. ISSN 1300-9672

SÜLEYMAN DEMiREL ÜNiVERsiTESi

iLAHiYAT F AKÜLTESİ . . .

DERGISI

Review of the Faculty . of Divinity University of Süle_yman Demirel

REKTÖR PROF.DR.HASAN GÜRBÜZ'E ...,

ARMAGA

Yıl : 1996 Sayı : 3

r HAZRETİ PEYGAMBER'İN HUTBEDE IZLEDİGİ

METOD VE. GÜNÜMÜZDE HUTBE UYGULAMALARI

Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ* -:.

·Hz. Peygamber (s.a.), Medine'ye hicret ettikten . sonra, Rabb'ine kavuşuncaya kadar, cuma ve bayram günleri, ashabına toplu halde hitap ederek; hutbenin müslümanlar için önemli bir dini veethe olduğunu göstermiş ve buna onların dikkatlerini çekmiştir .

. Biz bu makaleırrlzde, müslümanlar için bir ibadet v~ va~geçil­mesi dinen mümkün olmayan önemli bir bilgi edinme vas_ıtası.olan hutbenin Kitap, Sünnet ve fıkıh açısından incelemesini yapacağız .

. ı . ' ·, ,· - . .

Araştırri1amızda önce hutbenin tarifi;, konusu, amacı· ve ()nemi hakkında kısa bir · açıklama yapılacak; sonra, Peygaml;>er Efendimiz'in hutbelerinde izlediği metod incelenecek, daha sonra, da bugünkü hutbe uygulamaları ele alınacak ve Rasfilüllah'ın metodu ile karşılaştıİı.larak gerekli fıkhi değerlendirmeler yapılıp Sünnet'e uygun olan hutbe şekli tesbit edilmeye çalışılacaktıt.

1- HUTBE

a) Hutbenin Tarifi

Hutbe veya haui.be: Sözlükte, batibin yaptığı konuşmaya veri­len bir isim olup Arapça "h-t-b=hatabe" kökünden gelmektedir1•

Terim olarak hutbe: Cuma namazlarından evvel; bayram ·• namazlarından sonra, batibin minherden cemaata verdiği dtni öğütten ibarettir.

* Süleyman Demirel Üniversitesi ilahiyat Fakültesi İslam Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi. Bk. İbn Malik (ö.ı274), İkmalu'I-i'ıam,.ei-Gamidl tahklki, 1. paskı, Cidde 1984, c.!,

. . . . s. ı89; İbn Manzilr (ö. ı 3ı ı), Lisanu'I-Arab, c.!, s.361.

172 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

Örfte ise hutbe: Allah'a harndetmeyi ve O'nu layık olduğu , şekilde· övrrieyi, Ras:Olüllah'a salavet getirmeyi, müslümanlara vaaz 1

;; .v~naşihat.vernıeyi:ve onlara duaetmeyi ifade eden birisimdir2. ,, . . . . ,• . '. . . ' .· '' .

b) Dutbenin Konusu

Dini bitaber çeşitlerinden. biri olan hutbenin belli bir konusu yoktur; müslümanları ilgilendiren her mesele, hutbenin konusu ola­bilfr. Tevhit inancı, adalet ve fazileti ikame etmek, vatan ve nıillet sevgisii ·doğruluk ve dürüstlük, yoksullara yardımcı olmak~ toplumun. bilgi ve görgüsünü artırmak, müslümanlar arasında birlik ve bera­berlik ruhunu geliştirmek, toplum bireyleri arasındaki düşmanlıkları önlemek, yurt savunması için gerekli askeri güçü ve olanakları hazırlamak, bilim ve teknikle ilgili imkanlan müslümanların hizme­tine sunmak ... ·gibi. .

Bu nedenie hatip, za~anın ve şartların gerektirdiği durumlara göre, müslÜmanları ilgilendiren herhangi bir mevzuyu hutbesine konu olarak seçer, mükemmel bir şekilde hazırlanır ve hutbesini ceiniüıtına sunar." ·

c- Hut.benin Amacı

Hutbenin amacı; müslümanlara vaaz ve nasihat etmek suretiyle onları.İı dini duygularinı geliştirmek, onları bilgilendirmek, iyiliklere yöneltmek, kötülüklerden. caydırmaktır3.

Bu itibar1a hutbede Allah (c.c.) övülür, .O'nun birliği, azarnet ve yüceliği, Hz. Muhammed'in Allah'ın · elçisi olduğu ikrar .edilir. Müslümanlara; kendilerini ma'nen Allah'a. yaklaştıracak ve cennete girmelerini sağlayacak ibadetleri yapmaları tavsiye edilir; Allah'ın

· gazabına ve cehennemine yaklaştıracak kötülüklerden kaçınmaları gerektiği hatırlatılır;

İşte hı:ıtbeden ve onun için toplanmadan amaç budur4.

2 Kasani (ö, 1191), Bedaiu's-Sanai', c.f., s.667-668. 3 Eş-Şirbini (ö.1570), Muğni'I-Muhtac, c.ı, s.285. 4 İbn Kayyim (ö.l350), Zadu'I-Mead, c.l, s.398.

Hz.Peygamber'in Hutb.edeİz/ediği Metod ve Günümüzde Hutbe Uyg... 173

Başka bir ifade ile hutbenin amaci; İsHiml bir fikri, bir düşünceyi veya bir konuyu usUlüne uygun olarak cemaata sunmak ve benim­setmektir. ·

· Bunun için hutbi:min anlaşi.lır ·bir dil ve hitabet üslubuyla İcra. edilmesi gerekir. Aksi halde hutbeden bekl~nen amaç ger-· çekleşmemiş, hatip de hedefine ulaşamamış olur.

Hz. Peygamber'in:hutbeleri,·işaret ettiğimiz nitelikte qlurdu ve dinleyiciler tarafından tamamen anlaşılır ve özümlenirdi..

d- Hutbenin Önemi

Hutbe müslümanların yürekierini temiz.İslfun inancıyla·doldur­mak, onları eğitmek, .iyilik ve güzelliğe yönehip kötüıüklerderi vaz­geçifn:ıek için. çok ön€?mll bir vasıta ve farz· derecesind;e brr ibadettir. ·

Rasfilüllah {s.a.). Efendimiz, Medin~'ye hicret ettikten sohra, hayatı boyunca müslümanları curl1a ve bayram hutbeleriyle irşada devam etmiş ve dinin ayakta kalmasının riasihatla müri:ıkün olabi­leceğini vurgulamıştır5.

Hz. Peygamber'den sonra, müslümanların idaresini ele alan Hulefai Raşidm aynı yolu takip ettikleri gibi, daha sonra gelen ida­reciler de ya bizzat kendileri ·veya görevlendirdikleri kimseler vasıtasıyle günijmüze kadar, müslümanlan hutb~leriyle irşada de~ vam edip gelmişlerdir. Zira müsli,iinanlan irşat etmek Allah'ın einri­dir ve hiç bir zaman ihmaii düşünülemez. Yüce Allah, bu konuda Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurur: · · ·

"Sizden, qayra. çağıran, iyiliği emr~dip kötülüğü meneden. bir topluluk bulunsun. Işte onlar, kurtuluşa erenlerdir. "6

Ayrıca hutbe, Allah (c.c.) tarafından "zikrullah" olarak bildirilen farz bir ibadettir ve cumanın sıhhatınm şartlarından biri olmakla iki

5 Buhaô (ö.870), Sahihu'I-Buharl, iman: 42; MUslim (ö. 875), Sahilı-i mUslim, lman: 95.

6 3/Aii imran: 104.

. /

/\

174 . Yrd.DoçDr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

rekat namaz yerine kaiin:dir7. Bu konuda Kur'an.,-i Kerim'de şöyle buyrulur: · · , ,

"Ey iman edenler! Cuma günü namaza çağınldığı (ezan okunduğu) zaman, hemen Allah'ı zikretmeye koşun ve alış verişi bırakın. Eğer bilmiş olsanız, elbette bu, sizin · için daha hayırlıdır. "8

Hanefi alimlerinden Cassas'ın (ö·.981) beyanına göre ayetteki "Allah'ı zikretmekten" maksat; imarnın sunacağı hutbedir,. vaaz. vç nas1hattır9 . ·

. Ayetteki "Allah'ı anma"dan maksat, namazdır, diyenler de var. Ancak Malik! alimlerinden İbnu'l-Arab! (ö.l148)," "sahih olan hep­siniri (hutbe ve namazın) vacip olmasıdır; birincisi hutbedir, çünkü hutbe ezanı riıüte'akıben jcra edilmektedir ve bu, hutbenii:ı. vücubuna delalet eder." diyor ve ilave ediyor:

"Zikirden maksat namazdır, dediğimiz zaman, hutbe namazdır (namazdan sayılır) ve kul, fiili ile Allah'İ· tesbih etmiş .olduğu gibi, yine fiili ile Allah'ı zikretrniş olur." 10 ·

Zemahşer! (ö.ll44) de ayette geçen zikrullah'ın yorumunda · İbhü'l-Arab!'ye katılmakta ve maksadın hutbe ve: namaz olduğunu beyan etmektediri ı. · ·

. .

Buraya kadar verdiğimiz bilgilerden, hutbe.nin müslümanlar için farz bir ibadet olduğu kesin olarak anlaşılmaktadır. Zira o, müslü­man· cemaat için bir ab-ı hayattır ki, devamlı akması onlara hayat ve canlılık verir.

7 El-Kasanl, Bedaiu es-Sanai', c.2, s.667. 8 62/el-Cuma: 9. 9 Bk. Ahkamu'l-Kur'an, c.5, s.338. 10 Bk. Ahldimu'l-Kur'an, c.4, s.I805; Kurtubl (ö.l273), el-Cami' li Ahkami'I-Kur'an,

c.l8, s.I07. ı ı El-Keşşaf, c.4, s.I05.

Hz.Peygamher'in Huthede izlediği Metod ve Günümüzde Huthe Uyg ... 175

Ii-HAZRETİ' PEYGAMBER 'İN HUTBEDE 'İZLEDİGİ METOD

Hz. Peygamber ümmeti için her konuda en güzel örnektir: Zira onun hakkında Rabbiiniz şöyle -buyurmuştm:

. .

"Andolsun ki, Rasfilullah, sizin için, Allah'a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah'ı çok zi.k;:redenler için güzel bir ·örnek-tir."12 .· · · · · · . · · '

Bu ayete göre, onun her Şeyde. olduğu gibi, hutbe i cra etrnede de ilgililer için en güzel örnek olması gerektiği hatırlanmalıdır. O halde onun hutbelerindeki izlediği metqdti. bilmemizde bizler için bü­yük yararlar bulunl)1aktadıi .. Çünkü bu sayede insan, hutbe konu­sunda doğru ve gerÇek.bilgii~w ulaşır ve hutbe icra etmek i~tediği zaman, Rasfilüllah1a tabi' olur ve kendini bidatlardan korur. ,

İşte bu asil düşünceden· hareket ederek, Hz. Peygamber'in hut­belerinde takip ettiği metodunu kaynaklardan faydalanarak tesbit etmeye çalışacağız .

. a) Kıyafeti .

Kaynaklarda, Hz. Peygamberiin namaz ve; hutbe için özel bir giysi kullandığına rastlayamiyoruz. O, güridelik yaşantısındaki giysileriyle mihraba geçer narriaz kıldırır, minbere çıkar, hutbe irad ederdi; ne siyah (cübbe) giyer; ne taylasanl3 bağlar,' ne de atkı "atınırdı 14. .

-12 33/el-Ahzab: 21. 13 Tay1asan:Farisi bir isim olup arapçalaştınlrİııştır; bir çeşit giyecektir. (İbn Manzur,

Lisanu'I-Arab, c.6, s.l25).Araplar hakaret manasında ve sövmede kullanırlar ve: Ya ibne taylasan= Sen acemsin, Arap değilsin! derler. (Feyrilzabadl (ö.l414), el­Kamı1su'l-Muhlyt, s.714. Başa sanlan sarığın, omuzlar üzerine salıverilen ucuna taylasan denir. (Develioğlu Ferit, Osmanlı Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara 1982, s.l24']) Bu yanlıştır, doğru olan İbn Manzur'un tanımıdır.

14 İbn Kayyim, Zadu'l-Mead, c.l, s.429.

176 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÖLÜ

Rasıllüllah'ın giyimdeki genel prensibi, sade ve mümkün olanı giymekti; bazen y,ün, bazen pam~k; bazen. de .keten elbise- giyerdi. Bununla beraber onun ve ashabınıır çoğunlukla giydikleri pamuktan. dokunan elbiselerdi. O, en fazla beyaz kumaştan yapılmış' elbiseler giyer ve beyaz giyinmeyi tavsiye ederdi; renkli kumaş elbise giydiği ğe riv-ayet edilmekt-edir. Gömleğinin eteği kısa olur, yerlere sürün­mezdi, yenleri de kısa olurdu: Bazen; takke giyer ve üzerine sarık sarardı, bazen takkeyi s arıksiz 'giyer, bazert de sarı ğı üıkkesiz · gi:­yerdfl5.

Kaynakların bildirdiğine göre :RasfilUllah'ın sarığı· beyaz. değil, siyah idi. Bazen sanğının bir tarafını iki omuzu arasına bir miktar uzatır, bazen de uzatmazdıl6. Müslim'in Sahih'inde her iki durumla ilgili rivayet bul~nm~tadtrl7. · · · · .·

Anlaşıldığıila .göre sevgili Peygamberimiz, baze'n sarığıiııh bir . ucunu bqynunun arkasına uzatmış, bazen de terke~tmlştir. Ve bu kô­ni.ıda doğru olan budur. Namaz ve hutbelerde de mevcut kıyafetini kullanırdı. · · ' · · · .·. · ' · · · . ·.

b). Minbere Çikişi . . \

Hz. Peygamber cuma günü, müslümanlar mescidde töp­·İanıncaya kadar evinde bekler, onlar toplanınca evinden çıkar, mes­cide girerdi; kendisine yol açacak her hangi birisini hizinetinde kul:­lanmazdı. Mescide girince cemaata selam verir, hemen minbere_ çıkar, yüz;üiıü insanlara çevifir ve ·onl~ra yihe selam verir ve otu­n.irdu; kıbleye dönerek dua etthezdi. Rasfilüllah minbere ·oturur oturmaz, Bilai kalkarezan okıirttaya başlardı; o ezanı bitirince~ Hz. Peygamber ayağa kalkar, fasila vermeden hemen· hutbeye başlar ve hutbesini ayakta· icra ederdi. İki hutbe okur, ikisi arasında bir müd~ det oturur, dinlenirdi. ·

Hz. Peygamber, Medine'deki mescidinde önceleri bir hurma kü- · tü gü üzerin~ çık.arak hutbesini' irad ederdi.. Şonra kendisine üç ba.:.

15 A.g.e., c.1, s.135-l36, 140, 143, 429; İbnu'1-Esir e1-Cezerl (Ö.1210), Camiu'l-Usfıl, c. lO, s.630 ve sonrası;

• 16 İbn Kayyim, Z1idu'1-Mead, c.!, s.l35~ 136,143. . 17 Sahilı-i Müslim, Hac, Bab:ı Cevaz-ı DuhGI-u Mekke Bi_gayri İhram, rakam:l358-

1359.

r ı

Hz.Peygamber'in Hutbede izlediği Metod.ve Günümüzde Hutbe Uyg ... 177

samaklı bir minher yapıldı. Bundan sonra, minbere çıkarak orada hi-tab· etmeye başladı. ·

0, harplerde · hutbe verirken yaya; mescitte ise, kendisine min­her yapılineaya kadar ya asaya veya yaya dayanmıştır; minher yapıldıktan sonra ne asaya ne de yaya dayanmıştır. Kılıca dayana­rak hutbe verdiği ise görülmemiştir. ·"Min bere kılıca dayanarak. çıkardı ve kılıca dayanarak hutbe verirdi" şeklindeki rjvayetler mu-teber değildirl&. ·· ·

· Kaynaklarda Hz. Peygamber'in, minberin önünd_e, minberin-son basamak dahil- herhangi bir basamağında dua okuduğıi hakkında bir kayda rastlayamadık. Anlaşıldığına göre buralarda okunan dualar, bazı imam-hatipler tarafından sonradan ilave edilmiş olup bidat hükmündedir. Doğru olan, Rasfilüllah'a uymak ve bidatlardan sakınmaktır. · ·

c) .• Hiıtbe Esnasnidaki Durumu

O, h u thelerinde ciddi, ·kendinden emin' ve heyecanlı olurdu. . .

Rasfilüllah, her zaman olduğu gibi hutbe esnasında da ciddi olur, kendinden emin ve k~sin konuşurdu. Çok defa heyecanlanır, gözleri kızarır, sesi yükselir, öfkesi kabarırdı; o sanki kavmini, kendilerine h ücum etmeye hazırlanmış bir ordudan inzar eder, sak:ındırır gibil 9 hitabederdi. ·

Çünkü böyle konuşmak, İmam Nevevi'ni~ dediği gibi .daha beliğ ' bir üsluptur ve dinleyicilerin ruhları üzerinde daha etkilidir20.

Gerektiğinde (konunun daha iyi anlaşılması için), el ve parmak-larıyla işarette bulunurdu21. · · ·

18 . İbn Kayyim, Zadu'l-Me.ad, c.l, ~.429, 432. Aync konu hk. bk. el~Ayni (-ö.l451), Umdetu'l-Kfui, c.6, s.219; İbnu'l-Esir, Camiu'l~Usı11, c. S, s:675 ve· sonrası; el-Beyhaki (ö.tÜ66), es,.S~~e~u'l-Kubra, c.3, s.213; en-Nevevi (ö.1278), el-Mecmu', c.4, s.513-516; Karaman Hayreddin, İslamın ıŞığında Günün Meseleleri~ c. ı, s.30. ·

,\ 19 Nassda- geçen "munziru ceyş" tabirinin tercemesi, Nevevi'nin şarhına binaen yapılmıştır. (Bk. El-Mecmu', c.4, s.518).

20 . el-Mecmu', c.4, s.518. · 21 İbn Kayyim, Zadu'f-Mead, c. I, s.425-426; Nevevl, el"Mecmii', c.4, s.415. . .

-J

178 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

Ashabına nasihat eder, sözü fazla uzatmazdı. . . . -

Peygamberimiz hutbelerinde Allah'a harndeder ve O'nu layık olduğu şekilde överdi; O'nun yüceliğini bildirir ve O'na asla şirk koşulmaması gerektiğini hatırlatırdı. O'nun fıidayete erdirdiğini kim~ senin saptıramıyacağını, · saptırdıgını da kimsenin hidayete kavuşturamıyacağım söylerdi..; Ashal;nna, günün şartıanna gör~ ~e gerektiği ölçüde· İslam'ı öğretir ve onların zühd ve takva ile Rablerine bağlanınalarını tavsiye ederdi. Onlara· imanın temelleri , olan Allah'a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine ve ahiret gü­nüne inanmaları gerektiğini söylerdi... Onlara cennet. ve cehennemİ hatırlatırdı. Allah'ın itaat ehline. ve evliyasına hazırladığı miİkatat~ ları, günahkar ve düşmanları olanlara hazırladığı cezaları bildirirdi.. Hutbeleri ile kalpleri im ari ve tevhitle doldururdu. .. -

·1 .

Müslümanlara sözün en hayırlısının Allah'ın kitabı, yolun en. doğrusunun Muh~mmed'in yolu olduğunu bildirir ve. mü'minleri

.Allah'm kitabına, Rasfilü'nün sünnetine çağırırdı. İşierin enfenasının uyduruhip dine sokulan bidatlar olduğnu ve her bidatın sapıklık, her sapıklığın da ateş olduğunu beya:n eder ve insanlara bidatlardan sakınmalarını tavsiye ederdi. Hutbelerinde, Kur'an-ı Ker~m'den fazla miktarda okurdu; hatta bazı sfireleri kamilen okuduğu' olurdu, Kat suresi bunlardandır22;

Burada, konu münasebetiyle Hz. Peygamber'in iki hutbesini, --O'nun hutbelerinin içeriği ve miktarı hakkında bit fikir vermesi bakımından örnek olarak sunmak istiyoruz.

İbn Hişain'ıri23 (ö.828) ziktettiğine göre, Rasfiiüllah'm ilk hut­besi Arapça metin olarak ·sekiz satırdan ibarettir. Hz. Peygamber, hutbesine Allah'a harndederek ve O'nu layık olduğu biçimde överek başlamış ve şöyle devam etmiştir:

"Hamd-ü senad_an sonra: Ey İnsanlar! Kendiniz için hazırlık yapın. Şüphesiz biliyorsunuz ki, her biriniz ummadığı bir anda öle-· cek, sürüsünü çobansız bırakacak, sonra da Rabbı ...:arada tercüman

22 Bk. İbn Kayyim, Zfıdu'I-Mead, c.l, s.423 ve sonrası (kısaltılmış olarak alınmıştır.);

İbnu'I-Esir, Ciim_iu'l-Usı11, c.5, s.675 ve sonrası. 23 es-Siratü'n-Nebeviyye, Mustafa Saka ve arkadaşlan talıkiki, 2. baskı, 1955 Mısır, c.l,

s.500-501. ·

. t

Hz.Peygamber'in Hutbede izlediği Meiod ve Günümüzde Hutbe Uyg ... 179

· ve perdeci (kapıcı) olmaksızın- ona şöyle ciiyecektir: Sana elçim ge­lip dini tebliğ etmedi mi? Ben sana mal verip ihsanda bulunmadım mı? Seri kendin için buraya ne·ha~trladın? Kül sağırta solima bakar, hiç i bir şey göremez. Sonra ö.nüne bakar ceheniıemj görür. Kim, yarım hurma ile de olsa bu ateşten kendini koruma gücüne sahipse hayır işlesin. Bunu da bulamayan güzel söz söylesin .. Çünkü bu se­beple bir hayır ondan yediyüze ka:dar katlanarak mükafatlandırılır. Allah'ın selam, rahmet ve berakatı üzerinize olsun!"24

Rasfilüllah'ın ikinci hutbesi:

İbn Hişam'ın naklettiği bu hutbe Arapça olarak on satırdan ibarettir25. Rasfilüllah, yine hutbesine Allah'a. hamd-ü sena ile başlartuş ve şöyle devam· buyurmuşlardır:'.' .. ·

·"Sözün en güzeli Allah'ın kitabıdır. • Allah'ı~ gönlünü onunla (Kur'an ile) süslediği, küfürden sonra İslam'a soktuğu kimse;

· Allah'ın kitabını, diğer beşeri sözlere tercih eden kimse şüphesiz kurtuluşa ermiştir. O, sözün en güzel ve. en üstünüdür. Allah'ın sevdiğjni seviniz; Allah'ı \bütün· gönlünüzle seviniz. Allah'ın · kitabından ve Allah'ı anmaktan usanmayımz; gönüllerinize bundan bıkkınlık gelmesin; Çünkü bu, Allah'ın bütün yarattıklarından seçilip süzülmüştür, Allah ona "seçtiği amel", bu ibadeti yapanlara "seçtiği kul" ve sözler arasında "en iyi söz" adını vermiştir. İnsanlara verilenler arasmda haram ve helal de vardır. Allah'a kulluk.edin ve O'na ortak koşmayın. O'na tam manasıyla saygı gösterin (takva). Ağzınızia söylediklerinizin iyi olanlarında Allah'a sadakat edin, ilahi . ruh ile aranızda sevişin; birbirinizi sevin, Allah kendisine verilen sözün bozulmasına gazabeder. Allah'ın selamı üzerinize olsun."26

Hz. Peygamber gerektiği zaman hutbesini keserdi.

Rasfilüllah, hutbesini · icra ederken, hiç değişmeyen belli bir takım davranış ve söz kalıplarına bağlı kalmazdı; duruma göre hare­ket eder, gerektiği zaman hutbesini bırakır, o ~mda yapılması uygun olanı yapar; sonra yine hutbesine döner ve tamamlardı: ·Bu konunun daha iyi anlaşılınasını temin bakımından bazı örnekler sunalım:

24 25 26

Tercüme: Karaman, Hayreddin, İ.l. Günün Meseleleri, c. I, s.32. Es-Stratü'n-Nebeviyye, c. ı, s.50 ı. Kanıman, a.g.e.

- ... ;::.:::.: ___ .

1•

180 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

1. Bir gün Hz. Peygamber hutbede iken, mescide bir adam . geldi. Ona Ra.sfilüllah namaz kılıp kılmadığını sordu. Adamdan namaz kılmadığı· yönün.de cevap alınca, kalkıp iki rekat namaz kılmasını emretti27.

2. Mescitte ·oturan müslümanları · aralayarak ileri safiara geç­mekte olan birisini görünce; hutbeyi. bırakıp o adamın oturmasını söyledi28. · ·

. 3. Minherden inip, tekrar çıkıp · hutbeyi tamamladığı da olmuştur.

Bir gün hutbesini icra ederken, torunları Hz. Hasan ve Hüseyin mescide çıkageldiler. Üzerlerinde kırmızi kamis v~dı, yürüyorlar ve tokezliyorlardi: RasfilüHah, onları görünce hutbeyi bıraktı, minher­den indi,' onları aldı ve minbere çıkarıp yanıbaşına oturttu ve şöyle dedi: .·

· ~'Allah, (doğrusu, mallarınız ve çocukhırınız sizin için bir imti­handır)29 kavlinde doğru söyledi. Bu iki çocuğa baktım, yü~yorlar ve düşüyorlar, sabredemedim ve sözümü kesip onhırı k.aldJrdım .. "

Ve sonra Rasfilüllah hutbesiı;ıi tamamladı3Ö.

4. Hutbede iken muhtaç gördüğü birisine, ashabının sadaka ve­. rerek yardım etmelerini istemiştir31.

27 . İbn Kayyim, Zadu'l-Mead, c.1, s.427: Buhari, (nşr. M. Özdemir) ~st. 1979, c.1, s.223.; Kitabu'l-Cuma, Bab-ı Men Cae ve'I-İmamu Yahtubu'da rivayet etmiştir. Hanefilerde, hatip minberde iken namaz kılrpak mekruhtur. Bu nedenle zikredilen hadisin, "Kur'an okunduğu zaman onu 'dinleyin v~ susun" (7/el-A"raf:204) !iyetiyle neshedilmiş olduğunu kabul ederler. (Kasani, Bedaiu's-Sanai', c.2, s.671).

28 İbn Kayyim, Zadu'l-Mead, c.1, s.427; Ebu Davud (ö.889) ve Nesai (ö.9ı'O) kitabu'l­Cuma'da rivayet etmişlerdir.

29 64/et~Tegabun: 15 . .. 30 İbn Kayyim, Zfidu'l-Mead, c.1, s.190: Hadisi Tirmhi (ö.892) rivayet etmiştir.

Menakılı-ı Hasan ve Huseyn, rakam:3776. Ayrıca .bk . .ibnu'l-Arabi, Ahkamu'l­Kur'lin, c.4, s.1820.

31 Zadu'l-Meiid, c,!, s.427; Bk. Sahih-Müslim, Zekat, Babu'l,has ales-sadaka ve !ev bi şıkkı temreh, rakam:IOI7.

Hz.Peygamher'in Hutbede izlediği Metod ve. Güniirn_iizde Hutbe Uyg... 181

. 5. O. hutbede iken, kuraklık necieniyle malve.-hayvanlai:ın helak oldyığu hatırlatılarak yağmur duası yapmasını talep. ettiler; Rasfilüllah da hutbeyibıraicıp yağmur duası yaptı32~ -·

Sunduğumuz örneklerden, hutbe esnasında, emr-i bi'l:-ma'n1f nehy-i ani'l-rnünkerle (iyiliği ernretrnek, kötülükten nehyetrnekle) ilgili olarak bir durum ortaya. çıkarsa, hutbenin kesilip gereğinin yapılabileceği- ve bunun hutbenin sıhhatine rnani olmayacağı anlaşılmaktadır.

III- CUMA VE BAYRAM IİUTBELERİ

Cuma hutbesinin hükmü farz. bayrarnınki sünnettir. Birineide ezan ve .ikarnet vardır, ikincide yoktur. C:urn<;ı. hutbesf namazdan önce, bayram hutbesi sonra okunur. Bayram hutbesi de çurna hutbesi gibi ikidir ve iki hutbe arasında bir miktar oturulur. Curna hutbesine Allah'a harnd:-ü sena ile,_ bayram hutbesine tekbir ile başlanır33; tekbircien sonra,. cuma hutbesinde olduğu gibi Arapça metin okunur34, sonra Türkçe kısma geçilir. -

Aşağıda cuma hutbesiyle ilgili gerekli açıklarnaları veriyoruz:

a- Cuma llutbesf

Hutbe cuma namazının sıhhatıhın 'şartlarındap olup, onsuz cuma namazı sahih olmaz .. Bu nedenle cuma namazından evvel · Hanefilere göre bir; Malik!, Şafii, Hanbeli ve onlara uyan fakihlere göre iki hutbe okumak vaciptir35. -

32 Ziidu'I-Meiid, 1/428; Bk. Buhiiri, Cuma, Biibu'l-İstiska fı'l-hljtbe, c.2, s.342: 33 Tck bir: Aiıahu. ekber, Allahu ekber;- Lii iliihe iliallah u valliihu ekber, Alliihu. eker ve

Lillahi'I-hamd. 34 Bk. Bediiiu's Saniii', c.2, s.668, 699. 35 • Bk. a.g.e., c.2, s.668; İbn Rüşd (ö.l 198), Bidayetü'l-~üctehid, c.!, s.! 16; Ahmed cd­

Derdir (ö.l786), eş-Şarhu'I-Kebir ve haşiyesi: Dusukt (ö. I 8 15); Haşiyetü'd-Dusuki, c.!, s.378; İmam Şafii (ö.819), el-Umm, c. ı, s.! 99; en-Nevevi, el-Mecmu', 4, s.5l3; İbn Kudiime (ö.l223), cl~Muğni, c.2, s.224.

,.

::ı ı 1

l 'i

182 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖI.WÜLÜ

Hasan Basri'ye (ö.728)36, ZruJiri Mezhebine37 ve Maliki'lerden Abdulmelik b. el,;Macsün'a (ö.828)38 göre ~se hutbe va:cip.

olmadığından, hutbesiz cuma namazı sahihtir. Şevkanı (ö.1834), bu görüşü benimsemekte ve ·cuma hutbesini mendüp kabul etıiıektedir39.

· b- Hutbenin Vücubunun Delilleri:

Cuma için hutbenin vacip olduğunu söyleyen cuıphurun delilleri:

1. Cuma süresinin 9. ayeti. Bu ayette Cenab-ı Hak ş(jyle buyurmaktadır:

"Ey iman edenler! Cuma günü nainaza çağrıldığı (ezan okunduğu) zaman, hemen Allah'ı · anınaya koŞun ·ve aıış::.verişi bıiakın. "40 - -

Ayetteki "Allah'i anriıa"dan murat hutbedir. Yüce Allah, _ayette "Allah'ın zikrine koşuİı" diye emretmektedir. Emir vücup ifade ettiğinden hutbe vaciptir4I

36 Bk. e1-MecmG, c.4, s.SJ4; ~1-Muğnl, c.2, s.224. 37 İbn Haz~ (ö.l064), e1-Muhalla, c.3, s.262. 38 B k. İbnu'1-Arabl, Ahkfimu'I-Kur'an, c.4, s. I 805, 181 O. 39 Neylu'I-Evtar, c.3, s.301-302.

MendGb: Sözlükle yapılması istenen iş demektir. (Lisanu'I-Arab, l/754). İstilahi ·manası ise; Şari'in.yapılmasıriı kesin olmayarak istediğriştir, veya o,' yapana sevap verilen, yapmayana ceza verilmeyen iştir .. Başka bir tanırola medGb, yapanı şeran övülen, yapmayanı kınanmayan iştir; MendGb'a nafile, sünnet, tatavvu', müstehab ve ihsan adları da verilmiştir ki, hepsi aynı manayı ifade eder. Bununla beraber medGb'un üç derecede olduğu

bildirilmektedir. Birinci derecede sünnet-i müekkede, ikinci derecede sünnet-i gayr-ı müekkede, üçüncü derecede ise; sünr.et-i zevaid denilen Hz. Peygamber'in dinin bir tebliği olarak beyan etmemiP ol_duğu beşeri işleri ve adetleridir. Yeme-içme ve giyimindeki takip ettiği araetleri ve alışkanlıkları gibi. (Muhammed Ebu Zehra, UsGiu'l-fıkh, Darıi'l, fikri'i, Arabi, l:i77/1958; s.39, 40. Bk. Kasım ei-Konevl (ö.978 h.) Enlsu'l-fukaha, A. Abdurrezzak ~1-Kubeysi tahkiki, s.103i)bn Neccar (ö.972 h.), Şarhu'l-kevkebi'lmüni'r, Muhammed Zuhayll ve Nezih Hammad tahkiki, Daru'l-fikr, 1400/1980 Dımışk, c.l, s.402 vd.; Abdu'l-ğani Abduıı:halık, Hucciyyetü's-sunne, Daru'l-vefa, Il. haskı, 1413/1993 A.B. Devletleri, s.62, 63.)

40 62/Cuma, 9. 41 EI-Cassas, f.hkamu'I-Kur'an, c.5, s.338; İbnu'l-Arabi, A.K. l/1805.

Hz.Peyg6mher'in Huthede İz/ediği Metod ve. Günümüzde Huthe Uyg ... 183

2. Hz. Peygamber cuma namazlarından önce hutbe okuı;nayı hiç bir zaman terketmemiştir ve: . . . · ·

"Beni namaz kılarken gördüğünüz.gi\:)i namaz kılınız''42 buyurmuştur.

O'nun hutbeyi devamlı yapmış olması, hutbenin ehernrniyetine ve dolayısıyla vücubuna deHl.let eder.

3. Said bin Cübeyr'in.şöyle dediği rivayet edilmektedir:

· · "Cuma (rıarnazı) dört. re kat i~i, hutbe ik.i reka~ yerine Ikame edildi."43 · _ . ~ 1 . · .. • · , . · ·

4. ·İbn Ömer de şöyle· demiştir:

"Rasfilüllah iki hutbe o kurdu ve ikisinin arasında otururdu. "44 . . ]

5. Hutbenin ·vücubuhun delillerinden biri de, onun alış verişi hararn kılrnasıdır; eğer hutbe · vacip olmasaydı, hutbe esnasında yapılan alım satımı hararn etmezdi. Çünkü rnüstehap (veya riıendfip) riıübahi hararn kılrnaz.45 · · ..

Yukarıda sunmuş olduğumuz deliller, hutbenin vücfibuna yani farz oluşuna delalet etmektedir.

c- Hutbenin Sahih Olmasının Şartları:

Hutbenin sahih olabilmesi için bazı ·şartlar vardır. Bu şartların bazısında mezhepler ittifak etmiş, bazılarında ise ihtilafa düşmüşlerdir. Aşağıda htitbenin şartlarıyla ilgili· olarak rnezheplerin görüşlerini siınuyoruz:

1. Vakit

Hutbenin zevaldah sonra, cuma vaktinde icra edilmesi gerekir. Vakit gelrı1eden önce hutbe okunup namaz kılınsa sahih olmaz.

42 Nevevi, ei-Mecmfi, c.4, s.513. 43 . İbn Kudfu:ne, ei-Muğni, c.2, s.224. 44 Sahilı-i Buhar!, c.l, s.223; (nşr. Özdemir), İst. 1979. 45 İbnu/1-Arabi, a.g. eseri.

1

184 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

2. Hutbenin namazdan öİıce icni edilmesi

Hutbe namazdan önce eda edilir. Eğeı; namazdan sonra okunursa Hanefi, Şafii ve Ha:nbell mezheplerine göre sahih olmaz, Malikllerde ise, hutbe sahihtir, namaz iade edilir,. hutbe iade edilmez.

· 3. Hutbe niyetiyle okumak

Hutbenin. sahih olabilmesi için, ·hutbe niyetiyle okunınası gerekir. Eğer hatip, hutbesini htJtbe niyetiyle okumazsa, Hanefi ve Hanbelilere göre hutbe sahih olm;ız. Maliki ve Şafillerde hutbenin sıhhatı için niyet şart değildir. Ancak Şafiiler, hutbeyi bırakıp başka bir şeyle meşgul olmamayı şart koşmuşlardır. Mesel~. patip aksırsa ve. "elhamdülillah" dese, hutbeden başka bir şeyle meşgul olmuş olacağından hutbe batıl olur.

4. Hutbenin cemaat duyacak kadar yüksek sesle okunınası

Hanefilerde, kendisiyle cuma ,sahih olan bir tane mÜkellefin46 hutbeyi dinlemesi yeterlidir. Malikllerde 12 erkeğin hazır bulunması şart olup, dinlemeleri şart değildir, .şafii ve Hanbelllerde ise hatibin sesini. kırk kişinin duyacağı kadar yükseltmesi şarttır.

5. Hatibiniki hutbe ve hutbe ile namaz arasını, başka bir şeyle­meşgul olarak uzun bir müddet ayırmaması.

6. Hutbeleri ayakta okumak ..

Hutbeleri ayakta okumak Şafiilerde şart olup, özürsüz olarak kıyam terkedilirse, hutbe sahih olmaz. Ancak bir özre mebni olarak oturarak veya yanüstü yatarak hutbe okpmak caizdir. Hanbeltlerden bazıları da Şafillerin görüşündedirler.

Her iki hutbenin de ayakta okunması, Hanefi ve Hanbelilerce şart olmayıp sünnettir. Malikllerde ekseriyetin görüşü, hutbelerin ..

46 Bu konuda mükellef bir kimsenin sıfatı, beş vakit namazda erkeklere imametinin sahih olmasıdır ki, erkek ve akil baliğ olması yeterlidir; hür ve mukim olması şart değildir. (Bedaiu's-Sanai', c.2, s.68 I)

Hz.Peyganıber'in Hiıtbedeİzlediği Metod ve Günümüzde Hutbe Uyg... 1.85

ayakta okunmasının vacip ·Olduğu yönünde olup, k~yam_ ·Özürsüz olarak terkedilirse, hutbe.kerahetle sahih olur .

. _i ~ •

7. İki hutbe arasında oturmak; ,·:.ı

İki hutbe arasında bir miktar oturmak, .Şafillerde şart; Hanefi, Maliki ve Hanbelllerde; sünnettir.

8. Malikllerde hutbenin mescit içinde okunması.

- 9~ Şafillerde; hatibin temiz olması, .cünjip. ve abctestsiz olmaması; avret yerlerinin açık olmaması.

10. Hanbelllerde, hatibin üzerine cqma vacip olan birisinin · olması.

. . .

'Hatibin erkek, akıl ve btqiğ olması şartlarının yanında hür ve mukim ·de olması gerekir; köle ve misafirin hutbesi sahih· değildir.

·Hanefilerde., bali~ olmamış bir çocuk suitanın izniyle hutbe okusa, baliğ olan başka birisi namaz kıldırs~ caizdir.47·

1 1. Hutbenin Arap dili ile okunınası

Hutbenin sahih olması· için Arapça ol~ak i cra edil:ıp.esinin şart olup olmadığı hakkında fakihler arasında der~n görüş ayrılıkları bulunmaktadır. Bu konudaki ihtilaflar ve ittifak noktalarını aşağıda sunuyoruz.

· 1. Hutbenin Arapçaicra edilmesi '?art değildir.

47 İbn Abidin (ö.l836), Haşiyetü Reddi'l-Muhtar, c.2, s.I47 Şartlar için bk. EI-Ceziri (ö.l941), el-fıkhu Ale'I-Mezahibi'l-Erbea, c.l, s.39! ve sonrası. , Hanefiler için: ei-Kasani, Bedaiu's-Saniii', c.2, s~667 ve sonrası; İbn Abdin, a.g.e., s.l47 ve sonrası. Malikiker için: Eş-Şarhu'I-Kebir ve Haşiyetü'd-Dusfiki,.c.l, s.378; ibnu'l-Arabl, A. Kur' an, c.4, s. I 803; Kurtubl, el-Cami'li Ahkami'l-Kur'an, c. I 8, s. ı 14, Şafiiler için: Nevevi, Ravzatü't-Talibiin, c.2, s.26-27; Nevevı:, el-Mecmfi', c.A, s.514-515; eş~Şirbinf, Muğni'l-Muhtac, c. ı, s.288. Hanbelilerde: İbn Kudame, el-Muğni, c.2, s.'22L!- ve sonrası; el-Buhı1t1 (ö.l641), Keşşafu'l-Kına', c.2, s.31 ve sonrası.

186 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

Hutbeyi ·Arapça okumak, hutbenin · sıhhatinin şartlarından · değildir. Cemaat Arap olsun olmasin, -hatip Arapça hutbe vermeye muktedir bile olsa- Arap dilinden başka bir dil ile hutbe vermek sahihtir. Bu, İmam Ebu Hanife'nin görüşüdür. · ·

İma'ın Ebu Yusuf ·ve İmam Muhainmed'e göre ise, hutbenin Arapça olması şarttır; ancak hatip Arapça hutbe ·vermekten aciz ise, başka bir dilde hutbe okumak caizdir.48 '

Bazı Şafii fakihleri de hutbenin Arapça olması şart olmayıp müstehaptır; çünkü hutbeden amaç, vaazdır, bu ise h~r dilde mümkündür, diyorlar.49

2. Hutbenin Arapça olması şarttır.

Cemaat Arap olmasa ve Arap dilini bilmeseler bile, hutbenin Arapça olması şarttır. Eğer hutbeyi Arapça olarak icra edecek biri bulunmazsa, 'onlardan.· c; uma sakıt olur ve öğle namazını kılmakla yükümlü bulunurlar. Bu, Malikilerin görüşüdür.50

3. Cemaatın Arap olup olmamasına göre hüküm değişir.

a) Cemaat Arap olması durumunda:

Eğer cemaat Arap ise ve her iki hutbenin rükünlerini öğrenmek mümkün ise, rükünlei'i öğrenir ve hutbeyi Arapça okur; ,rükünleri

· Arapça olarak öğrenmek mümkün değil ise, sadece öğrenme müddeti içinde, hutbeyi başka bir dilde icra eder. Eğer öğrenme imkanı verecek bir müddet içinde, mükelleflerden hiç birisi Arapça hutbeyi öğrenmezse, 'hepsi asi olur ve onlara artık cuma yoktur; ancak öğle namazını kılarlar. Çünkü hutbe farz bir zikir olup, Arapça eda edilmesi şarttır.

Bu, Şafillerin çoğunluğunun görüşüdür.5I

48 · Bk:. Serahsi (ö.I097), ei-Mebsilt, c. I, s.37; Bedai', c.l, s.330; Haşiyetü Reddi'I~Muhtar, ' ..

c. I, s.l47 .. 49 El-Mecmil', c.4, s.522. 50 EI-Hıraşi, el:Hıraşi aHi muhtasarı Halil, c.2, s.78; eş-Şarhu'I-Kebir ve Haşiyetü'd-

Dusilki, c.l, s.378. · 51 EI-Mecmil', c.4, s.521-522; Ravzatü't-Talibin, c.2, s.26; Muğni'J-Muhtac, c. I, s.286.

1

ı

Hz.Peygamher'in Huthede İz/ediği Metod \,e Günümüzde Huthe Uyg ... :187

Hanefilerden İmam Ebfi Yusuf ve İmam Muhammed- de aynı görüştedirler:5~ _ _

Hanbelilerde aynı görüşte olup şöyle derler:

Cemaat Arap olsun olmasın; Arapça'ya riıuktedir ise hutbenin Arapça olması şarttır; Arapça hutbe vermeye muktedir qeğil ise, başka bir dilde hutbe vermek sahihtir. Ancak· ayetin-Arapça okunınası şarttır. Ayeti de okuyamıyorsa, Arapça zikreder. Bunu da yapamıyorsa, Qir ayet okuyaqak kadar susar.53

b) Cemaat Arap değil ise:

Bu durumda,- ayet~i keri~eden başka hutbenin diğer rükünlerini -öğrenmek mümkün olsa bile- Arapça icra etmek şart değildir. Ayeti ise, muhakkak Arapça okumak gerekir, buna da gücü yetmezse, onun yerine Arapça bir zikr veya dua okur; bundan da aciz ise, ayet­i ·kerimeyi okuyacak_ kadar duıı;ır; ayeti tercüme etmez.

Hutbenin. rükünlerinden başka bölümlerine gelince, onların

Arapça olması sünnettir, şart değildir. -

·Bu da Şafillerin görüşüdür. 54

d- Hutbenin Rükünleri:

Fukaha hutbenin rükünlerini tesbit konusunda ihtilaf etmişlerdir. Bu ihtilafları aşagıda, her mezhebin kendi kaynaklarına müracaat ederek sunuyoruz.

Hanefilere Göre Hutbenin Rüknü:

Ebfi Hanife'ye (ö.767) göre hutbenin rüknü birdir, o da mutlak manada Allah'ı zikretmekten ibarettir.

Delilleri:

1. "Allah'ın zikrine koşun ... "55 ayeti.

52 El-Mebsiit, c.2, s.37; el-Bedai', c. ı, s.330. 53 El-Buhiiti, Keşşafu'l-Kına', c.!, s.34; el-Fıkhu ala'l-Mezahibi'I-Erbea,, cJ, s.391. 54 El-Fıkhu ala'l-Mezahibi'l-Erb~a. c.!, s.391-392. 55 62/el-Cuma:9.

-1

188 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

Ayetteki "zikr"den .maksat hutbediL?6. Ayette "zikr" mutlak olarak ifade edilmiş olup uzun veya kısalığından söz ·edilmemiştir..· Buna göre, hutbe niyetiyle olı,nak şartiyle kendisine zik,r denilepilen bir ifadenin söylenmesiyle zikr tamam öhıcağından htitbe sahihtir; zikrin kısa olması, hlf(benin s,ıhhatine m<;ıni değildir.

. ı. "ElhamdulilHih" ve benzeri zikirle~. lugatte huihe manasina gelmektedir. · ·

3. · Hz. Osman halife seçildikten sonra ilk h u thesiride , "elhanidulilHih" demiş, sözün sonunu getirememiş, "kendim ve sizler için Allah'a istiğfar ederim=estağfirulHibe ll ve lekum" diyerek hutbesirii bitirmiş, sonra da cemaata cuma namazinı kıldırmıştır.

Eğer bunda. bir sakırica olsaydı; iyiliği emretmek; kötülükten vazgeçirmekle mevsfif bulunan Muhacir ve Ensar müslüm anları, ona itiraz ederlerdi. Ama itiraz etmemişlerdir. Bu suretle icma' hasıl olmuştur. 57 ·

Buna göre hatip, İmam Ebu Hanife'nin ictihadına tabi olarak minb~re çıkar ve hutbe niyetiyle tahmid (ellıamdulillah) veya tehlil (la ilahe illallah) veya tesbih · (subhanellah) veya benzeri bir zikrle hutbesini eda etse ve minherden inse; h.utbe sahihtir. Ancak tenzihen rnekruh olur.58

İmam Ebu Yusuf (ö. 798) ve İnıarn Muhammed (ö~S,OS), hocalarına muhalefet etmişler ve tesbih, tahmid, tehlil ve benzeri zikrlıere şeran ve örfen hutbe denilemiyeçeği iÇin yalnız bunları söylemekle hutbe sahih olmaz; hutbenin sahih olabilmesi için zikrin hiç olmazsa üç ayet veya teşehhüt miktarı olması gerekir, demişlerdir.59 · · ;

56 El-Cassas, Ahkfunu'l-Kur'an, c. I, s.338. 57 Bedai', c.2, s.668; el-Merğiynani (ö.ll97), el-Hidaye ve şarhları: Fethu'l-Kadir ve ei­

Inaye, c.2, s.59-60; Reddu'l-Muhtar, c.!, s.l48; el-Lubab, c.!, s.llO. · Hz. Ösman'la ilgili rivayet, fıkh kitaplarında zikredilmekte ılup·hadis 'kitaplarında kaydedilmemiştir. (İbnu'l-Humfun (ö. 1457}, Fethu'l-Kadir, c.l, s.60).

58 Haskefi (ö.l677), ed-Durru'l-Muhtar; İbn Abidin, Reddu'l-Muhtar, c.2, s.\48. Maliki fakihlerinden İbnu'l-Hakem el-Maliki de Ebu Hanife'nin görlişündedir.

(Nevevi, el-Mecmfi', c.4, s.522) 59 El-Hidaye ve şerhi Fethu'l-kadir, c.2, s.59; 58. dipnottaki kaynaklar.

1-Iz.Peyganıher'in Hwhede İz/edilfi Metod ve G(iniimi!zde 1-Juthe Uyg... 189

' Bu durumda İmameyne göre hutbenin Allah'ahamdi, Rasülüne

salevatı, mü'minlere takvayı tavsiyeyi ve onlar için duayı içermesi gerekir ki, bu da aşağıdaki ·arapça metni okumakla yerine getirilmiŞ olur:

J .JJıı_,..AJı.~·~ i)L.Jı J ö)L..dl J . .JJ~ı

fii~I.~~~~..UIJ I~I~..UIC;:A.JJI~! .o~i

.~,;.U

"Hamd Allah'a muhsustur. Salat ve selam, Hz. Muhammed. üzerine olsun. Allah'tan korkun ve O'na itaat'edin. (Şüphesiz Allah, (kötülükten) sakınanlar ve güzel amel edenlerle beraberdir.)60 Allah'ım, mü'minleri bağışla!" . . · ·

Hanefi alimlerinden Tahavi (ö .. 933), imarneynin görüşünü tercih etmiştir. 61 ·

Maliki Mezhebine Göre Hutbenin Rüknü

Malikllerde. hutbenin rüknü birdir. O da her iki lmtbede, mü'minlere müjdeleyici ve onları kötülüklerden s~,kındinci öğütte bulunmaktır. Buna göre hatip, aşağıda sunacağımızArapça metni okusa ve başka hiç bir şey ilave etmese, Maliki kaynaklarının yazdığına göre, ittifakla en mükemmel şekilde hutbe. i cra edilmiş olur: · ·

" Birinci Hutbe:

~ .JJI ~ .JJI JJ""'.) ~ i)WI J ö)ldl J . .JJ ~1

ı:r ~.)~~ j'ı~L.b J .J.ııi.S~ ~)'~~i ·rL J

.O.ft, ~-o.)~ Jü.io ~~:ı} w Jü .~~ J dj:. ~4

• O.ft, ~ Ö.)~ J~ ~ 1)-4 J

60 Parantez içindeki kısım ayettir: 16/en"Nahl: 128. 61 Muhtasaru't-Tahavl, Ebu'I-Vefa tah. Hindistan (tarihsiz), s.36.

190 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

İkinci Hutbe:·

~ .ılJı ~~ı~ i)Wı j ö)La.Jı.J . .JJ ..ı...ı..J.ı

.J.C..C.~ ~ ı~ı.J.J""'lj ~.JJıı~u ,~ LAi ··~.J

. ~ .J L:.J .JJ ı fo . .?.' j

Birinci Hutbe:

"Hamd Allah'a mahsustur. Salat ve selam, Rasülüllah sallallahu aleyhi ve sellem üzerinedir. Bundan sonra, size Allah'tan itti]cayı ve· O'na itaat etmeyi vasiyet ediyorum. O'na asi olmaktan ve. ( emirlerine) muhalefet etmekten sizi sakıridırıyorum. Allah (şöyle) buyurdu: "Kim zerre miktarı hayır yapmışsa onu gÖrür. Kim de zerre miktarı şer işlemişse onu görür. "62

Oturur ve ikinci hutbeye geçer.

İkinci Hutbe:

"Hamd Allah'a mahsustur. Salat ve selam, Neb1 sallallahu aleyhi \re sellem üzerinedir. Bundan sonra, emrettiği şeylerde Allah'tari' korkun; yasakladığı ve men· ettiği şeylerden uzaklaşın, s~kının. Allah bizi ve ·sizi bağışlasın! "63

Şafillerde Hutbenin Rükünleri. ·

Şafilleı:e göre hutbenin rükünleri beştir. Bunlardan üçü üzerinde Şafii bilginleri arasında ittifak hasıl olduğu· halde, ikisi üzerinde ihtilaf edilmiştir.

Önce üzerinde ittifak edilen rükünleri kaydedelim:

1. Allah'a harndetmek

Hutbede "hamd" lafzının söylenınesi Şart olup, onun yerine manasırün kullanılması yeterli değildir. Bu rüknÜn yerine gelmesi

6:2 63

99/ez-Zilzil.J: 7·8. -Eş-Şarhu'l-Kebir ve Haşiyesi: Haşiyetü'd-Dusı1kl, c. I, s.378-379.

.1

Hz.Peygamher'in Huthede İz/ediği Metod ve Günümüzde Huthe Uyg ... : 191

için asgari ölçüde "elhamdülillah" veya "ahmedullah" veya "hamdullah" ... şeklinde "hamd" lafzının isti'mali gerekir.

2. Hz. Peygamber'e salavat getirmek

Bu şartın tamam olabilmesi için "salat'' lafzının söylenınesi şarttır. Çünkü hutbe bir ibadettir. İlıadette Allah'ın zikrine ihtiyaç olduğu gibi, Rasfilüllah'ın zikrine de ihtiyaç vardır: Nitekim ezan ve İkarnet ibadettir v~ her ikisinde de Allah'ın zikri ile beraber Rasfilü de zikredilmiştir ..

SaHit uzun olabilir, "kısa olabilir. Kifayet ölçüsünde en azı, "vessalatu aHi Muhammed" demektir.

3. Takvay ı tavsiye etmek

Çünkü Hz. Peygamber hutbesinde Allah'ta ittikayı tavsiye etmiştir ki, O'na tabi olmak gerekir.

Meıhepte sahih olan görüşe göre; takvayı tavsiyede şart olan, cemaatı Allah'a itaata yöneltmek . ve O'na isyan etmekten sakındırmak olduğundan, · bunu gerçekleştiren .her çeşit lafzı

·kullanmak takvayı tav si yede yeterli olup, "vasiyye" veya· "takva" lafızlarını kullanmak şart değildir. Buna göre takvayı tavsiye, mevize (vaaz ve nasihat) demektir ki, uzun olması vacip değildir. Bu durumda takvayı tavsiye şartının yerine gelmesi için aşağıdaki ifadelerden her hangi birini veya benzerini söylemek yeterlidir. ·

Allah'a itaat ediniz. ..JJI 1~1: _ Allah'tan korkunuz ve O_'na itaat ediniz. :~~i .J .J.Jı I.,A.JI Size Allah'tan ittikayı tavslye ed_iyorum ... .JJI ~.,A::: ~) Arzettiğimiz üç rükün, her iki hutbede de gereklidir.

4. Bir ayet okumak.

Ayetin hangi hutbede okunacağı ve hükmünün ne olduğu hakkında ihtilaf edilmiştir:

a) İki hutbenin herhangi birisinde okuyabilir.

i 1

1

i [ ı ı 1

192 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

· b) Vacip oları', ayetin birinCi hutbede okuninasıdır'; ikinc'i hutbede okursa yeterıl değildir.

c) Her iki hutbede de ayetiiı okunınası vaciptir.

d) Hutbelerderi her hangi birisinde ayet okumak vacip değil, müstehaptır.

Nevev1, ·sahih olan görüşün birinci görüş olduğunu ve· ayeti birinci hutbede okumanın hükmünün müstehap olduğunu bildirmiştir. 64

Okunacak olan ayet, manası anlaşılacak kamil bir ayet veya uzun bir ayetin bir kısmı olabilir; önemli olan manasının anlaşılmasıdır.

5. ikinci hutbede ahiret işleriyle ilgili olarak mi.i'müılere dua etmek. ·

Duanın hükmü hakkında ihtilaf edilmiştir. Bazılarıhutbede dua okumak vaciptir ve hutbenin rükünlerindendir derken, diğer bazıları müstehap olduğunu söylemişlerdir. Nevevi'ye gÖre iki ·görüşten sahih olanı bii'ineisi dk 65

Duanın hükmüne vacip veya müstehap denilsin·, matlup olan kendisine dua denilebilen bir ifadenin söylenmesidir; duanın uzun yapılması gerekmez~ Bu nedenle, duarüknünün yerine.getirilmesi için şu dualardan sadece birinin yapılması yeterlidir:

"Kendimve s!zler için Allah'a istiğfar ediyorum." "Allah'ım, mü'minleri bağışla!'' . ~ ;JJ ft 1 ~ .• i q "Allah size rahmet etsin!" - ~

. ..JJI &-.; . Şafillere göre hutbenin rükünleri hakkında sunduğumuz bilgiler

ışığıı1da, hutbc .için yeterli olan arapça metni tesbit edebiliriz:

64 el-Mecrnu', c.4, s.520-521. 65 el-MecrnQ', c.4, s.520-521.

1

Hz.Peygamber'in Hutbede İz/ediği Metod ve Günümüzde Hutbe Uyg ... 193

Birinci Hutbe: 1: .

. o~i .J.J.lll~l.~~ "C)\....::JI.J . .JJ ..W.l . . . , "' . ~ . ~ . . . : . ' . . . :

yı...l.Jil~II~T~..Uı~i~»:Jı: .;,J.nju

.. (( ıJ:i·~ LaJ ı co 1;-i .,_s

İkinci Hutbe:

~ J.JJI..s~~) .J -~u-4-J.ai .J . .JJI ~j

·;~ .J J- .JJı ~i .~lb I. Hutbe:.

"Hamd Allah'a mahsustur. SaHıt Muhammed üzerinedir. Allah'tan ittika ediniz ve O'na itaat .ediniz. Allah Te-ala buyurdu: (Ey iman edenler! Allah'tan korkun ve doğrularla beraber olun.)66

Il. Hutbe: -

"Allah'a ham d ederim. Muhamriıed'.e sal at ederim. Sizlere Allah'tan i ttikayı ve O'na itaat etmeyi tav~iye ederim;: Kendim ve sizler·için Allah'a istiğfar ediyorum."67 .

f

Hanbelllerde Hutbenin Rükünleri · ·

Hanbeli mezhebinde hutbenin rükünleri, dua hariç Şafiilerde olduğu gibidir. Ancak Hanbelilerde, her iki hutbede de kamil birer ayet okumak gereklidir. Şafiilerde ise, ayetin hutbelerden birinde okunınası yeterlidir. Ayetlerle ilgili bir tahdit ve ta'yin olmayıp hatip istediği ayetleri okuyabilir. Dua ise; Hanbelilerde sünnettir.68

66 9/et-Tevbe: 119: 67 Şafiileri e ilgili hutbenin rükUnleri hakkında bk. İmam Şafii (ö. 8 I 9), ei-Umm, c. I,

·s.201; Nev evi, el--Mecmil', c.4, s.5l9; Nevevi, Ravzatü't-Talibin, c.2, s.25-26; eş­Şirbini, Muğni'J-Muhtac, c. I, s.286.

68 El-Buhilıi: Er-Ravzu'J-Murbi', c.l, s.85; ~arlı u Munteha'l-İrftdat, c.l, s.296-297; Keşşiifu'I~Kına', c. ı. s.32.

194 Yrd;Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

Hutbenin rükünleri hakkında sunduğumuz bilgilerin değerlendirilmesinden şu neticeye varabiliriz:

Hutbenin rükünleri hakkinda ·birinci derecede titizlik gösteren Şafiller, ikinci d~recede ise Iİanbelllerdir. Buna rağmen, Şafillere göre, her iki hÜtbeniiı rükünleiinin tam ve kamil· olarak icra edilebil­mesi için yukarıda kaydettiğİrniz gibi 3-4 satırlık bir arapça metin yetmektedir. · · ·

e- Hutbenin Sünnetleri

· Hutbenin sünnetleri hakkında mezhepler ·arasında n1üttefekun aleyh olanlar olduğu gibi muhtelefun fih olanlar da vardır .. Bunları aşağıda ilgili mezheplere işaret ederek sunuyorum:

1. Hatibin hutbeden önce, minher tarafındaki : yerinde bulunması. 69

2. Hutbenin minberde veya yüksek bir yerde okunması.

3. Hatibiri minbere çıkınca oturması ve müezzin ezanı bitirinceye kadar oturmasını sürdürmesi. Bu oturma, ezanın okunmasını beklemek için olduğundan, bayram h~tbesinde yoktur.

· 4. Ezandan sonra, batibin ayağa kalkıp her ik{ hutbeyi yüzünü cemaate dönerek ayakta okuması. Bu, Hanefllerin görüşüdür; Hanbelllerde racih ohi.n da bu görüştür. Şafillere ve Malikllerin çoğunluğuna göre ise, hutbeleri ayakta okumak sUnnet değil, şarttır.

.. 5. Savaşla fethedilen beldelerde,. hatibin sol elinde bir kılıç bulundurup ona dayanarak hutbeyi okuması.

6. Hutbeye gizlice "eüzü" çekerek, Allah'a ~aill.d-.ü $ena ve Rasülüne salevat ile başlamak. Allah'a hamd-ü sen~- .ve _Rasfilüllah'a salevat, Şafii ve Hanbelllerde rükündür.

69 Haskefı, ed-Durru'I-Muhta~, c.2, s.l50. · İbn Kayyim'in zikrettiğine göre, Hz. Peygamber (s.a.), evinde cemaatın· mescide gelmesini bekler, onlar gelince, evinden çıkar, mescide girer, cemaata sel~m verir ve hemen minbere çıkar, oturur ve Hz. Bilal'ın ezan okumasını beklerdi. (Zadu'I-Mead, c. I, s.429).

Hz.Peyganıher'in Huthede izlediği Metod ve Günümüzde Hııthe Uyg... 195

'.' .

· 7. fianef'ılerde. bitinci hutbed~ kelim~-~ şehadet okumak . . '

8. J(ur'an-:ı Kerim'den bir ayetokuhıak B~, Şafii ve Hanbellierde rükündür. · · · · · ···

9. Hutbeyi iki yapmak. Hanef'ılere. göre, hutbenin biri sünnet, diğeri.cıimanın sıhhati için şarttır. Malik!, Şafii ve Hanbelllere göre ise, hutbenin iki olmasi cumi:ı:iıın sıhhatının şartlarırıdandrr. : ·

10. İki hutbe arasında oturmak. Bu, yalnız Şafillerde şarttır; diğer mezheplerde sünnettir. · ·

Oturmanın müddeti konusunda mezhepler müttefik olup, ihlas suresini okuyacak kadar bir müddet oturmayı tavsiye etmektedirler.

1 Lİkinci hutbeye de birineide olduğu gibi Allah'a. hamd-ü sena, Rasfilüne salevatla başlamak.

ŞafF ve -Hanbelllerde bu, birinci hutbede olduğu gibi yine_ rükündür.

12. Her iki hutbede takvayı tavsiye etmek.

Bu, Hanefi ve Malikllerde sünnettir; Şafii ve Hanbelnerde 'rükündür .

. 13~ İkinci hutbede mü'minlere dua etmek. Bu, Şafiilerde riikün, diğerlerinde sünnettir. 'Malikllerde hutbeyi "yağfirulıahu lena ve lekum", ,diye, "Şafillerde "estağfiriıllahe li ve lekum" 'diye bitirmek riıüstehaptır. Ayrıca sahabe-i kirarndan Allah'ıri razı olmasını dilemek ve onlar için Allah'a dua etmek mendfiptur.

14. Hutbenin çok ·kısa veya çok uzun olmaması. Hutbe, ne uzun, , ne de kısa olmalıdır; zamanlama olarak orta bir yol takip etmelidir. Bunun ölçüsü, hutbeyi "tıval-ı mufassal" diye bilinen sfirelerden. daha uzun yapmamaktır.?O

70 EI-Bedai', c.2, s.270. Tıval-ı mufassal: Mufassal: Kur'an-ı Kerim'in son kısmıni ifade eden bir deyim·oıu·p evvelinin hangi sureden ba§ladığı hakkında on iki görü§ ileri sürülmektedir. Bazıları "mufassal" Kiif

196 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

Rasülülhıh'ın minb~rden Kat suresini'li okuduğunu kaynaklar · nakletmektedir )d; bu sfire 45 ayet olup üç sayfaya yakındır. Bununla be~aber Hz. Peygambeeden daha kısa hi.ıtbelerirad e~tiği de rivayet edilmiştir. Nitekim .ibn · Hişam'ın zikreüiğlne. göre Rasfilüllah'ın ilk hutbesi Arapça metin olarak 8, ikinci hutbesi ise10 satırdan ibarettir.72 ·

15. İkin.c( hutbey{, "birinci ye nazaran daha hafifbir ses' tônuyla okumak.· · · · · · · · · · · ·

16. Bazi Hanefi müellifleri, birinci hutbede olduğu gibi ikinci hutbede de bir ayet okunmasının sünnet olduğunu zikretrnişlerdir.73

17. Hatibin temiz ve abdestli olması.

. · Hatibin bedeninde ve giysisinde namaza ma~i olacakherhangi bir pisliğin bulunmaması, cü.nüp ve abctestsiz olmaması.

Buna göre, herhangi .bir nedenden dolayı hatip cünüp veya abctestsiz. olarak hutbe oku sa caizdir. Fakü namaz iÇin hutbeden sonra hemen gidip cünüpse gusle(mesi, abctestsiz ise · abdest alması gerekir.

Şafillerde, hatibin ~emiz ve abdestli olması şarttır.

18. Hatibin avret yerlerini örtmesi. Bu husus Şafiilerde şarttır.

19. Hatibin siyah giyinmesi. Hanefi fıkh .~citaplarından ed-İlurru'l-Muhtar'da ifade edildiğine göre, hatibin siyah giyinmesi sünnettir. İbı;ı Abidin, burıı.in gerekçesini, halifelere 'uymak ve onlardan: itibaren devam edip gelen örfe bağlı kalmak şekiiiide '

suresinden başlar, demişler; diğer bazıları da başka gÖ~üşier ileri sUrmüşihdir. Nevevı mufassal'ın Hucurat suresinden başladığını kabul etmektedir. Bu surelerin "mufassal" olarak islmlendirilmesi, sure aralarının besınele ile sık. sık ayrıldığı içindir. . . "Tıval-ı mufassal". H ucurat suresinin başından Buruc suresinin nihay"etine kadar

olan sureler olup, 49. sureden, 85. sureye kadar olan surel~i kapsar.' (M. Abdulazim ez-zerkani, Menahilu'l-İrffin, Daru'I-Fikr, c. I, s.352.).

71 İbnu'I-Esir, Camiu'I-UsGI, c.5, s.690, rakam:3993. 72 Es-Siyretü'n-Nebeviyye, c. I, s.500-50 1 (Bu konuda Hz. Peygamber'in Hutbede

izlediği Metot, bölümünde ayrıntılı bilgi verilmiştir.) 73 Reddu'I-Muhtar, c. I, s.I49.

Hz:Peygamher'in Huthede izlediği Metod ve Günümüzde Huthe Uyg ... 197

açıklamaktadır. Ayrıca Multeka şerhinden şu naleli yapıyor: "beyaz müstehaptır, siyah da öyledir. Çünkü.siyah Beni Abbas'ın şiarıdır. Hz. Peygamber Mekke'ye girdi ve başında siyah sarık var idi~"74

·Diğer mezheplerden müracaat ettiğim ·kaynakhırda, hatibiri giysisi hakkında böyle bir kayda ·rastlamadım. Ancak hatibin avret yerlerini örtmesi üzerinde duruluyor ·ki,. bu konuda en titiz. davranan Şafii Mezhebi fakihleri olup "setr avreti" hutbenin şartlarından kabul etmişlerdir. İbn Kayyim RasfilülHih'ın hutbesini tasvir ederken şöyle demektedir: ·

''Ne siyah giydi, ne taylasan, ne de atkı."75

20. imarnın cemaata selam vermesi. Şafii ve Hanbelllerde, · imarnın minbere çıkınca, oturmazdan evvel, cemaata yüzüü dönünce selam vermesi; yine Şafillerde imarnın mesdde girdiği zamanda da cemaata selam vermesi sünnettir~ Bu selamı cemaatın alması ise farz-ı kifaye görülmüştür. Sözü edilen selam, Hanefilere göre rnekruh kabul edilmektedir.

21. Hutbenin cemaatın anlayabileceği bir dil' ve üslupla icra edilmesi. Hutbelerde . anlaşılması zor, bir kaç. manaya gelebilen kelime ve terimler kullanmaktan, cemaatı fitne ve ihtilafa. düşürecek sözler söylernekten kaçınrnalıdır. Arapça metiiı kısmı ·da hitabet üslı1bu ile okunmalı, teğimni yaprriamalıdır. ·

22. Şafille~de rükünleri tertip üze~e yaprnak:da sünnettir. Buna göre hatip, her iki hutbede de önce Allah'a hamd-ü sena eder,_ sonra Rası1lüllah'a salevat getirir, sonra cemaata takvayı tavsiye eder, peşinden ayet-i kerimeyi okur; daha sonra da -ikinci hutbede­mü'minlere dua eder.

74 A.g.e., sh.l50 ve Reddu'I-Muhtar.

75 Zadu'l-Mead, c.!, s.429.

Hutbel}in sünnetleri hakkında b k. El· Ce~! ri, ei-Fıkh .ale'l-Mezahi'J-erbea, c. 1, s.394;-

396. Hanefiler için: EI-Bedai', c.2, s.250, 270; ed-Durru'l~Muhtar ve haşiyesi Reddiı'I­Muhtar, c.2, s.l49-150.

Malikiler için: Eş-Şarhu'I-Kebir ve ha§ i yesi Haşiyetü'd-Dusfikl, c. 1, s.378.

Şafiiler için: Er-Ravza, c.2, s.33; el-Mecmfi', c.4, s.525 ve sonrası.

Hanbeliler için: Keşşiifu'I-Kına', c.2, s.34.

·;

. .

198 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

f. Hutbenin Mekruı,Iarı

Buraya kadarki tesbitledınizde görüldüğü gibi hutbenin şartları, rükünleri ve sünnetleri bulunmaktadır. Bu nedenle en mükemmel hutbe şartlarına,· rükünlerine, sünnı;t ve adabına riayet edilerek icra edilen hutbedir. Böyle bir hutbe iera edebilmenin tek yolu, Hz. Peygamber'in hutbelerini örnek almaktır. Zira .0, her şeyde olduğu gibi hutbede de bizim tek örneğimizdir. O'ria uyalım, bidatlardan emin ve mahfuz kalalım.

En mükemmel hutbe şartlarına, rükünlerine, sünnet ve adabına riayet edilerek İcra edilen hutbedir, deiniştik. Buradan hareketle şu fıkh! tesbiti buraya alıyorum:

' "Hutbe~in sün11etlerinden birini yapmamak, Hanefi ve

Malikllere göre mekı:uhtur; . Şafii ve Hanbelllerde ise, bazı sünnetierin terkinde kerahet vardır, bazılarında yoktur. "76

Bu tesbiti yaptıktan sonra fıkh kitcı.plarının kaydettiği bazı rnekruhları zikredelim: .

1, Tarkıyy'e bidattır ve rnekruh tur. İmaının minbere çıkmaya başlamasıyla birlikte müezzinin okuduğu bazı ayet, hadis, dua ve tavsiyeler vardır ki, bunlara tarkıyye. denilmektedir. Bunlar şunlardır:

a) Kur'ari-ı Kerim'in 33. suresi olan Ahza~ suresinin 56. ayetini okumak.

1)...:, l~i ~JJIL+.i 4 ~1 ~ ~~ dJ:A..o J .JJI S! . ~ I.,.J..ı J ~

Ayetin meali: "Allah ve melekleri, Peygamber'e salevat getirirler. Ey İnü'minler! Siz de O'na salevat "getirin ve tam bir teslimiyetle selam verin."

76 EI-Fıkhu ale'l-Mezahibi'I-Erbea, c. 1, s.397.

Hz.Peyganıber'in Hutbede izlediği Metod ve Günümüzde Hutbe Uyg... 19.9

b) Müezzin bu ayeti okuduktan sonra teğanni ile şöyle demektedır:

"Hazreti Rasillü Ekrem ve Nebiyyi Muhterem sallallahu Teala aleyhi ve sellem efendimiz hazretlerinin Üzerine salevatı şerffe getirenierin ahir ve fikıbetleri hayrola! Sahıbu'l-hayrat ve'l-hasenat ruhları içün, Bilal-i Ha beşi radıyallahu anh efendimizin ruhu içün, bu caminin hanisi hacı . . . hazretlerinin ruhu iç ün, ve ka:tfe-i ehli iman ruhları içün el-fatiha!..."

c) Üç d~fa ihlas-ı şerif okuyup "fatiha" diyerek .cemaata fatiha

okutmak.

' Bunların hepsi bidattır (sonradan çıkar.ılmıştır), hiç birisini yapmaya gerek yoktur. Çünkü din,·· bize onları yapmayı emretmemiştir. Zira bu makamda yapılması gereken tefekkür etmek, Yüce Allah'a derin saygı, tezellül ·ve huşı1' göstermektir. Bu nedenle ceni.aatın zihin ve yürekleriyle Allah'a sundukları derin irtibat ve huşı1'u bozacak her şey faydasızdıt ve yapılmamalıdır.

İmam Ebu Hanife ve Malikilere göre, imam kendisine özel yerinden çıkmasından itibaren hutbeyi bitirinceye kadar, konuş.mak tahrimen mekruhtur. Konuşma konusu ,ister dünyevi, ister uhrevi olsun, hatta zikretse veya salevat getirse hüküm değişmez; yine rnekruh olur.

İmameyn'e göre ise ancak hutbe esnasındaki konuşmalar rnekruh olur. Hatip minbere çıkarken ve çıktıktan sonra otururken konuşmak rnekruh olmaz. Hanbeliler de bu görüştedir. . .

Hanefilerde mutemed olan ihtiyata muvafık olması nedeniyle Ebu Hanife'nin görilşuqyr.77

Şafiiler ise tarkıyyeyi, Hz. Peygamber'e salevat getirmeyi teşvik ettiği için caiz görmüştür. Ancak belirtelim ki, onlarıı;ı cevaz verdiği tarkıyye; bugünkü haliyle teğanni ile uygulanan şekli

---·-··-----77 Reddu'l-Muhtiir, c.2, s. 160.

i 1

1

1 '

ı l '

200 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

değildir;· zira bugünkü haliyle tarkıyye ittifakla caiz görülmemektedir. ?8

· · 2. Hutbeyl yalnız tahriıid, tesbih veya tehlil okuyarak kısa yapmak ten;zihen mekruhtur.79 Bu Hanefilerdedir .

. 3. Hutbeyi gerektiğinden fazla uzatmak da mekruhtur. Hanefiler bu konuda bir ölçü olması· bakıİnından, hutbeyi "tıval-ı mufassal" dan ziyade yapmak mekrtıhtur80, demişlerdir.

4. Hutbede anlamı net olmayan, dinleyiciye şüphe verici ifadeler kullanmak mekruhtur.81 ·

5. Hutbe okunurken, hutbeyi dinlemekten insanı alıkoyan her­hangi bir şeyle meşgul olmak. Kur'an okumak, zikretmek, salevat getirmek, uyumak gibi. Hutbeyi duyamıyorsa bile ihtiyaten sükut edilmelidir. Hatip dua ederken cemaat kalbinden "amin" der; Peygamber'in adını andığı zaman, yine cemaat kalbinden salevat getirir. ·

6. imarnın hutbe esnasında, hutbeden başka bir şey konuşması da mekruhtur. Ancak faydalı bir şey konuşursa rnekruh olmaz. Çünkü bu konuda Hz. Peygamber'den örnekler vardır. Bu örnekleri Hz. Peygamber'in hutbede izlediği metod bölümünde zikretmiştik. Ayrıca burada Hz. Ömer'den de bir örnek vermek istiyoruz:

Hz. Ömer bir cuma günü hutbe okurken, Hz. Osman mescide girdi .. Ömer ona sordu:

-Bu saat hangi saaı?

Hz. Osman cevap verdi:

-Ya Emira'l-mü'minin, ezanı duyar duymaz, abdest aldıin geldim, başka· bir şey yapmadım.

78 EI-Fıkhu ale'I-Mezahibi'I-Erbea, c.l, s.397-398. 79 Reddu'I-Muhtiir, c.2, s.l48. 80 Reddu'I-Muhtiir, c.2, s.l48. 81 Muğni'l-Muhtac, c. ı, s.289.

Hz.Peyganıher'in· Huthede izlediği Metod ve Günilmüzde Huthe Uyg ... 201,

·Hz. Ömer:· . ,::.t

..:Abdest ha! Biliyorsun Hz. Peygamberguslü·emretmiştir.sı. ' • • • •• • : •• • 1 ; ' ~: t ' • • : • •'

Görüldüğü gibi, hatip belli bir' konuda hutbesini icra ederken, iyiliği erriretme veya kötülüğü yasaklama olmak şartıyla hutbe konusunu bmi.kıp :durumun gerektirdiği bire şeyle iştiğal etse hutbe rnekruh olmaz. Çürikü iyiliği ertıretmek, kötülükten sakındırmak hutbeye girer.

· · 7. Miriberirt ·son basamağına· çıkınca; oturmadan~ ·evvel ·dua etmek. 83 Minberin önünde veya herhangi . bir' basamağında veya iki . hutbe arasında otururken el kaldırarak veya kaldırmadan, hatip lerimizin. çoğu: dua okumaktadır lar.· ·işaret edilen· yerlerde Hz. Peygamber'hı dua ettiğine ·ôair kaynaklarda herhangi bir kayda rastlayamıyoruz. Bu nedenle oralarda 'dua etmek·. rnekruh ' görülmektedir. ·

.·" .. ·.

8: İdare.ciler hakkında yağcılık ve dalkavukhığa ·varan biçimde dua etmek de mekruhtur. Ancak islahları, vatan, din ve millete hizmetlerinde, Cenab-ı Hakk'ın kendilerine yardımcı olması hakkında dua etmek caiz gÖrUlrhüştür.84 ' '' ' ' . . . ., .. ' :-; .. •

IV~GÜNÜMUZDE HUTBE ÜYGULAı\1ALARI .

Buraya kadarki. il1cele~emizde, Rası1Hİ11ah'İn hutbderini icra ederken takip ettiği metodu, hutbenin, şartlarını,. rükü.nlerini,. sünnet

· ve mekruhlarıq.ı kayn-aklara dayanar~k tet~tk etırieye gayret ettik. i - .·.. ., · .. ·, . . : ' ·.

Şimdi ise, günümüzdeki hutbe · uyguiamala:tıni' -imkan nisbetinde- tetkik edeceğiz .ve Hz. Peygamber'in hutbede izlediği metodla kı yas edip arada g()rülen farıcıarı beliı;tnıeye · çaıiŞacağız.

' Önce şu hususu belirtelim ki, değerli ve fedakar imam'-- ' hatipleriı;nizin hiç bid, hutbelerinde biler~k ve kasden Hz. Peygamber'in metod~na muhalefet etmezler~ hatta bunu akıllarından

. . . . ;

82 El-Bedai', c.2~ s.673; Fethu'l-Kadir, c.2, s.60. 83 Nevevt, er-Ravza, c.2, s.32; el-Mecmu', c.4, s.529; Keşşafu'l-kına', c.2! s.37. 84 Reddu;l-Muhtiir, c.2, s.l49; er-Ravza; c.2, s.32-33 ...

J

202 Yi·d.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ .

bile geçirmezler; onlar Peygamber Efendimiz'in sünnet-i sel)iyyesine tabi olmayı· kendilerine şiar edinmişlerdir. Ancak sonraki devirlerde,~ il~ride. A.rapça hutbe m.etnini . incelerken ·açıklayacağımız gibi; hutbeler"e Rasulüllah ve Hulafa-i Raşidin devirlerinde olmayan_ bazı ilaveler yapılmıştır. Bu iÜivelerin bazıst o devirler· için .yerinde ve faydalı olmuş olabilir. Lakin onların günümüzde, -adet . yerini bulsun ·. kabilin den- olduğu gibi tekrarlanmasının şeri' birzarureti ve Jaydası yo~tur. · · · ·· ·

' . Bu münasebetle belirtelim ki, hutbelerinde işaret ettiğimiz '

· ilaveleri olduğu gibi tekrar; eden hatiplerimiz pek çoktur. Bu cümleden olarak şu iki• noktayı tesbit edebiliriz:, . . ...

ı. Minber- öı;ıijnde, minber~ çıkarken bazı. l;>asamakl<ırda, son basamakta ve iki hutbe arasında otururken dualar okunmaktadır ki, Rasfilüllah Efendimiz () duaları okumamiştır. ·

2. Kalıplaşmış ArapÇa metinler her hutbe okumişunda tekrar edilmekte ve hutbc:min Arapça metin kısmı gereğinden çok fcızla uzatılmaktadır. · ·

Halbuki Hz. Peyg~~ber, hutbelerincle kalıplaşmış belli ifadeleri her zaman teknı.rlamamış, hutbelerini duruma göre icra etmiştir; fukaha da hutbenin rükünlerinin icra edilmesi gerektiğini vurgulamışlar, btinun dışında hutbeyi uzatmaktan ve anlaşılmaz ifadeler kullanmaktan kaçınılmasım tavsiye etmişlerdir.

Yaptığımız tesbite örnek olması bakımından' İmam-Hatip Liselerinde, genç imain-hatip adaylarına öğretilen öfnek hutbeye işaret etmek istiyorunı. . . ~ :

Bu okulların 1 ·ı: sınıfında okutulan Hitabet kitabında85 minbere çıkarken okunınası tavsiye edilen dualar yedi satırdır. Birinci hutbede on yedi, ikincide on altı satır Arapça metin öğretiliyar ki, hepsi otuz üç· satır eder; dualarla beraber kırk satırı bulur.

Hatip, kırk satırlık Arapça metin okudl;lktan..sonra eri azından o kadar da Türkçe okuyacaktır.- Halbuki dört mezhebin görüşlerine mUvafık olarak, hutbenin yalnız rükünleri Arapça okunsa, Arapça

85 İ.L. Çakan, İ. qündüz, M. Çiçek, MEB Yayınları,- 1992.

Hz.Peygamher'in Huthede İzled(~i Metod ve Günümüzde Huthe Uyg... 203

metin 3-4 satırı geçmez; geri kalan 36 satır, cerrıaatı.n anlayacağı dilderi yapılmış olur ki, böylece onlara daha fazla bilgi sunma imkanı verilmiş .oh"fr. Zira ~u!cahanın çoğunluğuna göre, hutbenin Arapça verilmesi Şart olan. kısmı sadece rükünleridir .. Rükünler Arapça eda edildikten soiıra, hutbeyi cemaatın anladığı dilden İcra etmek daha uygun ve daha hayırlıdır; bunun şer'! hiç bir sakıncası da yoktur.

Sözünü ettiğimiz ders kitabına göre hutbede okunınasi tavsiye edilen Arapça metinler:. · ·

a) Minbere Çıkış Dual~rı:

. .J ~ ~lj> ·~ ~ J ~.) YL~i ~~ı~' (1 }. ~'1) 1 ~) ~ yıJ:o ,;S"JI i }'i ~ ~}'

w-o~-~ Q ~J.l>ıJ'·~...ı--4iJ~.J .J.)~Jc~'y.) ·­ı:rı.S-:; ok..JI!Ulı~~~ ..uy.) .J.,.; 1.; & a ~~.~w

.(2) w:LL::J~ ~i :J ~ .J Lo.Lc ~~J Y.J .~~~~~ J.ı-:Jb . ' . : ! ;

~j .ı)~~ ~lS'-..111~ _j ı)~~ ~WJII~ ~j

.J 0:.J-)I.J "~'ıl~~ i:;._ .J .·~.d~ ai..J ~.;-oi J ~ .(3}~WI~~ .JJ JJI

b) Birinci Hutbe

1).4 JJ~ ~~ J , o .,.U..- ,.; J o·_,. ; .,. i .J o~ .ıJJ ..ı-J.I

.J .u J..a-o ~ .Jj ı ..1.+.. ıjA . L:J w i ~=.;~ ıjA .J ~ j .).J~

·,

ı i 1

1

ıl •. ;.· ı'

·.'

204 -· Yı'd.Do~·.Dr.Hasan AliGÖRGÜLÜ

~~~~ JT~_, ~-L;~~-~_, ~~~ .(6)o~i _, :ıiJ11~1 _! ~~ ~~ ~ ~ Loi ~(5) ~i ·

.(7) ~~-~ 0-!JJI_,·I~Iw-tJJI ~ .J.ıl ~! . . ' . ·> '

·- .-.=es) r-ıP' ~G5 ~ Jw .J.ıı Jü

(9) ~ )1 w-> )I.JJI ~ .~)1 ~~~ ~ .JJ~ ~~i

(10)· ................•...•.... ~ ~-·. -

:{ll) rL-' .ı..;li .JJı ~ ~' Jü-'

( 12) .......... · .. ~ ............... .

.(13) ~ _, J .JJI .. ).i.:. . ..J _, : l.lıı J~ j~j

-. _r_;.....,JI ~ı.J.Jı r)L.5 r~' ~i_, r'%J1 ~i~! 'ii

~~ '~! _, : (14) r)l<'JI ~ Jw _, ~~L:.i .J.ıı Jü ~ ·r~'

:(15) ~J-i.>.} ~ l~i _,.J l~ü ).)JI

.. . (16) r)L,f'I.JJI ~ 0-t..ıJI ~!

1 .

Hz.Peygamher'in Huthede İz/ediği Metod ve Günümüzde Huthe Uyg ... 20S

.(17)

c) İkinci Hutbe

_,~~.d (Q )v• . cı9) ~l ~~i_, .JT~ _,~'.lı~ •.•c : (20) ~~ J ~j;ü~~J~JW~ ~-

1 · j . ..U14i L ·tı -ı:..-~ 1 ~~ .ı..lH~I . ~ ~ - -~ ı.s-ıJ~ -' '"'·))

ci' ı)<< . ~ ı_,..l.w _, ~ ı~

j ~·~l-5-.~~Jiu#._,)~~~~ı

~~~)~~ı·.~~~/! ~L-d.JT~ ·_,.~ı;._! ~!~ı;.{ Ji ~-' ~ıf.k~ ~.)·~ w i-~.Ji ·~ .J

:{22)~~ • 1·.

_, ~ _, ~, J.rl.:.;b~ .,l.iliLı ~}.ll~ j.)l J ·~ı .

Ji_, ~~ı~~~:( a! _,"u _,.ı ı_, JJ-a.lll:?-'~ ~ ~ ~~

"1_)..1 i..t!. ~!~Wl_, w-ı.._r.-~.11_, .;Lai'./1 ~ J ~1 ~

.(23)

206 . Yrd.J?oç.DI:.Hasan Ali GÖRGÜL'Ü

·. • • • • · ••• ._ ) • ~ :. . • cı;

~i~J .(24)~1)1ı.>) 4~1_. ~ >.r.ul.,.._.o~IJ~

.(26) ~Wl Y.;- .JJ ..W.I J .(25) ~)1

' • ' • . • .. :.. ~ : . . . t:. :- • tJI ' ••

~ ~ J u-ı ..;ll 1 <.:? ~ " ~ 1 J ı) L.,....,. 'i 1 J J..W ~ .ı-0 4 .Jj 1 ı)!

_-(27) ~~}li-~~~~ J ~~ J "~~ 86

~~~dı_,..;. .u 6- ~ J r..uJ-+ rl <.:?..uı.JJ ~~ J.i J .

87 . (28) ~ o;? J J..UI W.O JJ .J ~ ı.l J

ifade ~ ttiğimiz gibi hatip lerimizin bir çoğu, cuma. günleri cami minbeflerinde, yukarıya aldığımız ve 40 satırı bulan ·Arapça metni okumaktadırlar. Bazılan da içeriği ve mikt~rı hemen hemen sundiığumuza: yakın Arapça metin okurlar. Bu metnin bir kısmı dua olarak ·gizli veya açık okunur, bir kısmi. da hutbe olarak sesli okunur. Arapça metne ilaveten 2-3.sayfa da Türkçe öğüt verilir.88

Örne_k olarak sunduğumuz Arapça metnin hutbelerde okunmasının fıkhl hükmü nedir? Hutbenin sıhhati için gerçekten bu metnin hepsinin okunınası gerekli midir? Yoksa Arapça metni azaltıp Türkçe öğüt kısmını çağaltmak mümkün mü?._ ..

. i .

. 86 Bu ayetin okuninasıyla hutbe biter ~ve hatip· minherden ·iner ve cuma mimazını

o kıldırmaya geçer.

87 Bayram hutbelerinde (27) numara ile gösterilen -ayet in "yerine bu ayet okunur. Hatip

bayram hutbelerine hamdeleden önce tekbir ile başlar. Hutbenin mukaddime

·kısmında üç defa tekbir getirir. Hutbe mukaddimesinin başında bir defa, ilk iki

cümlenin her birinden sonra da birer defa tekbir ilae etmek suretiyle hutbe

mukaddimesi, bayram hutbe mukaddimesi haline getirilebiiTr.

·88

Tekbir: Allahu ekber, Allahu ekber; la ilahe illalHihu vallahu ekber, Allahu ekber ve

Iillahi:I-hamd.

İmarp Hatip Liseleri için HİT AllET ll. sınıf, MEB Yayınları, I 992, s.59-62.

• ı-----~ -c ___ _

Hz.Peygamher'in Huthede. izlediği Metod ve Günümüzde Huthe Uyg... 207

Bu hususu güvenilir kaynaklara müracaat ederek çözmeye çalışacağız.

d- Duaların Nerelerde ve Nasıl Okunacağı Me~elesi ~ ]'. '

1 nolu 'du~:89

1 rakariu ile ·gösterdiğimiz bu 'duayı hatip; minbere çıkarken gizlice okur. 90

Manası: "Allah'ım! Rahine~inin kapılarını bize. :aç! -Ey rahmet edicilerin en çok rahmet edicisi ve cöınertlerin en çok cömerdi! Bolluk ve. cömertliğinin hazinelerine ulaşmayı bizlere kolaylaştir!."

'. :

89 Rakamlar yıkarıda zikredilen ArapÇa pıetinlerinsonla~ına konulmuştur. 90. Hitabet ı ı. sınıf, s.59 ..

Bazı eğitimciler, bu duanın minher basam~klarinın önünde durularak ve el açılarak okuoacağını ve dua bitince ~İieriıi yüze sürüleceğihi t\l~slye etmektedir. (Bolu Diyanet Eğt. Mk., İmam~Hatip Kursiyerlerine Verilen hutbe notu:)· Bazı müellifler ise bu dua için, "minbere çıkarken okur ... demiş ve ayrıntı

vermemiştir. (Ahmet Yüzendağ, Hitabet Dersleri, s.59). Diyanet İşleri Başkanhğı'ndan, Antalya Diyanet Eğt. Merkezine gönderilen '~Pratiğe Yönelik Özel Notlar~Bayram ·ve Bayram Namazları" adındaki notta; rninberin 3., 5., 7.; 9: gibi tekli ba:sarriiıklarında durulması yaygın bir gelenektir, denilmekte ve minberde okunabilecek dualar kaydedilmektedir. "Minberin ilk basamağına ayak basmadan önce Bakara suresinin 201. ayetinde yer

alan şu bölümü okuyabilir:

·Jwı yi.J.&. L:.S _ _, ~"D}-'.Jı ı)_,~ ~..ıJı ı) 1.d ~.)

" ... Ey Rabbimiz! Bize dünyada da iyilik ver, ahirette de iyilik ver. Bizi C!!hennem. azabından koru!."

Aynı notun 9 nolu dip notu: . , "Min bere oturmadan önce, Tiiha suresirün 25.~ 26., 27. ve 2.ayetlerindeki şu kısmı okuyabilir:

(Bu ayetler, Hz. Musa'nın duasının bir bölümüdür ki, o bu duayı Allah (c.c.) onu

Fravun'a gönderip imana davet etmesini emrettikten sonra yapmıştır.) Ayetlerin

tercümesi 2 nolu duada gelecektir.)

1

YrdDoç.Dr.Hdsan Aii GÖRGÜLÜ

2 ıi.ölu dua:

Minberin üçüncü basamağında okup.ur.91

Anlamı:· 1'Ra'bbim! : Yüreğime genişlik ver. 'tşimi bana kolaylaştır. Dilimden bağı çöz ki, sözümü anlasınlar.92 ~Y. Rabbim! Mülkten bana (nasibimi) verdiıı v_e bana (rüyada görülen) oiayların yorum!Jnu da. ;öğrettin.?-3 Rabbim, ilm im~ ve fehmimi (anlayışımı) arttır. 94 Ve beni salihler arasına kat. "95

· ; 3 nolu dua: . ·Bı.h:lua minberin 5. veya 7: basamağinda okunur.96 r- ,,- '

.;

Anlamı: "Allah'ım bu şan, benim şanım değildir. Bu mekan da benim mekanim değildir. Allah'ım! İşimi bana kolaylaştır ve onu ·benden kabul et!. Selam tüm nebilerin ve peygamberlerin üzerine

. olsun! Hamd, alemierin Rabbi olan Allah'a mahsustur." · ..

Hatip, minberin önünde cumanın ilk dört rekat/ suimetini kildıktaı:ı' sonra, miriberin rrierdivenierinden ağır ağır ve sükünetle Çıkar ve zikredilen duaları ta'rif edildiği şekilde okur.97 .

. . '

e- Sözü Edilen Duaları Okumanın Hükmü

D(fha önce. (Rasu~Üllaq'm'Hutbeye Çıkışı) başlığı ~ltında ifade ettiğimiz gibi, Hz;.. Peygamber, minher önünde ve basamaklarında

91 Minberin 3. basamağında diirur ye oKUL (Bolu D.E.M. ·ı-ıitabet Not.)

92 20{faha; 25, 26, 27, 28 (Hz. Musa'nın duasıdır.)

93 12/YOsuf: ı or: ayetiii baş kısmı (Hz. Yusufun duası.) 94 20{faha: 114. (Hz. Musfı'nın duası.) Ayet-i celilede (ve fehmen) yoktur, iHive

edilmi§tir.)

95 12/YOsuf:lOl. ayetin sonu. (Hz. Yusufun duası.)

96· Ellerini kaldırarak okur. (Bolu E . .M. Hutbe Notu.)

· Bazı müellitler, minbere doğru giderken şu duanın okunmasını tavsiye etmektedir.

. ı LL. t. 1-L...ı.. LL. t. IÜ4 t. ll-J(-ı ~ _;;.;.ı ............ı. .t. ~ Tt.. t ""-"Y' i~ ..

"AIIah'ın ismi ile başlarım. Hamd yalnız Allah içindir. Salat ve selam, Efendimiz

Hz. Muhammed ve O'nun ailesierradına ve arkadaşlarının hepsine olsun. (Ahmet

Yüzendağ, Hitabei Dersleri, s.59.) 97 · İ.H.L. için Hitabet, ll. sınır.

! h

Hz.Peyganıher'in Huthede İzled(~i Metod ve Günümüzde Huthe Uyg... 209

herhangi bir dua okumamıştır. Eğer okumuş olsaydı veya okunmasını tavsiye etseydi, Sahabe-i Kirarn nakleqerdi ve kaynaklarda zikredilirdi. Zira Ashap, her işlerinde. O'nu taklit etmiş ve bütün ibadetlerini O'nda gördükleri gibi yapmışlardır. Nitekim O; "Beni namaz kılarken gördüğünüz gibi namaz kılınız. "9 ıı buyurmuştur. Binaen aleyh, Sahabe O'nun gibi namaz kılmış ve nakletmiştir. Sahabelerin büyüklerinden olan Hulafa-i Raşidin O'nun gibi hutbe icra etmişler ve öylece nakledilmiştir ve bu nakillerde zikredilen dualara yer verilmemiştir; aksine, bilhassa minberüı son basamağında okunan duanın kerahetinden bahsedilmiştir.99.

Hz. Peygamber, söz konusu dualari . okumadığına ve · okunmasını da emretmediğine göre, bu dualar,· sonraki devirlerde b.azı hatipler tarafından ilave edilmiş olup okunınası -zaman içinde­adet haline getirilmiştir ve hatiplerimiz bu geleneği sürdürmektedirler. İmam Hatip Liseleri için Hitabet ders kitabında da bu gerçek ifade edilmekle beraber, söz konusu duaların okunınası tavsiye edihniştir.1 o o (1 nolu dua) başlığı altında, 90 rakamlı dip notta kaydettiğİrniz DİB'nın "Pratiğe Yönelik Özel Notları"nda da bu ve benzeri duaların okunmasının "yaygırı bir

_ gelenek" olduğu vurgulanmış olmasına rağmen okunmaları yin~ de tavsiye edilmiştir.

Hutbe farz bir ibadettir; Allah'ı anmak ve mü'minlere vaaz ve nasihat etmek anlamını ifade eder. Nitekim "Allah'ı zikretmeye koşun! ll 101 ayet-i celilesi bunu bildirir,l02

O halde farz bir ibadet olan hutbenin icrası esnasında, sonradan· ihdas edilen adet ve gelenekleri bırakıp Rasülüllah'a uymak gerekir. Çünkü ibadette sonradan çıkarılan şeyleri devamlı yapmak, cemaata onların vacip olduğu kanaatini verir ve sünnetin unutulup ölmesini tevlit eder ki, böyle bir şeyi yapmaya hiç bir müslümanın hak ve yetkisi yoktur. Nebiyy-i Zlşan'a uymak, mubtedi (bidatçı) olmaktan hiç şüphesiz daha hayırlıdır.

98 Nevevl, el-Mecmil', c.4, s.513. 99 Nevevi, el-Mecmil', c.4, s.529; er-Ravza, c.2, s.32; el-Buhilti, Ke§şfifu'l-Kına', c.2, s.37. 100 s.57. 101 62/el-cuma: 9. 102 el-Cassas, Ahkamu'l-Kur'an, c.5, s.338.

. J

~10 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

4 nolu kısım:

Bu kısım "Hutbetü'l-Hace" (Hacet Hutbesi)diri03 ve Hz. Peygamber bazı· hutbelerinin ·başında mukaddime olarak bunu okumuş, bazılarında d? başka ifadeler kullanmıştır. 104

Bu kısma başlamakla birinci hutbeye girilmiş olur.

Anlamı:

"Han:ıd Allah'a mahsustur. O'na hamdederiz, O'ndan yardım isteriz, O'nun bağışlamasını dileriz. Nefislerimizin şerlerinden, ainellerimizin kötülüklerinden Allah'a sığınırız. Allah kimi doğru yola getirirse,·· o im sapıtan olamaz;. kimi de sapitırsa ·onu doğru yola ileten olamaz. Şehadet ederiz ki, Allah'tan başka· hiç bir gerçek ma'bfid yoktur; O birdir, benzeri ve ortağı yoktur. Yine şehadet ederiz ki, efendimizlOS Muhammed O'ni.ın kulu, ve elçisidir." ·

Bu bölümü okıimanın hükmü:

Bu bölüm, Allah'a hamd-ü senayı ve kelime-i şehadeti içermektedir ki, hatibin hutbesinde bunlara yer vermesinin hükümleri mezheplere göre değişiktir.

Hutbenin rükün ·ve sünnetleri bahsinde ifade ettiğimiz gibi hutbeye Allah'a hamd-ü sena ile başlamak Şafii ve Hanbelllerde rükün, Hanefi ve Malikllerde sünnettir. Hanefllerde ayrıca şehadeteyni okumak da sünnettir. ı 06

5 nolü kısım:

Bu kısım, Hz. Peygamber'e, O'nun ev halkına ve ashabına salat ve selamı içeren bir duadır.

103 Elbilnl, Silsiıetu'l-ehiidisi's-sahiha, IV. bask., ei-Mektebu'l-İslilml, Beyrut 1985, c. 1, s.276, 169. rakam altında.

ı 04 EJ-Beyhakl. es-Sunenu'J-Kubril, c.3, s.2 14-21 5; İbnu'J-Esir, Cilmiu'J-Usül, c.5, s.680, rakam 3975; İbnu'J-Kayyim, Zil.du'J-Meild, c. 1, s.425.

105 Metinde geÇen ve ''efendimiz" manasma gelen "seyyidenil" müracaat ettiğim kaynaklarda mevcut değildir.

106 EJ-Ceziri, el-Mezilhibu'I-Erbea, c. ı, s.389 ve sonrası. Ayrıca hutbenin rilkün ve sünnetleri bahislerinde verdiğimiz kaynaklar.

Hz.Peyganıher'in Huthedeİzled(~i Metod ve Günümüzde Huthe Uyg ... 211.

Anlamı:·

"Allah'ım, Efendimiz Muhammed'e, O'nun ev halkına ve bütün arkadaşlarına rahmet et ve selam et ver."

Bu-bölümü okumanın-hükmü: . . . . . .

Hz .. P~ygamber'e hutbede salat getirmenin hükmü de mezheplere göre farklılık göstermektedir; Hanefi ve Malikllerde hutbenin sünnetlerinden olduğu halde, Şafii ve Hanbelllerde rükünl~rindendiL Sahabeye du.a etmek ise mendOp veya müstehaptır. ı 07 · · · ·

6 nolu kısım:

Anlamı:

"Bundan sonra, ey Allah'ın kulları! Allah'tan korkun ve O'na itaat edin!" · ·

"Bundan sonra" anlamını veren "emma ba'du" ifadesidir ki, Araplar her çeşit hitabelerinde kullanırlar. Bir konudan diğer bir konuya geçildiğini bildirir. 108 ·

Verdiğimiz hutbe metninde bu deyimin ifade ettiği mana:

"Allah'a hamd-ü ı;enadan, RasOlüne salevatdaıi ve şehadetten sonra, ey Allah'ın kulları! Allah'tan korkun ve O'na itaat edin!" demektir.

"Emma ba'du" deyiminin hutbede kullanılmasının hükmü:

Tecrid.:i Sarih'de "hatibin Allah'a hamd-ü sena ettikten sonra . (emma ba'du) diyerek söze başlaması sünnettir"l09 denilmektedir.

107 Bk. rakam 21 de verilen kaynaklar. 108 EI-Mu'cemu'l-V asit, c. I, s.62; el-Ayni, Umdetu'I-Karl, c.6, s.221. 109 Ahmed Naim, DİB Yayıniarı, 12. bsk. Ankara 1991, c.3, s.85.

'i

lı li! n

212 ' Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

Nevevi de vaazda, cuma ve bayram hutbelerinde (emma ba'du) kavlinin söyleomesinin müstehap olduğu görüşünü benimsemekte-diLııo · '

Hutbenin sünnetlerini kaydeden fıkıh kitapları, bu kav~in kul­lan,ılmasının sünnet olduğu üzerinde durmamaktadır; Rasülülla~ ise hutbelerinde bazan kullanmış, bazan da terketmiştiL ı ı ı O halde kullanrrtak isteyen kullanır, çünkü Hz. Peygamber kullanmıştır; bil­hassa dinleyenler Arapçayı biliyorsa, yerinde kullamiıak şartıyla, üsluba·ve manaya canlılık verir; kullanmak istemeyen de kullanmaz~ çünkü Efendimiz her zaman kullanmarriıştıL Şunu da ekleyelim ki; bu kavli terketmek, hutbenin sılılıatma ve kemaline şer'an hiç bir zarar getirmez.

6 nolu kısmın ikinci şıkkı olan:

"Ey Allah'ın kulları! Allah'tan korkun ve O'na itaat edin!" cüzüne gelince; bu, mü'minlere takvayı ve Allah'a itaat etmeyi tavsiyedir ki, öğütten ibarettiL112

· Takvayı tavsiyenin hükmü:

Hanefi ve Malikllerde sünnet, Şafii ve Hanbelllerde rükündür. ı ı 3

7 nolu kısım:

Bu cümle Kur'an7ı Kerim'den bir ayet-i celiledir.

Anlamı: "Şüphesiz Allah, (kötülükten) sakınanlar ve güzel am el edenlerle beraberdiL" ı ı4

Kaynaklarda, hutbe . irad edilirken, takvayı tavsiye ettikten sonra hatibin bir ayet okuması önerilir. Bu ayetin okumİıa~i, bu önerilerinin uygulaması için olsa gerektir.

ı 1 O Şarhu Sahihi Muslim, c.6, s.l56.

ll ı İbnu'I-Esir, Camiu'I-Usill, c.5, s.679-680, rakam: 3974, 3975.

112 Nevevi, Ravzatu't-Talibln, c.2, s.24; Şirbini, Muğni'I-Muhtac, c. ı, s.285.

ı 13 Bk. dip not rakam 21 de verilen kaynaklar. 114 16/en-Nahl: 128.

Hz.Eeygamher'in Huthede İzled{ği Metod 1_'e Günürnü:zde Huthe Uyg ... 213

Ay etin okunmasının hükmü:'

Takvayı tavsiyeden sonra, --bir ayet-i kerimenin okunması, Hanefi ve Malikllerde sünnet, Şafii ve HanbeJllerde rükündür. us ·

Hatiplerirriiz, her hutbeleriiıde· bu ayet-i · kerimeyi okumaktadırlar. Oysa özellikle bu ayetin bu yerde okunınası ne şarttır, ne rükÜndür, ne de sünnet ... Onun yerine başka bir ayet de okunabilir. Hatta burada bir ayet okunınasa bile, hutbenin konusu olan ayetiri ·okunması, -ırtezheplerih görüşlerine göre rüklin veya sünnetin yerine gelmesi bakımİndan- yeterlidir.

8 nolu kısım:

Bu cümle, "Yüce Allah, Kerim Kitabında dedi (buyurdu)" manasınadir ve adeten Kur'an-ı Kerim'den -ayet oktınacağı zaman söylehir, peşinden de ayet-i ketime okunur. ··.

9 nolu kısım:

Efizü, besmeledir: "Efizü billahimin~şşeytaniri'aclm­BismilHihirrahmanirrahlm." = Koğulan şeytanın şerrinden Allah'a sığırtıı'ım. Ralıman ve Ralılın olan Allah'ın adıyla başlanın (veya okurum), demektir. · ·

1 O numaranm gösterdiği boş yerde, Kur'an..;ı Kerim'den bir ayet-i celile okunur. · · • · · · · · '

Burada bir hususa dikkat çekmek istiyorum:

Baz.ı hatiplerirniz, sunduğumuz' örnekt~ olduğu gibi, "kalellahu Teala" Efizü billahimineŞŞeyıanirracim. Bismillahirrahmanirrahim" der ve peşinden ayeti okur. Bazıları ise, "kaleilah u Teala ... " der ve efizü-besmele okumadan doğrudan ayeti okur veya "kalellahu Teala ..• "·deriıez,.efizü-besmele çeker v:e ayeti okur.

Bu iki uygulamadan doğru olaiu. -İbn Abidin'in. de işaret ettiği gibi- ikincisidir.II6 Çünkü birinci uygulamada, "efizü-besmele" de

ı 15 B k. dip not rakam 2ı de verilen kaynaklar.

ı 16 Reddu'ı-Muhtar, c.2, s.ı48-149.

l'

214 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

ayetqıiş gibi. bir maiıa. anla,şılmaktadır. Zira bu uygulamaqa şu durum oluşur:·

KiilelHihu Teala:

"Efizü ... Bismi ... ((innellaheye'muru bil'l-adli...))

. Allah (C.C.) dedi:

"Koğulan Şeytanın şerrinden Allah'a sığınırım. Ralıman ve Rahim olan Allah'ın adı ile başlarım. Şüphesiz Allah adaletle emreder ... " ·. ·

Bu nedenle ikinci uygulamayı yapmak gerekir.

Bazı. hatipler "efizü-besmele"den sonra hutbenin konusu olan ayet-i kerime'yi okur, peşinden de: "Sadakallahu'l-azlm. ve bellegana rasfiluhu'n-nebiyyu'l-kerlm" derler. ·

"Büyük Allah doğru söyledi ve bize, kerim olan Nebisi Rasfilü tebliğ etti."

Kaynaklarda böyle bir ibarenin sqylenmes·i~in, hutbenin silılıatı veya fazil~tiyle ilgili hiç bir bilgi verilmemiştir. ·

Belki bu hususta, ayet-i celileyi okuduktan sonra bu ibareyi okuma,k, Allah'ın doğru söylediğini te'yit etmek olur, bu nedenle söylenınesinde gerek vardır, denebilir. · ·

·Bu itiraza şöyle cevap verebiliriz:·

L Yüce Allah'ın bizim te'yid!mize ihtiyacı yoktur.. Ayrıca bu konuda me'sfir bir nakil de bulunmamaktadır.

2. Bu prensibi kabul edersek, hutbe metninde okunan daha pek· çok ayetler vardır ki, her ayetten sonra aynı ibareyi' söylemek gerekir. Ama böyle yapılmıyor. Neden? Oysa ay~tlerin hepsi Allah kelamıdır. · '

Burada sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Bu ibarenin 'söylenmemesinde, hutbeye hiç bir noksan!ık gelmez.

Hz.Peygamher'in Hutbede izlediği Metod ve Günümüzde Hutbe Uyg ... 215

· ll nolu cümle:

Neb! dedi (buyurdu) manasında olup bu cümlenin peşinden 12 nolu boş kısımda bir v_eya gerektiği kadar hadis-:i şerif okunur.

Bundan SO!Jra hatip, seçmiş olduğu konuda cemaata Türkçe olarak öğüt verir. Bu hususta· yapılan tavsiye, Türkçe kısmın ·2-3 sayfayı geçmemesidir.l 17 ' ·'

13 nolu kİsım:

Bu kısım, Hz. Ebu Bekr'in hutbesinde söylediği bir sö·züdür. Hz. Ömer'in de öyle söylediği rivayet edilmektedir. ı ı 8

.Anlamı: Bu sözÜmü söylüyorum. Kendim :ve sizin için Allah'tı:ın bağışlama diliyorum. · · · ·

Bu söZün iki husus içerdiği söylenebilir. Birincisi batibin cem aa ta hi ta ben. yaptığı ve onların anlayıp gereğini yapmahıi'ıni istediği şeylere işarettir. Bir bakın;ıa, "şin;ıdi sizlere söylemek istediklerim bunlardan ibarettir, belleyip gereğine göre hareket etmenizi tavsiye ediyorum ... " demektir.

İkinci husus ise, Yüce Allah'a yönelik olup istiğfardan ibarettir ki, hatip kendinin ve cemaatinin günahlarının bağışlanmasını O'ndan dilemektedir. '

Bu kısmın okunmasının hükmü:

Hatibi dinleyenler Arapçayı aiılıyorsa, bu sözün birinci şıkkı, dinleyicilerin dikkatlerini çekme ar:.ı:lamı taşıdığından okunmasında fayda umulabilir; anlamıyorsa, Türkçe öğütten sonra· bu Arapça sözün onlara sunulmasında bir menfaat düşünülemez.

Sözdeki dua şıkkına gelince, daha önce de belirttiğimiz gibi, hutbede dua vardır ve yeri ikinci hutbenin sonudur. Nitekim Malikllerde hutbeyi (yağfirulHihu lena ve lekum) diyerek biti.rmek,

I 17 Hitabet 1 I. sınıf, s.60. (Türkçe metni 2 sayfa kilbul edersek, 2 sayfa da arapça kısmı

var, hepsi 4 sayfayı bulur ki, bu uzunca bir hutbc olur.)

118 Ahmed b. Hacer, ei~Cumatu ve mckanetuha fi'd-din, 2. bak., Katar 1399, s.214-215:­

İbn Ebi'd-Dunya ve İbnu'I-Asakir zikretmişlerdir.

216. Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ ı mendfip, Şafillerde, (estağfirulHihe ll ve lekum) diyerekbitirmek sünneftir. ı ı 9 Hz .. Ebu. Bekr. ve Ömer de söz konusu ka viilerini ( htıtbeıerinin SOntuıda·· icra etmişler :Ve akabinde minberdeh ı inmişlerdir. ı 20

Eğer bu kavil, Hz. Ebu Bekr'in bir fiilini yaşatmak <için söyleniyorsa, yeı:i ikinci hutbeniQ sonl!. olmalıdır; bu takdirde okunmasının hükmü MalikHere göre mendfip, Şafillere göre SÜQJ.1~t olmuş olur. Eğer başka dua okuruayıp yalnız bu dua ile yetinirse, ·o takdirde hüküm Şafillere göre rükün olmuş olur; çünkü onlara göre hutbed~ dua etmek, hutbenin rükünlerindendir.

Bu kavlin, örnek metinde, gösterildiği yerde okunmaniasındcim dolayı hutbey~ hiç bir noksanlık gelmez. Çünkü o söz.ün orada okl!rimasl hutbenin ne şartıdır, ne rüknüdür ne de sünnetidir. ·

Bazı imamlar da hutbenin Türkçe kısmından sonra hadis-i şerif ola,rak_bilin~n~~- _şu me tn} okumaktadırlar: . . . .

. y.;ıi J ~i)JJI ~ . .-.J ~~~w..$ ~..UI~ ~Wl . . ~ . '

. ~j.iJI ~ J ı) .ı...UI ~~ J . 4! "Günahtan tevbe eden, günahı olmayan gibidir. Ulu Allah'a

istiğfar ederim ve O'na· tevbe ederim. Kendiine ve. size Allah'tan başarı dilerim." · ·

Hadis olarak bilinen bu metnin,· hadis kısmı sadece:

b "Günahtan tevbe den, günahı olmayan gibidir."ı22 bölümüdür ve .tevbe etmeyi teşvik anlamındadır. Metnin ikinci kısri:n ise, hadis~i şerifin teşvikine uyularak yapılan istiğfar, tevbe ve duadan ibarettir.

ı ı9 Malikiler için bk.: Haşiyetu'd-Dusfikl, c.2, s.378; Şafiiler için: Şirblni, Mı.iğni'I­

Muhtac, c. ı, s.290. 120 ·· EI-Cumatu ve Mekanetuha, s.214-215. 121 DİB notu, s.106. 122 İbn Mace (ö.887), es-Sunen, Zuhd, M.F. Abdulbaki tah., ei-Mektebetu'I-IImiyye,

. Beyrut-Lubnan (tarihsiz), c.2, s. 1419-1420, rakam 4250.

---~---·· ---~---

Hi.Peyganıher'in Huthede İz/ediği Metod veG;iinünıüzde Huthe Uyg ... 217

Bu metni okumanın hükmü:

Hemen belirtelim ki, bu metnin hutbede okunınası şart, :rükün veya sünnet değildir. Ancak yaygın bir gelenektir123 . ve okun­maması halinde hutbenin sıhhatine veya kemaline hiç bir ~tkisi ol- ·

·~ . m az.

14 ve 15 nol\1 kısım:

Bu bÇ>lüme "hüsnü hatime" diyenler.olduğu gibil24 dua diyenJer de buluninaktadır.I25 · · ·

Anlamp

"Dikkat edin (veya biliniz. ki), sozun en güzeli, nizamın en olgunu; her şeyi bilen Yüce Hakan Allah'ın sözüdür. Nitekjm Yüce ve Kutlu Allah kelamda (Kur.'an'da şöyle). buyurdu: (Kur' an okunduğu zaman onu dinleyin ve susun ki, size merhamet. edilsin.)" 126

Bu bölümüniçerdiği dört.nok~a bulunmaktadır:

ı. Allah'ın her şeyi bildiği ve O'nun en büyük hakan olduğu, .· ·

. 2. En güzel söz ve en olgun nizamA~ah'ın kelam~dır; Kur'an'dır.

3. Kur'an okunduğu·zaman susup onu dinlemeJidir. ·

4. Kulun Allah'ın merhametine nail olabilme~;i için Kur'an-ı Kerim'e uyması gerekmektedir.

O halde şöyle diyebiliriz:

Bu bölürhün okunınasındaki amaÇ, Kur'an'ın üstünlüğünü cemaata hatırlatmak ve onu· (Kur'an'ı) dinlemeyi· sağlamaktır.

Hadis hakkında Heyseml (ö.1405): İsnadı. sahih, ricali sika demiştir. (Mecmeu'z-, .

Zevaid-Kitabu't-Tevbe, Daru'r-Reyyan, Kah i re (tarihsiz). 123 Dip not 121 deki DİB notu. 124 İHL Hitatiet ll. sınıf, s.61. 125 Y. Ahmet, Hitabet Dersleri, s.64. 126 7/ei-A'rlif: 204.

. 218 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali ç;ÖRGÜLÜ

Dikkat edilirse önce 14 nolu cümlede Kur'an'ın üstünlüğü vurgulanıyor, peşinden de bu iddianın ispatı için 15 numara ile gösterilen ayet-i celile okun~yor.

Her hutbenin konusu !,{.u(an.:ı Kerim olmadığı halde bu bölümün bütün hutbelerde okun·mas!ndan maksat, cemaata hutbenin önemini anlatmak ve onu dinlemeyi t~min etmektir. Çünkü ayetteki Kur'an'dan murat; htıtbe esnasında· okunan ayetlerdir; hutbede

· Kur'an'dan ayetler okunduğu için hutbe Kur'an olarak isimlendi­rilmiştir:I27 Bu durumda ayetin manası: "Hutbe okunduğu zaman dinleyin, susun" demek olur. .. ·

imam Şafii kavli kadiminde bu ayete istinaden, hutbe okunur~en susmak vacip, konuşmak haramdır, demiştir.. Yeni kavlinde ise ayetteki "insat-susmak" ve "istima'-işitmek" emiderini nedb kabul_ ederek, konuşmayı rnekruh kabul etmiştir. 128

Bu kısmı okumanın hükmü:

Bazıları bu bölümü dua olarak biliyor. Bu yanlıştır. Çünkü dua, "Allah'tan hayır dilemek"l29 demektir ki, burada böyle bir şey söz konusu değildir. ·

Hüsnü hatime durumuna gelince: Eğer okuyan ve dinleyenler bu ibarenin manasını· anlıyorlarsa, "hüsnü hatime" olarak okunmasından amaç hasıl olur; anlamıyorlarsa adet olarak okunmuş olur, "hüsnü hatime" olduğunu kimse bilmez ve amaç da tahakkuk etmez.

Yukarıda açıklamasını yaptığımız gibi, biz; cami cemaatına CAllah'ın her şeyi bildiğini, en yüce hakanın kendisi olduğunu, en güzel sözün ve en olgun nizamın O'nun olduğunu; binaenaleyh kur­tuluş için O'mın sözü olan Kur'an'a kulak verilmesi ve uyuiması ge:­rektiğini) anlatmak istiyoruz; lakin· bu asil gayeyi gerçekleŞtirinek için onların anladıkları dili kullanmıyoruz, anlamadıkları dili tercih ediyoruz!.

127 EJ-Kasani, Bedaiu's-Sanai', c.2, s.67l; eş-Şirbinf, Muğni'l-Muhtac, c.!, s.287. 128 Eş-Şirbini, aynı eser. 129 El-Mu'cemu'l-vasit, c.!, s.286.

------·· -'-~-----·

Hz.Peygamber'in Hutbede İz/ediği Metod. ve Günümüzde Hutbe Uyg... 2.19

Bu durumda, cemaat hiç bir şey anlamayacağı iÇin; bjzim temiz niyetimiz ve asil gayemiz de tahakkuk etmemiş ve bpşa çıkmiş ola­caktır.

Sonuç olarak şöyle diyebiliriz:

Söz konusu Arapça metni okumak hutbenin şartlarından, rükünlerinden ve sünnetlerinden değildir. Bununla beraber, anlayan cemaata karşı okuma~ta fayda mülahaza edilebilir; anlamayan cem aa ta okuninasında ise şe ri' hiç bir fayda temin·· edilemez. Okunmadığı takdirde, hutbenin sıhhatine ve kemaline hiç bir eksiklik gelmez.

16. kısım:

Bu, Kur'an-ı Kerim'den bir ayet-i celilenin parçasıdır ve "Allah nezdinde hak diri İslam'dır" manasınadır.I30

Allah kelamının üstünlüğü, O'nu. dinlemenin gerekliliği ve bu sayede mü'mjnlere merhamet edileceği bildirildikten sonra, !'Allah nezdinde. hak dini n İslam olduğunu bildiren bir ay eti de okumak, mana ve konuya uygunluk bakımından yerindedir. Am~ bunu dinleyicilerin anlaması gerekir ve ancak bu durumda-·okumanınbir değeri vardır; onları ilk okuyanlar hiç şüphesiz bu niyetle okumuştur · ve o zamanki cemaat herhalde manaya aşina idL Şimdi ise adet olduğu için okunuyor, cemaat da manasını bilmediği, hutbe hakkında da malümatı olmadığı için onların dua olduğunu ve hutbenin sahih o\ması için mutlaka okunınası gerektiğini z~mnediyoıı ki, onları böyle bir kanaatı1: sevketmek şer'an doğru değildir.

17 nolu kısım:

16 nolu ayetin okunmasıyla birinci hutbe biter, hatip kısa bir müddet oturur ve 17 rakamı ile işaret edilen duayı okur.

Duanın manası: ! ı

"Allah bizi, sizi ve dİğer mü'min erkekleri ve kadınları, müslüman erkekleri ve müslüman kadınları mübarek eylesin. O, işitendir, yakındır, dualan kabul edendir."

130 3/AlUmrafi: 19.

-;

/

. j

; ;.

ı ı ~

1

ı ı ı [: \

;

220 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ ·

Birin~i hutbeniri bitişini · müteakiben oturmanın hikmeti ve burada du·a okumanın hükmü:.

Hanefi fakibierinden Kasant • İbn J\bbas radıyallahu· anhuma'ya istinaden, iki hutbe arasındaki Rasulüllah'ın o.turmasının şait ve lazım. oJduğundan değil, dinlenm~k }çin olduğunu kaydediyar ve ondan. şu rivayeti naklediyor:

. "RasUlüllah bir tek hutbe okurdu, yaşhminca iki hutbe ·yaptı ve

aralannda oturdu."ı3ı' · · · ·

Malikller de bu oturuşun İstirahat için olduğunu kabul etmektedir. ı 32

Hanbeli bilginlerinden meşhur İbn Kudame de aynı goruşu benimsiyar ve iki hutbe arasındaki oturmarün · vacip olmayıp müstehap olduğunu, . terkedenin üzerine hiç bir şey lazım gelmeyeceğini zikrediyor ve Ebu İshak'tan şu nakli yapıyor:

~'Hz. Ali'yi minberde hutbe okurken gördüm, hutbeyi bitirinceye kadar oturmadı. Rasfilüllah'ın otUrması, oturmanın vacip olmasından değil, dinlenmek içindi."

. Ayrıca İbi:ı Kudame, iki hutbe arasındaki oturma esnasında meşru bir zikr. olmadığını da ifade etmektedir. ı 33

Yaptığımız nakillere istinaden, iki hutbe arasında herhangi meşru bir duanın olmadığını, bugünkü yapılan duaların sonradan ihdas edilmiş olduğunu, doğru olanın terkedilmesi olacağını kaydedip bu bölümü noktalıyoruz. · ·

İKİNCİ HUTBE

Hatip, açıkladığımız şekilde kısa bir oturuştan sonra ayağa kalkar ve ikinci hutbeye başlar.

ı3ı Eı-Kasanl, eı-Bedlii', c.2, s.669. ı32 Muhammed Arafe ed-Dusukl, Haşiyettı'd-Dusukl, c. ı, s.382. 133 İbn Kudlime, eı-Muğnl; c.2, s.227.

Hz.Peyganıher'in Hutbede İzled(qi Metod ve Günümüzde Huthe Uyg... 221.

İkinci hutbe Hanefilere134 ve Malikİlerden İbnu'l-Macsfin'a135 göre sünnettir; Malikllerde meşhur olan görüşe136, Şafi!137 ve Hanbelllere138 göre hutbenin sıhhatının şartlarındandır.

İkinci hutbenin hükmüne şart denilsin,, sünnet-denilsin matlup olan kemal derecede icra edilmesi olup tahsili için yapılması gerekenler şunlardır:

Birinci hutbede olduğu gibi Allah'a hamd-ü sena, Rasfilüne salat ve selam, mü'minlere takvayı tavsiye; bir de ikinci hutbeye has olarak mü'minlere dua etmek.

Bu hususlarda dört mezhep müttefiktir.139

. Bu tesbiti yaptıktan sonra ikinci hutbe ile ilgili ayrıntılı açıklamalara geçebiliriz.

Rakam 18: Allah'a harndi içerir .

. . Manası: "Olgun kişilerin harndi Alla~'a mahsustur."

Rakam 19: Salat ve selamı içerir.

Manası: "Salat ve selam Rasfilümüz güven~lir Muhammed'in, O'nun ev halkının ve. ashabının hepsinin üzerine olsun."

Rakam 20: Hz. Peygamber'i övmeyi içerir.

Manası: "Nebisini ululayarak, temiz (kulunu-riebisini) büyükleyerek, Aziz ve Celil olan (Allah) söyleyenden haber vererek ve (yapılmasını) emrederek dedi (buyurdu):"

Rakam 21: 20. rakamda işaret edilen ayet-i celiledir.

--·-------134 E1-Bedai', c.2, s.669. 135 Eı-hıraşi, c.2, s.78. ı 36 Eı-hıraşi, c.2, s.78. 137 En-Nevevi, Ravzatu't-Talibin, c.2, s.26. 138 Eı-Muğnl, c.2, s.225. 139 Bk. İbn Abidln, Reddu'ı-Muhtar,c.2, s.l49; Haşiyetu'd-Dusfikl, c.l, s.378-379; eş­

Şirblni, Muğni'ı-Muhtac, c. I, s.285-286; eı-Buhfitl, cr-Ravzu'ı-Murbi, c. ı, s.85.

-J

1 j

'1 J

222 Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

Manası: "Allah ve J melekler, Peygamber' e salat ederler. Ey mü'minler! Siz de ona_salevat getirin ve tam bir teslimiyetle selam verin."1 40

· Rakam 22: Hz. Peygamber'e salavat duasıdır.

Manası: "Allah'ım! İbrahim'e ve yakınlarına rahmet ettiğin. gibi Muhammed'e ve O'nun yakınlarına da rahmet et! Şüphesiz seri, harnde layık ve şan sahibisin.

Allah'ım! İbrahim'i ve yakınlarını mübarek kıldığın gibi Muhammed'i ve yakınlarİnı da mübarek kıl! Şüphesiz sen, harnde layık ve yüce şan sahibisin." · ;

Bu tesbitlerimizi yaptıktan sonra ilgili metinterin hutbede okunmasının hükümleri üzerinde durabiliriz.

ı. Cemaat Arapçayı bilsin veya bilmesin, 18. ve 19. rakamların gösterdiği c_ümleler, Arapça okumaya muktedir bir müslüman mükellef bulunduğu takdirde, Arapça okunmalıdır. Zira b~nlar tahmid ve salatı içermektedir ki, okunmalarının hükmü, Hanefi ve Malikllerde sünnet, ·Şafii ve Hanbelllerde rükündür: Yalnız 19. cümlede Rasülüllah'a salat ve selamla birlikte O'nun ev halkına ve ashabına da salat ve selam bulunmaktadır ki, bu kısmın okunınası mendfip veya müstehaptır.

2. 20 ve 2 ı. rakamların gösterdiği kısım, Hz. Peygamber'in şimını yüceltıneyi ve· O'nun üzerine salat ve selam getirmeyi

·içeriyor. · ·

3. 22. rakam, Hz. Peygamber'e okunan salavattır.

Daha önce belirttiğimiz gibi her iki hıitbede de Rasfilüllah'a salevat getirmek, mezhepler arasındaki ihtilafa bi.naen ya rükündür, ya sünnettir ve bu, ı 9. kısım okunınakla yerine getirilmiş olur. Buna rağmen söz konusu (20 ve 21.) metinler okunuyor ve cemaata Hz . .. 140 33/el-Ahzab: 56. (Allah'ın saleviltı O'nun kuluna rahmeti, kerameti, bereketi ve onu

bağışlaması demektir. Meleklerin saleviltı ise, onların kullar hakkındaki duaları ve istiğfarları demektir. İbnu'l-Cevzi, Zadu'l-Mesir, c.6, s.398)

Hz.Peygamher'in Huthede İz/ed(~ i Metod ve "Günümüzde Huthe Uyg... 223

Peygamber'in Allah ve melekler nezdindeki değeri anlatılıyor ve · dinleyicilerden Peygamber' e. saHl.t ve selarn getirmeleri isteniyor.

Her ne kadar 19. kısırnda Rası11üllah'a salat ve selam. getirilmiş ve bu, hutbe için yeterli ise de, Rası11üllah üzerine daha fazla salat. ve selarn getirilmesi düşüncesiyle 20. cümle ve 21. ayet okunuyor ve dolayısiyle hatip cemaatine şöyle söylemiş oluyor:

"Ey rnü'rninler! Yüce Allah Nebisi Hz. Muharnrned'i ulularnıştır, onu yüceltmiştir ... O'nun Allah ve melekler nezdindeki derecesi o kadar yücedir ki, Allah O'na rahmet eder, melekler dua ve istiğfar ederler. O halde ey rnü'rninler! Gelin, sizler de o şerefli Peygarnber'e salevat getiriniz ve selarn veriniz! ... " ·

· Hatip cemaattan bunu istiyor. Ama ne yazık ki, onlar hiç bir şey anlamıyorlar ve tabii olarak salat ve selarn da getirmiyorlar. Sonra imam kendisi 22. nurnaranın işaret ettiği salavat-ı şerifeyi okuyor.

Aslında bu salevatın okunduğu yer, namazlarda son oturuşta teşehhütden sonradır. Çünkü Rasülüllah'a narnazda; nasıl salevat getirileceği sorulduğu zaman, bu salevatı öğretrniştir141 ki, okunmasının hükmü curnhura göre sünnet, İmam Şafii'ye göre vaciptir.l42 Bu salevatın hutbede okunma durumuna gelince, kaynaklarda Hz. Peygamber'in ve Hulafa-i Raşid!n'in okudukları hakkında bir kayda 'rastlayarnadırn.Yalnız Hz. Eb-&: Bekr'in bir hutbesinin sonunda: "ve sallü ala nebiyyikurn Muharnrned=Nebiniz Muharnrned'e salevat getirin!" dediği rivayet edilmektedir. Ama söz konusu salevatı okuduğu zikredilrnernektedir. O, naklettiğimiz sözünü söylemiş, salevat getirmeyi müslümanlara hatırlatmış ve: "ve's-selarnu aleykurn ve rahrnetullahi ve berakatuh". deyip minherden inmiş tir. 143 · ·

B uraya kadar yaptığımız--açıklarnalardan sonra şu tesbiti yapabiHriz:

141 Hadis, müttefekun aleyhtir: Buhari, Enbiya, bab: 10; Müslim, salat. 142 İbnu'I-Hacer (ö.l449), Fethu'l-Bari, c.23, s.l92-193; ei-Kurtubl (ö.l273), el-Cami' Li

Ahkami'I-Kur'an, c.l4, s.235-236. 143 Ahmed b. Hacer, ei-Cumuatu ve Mekanetuha Fi'd-Din, s.214: İbn Ebi'd-Dunya ve

İbn Asakir zikretmişlerdir.

·· .. /

224 Yrd.Do_ç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

20, 21 ve 22. rakamlardaki metinler, fukahanın hutbe için tesbit etmiş· oldukları şartlardan, rükünlerden veya sünnetlerden olmayıp sonradan yapılan ziyade ve ilavelerdir. Bu nedenle okunmaları halinde hutbenin sıhhatine hiç bir zarar vermez; okuninası durumunda ise, Arapça metin gereğinden fazla uzatılmış olur ki, · bumin şefi' bir dayanağı yoktur.

Eğer bu kısmın içerdiği mananın cemaat tarafından anlaşılması ve gereğinin· yapılması isteniyorsa,' cemaatın anladığı dilden okunmalıçlır. Zira ·bu metni ilk okuyarilar, cerriaatın anl.aması ve gereğini yapması için okumuşlardır. Akla ve İslam'ın ruhuna uygun olan da .budur. ·

Rasfilüllah'a salevatdan sonra, birinci hutbede.olduğu gibi ikinci hutbede de mü'minlere takva tavsiye edilir. Bunun hükmü Hanefi ve Malikllerde sünnet, Şafii ve Hanbelllerde iükündür.

Örnek metinde bu husus gözden kaçmıştır. Ancak. Şafillerin dedikleri gibi "takvayı tavsiyeden maksat mevizedir, "takva'~ ve "vasıyye" lafızlarını kullanmak şart değildir, 144 denirse; bu takdirde hutbe sonunda okunan ayet:-i celile ile bu rükün yerine getii-ilmiş sayılabilir. Ancak bu .suretle rükünler arasındaki tertip bozulmuş olur ki, tertibe riayet Şafiilerde sünnettir.

Rakam 23: Bu kısım, dört halife, sahabe-i kirarn ve tabiln için duayı içerir ..

Manası:

"Allah'ırri! Doğru ve vefakar olan dört halifeden: Efendimiz Ebu Bekr, Ömer, Osman ve Ali'den, (cennetle) müjdelenen on kişiden geri kalanlardan, Mustafa'nın ev halkından, Ensardan, Muhacirlerden ve tabimden ceza gününe kadar razı ol!"

' Bu bölüm görüldüğü gibi duadan ibarettir. Emevl Halifelerinden

Ömer b. Abdilazlz'e kadar böyle bir dua yapılmıyordu. Hutbede böyle bir duayı ilk dda Ömer b. Abdülaziz çıkarmış ve ondan sonra adet olarak günümüze kadar sürdürülmüştür.

144 EI-Mecmil', c.4, s.519.

Hz.Peygamher'in Huthede İz/ediği Metod 11e Güniim'üzde Huthe Uyg ... 225

Duanın okunınasındaki amaÇ:

Emevller, hutbelerde Hz.. Ali ve bazı sahabeye sovup sayarlardı. Ömer bin Abctilaziz bu. çirkin adetfkaldırarak sahabeyi dua ve rıdvan ile andı. 145 : · ·

Ashab-ıKira111'ı dua ve rıdvah ile anmanın hükmü meridüptur.I46 Bu, yukarıda sunulan şekilde olacağı gibi daha kisa da olabilir.

Cami minberleiinde; Hz. Ali ve taraftarlarına; bazı sahabeye kötü söylendiği, sövülüp sayıldığı bir dönemde, hutbede onlara dua edilmesi, hiç şüphesiz çok güzel bir davranıştır. Zira böylece farklı siyası görüşler nedeniyle birbirlerine soguk ve hasmane davranan cami cemaatı birbirlerine ısınır ve İslam'ın istediği sevgi· ve kardeşlik vücuda gelir. İşte Ömer b. Abdulaz!z, adı geçen duayı bunun için ihdas etmiş ve okutturmuştur. Lakin bu asU gayenin gerçekleşebilmesi için yapılan duanın' cemaat tarafından anlaşılması lazım. Aksi halde gelenek devam eder, amaç tahakkuk etmez ...

Rakam 24: Mü'minlere duadanibarettir.

Manası:

"Allah'ıı:ri! Ey acıyanların ·en. çok acıyanı! Mü;min erkekleri, mü'min kadınları; müslüman erkekleri, müslüman kadınları; qnlardan yaşayanları ve. ölrtıüş olanları, rahmetinle bağışla!~.,;, ·

Burada mü'minlere dua etmenin hükmü Hanefil47, Malikll48 ve · Hanbelllerdel49 sünnet; Şafiilerde rükündür. 150 Fakat bu kadar uzun

145 İbn Teymiyye (ö.72'8/1328), Minh1kü's-sünneti'n-nebeviyye, Muhammed Reşad tahkiki, 1. baskı, I 406/1986 (bıısıldığı yer yok), c.4, s. 1 60; Karaman, Hayrettin, İslam'ın Işığında Günün Meseleleri, İst. 1988, c.l, s.35: {İbnu'I-Hiic, ei~Medhal, Mısır 1960, c.2, s.277)

146 İbn Abidln, Reddu'I-Muhtar, c.2, s.l49; Muhammed Arafe ed-Dusfikl, Haşiyetu'd-Dusı1kl, c.!, s.378.

147 EI-Bediii', c.2, s.669. 148 Haşiyetu'd-Dusfikl, c. I, s.378. 149 EI-Muğnl, c.2, s.230. 150 Muğni'I-Muhtiic, c.l, s.286.

1

226 Yrd.Ooç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

olması gerekmez, daha kısa olabilir. Bu hususu dua konusunda açıkladık.

Rakam 25: "Selam peygamberler üzerine olsun!" demek olup okunmarnas.ında hiıtbeye herhangi bir noksanlık gelmez.

Rakarn 26: "Harnd alemierin Rabbi olan Allah'a rnahsustur." dernek olup, övme ve · yüceitmenin . Allah'a has olduğu vurgulanrnaktadır. Daha önce biiinci ve ikinci hutbelerin başında söylenmiştir.; .burada tekrar edilmiştir, tekrarlanmaması hutbenin sıhhat ve faziletine nakise getirmez.

Rakarn 27: Kur~an-ı Kerim'den bir ayet-i celile olup manası şöyledir:

"Mlıhakkak ki, Allah, adaleti, iyiliği, akiabaya yardım etmeyi . einreder; çirkin işleri, fenalık ve azgınlığı da yasaklar. O, düşünüp tutasınız diye size öğü~ veriyor." 151

Aslında hutbeyi bu ayetle bitirmek matlup değildir152; hutbenin rükünlerinden olan duadan bahsederken hutbeyi "yağfirullahu lena ve lekurn" veya ".estağfirullahe ll ve lekurn" diyerek bitirrnenin rnendüp olduğunu söylemiştik. Fakat Ömer b. Abdülaz!z'den bu yana hutbeler zikredilen ayetle bitirilrnektedir~ Bunun sebebi şudur:

Bınevi Halifeleri daha önce belirttiğimiz gibi hutbelerinin sonunda Hz.Ali'ye sövüp sayarlardı. Ömer b. Abdülaz1z, hilafet makamına geçince, selefierinin yaptıklarına karşılık, bu ayeti okuruayı ihdas etti. 153.

Ayet-i celilenin okunması, hutbenin şart, rükün veya sünnetlerinden biri olması dolayısiyle olmayıp rnevize (vaaz ve nasihat) kabilindendir. Zira ayette müslümanları adalete, iyiliğe ve akrabaya yardım etmeye yöneltme; çirkin işlerden, fenalık ve azgınlıktan caydırrna vardır. ·

151 16/Nahl: 90.

152 Haşiyetu'd-Dusfikl, c.l, s.382 . . 153 Haşiyetu'd-Dusfikf, c.!, s.382.

r ı Hz.Peyganıber'in Hutbede İz/ediği Metod ve Günilmiizde Huthe Uyg.;. 227

Bu nedenle ayetin okunınasındaki amaç, müslümanları ayetin içerdiği hususları gerçekleŞÜrmeye yöneltmektir. Tabii ki Ömer b. Alıdülaziz ve hatipleri bu ayeti okurken cemaat anlıyordu. Ve o zamandan beri bu ayet cemaat anlasın anlamasın ri'linberlerimizden günümüze kadar okunmuş gelmiştir.

Nihayet T.C. Diyanet İşleri Başkanlığı, Ömer b. Abdülazlz'in niyetine uygun olarak, 24.06.1993 gün ve 516 sayılı ve 99 nolu genelgesinde, bu ayetin Kur'an lafzı okunduktan sonra Türkçe mealinin verilmesini müftülüklere tamim etmiştir ve bu karar gerçekten çok isabetli olmuştur.

Rakam 28: Bu metiri İsra suresinin lll. ayeti olup meali şöyledir:

"Çocuk edinmeyen, hakimiyette ortağı bulunmayan, acizlikten ötürü bir dosta da ,ihtiyacı olmayan Allah'a harndederim de ve tekbir getir<:?rek O'nun ş ariını yücelt."

Hatip, bayram hutbelerinin sonunda bundan önceki ayeti değil, bu ayeti okur.

Kaynaklara dayanarak· buraya kadar verdiğimiz bilgilerin ışığında, hutbe için dört mezhebin görüşlerini kapsayacak nitelikte şöyle Arapçfl bir metin veya benzeri bir metin tesbit edilebilir:

.J ~ Al.JI ~ ~ ~ i)WI J ö)l_JI J .Al.J ..ı-..:1.1

·"-'~ J .J ~~ r~ 0i ~i~ Al.Jı ~!.u ı ~ 0i ~i .J .~

[&. ö~~ Jü.to ~ ~» :dw Al.Jı Jü .~~i .J Al.Jıı.,iı

154

Bu Ar~pça metin okunduktan sonra arzu edilen konuda cemata Türkçe öğüt verilir. Öğüt bitince, İhlas suresi okunacak miktarda

. oturulur ve İstirahat edilir. Peşinden ayağa kalkılır ve ikinci hutbe olarak şu Arapça metin veya benzeri bir metin ukunur:

154 99/ez-Zilzal: 7-8.

i' 1

ı

ı ı

[,

228 · Yrd.Doç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

·ıLJ ~ .JJ'.~ ~ ~ ~j:-' ~j J . .JJ ..W.I

·fJ·j J ~~~jJ .~Lb·J .JJII.S.A ~) J

Bu metnin veya b~nzerinin oku~masından sonra hutbe bitiniş olur ve minherden inilir, cuma namazını kıldırmak üzere mihraba geçilir

SONUÇ

Cuma ve bayram hutbeleri hakkındaki bu mütevazi araştırmaını-" esnasında aşağıdaki sonuçlara ulaşmamız mümkün olmuştur:

1. Cuma hutbesinin hükmü farz, bayramınki sünnettir.

2. Cuma hutbesi, cuma namazının sıhhatının şartlarından olup iki rekat namaz yerine kaimdir ve onsuz cuma sahih olmaz. ·

• 1

3. Imarnın minher önünde, minberin bazı basamaklarında ve· son basamakta; iki hutbe arasındaki oturma esnasında el açarak veya· açmadan okuması gereken mesnün ve me'sür herhangi bir dua· yok­tur; sünnete uygun olan, sözü edilen yerierde herhangi bir duanın okunmamasıdır.

4. Adına "terkiyye" ~enilen ve cumanın ilk sünneti ile ezan arasında müezzin tarafından bazı ayet ve duaların okunınası sonra­dan çıkarılan· ve günümüze kadar sürdürülmüş olan bir adet olup terkedilmesi, sünnetin ihyası olur. ·

5. Hutbede "hamd" ve "salat" lafızları hariç, bazı deyim ve lafızların kalıplaşmış olarak hiç değişmeden her hutbede sürekli okunınası gerekmez; konu gereği değişik lafızlar ve ifadeler kullan­mak daha uygundur.

6: Hutbenin Arapça icra edilmesinin şart olup olmadığı hakkında mezhepler arasında ihtilaf bulunmaktad'fr. İhtilafı hertaraf etmek için hutbenin rükün ve sünnet. kısımlarını Arapça eda ettikten sonra, hutbeyi cemaatın anlayacağı dilde tamamlamakta şer'an bir sakınca yoktur. Her 'iki hutbede -mezhepler ·arasındaki ihtilafa binaen- rükün, sünnet ve mendüp olarak Arapça ·okunması gereken

Hz.Peygamher'in Huthedeİzlediği Metod ve Günümüzde Huthe Uyg . .-. 229

metin miktarı 4-5 satırı geçmez. Eğer imam, huthede miktarını belirttiğimiz bu metni okur ve hiç! Türkçe okumadan minherden inse, hutbe sahihtir; çünkü hutbenin gereği· yapılmıştır. Zira hutbenin sıhhati için cemaatın hutbeyi anlaması şart değildir. Cemaatın hutbeyi anlaması, hutbenin amacının tahakkuk etmesi bakımından önemlidir. Bu bakımdan, Arapça hutbe okumakla, hutbe sahih olur, fakat cemaat anlamadığı için istifade edeinemiş ve böylec:e amaç da gerçekleşmemiş olur. · ·

· Fıkh! qüküm böyle olduğuna göre, hutbenin Atapça metnini fazla uzatmaya hiç ·gerek yoktur. Belirttiğimiz şekilde hutbede 4-5 satırlık Arapça bir metinle yetinip, cemaata anladığı dilden daha çok

· öğüt verme cihetine gidilinelidir. · · · ·

Bu cümleden olarak, örnek metinde (1, 2, 3, 13, 14, 15, 16, 17, 20, 21, 22, 23) rakamları ile işaret edilen kısımlar hutbe metninden çıkarılabilir veya bunlardan cemaatı bilgilendirme ve onlara öğüt verme amacıyla okunan (14, 15, 16, 20, 21, 23,:27} nurriaralarla gös­terilen kısımların Türkçesi verilebilir ve böylece hutbenin amaemın gerçekleşmesi temin edilmiş ohır. ·

7. 'H u thelerde okunınası ·şart, rükün. veya sünnet olmayan ibare,. · lerin devamlı okuiıması, cemaatı yanıltır; çünkü cemaat o gibi ibare­lerin sürekli okunmasından, okunmalarının vacip olduğu kanaatine varır ki, onlara bu kanaatın verilmesine sebep olmak doğru değildir.

' s; Hutbeier gereğinden fazla uzatılarak cemaat usandırılm~malıdır; sünnete uygun olan orta bit. zamanlama yap­

: maktır.

9. Hutbele~de cemaat arasına fitne sokacak, onları birbirlerine düşürecek ihtilaflı sözlerden, anlaşılması zor veya mümkün olm'ayan kelime ve deyimlerden kaçınılmalıdİr.

10. Hutbede Arapça kısımlar, teğanni ile değil; hitabet üslfibu ile ok:unmalıdır. ·

1 1. Cum~, ve bayram hutbeleri, müslümanlan bilgilendirme ve yönlendirme bakırnindan çok Önemli bir . vasıta olup, gerektigi. şekilde ve titizlikle değerlendirilmelidir.

23Ö Y..rd.Doç.Di·.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

KA)'N'AKLAR

1. Kur'an-ı Kerfm.

2. Abdu'l-Gani Abdu'l;.Halık,. Hucciyyeıü:s-sünneh, Daru'l­vefa, ll. baskı, 1413/1993 A.B. Devletleri. .

3. Ahmet b. Hacer, el,.Cumatü ve Mekanetüha fi'd-Din, 1. bsk., Devha-Katar 1399 h., tek cilt.

4. el-Ayni: Bedruddin Mahmud b. Ahmed, (ö.855 h.-1451 . m.), Umdetu'l-Kari Şarlıu Sahihi'l-Buhari, (nşr. Dar. İhyai't-Türasi'l-Arab!), tab' yeri ve tarihi yok, cüz adedi: . (1-25). i

5. el-Baberti: Muhammed b. Mahmud, (ö .. 786~1384), Şarhu'l-İnaye ale'l~Hidaye (Şarhu Fetht'l-Kadir ile beraber), Mısır 1970, (1-10).

6. el-Beyhaki: Ahmed b. ei-Hüseyn b. Ali (ö.458-1066), es-Sünenu'l-Kubra, {nşr. · Daru'l-Ma'rife), Beyrfit­Lubnan, (tarihsiz); 1-10.

7. el-Buhari: Muhammed. b. İsmail (ö. 256-870), Sahihu'l-. Buhari (nşr. Muhammed Özdeiı1ir), İst. 1979, (1-8).

8. el-Buhuti: Mansur b. Yuiıis b. İdris (ö. 1051-1641), Şarhu Munteha'l-İradat, (nşr. Alem'u'l-Kütüb), Bayrfit (tarihsiz), 1-3.

-er-Ravzu'l-Murbi', Şarhu Zadi'l-Mustenkı', (nşr. Daru'l­Fikr), 6. bsk. (1-2). ·

-Keşşafu'l-Kına' an Metni'l-İkna' (nşr. Alemu'l-Kütüb), Beyrfit 1983, (1-7). ·

9. ei-Cessas:Ahmed b. Ali er-R.~zi (ö;370-981), Alzkômu'l­Kw·an, Muhammed es-Sıddik tahk. 2. bsk. (nşr. Daru'l­Mushaf), Kahire, (1-5):

. .

Hz.Peygamher'in Huthede İz/ediği Metod ve GünümüzdeHuthe Uyg ... 231

10. el-Ceziri: Abdurrahman el-Ceziri (ö.1360-1941), . Kitabu't-Fıkh ale'l-Mezahibi'l-Erbea, (nşr. Dfuu İhyai't­Türasi'l-Arab!, 7. bsk., ı986 baskı yeri yok, (1, 5).

ı 1. Çakan. İ. Lutfi-İ.Gündüz, M~ Çiçek, İmam-Hatip Liseleri İçinHitabet ll. Sınif, MEB Yayınları, 19~2.

12. ed-Derdir: Seydi Ahmed ed-Derdir (ö.1201-1786), eş­Şerhu'l-Kebfr (Haşiyetü'd~Dusukf ile beraber), (nşr. baru'l-Fikr), tab; yer ve tarihi yok, (1-4).

13. ed-Dusuki: · Muhammed b. Arafe (ö.1230-1815), Haşiyetu'd-Dusukf, (nşr. Daru'l-Fikr), tab' yeri ve·tarihi yok, (1-4).

14. Devlioğlu Ferit, Osmanlıca TürkÇe Ansiklopedik Lügat, (nŞr. Aydın Kitabevi), Arikara, ı982, ı cilt.

ı5. el-Feyruzabadi: Muhammed b. Ya'kup (ö. 817-1414), el-Kamusu'l~Muhit, (rişr. Müessesetü'r-Risale), 2. bsk., Beyrut, 1987, ı cilt

16. el-Hasketi: Muhammed b. Ali b. Muhammed. (ö. 1088-1677), ed-Durru'l-Muhtar, Şarhu Teriviri'l-Ebsar,

· (Haşiyetü Reddi'l-Muhtar ile beraber), 2. bsk. (nşr. Daru'l-Fi~), 1979, (1-8), tab' yeri yok. ·

17. el-Heysemi: Ali b. Ebi Bekr (ö. 807-1405)J.Mecmeu'z­Zevaid ve Menbeu'l-Fevaid, (nşr. Daru'r-ReyY.an Kahire-Daru'l-Kütübi'l-Arabiyye· Beyrl.ıt,..Lübnan, · Tarihsiz, (1-10).

18. el-Hıraşi: Muhammed b. Abdillah, el-Hıraşf ala Muhtasari Halil, (nşr. Dar Sadır), Beyrut-Lübnan, (tarihsiz), 1-8. ·

. .

19. İbn Abidin: ·Muhammed Emin (ö.1252-1836), Haşiyetü Reddi'l-Muhtar, 2. bsk. (nşr. Daru'l-Fikr, tab' yeri yok), (1-8)

.232 Yrd.Doç.Dr.HasanAli GÖRGÜLÜ

20. İbnu'l-Arabi: Muhammed .b. Abdiilah (ö.543/1148), Ahkamu'l-Kur'&n, Ali Muhammed el-Becavi tah., (rı.şr.

· İs~ el-Bab! el-Halebi), Mısır (tarihsiz), (1-4).

2L İbnu'I-Cevzi: .Abdurrahman b. ,Ali b, Muhammad , Ebu'I~Ferac, (ö.597-1291); Zarj.u'l-Mesir jf Ilmi't~ Tefsir, 4. bsk., (nşr. el-Mektebu'l-Islami), Beyrut 1987, (1-9). . .

22. İbnu'l-Esir: el.;Mubarek b. Muhammed el-Cezeri - (ö.606-1210), Camiu'l-Usul jf Ehadisi'r-Rasul,

Abdulkadir el-Arnavut thk., (nşr. Mektebetu'l-Halevani­Mektebetu' Daru'l-B~yan), 1971, .tab' yeri yok, (1-11)

23. İbn Hacer: Ahmed b. Ali b. Muhammed (ö.852-1449), Fethu't-Bari Bişerhi Sahihi'l-Buharf, .thk. heyet, (nşr.

· Mektebetu'l-Kulliyati'l-Ezheriyye), Mısır 1978, (1-28).

24. İbn Hazm: Ali b. Ahmed, (ö.456-1064), d-Muhalla bi'l­asar, thk. Abdulgaffar Süleyman, (nşr. Daru'l­Kütübü'lArabiyye), Beyrut-Lübnan 1988, (1-12).

25, İbn H iş am Abdolmelik b.· Hi şam (ö. 213-828), e s­Sir tü 'tı-N ebeviyye, thk. Mustafa es-Saka ve arkadaşlan, 2. bsk., (nşr. Mustafa el-Babi el-Halebi), Mısır 1955, (1-4).

26. İbnu'I-Hümam: • Muhammed b. Abdulvahid (ö.861-1457); Şarhu Fethı'l-Kadir, 1. bask., (nşr. Mustafa el­Bab! el-Halebi, Mısır 1970, (1-10).

27. İbnu'l-Kayyim: Muhammed b. Kayyim el-Cevziyye (ö.751-1350), Zadu'l-Mead jf Hedyi Hayri'l-Ibad, Şuayb ve A. Arnavut thk., 23. bsk., (nşr. Müessetü'r­Risale), Beyrut 1989, (1-5).

28. İbn Kudame: Abdullah b. Muhammed J>. Kudame (ö. 620-1223)', el-Muğnf, thk. TaMi M. ez-Zeyni, (nşr. el­Mektebetu'l-Kahira), Mısır 1968, (1-10)

•i

,'. "

Hz.Peygamber'in Hutbede izlediği Metad ve Günümüzde Hutbe Uyg ... 233

29. İbn Mace: .Muhammed· b. Yezid (ö.273-887), es.:.Sünen, Thk. M. F. Abdulbaki, (nşr. el-Mektebetu'l-Ilmiyye), Beyrut-Lübnan (tarihsiz), (1-2).

30. İbn Miilik:. Muhammed b. Abdiiiali b. Malik (ö.672-1274), İkmalu'l-İ'ltim Biteslfsi'l~Kelam, thk. Sa'd b. Hamdı1n el-Gamid!, 1. bsk., (nşr. Mektebetu'l-Medeni), Cidde 1984, (1-2).

' 31. İbn Manzfir: Muhammed b. Mukrim b. Manzfir (ö.711-

1311), Lisanu'l-Arab, (nşr. Dar Sadır), Beyrut, (Tab' tarihi yok), (1-15).

32. İbn Neccar: Muh~mmed b. Ahmed b. Abdi'l-aziz b. ei­Fettfihi (ö.972 h.), Şarhu'l-Kevkebi'l-münfr,

. Muhammed Zuhayll ve Nezih Hammad tahklki, Daiu'l­fikr, 1400/1980 Dımışk.

33. İbn Rüşd: Muhammed b. Ahmed b. Rüşd (ö.595-1198), Bidayetu'l-Müctelıid ve Nihayetii'l-Muktesıd, (nşr. Daru'l-Fikr), (tab' yeri ve tarihi yok), (1-2) ..

34. İbrahim Mustafa ve arkadaşları, el-Mu'cemu'l-Vasit, (nşr. el-Mektebetü'l-llmiyye), Tahran, (tarihsiz), (1-2) .

• 35. Karaman· ·Hayreddin, İslamın Işığznda Günü.n Meseleleri;

(nşr. Nesil Yayınları), İst. 1988, (1-2)

36. el-Kasani: Ebu Bekr el-Kasani (ö.587-ll91), Bedaiu's­Sanai' fi Tertibi'ş-Şerai', (nşr. Zekeriyya Ali Yusuf), Mısır (tarihsiz), (1~10).

37. Kasım el-Konevi (ö.978 h.), Enfsu'l-Fukaha; thk. Ahmed el-Kubeysi, (nşr. Daru'l-Vefa), 1. bsk., Cidde 1986, 1. cilt.

38. el-Kurtubi: Muhammed b. Ahmed ei-Kurtubi (ö.671-1273), el-Cami' li Ahkami'l-Kur'an, (nşr. Daru'l­Kütübi'l-Arabl), Kahire 1967, {1-20).

234 YrdDoç.Dr.Hasan Ali GÖRGÜLÜ

39; el-Merğınani:Bı,ırhaneddin Ali b. el-Merginani. (ö.593-1197), d-Hidaye Şarhu Bidayeti'l-Mubtedi (Fethu'l­Kadirle berabeı), X: bsk., (nşr: Mustafa el-Bab!- el­Haleb1), Mısıf 1970, (1,!0).

' .

40.el-Meydani: Abdulğani .el-Ganimi el-Me.ydani (ö.129.8-1881), el-Lubab Şarhu'l-Kitab, Mahmud

·Emin thk. (nşr. Daru'l-Kitabi'l-Mun1r), (tab' yeri ve tarihi yok), (1-4).

41. Muhammed Ebu Zehı;-a, Usulu'l-Fıkh, Daru'l-Fıkri'l-Arab1, 1377/1958. .

42. Muslim: el-İmam Müslim (ö.261-:-875), Sahihi Müslim . . (Nevevl'nin şarhı ile beraber), 1. bask., (nşr. Dar İhyai't-Turasi'l-Arab1), Beyrut-Lübnan, 1929, (t:-18).

43. Naim. Ahmet, Tecrid-Sarih Tercemesi ve Şerhi, 12. bsk., (nşr. · DİB), Ankara 1991, (1-12).

44: en-Nesai:. Ahnied. b .. · Şuayb · (ö.303-910), es-Sunen · (Suyutl'nin şarhı ile beraber), (nşr. el-Mektebetu'l­llmiyye), Beynıt-Lübnim, (tarihsiz), (1-8).

45. en-Nevevi:. Yahya b. Şeref en-Nevevi (ö.677-1278), el-Mecmu' Şarhu'l-Mühezzeb (Rafii'nin Fethu'l.,Azizi ile }?eraber), nşr: Daru11-Fikr, Tab' yeri ve tarihi yok, (1-15); Ravzatu't-Talibin ve Umdetu'l-Mujtfn, 2. bsk., (nşr. el-Mektebu'l-İslaınl)., Beyrut, 1985, (1-12).

46. Se·rahsi: Muhammed es-Serahsi (Şemsuddin) (ö.490-1097), Kitabu'l-Mebsiıt, 3. bsk., (nşr. Daru'l-Ma'rife), Beyrut-Lübnan, 1978, Ü-30) ·

47. eş-Şafii: :Muhammed b. İdris (ö.204~-819), el-Umm, (nşr. Daru'l-Ma'rife), Beyrut-Lübnan (tarihsiz), (1-8).

48. eş•Şevkani: Muhammed b. Ali b. Muhammed (1250-1834), Neylu'l~Evtar; son baskı, (nşr. Mustafa el-Bab! el-Haleb1), Mısır (tarihsiz), (1-8).

Hz.Peygamber'in Hutbede izlediği Metod~·e Günümüzde Hutbe Uyg... 235

49. ·eş-Şirbini: Muhammed el-Hatib eş-Şirbini (ö.977-1570), Muğni'l-Muhtac, (nşr. Daru'l-Fikr), (baskı yeri ve tarihi_ yok)., (1,.4) .

. 50. et-Tahavi: · Ahmed b. Muhammed b. Selam e (ö.321-933), Muhtasaru't-Tahavf, Ebu'I-Vefa el-Afğani thk., (nşr. İhyau'l-Maarifi'n-Nomaniyye), ·Haydar Abad-Hind, (tarihsiz, 1 cilt).

51. Yüzendağ Ahmet, Hitabet Dersleri, DİB. Yn. Ankara 1964.

52. Zemahşeri: Mahmud ez-Zemahşeri, Carullah (ö.538-. 1144), el-Keşşaf an Hakaikı't-Tenzil... (nşr. Darul- ·

Ma'rife), Beyrut-Lübnan (t.arihsiz), (1-4).

53. ez-Zerkani: M. Alıdulaziz ez-Zerkani, Mena_hilu'l-Irfan jf ulumi'l-Kur'an, (nşr. Daru'l-Fikr), (tab' yeri ve tarihi yok), (1-2).. · ·

-J