drutva (modernaili razvijena) se bitno razlikuju od bilo kog drugog drutvenog poretka, a njihov razvoj ima posledice koje se proteu daleko izvan Evrope, kontineta na kojem su nastale ( E. Gidens, 2003).

3

SOCIOLOKA IMAGINACIJA K.RAJT MILS Socioloka imaginacija zahtijeva od nas da se udaljimo od ubiajenih postupaka u naem sopstvenom svakodnevnom ivotu, kako bismo ih sagledali iz jednog novog ugla.

Carles Wright Mills (1916-1962)

PREDMET SOCIOLOGIJE JE ISTRAIVANJE VEZE IZMEU TOGA TA DRUTVO INI OD NAS I TA MI INIMO SAMI SA SOBOM (E.Gidens, 2006)

Pojam strukture: Structura(ae): a) zidanje, graenje b) nain gradnje c) zgrada Koncept drutvene strukture (grupe, slojevi, klase) se odnosi na injenicu da drutvene kontekste naeg ivota na ine nasumini izbori dogaaja ili postupaka, ve se ti isti konteksti na razliite naine ispoljavaju kroz strukture ili obrasce (.upi, 2002).

T 1.2 RAZVOJ SOCIOLOKE MISLIRetrospektiva socioloke misli koja pretenduje na naunu relevantnost, nezamisliva je bez izuavanja misli sljedeih velikana: Sen Simona; Ogista Konta; Herberta Spensera; Emila Dirkema; Maksa Vebera i

4

Karla Marksa. Poimo redom; u najkraim crtama. Prvo o najvanijim predstavnicima nosiocima misli i PRAVCIMA u sociologiji nastalim pod uticajem njihovih uenja i djela:

SEN SIMON - UTOPIJSKA SOCIOLOGIJA

Claude Henri de Rouvroy, Comte de Saint-Simon (1760-1825)

Snano impresioniran dostignuima prirodnih nauka, posebno fizikom i biologijom, nastojao je da zakone koji vladaju prirodom primjeni na drutvo. Prvi izdvojio nauku o drutvu kao samostalnu nauku - socijalna fiziologija. Osnovu drutva, odnosno drutvenog ivota ljudi ine materijalna proizvodnja, svojina i ideje. Socijalna fiziologija moe postati nauka, smatra Sen Simon, onda kada fiziolozi izbace iz svog drutva filozofe, moraliste i metafiziare na isti nain kao to su astronomi izbacili astrologe, a hemiari alhemiare (M.Pei, 1999.). Drutvo nije nikako jedinstvena aglomeracija ivih bia ije akcije nezavisno od krajnje svrhe nemaju drugi uzrok do samovolju individualnih volja, ni drugi rezultat do dogaaje efemerne ili bez vanosti, nego organizovana maina iji svi djelovi doprinose na razliite naine kretanju cjeline, smatra Sen Simon (M.Pei, 1999). Osnovu drutva, odnosno drutvenog ivota ljudi ine materijalna proizvodnja, svojina i ideje. Osnovni zakon koji djeluje u istoriji jeste zakon progresa, koji se ogleda u smjeni dvije epohe: kritike i organske. Radnika klasa ili industrijska klasa (radnici, kapitalisti i zanatlije) i neradnika klasa (lanovi dravnog aparata). Budue drutvo mora voditi industrijska klasa, koja e upravljanje ljudima zamijeniti sa upravljanjem stvarima. Smjena vlasti, odnosno smjena klasa, treba da bude ostvarena na legalan nain.5

Budue drutvo mora voditi industrijska klasa, koja e upravljanje ljudima zamijeniti sa upravljanjem stvarima. Sen Simonova teorija drutva je mehanicistika i utopistika.

OGIST KONT - POZITIVISTIKA SOCIOLOGIJA.

Auguste Comte (1798 - 1857)

Kont, francuski matematiar, filozof i mislilac je prvi skovao naziv sociologija, kako bi opisao predmet koji eli da utemelji. Istovremeno, bio je prvi koji je primenio nauni metod za opisivanje drutva. Ljudsko drutvo predstavlja zavrni korak organske revolucije. U ljudskom drutvu, postoji sklad struktura i funkcija koje idu ka zajednikom cilju kroz akciju i reakciju unutar djelova i u odnosu na okolinu, smatra Kont. Iz porodice nastaje ira ljudska zajednica, odnosno drava. Drava - veliko bie - suverena vlast, stanovnitvo, teritorija, organizovana uprava (M.Pei,2001:124). Moralni konsenzus: Kont se zalagao se za uspostavljanje religije humaniteta koja bi napustila vjeru i dogmu u korist naunih utemeljenja. Sociologija bi bila sr te nove religije. (E.Gidens, 2003) Tri osnovne klase: spekulativna, praktina, radnika. Klasni sukobi za Konta su privremeni, nestae kada naune ideje u potpunosti omogue drutveni razvoj. Tri stupnja razvoja ljudskog drutva: teoloka faza, metafizika faza, pozitivna faza. Prema Kontu, nijedan od navedena tri stupnja u razvoju drutva ne moe biti preskoen. Meutim, ljudski progres moe biti ubrzan, ukoliko se drutvo mudro i intelektualno usmjerava. (E.Gidens,2003:8) Pozitivizam istovremeno oznaava i najstariji socioloki metodoloki pravac.

6

Ponaanje ljudi se moe objektivno mjeriti, a takoe i direktno opaati. Pozitivisti vjeruju da se ljudsko ponaanje moe objasniti isto kao to se objanjava i ponaanje materije. (M.Haralambos, M.Holborn) Pozitivizam zastupa miljenje da bi nauka trebala da se bavi samo injenicama koje su podlone posmatranju i koje su poznate direktno iz iskustva. Pozitivistiki pristup, vjeruje u proizvodnje znanja o drutvu koje je zasnovano na empirijskim dokazima. (E.Gidens,2003:8). Najznaajnija djela O.Konta su: Kurs pozitivne filozofije i Kurs pozitivne fizike, Kont je prvi razvio cjelovit socioloki sistem.

HERBERT SPENSER - BIOLOKE TEORIJE DRUTVA

Herbert Spencer (1820-1923)

Puni procvat i nauni oblik, bioloke teorije drutva stekle su polovinom XIX vijeka. Naime, impresioniranost Darvinovom teorijom evolucije (H. Spenser; L.Gumblovi; G.Racenhofer; A.Smol ...). Inae, taj period je poznat kao vrijeme cvjetanja socijalistikih ideja o drutvu (pod uticajme uenja K. Marksa) i promovisanja Darvinove teorije evolucije kao prve alternative religijskom i spekulativnom shvatanju stvarnosti. Tri osnovne istine ili zakona su: (1) Zakon o inercije sile; (2) Zakon o neunitivosti materije, i (3) Zakon o neprekidnosti kretanja. Evolucija je integracija materije uz istovremeno rasipanje kretanja za koje materija prelazi iz jedne relativno nepovezane i neodreeni homogenosti u relativno povezanu i odreenu homogenost, smatra Spenser.

7

Drutvo je super organizam koji slijedi optu teoriju evolucije po istim principima kao bioloki organizam. Diferencijacija i specijalizacija funkcija. Razlike izmeu drutva i biolokog organizma. Ljudsko drutvo je agregat jedinki koje su manje vie ratrkane i slobodne, dok je bioloki organizam realna cjelina djelova koji ga ine. Evolutivni razvoj ljudskog drutva prelazi put od horde, preko militarizma, pa industrijalizma, do etikog drutva. - horda = faza sukoba - militaristika faza = integracija drutva - industrijska faza = slobodno i demokratsko drutvo - etiko drutvo = humanost i moralnost

EMIL DIRKEM - SOCIOLOGIZAM

David mile Durkheim (1858-1917)

Drutvo je neto iznad i mimo pojedinca, odnosno, ovjek kao individua nije u mogunosti da utie i uslovljava drutvena zbivanja, ve obrnuto, drutvena zbivanja oblikuju ovjeka i utiu na njegovu volju i reguliu njegovo ponaanje. Dakle, glavno odruje prouavanje sociologije jesu drutvene injenice, smatra Dirkem. Drutvene injenice postoje mimo ovjekove volje, razvijaju se van njegove svijesti, one su prosto drutvena datost, koja se moe spoznati samo spoljanim posmatranjem. Skup vjerovanja i osjeanja koja su zajednika svakom lanu jednog istog drutva, ine jedan sistem, koji ima svoj ivot; moemo ga nazvati kolektivna svijest . Tri grupe drutvenih injenica, koje ine kolektivnu svijest superiornu u odnosu na pojedinanu svijest ovjeka:

8

1. Pravna pravila i zakoni 2. Masovne drutvene pojave 3. Religiozne dogme ovjek se raa, smatra Dirkem, kao izuzetno samoivo i sebino bie, koje se rukovodi linim interesima, a kolektivna svijest mu prua mogunost da se podvrgne drutvenim zakonima i postane socijalizovana ivotinja. Razlikovanje normalnih od patolokih (bolesnih) drutvenih pojava na osnovu naunih kriterijuma. Prosjenost, konkretni tip drutva, vremenska dimenzija. Pojam anomije. Anomija kao stanje drutva u kojem nedostaje skup pravila i normi o ljudskom ponaanju.(M.Milosavljevi). Anomija kao osjeanje besciljnosti ili oaja, izazvano drutvenim promjenama (E.Gidens). Prinudne podjele rada, ekonomske i socijalne krize, klasni sukobi, dovode do anomije. Najdrastiniji primjer anomiskog stanja samoubistvo. Tipologija samoubistva: egoistiko, altruistiko, anomiko, fatalistiko Dirkem je ljudsku istoriju podijelio na dva perioda, odnosno razlikovao je dva istorijska tipa drutva: primitivno drutvo zasnovano na mehanikoj solidarnosti i civilizovano drutvo zasnovano na organskoj solidarnosti (M.Pei). Solidarnost je sauvana kada se pojedinci uspjeno integriu u drutvene grupe i kada postupaju po jednom skupu zajednikih vrijednosti i obiaja (E.Gidens). ist hedonistiki individualizam nikada ne moe dovesti do solidarnosti i meusobne povezanosti ljudi, smatra Dirkem. O drutvenoj podjeli rada - Skup vjerovanja i osjeanja koja su zajednika, prosjenom lanu jednog istog drutva, ine odreeni sistem koji ima svoj sopstveni ivot; moemo ga nazvati kolektivna svijest. Iz drutvene podjele rada proizilazi drutvena kohezija, na osnovu koje je mogue izvesti klasifikaciju drutava. Mehanika solidarnost = pokoravanje pojedinanih svijesti jednom zajednikom tipu, jednom autoritetu. Organska solidarnost = posmatranje drutvenog sistema u totalitetu, jai stepen drutvene integracije. Drutvena podjela rada kao osnovni okvir za analizu drutvene strukture, koju vezuje za funkciju, a ne za individualne potrebe. Funkcija = (1) odnos uzajamne saglasnosti ivotnih pokreta, odnosno (2) sistem ivotnih pokreta bez obzira na posledice. ( bioloko shvatanja). No, istovremeno FUNKCIJA oznaava drutvenu podjelu rada, koja, pak, ini glavni osnov drutvene kohezije. to su drutva primitivnija meu pojedincima ima vie slinosti; tjelesne slinosti; psihike slinosti. Represivno pravo ima prevagu ukoliko je podjela rada nerazvijenija. Mehanika solidarnost zavisi od tri uslova: 1.od relativnog obima kolektivne svijesti i individualne svijesti; 2. od jaine; 3. od stepena odreenosti stanja iz kojih se sastoji kolektivna svijest. Prvi uslov je u najveoj mjeri stalan, dok druga dva opadaju. Mehanika solidarnost, u toku drutvene evolucije sve vie labavi. Tok istorije neminovno namee promjenu tipa solidarnosti kod ljudi, a istovremeno i promjenu samog tipa drutva.9

Tip drutva ija kohezija proistie iskljuivo iz slinosti, iji se sastavni djelovi ne razlikuju jedan od drugog. Drutvena protoplazma, klica iz koje izlaze drugi drutveni tipovi (E.Dirkem). Mehanika solidarnost-sistem jednorodnih i meusobno slinih segmenata. Savremeni tip drutva- sastoji se iz odreenog sistema razliitih organa od kojih svaki ima svoju posebnu ulogu, a koji se sami sastoje iz diferenciranih djelova. Pojedinci u ovom tipu drutva se grupiu, ne na odnosima potomstva, ve prema prirodi djelatnosti koje obavljaju. Njihova prirodna i drutvena sredina vie nije rodna sredina, ve profesionalna.Mjesto u drutvu svakome obiljeava funkcija koju vri. Organska solidarnost razvijanje ugovornih odnosa. Ugovorima se regulie iroka lepeza drutvenih odnosa koji nastaju sve sloenijom podjelom rada. Ova vrsta (zip) solidarnosti nie iz potrebe za uzajamnim uslugama. Ljudi se meusobno razlikuju po karakteru svoje linosti, po iskustvu kojim raspolau, po funkcijama koje vre, imaju prostora da iskau individualnu inicijativu. Meutim, taj individualizam je specifian, on ne daje za pravo pojedincu da neogranieno stremi ostvarivanju svojih elja i interesa. To je vie obaveza da individualizira sebe intezivnom specijalizacijom, kako bi na taj nain dao doprinos drutvu. Razvija se samo ukoliko mehanika solidarnost nestaje. Kapitalna socioloka djela ovog autora su: O drutvenoj podjeli rada, Samoubistvo, Elementarni oblici religijskog ivota, Pravila socioloke metode...

MAKS VEBER SOCIOLOGIJA DRUTVENOG DJELANJA

Maks Weber (1864-1920)

Shvatanje sociologije kao kulturno istorijske nauke iji je zadatak da prouava istorijske i kulturne inioce u njihovoj osobenosti. Meu najznaajnijim djelima ovog, bez

10

sumnje, najveeg sociologa XX vijeka spadaju: Privreda i drutvo; Protestantska etika i duh kapitalizma, i Agrarni odnosi u starom svijetu. Stvarnost je heterogeni kontinuum, tj. nepregledno i raznoliko mnotvo pojava, smatra Veber. Dakle, stvarnost obuhvata sve to moe biti predmet neposrednog iskustva, pri emu ne postoji razlika izmeu prirodne i drutvene stvarnosti. Nauka je u stanju da sazna samo jedan ogranieni dio onoga to uzima za predmet istraivanja. Zbog toga je nauno saznanje apstraktno i jednostrano. Stvarnost je amorfna i nepregledna masa koju ovjek uobliava svojom djelatnou. Veberovo shvatanje drutva je izrazito individualistiko. Osnovna jedinica socioloke analize moe biti ovjek. Kljuna taka Veberovog sociolokog sistema je pojam drutvenog djelanja. Veber razlikuje etiri idealna tipa djelanja: (1) ciljno-racionalno; (2) vrijednosno-racionalno; (3) afektivno, i (4) tradicionalno. Ova etiri oblika djelanja predstavljaju idealne tipove, koji odgovaraju nainima orjentacije. U konkretnom ponaanju ljudi, oni se najee mijeaju i proimaju. Drutveni odnosi kao proizvodi drutvenog delanja, mogu biti konfliktni i solidarni. Veber insistira, naroito na razlikovanje zajednice i drutva. Pojam drutvene grupe (razlikovanje otvorenih i zatvorenih drutvenih odnosa) U analizi drutvenog grupisanja, Veber istie dvije osnovne karakteristike drutvene grupe: postojanje starjeine grupe ili nekog upravnog aparata i postojanje normativnog poretka koji vai za lanove grupe. Drutvena grupa, prema Veberu postoji sve dok postoji vjerovatnoa da e nadleni organi djelovati u konkretnom pravcu. Racionalizacija prema Veberu napredak nauke, tehnike, tehnilogije i birokratije. Organizacija drutvenog i ekonomskog ivota prema principima efikasnosti, a na osnovu tehnikog znanja. Otreenjenje Veber je koristio izraz otrenjenje ili oslobaanje od iluzija kako bi opisao nain na koji nauno miljenje u modernom svijetu sve vie potiskuje i brie oblike sentimentalnog odnosa prema stvarnosti koji su vaili u prolosti. Pojam vlasti (odnos vlasti i moi): (1) Vlast postoji samo u okviru drutvene organizacije; (2) Vlast je institucionalizovani oblik potinjenosti; (3) Vlast postoji kada je raspodjela prava i dunosti obostrana; (4) Vlast se kree u odreenim granicama, i (5) Vlast namee, odrava i titi drutvena organizacija. Veber, istovremeno, razlikuje i tri tipa vlasti. To su: racionalna, tradicionalna i harizmatska. Takoe, jedan od kljunih pojmova koji je bio predmet Veberovih opservacija je i pojam birokratije. Birokratija, u Veberovom poimanju oznaava visok stepen drutvene podjele rada. Pritom, osnovne karakteristike kvalitetne birokratije su: tanost, jednoobraznost, brzina poslovanja, poznavanje dokumentacije, trajnost, predvidljivost. Protestantska etika i duh kapitalizma (osvrt na djelo): U sreditvu svih Veberovih sociolokih proavanja stoji kapitalizam kao cjelovit drutveno ekonomski sistem. Kapitalistiku privredu prije svega pokree orijentacija ka materijalnom interesu.

11

Veber kae: Dananji kapitalistiki poredak je jedan udovian kosmos u koji pojedinac stupa roenjem i koji je za njega, bar kao pojedinca, dat kao faktiki nepromljenljiva ljutura u kojoj ima da ivi. Kapitalistiki sistem, smatra Veber, nije samo skup institucija i ustanova koje ine sistem, ve je njegov osnovni konstitutivni pricip kapitalistiki duh. U osnovi privredne etike protestantizma nalaze se iste vrline koje zastupaju i pobornici kapitalistikog pogleda na svijet- vrijednoa, tedljivost i potenje. ovjek postoji radi Boga, on je orue njegove volje. Bog je stvorio svijet da bi uveliao svoju slavu i njegova volja je zakon kojem se moramo svi podiniti. Ali Bogu se ne moe nikako prii, njemu se moe samo sluiti. Mada je boja volja utvrena od vjenosti, ovjek je ne moe pojmiti.Sve to moemo znati svodi se na ovo jednima je dodijeljen vjeni ivot i blaenstvo, a drugi su osueni na vjene muke i smrt. , prema Kalvinovom uenju o predestinaciji. Meutim, tokom vremena stvari se mijenjaju, protestantska etika poprima drugaiji oblik. Umjesto prvobitnog shvatanja, po kome je rad jedini nain da se spozna stanje milosti, jaa shvatanje da je sticanje materijalnih dobara dozvoljeno i Bogu ugodno. Veber je uspio da utvrdi smisaonu srodnost izmeu kapitalistikog duha i protestantske etike. Vebera prije svega zanima specifian oblik organizacije privrednog ivota, a ne sukob klasa. Takoe, Veber insistira na razlici izmeu modernog kapitalizma i politikog kapitalizma. Naime, dok moderni kapitalizam karakterie, prije svega, tenja za sticanjem dobiti se zadovoljava racionalnim radom, politiki kapitalizam odie avanturistikim karakterom.

KARL MARKS - ISTORIJSKI MATERIJALIZAM

Karl Heinrich Marx (1818 1883)

12

Traei odgovor na pitanje ta je ovjek, ta ga povezuje sa drugim ljudima, Marks je krenuo od preispitivanje Hegelove filozofije i drutveno-istorijske prakse graanskog drutva.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)

Praksa je praktina, svesna, univerzalna djelatnost generika sutina ovjeka. Praktina obrada predmetnog svijeta, prerada anorganske prirode, jeste potvrivanje ovjeka kao svjesnog rodnog bia, tj. bia koje se prema rodu odnosi kao prema vlastitoj sutini ili prema sebi rodnom biu, smatra Marks. Marksova kritika drutva i drutvene strukture: Drutvo je proizvod uzajamne djelatnosti pojedinaca, smatra Marks. Dakle, kako drutvo proizvodi ovjeka kao ovjeka, tako ovjek proizvodi drutvo. Marks drutvo shvata kao struktuirani totalitet koji se istorijski formira i razvija po sopstvenim unutranjim zakonima. Za Marksa ne postoji drutvo uopte, ve postoje pojedinana drutva u odreenom vremenu i prostoru. Svako pojedinano drutvo imaju neka zajednika obiljeja, Marksi i Engles su metodom apstrakcije izveli pojam drutveno ekonomske formacije koja predstavlja teorijski model istorijskog tipa globalnog drutva. Karakteristika svake drutveno-ekonomske formacije jeste nain proizvodnje koji konstruiu proizvodne snage i proizvodni odnosi. Proizvodne snage temelj odredjenog naina proizvodnje i dinamiko jezgro njegove strukture. Njih sainjavaju ljudi sa svojim znanjem, iskustvom i kreativnim sposobnostima. Proizvodni odnosi tehniko organizaciona i drutvena komponenta Drutveno ekonomske formacije se razlikuju po osobenom klasnom sklopu, organizaciji politikog ivota i specifinim idejnim manifestacijama drutvene svijesti.13

Shvatanje istorije: Istorijsko kretanje zakonito vodi slobodi ovjeka kao ovjeka. (V.Kora, 1987:53) Istorija ne radi nita, ona nema ogromnog bogatstva, ona ne bije bitke! Naprotiv, stvarni ovjek je taj koji sve radi, ima i bori se; nije istorija ta koja se slui ovjekom kao sredstvom da bi ostvarila svoje svrhe kao da je neka aparatna osoba ve ona nije nista do djelatnost ovjeka koji ide za svojim svrhama, smatra Marks. Suprostavljanje tradicionalnom shvatanju istorije Istorija koju stvara ovjek nije nista drugo do istorija ovjeanstva (V.Kora, 1987:54) U dosadanjoj istoriji predstavnici istorijskog materijalizma su razlikovali etiri istorijske epohe etiri naina proizvodnje: prvobitnu zajednicu, robovlasniko drutvo, feudalizam, kapitalizam. Osnovna teorijska preokupacija osnivaa istorijskog materijalizma jeste usmjerena na prouavanje kapitalistikog naina proizvodnje i njegovo prevazilaenje novim komunistikim besklasnim drutvom. Razvojem kapitalizma istovremeno se razvija radnika klasa-proleterijat, koja je po miljenje marksista predodreena da stvori novo graansko drutvo. Pojam otuenja Marksova shvatanja otuenja 1. otuenje proizvoda rada od proizvoaa 2. otuenje ovjeka od ovjeka 3. otuenje od generike sutine Marks problem otuenja ne postavlja iz isto spekulativnih pobuda, ve kao problem savremenog ovjeka i modernog drutva. Znanje gubi smisao u optem otuenju, ukoliko ne slui ljudskim svrhama. Najvanija djela ovog velikana su: Kapital; Sveta filozofija; Njemaka ideologija, Ekonomsko-filozofski rukopisi, Manifest Komunistike partije.

14

DRUGI RELEVANTNI PRAVCI U SOCIOLOKOJ MISLITALKOT PARSONS & ROBERT MERTON - FUNKCIONALIZAM / Teorija drutvene integracije & Teorija funkcionalne analize

Talcott Parsons (1902-1979)

T. Parsons je zasnovao cjelovit strukturalno socioloki sistem, na osnovu prouavanja djela E.Dirkema i M.Vebera. Najznaajnija djela: Struktura drutvene akcije i Drutveni sistem. Osnova za njegovo teorijsko tumaenja drutva jeste individualno djelovaje. Osnovni elementi individualnog djelovanja: (1) akter ; (2) cilj; (3) situacija, i (4) poredak. U stvarnosti se najvei broj akcija odvija izmeu dva ili vie pojedinaca, tako da se individualna akcija pretvara u drutvenu akciju. Organizam ponaanja jeste taka artikulacije sistema akcije sa anatomskofiziolokim osobinama fizikog organizma i slui kao njegova taka dodira sa fizikom sredinom. Sa svoje strane, sistem linosti je sistem kontole nad ponaanja, drutveni sistem nad linostima svojih lanova i kulturni sistem relativna u odnosu na drutvene sisteme, smatra Parsons. Osnovna teorijska paradigma funcionisanja drutvenog sistema, temelji se na etiri principa: (a) imperativ odravanja sheme (kulturni sistem); (b) imperativ integracije (drutveni sistem); (c) imperativ postizanja cilja, i (d) imperativ prilagoenosti optim uslovima etiri podsistema koji oblikuju drutvo: (1) kulturni poredak; (2) pravni poredak; (3) politiki poredak, i (4) privredni poredak.

15

Prema Parsonsu, najvaniju ulogu u drutvu imaju moralne i kulturne vrijednosti (proces socijalizacije). Osnovni konstitutivni elementi svakog konkretnog drutva: uloga, kolektivitet, norma, vrijednost. Drutveni sistem nije statian, ne iskljuuje drutvene promjene. Drutvene promjene mogu doprinosti uravnoteenju sistema, a mogu imati i karakter strukturalnih promjena. Tri perioda: primitnivni, prelazni i moderni. U objanjenju drutvenih procesa ne polaze od individualnih ili kolektvinih ponaanja ljudi ili izdvojenih oblika drutvenih odnosa, ve polaze od drutva kao cjeline. (M.Pei, 1999:209) Funcionalistika teorija polazi od pretpostavke da je ponaanje u drutvu strukturirano, tj. odnosi u drutvu su regulisani na osnovu nekih pravila. Dakle, postoje obrasci drutvenih odnosa koji se ponavljaju na osnovu unaprijed zadatih obrazaca. Glavni djelovi drutva institucije (porodica, ekonomski, politiki, obrazovni sistem) (M.Haralambos, M.Holborn, 2002:10).

Robert K. Merton (1910-2003)

Uenik uvenog Talkota Parsonsa i jedan od najznaajnih predstavnika funkcionalizma svojoj stvaralaki opus zaokruuje djeliminim distanciranjem od svog prethodnika. Stavove i ideje o ustrojstvu drutva i drutvenih odnosa elaborirao je u svoja dva najznaajnija djela: O teorijskoj sociologiji, Socijalna teorija i socijalna struktura. U svojim teorijskim razmatranjima on polazi od standardnog funkcionalistikog stajalita da svi pripadnici drutva dijele iste vrijednosti (vrijednosni konsenzus). Poseban doprinos izuavanju karakteristika drutvene strukture ovaj autor je pruio kroz svoju teoriju funkcionalne analize. Naime, za razliku od svog uitelja T.Parsonsa koji je tvrdio da sva drutvena djelovanja tee drutvenoj integraciji, Merton je razlikovao postojanje manifestnih i latentnih funkcija. Dakle, prilagoavanje ovjeka drutvenim zahtjevima ne zavisi samo od njegove sklonosti ka konformizmu, ve i od sklonosti ka ponaanjima koja imaju karakterih

16

devijantnih. Pream Mertonu, pojedinci zauzimaju razliita mjesta u drutvenoj strukturi pa usled tih okolnosti nemaju jednaku dostupnost ka zajednikim vrijednostima, uslede ega se mogu javiti devijantna ponaanja pojedinaca uzrokovana eljom da se pomenute zajednike vrijednosti u drutvu ostvare bez obzira na sredstva i posledice. Usled takvih potencijalnih situacija u drutvu se moe javiti stanje anomije, koje Merton definie kao stanje raspada normativnog sistema u drutvu izazvano raskorakom izmeu ciljeva i legitimnih sredstava za njihovo ostvarivanje. (M.Milosavljevi, 2004:323) U tom smislu Merton je razlikovao postojanje pet moguih tipova reakcija u odnosu na zajednike vrijednosti koje tvore kulturu jednog drutva: (a) konformizam; (b) inovacija; (c) ritualizam; (d) povlaenje, i (e) pobuna. (Prema: Haralambos i Holborn, 2002) Od pomenutih reakcija, samo konformizam vodi ka drutvenoj integraciji ovjeka, dok ostala etiri oblika reakcije umanjuju njegovu mogunost adaptacije na drutvene zahtjeve, usled ega ovjek postaje disfunkcionalan po drutvo iji je lan. Iz njegovih stavova koji su kratko opisani u ovom odjeljku moemo zakljuiti da je Merton iskazivao tendenicja prevladavanja oiglednog jaza izmeu dvije orijentacije u okviru sociologije (mikrosociologije i makrosociologije). Njegovo zalaganje za tzv. teoriju srednjeg obima zapravo je pokuaj koncipiranja teorijskog pristupa koji bi objanjavao sve aspekte drutva (drutveno ponaanje, ogranizacije i promjene). Pojava Roberta Mertona tokom ezdesetih godina dvadesetog vijeka u svijetu drutvenih nauka na kratko je usporila bujicu kritika tadanjeg funkcionalistikog shvatanja drutva, posebno dominantnog tokom etrdesetih i pedesetih godina.

Robert Merton, Teorija srednjeg obima

17

RALF DARENDORF - TEORIJA DRUTVENOG SUKOBA

Ralf Gustav Dahrendorf, Baron Dahrendorf (1929-2009)

Predstavnici ove teorije istiu znaaj podjela u drutvu, te su na taj nain zaokupljeni pitanjima moi, nejednakosti, borbe. Drutvo se sastoji od razliitih interesnih grupa, koje slijede svoje sopstvene interese. Postojanje interesa, uvjek znai postojanje mogunosti za konflikt, iz kojeg neke drutvene grupe mogu izvlaiti veu korist od drugih. Predstavnici ove teorije ispituju stepen napetosti koja postoji izmeu dominantnih drutvenih grupa i grupa u nepovoljnom poloaju, i pokuavaju da shvate kako se uspostavljaju i odravaju odnosi kontrole (E.Gidens, 2006). Najpoznatiji autor koji je svojim djelom dao izuzetan doprinos razvoju teorija konfliktnosti bio je britanski sociolog, filozof i ekonomista Ralf Darendorf. Njegovi teorijski stavovi jesu svojevrsna suprotnost stukturalnom funkcionalizmu. Naime, osim konsezulane dimenzije drutvu koju istiu funkcionalisti, drutvo prema Darendorfu posjeduje i svoju konfliktnu dimenziju koja je jednako bitna za predmet pouavanja sociologije kao nauke o drutvu i drutvenim odnosima. Jako teko je drutvenu integracije i konflikt prouavati odvojeno, jer se radi o povezanim procesima koji jedan drugom prethode. Istovremeno, Darendorf je odustao od stvaranja neke kompletne socioloke teorije, koja bi integrisala i jednu i drugu dimenziju drutva, ve se posvetio izuavanju prirode i porijekla konflikata u drutvu konstituiiu svoju sopstvenu teoriju drutvenog sukoba. Konflikte definie kao "svaki odnos elemenata, ... koji se moe oznaiti uz pomo objektivne (latentne) ili subjektivne (manifestne) suprotnosti" , to jest, kao strukturalno proizvedena suprotnosti u odnosima normi i oekivanja, te institucija i grupa (A. Paanin, 2006). U svojim dubljim analizama drutvenih sukoba Dahrendorf stvara tzv. "dimenzije konflikta" - intenzitet i nasilnost, a obje varijable variraju na skali od 0 do 1. Konflikti mogu biti manje ili vie intezivni i manje ili vie nasilni, ali to ne znai da je svaki nasilni konflikt istovremeno i intezivan i obratno. U savremenim, postkapitalistikim drutvima intenzitet industrijskih sukoba raste, ali se nasilnost smanjuje (G. Ricer, 1997). Na kraju, elimo istai da se Darendof osim konfliktima kao centralnom temom svog stvaralakog rada bavio jo i fenomenom autoriteta. Fokus njegovog interesovanja nijesu iskljuivo konflikti meu pojedincima ve on istraivaku lupu pomjera ka irim18

drutvenim odnosima koji su rezultat nejednakog odnosa drutvenih uloga koje igraju lanovi drutve strukture (pojedinci, drutvene grupe, slojevi, itd.). "Strukturalno porijeklo takvih konflikata treba traiti u rasporedu socijalnih uloga koje su obogaene oekivanjima dominacije ili podvrgavanja (G.Ricer, 1997). U drutvu jednostavno oduvijek egzistira odnos podreenosti i nadreenosti usled razliitog poloaja u sistemu drutvene stratifikacije, to je naravno posledica postojanja autoriteta. Zajedno sa autoritetom se javlja i legitimitet sa svojom znaajnom osobinom mogunosti i opravdanosti upotreba sankcija prema strujama koje mu se ne pokoravaju. Ipak, svaki autoritet ima odreenih slabosti usled postojanja latentnih konflikata koji mogu eskalirati u manifestne. Dihotomnost autoriteta u drutvu implicira javljanje konfliktnih grupa koje se najee mogu podijeliti na: one koje tee odranju postojeeg stanja drutvenih odnosa i one koje ele promjenu postojeih vrhovnih autoriteta. Kljuni nedostatak ove teorijske koncepcije vezan je za zanemarivanje individualnih inicijativa i prenaglaavanje drutvenih uloga i statusa kao osnovnih repera za drutvena ponaanja i socijalnu akciju. Naravno, teorija objanjava samo jedan segment drutvenog ivota, to nije dovoljno za shvatanje vieslojnih socijalnih mrea i sloenih drutvenih konteksta savremenog drutva. D. H. MID - SIMBOLIKI INTERAKCIONIZAM Simboliki interakcionizam je nastao iz zaokupljenosti jezikom i znaenjem. D. H. Mid. Kljuni elemet simbol, neto to stoji umjesto neega drugog i blie ga objanjava. Usmjerava panju na odreeni detalj u nekoj interakciji i na nain na koji se taj detalj koristi da bismo shvatili smisao onoga ta drugi rade ili govore.

George Herbert Mead (18631931)

19

T1 - PREGLED KORIENIH BIBLIOGRAFSKIH JEDINICAGIDENS, Entoni (2006), Sociologija, Ekonomski Fakultet, Beograd HARALAMBOS M, HOLBORN, M. (2002), Sociologija, Golden marketing, Zagreb SUPEK, Rudi (1987), Herbert Spenser i biologizam u sociologiji, ITRO NAPRIJED, Zagreb KORA, Veljko (1987), Marksovo shvatanje ovjeka, ITRO NAPRIJED, Zagreb URI, Mihailo (1987), Sociologija Maksa Vebera, ITRO NAPRIJED, Zagreb ITER - ak, Koenen (2005), Sociologja elita, CLIO, Beograd, Ta PEI, Mihailo (1999), Sociologija, igoja tampa, Beograd MILOSAVLJEVI, Milosav (2003), Devijacije i drutvo, Dragani, Beograd PAANIN, A. O sociologiji konflikta Ralfa Dahrendorfa ili o "konfliktima u promjeni", Politika misao, Vol XLIII, (2006), br.2, str. 139-158 RITZER, G., Suvremena sociologijska teorija, Globus, 1997., Zagreb

20

T2: POLITIKA, POJEDINAC, ZAJEDNICA-DRUTVO, DRAVA

T 2.1 POLITIKARije politika, dolazi od grke rijei polis. Polis, grad koji je u isto vrijeme bio i cijela drava, za stare je Grke bio ono to mi danas nazivamo zemljom, dok je graanin polisa ekvivalentan dananjem graaninu neke zemlje. Politika je pak znaila bavljenje zajednikim poslovima: dakle, ne privatnim poslovima koji se tiu pojedinih privatnih osoba, ve onim poslovima koji se tiu svih lanova polisa kao zajednice. Rimljani su za to imali termin res publica, to doslovno znai javna stvar, odakle je u moderne evropske jezike doao termin republika kao pojam za ono drutveno ureenje u kojem svi graani (za razliku od, recimo, monarhije) imaju pravo uestvovati u javnim poslovima, tj. politici. Za razliku od dananjeg vremena u kome se politika velikim dijelom doivljava kao zasebna profesija, u grko je doba bavljenje politikom, dakle, uestvovanje u javnim poslovima, bila aktivnost koja karakterie ljude kao graane, pa ak i vie od toga. Naime, osobu koja nije dovoljno sposobna za bavljenje zajednikim poslovima Grci su nazivali idiotes, to znai neuk, nevjet, neznalica, ali jednako tako i privatan, onaj koji je sam za sebe.

Ostaci antike Agore

U latinskom se to pretvorilo u privatus, lini, svoj, privatan, od glagola privo, to znai liiti nekog dobra. Drugaije reeno, idiotes odnosno privatus je osoba koja je (ne21

svojom voljom, ve nedostatkom sposobnosti) liena uestvovanja u javnim poslovima, pa stoga moe djelovati iskljuivo u sferi privatnoga. U savremenom, demokratskom svijetu bavljenje politikom najee se doivljava kao profesija. No ipak, u onoj mjeri u kojoj je rije o bavljenju javnim stvarima, politika je ujedno i prostor graanskog djelovanja. Naime, lanovi zajednice kao graani mogu uestvovati u bavljenju javnim stvarima na razliite naine: glasanjem na izborima, pokretanjem graanskih inicijativa, udruivanjem u razliite vrste asocijacija itd. U tom smislu ne samo da se politika tie svakoga, ve je i svaki graanin pozvan da se njome bavi.

Trajanov forum u Rimu je posljednje, najvee, najvelianstvenije i najouvanije zdanje od zdanja napravljenih tokom rimskog carstva. Izgradnja foruma je zapoeta 107. godine po zapovjedi cara Trajana, a radio ga je poznati arhitekt tog vremena Apolodor. Forum je zavren 143. godine.

Razlika izmeu graanina i podanika, subjekta demokratije i objekta nedemokratske vladavine, i nije u niem drugom do u injenici da graani na neki nain vladaju sami sobom, dok podanikom, nezavisno o njegovoj volji, vlada neko drugi. Iz ovoga je jasno da termin "graanin" ne oznaava samo pravni status, ve ujedno i normativni ideal prema kojemu oni kojima se vlada trebaju biti punopravni i jednaki sudionici u politikom procesu. Vrline dobrog graanina: V. Galston (Liberal Virtues: Citizenship, Virtue and Community), odgovarajui na pitanje koje su to vrline koje odgovaraju idealu dobrog graanina navodi etiri vrste takvih vrlina: (a) opte vrline (hrabrost, potovanje zakona, lojalnost); (b) socijalne vrline (nezavisnost, otvorenost); (c) ekonomske vrline (radna etika, adaptacija na ekonomske i tehnoloke promjene);

22

(d) politike vrline (sposobnost da se respektuju prava drugih ljudi, sposobnost da se ocjenjuju i vrednuju oni koji uravljaju dravom, spremnost da se uzme uee u javnim debatama zajednice A. Gutman (Democratic Education): Narod kojim se vlada samo pomou vlasti i obiaja nije sposoban da uspostavi drutvo suverenih graana.

T 2.2 ZATO LJUDI IVE U ZAJEDNICI?injenicu da ljudi ive u zajednici doivljavamo gotovo kao neto samo po sebi razumljivo. Samotniki ivot Robinsona Crusoa je, ako i zanemarimo Petka, bio posljedica nesretnih okolnosti i oito prolaznog karaktera. No, uprkos toj samorazumljivosti, mnogi su filozofi drali da prije svakog drugog pitanja o politici treba razmotriti pitanje zato ljudi uope ive u zajednici? Pojam zajednica prilino je irok, kao to su i zajednice razliite. Jer, zajednica je i porodica, i udruenje profesionalnih vozaa, i sportska ekipa, i grupa tinejdera koji se drue. Zajednice se meusobno razlikuju s obzirom na ono jedno to im je zajedniko, to povezuje pojedince. U porodici je to ponajprije srodstvo, u udruenju profesionalnih vozaa neki zajedniki interes, u sportskoj ekipi pak zajedniki cilj. No, pitanje s poetka se ne odnosi na takve vrste zajednica, ve na takozvanu politiku zajednicu "onih koji vladaju i kojima se vlada". Neki su, poput Aristotela, drali da ljudi ive u zajednici naprosto zato to je to jedna od osnovnih karakteristika ljudske vrste, kao to je jedna od osnovnih karakteristika riba da ive u vodi. Tako u svojoj Politici Aristotel pie da je "ovjek po prirodi drutveno bie, i onaj koji je izvan polisa zbog naravi a ne zbog sluaja ili je loiji, ili je bolji od ovjeka ili je zvijer ili bog." Tako ovjekov ivot u zajednici, ako je vjerovati Aristotelu, nije stvar izbora, ve neminovno slijedi iz ljudske prirode: oni kojima njihova vlastita priroda dozvoljava ivot izvan zajednice su ili loiji od ovjeka, dakle ivotinje, ili pak bolji, dakle bogovi. Stoga je za Aristotela pitanje treba li ovjek ivjeti u zajednici naprosto bespredmetno.

Aristotel (, Aristotls - 384-322. p.n.e.)

23

No, kao to to ve biva, neki su filozofi cijeli problem vidjeli poneto drugaije. Tako je, recimo, Aristotelov uitelj Platon (427-347. p.n.e.) u svojoj Dravi pisao da " drava nastaje zato to svaki od nas nije sam sebi dovoljan, nego mu mnogo toga treba. Kad dakle uzimamo jedan drugoga, jednoga radi ove, drugoga radi one potrebe, i budui da nam mnogo treba, okupimo mnoge dionike i pomonike na jednom mjestu, tome zajednikom prebivalitu nadjenemo ime drava."

Platon (Plato - - 427-347. p.n.e.)

Platon tvrdi da dravu stvaraju ljudske potrebe, odnosno, malo drugaije reeno, da pojedinci ive u dravi zato to nijesu u stanju sami da zadovolje svoje potrebe, ve im za to trebaju drugi ljudi: "Ukoliko jedan pojedinac daje drugome ono to mora dati ako hoe za uzvrat neto da dobije, oni to ine jer nalaze da im je to korisno." Oito je dakle da, prema Platonu, ovjekov ivot u zajednici nije rezultat neke unutranje nunosti, tj. ljudske prirode, kao to je tvrdio Aristotel, ve uzajamne koristi: u zajednici ljudi mogu zadovoljiti svoje potrebe koje inae ne bi mogli zadovoljiti. Ukoliko ovjek zaista ivi u zajednici ne zato to ne moe drugaije, ve zato to to hoe, mogli bismo se upitati kako bi izgledao ivot izvan zajednice? Drugim rijeima, kako bi izgledao ivot pojedinaca na odreenom podruju sveden na sluajne susrete i bez ikakve ureene zajednice, bez ikakve vlasti, ivot u takozvanom "prirodnom stanju"? Da li bi takav ivot bio bolji ili loiji od ivota u zajednici? "ovjek se raa slobodan, a posvuda je u okovima. Kako je dolo do te promjene? to bi je moglo uiniti zakonitom?", reenica je koja stoji na samom poetku Drutvenog ugovora (1762) .. Rosoa. Na poetku pak drugog svog poznatog teksta, Rasprave o porijeklu i osnovama nejednakosti meu ljudima (1755), Roso govori o "jednakosti koju je priroda uspostavila meu ljudima i o nejednakosti koju su oni uspostavili". Drugim rijeima, pita se znameniti Francuz, kako je mogue da svijetom vlada nesloboda i nejednakost, kada su se ljudi rodili slobodni i jednaki?

24

Jean-Jacques Rousseau (1712-1778)

Od sline pretpostavke polazi i Don Lok, engleski sedamnaestovjekovni filozof. U svom glavnom filozofskopolitikom djelu Dvije rasprave o vladi (vlasti) (1690.), on, naime, tvrdi da su ljudi "po prirodi slobodni, jednaki i nezavisni". Ono to je, oito, zajedniko obojici filozofa je ideja da se ljudi raaju slobodni i jednaki. Valja nam ovdje razmotriti sva tri momenta ove tvrdnje: prvi od njih sadri ideju slobode, drugi ideju jednakosti, a trei pak ideju da te dvije stvari ljudi imaju po prirodi, odnosno da se takvi raaju. Krenimo od ovog posljednjeg, od ideje da su ljudi slobodni i jednaki po prirodi, odnosno roenjem. Oba autora dre da su sloboda i jednakost neto to je ljudima uroeno, neto to je sastavni dio njihove naravi, tj. ljudske prirode ili ljudskosti. Malo drugaije reeno, sloboda i jednakost nijesu neto to bi ljudi mogli stei, ili bi im to neko mogao dati, ve su ta svojstva konstitutivna za njihovu ljudskost, njihova bitna ljudska svojstva. Konsekvencija koja iz ovoga proizlazi je dalekosena: ako sloboda i jednakost nijesu neto to se stie, stvar neije dobre volje, tada nema legitimnog (opravdanog) naina da nam to neko uskrati. to to tano znai bie jasnije ukoliko ovu ideju uporedimo s Aristotelovim gledanjem na stvari. On je, naime, drao da su neki ljudi po prirodi robovi, a neki po prirodi slobodni, tj. da se jedni raaju kao robovi, a drugi kao slobodni ljudi. Zapravo, znameniti je Grk drao da robovi nijesu nita drugo do ivo orue i iva imovina svog gospodara, neto poput pluga koji, igrom sluaja i usput, die i govori. Tome nasuprot, i Ruso i Lok tvrde da se svi ljudi raaju slobodni, odnosno da su ljudi jednaki u tome to su slobodni. Ako se svi ljudi raaju slobodni, ako, dakle, nema legitimnog naina da im niko tu slobodu uskrati, kako to da ljudi ipak ive u zajednici koja po prirodi stvari suava prostor individualne slobode? Jer, u prirodnom stanju, za razliku od organizirane ljudske zajednice, ljudi su posve slobodni u tome da smiju raditi to ele.

25

Kako to da su se ljudi ipak svojevoljno odrekli te neograniene slobode koju su imali u prirodnom stanju i poeli ivjeti u organizovanoj zajednici u kojoj im je sloboda nuno ograniena? Jedini mogui odgovor na to pitanje proizlazi iz slike ivota u prirodnom stanju. Osnovna karakteristika prirodnog stanja je sloboda pojedinaca i potpuno odsustvo bilo kakve organizovane zajednice, zakona i vlasti. No, ta je sloboda pojedinaca uslovna: u situaciji u kojoj nema nikakvog zakona, jedini je zakon zakon jaega. Stoga sloboda pojedinaca direktno zavisi o snanim miiima i brzim nogama. U prirodnom stanju, naime, vea riba jede manju ribu. Tomas Hobs, jo jedan uveni engleski politiki filozof, u svom Leviatanu (1651) pie: "Trajna smirenost ne postoji, sve dok smo ivi: jer, sam ivot nije nita drugo do kretanje, i nikada nije bez elje...Ukoliko dva ovjeka ele istu stvar (a obojica je, naravno, ne mogu imati), oni postaju neprijatelji i, teei ostvarenju svog cilja (koji je ponekad samoouvanje, a ponekad uitak), pokuavaju jedan drugoga unititi ili potiniti... Ukoliko pak neko neto zasije, uzgoji ili izgradi, moe se oekivati da e se pojaviti drugi koji e ga htjeti liiti ne samo plodova njegovog rada, ve i njegove slobode i ivota."

Thomas Hobbes (15881679)

Dakle, u situaciji kada ljudi imaju suprotstavljene interese, a ne postoji procedura ili pravila pomou kojih bi se ta suprotstavljenost razrijeila, suprotstavljenost prerasta u sukob, u "rat svakog protiv svakog", u kojem je svaki ovjek potencijalni plijen drugog ovjeka. Posljedice Hobs opisuje na vrlo snaan nain: "U (prirodnom stanju) nema nikakvog privreivanja, jer su njegovi plodovi neizvjesni, pa stoga ni obraivanja zemlje. Nema plovidbe morima, pa stoga ni robe koje se na taj nain uvozi. Ne grade se kue, ne izrauju orua... ne razvijaju se ni znanje ni umjetnosti. Nema nikakvog drutva i, to je najgore, ljudi ive u neprestanom strahu od nasilne smrti. Ljudski je ivot samotan, tegoban, okrutan i kratak."

26

Lokov opis prirodnog stanja se razlikuje od Hobsovog utoliko to Lok dri da u prirodnom stanju postoji neto to on zove "prirodni zakon", prema kome pojedincima nije doputeno da ine to god ele, ve imaju moralnu obavezu da ogranie svoje ponaanje. Pitanje koje slijedi iz takvog tumaenja je: na koji nain nee doi do ugroavanja neega to to Lok naziva "vlasnitvom" (property) svakog pojedinca, tj. njegov "ivot, slobodu i svojinu"? Uz to, svaki pojedinac po tom prirodnom zakonu ima i pravo da "osudi i kazni svakoga ko bi prekrio te odredbe prirodnog zakona". No, uprkos tome to postoji "prirodni zakon", pa ak i pravo pojedinca da "osudi i kazni" svakoga ko bi ugrozio njegov ivot, slobodu ili svojinu, i Lok svoj opis prirodnog stanja zavrava posve pesimistino, nazivajui ga nepodnoljivim.

John Locke (1632-1704)

Zato? Pa vrlo jednostavno: zato to u prirodnom stanju ne postoji nikakav mehanizam koji bi ljude prisilio da se pridravaju prirodnog zakona. Dakle, svoje pravo da "osudimo i kaznimo" napadaa, ukoliko je taj jai od nas, praktino nam ne znai nita. Stoga Lok, jednako kao i Hobs, ali i cijeli niz drugih autora, dolazi do loginog zakljuka: prirodno stanje je stanje slobode, ali i potpune i neprestane, pa stoga i nepodnoljive nesigurnosti i straha. I Hobs, i Lok i Ruso rjeenje tog problema vide u zakonima ureenoj zajednici. Prelazak iz prirodnog stanja u "graansko stanje" (Lok) sva trojica vide kao rezultat saglasnosti svih pojedinaca, i oznaavaju ga terminom "drutveni ugovor". Drutveni ugovor je u stvari svojevrstan dogovor kojim se definiu osnovna "pravila ponaanja" svih lanova zajednice i mehanizam potreban da bi se osiguralo potovanje tih pravila, i to na taj nain da svi sudionici svojevoljno daju politiku vlast onima koji e upravljati za dobro onih kojima e upravljati. Naravno, drutveni ugovor nije neki faktiki dokument koji bi, stupajui u zajednicu, pojedinci potpisivali, jednako kao to nas niko nikada, ni po roenju, niti kasnije, nije pitao elimo li postati lanom neke zajednice. tavie, iz injenice da smo lanovi neke ureene

27

zajednice proizlaze i nae obaveze prema toj zajednici, iako nas ni o tome niko nikada nije pitao. No, kako je mogue da, iako na to nijesmo nikada eksplicitno pristali, ipak moramo preuzeti obaveze prema zajednici i podvri se njenim pravilima - zakonima koji ureuju ivote pojedinaca? Odgovor na to pitanje daje ameriki filozof prava H. L. A. Hart u poznatom tekstu pod naslovom "Postoje li prirodna prava?" (1955.): "Kada neke osobe uestvuju u nekoj, pravilima regulisanoj zajednikoj aktivnosti, ograniavajui time svoju slobodu, tada te osobe koje su se podvrgle tim ogranienjima imaju pravo na slino podvrgavanje svih onih koji od njihovog podvrgavanja imaju koristi." Dakle, ono na to se ovdje Hart poziva je neka vrsta preutnog pristanka koji se s pravom moe pretpostaviti, budui da svi koji ive u pravilima ureenoj zajednici od toga imaju koristi.

T 2.3 EMU SLUI DRAVA?Odgovor na pitanje emu slui drava? neposredno proizlazi iz odgovora na pitanje zato ljudi ive u zajednici?. To je pitanje, naime, pitanje o tome kako se postojanje drave uopte moe opravdati. Dva su osnovna znaenja pojma drava. U irem smislu, drava je politika zajednica onih koji vladaju i kojima se vlada, koja, koristei mehanizme vlasti koji podrazumijevaju silu, stvara i ureuje odnose izmeu pojedinaca. Konstitutivni momenti tako pojmljene drave su stanovnitvo, odreena teritorija, vlast i nezavisnost. U uem smislu, drava je aparat vlasti koji ima monopol nad legitimnim koritenjem sile. Vratimo se sada pitanju emu slui drava, odnosno kako se moe opravdati njeno postojanje. Dakako, neko bi mogao pitati, zato bi uopte trebalo opravdavati postojanje drave? Odnosno, veliki broj ljudi se vjerovatno nikada nije pitao zato je dobro da postoji drava. No, kada malo bolje pogledamo, stvari nijesu posve neupitne. Jer, drava nam, kroz poreze, uzima veliki dio naeg imetka, esto samo zato da bi davala drugima; govori nam to smijemo a to ne, nareuje nam i zabranjuje, ograniava nau slobodu, trpa nas u zatvore, tjera nas u ratove; ukratko, ne da nam da ivimo ba onako kako hoemo. Ukoliko je rije o silom nametnutoj totalitarnoj dravi ili diktaturi, odgovor je prilino jednostavan: to to takva drava postoji uopte nije dobro, zadesilo nas je zlo i to sve trpimo jedino zato to smo nemoni. No, ak i najdemokratskija drava, dakle ona u kojoj i sami na neki nain uestvujemo u vladanju, u velikoj mjeri ograniava nau slobodu i odreuje nain na koji ivimo. Dok nedemokratski reimi poivaju na pukoj sili i strahu, demokratije podrazumijevaju svojevrstan pristanak graana da se njima vlada. Taj pak pristanak nije nita

28

drugo do preuzimanje politike obaveze, obaveze da se, na primjer, plaa porez, potuju zakoni, brani zemlja itd. Ako je to zaista tako, onda nije posve bespredmetno pitati: zato bismo preuzeli takvu obavezu, zato bismo na nju pristali? Zato je potrebno da plaamo porez i potujemo zakone? Zato bismo se dobrovoljno odrekli dijela svoje slobode u korist drave? Koja je svrha svega toga? Dakle, koja je svrha drave? Na ovo pitanje ne postoji jedinstveni odgovor. Naprotiv, meusobno disonantne politike filozofije na ovo pitanje odgovaraju posve razliito. Pa ipak, u krajnjem se cijela pria moe svesti na tri stvari: uspostavljanje i odravanje reda, stvaranje javnih dobara i promovisanje jednakosti. (1) Kad je rije o uspostavljanju i odravanju reda, radi se u stvari o djelovanju drave koje je usmjereno na zatitu pojedinaca. Podsjetimo se Loka: "Budui da je ljudima, kao to je dokazano, roenjem data potpuna sloboda i neogranieno uivanje svih prav i sloboda koji proizlaze iz prirodnog zakona, oni imaju, takoe po prirodi, mo ne samo da ouvaju svoje vlasnitvo (property) tj. ivot, slobodu i imovinu (estate), ve isto tako i da osude i kazne svakoga ko bi prekrio te odredbe prirodnog zakona..." No, u prirodnom stanju, to je takoe ve reeno, niko ne moe osigurati potovanje prirodnog zakona, tj. prava na ivot, slobodu i imetak. Stoga je "svrha postojanja vlasti upravo zatita vlasnitva (tj. ivota, slobode i imovine ...) budui da su se zbog toga ljudi udruili u zajednicu." Tako postaje oigledno da funkcija drave nije nita drugo do uspostavljanje i odravanje reda (poretka) u kojem e biti zatien ivot, sloboda i imovina svakog pojedinca. Da bi se to postiglo, dri Lok, pojedinci se moraju dobrovoljno odrei svog prirodnog prava da, prema vlastitom nahoenju, osude i kazne svakoga ko ugroava njihov ivot, slobodu i imovinu, i dati to pravo u ruke vlasti. A kako vlast nema nita do onoga to su joj dali pojedinci dobrovoljno se odriui svojih prava, ona smije koristiti silu jedino da zatiti njihov ivot, slobodu i imovinu. "Drava ... nikada ne moe imati arbitrarnu vlast nad ivotima i sreom ljudi. Budui da vlast drave nije nita drugo do udruena mo svih lanova drutva koji su se te moi odrekli u njezinu korist, ona ne moe predstavljati neto vie od onoga to su oni imali u prirodnom stanju, prije ulaska u zajednicu ... A pojedinac, kao to je dokazano, ne moe u prirodnom stanju biti podvrgnut arbitrarnoj moi drugog ovjeka, niti pak ima arbitrarnu mo nad ivotom, slobodom i imovinum drugog ovjeka, ve jedino u onoj mjeri u kojoj mu prirodni zakon dozvoljava kako bi zatitio sebe i druge ljude. To je jedino to on ima, i to je jedino ega se moe odrei u korist zajednice. Mo vlasti je u krajnjim granicama ograniena na javno dobro zajednice. Ta mo nema druge svrhe do zatite graana: zato nikada ne moe imati pravo da uniti, zatoi ili u znaajnoj mjeri da dovede do osiromaenja graana." Ovime je jasno odreena granica ovlaenja drave: drava je legitimna ukoliko koristi silu jedino kako bi zatitila ivot, slobodu i imovinu lanova zajednice. Ukoliko bi se pak dogodilo da drava "...pokua ljudima oduzeti ili unititi vlasnitvo, ili ih pak pretvoriti u29

robove potinjene arbitrarnoj sili, tada izmeu drave i ljudi zapoinje rat i oni su osloboeni svake daljnje poslunosti." Malo drugaije reeno, ukoliko bi drava posegnula za onime zbog ije zatite u stvari postoji, a to su ivot, sloboda i imovina ljudi, tada se oni imaju pravo pobuniti, svrgnuti tu vlast i postaviti novu. Napokon, iz ovog je podueg izvoda vidljivo ne samo da drava treba da titi pojedince od drugih ljudi, ve da ih mora, na neki nain, tititi i od sebe same. Ne samo da drugi ljudi ne smiju ugroavati ivot, slobodu i imovinu nekog lana zajednice, ve to ne smije ni drava. (2) Druga svrha drave je stvaranje optih dobara koja su na korist svih graana: izgradnja cesta i komunalne infrastrukture (vodovod, kanalizacija, parkovi i ostale javne povrine), organizacija javnog prevoza, obrazovnog i zdravstvenog sistema, kulturnih institucija itd. Ova funkcija drave usko je vezana uz Platonovu tvrdnju da ljudi ive u zajednici zato to sami ne bi mogli zadovoljiti svoje potrebe. Dakako, pojedine se drave meusobno razlikuju s obzirom na to u kolikoj mjeri se uputaju u stvaranje optih dobara i pruanje javnih usluga. Primjera radi, u nekim zemljama gotovo cjelokupan javni prevoz i komunalna infrastruktura je u dravnim rukama. No, u nekim drugim zemljama, poput SADa, veliki je dio tih usluga potpuno privatizovan. No, ak i u takvim zemljama drava u velikoj mjeri stvara opta dobra. (3) Trea funkcija drave je uspostavljanje jednakosti meu graanima, i to na dva osnovna nivoa. Najprije, rije je o politikoj jednakosti i pravnoj jednakosti. Ova prva, politika jednakost, ukljuuje ne samo jednakost u glasanju (jedan ovjek=jedan glas), ve i jednakost u ostalim politikim pravima: pravo javnog iskazivanja miljenja, pravo mirnog okupljanja, pravo udruivanja itd. Pravna jednakost pak podrazumijeva ne samo da su svi pred zakonom jednaki, ve i jednaku zatitu u sluaju sudskih postupaka. No, uz ovu vrstu jednakosti, jednakosti u graanskim pravima, sve drave, u veoj ili manjoj mjeri, promoviu i neku vrstu socijalne jednakosti. I dok oko jednakosti u graanskim pravima postoji konsenzus i u razliitim politikim filozofijama, i u razliitim zemljama demokratske provenijencije, ova je potonja ideja, ideja socijalne jednakosti, jedna od najkontroverznijih ideja i politike teorije, ali i politike prakse. Njezina kontroverznost proizlazi prvenstveno iz injenice da uspostavljanje ili, u najmanju ruku, tenja ka uspostavljanju socijalne jednakosti nuno ukljuuje dravnu redistribuciju imetka: drava jednima uzima da bi drugima dala. Naime, socijalna pomo za nezaposlene ili, naprosto, za siromane, djeji dodatak, zagarantirana minimalna penzija, besplatno medicinsko osiguranje i besplatno obrazovanje za one koji to inae ne bi mogli platiti; svi ti postupci drave predstavljaju redistribuciju imetka kroz poreski sistem. Drugaije reeno, oni koji imaju plaaju za one koji nemaju. Naravno, oko opravdanosti takve dravne intervencije postoji ozbiljan spor. Ono to je zanimljivo je injenica da se obje suprotstavljene strane, i zagovornici takve preraspodjele imovine, pobornici tzv. socijalne drave, i njezini oponenti, pobornici tzv. minimalne drave, na neki nain pozivaju na pravednost. I dok zastupnici ideje socijalne drave dre da je redistribucija nuna za ostvarivanje pravednosti, potonji je pak vide kao istu nepravdu.

30

Socijalna drava (drava blagostanja) je drava koja se doivljava kao moan, dobronamjeran akter drutvenog ivota koji obezbjeuje pojedincu materijalni i socijalnu sigurnost u svim trenucima tokom ivota. U ekonomskom pogledu ovaj tip drave vezuje se za kenzijansku (J.M.Keynes) ekonomsku politiku intervencionizma, podsticaja i regulisanja privrednih tokova od strane drave. U politikom pogledu ovaj tip drave vezuje se prvenstveno za socijaldemokratsku politiku sitnih promjena u kapitalistikom poretku i snane uloge drave.

John Maynard Keyns (1883-1946)

Minimalna ili tzv. noobdijska drava (night-watchman state) je drava koja se brine samo za tri stvari, za sigurnost graana i za potovanje politikih prava i pravila trine utakmice. Koncepti minimalne drave se najee vezuje uz neoliberalizam, odnosno libertarijanizam. Libertarijanizam kao temeljne vrijednosti vidi line slobode i pravo na sticanje i posjedovanje vlasnitva (vlasnitvo po Loku ukljuuje ivot, slobodu i imovinu u smislu posjedovanja). Za zagovornike libertarijanizma socijalna prava su neprihvatljiva, budui da zahtijevaju prisilni rad jednih za raun drugih).

T 2.4 DRAVA - KRAI REZIME:Drava (eng. state, njem. Staat, franc. tat) = politika zajednica onih koji vladaju i onih kojima se vlada, ureena na osnovu pravila koja prihvataju (dobrovoljno ili pod prinudom) svi lanovi. U uem smislu drava je aparat sile koji naelno garantuje sigurnost svih lanova zajednice. Drava se kao zaseban aparat pojavljuje tek u novom vijeku. Kao poseban termin uvodi ga Nikolo Makiaveli.

31

Niccoll Machiavelli (1469-1527)

U grkoj i rimskoj tradiciji polis i civitas (ili res publica), kao ni srednjevjekovni izraz regnum, nemaju znaenjska odreenja drave u savremenom smislu. Naime, u svim tim sluajevima se, nazavisno od znaajnih razlika meu njima, radi o stanju u kome je razlikovanje zajednice i formalizovanog aparata za njeno odravanje nedovoljno jasno ili ga uopte nema. U opisanom smisli drava se po prvi put uspostavlja kao apsolutna monarhija u 17. i 18. vijeku (Francuska).

Louis XVI (Luj, 1754 - 1793.), kralj Francuske i Navarre od 1774 - 1791., a kasnije francuski kralj od 1791 - 1792. Unuk Luja XV. U avgustu 1770. oenio se austrijskom nadvojvotkinjom Marijom Antoanetom (Marijom Antonijom), kerkom hrvtstko-ugarske kraljice Marije Terezije. Na prijestolje je stupio 1774. kao 20-godinji nasljednik.

32

Apsolutna monarhija omoguila je formiranje modernih evropskih drava, bez obzira to je ona u prvom planu teila kontroli, a ne samo osiguranju opstanka stanovnika podanika. Nasuprot praksi apsolutne monarhije konstituie se liberalna teorija drave (zapoinje sa J. Lokom). Liberalna teorija drave nastoji da odredi dravu polazei od privatne egzistencije pojedinca osiguranog vlasnitvom. iz tog razloga drava je negativno odreena: ona djeluje tamo i tada, gdje i kada pojedinci ne mogu sebi neposredno osigurati mir i sigirnost, a povlai se tamo gdje su oni u stanju da se sami brinu o tome ("noobdijska drava"). Da bi se postigli odnosi kakve pretpostavlja liberalna teorija drave uvodi se dioba vlasti (od Loka, preko Monteskjea do savremenih teoretiara). Vlast se dijeli na zakonodavnu, izvrnu i sudsku iz razloga da bi jedna drugu kontrolisale i ograniavale. Osnovna odreenja drave prema liberalnom konceptu su: (1) drava se to je mogue manje mijea u ivot drutva, reducirajui svoje djelovanje na brigu oko njegovog odravanja u datome ustrojstvu; (2) sve drutvene promjene, ako su potrebne, mogu se izvesti zakonodavnim putem; (3) zakonodavstvo je djelovanje drave u odreivanju unaprijed poznatih, jasno definisanih, optih i apstraktnih pravila; (4) donoenje zakona je monopol zakonodavne vlasti; (5) izvrna vlast ( i njena administracija - uprava) ne izvodi drutvene promjene sama, nego primjenjuje opta pravila u konkretnim sluajevima; (6) sudije su glasnogovornici zakona (ovo vrijedi za "kontinentalno", ali ne i za anglosaksonsko pravo). Liberalni koncept drave vremenom se vezao za model tzv. pravne drave, odnosno pojam vladavine prava. Model pravne drave polazi od tri osnovne pretpostavke: (a) zakon iskljuuje djelovanje arbitrerne vlasti (tj. graanin moe biti kanjen samo zbog krenja zakona i ni zbog ega drugog); (b) jednakost svih osoba pred zakonom i jednaka odgovornost svih graana u odnosu na odluke sudova; (c) ustav nije izvor prava ovjeka i graanina, nego je rezultat sloboda i prava koje su individuama date na osnovu meunarodnog i unutranjeg zakonodavstva i sudskih presuda.

33

T 2.5 KO I KAKO TREBA VLADATI?Dva Platonova odlomka, jedan iz Drave, a drugi iz Protagore, odgovaraju na isto pitanje: Ko treba vladati? To pitanje, bez sumnje, je jedno od najstarijih i najvanijih pitanja socijalne, odnosno politike teorije, a dva navedena odgovora predstavljaju aspekte sutinske dileme klasine politike filozofije. I "Ako ili filozofi ne postanu u dravama kraljevi, ili ako sadanji kraljevi i vladari ne postanu filozofi istinski i potpuno, i ako se to oboje ne sloi u jedno, naime dravna vlast i filozofija, te ako od onih koji sada odvojeno slijede bilo jedno bilo drugo svi ne budu prisilno udaljeni od vlasti, onda nee, mili Glaukone, prestati zlo u dravama a, mislim, ni u rodu ljudskome." II "Ja naime, kao i ostali Heleni, kaem za Atinjane da su pametni. A vidim, kad se saberu u skuptini i drava treba togod da odredi za gradnju zgrada, onda za zgrade zovu graditelje kao savjetnike, a kad se radi o gradnji brodova, graditelje brodova, i ovako za sve ostalo za to se dri da se moe nauiti i uiti drugoga. No ako pokua ko drugi njima savjetovati za koga misle da nije strunjak, bio on ba krasan, bogat i plemenit, nikako ga ne prihvataju nego mu se smiju i galame dok onaj to se drznuo govoriti ili sam vikom uutkan ne odustane ili ga redari na zapovijed pritom ne odvuku ili iznesu No kad se treba posavjetovati o dravnoj upravi, tu ustaje i svjetuje njima jednako tesar, jednako kova, obuar, trgovac, vlasnik brodova, bogat, siromaan, plemi i obian ovjek." Prvi od navedenih odgovora pripada aristokratskoj teoriji vlasti. Termin aristokratija dolazi od grke rijei aristeus, to znai najbolji, najvrsniji, najodliniji, pa stoga aristokratija nije nita drugo do vlast najboljih. Razlike u interpretaciji proizlaze iz razliitog tumaenja rijei najbolji, odnosno razliitog shvatanja kvaliteta koji bi neko trebao imati da bi mogao vladati. Za Platona taj kvalitet je izjednaen sa znanjem: vladati mogu jedino oni koji znaju a to su po Platonovom sudu, jedino filozofi. U kasnijim, istorijski odreenim interpretacijama pojam je zadobio dodatna znaenja, poput vladavine onih plemenitog porijekla, ili pak vladavine bogatih. Drugi odlomak predstavlja svojevrsni opis demokratije kao tipa poretka u kome odluuje puk ili narod, tj. naprosto svi graani. Za razliku od aristokratije, koja uvijek podrazumijeva da odluivati mogu samo neki, samo oni koji su za to na neki nain dodatno kvalifikovani (znanjem, porijeklom, imetkom...), osnovna pretpostavka demokratije upravo34

je suprotna: odluivati mogu svi, samom injenicom da su graani, tj. punopravni lanovi zajednice. U svojoj uvenoj formulaciji, A. Linkoln (16. predsjednik SAD), iako ne spominjui eksplicitno demokratiju, govori o vladavini "of the people, by the people, for the people". Prema toj lapidarnoj definiciji demokratija bi bila vladavina koja proizlazi iz naroda, koju provodi narod i koja je za dobro naroda.

Abraham Lincoln (1809-1856)

Prvi dio formulacije, prema kojoj je demokratija vladavina koja proizlazi iz naroda, tvrdi u stvari da je demokratska ona drava koja je vlast dobila od naroda, tj. ona koju su graani izabrali. Ona pak drava koja je svoju vlast uspostavila na neki drugi nain, a ne voljom naroda iskazanom na izborima, ne moe se smatrati demokratskom. Drugi dio formulacije govori o vlasti koju provodi narod, pa je stoga demokratija neka vrsta samo-upravljanja: narod upravlja samim sobom. U neposrednoj demokratiji koja je mogua samo u malim drutvima kakvo je, u jednom periodu, bilo ono atinsko, to znai da su svi graani lanovi zakonodavnog tijela. U modernim predstavnikim demokratijama to je pak mogue jedino tako da graani izaberu svoje politike predstavnike koji onda vladaju u njihovo ime. Trei dio formulacije posve jasno iskazuje ideju da demokratska vlast mora biti voena dobrom naroda, tj. graana, a ne svojim vlastitim privilegijama i koristima.

35

T 2.6 OSNOVNI OBLICI - TIPOVI VLADAVINE /POREDAKA Demokratija: Jedan od tradicionalnih oblika vladavine. Pojam potie od grke rijei demokrata (vladavina naroda). Izvorno, starogrko shvatanje najistije je razvijeno u atinskoj demokratiji od Klistenovih reformi 507. god.pr.n.e; Atinska demokratija poivala je na ogranienoj prostornoj i demografskoj veliini polisa (grada) i pretpostavci jednake vrline graana. zbog toga se u naelu nijesu koristili izbori, ve se najee kockom odluivalo ko e obavljati pojedine funkcije vlasti; Atinska demokratija postala je mit koji je kasnije nerijetko i veoma korisno djelovao na demokratiju u srednjem i novom vijeku; U renesansnoj verziji (Marsilije Padovanac) uvodi princip veinskog odluivanja kao jedan od strukturnih elemenata demokratije. Meu znamenitije zastupnike demokratije treba ubrojati, izmeu ostalih, Spinozu i Rusoa. Zajedniko im je, svoj trojici, to to ovaj oblik vladavine prepoznaju kao mogunost neposrednog ureenja ivota u malim zajednicama. Pritom, npr, Ruso pretpostavlja i slinost obiaja, socijalnih statusa i odanost zajednikoj stvari. Dakle, rije je o pretpostavkama koje vie nijesu prisutne u modernim nacionalnim dravama; Savremena demokratija = predstavnika demokratija.

Commons (Donji dom parlamenta u Velikoj Britaniji Dom komuna)

36

Republika: Latinski izraz koji oznaava stvar, opte dobro, stvar s kojom se ne moe trgovati; Pojam je izvorno odreen u politikoj teoriji antikog Rima; Ciceron je tvrdio da je res publica (opte dobro) res populi (stvar naroda), pri emu narod nije bilo koja grupa ljudi, nego "udruenje mnogih ljudi koji su se okupili s obzirom na zajedniko shvatanje prava i zajedniku korist";

Marcus Tullies Cicero (CICERON) 104 46. pne.

Volja da pravo bude utvreno kao temeljni odnos meu pojedincima i svojstvo ovjeka, te da se ostvari korist svakog pojedinca - skupinu pojedinaca preobraava u zajednicu; Republika uglavnom oznaava oblik drave i nain ustrojstva vlasti; Republika je je oblik dravne vlasti u kojoj, nasuprot monarhiji, blada vie subjekata; Monteskje je razlikovao demokratsku republiku (u kojoj suverenost pripada cijelom narodu) i aristokratsku republiku ( u kojoj je subjekt suverenosti samo dio naroda); Sve savremene republike se iskazuju kao demokratske. S obzirom na uspostavljeni odnos izmeu zakonodavne i izvrne vlasti razlikuju se predsjednike (npr. SAD) i parlamentarne republike (npr. veina zemalja evropskog kontinenta).

37

Tiranija: Pojam izveden iz starogrkog tiranns to znai samovlast (samovladu); Tiranija predstavlja jedan od klasinih oblika vladavine - ona je vladavina koja nije utemeljene u pravu (ilegitimna); Tiranija poinje ilegitimnim dolaskom vladara na vlast - vladar je osoba koja nije izabrana niti joj je priznata nasljedna vlast; Pojavljuje se kod Grka. U preddemokratskoj fazi grke istorije tirani su vodili narod protiv aristokratije (7. i 6. v.p.n.e). Obino se pominje da ih je bilo 106, a po pravilu su i sami poticali iz aristokratskih krugova; Tirani kasnijeg razdoblja (njih 128) obarali su demokratske reime; Kod Rimljana tiranija je najee razumijevana kao izroeni oblik monarhije u kojemu, nezavisno o kvalitetu tiranina, narod mora u svakom sluaju ropski sluiti (Ciceron); U savremenoj teoriji, tiranija se esto mijea sa despotijom, diktaturom, terorom pa i totalitarizmom. Diktatura: Izvorno znaenje u Rimu: diktiranje - kazivanje u pero; Oznaava vladavinu jedne ili vie osoba koje monopoliu svu vlast u dravi bez spoljnih ogranienja; U Rimu, u proj fazi (prije Sule) oznaavala je vremenski unaprijed ogranienu vladavinu u razdoblju krize - najee rata. Jedan od konzula imenovao bi osobu koja bi diktirala odredbe nune za funkcionisanje vlasti u periodu u kome redovni organi nijesu mogli normalno funkcionisati. Rimski diktator nije imao zakonodavnih ni sudskih ovlaenja;

Monteskje (arl-Luj de Sekonda, baron od Breda i Monteskjea - fr. CharlesLouis de Secondat, baron de La Brde et de Montesquieu; (1689-1755)

38

U savremenoj literaturi diktatura oznaava vlast koncentrisanu u rukama osobe ili skupine koja je: (a) dola na vlast nelegitimno (npr. dravnim udarom), odnosno (b) prekrila pogodbu pod kojom je dotadanja vlast na prihvaen nain funkcionisala, tj. suspendovala je neka ustavna prava i sl; Ukoliko diktatorski uspostavljen reim na neki nain pridobije podrku naroda - po pravilu manipuliui kolektivnim osjeanjima podanika - onda je rije o tzv. cezaristikoj dikraturi koja moe trajati veoma dugo; Totalitarna diktatura je poredak u kome se ovlaenja diktatora proiruju i na privredno podruje kao i na kontrolu privatnog ivota podanika ukljuujui i nametanje obavezujueg pogleda na svijet (ideologiju);

Napoleon Bonaparte fr. Napolon Bonaparte) was a military and political leader of France and Emperor of the French as Napoleon I (1769-1821)

Apsolutizam: Sistem u kome vrhovni organ preuzima cjelokupnu zakonodavnu, izvrnu (upravnu) i sudsku vlast; Najrazvijeni oblik = apsolutna monarhija; Apsolutna monarhija nastaje u prelaznom periodu od feudalizma u kapitalizam. Drutvene potrebe, a prije svega potreba za jedinstvenim tritem i razvijenijim robno-

39

novanim odnosima, nalagale su da se mnotvo malih, razdvojenih i u sebe zatvorenih feuda ujedini u iru i politiki centralizovanu dravnu teritoriju. Monarhija: Monarhija izvorno znai vlast jednoga - jednovlada; U periodu antike Grke razlikovale su se: (a) monarhija koja ustanovljuje ideju pravednosti i usmjerava se ka zajednikoj koristi nazivana je kraljevstvo (Aristotel), (b) monarhija koja se ne vri u skladu s pravom i tei iskljuivo koristi vladara nazivana je tiranija; Monarhija moe biti nasljedna, izborna ili uzurpatorska; Feudalni vladavinski poredak, koji se u Evropi ustanovljuje nakon sukoba i susreta indogermanskih plemena s antikom, rimskom civilizacijom bitno je odreen sistemom lena. Plemenski poglavar ili vrhovni vojskovoa u savezu plemena vai kao onaj koji je zaposjeo odreeno tlo i odrava ga vlasnitvo i podruje svoje volje nasuprot moguim osvajaima; Vrhovni vladar (sizeren) dodjeljuje djelove zaposjednute zemlje, zbog ratnih zasluga ili linih zasluga, kao leno drugim pojedincima koji postaju njegovi vazali. Vazal, pored obaveze da daje dio prihoda sizerenu, dobija povlasticu da na svom podruju ubira rentu, da primjenjuje silu, odnosno obavlja sudsku i upravnu vlast; Vazal se obavezuje sizerenu da e ga materijalno, vojniki i savjetom pomagati u njegovom nastojanju da odri ili ratom proiri podruje svoje vladavine. Lina vjernost je konstitutivna za odnos vladara i vazala. Naelo lena proima cijelu drutvenu piramidu. Hijerarhijski raslanjen stale svjetovnih i crkvenih vlastelina - zemljoposjednika vlada nad isto tako hijerarhijski raslanjenim staleom seljaka i kmetova. Vladavina je istovremeno ekonomska i politika; Karakter i struktura vlasnitva kao i autonimija u primjeni sredstava prinude na vlastitoj teritoriji trajno su proizveli nastojanja da se hijerarhijski odnosi formalizuju i ustanove kao trajne povlastice pojedinih stalea. Vladavina postaje sve decentralizovanija - jaa samostalnost kneeva naspram vladara; vitezova naspram kneeva; biskupa baspram pape i svjetovnih vladara; U razvijenom feudalizmu vladavina se ustanovljava kao svojevrstan savez najmonih velmoa koji biraju kralja odnosno cara kao vrhovnog funkcionera saveza i priznaju mu ovlaenja vladara; Prelaz iz kraljevstva na monarhiju ogleda se i ustanovljenjem prava prvoroenog sina da naslijedi oca. To je pravo bilo u funkciji sprjeavanja dinastikie borbe, garantovanja trajnosti vlasti i nedjeljivosti teritorije; Funkcije i sredstva vlasti u monarhiji su centralizovana i koncentrisana na dvoru najveeg zemljoposjednika u vrijeme kad je zemlja osnovni izvor bogatstva, a zemljoradnja osnovna privredna djelatnost; Period vremena u kome vladar ostvaruje vlast posredstvom raslanjenog birokratskog aparata (uprave) koji je utemeljen na podjeli rada i kompetentnosti, razvlaujui vlasteline i gradske uprave, oznaava proces konstituisanja moderne drave i ustanovljenje apsolutne monarhije;

40

Razvojem privrednog ivota, uticajem ideja racionalizma i prosvetiteljstva u apsolutnim monarhijama dolazi do konflikata koji rezultiraju jaanjem uloge zakona u procesu vladaivine - nastaje ustavna monarhija; vlast monarha ograniena je ustavom, a monarh se obavezuje da prilikom donoenja zakona sarauje sa parlamentom; U ustavnoj monarhiji (gdje zapoinje i institucionalizacija podjele vlasti) monarh je vrhovni komandant vojske i postavlja ministre koji su jedino njemu odgovorni; Dalji proces redukovanja ovlaenja monarha u zakonodavnoj funkciji i drugim ovlaenjima dovodi do ustanovljenja parlamentarne monarhije.

Lords (Gornji dom parlamenta u Velikoj Britaniji Dom komuna)

Totalitarizam: Pridjev "totalitaran", po svoj prilici, prvi je koristio ovani Amendola u dnevniku Il Mondo 12.05.1923. kao oznaku faistike zloupotrebe izbornog postupka u parlamentu - on je, naime, nelegalni pritisak faista u parlamentu nazvao sistema totalitario. Izraz e kasnije ui u iru upotrebu s ciljem da se oznae ideje na osnovu kojih italijanski faisti negiraju liberalnodemokarstku dravu; U teoriji se nerijetko u analizi totalitarnih diktatura (faistike, nacistike, boljevike) polazi od Fridrihovog (C. Friedrich) idealnotipskog pojma totalitarizma koji ima est karakteristika od kojih su etiri tehnoloki uslovljene. Radi se o sljedeim karakteristikama: Ideologija je u detalje razraena i obuhvata sve aspekte ovjekove egzistencije. U njoj je sadran zahtjev za radikalnu promjenu postojeeg i izgradnju novog poretka; U sistemu postoji jedna masovna partija koju, po pravilu, vodi pojedinac "diktator". Partija obuhvata do 10% populacije. vrsto jezgro partije je strasno i bespogovorno odano

41

partijskoj ideologiji i nastoji doprinijeti njenom sveoptem prihvatanju. Partija je izrazito hijerarhijski i oligarhijski strukturirana; Na djelu je sistematski teror koji provodi tajna politika policija koju podrava i nadgleda partija. Teror tajne policije je uperen kako protiv "vidljivih neprijatelja reima", tako i protiv proizvoljno odabranih drutvenih grupa. Tajna policija koristi savremenu nauku, naroito psihologiju; Takoe, na djelu je: tehnoloki uslovljen, potpuni monopol kontrole svih sredstava masovne komunikacije (tampa, radio, TV); Centralizovano upravljanje i kontrola cjelokupne ekonomije preko birokratske koordinacije ranije nezavisnih djelova drutva. Drugi teoretiar, F. Nojman tvrdi da je totalitarna diktatura "najrepresivniji" politiki poredak koga obiljeava pet faktora: (1) Prelaz od drave koja se temelji na zakonima u policijsku dravu; (2) Za razliku od liberalodemokratske drave koja poiva na podjeli vlasti, u totalitarnim porecima vlast je koncentrisana. U njima nema mjesta ni za federalizam ni za viepartijski sistem; (3) Postojanje monopolistike dravne partije; (4) Umjesto pluralistike egzistira totalitarna kontrola drutva. Ne postoji razlikovanje izmeu graanskog drutva i politike drave. Drutvo je totalno proeto "politikom vlau". Kontrola drutva postie se sljedeim metodama: (a) principom voe;

Adolf Hitler - Fhrer of Germany (1889-1945)

(b) instrumentalizacijom svih drutvenih organizacija od strane vrhovnog vostva; (c) stvaranjem stepenovane elite vrhovno vostvo osigurava "unutranju kontrolu masa" i spoljnju manipulaciju; (d) atomiziranjem i izolovanjem pojedinaca koji stoje nasuprot svemonoj dravi (Levijatanu), i (e) pretvaranjem kulture u propagandu, odnosno kulturnih vrijednosti u robu;42

(5) Oslanjanje na teror, odnosno upotrebu "neproraunljivog nasilja" kao permanentne prijetnje podanicima; Permanentna borba protiv neprijatelja (stvarnog ili izmiljenog - svejedno) predstavlja conditio sine qva non odranja totalitarnog reima; Zbog osjeaja egzistencijalne ugroenosti i nemoi podanici masovno praktikuju dvostruko ponaanje (javno glume /ketmani/ a stvarna osjeanja su zatomljena i zadrana u intimnoj sferi). Strah je dominantni osjeaj; Posebna panja posveena je indoktrinaciji stanovnitva, naroito omladini.

Poster za regrutovanje u Hitlerjugend. Natpis na posteru glasi: Omladina slui firera [vou]. Svi desetogodinjaci u Hitlerjugend.

Aristokratija - elite: Aristokratija je termin koji izvire iz grkog oi aristoi - najbolji, prvi, najplemenitijeg roda i kratos - vlast, sila, mo, vlada; Sistem vladavine u kome sva politika vlast pripada iskljuivo odlikovanoj manjini, klasi ili kasti, koja se smatra i doivljava kao elita drutva; Pojam elite oznaava grupu osoba koje uticaj i kontrolu nad nekim ili gotovo svim sektorima drutvenog ivota. Od pojma elita nastao je i pojam elitizam; Elitizam oznaava pristup razumijevanju politike i istorije prema kome u drutvu uvijek vlada privilegovana manjina (elita). Ovakvo tumaenje politike veoma je staro (Platon, Aristotel i dr.); U novije vrijeme se izvan tradicionalnog politikog polja govori o aristokratiji (eliti) u aristotelovskom smislu (npr. "aristokratija duha"); U sociologiji znaajno mjesto pripada i tzv. sistemskoj teoriji elita (V.Pareto /socioekonomist/, G.Moska i R. Mihels).

43

Pareto, npr, u svom glavnom djelu Rasprava o optoj sociologiji stavlja naglasak na psiholoke osobine kao osnovu vladavine elite. On razlikuje dva tipa vladajue elite: "elitu lavova" i "elitu lisica". Lavovi vladaju pomou sile (npr. vojna diktatura), a lisice pomou lukavstva, prevare i manipulacije. Prema Paretu, u istoriji se stalno zbiva promjena vladajuih elita - cirkulacija elita;

Vilfredo Pareto (1848-1923)

U djelu Vladajua klasa Moska dokazuje da je vladavina manjine neizbjena u svakom organizovanom drutvu. U njemu se, naime, uvijek pojavljuju dvije klase: klasa koja vlada i klasa kojom se vlada. Prva je malobrojna ali uiva sve prednosti vladajueg monopola, a druga je mnogobrojnija i djeluje pod direktivama i nadzorom prve; I za Pareta i za Mosku demokratija je mogua samo kao dominacija elite ili, u najboljem sluaju, kao predstavnika vlada u kojoj elita predstavlja interese naroda; Mihels u djelu Politike stranke smatra da je istinska demokratija puka fraza. Demokratija je, naime, nezamisliva bez organizacije, a organizacija istovremeno najavljuje smrt demokratiji. Kako je praktino nemogue da veliki broj neposredno uestvuje u upravljanju organizacijom, stoga se u politikim partijama i sindikatima, kao eminentnim organizacijama modernog doba, formira oligarhijski vrh koji donosi sve odluke bez uestvovanja lanstva. Organizacija neminovno proizvodi oligarhiju, odnosno vladavinu elite. Ovu pojavu Mihels naziva "gvozdeni zakon oligarhije"; Tipovi elita prema G. Roeru: (1) Tradicionalne elite - crpe svoju mo, vlast i uticaj iz daleke prolosti i duge tradicije. Takav status imaju nosioci plemikih titula, plemenske poglavice, a djelimino i pripadnici religijskih institucija; (2) Tehnokratske elite - zasnivaju svoju mo i uticaj u racionalnim zakonima, koji priznaju njihovu kompetentnost i omoguuju im komandne funkcije u hijerarhiji drave, preduzea itd;

44

(3) Elite vlasnitva - sastoje se od drutvenih grupa ija se mo i uticaj temelje na posjedovanju bogatstva i kapitala. To su ekonomske elite u koje spadaju veliki zemljoposjednici, veliki industrijalci, finansijski monici, itd; (4) Harizmatske elite - crpe svoju mo i uticaj iz posebnih, gotovo maginih osobina. Takve se elite esto javljaju kao vostvo socijalnih, politikih i religijskih pokreta; (5) Ideoloke elite - sastoje se od grupa i osoba koje uestvuju u definisanju, irenju i zagovaranju neke ideologije. Njihov uticaj moe biti dosta snaan ak i onda kad ne pripadaju eliti na vlasti. to se tzv. kontraelite, odnosno elite opozicije i osporavanja, i (6) Simbolike elite - zasnivaju svoj uticaj na simbolikim vrijednostima svojih uloga. Primjera radi, politike voe simbolizuju odreene vrijednosti i ideje koje su privlane velikom broju ljudi; postoje osobe koje simbolizuju odreene naine ivota /popularni umjetnici, pjevai, sportisti, medijski idoli/. U razvijenom medijskom drutvu uticaj simbolikih elita raste, ali je relativno kratkotrajan.

T2 - PREGLED KORIENIH BIBLIOGRAFSKIH JEDINICAGIDENS, Entoni (2006), Sociologija, Ekonomski Fakultet, Beograd MILS, Rajt (1998), Elita Vlasti, Plato, Beograd DRAVA I POLITIKA, Knjiga druga izbor tekstova, (1968), priredili: A. Krei i R. Vujii, Sedma sila, Beograd LOK, Don (2002), Dve rasprave o vladi, Utopija, Beograd KOPLSTON, Frederik (1988), Istorija filozofije, Tom I GRKA i RIM, BIGZ, Beograd NOLTE, Ernst (1990), Faizam u svojoj epohi, Prosveta, Beograd REKOVAC, Tomislav (2007), Koncepti predavanja na seminarima, Budva, Cetinje ENCIKLOPEDIJA POLITIKE KULTURE (1993), Savremena administracija, Beograd IBER, Ivan (2007), Politiko ponaanje, Politika kultura, Zagreb

45