SOJA (Glycine hispida)

-Seminarski rad-

SADRŽAJ:

1. UVOD................................................................................................................................3

2. ZNAČAJ SOJE..................................................................................................................4

2.1. Privredni značaj soje................................................................................................4

2.2. Agrotehnički značaj..................................................................................................5

3. PORIJEKLO I RASPROSTRANJENOST SOJE...............................................................6

4. BOTANIČKA KLASIFIKACIJA......................................................................................8

5. MORFOLOŠKE OSOBINE...............................................................................................9

5.1. Faze razvoja soje......................................................................................................17

6. AGROEKOLOŠKI USLOVI GAJENJA SOJE...............................................................18

6.1. Odnos soje prema

toploti.........................................................................................18

6.2. Odnos soje prema vodi............................................................................................19

6.3. Odnos soje prema svijetlosti...................................................................................19

6.4. Odnos soje prema zemljištu....................................................................................19

7. AGROTEHNIČKE MJERE PROIZVODNJE SOJE.......................................................20

7.1. Plodored....................................................................................................................20

7.2. Obrada zemljišta......................................................................................................20

7.3. Đubrenje...................................................................................................................21

7.4. Sjetva soje.................................................................................................................22

7.5. Njega usjeva..............................................................................................................24

7.6 Žetva soje...................................................................................................................27

8. PRERADA SOJE I PROIZVODI OD SOJE....................................................................28

9. LITERATURA.................................................................................................................29

2

1. UVOD

Soja vodi porijeklo iz Azije. Pretkom kulturne forme soje smatra se divlja soja

(Glycine ussurienssis). U Kini se gajila još prije 4000-5000 godina. U Evropu je prenesena krajem

XVII vijeka, a njeno značajnije širenje počinje tek početkom XX vijeka.

Na prostorima bivše Jugoslavije prvi put je donešena početkom XX vijeka, a njena značajnija

proizvodnja počinje 1934 god.

Soja ima veliki agrotehnički značaj. Privredni značaj soje ogleda se prije svega u hemijskom

sastavu zrna, što se vidi iz tabele br. 1.

Tabela br. 1. hemijski sastav soje

PROTEINI 35-50% ULJA 13-24%UGLJENI HIDRATI 34% PEPEO 5%

To je bjelančevinasto-uljna biljka sa visokim sadržajem minerali i vitamina u zrnu. Sadržaj

vitamina u zrnu soje je značajan ne samo po velikom procentu nego i zbog aminokiselina (lizin,

triptofan, metionin itd). Zbog svega toga soja ima veliku primjenu u ishrani ljudi i životinja, kao i

u industriji boja i lakova, te farmaceutskoj, tekstilnoj i drugim industrijama.

Agrotehnički značaj soje je takođe višestruk zbog toga što:

- svojim dobro razvijenim korjenovim sistemom popravlja strukturu zemljišta dajući mu povoljne

fizičko-hemijske osobine,

- dobar je predusjev ,skoro za sve, ratarske kulture,

- obogaćuje zemljište azotom ( ostavlja 60-200 kg/ha N),

- može se koristiti kao zelenišno đubrivo ( siderat) jer stvara relativno veliku nadzemnu masu.

Trenutne površine pod sojom u Evropi iznose 392 000 ha, a u RS 4330 ha, odnosno 1,3% zasijanih

površina sa prosječnim prinosom 2,6 t/ha.

3

2. ZNAČAJ SOJE

2.1. Privredni značaj

Soja prestavlja najvažniju proteinsko-uljnu biljku.

Za veliki privredni značaj soje zaslužan je hemijski sastav zrna:

- 30-50% proteina

- 18-24% ulja

- 34% ugljenih hidrata

- 5% pepela ( minerala K, P, S, Ca, Fe, Mg, Na.)

Sjeme soje sadrži značajnije vitamine: A1, B1, B3, B6, C, D, E, K. Pored toga proteini soje imaju

visoku biološku vrijednost i sadrže 12 esencijalnih aminokiselina, neophodnih za ishranu ljudi i

životinja od kojih su najznačajnije: lizin, triptofan, metionin, cistin...itd.

Soja je značajna kao i uljana kultura. Sojino ulje spada u grupu polusušivih ulja, a dobija se

hladnim cijeđenjem sjemena. Sojino ulje sadrži oko: 95% triglicerida i 5% fosfolipida od kojih su

najvažniji lecitin (4%). Ulje soje se koristi za ljudsku ishranu, ali i u tehničke svrhe i u

farmaceutskoj industriji. No, i pored visokovrijednih sastojaka, zrno soje sadrži i štetne materije

kao što su: ureaza, tripsin. Te štetne materije smanjuju biološku vrijednost. Glavne metode za

odstranjivanje ovih štetnih materija su:

- vlažno zagrijavanje ( kuvanje i autoklaviranje)

- suvo zagrijavanje i prženje

- ekstrudiranje i infracrveno zagrijavanje

- mikroniziranje

Soja ima veliki značaj i u ishrani domaćih životinja. Sojina sačma nakon izdvajanja ulja i posno

sojino brašno su veoma kvalitetna bjelančevinasta komponenta stočne hrane. Sojina sačma sadrži

44-48%, a brašno 38-52% proteina. Zelena masa soje predstavlja kvalitetno voluminozno hranjivo

u stočarstvu. Ono sadrži oko 15,1% bjelančevina, 45,5% bezazotnih ekstraktivnih materija, 11,1%

mineralnih materija. Prinos zelene mase soje se kreće 30-50 t/ha što obezbjeđuje 1000-1500 kg

proteina i 800-1000 kg mineralnih materija. Čak i slama soje koja sadrži 4-8% proteina je dobra

za ishranu ovaca. Po hranjivoj vrednostima sojino zrno je nezamjenjivo u intezivnoj stočnoj

ishrani. Međutim da bi se ono koristilo u stočnoj ishrani mora se prethodno doraditi, tj.moraju se

odstraniti štetni sastojci iz zrna kao što su tripsin inhibitor, ureaza, hipooksidaza i drugi koji kod

životinja dovode do poremećaja metabolizma, ugljenih hidrata i aminokiselina, apsorpcije masti i

hipertrofije pankreasa.

4

2.2. Agrotehnički značaj

Soja ima veliki agrotehnički značaj. Dobar je predusjev skoro za sve ratarske kulture. Svojim

dobro razvijenim korijenovim sistemom popravlja strukturu zemljišta, dajući mu povoljne fizičko-

hemijske osobine. Zahvaljujući simbiozi soje sa bakterijama na korijenu (azotofiksatori) ona ne

samo da podmiruje svoje potrebe za azotom več i obogaćuje zemljište sa 60-120 kg organskog

azota, što je po vrijednosti ravno 600-1200 kg ili 20% azotnog đubriva. Soja rano stasava pa se

poslije žetve soje zemljište za naredni usjev može kvalitetno i pravovremeno obraditi. Soja se

može koristiti i kao zelenišno đubrivo (siderat), jer stvara relativno veliku nadzemnzu masu.

Kod jednofazne žetve, žetveni ostaci se zaoru i na taj način se zemljište obogaćuje

organskom materijom, što u velikoj mjeri utiče na popravku fizičkih, bioloških i hemijskih

osobina.

ISHRANA LJUDI BJELANČEVINE

SJEME ISHRANA STOKE ULJE ISHRANA LJUDI

INDUSTRIJSKI PROIZVODISOJA VEGETATIVNA MASA -SVJEŽA STOČNA HRANA -ANSILIRANA -SJEME

AGROTEHNIČKI ZELENIŠNO ZNAČAJ ĐUBRENJE

5

3. PORIJEKLO I RASPROSTRANJENOST SOJE

Soja vodi porijeklo iz Azije. Kao pretkom kulturne forme soje smatra se divlja soja

Glycine ussurienssis. Veoma je stara kulturna biljka i na orijentu ima dugu istoriju za

ishranu ljudi i domaćih životinja. Iako je bila poznata u Kini i Mandžuriji, sporo se širila po

svijetu. U Evropu je donesena 1692. god. zahvaljujući botaničaru Engelbertu Kaemferu.

Njeno gajenje u Evropi počinje u 19 vijeku. U Francuskoj je prvi put zasijana 1840 godine.

Do tada se gajila samo u botaničkim vrtovima. Njena masovna proizvodnja i prerada

počinje tek nakon izgradnje prve fabrike za preradu zrna soje 1908. godine u Engleskoj. U

SSSR-u njeno značajno širenje počinje tek 1932. godine. Na naše prostore soja je donesena

početkom XX vijeka, a prvi ogledi sa sojom obavljeni su 1873. kod Dubrovnika. Značajna

proizvodnja počinje 1934. godine izgradnjom tvornice ulja u Zagrebu. Danas se soja gaji u

svim dijelovima svijeta. Na sjevernoj zemljinoj polulopti rasprostranjena je od Ekvatora pa

skoro do 56º geografske širine, a na južnoj polulopti od 0-45º geografske širine. Soja po

proizvodnji zauzima peto mjesto u svijetu, odmah poslije riže, pšenice, ječma i kukuruza. U

2005. godini najveći proizvođač soje je SAD, zatim Brazil, Argentina, Kina, Indija,

Kanada, što sa vidi iz tabele br. 2.

Tabela br. 2. Proizvodnja soje u svijetu u 2005. god. u milionima tona ( FAO)

SAD 82,8

BRAZIL 50,2

ARGENTI 38,3

KINA 16,9

INDIJA 6,0

KANADA 3.0

SVIJET 209.5

6

Grafikon br. 1. Procentualna zastupljenost površina pod sojom u svijetu

J. Amerika31%

Evropa2%

Azija23%

S.Amerika43%

Afrika1%

Australija0,07%

Ostali0,10%

Proizvodnja i prosječni prinos BIH prikazani su u tabeli br. 3.

GODINA

POŽNJEVENAPOVRŠINA (ha)

PROIZVODNJA ( t )

PROSJEČANPRINOS ( t/ ha )

1998 260 905 3,5 1999 241 742 3,1 2000 363 436 1,2 2001 290 439 1,5 2002 364 769 2,1 2003 570 845 1,5 2004 435 919 2,1

7

5. BOTANIČKA KLASIFIKACIJA

Soja pripada familiji Fabace, rodu Glycine, vrsti Glycina hispida (Moench) Max., a

ona se dalje dijeli na tri podvrste:

1. Glycine hispida ssp. japonica Enk.

2. Glycine hispida ssp. manshurica Enk.

3. Glycine hispida ssp. chinensis Enk.

Najveći broj sorti pripada drugoj podvrsti. Pored ovih podvrsta postoje i druge podvrste

kao što su:

a) poludivlja soja Glycine hispida ssp. gracilis

b) indiska soja Glycine hispida ssp. indica

c) korejska soja Glycine hispida ssp. korejensis

d) slavonska soja Glycine hispida ssp. slavonica

U okviru svake podvrste postoji veći ili manji broj varijateta koji se grupišu na osnovu boje

i oblika sjemena, boje i oblika pupka, boje dlačica. Postoji i podjela sorti prema svrsi

gajenja (sorte za proizvodnju zrna, sorte za proizvodnju zelene mase i kombinovane sorte ).

Danas se najviše koristi podjela sorti prema dužini vegetacionog perioda sa intervalima od

po 10 dana počev od izrazito ranih sorti ( 000 sorte sa 3 nule ), sa vegetacijom od 80 dana,

( 00 sorte sa 2 nule ), sa vegetacijom od 80 – 90 dana, a sorte sa vegetacijom od 90 – 100

dana sa jednom nulom ( 0 ). Ostale sorte se obilježavaju rimskim brojem od I do X. Sorta

X je jako kasnostasna sorta. U Republici Srpskoj za proizvodnju zrna dolaze u obzir sorte

od 00 do II grupe sazrijevanja, a ostale služe za proizvodnju soje u zelenom stanju kao

krmno hranjivo.

8

6. MORFOLOŠKE OSOBINE SOJE

Slika br 1. morfološki izgled soje

Soja ( Glycine max. L ) je samooplodna diploidna ( 2n = hromozoma ) jednogodišnja

zeljasta biljka, koja ima sposobnost da vezuje atmosferski azot putem azotofiksacije.

9

Korijen

Soja ima jak korjenov sistem, po obliku

vretenast i veoma dobro razgranat. Ima veliku

apsorpcionu moć. Korjenov sistem se sastoji od

glavnog vretenastog korjena i sekundarnog korjenja.

Glavni korjen prodire u dubinu i do 150 cm, što zavisi

od sorte i fizičko – hemijskih osobina zemljišta.

Sekundarno korjenje je rasprostranjeno u podoraničnom

sloju na dubini od 30 – 50 cm.Dubina korjena soje u

prvim fazama razvoja se razvija znatno brže nego

nadzemni dijelovi.

Rast korijena u vrijeme nalijevanja zrna je usporen, a potpuno prestaje pred fazu fiziološke

zrelosti. Primarna građa korjena sastoji se od tri djela:

1) Rizoderme ( caliptre ) – odgovara epidermisu stabljike samo što nema niti stome ni bentikulu

nego samo korjenove dlačice koje nisu kutinizirane.

2) Primarna kora koja se sastoji od vanjskih ćelija eksderma ispod kojih se nalaze parenhimske

ćelije.

3) Stanice centralnog cilindra nastale iz prokambija, a sastoji se iz primarnog ksilema, primarnos

floema i pericikla.

4) Na vrhu korjena se nalazi korjenova kapa (kaliptra) sastavljena od meristemskog tkiva i

rizodermisa. Važnost korjenovog sistema soje je u tome što on direktno utiče na visinu prinosa, što

je povezano sa njegovom usisnom moći. Time se povećava lisna površina, broj mahuna po biljci i

broj zrna u mahuni a samim tim i prinos.

10

Kvržične bakterije

Kao i kod ostalih mahunjača, na korjenu soje se formiraju kvržice u kojima žive bakterije

azotofiksatori (Rhizobium japonicum i drugi sojevi). Simbioza između bakterija i korjena soje ide

u tom pravcu da bakterije od soje uzimaju ugljikohidrate i dr. Hranjiva, a soju obezbjeđuju azotom

( Imaju sposobnost da vežu atmosferski azot, pomoću enzima nitrogenaze i prevode ga u NO3ˉ -

nitratni oblik koji je pristupačn biljkama ). Kvržične bakterije se isključivo oko korjenovog vrata

na primarnim i sekundarnim žilicama do dubine zemljišta oko 15 – 20 cm.

Slika br. 3. korjen sa kvržicama

Broj kvržičnih bakterija na korjenu soje varira

u jako širokim granicama ( može biti i do 120 ) u

zavisnosti od niza faktora. Kvržice se počinju

stvarati na korjenu soje od momenta infekcije

korjena bakterijama ( Rhizobium japonicum i dr.)

kroz korjen dlačice. Nakon infekcije 2 – 3

sedmice, počinju fiksaciju N iz vazduha i

sposobne su da biljke hrane azotom.

U populaciji kvržičnih bakterija u zemljištu

mogu biti zastupljeni prirodni efektivni i

neefektivni sojevi. Aktivnost sojnih bakterija

zavisi od niza faktora kao što je: areacija

zemljišta, temparatura zemljišta ( od 6 - 28ºC ),

vlažnosti zemljišta, fizičkih i hemijskih osobina zemljišta.

Od fizičkih i hemijskih osobina značajnu ulogu ima zbijenost zemljišta i pH vrijednost. Na

pretjeranom zbijenim, kiselim i alkalnim zemljištima neće doći do formiranja kvržičnih bakterija, a

time neće doći ni do fiksacije azota. Černozemi, smojnice i gajnjače, aluvijalna zemljišta, odnosno

zemljišta dobre strukture i neutralne reakcije ( pH 7 ) su najpovoljnija za razvoj kvržičnih

bakterija. Količine azota koje mogu biti vezane pomoću bakterija azotofiksatora kreću se od

100 – 300 kg od čega bakterije 75% ustupaju biljkama, a 25% koriste za svoje potrebe.

11

Stablo

Stablo soje je žbunasto, a na poprečnom presjeku je okruglo. U početnom razvoju zelene je boje

prekriveno je dlačicama, a na kraju vegetacije u fazi zrenja odrveni i poprima tamno smeđu boju.

Po habitus se dijele na:

- nezavršene tipove rasta - indeterminirani

- završeni tip rasta - determinirani.

U pogledu karaktera rasta stabla kod soje se razlikuju najćešče dvije grupe i to:

1. soja sa ograničenim ili završnim rastom-determinantnim tip-sorte vrlo ranih grupa zriobe

( 000 ) i kasne sorte zriobe od V – X grupe.

2. soja sa neograničenim ili nezavršenim rastom-indeterminantni tip

3. soja sa poluograničenim rastom ( najveći broj sorti, stablo poslije formiranja posljednih

cvjetova nastavlja nešto intenzivniji rast samo pod izuzetno povoljnim prilikama ).

Stabljika soje je začeta još u sjemenki, a sastoji se od hipokotila i epikotila koji se sastoje od

plumule sa dva jednostavna listića i prve troliske – primordija. Stablo je sastavljena od većeg broja

članaka ( nodija ), a dio stabla između dva članka je internodij. Broj članaka je najčešći od 12 –

15, dužine 60 – 130 mm. Na svakom nodiju obrazuje se list, a u pazuhu svakog lista nalaze se

pupoljci iz kojih se razvijaju bočne grane, cvasti i cvjetovi. Soja je sklona i grananju, a intezitet

grananja zavisi od sorte i agroekoloških uslova. Intezitet grananja zavisi i od gustine usjeva, što

biljke imaju veći vegetacini prostor to se više granaju i obrnuto u gustim usjevima grananje često

izostaje. Broj grana po stabljici se kreće od 1-6 pa i više grana. Visina stabljike je najčešće između

80 – 120 cm, a prva ezaža mahuna javlja se na 4 – 14 cm, đto je uslovljeno i načinom uzgoja soje.

Anatomska građa stabla soje: sa vanjske strane su epidermalne ćelije koje su kutinizirane, a iz

epidermalnih ćelija rastu dlake koje su jednoćeliske. Ispod epidermalnog sloja je sloj kolenhimskih

ćelija i 2 – 3 sloja parenhimskih ćelija ispod kojih su periciklična vlakna sastavljena od nekoliko

slojeva.

List12

Kroz razvojni stadijum soje razlikujemo 4 tipa lista ( kotiledon, primarni listovi, trolisci, zalisci ).

Sojin list je troper. Prvi par listova su postavljeni jedan prema drugom, dok su svi ostali listovi

troperi i na stablici su postavljeni naizmjenično. Pojedine liske u listu su postavljene na kratke

peteljke, sa tim da je peteljka srednjeg lista najduža dok su ostale kraće. Liske mogu biti različitog

oblika a najčešće su: okrugle, ovalne, jajaste i kopljaste, a vrh im može biti slabije ili jače zašiljen.

Listovi su uglavnom jednake veličine na cijeloj biljki, a dužina lista je od 5 – 15 cm, a širina od 3 –

19 cm. Krmne sorte imaju krupnije listove, a divlje sorte imaju sitnije listove. Površina lista može

biti ravna, glatka ili blago nabrana, a po konstituciji zbijene, tvrde, mekane i nježne. Boja lista je

od blijedozelene do tamnozelene. Broj listova po biljci je najčešće oko 10 – 20. Anatomska

građa lista soje izgleda ovako:

- sa vanjske strane epidermis

- ispod epidermisa palasidno tkivo

- sprovodni sudovi

- sunđerasti parenhim

- donji epidermis

Na liskama soje broj stoma se kreće na gornjoj strani liske oko 80 – 170, a na naličiju oko 240 –

345 cm².

Slika br. 4. Troper list soje

Cvijet

13

Cvjetovi soje izbijaju iz pazuha listova i sakupljeni su u kratke ili duge cvasti, a postavljeni su na

kratkim drškama. Boja cvijeta soje može biti bijela, blijedoružičasta do blijedoljubičasta. Boja

cvijeta zavisi od boje hipokotila i antocijana koji se nalazi u hipokotilu. Cvijetovi kod soje su

leptiraste građe koji se sastoje od: čašice, krunice, prašnika i tučak.

Čašica kod soje se sastoji od pet listova zelene boje, dužine od 5 – 6 mm, od kojih su dva

vršna potpuno srasla, a tri donja samo djelomično. Krunica je sastavljena od pet listova. Zadnji

krunični listić je najveći i naziva se zastavica ( vexillum ). Dva donja lista su srasla i izgledom

podsjećaju na lađicu i zovu se ( naviculum ), i u njoj je skriven tučak i prašnici. U cvijetu soje ima

10 prašnika, 9 međusobno sraslih, a 10 je slobodan. U prašnicima – prašnim kesama nalaze se

3 – 4 gnjezda koja se sa donje strane otvaraju i u njima se nalazi polen, koji je ljepljiv. Polen je

žute boje. Tučak se sastoji od vršnog plodnika sa 1 – 4 sjemena pupoljčića, stubića koji je kratak i

malo povijen. Žig tučka je pljosnat i širok pokriven žljezdastim bradavicama.

Soja je autogamna ( samoopldna ) biljka. Oplodnja se vrši u zatvorenim cvijetovima. Cvijetovi

soje nemaju miris.

Slika br. 5. cvijet soje

Plod – mahuna

14

Plod soje je mahuna. Mahune su duge 3 – 5 cm, najčešće prave ili blago srpasto

povijene na poprečnom presjeku ovalne. Mahuna može biti žuta, smeđa ili crna. Po

površini je najčešće maljava, gruba, kožasta i tvrda. U njoj se nalazi od 1 – 5 sjemenki,

najčešće od 2 – 3. Na jednoj biljci može biti 10 – 300 mahuna u zavisnosti od sorte i

agrotehničkih uslova. Mahuna nastaje srašćivanjem jednog oplodnog listića i dva šava.

Pucanje mahuna i osipanje sjemena je različito izraženo zavisno od sorte. Ono nastupa u

prezrelosti, a naročiti ako se smjenjuje vlažno i suho vrijeme. Zato selekcija teži da stvori

sorte koje prvu mahunu formiraju visoko od zemljišta ( do 20 cm ) i koje u žetvi ne pucaju.

Anatomska građa mahune soje:

- epidermis koji se sastoji iz jednog reda zadebljalih čelija koje su pigmentirane.

- ispod epidermisa je sloj parenhimskih čelija, imeđu koji su raspoređeni vlaknasti

sudovi

- slijedi pergamentni sloj i unutrašnji sloj koje sačinjavaju parenhimske čelije.

Slika br. 6. plod – mahuna soje

Sjeme

15

Sjeme soje može biti okruglo, ovalno, jajasto sa bočnih strana blago spljošteno. Boja sjemena

zavisi od sorte, a može biti blijedo žuta, intezivno žuta u raznim nijansama, zelena, mrka i crna.

Sjeme soje se sastoji iz sjemenjače i klice. Na klici se razlikuju dva klicina listića

( kotiledona ), klicin primarni korjenak ( epikotil ) i primarno stabaoce ( hipokotil ), na čijem vrhu

se nalazi pupoljak sa začecima lista. Sjemenjača je gruba i čvrsta i na nju otpada 7 – 8 % ukupne

mase sjemena. Pupčani dio je blago istaknut, a sjemenjačaoko njega može biti glatka do blago

nabrana. Pupak ( hilum) može biti ovalan, izduženo ovalan i skoro linearan. Od ukupne mase

sjemena na kotiledone otpada skoro 90 %, a kotiledoni su žute ili zelenkaste boje. Masa 1000

sjemenki iznosi 40 – 500g, a najčešće 100 – 200g.

Slika br. 7. sjeme soje

5.1. Faze razvoja soje

16

Razvoj biljke tokom vegetacije može se podijeliti u dvije faze: vegetativnu i reproduktivnu, koje se

opet dijele na više fenofaza.

Vegetativna faza

VE – nicanje – iznošenje kotiledona na površinu zemljišta;

VC – kotiledon – prosti listovi su razmotani tako da se rubovi liske ne dodiruju;

V1 - prva nodija – formira se na nodijim iznad prostih listova, liske prvog pravog lista su

odmotane;

V2 - druga nodija – formira se na nodiji iznad prvog troliska, liske drugog pravog lista su

odmotane;

Vn - n-ta nodija

Reproduktivna faza

R1 – početak cvijetanja – jedan otvoren cvijet na bilo kojoj nodiji stabla;

R2 – puno cvijetanje – jedan otvoren cvijetna jednoj od dvije najviše nodije sa potpuno razvijenim

listovima;

R3 – početak formiranja mahuna – formiranje mahune dužine 5 mmna jednoj od 4 nodije sa

potpuno razvijenim listovima;

Slika br. 8. faze razvoja soje R4 – pun razvoj mahune – mahune dužine 2

cm na jednoj od 4 nodije sa potpuno razvijenim

listovima;

R5 – početak formiranja zrna – u mahuni na

jednoj od 4 najviše nodije sa potpuno razvijenim

listovima, formira se zrno dužine 3 mm;

R6 – pun razvoj zrna – mahuna na koje

potpuno ispunjava šupljinu mahune; jednoj od

najvižih nodija sadrži zeleno sjeme

R7 – početak zrenja – kada jedna mahuna na biljci dostigne boju zrelosti;

R8 – puno zrenje – kada 95% mahuna na biljci dostigne boju zrelosti, potrebno je 5 do 10 dana

suvog vremena da bi se vlažnost zrna spustila ispod 15 %.

6. AGROEKOLOŠKI USLOVI GAJENJA SOJE

17

6.1. Odnos soje prema toploti. - Soja je kultura vlažnog i toplog podneblja. Ona najbolje uspijeva

u područjima u kojima su prosječne ljetne temparature 19ºC, a noćne iznad 13ºC. Prema mnogim

autorima za uspijevanje soje potrebna je suma temperature vazduha od 1600ºC do 3200ºC, što

zavisi od sorte i njene otpornosti prema niskim temperaturama.

Potrebe soje za toplotom nisu iste tokom cijelog vegetacijonog perioda i one rastu idući od

faze klijanja i nicanja pa sve do faze cvijetanja i obrazovanja mahune i sjemena u njima.

Tabela br. 4. optimalne temparature za rast i razvoj soje

U fazi nicanja i

klijanja soja posjeduje dobru otpornost na niske temperature. Mlade biljke su sposobne da podnesu

kratkotrajno snižavanje temperature od -2 do -4ºC. Ako u fazi cvijetanja temperatura padne ispod

14ºC prestaje rast biljke, a ako se dogodi da u toj fazi temperatura padne do -1ºC, onda dolazi do

izmrzavanja cvijetova. Kod visokih temperatura preko 32ºC sa nedovoljnom vlagom biljke slabije

cvijetaju, slabije obrazuju mahune, dolazi do opadanja cvijetova i mahuna, u mahunama se

obrazuje manje zrna kao i manja masa 1000 zrna, štom sve skupa uslovljava smanjenje prinosa.

Faza razvića Opseg temperatura (°c)

Minimalne Dovoljne Optimalne 1. Klijanje 6 - 7 12 - 14 20 - 24 2. Sjetva - Nicanje 8 - 10 15 - 18 20 - 22

3. Formiranje reproduktivnih organa

16 – 17 18 - 19 21 - 23

4. Cvatnja 17 - 18 19 - 20 20 - 25

5. Formiranje zrna 13 - 14 18 - 19 21 - 23

6. Zrenje 8 - 9 14 - 18 19 - 20

18

6.2. Odnos soje prema vodi. - Soja ima umjerene potrebe za vlagom. U toku vegetacijonog

perioda soji je potrebno oko 5000 – 6000 m³ vode po hektaru. Transpiracioni koeficijent iznosi 500

– 600.Soja nema iste potrebe za vodom u svim fazama razvoja. Najveće potrebe vlagom su u fazi

cvijetanja i nalivanja zrna. U prvom dijelu vegetacijonog perioda soja je dosta otporna na sušu, dok

u fazi formiranja generativnih organa, a pogotovo u cvatnji, suša joj nanosi veliku štetu. Relativna

vlažnost vazduha u periodu od formiranja cvijetova do formiranja mahune i sjemena treba da

iznosi 70 – 80 % od PVK.

6.3. Odnos soje prema svjetlosti. - U pogledu fotoperiodizma soja spada u biljke kratkog dana,

koja je vrlo osjetljiva na promjenu dužine osvjetljenja Optimalna dužina dana za većinu sorti soje

je 13 – 16 časova, što prvenstveno zavisi od areala rasprostranjenosti ove biljke, kao i od grupe

zrenja. Za naše agroekološke uslove odgovaraju sorte grupe zrenja od 00 do II. Za uzgoj

poljoprivrednih kultura važna je minimalna količina svijetlosti izražena u luksima. Za fotosintezu

soje je potrebno 2400 luksa. Nedovoljna jačina osvjetljenja utiče na nemogućnost obrazovanja

hlorofila, nemogućnost cvijetanja, obrazovanja mahuna, fiksacije azota, proizvodnju suve materije,

prinos zrna itd...Novija istraživanja pokazuju da većina sorata soje zahtjeva minimum 8 – 10 sati

mraka da bi mogla preći iz vegetativne faze u generativnu fazu. Na razviće soje, pored dužine dana

i jačine osvetljenja utiče i kvalitet svijetlosti. List soje najbolje apsorbuje svijetlost valne dužine

400 – 500.

6.4 Odnos soje prema zemljištu. - Soja dobro uspijeva na mnogim zemljištima. Soja je biljka

dubokih, plodnih zemljišta, dobrih fizičkih osobina, odnosno dobrog vodnog, vazdušnog i

toplotnog režima. Najbolje rezultate soja daje na černozemima, livadskim i dubokim aluvijalnim

zemljištima. Soja lakše podnosi siromašna zemljišta u odnosu na druge ratarske kulture

zahvaljujuči kvržičnim bakterijama na korjenu, koje vezuju atmosferski azot i transformišu ga u

oblike pristupačne za biljke. Svi tipovi zemljišta koji su pogodni za gajenje kukuruza odgovaraju i

soji. Najbolja zemljišta za uzgoj soje su neutralna zemljišta sa pH=6.5 – 7.Kisela zemljišta

smanjuju broj azotofiksatora i njihovu životnu aktivnost, a u takvim zemljištima povećava se

rastvorljivost nekih elemenata ( Al, Mn, Fe ). Koji dostižu toksičnu koncentraciju za biljku i zato

kisela zemljišta ne pogoduju soji.

7. AGROTEHNIČKE MJERE PROIZVODNJE SOJE

19

7.1. Plodored. - Plodored predstavlja sistem biljne proizvodnje sa pravilnim izmjenama usjeva

prostorno i vremenski na jednoj parceli. Proizvodnja soje u plodoredu je značajna agrotehnička

mjera iz više razloga: manja je mogućnost širenja korova, bolesti, štetočina, zemljište se obogaćuje

azotom i na taj način se povećava njegova plodnost, ne narušava se struktura zemljišta, dobra

pristupačnost hranjiva, te bolje korišćenje radne snage i mehanizacije u toku vegetacije, povećava

se prinos biljaka sa kojima se smjenjuje. Soju ne treba gajiti u monokulturi, ponovljenoj sjetvi,

zbog moguće pojave bolesti. Takođe se ne preporučuje gajenje soje iza mahunjača. Najbolji

predusjevi za soju su strna žita, krompir, duvan, kukuruz (ukoliko nisu tretirani sa velikim dozama

triazinskih herbicida jer bi u tom slučaju rezidualno djelovali na soju). Loši predusjevi za soju su:

suncokret, uljana repica ( zbog zajedničkih bolesti ), tako da soja ne treba dolaziti na istu njivu 4 –

6 godina.Za većinu njivskih kultura soja je dobar predusjev jer zemljište obogaćuje sa azotom,

ostavlja ga u dobrom fizičkom stanju i ne zakorovljenom stanju.

7.2. Obrada zemljišta. - Osnovni zadatak obrade je da zemljište dovede u takvo stanja

koje je najpogodnije za uspijevanje soje. Obradu treba izvoditi kada je zemljište umjereno vlažno

( 40 – 60 % PVK ). Obrada zemljišta se sastoji iz osnovne i predsjetvene pripreme zemljišta. Soja

je kultura koja se sije u proljeće, a osnovna obrada počinje, zavisno od predkulture u ljetno –

jesensko – zimskom periodu. Predsjetvena priprema zemljišta počinje u proljetnom periodu pred

samu sjetvu.

7.2.1. Osnovna obrada zemljišta. - Osnovnu obradu zemljišta treba izvoditi u jesen ( IX –

XI mjeseca ), prije nastupanja mrazeva. Na taj način veća je akumulacija i konzerviranje vlage

koja može biti vrlo značajna ako se javi nedostatak padavina u toku vegetacionog perioda soje. U

zavisnosti od predkulture osnovna obrada se obavlja u jednom ili dva prohoda. Dubina osnovne

obrade u proizvodnji soje se kreće od 25 – 30 cm, što zavisi od strukture zemljišta. Ukoliko su

usjevi strna žita, nakon žetve se vrši plitko zaoravanje strništa na dubinu od 10 – 15 cm, a zatim u

jesen oranje na dubinu od 25 – 30 cm. Često zbog obilnih padavina io nemogućosti jesenje obrade,

ona se obavlja u proljeće, što se ne preporučuje zbog snižavanja prinosa soje i nemogućnosti

kvalitetne pripreme zemljišta za sjetvu. Oranje se najčešće obavlja sa dvobrazdnim i trobrazdnim

plugovima.

20

7.2.2. Predsjetvena priprema zemljišta. - Zadatak predsjetvene pripreme zemljišta je da formira

rastresit, dovoljno vlažan i topao površinski sloj zemljišta koji treba da obezbjedi kvalitetnu sjetvu,

te brzo i ujednaćeno klijanje i nicanje sjemena. Predsjetvena priprema zemljišta se vrši pred samu

sjetvu. Kod loše pripremljenih zemljišta može doći i do znatnih gubitaka prilikom žetve, koji

ponekad iznose i do 20%. Za predsjetvenu pripremu zemljišta koriste se posebna konbinovana

oruđja – sjetvospremači, mašine koji imaju veliki radni zahvat i na taj način izbjegava se sabijanje

površine, kvarenje strukture zemljišta, a istovremeno se postiže veći učinak i smanjuju troškovi

proizvodnje.

7.3. Đubrenje. - Đubrenje soje se obavlja sa mineralnim i veoma rijetko sa organskim đubrivima.

Od mineralnih đubriva najčešće se koriste kombinovana NPK đubriva sljedećih formulacija: NPK

– 15:15:15; NPK – 8:26:26; NPK – 10:20:30 i dr. Kao i pojedinačna KAN ( 27 % N ). NPK

đubriva se unose u količini od oko 250 – 300 kg/ha i to 2/3 predsjetveno, a ostalo 1/3 sa sjetvom.

KAN se upotrebljava u količini oko 100 – 150 kg/ha kao prihrana. Prema mišljenju mnogih

stručnjaka soje nije potrebno prihranjivati azotom, jer ima sposobnost ( kvržične bakzerije) da

fiksira azot iz vazduha i tako se sama obezbjeđuje azotom. Poznato je i da soja azotofiksacijom

podmiruje 60 – 70 % ukupnih potreba za azotom. Međutim zemljišta u našim uslovima su zbijena,

slabo kisele do kisele reakcije, a u tim uslovima dolazi do slabijeg formiranja kvržičnih bakterija,

pa je potrebno soji obezbjediti određene količine azota. Primjena stajskog đubriva je vrlo rijetka,

osim kada su u pitanju zemljišta siromašna humusom, nepovoljnih fizičkih i hemijskih osobina.

Stajsko đubrivo pozitivno utiče na obrazovanje kvržica i životnu aktivnost azotofiksatora.

Preporučene količine stajnjaka su oko 20 t/ha pod uslovom da je dobro zagorio. Soja dobro reaguje

na stajsko đubrivo ako se koristi efekat tzv. produženog djelovanja u zemljištu – unosi se pred

prethodno gajenu kulturu. Za rasipanje mineralnih đubriva danas se koriste pneumatske

rasipačima.

Za formiranje 100 kg sjemena i vegetativne mase soja utroši: 7 – 10 kg N, 2 – 4 kg P205, 3 – 6 kg

K2O, 1.5 – 2.4 kg CaO i 1.2 – 5 kg MgO.

Okvirne količine mineralnih đubriva koje se koriste:

1) za plodna zemljišta 30 – 60 kg/ha N, 60-90 kg/ha P2O5 i 40-60 kg/ha K2O

2) za teška i manje plodna zemljišta 60-100 kg/ha N, 90-120 kg/ha, P2O5 i 100-120 kg/ha K2O

21

7.4 Sjetva soje. - Sjetva soje se obavlja u proljeće od 15. IV do 15. V. Uspješnu proizvodnju soje

nije moguće organizovati bez kvalitetnog sjemena, dakle sjemena koje potiče iz kontrolisane

proizvodnje, podvrgnuto odgovarajučoj doradi i koje prati certifikat u skladu sa zakonskim

propisima i kvalitetu sjemena.

Tabela br. 6. Klase sjemena

I KLASA SJEMENA II KLASA SJEMENA

95 % čistoća 94 % čistoća

1 % primjesa drugih kultura 1 % primjesa drugih kultura

0 % karantinskih korova 0 % karantinskih korova

85 % klijavost 75 % klijavost

14 % vlage 14 % vlage

Kao obavezna mjera u pripremi sjemena soje za sjetvu smatra se inokulacija (inficiranje), sjemena

sa kulturom bakterija koje se nalaze u pripremljenim preparatima pod nazivom

(azotofiksin) i (nitragin). Inokulacija se obavlja tako što se preparat miješa sa sjemenom soje u

improvizovanim buradima ili najlonskim vrećama. Inokulacija se izvodi neposredno pred sjetvu u

hladu jer visoka temperatura i direktna sunčeva svjetlost djeluju baktericidno na bakterije. Nakon

izvedene inokulacije sjemena treba odmah izvršiti sjetvu dok je još sjeme vlažno.

Na visinu prinosa pored drugih agrotehničkihmjera veliki uticaj ima i rok sjetve. Preranom sjetvom

soja soja sporo niče, a kasna sjetva uslovljava niži prinos. Sa sjetvom soje u našim agroekološkim

uslovima treba početi krajem druge dekade mjeseca aprila, kada se sjetveni sloj zagrije na 10 – 12

ºC, što zavisi od vremenskih prilika i tipa zemljišta.

22

Slika br. 9. usjev soje

Sjetva soje se obavlja

pneumatskim sijačicama. Soja je

usjev širokoredne sjetve, rastojanje

između redova je 40 – 50 cm,a

rastojanje između biljaka u redu

iznosi 3 – 7 cm, i zavisi od sorte,

gustine usjeva i načina sjetve. Veća

međuredna rastojanja omogućavaju

lakšu međurednu kultivaciju i

uspješno suzbijanje korova.

Na manjim rastojanjima postižu se veći prinosi i bolja je iskorištenost svjetlosti. Na dubinu sjetve

soje utiče tekstura zemljišta, struktura zemljišta, vlažnost sjetvenog sloja i vremenske prilike u

vrijeme sjetve. Dubina sjetve se kreće oko 3 – 6 cm. Ako je zemljište vlažno i klima humidna, soja

se sije pliće. Ako je zemljište suho i lagano, klima aridna. soja se sije dublje. Veličina

vegetacijonog prostora zavisi od grupe zrenja sorte koje sijemo, a takođe od klimatskih i

zemljišnih uslova. Visoke prinose soje moguće je dobiti ukoliko se obezbjedi optimalan broj

biljaka po jedinici površine. Optimalna gustina sjetve soje FAO grupe 0 je 525 000 biljaka/ha.

Količina sjemena soje po hektaru zavisi od sorte grupe zrenja i krupnoće zrna ( masa 1000 zrna ).

Količina sijemena po jednom hektaru koja se troši je 80 – 120 kg/ha. Tačna količina sjemena

potrebna za sjetvu može se izačunati na osnovu upotrebne vrijednosti, predviđenog sklopa i mase

1000 zrna. Upotrebnu vrijednost sjemena čine klijavost i čistoća.

23

7.5. Njega usjeva. - Soja je tokom vegetacije izložena štetnom uticaju raznih faktora kao što su:

nedostatak vlage, pojava kasnih mrazeva, štete od korova, bolesti, štetočine i sl. Da bi se ti

negativni faktori izbjegli ili da se štete svedu na minimum potrebno je primjeniti agrotehničke

mjere.

Mjere njege usjeva soje u toku vegetacije se mogu podijeliti na:

1 ) mehaničke – valjanje, međuredna kultivacija;

2 ) hemijske – suzbijanje korova i zaštita usjeva od bolesti i štetočina.

7.5.1. Valjanje. - Valjanje se obavlja u periodu od sjetve do nicanja. Odmah poslije sjetve vrši se

valjanje glatkim valjcima, radi razbijanja grudvica zemljišta i dovođenja sjemena u bolji kontakt sa

zemljom, što omogućava brže klijanje i nicanje, kao i ravnanje zemljišta čime se obezbjeđuje bolja

zaštita i smanjivanje žetvenih gubitaka. Takođe treba napomenuti da usljed jakih pljuskova može

doći do stvaranja pokorice, tada je neophodna primjena lake drljače ili rotacione kopačice.

7.5.2. Međuredna kultivacija. - Međuredna kultivacija se izvodi kultivatorima koji posjeduju i

depozitore za unošenje mineralnih đubriva.

Međuredna kultivacija je mjera koja se izvodi u cilju;

- održavanja međurednog prostora zemljišta u rastresitom stanju;

- očuvanje vlage;

- uništavanje korova.

Međurednom kultivacijom soje omogućavamo veće nakupljanje vlage, smanjenje evaporacije,

stimuliše se rad mikroorganizama, brže se razlaže organska materija i aktivira biljna hrana.

Kultivacija se mora obavljati tako da se ne oštećuje korijen i nadzemni dio biljke. Brzina kretanja

kultivatora je od 5 – 10 km/sat.

24

7.5.3. Navodnjavanje. - Navodnjavanje soje je jedna od značajnuh agrotehničkih mjera koja

omogućava stabilne i visoke prinose. Navodnjavanje se izvodi raznim sistemima za navodnjavanje.

Primjenjuje se samo kada u vegetacijonom periodu nedostaje oborina. Takođe za primjenu

navodnjavanja potrebno je poznavati i donju granicu optimalne vlažnosti ua soja.

7.5.4. Zaštita od korova. - Korovi su konkurentne biljne vrste soje u pogledu hrane, vlage,

svijetlosti i utiču na smanjenje prinosa. Korovska flora je raznovrsna. Korovi se lako prilagođavaju

u drugim biljnim kulturama. Otporni su prema nepovoljnim uslovima. Takođe imaju veliku moć

reprodukcije. Korovi se šire: vjetrom, vodom, životinjama, putem čovjeka. Od korova nastaju

velike štete kao što su: troše mnogo hrane, umanjuju prinos biljnim kulturama, umanjuju kvalitet

zrna, neki su otrovni, snižavaju temperaturu zemljišta i isušuju ga zbog pojačane transpiracije,

otežavaju obradu zemljišta, uzrokuju polijeganje usjeva i žetvu, neki su poluparaziti i paraziti,

prenose biljne bolesti, poskupljuju proizvodnju.

Hemijske mjere se najčešće koriste za suzbijanje korova u soji. Od hemijskih sredstava,

odnosno herbicida se najčešće koriste: dual, lasso, prohelan, stomp 330, cobra, sencor, galaxi,

fokus, ultra, dynam, kao i desikanti basta, fortelon i dr.

Najčešći korovi u usjevu soje su:

1) jednogodišnji travni korovi: Setaria glauca – muhar, Setaria viridis – muhar zeleni,

Digitaria sanguinalis – crvena svračica, Echinochloa crusgali – koštan i dr.

2) višegodišnji travni korovi: Sorghum halepensis – divlji sirak,

Agropyrum repens – pirika.

3) širokolisni korovi: Ambrosia artemisifolia – ambrozija, Solanum nigrum – pomoćnica obična,

Amaranthus retroflexus – štir obični.

Primjena herbicida se vrši na dva načina i zavisi od sastava korovske flore, od tipa zemljišta,

sadržaja organske materije, od pH zemljišta i od selektivnosti herbicida. Primjena herbicida može

biti poslije sjetve a prije nicanja i posljie nicanja soje.

25

7.5.5. Bolesti i štetočine soje. - Kod proizvodnje soje, u našoj zemlji, bolesti i štetočine nisu bile

limitirajući faktor. Mjere zaštite soje poćinju doradom i tretiranjem sjemena, izborom otpornih

sorti, vremena i načina sjetve, izborom površine za sjetvu pa do zaštite u toku vegetacije (paljenje

žetvenih ostataka, zaoravanje žetvenih ostataka, plodored).

Prema prouzrokovačima, bolesti soje dijelimo na:

1. Mikoze

- plamenjača.............................................................prouzrokovač Peronospora manshurica

- mrka pjegavost.....................................................................prouzrokovač Septoria glycines

- lisna pjegavost..............................................................prouzrokovač Phyllosticta sojaecola

- bijela trulež...............................................................prouzrokovač Sclerotina sclerotiorum

2. Bakterioze

- bakteriozno sušenje.............................prouzrokovač Pseudomonas syringae pv. Glycinea.

3. Viroze

- mozaik soje ( soja virus 1 – SMV )

Najvažnije štetočine soje su:

- žičnjaci iz familije Elaterid,

- gusjenice podgrizajućih sovica iz roda Agrostis,

- razne grčice i stonoge,

- grinje i nematode.

26

7.6 Žetva soje. - Uproizvodnom procesu soje žetva je posljednja agrotehnička mjera. Žetva soje se

obavlja u punoj fitiološkoj zrelosti kada je sadržaj vlage u zrnu 13 – 14 %. Ako se u ovoj zriobi

oklijeva sa žetvom mahune pucaju i dolazi do gubitka zrna. Prerana žetva uzrokuje smanjenje

prinosa. Takođe neispravni kombajni uzrokuju osipanje zrna a time i smanjenje prinosa. Gubitci

zrna kod kombajna nastaju najčešće zbog: pucanja mahune, lomljenja stabljike, otkidanja mahune,

neravni i zakorovljeni tereni. Da bi gubici bili što manji potrebno je izvesti dobru osnovnu i

predsjetvenu pripremu zemljišta, sjetvu sorata otpornih na polijeganje i koju prvu etažu mahuna

nose više, sjetva u optimalnom sklopu biljaka i usjev bez korova, dobru i kvalitetnu mehanizaciju.

Žetva soje se započinje kada stabla i mahune promjene boju iz sivozelene u tamnosmeđu, listovi sa

stabla opadaju, a sjemena u mahunama zveckaju. Žetva se obavlja zitnim kombajnima na kome se

podesi broj obrtaja bubnja na 400 – 500 obrtaja u minuti, uz povećanje zazora bubnja i podbubnja

od 20 do 25 mm na prednjoj i od 15 do 18 mm na zadnjoj strani. Nakon žet ve soje slijedi dorada

sjemena i uskladištavanje soje u optimalnim uslovima.

Slika br. 10. žetva soje

8. PRERADA SOJE I PROIZVODI OD SOJE

27

Iz soje se odgovarajućom preradom mogu dobiti različite vrste priozvoda. Industrijska prerada soje

do raznih oblika proteinskih prizvoda čini jedinstven tehnološki proces, koji obuhvata: prijem,

čišćenje i sušenje, pripremu zena za ekstrakciju sa rastvaračem, proizvodnju sačme, sirovog

sojinog ulja i lecitina, proizvodnju raznih tipova brašna i griza, teksturiranih i ekstrudiranih

proteinskih proizvoda.

Na osnovu primjene postupaka u proizvodnji soje, kap i prema njihovoj namjeni, proizvodi

sojaprotein se svrstavaju u sljedeće grupe:

1. punomasni proizvodi (brašna, grizevi, ekstrudirani proizvodi sa prirodnim sadržajem ulja oko

20 %);

2. obezmašćeni proizvodi (brašna i grizevi sa sadržajem ulja oko 1 %);

3. lecitirani proizvodi (obezmašćena brašna na koja je nanijet lecitin)

4. teksturirani proizvodi (obezmašćeni teksturirani proizvodi u obliku ljuspica, komadića i

odrezaka);

5. sojino degumirano ulje i lecitin.

9. LITERATURA

28

1. Jevtić, S. (1992): Posebno ratarstvo, IP „NAUKA“, Beograd

2. Todorović, J., Lazić, Branka, Komljenović, I. (2003): Ratarsko – povrtarski

priručnik. GrafoMark. Laktaši

3. Todorović, J., Kondić, J., (1993): Soja, Banjaluka

29