somikazi deyi - the project for the study of alternative ... · this is an edited version of a...

43
UNIVERSITY OF CAPE TOWN Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo Somikazi Deyi PRAESA Occasional Papers No. 27 Eli phepha lisisishwankathelo sophando olwenziwa kwizifundo zezibalo (mathemathika) kusetyenziswa ulwimi lwaseAfrika (isiXhosa). Olu phando lwaqwalasela ukwakhiwa kwamagama enza ingqiqo kwizifundo zezibalo nokusebenzisa lawo akhoyo (noxa engasetyenziswa) kwiGreyidi yesi-7. Olu phando belujolise ukuphakamisa kokusetyenziswa kwesiXhosa njengolwimi lokufunda nokufundisa izifundo zezibalo kwiiklasi apho isiXhosa silulwimi lweenkobe, oku kuthetha ukuba, sisetyenziswa ngabafundi nootitshala ekhaya, ekudlaleni nasekuthetheni eklasini. This paper gives an account of a study conducted in the context of teaching and learning mathematics through an African language (isiXhosa). The study investigated formation of mathematics concepts and using existing ones (concepts) in isiXhosa in Grade 7. The investigation intended to suggest the possibility of using isiXhosa as a language of learning and teaching mathematics in classes where isiXhosa is a dominant language, this means, it is used at home, at play and as a communicating tool in the classroom.

Upload: others

Post on 30-Apr-2020

2 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

UNIVERSITY OF CAPE TOWN

Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda

nokufundisa izifundo zezibalo

Somikazi Deyi

PRAESA Occasional Papers No. 27

Eli phepha lisisishwankathelo sophando olwenziwa kwizifundo

zezibalo (mathemathika) kusetyenziswa ulwimi

lwaseAfrika (isiXhosa). Olu phando lwaqwalasela

ukwakhiwa kwamagama enza ingqiqo kwizifundo zezibalo

nokusebenzisa lawo akhoyo (noxa engasetyenziswa) kwiGreyidi yesi-7. Olu phando belujolise ukuphakamisa

kokusetyenziswa kwesiXhosa njengolwimi lokufunda nokufundisa

izifundo zezibalo kwiiklasi apho isiXhosa silulwimi lweenkobe, oku

kuthetha ukuba, sisetyenziswa ngabafundi nootitshala ekhaya,

ekudlaleni nasekuthetheni eklasini. This paper gives an account of a

study conducted in the context of teaching and learning mathematics

through an African language (isiXhosa). The study investigated formation of mathematics concepts and using existing ones (concepts)

in isiXhosa in Grade 7. The investigation intended to suggest the possibility of using isiXhosa as

a language of learning and teaching mathematics in classes where

isiXhosa is a dominant language, this means, it is used at home, at

play and as a communicating tool in the classroom.

Page 2: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

Imibulelo/Acknowledgments

Le yinguqulelo ehleliweyo yethisisi yeMastazi kwizifundo Zeelwimi engeniswe kwiYunivesithi yaseKapa. Omnye umbulelo ongazenzisiyo uya kwiProjekti for the Study of Alternative Education in South Africa

ngenkxaso yakhe ukuhlela nokupapasha lo msebenzi ukwenzela ukunda nokufundisa ngolwimi lweenkobe lube yinyani.

This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University of Cape Town. A big thanks goes to the Project for the Study of Alternative Education

in South Africa for its editorial and publishing support to make the passion for mother-tongue education a reality.

Our thanks go to the Ford Foundation for financial support towards the publication of this paper.

Published by PRAESA

(Project for the Study of Alternative Education in South Africa)

University of Cape Town

Private Bag Rondebosch 7701

Cape Town, South Africa

Tel: 021 650 4013/Fax: 021 650 3027

Email: [email protected]

Website: http://www.uct.ac.za/depts/praesa/

ISBN: 1-919948-45-2

Copyright: © 2008 the author and PRAESA

Series Editor: Peter Plüddemann

Guest Editor: Zola Wababa

DTP conversion: Andy Thesen

Printing: Salty Print

PRAESA’s series of occasional papers is meant to provide an opportunity for the

research done by staff members and associated researchers working in the domains of language, education, and language policy in education to obtain initial exposure to an interested peer

audience. All views expressed are those of the author(s), and do not necessarily reflect those of PRAESA. It is hoped that feedback will improve the final version in

which this research is eventually published or distributed.

For more information on the the series go to the PRAESA website.

Somikazi Deyi does language-related research and teaching which promotes the use of learners’ home languages in scientific subjects such as mathematics.

She is involved in language policy development at the Cape Peninsula University of Technology (CPUT),

Understanding Concepts in Mathematics and Science (University of Cape Town), and the Siyakhathala Project in Environmental Sciences at the University of Stellenbosch. Somi is currently working on a classroom-

based research project at CPUT that explores the use of multilingualism to

enhance learning and promote cognitive development. e-mail: [email protected].

Page 3: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa

izifundo zezibalo

Somikazi Deyi

PRAESA Occasional Papers No. 27

Page 4: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

1. OmnyeumbuleloongazenzisiyouyakwiProjektifortheStudyofAlternativeEduca-tioninSouthAfricangenkxasoyakheukuhlelanokupapashalomsebenziukwenzelaukundanokufundisangolwimilweenkobelubeyinyani.–SD

Iziqulatho IsishwankatheloUluvooluthiukufundangolwimilwenkobelwabafundilubalulekileukuphuhlisaamagamaenzaingqiqoinganxulunyaniswanokubalulekakolwimilokufundanokufundisanjengokokuxinzelelwekwiipholisizikarhulumenteezifanane-MinisterialreportfortheDevelopmentofAfricanLanguages(DoE:2005).KwelinyeicalaiNationalLanguagePolicyforHigherEducation(DoE:2002)imemelelaukuphuhliswakokusetyenziswakweelwimiezininzingaxeshaxakufundiswakumazikoemfundoephakamileyo,zekwelinye,iMinisterialRe-port(DoE:2005)igxininiseimfunekoyokusetyenziswakweelwimizomgqubaeAfrikanjengeelwimizokucwaninganeelwimizobungqondiekufundeninas-ekufundiseni,mbonoleyokudalaimelwenguAlexander(1989).Ngokucacileyo,zombiniezipholisizikhuthazaukusetyenziswakolwimilwenkobelwabafundiekufundiseni.AbaphandiabafananoVygotsky(1962)bakubekakucaceukubaukusetyenziswakolwimilwabafundiekufundisenikuneziphumoezincomekayo.Amagamaenzaingqiqoaqondwangokupheleleyonangokubanzixaekulwimilwabafundi.Oluluvolusekelwekwithiyoriyokuqiqwakokusetyenziswakweel-wimiebekaukuqondwakwamagamaenzaingqiqoembindiniwokuqondanzulunaphangaleleyokunyenokuphuhliswakokucingabanzingokufundwayo.

Eliphepha1lisisishwankathelosophandoolwenziwakwizifundozezibalo(mathemathika)kusetyenziswaulwimilwaseAfrika(isiXhosa).Oluphandolwaqwalaselaukwakhiwakwamagamaenzaingqiqokwizifundozezibalonokusebenzisalawoakhoyo(noxaengasetyenziswa)kwiGreyidiyesi-7.OluphandobelujoliseukuphakamisakokusetyenziswakwesiXhosanjengolwimilokufundanokufundisaizifundozezibalokwiiklasiaphoisiXhosasilulwimilweenkobe,okukuthethaukuba,sisetyenziswangabafundinootitshalaekhaya,ekudlaleninasekuthethenieklasini.Ngenxayoluphando,amagamaenzaingqiqo,athiabengumcelimngenianikeingxakikubafundiathiafunyanwa.Esakubaefunyenwekwafunwaelithethaintoenyenalokulwimilwenkobe,kususelwakwintsingiseloyegamaekulwimilwesiNgesikusakhiwaigamaelokulwimilwesiXhosa.Kumagamaenzaingqiqoakwizichazimagama,kucwaningwekwahlahlelwabanziintsingiseloukuqinsekisaukubaiyangqinelananentsingiseloyegamanemoyezifundozezibalo.IzizathuzokukukubaukuguqulelwaesiX-hoseniingaqwalaselwangaintsingiselokwizifundozezibaloidalaukungangqalikwentsingiselo.Ntoleyoidalaukubaigamalithililinye,libeneentsingiseloezininziesiXhoseni,ezingenantoyakwenzanezifundozezibalo.Kwakhonainjongoyoluphandokukwabelanangendlelaabathibaqondezebathatheinxax-hebangayoabafundixabefundiswaizibalongesiXhosa.

Isishwankathelo ...................................................3Abstract ...............................................................4Opsomming ..........................................................5

1. Intshayelelo ................................................... 6 1.1 Intsusa ........................................................7

2. Ingcinga ekusekelwe kuyo uphando ............9 2.1 Umba wolwimi kwizifundo zezibalo ..................9 2.2 Isiphetho ..................................................22

�. Ukuqhutywa kophando .............................. 2� 3.2 Uhlobo lophando olusetyenzisiweyo ...............23 3.3 Iindlela zokuqhuba uphando ........................23

4. Unikezelo lwengxelo ..................................... �6 4.1 Isigaba sokuqala .........................................38 4.2 Izihlokwana ezivela kwingxelo yabafundi .........46 4.3 Isigaba sesibini ...........................................56 4.4 Inzululwazi yeklasi zezifundo zezibalo ............67 4.5 Amagingxigingxi endihlangene nawo

kolu phando ...............................................69 4.6 Isishwankathelo esiphangaleleyo ..................73

Ibhibhliyografi .....................................................76

Izihlomelo .........................................................79

Page 5: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 274 �Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

AbstractTheviewthatlearninginthestudents’firstlanguageisofsignificanceforcon-ceptdevelopmentcanbelinkedtotheimportanceofthelanguageoflearningandteaching.ThisishighlightedingovernmentpoliciessuchastheMinisterialreportfortheDevelopmentofAfricanLanguages(DoE:2005).Ontheonehand,theNationalLanguagePolicyforHigherEducation(DoE:2002)statesthatmultilingualismshouldbepromotedinhighereducation.Ontheother,theMinisterialReport(DoE:2005)emphasizestheneedtointellectualiseindig-enousAfricanlanguagesforuseinteachingandlearning,aviewthathasbeenadvocatedbyAlexander(1989).Clearly,bothpoliciesencouragepromotionofteachingusingthelanguageoflearnersforsuccess.AsscholarslikeVygotsky(1962)pointout,theuseofthelearners’firstlanguageshascognitiveadvan-tages.Conceptsarelearnedandunderstoodbetterinstudents’firstlanguages.Thisviewisbasedoncognitivelinguisticstheorywhichputshavingafullgraspofconceptsinthemothertonguecentraltodeeperlearningandtopromotingcriticalthinking.

Thispaper2givesanaccountofastudyconductedinthecontextofteach-ingandlearningmathematicsthroughanAfricanlanguage(isiXhosa).Thestudyinvestigatedformationofmathematicsconceptsandusingexistingones(concepts)inisiXhosainGrade7.TheinvestigationintendedtosuggestthepossibilityofusingisiXhosaasalanguageoflearningandteaching(LoLT)formathematicsinclasseswhereisiXhosaisadominantlanguage,thismeans,itisusedathome,atplayandasacommunicatingtoolintheclassroom.Throughtheinvestigation,conceptsthatwerelikelytopresentteachingandlearningdif-ficultieswereidentified.Byworkingfromacontextualmeaningoftheconceptinthesourcelanguage(English),equivalentswerecoinedinisiXhosa.Exist-ingconceptswhoseequivalentsarealreadyfoundindictionarieswerecriticallyscrutinisedfortheirforpotentialuseinamathematicalcontext.Thereasonforthisisthatmostequivalentsarearesultofliteraltranslations,leavingthemvulnerabletodifferentmeaningsinisiXhosawhichmaynotbemathematicallysound.

Itfurtheraimstosharetheextenttowhichstudents’understandinganden-gagementisenhancedwhenisiXhosaisusedasaLoLT.Also,itseekstoexplorewhetheruseofthefirstlanguageinteachingandlearningimpactspositivelyonlearners’cognitivedevelopmentforcriticalthinkinganddeeperlearning.Italsotriestocapturestudents’experiencesandperceptionsontheuseofthefirstlanguageinlearningmathematics.

OpsommingDieopvattingdatdiegebruikvandieleerdersemoedertaalvirkonseptueleontwikkelingbelangrikis,kangekoppelwordaandiebelangrikheidvandietaalvanleer-enonderrig.DiésieningworduiiteengesitinbeleidsdokumentesoosdieMinisteriëleVerslagvandieOntwikkelingvanAfrika-tale(DoE:2005).AandieeenkantsêdieNasionaleTaalbeleidvirHoërOnderwys(DoE:2002)datmeertaligheidindiehoëronderwysbevordermoetword.AandieanderkantbeklemtoondieMinisteriëleVerslag(DoE:2005)dienoodsaaklikheidvandieintellektualiseringvaninheemseAfrika-talevirgrebruikinonderrigenleer,soosdeurAlexander(1989)voorgestel.Ditisduidelikdatalbeibeleidstukkediebevorderingvandiegebruikvandieleerdersemoedertaalomopvoedkundigesuksesteverseker,aanmoedig.GeleerdessoosVygotsky(1962)wysdaaropdatdiegebruikvandieleerderseeerstetaalkognitiewevoordeleinhou.Konseptewordindiemoedertaalbeterverstaan.Hierdieopvattingberusopdieteorievankognitiewetaalwetenskap,wat’ngoeiebegripvankonsepteindiemoedertaalasgrondliggendvirdieperleerendiebevorderingvankritiesedenkebeskou.

Hierdiereferaatlewerberigoor’nstudiewatbinnediekonteksvanwiskunde-onderwysdeurdiemediumvan’nAfrika-taal(isiXhosa)gedoenis.Diestudiehetnadievormingvanwiskunde-konsepteendiegebruikvanbestaandetermeinisiXhosainGraad7ondersoekingestel.DiestudiewoudiemoontlikheiddatisiXhosaas’ntaalvanleerenonderrig(TLO)virwiskundegebruikkanword,voorstel,veralinklassewaarisiXhosadiedominantetaalis,d.w.s.waardittuis,tydensspeelenas’nkommunikasiemiddelindieklaskamergebruikword.Deurdieondersoekiskonseptewatproblemeindieleerprosessouskep,geïdentifiseer.Deurmiddelvan’nkonteks-sensitiewebegripvandietermindiebronnetaal,Engels,isekwivalentetermeinisiXhosagesmee.Daariskritiesgekyknabestaandeterme(wieseeweknieëreedsinwoordeboekeverskyn)m.b.t.hulpotensiëlegebruikvirdieaanleervanwiskunde.Dieredehiervoorisdatdiemeesteekwivalentetermeletterlikevertalingsverteenwoor-dig.DitmaakhullekwesbaarvirverskillendeinterpretasiesinisiXhosa,watuit’nwiskundigeoogpuntasongesondbeskoumoetword.

DiestudiepoogverderominligtingtedeeloordiematewaartoedieleerderssebegripenbetrokkenheiddeurdiegebruikvanisiXhosaasTLOver-hoogword.Verderworddaarondersoekofdieopvoedkundigegebruikvandieeeerstetaal’npositieweuitwerkingopdieleerdersekognitieweontwikkelinghet,m.a.w.kritiesedenkeendieperleerbevorder.Dieondersoekstelhomooktendoelomdieleerdersseondervindingeensieninget.o.v.diegebruikvandieeerstetaalvirwiskundedaartestel.

2.AbigthanksgoestotheProjectfortheStudyofAlternativeEducationinSouthAfricaforitseditorialandpublishingsupporttomakethepassionformother-tongueeducationareality.–SD

Page 6: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 276 �Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

1. IntshayeleloIsiXhosasidlalaindimaenkuluyayesingundoqokwimfundoyamabangaaphan-tsikwizikoloezaziphantsikweSebelezeMfundonoQeqeshoeNtshonaKoloni(DET).Okukuboniswakuphandooluqhutywekwisikolosamabangaaphantsi(Deyi,2006)entshonaKoloni.

Umbindiwoluphandoulelekwimvakalelonexhalaelibangwaziziphumozabafundiezibi,kwizifundozezibaloeNtshonaKoloni(TIMMS).Loontoida-leukubakushukumeabaziziphathamandlakwezemfundo,abaphandiabangoo-makhwekhwethanabantuabanomdlawezifundongeelwimi(kuzakuthethwangaboethubeni,kwizahlukoezilandelaesi)ukubabenzeimigudunentshukumoyokuzamaukufumanaukubaunobangelawalengxakiuvelaphi.Noluphandolujoliseukuphosaesivivaneniesikukuzamaukuqwalaselalomba.

Oluphandobeluqwalaselaindimaedlalwalulwiminjengendlelayokuqin-isekisaukukhuphelaulwazinokuqondwangokupheleleyokwezifundozezibalongabafundi.UYoungnoAbrahams(2002)baxoxabathiamagamaenzaingqiqonolwimizidalaumcelimngeniyayezingumqoboekuqondweninasekwaziweningokupheleleyongabafundi,nokuxubushaiindlelaezisetyenziswayoekufundeniizifundozezibalongenxayokubazibhalwengolwimiolulumbi,ulwimilwesiNg-esi,ingakumbiiincwadi.

Oluphandoluqwalaseleukwakhanokusebenzisaamagamaenzaingqiqoakhoyoukukhuphelaulwaziolupheleleyonentsingiseloepheleleyonanjengokoamagamalaekulwimiolulumbi,isiNgesiukutsho.Embindiniwoku,kuleleukungacaciswangokupheleleyokwamagamaakhaingqiqo,ngootitshalanazi-incwadieziquletheezizifundo.NgexeshakuqhutywauphandooluukungabikhokwengcacisoepheleleyokuzalwakukungabikhokwamagamaenzaingqiqoezifundozezibalokwisiXhosa,magamalawoantsingiseloingqalileyo;nalawoakhoyoawasetyenziswangokuvamileyongootitshala.Enyeintsusa,ngumsantsaophakathikolwimiolusetyenziswayokumagumbiokufundelanolwimiolusety-enziswaekufundiseninasekufundeniizifundozezibalo.

OotitshalabasebenzisaisiXhosaukukhuphelaulwazikubafundinas-ekwenzenilulaukuqondakumagumbiokufunda.IincwadiezisetyenziswayozibhalwengolwimilwesiNgesikodwangenxayokubaootitshalabeyaziingxakiyokungaqondwakakuhlekolwimilwesiNgesingabafundi,basebenziseisiXhosaukucacisanokufundisaamagamaenzaingqiqo.KwizikoloezininzizamabangaaphantsiisiXhosalolonalwimilusetyenziswayoxakufundiswayayeisiXhosasakhelweekufundiswenikwezifundongokubanzi.UkuxubaisiXhosanolwimilwesiNgesixakufundiswakuvamilekootitshala.

AbafundibajongenenomcelimngeniaphoimizekeloyezifundozezibaloicaciswengesiXhosaukantiizixhobozokufundisaukuqinisekisaukubaimfundoiyaqhubeka,zibhalwengolwimiolulumbikubafundi.Izixhobozokufundisaekuthethwangazoziincwadi,iimviwo,uvavanyo,imibuzoevavanyaulwazinekharityhulamokanyeumquluwekharityulamesikolwenikwisifundongasinye.NangonaulwimilokufundisaisisiXhosa,abafundikulindelekeukubabasombu-

luleiingxakizezifundozezibalongolwimiolulumbi,ulwimilwesiNgesi,bava-vanywababhaleiimviwongolwimiolonjengokosekukhankanyiwengentla.

Kumzamowokuphicothalomba,owayesakubanguMphathiswaweMfundoeNtshonaKoloni,uqulunqeakubizangokuthi“licebolesimosonxunguphalo”(Gaum,A.2003),ukuphuhlisaokoakubizangumgangathoophantsikakhuluwemfundoyezifundozezibalokweliphondo.Isicwangcisosakhesijoliseekut-saleniabafundiabamvelaphiyaboizizikoloezazisakwaziwanjengeDETkunyeneHOR,aphoiziphumozibonisaukubayabangama-28abafundiabaphumelelaizifundozezibalokumgangathoophezululogamaingama-47,5%aphumelelayojikelele.Isicwangcisoesisijoliseukugqalakwezizikolongenxayokuhlakwa-mananiabafundiababhaliselaizifundozezibalo.EliceboliqukaukuqeqeshakwakhonaootitshalanokufakwakweSimemezeloseKharityhulamkaZwelonkeyeZifundozeZibalo.

1.1 IntsusaAbantwanaabaninzikwizikolozaseMzantsiAfrikaabafundiukufundanokub-halangokugqibeleleyongolwimilwabolwenkobe,kananjaloabafundingoku-pheleleyokulwimiolulumbinjengokokunjaloxakujongwaukusetyenziswakolwimilwesiXhosanolwimilwesiNgesieNtshonaKoloni(Bloch,2002).Lombawenziwabanzikukungabikhokonxibelelwanophakathikolwimilwen-kobenolwimiolulumbiolusetyenziswaxakufundiswaezizifundo.InkquboyezeMfundoeMzantsiAfrikayakhiwekukungaphumelelikakuhlekwabafundibamabangaaphantsinaphezulungenxayokubaulwimilwenkobealusetyenziswanjengolwimilokufundisa(Howie,1999;Deyi2006).

Unobangelaoyintsusawoluphandokukufunaukuqondaukubaingabakubakhoumahlukoxaabafundibebhalaumxholoomnyewezifundozezibalongeelwimiezimbiniezahlukileyo,isiXhosanolwimilwesiNgesi.AmagamaenzaingqiqoakulwimilwesiNgesilogamaulwimilokufundisanokucacisaizifundoisisiXhosanelokwabelanangezimvo.

Abafundiababhalengezilwimibasincedengokusazisaiziphumozokubangundoqonokubalulekakolwimilwenkobenamagamaenzaingqiqoekufundeninasekufundiseniizifundozezibalongokuthikuhlalwekumagumbiokufundela,kuqwalaselwaindlelaabafundanabafundiswangayo,ngodliwanondlebeneem-pendulozemibuzoezibhaliweyo.

UndoqowoluphandoyinkxalaboyokufundisaizifundozezibalongesiX-hosakusetyenziswaizixhobo(iincwadizokufundanekharityhulam)ezibhalwengesiNgesi.OkukuqwalaselwakumagumbiokufundelaaphoisiXhosailolonalwimilusetyenziswayo.Abafundibafundiswangaphandlekweencwadizoku-funda(ngomlomo)zemvabanikweamaphephaafotokotshiweyobaphenduleimibuzoebhalwengesiNgesiukuqondaumgangathowokuqondakwabo.

Ngosukuolulandelayo,njengendlelayokubethelelaumsebenzilowoobewenziwe,baphindelakuwobawenzenjengomsebenziwaseklasiningokuthi

Page 7: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27� 9Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

baphenduleimibuzoelulabekhunjuzwangobesekwenziwengolwimilwesiN-gesikuguqulelweesiXhosenixabekhangelekangathiabaqondi.Abafundibaphendulangegamaelinyeokanyengesiqwana-qwanasempendulongolwimilwesiNgesi.

Oluphandolubonaiyingxakiintoyokubaulwimilwenkobelwabafundilusetyenziswekwintethoeqhubekayo(njengolwimilomlomo)kodwaulwimilwesiNgesilusetyenziselweukubhala.Umsebenziowenziwanjengomzekelongutitshalaesebenzisaulwimilwabafundilwenkobealukhathalelwaokanyelubonakalaluyinkcithaxeshaxakufikwaekulusebenzisenikwizifundozezibalo.Okukubonakalangokuthialusetyenziswakwiimviwoneemvavanyo.Kusety-enziswaulwimilwesiNgesi.OkukubonakalisaukubanegunyakolwimilwesiN-gesikunesiXhosa.

IziphumozokubhalwengabafundizibonisaukubaphantsikomgangathowokuqondakokusetyenziswakolwimilwesiNgesikubaabafundibaphendulaimibuzoemifutshane,(umzekelo,“yinyani-asiyonyani”)banikeiimpenduloezimfutshane.UlwimilwesiNgesikwiklasiyezifundozezibalolulwimi:

i) lweencwadinamaphephaomsebenziii) lomsebenziwonkeobhalwayongabafundinootitshala,iii)lwemviwoneemvavanyo,iv)amagamaenzaingqiqoafundiswangomlomokulwimilwesiXhosaze

nolwimilokuphathaiklasilufundiswenjalo.NangonaiinjongozoluphandobezikukuqwalaselaukufundiswakwezifundozezibalokwiGreyidiyesi-7,ingakumbi,ngokuphathelenenolwimiolusety-enziswayonjengolwimilokufundisaimibaengeminyeiyeyavela.Mibaleyoibingenantoyakwenzanolwimilokufundisakokoulwimioluchaphazelauku-fundiswanokufundaizifundozezibalongempumelelo,njengeencwadizezifundozezibalo,ulwimiolusetyenziswakuvavanyo,nolwimiolusetyenziswakwiingxoxongexeshaabafundibekumaqela.

OluphandolwakhelwephezukwengcinganekaVygotsky(1962),Setatinabanye(2002),ngcingaleyoithiubaniphambikokubaafundengolwimiolulumbikumeleabenolwaziolupheleleyololwimilwenkobekuqala.Ababaphandinabanye,baphandaiinzimaezimelenenabafundiekusebenziseniamagamaenzaingqiqokwizifundozabo.Izifundozezibalonezenzulwaziziqukaamagamaangqalileyonolwimiolungqalileyongokomxholo,yayeloontoikhuthazaootitshalaukubabasebenziseulwimilwezifundozezibalo,nobunci-nanebolwimilwesiNgesikwiiklasizabo(Setatietal2000).

2. Ingcinga ekusekelwe kuyo uphandoOluphandolusekelwekwingcingaevelenabaphandiabaninziabafananooVygotsky(1962)ethi“ukuzeubaniafundengempumelelokulwimiolulumbikukhoimfunekoyokuphuhlisanokwaziulwimilokuqalangokupheleleyokuqala”.LengcingakaVygotskykwakhelwephezukwayouphandoolunan-jengokoibonakaliswangumsebenziwakheuVygotskyka1978,nakokaCum-mins(1984)nabanyebabaphandiabanjengoGxilishe(2002),Mbatha-Dlamini(2003),CALLSSAproject(2005),Deyi(2006).BayibonangasonyeingcingakaVygotskynanjengokobeyibonaingenisoyokuphuhliswakolwimilokuqalakomfundikusisisekosokufundaulwimiolulumbiyayekuqinisekisaimpumeleloyomfundikwimfundo.KuthethwekaninzingalengcingakaVygotsky(1962)yazeyaphicothwangokunzulu,kwizihlokwanaezilandelayongezantsi.Imisety-enzanaengezantsiiyibonisangokupheleleyoingenisoyokwakhelaukufundiswakwezifundozezibalokulengcinga.

2.1 Umba wolwimi kwizifundo zezibaloEsisahlukosibonisaindimaephambiliedlalwalulwimiekufundeninasekufun-diseniizifundozezibalokwiGreyidiyesi-7.Senzauphengululolokosekubhalwengabanyeababhalingombawolwimiekufundeninasekufundiseniizifundozezibalo.Injongoyomphandikukuqwalaselaukubanakokolwimilwenkobe(isiXhosa)ekufundiswenikwamagamaakhaingqiqonamagamaazizihlanga-nisi(linking words),anikaumkhombandlelakwizifundozezibalo.Okukuqukaukubanolawuloolupheleleyolwamagamaasetyenziswayokwizifundozezibalonokuphuhlisaizingalokuphumelelakwabafundikwizifundozezibalo.Luqhube-kalujongenokwakhiwakwamagamaenzaingqiqongesiXhosa,ukunciphisaubunzimaobudalwangamagamaazizihlanganisi,amagamaangumkhombandlela,izivakalisiezidenezihlokoezakhiwengokwamabaliezenzakubekhoukubhidekakubafundi.

AkukhokuphikisananengcingakaNdayipfukamiye(1994:71–95)ethi,amagamaenzaingqiqo-angqalileyonendlelaekusetyenziswangayoulwimingokumiliselwekwiimeko,zingadalaiingxakiezenzaukubaabafundibangakwaziukufikelelakulwaziolupheleleyolwezifundozezibalo(1994:91).Loontoithetheukubakubalulekileukubaabafundibabenolwaziolupheleleyololwimilwabolwenkobeukuzebakwaziukumelananolwimiolusetyenziswakwizifundozabo.Ngeenzamezokujongalombawokungafikelelikulwaziolupheleleyoxaizifundozifundiswaokanyezifundwangolwimiolulumbi,iSebelezeMfundokwiNationalCurriculumStatement(2002)yabekaummiseloaphokuphakanyiswaukuba,kwimfundoyamabangaaphantsiulwimilwenkobelwabafundimalusetyenziswenjengolwimilokufundanokufundisa.Okukwenzelwaukubaabafundibakwaziukutolikaokokufundiswayoukusukakolunyeulwimiukuyakolunye(2002:40).

Kukhoesinyeisiphakamisoesithiaphoabafundikufunekabenzeinguquleloyokusukakulwimilwenkobeokanyelwasekhayaukuzakulwimiolulumbi,loo

Page 8: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2710 11Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

ntokumeleyenzekengocoseleloolukhulungokuthi:“ulwimiolulumbilufundis-wekwasekuqaleninjengesifundo.Ulwimilwenkobeluqhubekelusetyenziswangokulinganayonolwimilwesibinikangangoko”(NationalCurriculumState-ment:2002).

ISebelezeMfundongalompapasholikhuthazaukufundisanokufundangolwimilwenkobekubabelubonaulwimi,“lusembindiniwobomibethu”.OkukubonakaliswakumPapashoweNationalCurriculumStatementinLanguages(2002)othi:

Uqhakamshelwano–ukuqhakamshelanangokufanelekileyokwiimekonakwindawoezahlukeneyo.Ezemfundoluphuhliseizixhobozokucinganokuzathuzalwenzelulaukufikelekakwinkcazelo.Ucalucalulolobuhleukudala,ukutolikanokudlalangomfanekisongqondweningentetha,izintoezibonakalayookanyeokubhaliweyo.

(NationalCurriculumStatementinLanguages2002:36)

Abaphandiabaninziabavelayokoluphandobabhalabathiuphuhlisololwimilwenkobesisisekoaphokumelwekwakhelweukufundaimfundoefanelekileyo.Okulandelayokokuthethwangabaphandiabathebaqhubauphandoolubanzingombawokuphuhliswakolwimilwenkobeekufundeninasekufundiseniizifun-doezimagamaenzaingqiqoangqalileyonjengezifundozezibalonezenzululwazi.

UMangena(2002)uthiabantwanaabangama-Afrikabaqhubakakubikwizifun-dozezibalokunabafundibezinyeiintlanga.NgokukaMangena,uphandolweeyuni-vesithilubonakalisaukubaulwimilungowonamqobomkhulukwimpumeleloyabafundi(2002).Ubhalaathi,iingcaphephekwezemfundonazozithi,“ukuphu-nyelelwakokwaziwakolwimiolulumbiluleleekwaziweningokupheleleyokolwimilwenkobe.Ukubakuthekwaphuhliswangokupheleleyoulwimilwenkobekubafundikwakubalulaukubabafundeulwimiolulumbi.Okukuthethaukubakubalulekileukubaubaniafumaneulwimilwakhelweenkobenjengesisekoesipheleleyosoku-fundanokusebenzisaulwimingaphambikokufundiswaulwimiolulumbi.

EzizimvozikaMangenazikhuthazaukomelezwakolwimilwenkobekubafundi,ngaphambikokubabafundiswengolwimiolulumbi.Lombaunikaingqondoepheleleyokubaxaabafundibeqinisekilengolwimilwabokwenzakubelulaukufumanaintsingiselokulwimiolulumbi.Okukuncedaabafundiukubabaqinisekekulwimilwabolwenkobe.Ngexeshabekhangelaintsingiselokulwimiolulumbi,ulwazilolwimiolulumbiluyaphuhla.Loontoayenzekixabefundangolwimiolulumbikuphela.

UGxilishe(2002),uvumelananoMangenaxaesithi,ulwimiluqikelelaim-pumeleloyomntwanaokanyeumfundingamnye(2002).Loontoithethaukubaxaluphuhliswengokupheleleyoulwimilwenkobekululaukufundaulwimiolulumbingokupheleleyokubaolwenkobelungasetyenziswanjengomthombowokufumanaintsingiseloyolwimiolulumbi.Ntoleyoethixaulwimilwenkobelomfundilungaphuhliswanganolulumbialukwazikumncedangokupheleleyo

ekufumaneniintsingiseloyokokufundiswayokubanolwimiolulumbiakalwazingokupheleleyo.Ngeliphandlezombiniiilwimieziaziphuhlikubaumntwanaakukholwimialufundangempumelelo.

UMbatha(2003)nayeuvumelananababhaliaselebekhankanyiwengentlaxaathi,ulwimiolulumbilukhuthazaukuphuhlakokuqonda,xakuthekantiul-wimiabafundiswangaloabafundilwazekangokupheleleyokubo.Uqhubaathi,uthotholophandoolwenziwee-Afrika,ngoNdayipfukamiye(1994)uBamgbose(2000)nabanye,mayelanombawolwimilokufundisa,lubonisafuthilulwelaukubaulwimilwenkobelwabafundilusetyenziswenjengolwimilokufundisa,kubabesithi(abaphandi)ukufundaokwakhelwephezukwesisekoesilulwimilokufundaokanyelokufundisalubonisaimpumeleloekufundiswenikwabafundingolwimilwabolwenkobengaphezukokufundiswangolwimiolulumbi.

Okukubhalwengababhaliabangentlakuthethaukubaukuphumelelakomfundiekuqondeningokupheleleyoulwimilokufundanokufundisakux-homekekeekomelelenikolwimilwabolwenkobe.Lentoithethaukuthixaku-nokuqwalaselwakuphuhlisweumbawolwimilwenkobeekufundiseniizifundozezibalo,abafundibanganekamvaelihlelokuziqondangokupheleleyo.

Ababalandelayongabanyebabaphandiabaphandengokufundanokufundisaizifundozezibalookuphakanyiswekwiincwadiezingqamenenazo.UPimm(1987),uphicothaumbawokubaimoyobudlelwanephakathikwezifundozezi-balonolwimiolusetyenziswaimihlayonkeibalulekileukubaiqwalaselwekubaulwimi(olusetyenziswamihlayonke)lungasetyenziswanjengesisekosokufundi-sa.Okokuthethaukubakungaqalwakwizingaabakuloabafundikusetyenziswaulwimiabazanaloeklasini.LombonouxhaswayingxeloyeNEPI(NationalEducationPolicyInvestigation(1992:13)aphokuthiwaumgaqo-nkquboomt-shawezelwimikwimfundo(languageineducationpolicy)eMzantsiAfrikauyakuqinisekisaukusetyenziswakweelwimizonkeezifundwenizabo,ukuzekubeyingqinisekoyokubaabafundibafikelelangokulinganayokwimithomboyem-fundo,kungakhathalisekiukubabasebenzalwimilunilwenkobe.

UbhalaathiuPimm(1987:50)izifundozezibalozisetyenziswanjengolwimilwezikwekonezafobeukuqondaimiloyenzululwaziyeelwimiukulungisaigamaelakhaingqiqoyezifundozezibalongokuphathelenenolwimiUqhubaathi,akufanelekangaukujongaulwiminezifundozezibalonjengezintoezahlukeneyoendaweniyaloontokumelekujongweukubaulwimilungalungiswanjaninjen-gesiphumosokuzamaukuthethaiingcinganeembono.

UVygotsky(1962)ubhalaathiamagamaenzaingqiqoazakhekelayo(selfdeveloped)aphuhliswaimihlayonkekwincokozemihlangemihlazizaliswayintsingiseloethathwekubomibomntwana.USetatinabanyekwiziphumozophandolwabobathi,kwiiklasiaphokusetyenziswaiilwimiezimbininanga-phezuluukusukakulwimioluthethwayokubangelaingxubakaxaka(complexity)kubaamagamaangasetyenziswayoesikolwenikodwaesetyenziswangabafundi,angangamagamaakulwimiolungeluloolokufundaokanyelokufundisa.Lentoithetheukubanangonakungelulaukuqinisekisauphuhlisololwimilwenkobe

Page 9: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2712 1�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

kodwakumelwekuqatshelwebanziukubakusetyenziswaulwimi(olusety-enziswa)kwizifundozezibalo.

IntethokaVygotskyetheyaphuhliswanguBrady(1970)aphoabhalaathi“amagamaenzaingqiqoangaphuhliswangantlanyefuthiabenonxibelelwanoolu-sondeleyokumavaasenokungakwaziukukhutshelwakwimekoyokufundisaentsha”.

NgokwengcingakaZevenbergen(2002:205)uvumelananoBradyxaesithiizifundozezibalozinesigamaesikhethekeliyoekufunekaabafundibasazingoku-pheleleyoukuzebabengabafundiabagqibeleleyobezifundozezibalo.Uqhubaathi,amagamaamaninziasetyenziswakwizifundozezibaloanentsingiseloembaxakubafundikubaasetyenziswangendlelaeyahlukileyokwezinyeiimekoezingezizoezesikoloBoale(2002:203).

NgokukaZevenbergen(2002),izifundozezibalo,ngelinyeicala,kukufundangonxibelelwanophakathikwamagamanamagamaenzaingqiqo.Kwizifundozezibalokukhokwanamanyeamagamaanentsingiseloeyahlukileyokuxhome-kekakumagamaakhaingqiqoesifundoeso.Xaumfundienganalwazilutyhi-lekileyololudwelwamagamaasetyenziswakwizifundozezibalo,usemngciphe-kweniwokusebenzisalamagamakwimoengeyiyoeyezifundozezibalo,ntoleyoingeyiyoefunwangutitshala.

UkufundaiincwadizezifundozezibalokubalulekileukuzekubelulaukubanolwazilokufundaimifanekisoekhethekileyoeyinxalenyeyeencwadiOrton(1992:135).Okukubalulekilekubaiincwadiezininzizezifundozezibalozifunaubaniokwaziukuguqulelaokokuzotyiweyokwayanyaniswenomsetyenzanaokanyeumbuzoobuziweyo,nanjengokokusetyenziswaimizobonamabaliuku-bethelelaokokufundiswayo.

UHalliday(1975:65)uthi,amagamaasetyenziswakwizifundozezibalo,an-gasetyenziswangokweentsingiseloezihambelananolwimilwezifundozezibalo(ukusetyenziswakolwimilwendalolwezifundozezibalo:ingezozifundozezi-balongokukokwazo),nokuthiulwimikumeleluzichazeluzifezekisengokwaloiinjongozezifundozezibalo(1975:65).

Okukuthethaukuthiamagamaasetyenziswakwizifundozezibalokumeleangabonwanjengamagamaasetyenziselwaizifundozezibalokuphelakokonasekwakheniulwimingokubanzinanjengokoulwiminezifundozezibaloiyintoenyexakubalwakubaubaniufunaulwimiukucinganokudlulisaokokubalwayokwizifundozezibalo.

USetatinabanyebavumelananoHalliday(1976:5)futhibathi,bukhuluubunzimaobuhlangananabafundiekusebenziseniamagamaenzaingqiqo,nan-gonaisisekoiyimekoequbisananamagamalawoenzaingqiqo.Izifundozezibalonezenzululwaziziqukaamagamaangqalekwimekoyolwimiasetyenziswaphan-tsikwayolamagamayayeootitshalabasebenzisaulwimioluphezululolusety-enziswakwizifundozezibalonesiNgesiesingekhongakananieklasini(2003:34).

UPimm(1987:76–9)ucacisangokubanziukubaasikokusetyenziswakwamagamaobugcisaavakalanjengalawoasetyenziswakwisifundoesithilekwabobangathethiololwimi,kodwanamabinzanaathilekwaneendlelazo-

kuxoxaeziyinxalenyeyalamagamazingumcelimngenikubafundi.Ngokutshokwakhe(kwakulencwadi),inxalenyeyokufundaizifundozezibalokukufundaukuthethanjengochwephesha,okokukuthi,usibenziseulwimilwamagcisaukuzeubenamandlaolawuloolupheleleyololuhlulwamagamaasetyenziswakwizifundozezibalo.

Uqhubaathi,iimfunekozendlelaezithilezokuthethangembonozezi-fundozezibalongeelwimiezisetyenziswayo,zikhokelelaekuphuhliseniuluhlulwamagamaasetyenziswakwizifundozezibaloaphoimekoengeembonozezi-fundozezibalo,izintoneenkqubozingenzekakhona.Xakunokuthikuphuhlisweuluhlulwamagamaasetyenziswakwizifundozezibalo,iintsingiseloezithilezingakhonakulwimiolo.Enyeyendlelaecacemhlopheeyenzaukubaoluluhluluphuhlekukwakhaamagamaakhethekileyoanokusetyenziswangoochwephe-shakwezizifundo.OkukuvelangokucacileyokokuthethwanguAlexander(1997)xaesithiimithomboyolwimilwenkobe(sourcesofprimarylanguage)lwabafundiayomelelangakwaphelaukuzeyamkelekengokupheleleyo(vali-dated)kwiindawozengqesho.Loontokeinikaulwimiolulumbiithubalokux-atyiswangaphezulukolwenkobe(Alexander1997).

Olunyelophandoolwenziwekumagumbiokufundelae-Afrika,aqukaI-IfeProjecteNigeriaesinikaisakhiwonophahlalwengqiqoolwakhelwekuyooluphando.UNdayipfukamiye(1994)uqhubeuphandokwizikolozemfundoyama-bangaaphantsikwizikolozikarhulumenteeBurundi.UphandoololwalujolisekwiGreyidiyesi-5kwizikoloaphoabafundibabefundiswangolwimiiKirundibekwiminyakaemineyokuqalaesikolweni,kwinkquboyeminyakaemithanda-thu.KwiGreyidiyesi-5ootitshalanabafundibebejongeneneengxakiezinkuluzoqhakamshelwanongenxayokutshintshwakolwimilokufundisa.KukwiGrey-idiyesi-5aphoulwimilwesiFrentshibelusetyenziswanjengolwimilokufundisaizifundoaphooluphandolwaphethangokuthi:

UkusetyenziswakolwimilwesiFrentshineKirundingexeshaelinyekwabasisixhoboesinamandlasootitshalanabafundisokumelananomcelimngeniababejongenenawowokufundanokufundiswakwizifundoezifananezembalinasekulawuleniamagumbiokufundela.Imifuziseloyokusetyenziswakweelwimiezimbiniyayeyaqatshelwakwizifundozeelwimi.Umzekelo,kwizifundozezi-baloimisetyenzanayezifundozezibaloibinokusetyenzwangolwimilwesiFrent-shikubaamagamaenzaingqiqoneendlelazokubalabeselezicacisiwengolwimilwenkobe,intonjeabafundibebexelelwaukubabayenzekukucacisaiindlelazokusebenza.

KwacacaukubaukusetyenziswakweKirundikwenzakubelulaukuqondaulwaziolutshaoluzanotitshalaaphoizifundozazisekelezwekwinkcubekoyas-ekuhlaleninjengezifundozeHomeEconomicsnezeMbaliizifundoezazifundis-wangolwimilweKirundi.Ootitshalabebejongenenentloboezimbinizengxaki;kwakufunekabemelenenokufundisangolwimilwesiFrentshiebilulwimilokufundisaizifundofuthikufunekabencedeabafundiukuqinisekisaukubabay-amelananokharityhulamlwezifundookumelebazifundenokulandelautshint-

Page 10: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2714 1�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

sholwendlelaekufundiswangayo.Ezindlelazokufundisaziqukaamagamaenzaingqiqokwizifundozezibaloneenkquboezicwangciswezadweliswakakuhlenjengemisetyenzanaemincinane.

UNdayipfukmiye(1994)uphethaathikwizikolozamabangaaphantsieBurun-di,ngootitshalabodwaabathibabenendlelaeyenyengokuthibasebenziseiilwimiezimbinixabefundisaukumelananomcelimngeniwoqhakamshelwanoekufun-deninasekufundiseni.Ubhalaathiukusetyenziswakweelwimiezimbinikumelekusetyenziswenjengomthombowabafundinootitshalangokunjalo(ibid:97)lembonoiphindaixinzelelwenguRubagumya(1994:2),othi,ukusetyenziswakweelwimiezimbinikunegaleloekufikelelenikwiindlelazokufundisa,ukwakhiwakolwazikuzozonkeizifundoukuyakulawulolwamagumbiokufundela.Loontoibonakelengexeshakuqhutywauphandonanjengokoootitshalabebesebenzisaiilwimiezimbininjengendlelayokuphumezaokobazaukukwenza.

USchoenfeld(1985),uthinokubaabafundibayakwaziukubanolwaziolu-pheleleyo,ukungaqondwanokutolikwaokungandlelakwegamaelithileokanyeisivakalisiesithilekumbuzo,ingangumqoboekuqondeninasekwakheniindlelaeyiyoyokuchazanokubekangokuthengqoumceli-mngeniabajongenenawo.UCurtisnoMiller(1988:62)bathi,ulwimiludlalaindimaebalulekileyoekuk-wazinikomfundiukwakhaintsingiselelo.Ukufundaamagamaengqiqoambaxanabusicatshulwakuxhomekekeekwazinikomntwanaukusebenzisaulwiminokuzifundelaukusebenzisaamagamaakhoyongendlelaaqiqwangayo(Clarke1988:62).Loontokokwamukubonayenzakubekhoumsantsaphakathikol-wimiolusetyenziswangumfundiekhaya,xaethethanabanyenolwimiolusety-enziswaekufundeniizifundozezibalo.

UStubbs(1987)ubhalaathi,kukhouhlobooluthilelokuzalanaphakathikwezifundozezibalonolwimiolubhalwayo:ukuqiqangokwezifundozezibalokuxhomekekakufinyezo-magamanemiqondiso,ezithizifuneubhalolwamananiukuziphuhlisanokungathungelekingokululakwintethanezifundo(Pimm1987).

Uqhubaathi,amaxeshaamaninzisibanolwaziolupheleleyolwamagamaenzaingqiqongokuthisiwasebenzisekwisigamaesisisebenzisaimihlangemi-hla.Ukufundaizifundozezibalokuxhomekeka,ngelinyeicala,ekusebenziseniimiqondisonokufundangentsingiseloyamagamaakhethekileyo.Unombuzoothiingabalukhonanaunxibelelwanophakathikolwimiolusetyenziswaimihlayonkenamagamaasetyenziswaziingcalikwizifundozezibalo.Uqhubaabuzeukubaingabaukufundwakwezifundozezibalookanyeizifundojikelele,uku-fundanjeukuthethanokubhalanjengengcaliyezifundozezibalookanyeulwimilwesiNgesiolusetyenziswakwizifundozezibalolubanemvakaloyentsingiseloezimbiniolusukelaekusetyenziswenikolwimi.Uvulaingxoxoaphoabuzaukuba,ingabakobubunzimabenzululwaziyeelwiminamagamaakhaingqiqoaphoulwimilwesiNgesiluyingxubevangelubandakanyekakhona,kukhonaukufundaokukukookwenzekayoPimm(1987)

UStubbs(1980:34)ubuchazaubudlelwaneobuphakathikwentethonokub-halwanjengokuqondwakolwimikwiindawoezahlukeneyo.Utyatyadulaathi

“Ngelixaulwimioluthethwayolusetyenziswangokuphangaleleyokwiimekoezah-lukeneyo,okokukuthiukubhalakolwimi,akukhobungozikwintethoxaithathaindawoephambilikunokubhalaezikolweni.”Uqhubekekaathi,,intethakwigumbilezifundozezibalokumabangaemfundoephakamileyoinomkhwawokuthandaukufundisaunxibelelwano(Pimm1987)endaweniyokubaibengezibalo.

USelepe(2002:204)uvumelananoLemme(1995:146)ngokuxoxaathi,ulwimiyeyonandlelaibalulekileyoyokufumanaulwazinokufikelelangokupheleleyokul-wazinobuchule.Uthi,lusisitshixosokuphuhlisaukucingafuthilungaphakamisaokanyeludodobaliseimpumeleloyabafundi.KwilizweelifananoMzantsiAfrikaaphokuthethwakusetyenzisweiilwimiezininzi,iilwimiezahlukeneyozinefutheelinamandlakwizifundo,indlelayokufundisaneziphumozokufunda.Ngaphezulu,xaulwimilunxulunyaniswanohlanga,nequmrhulokuhlalaokanyeibangalomntuekuhlaleni,ulwimilubayingxakienkuluefunaukuqwalaselwa(Owino,2002:204).

USelepe(kwakulencwadi)uqhubaabhaleathi,iingxakizenzululwazingokufundisaezijongenenomfundiwaseAfrikaayizongxakizeenzululwaziyeelwimikuphela,kodwazinonxulumanoolungenakuconjululwakwimibayokuhlalaephangaleleyo.Isiqingathaesingentlasibonakalisangokupheleleyoukubangaphayakolwimilokufundisa,kukhoeminyeimibaephathelelenenoku.Umnqwenowamwokuphicothaumbuzowokusebenzisaiilwimizase-Afrikanjengeelwimizokufundisausukelakulemibaseleichaziwe.

USelepeuqhubaathi“Ukuphuculanokuphakamisaumgangathoweelwimizase-Afrikazibelulwimilokufundisakumelekwenziwe.Kumelekujongweuku-gcinwakolwimilweenkobeibelulwimiolusetyenziswaekufundiseninasekufun-deniokanyekumathubaonxibelelwano.Kungenxayesisizathuaphokubonakalaukubakumeleabafundibase-Afrikabephuhlisiweukomelezaamanyatheloahlukeneyoukuqinisauphuhlisolweelwimizase-AfrikanokuthikwamkelekeiNkcubekoyeSizwe(iAfricanRennaisance).”

U-Wolff(1999:2)uthikukhoiinkangelekoezininzizendimayolwimieM-zantsiAfrikaaphoinzululwaziyeelwimiiphikisanayokodwaakukhompixwanoekuthininjengelizwekazi,i-Afrikayeyonaenikaumfanekisowobungxakangxakabenzululwaziyeelwimi.Ubungxakangxaka(complexity)obubumiselwephezukobungakananibeelwimiezithethwangabantuabangama-Afrika,naphezukw-eyantlukwanoyeelwimizeentsaphonemisebenzieyanyaniswanolwimiolusety-enziswakwakwelilizwelinye,kumaxeshaamaninzi,kwangumntuomnye.

Uqhubaathiumbuzowokusetyenziswakweelwimizase-Afrikanjengeelwimizokufundisaawunakusonjululwangaphandlekokubakuqalwekucacisweindimayezilwiminjengeelwimizokufundisa.Ubhalaathililungelolomntu–ilungelolokufumanaimfundongolwimilwenkobe,kubafundiokanyengolwimiolwaziwangokupheleleyoekuqalenikwaboimfundoWolff(1999:2).Okukucacisango-kumhlopheukubalulekakokomelelakwesisekeloesilulwimilwenkobelwabafundi.Ntoleyoithethaukubakubalulekileukuqinisekisaukubailungelolabolokufu-manaulwazingolwimilwenkobeluyafezekiswakubaokukwandisaamathubaabookuphuhlakwengqiqoyokusebenzisaulwimilwenkobekuqala.

Page 11: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2716 1�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

Umbawokucacisaindimayeelwimizase-Afrikanjengeelwimizokufundisangumbaocacileyokakhululowo.Andivumelaninokubakufunekauqwalaselwe.Ngumbaekumeleukubauyasetyenziswakungokunjeekufundiseninasekufun-deni.Ulwiminobuzweziyahambelanangokokeakukhokuthandabuzaukubaiilwimizase-Afrikazinakoukusetyenziswanjengeelwimizokufundisaukuq-insekisaukubaubaniunelungeloelipheleleyolokusebenzisaulwimilwenkobekuwoonkeamanqanabaokuphila,njengasekhaya,esikolweni,kwindawoyokusebenza,njalo-njalo.Kokwamukubonakukuqinisekisauphuhlisooluphele-leyo,okokuthethaukuthi:

i) ukufundisangolwimilwenkobe,ii) ukuvavanyaabafundingolwimilwenkobe,iii)ukubhalaiincwadizeenkalozonkezezifundongolwimilwenkobelwaba-

fundi,umzekelo,ukubhalwakwencwadiyezifundozezibalongesiXhosa.UBamgbose(2000:79),uthiumbawokuqwalaselwakolwimilwenkobekuba-fundiuleleekuthiniizixhobozokufundisaezisetyenziswayozinefutheelihlekusininaekuphumezeniimfundo.

Uthiilulwazikumntuwonkeukubaumbawolwimiawuluchaphazeliulwimilokufundaokanyeukufundisa,kokonezixhoboezihambelanoko,njengolwimiekubhalwengaloiincwadi,ulwimilovavanyonjalonjalo.Okukubonisaukubaukuphumelelaizifundozezibalokuxhomekekekulwimilokufundisanoluthilunikweifutheziimekoekufundiswaphantsikwazoezifananobukhobezixhoboezihambelananoku.Okukubonakalakakhulukwiimekoaphokufundiswangol-wimiolungeluloolukatitshalakunyenabafundingokubanzi.

KwelinyeicalauBamgbose(2000:79)uthiukusetyenziswakolwimilwase-Afrikanjengolwimilokufundisakwiminyakaemithathuyokuqalakwisikolosamabangaaphantsiakuhambingaphandlekweengxaki.Kukhoamaxeshaaphoulwimioluthethwangutitshalalwahlukilekoluthethwangabafundi.UthiootitshalabeelwiminokubalulwimilwesiNgesiokanyeiilwimizase-Afrikamababesemboniselweniyendlelaethileyokufundisaiilwimijikelelenasekufundiseniokungqalileyo.Uthiukusebenzisaulwiminjengolwimilokufundisakuthethaukubanolwazilwesigamasokufundisaezinyeizifundokololwimi.

Lentoithetheukubakubalulekileukunikaingqwalaselangokuthiabafundibafundisweulwimiololungqamenenezifundozabongaphambikokungenanzulukwisifundongasinyeukuthintelaukubhidekanempixwano.Ukunga-luqwalaselingokupheleleyoulwimilokufundisalubangwakukubaakukhongqwalaselaingakoenikwayokumbawootitshalaabasebenzisaiilwimizaseAf-rikanjengolwimilokufundisa(Bamgbose2000:79).

IziphumoezifanayonezisezikhankanywengentlazeprojekthiyaseMalingo1985(Mbatha:22003)neprojekthiyeThresholdeMzantsiAfrikango1990(Mbatha:2003)ithiabafundibabengakwaziukucacisangolwimilwesiNgesiokobakwaziyongolwimilwabolwenkobe;okanyebakhuphelekulwimilwabolwen-

kobeulwaziolutshaabalufumeneyo,abalufundengolwimilwesiNgesi(Luckett1994 cited in DAE1996:11).

IprojekthiefanayonengentlangokwengxelokaMlamanoMateru(1978)kumabangaemfundoephakamileyoyayijolisekumkhombandlelaofanayo.KwabonakaliswaukubaxaabafundibebuzwaimibuzongolwimilwesiNgesi,im-pendulosolokoingeyiyokwaphelafuthiingangqamaninombuzo.XalombuzomnyeubuzwengesiSwahili,abafundibanikaiimpenduloezizizofuthiezingqa-meneyonombuzo(DAE1996:11).Ngendlelaeyinenekodwaengaqondakaliyo,imfunekoyokusebenzisaiilwimizaseAfrikanjengeelwimizokufundisaizifundoingabonakaliswangenzululwaziyokufundisakwizikoloaphoulwimilwasemzinilusetyenziswanjengolwimilokufundisaumzekeloiyakubalulwimilwesiNgesi.Nabaninaoqwalaselaindlelayokufundisa,ngokwalengxelo,ingakumbikwiz-ikolozamabangaaphantsiangaqaphelaeyonantsomikubaulwimilwesiNgesilulonalwimilokufundisaizifundo.Iqhubekaithibanqabileootitshalae-AfrikaabangaguqukelikolunyeulwimixabefundisabazebaqapheleukubaabafundiabaqondingokupheleleyongolwimilwesiNgesi.

Ithikeloontoootitshalabaphindaimibuzongolunyeulwimiolu-lulwimilwenkobekubafundiokanyeabalwaziyoabafundi,futhiloontoibenzebayiphen-dulengaphandlekokuthandabuzaimibuzo.Ngokoke,ngokoluphando,ixeshaelaziwangokubalelokufundaisifundosolwimilwesiNgesikuphela,lijikalibelixeshaaphokusetyenziswaiilwimiezimbinizokufundisaizifundo.ZibanolwimilwesiNgesikunyenolwimilwase-Afrikaolunyenangaphezuluulwaziolo(lweel-wimizaseAfrika)kwabelwanangalongutitshalanomfundi(DAE1996:11).

UGardener(2001)ugxininisaumbaothi,abantwanaabafundaulwimilwenkobengaphambikokubabaqaleisikolobafumanakunzimaukumelananokufundangolwimiolulumbi.Uthiukufundaulwimilwesibiningenjongoyokukhuthazaimfundoukucinganengqiqokubandakanyaukwazingokuphe-leleyointsingiseloyamagamaendawo,arhangqeulwimiolo.Abafundiabagcineulwimilwabolwenkobe,ngokubonakwakhe,nabaphuhlisaamagamaenzaingqiqobangconoekufikeleleninasekuphumelelenikwinqanabaeliphezululemfundoyabo.NgokwamukubonalombonokaGardener(2001)usakhuthazaukuphuhliswakolwimiolulumbiendaweniyolwimilwenkobelwabafundintoleyondingavumelaninayo.Uphandoolwenziweyongabaphandiabaninziaselebekhankanyiweluvumelanangamxhelomnyeukubaukuqondangokupheleleyokuleleekwaziniulwimilwenkobelwabafundi,ngokupheleleyo.

OluluvolukaGardener(2001)luxhaswangowayesakubanguMphathiswawezeMfundouNjingalwazi,uKaderAsmal(1999)aphoathi,kumelekubekhoinkquboemiselweyoyolwimikwimfundoukuqiniselaukusetyenziswakweelwi-mizonke.Ngamanyeamazwiabafundikumelabagcineukusetyenziswakol-wimilwabolwenkobe,baqhubengokulusebenzisakodwangaxeshanyebafundeulwimilokufundanokufundisa(1999).

Kubalulekileukubaabafundibafundiswengeelwimizabo,kubaokokwenzakubelulaukubambaamagamaenzaingqiqongokupheleleyo,ngokululanan-

Page 12: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 271� 19Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

gokukhawuleza.Ikharityhulamkumeleiboneleleiilwimiezahlukeneyongeel-wimiabafundiabezanazoesikolweniukusukaekhayakubazingumthomboobalulekileyo(Lee2003).Abafundiabasukakumakhayaaneelwimiezininziezisetyenziswayobezaesikolwenibenolwazioluziilwimizabonenkcubeko.

IiklasizezifundozezibalozifumanainkxasokwingcingakaVygotsky(1978),aphoathiukufundisanokufundayinkquboyobugcisakulwimiezalanangokunzulu.Ntoleyoithikubalulekileukubuqaphelangokupheleleyoubudlelwaneobuphakathikolwiminezifundozezibalo.Uqhubaathiisikoloyindawoeyenzazonkeiintlobozezintoezikhokelelakulwazilwezingaeliphezuluolwahlukileyokololufunyanwakubomibemihlangemihla,ekudlaleniokanyeemsebenziniVygotsky(1978)

NgokukaVygotsky(1978),ukufundanokuyalelakwizingaeliphezulukuk-hokelelakuphuhlisolokusebenzisaingqondonokucinganzuluokanyephangale-leyokwelinyeicalakuphuhlisolwentoayibizangokubayinzuluwaziyamagamaenzaingqiqo(Vygotsky:1978).Ukufundaintsingiseloentshayamagamaayen-zekingamavangqongezintookanyeisehlo,kokongokufundaindlelaemisiweyoyamagamaenzaingqiqo.UVygotsky(1978)wahlukanisaphakathikwamagamaenzaingqiqo“enzululwazi”namagamaengqiqo“azakhekelayo”,lawoenziwamihlayonkekwizintoesizenzayo.

NgokukaVygotsky(1978),amagamaenzaingqiqoenzululwaziayinxalenyeyendlelaemisiweyoyamagamaenzaingqiqoyayeakhiwengabomfuthiayazeka.Ukuphikisananoku,amagamaenzaingqiqoazakhekelayo,awamiselwangayayeave-langenxayamava.Nangonakunjalo,amagamaenzaingqiqoenzululwazinamagamaenzaingqiqoazakhekelayo,ayasebenzisanaanikananefuthe(Adler,1997).

UButhelezi(1989:38-60)ugqibakwelithi,“ulwimilwesiNgesiolusety-enziswaesikolwenilulwimiolusetyenziswakuphelaezifundweni,alubancedingantoekukwaziniukuqhakamshelanangokupheleleyo;ntoleyoebaxakileyonecacegcakwizifundozenzululwazinezibaloaphoootitshalabehlangananemiqoboekufundiseniicalalolwimilwezizifundo,kodwaabaziukubabaqubisanenjaninezimfuno(Clarke,1991:5).

UReynolds(1991:5)nayeuthi,umyingewokutshonakwabafundiizifundozezibaloubangelwakukungabinalwazilupheleleyolootitshalaekufundiseniezizifundo(OFSTED,1998;NFER,1996).UphandolukaMillernoBaker(2001:40)lwafumanisaukubaimipoposhokaReynolds(1991:40)yokubaindlelaabafundiabaqhubangayokwezizifundoyayanyaniswanokungabinalwazilupheleleyokootitshalangezizifundokwizifundozezibalonenzululwaziiyinyani.Ngokweziphumozabo,ulwimilwesiNgesieklasinilwaludityaniswaokanyelusetyenziswakancinciefundiseniokanyeekufundwenikolwimiol-ungqalileyolwezibalo.Ootitshalababengenayoinzululwaziyeelwimiukucacisaamagamaenzaingqiqo.Reynolds(1991:5)

UPimm(2002:18)evumelananoBrady(1970),uZevernbergen(2003:205),uOrton(1992:135),nabanyeabaphandiuthiutitshalawezifundozezibalokufu-nekaabenolwazilwendlelaolwakhiwengayoulwiminemiloyolwimiequlethemagamaasetyenziswayokwizifundozezibalo.UvumelananoSetatinabanye

(2002)xaesithi,inxalenyeyokufundaizifundozezibalokukubanamandlaokuphathaokanyeukwazingokupheleleyoamagamaasetyenziswakwizifundozezibaloezibanamagamaathiasetyenziswengendlelaeyahlukileyokweyaziwayo,njengala:incwadienye,ookrebeababini,iibhlokozethawaezilishumielinethoba,asebenzanjengamagamaaziziphawulikubomibemihlangemihla.Kodwa,ajikaabezizibizokwizintoezisetyenziswayokwizifundozezibalo,njengokubazibemnqakathi,zibengoonombiniokanyeinanielingenakwahlulwa.

NgokutshokukaStrevens(1976:58),xaumfundiwezifundozenzululwaziethethaulwimiolungekalungiselwaiinjongozokufundisa,ukufundakwakhengolwimilwesiNgesikuquletheiingxakiezongezelelweyoekwazininasekuqon-deni.Akakwaziukuguqulelakulwimilwakhelokuqalaukusombululaintandabuzoanayo(Clarke,1991:5).EzinyezeencwadiezithezaphononongwakuphandongemfundoyamabangaaphantsizibonakalisaubukhulubokufundisangolwimilwenkobekubafundikusetyenziswaulwimilwesiNgesiukubala.KwacacaukubaxaabafundibebuzwaimibuzongolwimilwesiNgesiimpenduloayidibaninalentoibuzwayofuthiayinikintsingiselo,ibonakalisaukungawuqondiumbuzookanyeukubanakoukuphendulangolwimilwesiNgesi.UMamlanoMaterubathixalombuzomnyeubuzwangesiSwahili,kwimekoyaseTanzania,abafundibaphen-dulangendlelaechanekileyonenikaintsingiselo(Qorro,1999).URoy-CampbellnoQorro(1997)noQorro(1999:95)babhalabathi,ukuyakwiipesentiezingama-95zabafundibemfundoyamabangaaphakamileyo,abakwaziukufundanokub-halaiincwadiezibhalwengolwimilwesiNgesinangonabencedwangootitshala.AbaphandieTanzaniabayavumelanabathiimfundoyamabangaaphakamileyoeTanzaniaisekelwephezukolwazioluxhomekekeencwadini.

UQorro(1992:92)uthi,ukungakwazikwabafundiukufundakubonakalakakhuluekubhalenikwimfundoyenqanabaeliphakamileyo.Ubhalaathiloontoidalwakukubaisilabhasiigxininisakakhuluekusetyenziswenikwesimosegramangaphandlekokusebenzisaindlelaolusetyenziswangayoulwimikuqhakam-shelwano.UQorro(1992:92)uthiezikolwenizaseTanzania,ootitshalababhalaokokusencwadinikunjalobazeabafundibabhaleencwadiniendaweniyoku-basebenzisakumsebenziobenzabacingebanziaphobanokubhalangezintoaba-zaziyo.Uthiphantsikweemekoezinjaloabafundiabanayoinzululwaziyolwimienikaumdlabafumanekunzimaukusukakwizikhokeloabazinikiweyo.

UMartin-Jones(1995:90)uthi,izintoezidalakukhethweukusetyenziswakolwimioluthileokanyeiilwimiezimbiningaxeshanyeeklasinizimbaxaukubazingamiselwangabasekibemithethoekumiselwekuyoulwimilokufundisa.Uthiuphandoobelusandulaukwenziwa(Arthur1996),lunikeingqaleloyemekoyaseklasiniaphoindlelayokusetyenziswakweelwimiezimbiniekulawuleniiklasiinegalelokumsebenziwonxibelelwanoowenziwangootitshalanabafundiezikla-siniaphokusetyenziswaiilwimiezimbiniukufundisa(1995:90).

Okokuthethaukubaootitshalabasebenzisaiilwimiezimbininjengendlelayokunxibelelananabafundi.Olwamuluvongalombaluthiokuakuqinisekisiukubalukhonaulwimiolwaziwangokupheleleyongabafundi,phantsikwemeko

Page 13: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2720 21Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

enjalo,kuba,xabethibesamameleulwimilokuqalaolungomelelangangokugqi-beleleyokusetyenzisweulwimiolulumbingaxeshalinyekubakhoimpixwano.Impixwanolekokwamukubonaidalwakukubainkoleloyamyokufundaulwimiithixakuthethwangolwimiolulumbiubaniuqalaakhangeleintsingiselongol-wimilwenkobengaphambikokubaaqondengokupheleleyoukubakuthethwangantoni.Lenkoleloindenzandicingeukubaabafundiabakweziklasibafundangalendlelainye.Ndiwubonaingumsebenziongekholulakubandikholelwaekuthinibathathaixesha(abafundi)befunaintsingiselontoleyoibenzaban-gomelelinakoluphinaulwimi.

U-Auer(1995)uthiootitshalasolokobebhenelaekusetyenziswenikweel-wimiezimbiningaxeshanyeekuzameniukulawulaunxibelelwanoeklasini.Bakwenzaokongelizamaukwahlukanisaphakathikolwimilokufundisanoloku-lawulaiklasi.Abaphandiabajongenenokusetyenziswakweelwimiezimbiningaxeshanyeeklasini(codeswitching)banikeingqalelokwakhonabazabaya-manisaukusetyenziswakolwiminobugcisanendlelaabathandangayoabama-meli.NtoleyoenikwaifutheyindawonemoekusetyenziswakuyoulwimioloAuer(1995)).Loontokokwamukubonayenzakungabikholwimilusisigxinaolusetyenziswayokubaubaniuzakhelaokokulungeleyenangeloxeshaelawulwayimekoyaloondawoasukubaethethaekuyo.

Xakuthethwanje,abanyeootitshalabanikaingxeloethiabazisebenzisiiilwimiezimbiningaxeshanyeeklasinikubazingadalaukubhideka.Nangonakunjalo,ootitshalabazibonabenyanzelekileukusebenzisaukuguqulelaolunyeulwimikolunyeukuzebafundisengemfezekookobajongeukufundisa.U-Ar-thur(1994,1996and2001)uthi,ootitshalaawabaqwalaselabefundisakwiiklasizaseBotswanababesebenzaphantsikweemekozenkxalaboezaziphantsikox-inzelelolwesikolonolawulolokusetyenziswakolwimi.Okokukuthi,ukusety-enziswaokukhethekileyokolwimilwesiNgesieklasini,nokufundisangokukukonokubanolwaziekusebenziseniiilwimiezimbiningaxeshanyeStroud(2002:46)kwakungaqinisekisiukufumanaulwaziolupheleleyokubafundi.Okukwakusen-ziwakukubaakukhokuqinisekaukubaabafundibaphumanolwaziolupheleleyololwimingalunyekwezisetyenziswangaxeshanye.NgokukaArthur(2000),lendlelayokusetyenziswakweelwimiayizangeibenamiphumelailungileyokubaabafundibabengafundilulwimiluthile.Babefumanaucuntsuwolunyeulwimintoleyoyayidalaukubakungaphuhlinalunyekwezilwimizazisetyenziswa(Stroud2002:46).

UBamgbose(2000:88)ubonaukuba,indlelaabalubonangayoulwimiabantuluy-ayichaphazelaindlelaabayikhethangayoindlelayokusetyenziswakolwimi.Uhambisaathi“Abantuabaninzibafikeleleekwamkeleniintoyokubaimfundo“yenene”ingafun-yanwangolwimilwehlabathijikelelenjengolwimilwesiNgesi.Nembonoethiumnt-wanaangafumanantoxaenokuthikwimfundoyakheyamabangaokuqalaafumaneulwimilwakhelwenkobeiyaphikiswaluninzikubazaliabafundileyo.”

UStroud(2002)ucacisaathi,iinzamezokusebenzisaulwimilwenkobezitshabhiswazizixhobozokufundaezikumgangathoophantsi,uqeqeshool-

uncinanelwendlelazokufundisakusetyenziswaiilwimiezimbininjengeelwi-mizokufundisaneenkcubekoezingaphezukwesinye,nontlithwanophakathikwendimaedlalwangootitshala,iimfunozesikolonobubonababafundinootitshala.Zithathwenjengengcinganeyokufundanjengokokubhaliwekokuqulethweyikharityhulam.Ezizintozikhankanyiweyozenzaukubaulwimioluthathwanjengolonaluphezulukuloondawolubelolonalusety-enziswanjengolwimilokunikaimiyaleloimihlayonke.Ustroud(2002:46)uphawulaathi:

Intoyokubaukufundisakugxininisekwaqhelaniswanokusetyenziswakweelwimiezithathelwaphezulukangangokubabambalwaabafundiabaphumelelangoku-pheleleyoesisesinyesezizathuezibangelaukubalukhuninokubanokungaqondingokupheleleyokwendlelaekufundiswangayoeklasini;xaabafundibenganakoukunikaiimpenduloezingqalileyo,unxibelewanooluninzieklasiniluqubisananembonakaloyohlobooluthilelwesimo.

Lengxoxoingentlaibonisaukubalulekanokubalulekakolwimiekufundiseni.Ntoleyoithethaukubakubalulekileukufundisaabafundiulwimiolwayamenenemoleyoyezifundoabahlanganayokubaokokuyakwenzakubelulaukumela-nanezifundozabo.Ukufundisangolwimiolulumbiakwenzikubelulaukuqonda.Loontoithethaukubamakugxininisweukufundangolwimilwenkobeukuzeunxibelelwanophakathikwabafundi,ootitshalanokokufundiswayokuqondwengendlelaefanayo,ngootitshalanabafundi.

UmcholacholiweendabakwezemfundoweCape Argusubhalaathi(2003:6)“YiminyakaemithathuemvakokubaabafundibaseMzantsiAfrikabaphumaekugqibelenikuvavanyolwamazwengamazwengo1999,abakak-waziukwenzaizifundozabozezibalo.”Unikaingxeloethiiindidiezimbinizovavanyoziboniseukubaabantwanabethubasasokolaukuqondangoku-pheleleyoizifundozezibaloeziseqondwenielisezantsi.Uvavanyolokugqibelabelujoliswekubafundiabali-100abasukakwizikolozaseNtshonaKoloninolufumaniseukubaukubhidekakuqalekumabangaamathathuokuqalaesikolweni”.

Ngokombhaliweliphepha,uphandoolwenziweyiJointEducationTrustkunyakaka2001,aphoabafundibeGreyidiyesi-3bavavanywakusetyenziswauhlobooluthilelomsebenziekubaleni,ukuhlengahlengisa,ukudibanisaekutha-batheninasekuphindaphindeni.Eyonanqontsonqaeyafunyaniswayololuphandoyabakukubaulwazilwabanyeabafundiluphelelaekudibaniseniama-naniamabini.Ukwazikwabafundiukudibanisanokuthabathaamananikwehlangokukhawulezaxaamananiasetyenziswayoekhula”.

Ngokutshokwakheabafundibasokolangakumbixabedibanisaamananiekwakufunekaathwalweasiwekwelinyeicalanjengenaniu-100.Ngokwalombhali,iSebelezeMfundolizimiseleukwenzauvavanyoolubizwangokuba“luvavanyokuxilonga(diagnostictest)”ukulandelaindlelaabafundiabasebenzangayokweziGreyidi-3,6nakwa-9kwiminyakaelandelayo.

Page 14: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2722 2�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

2.2 Isiphetho Uninzilwababhaliabangentlanjengokosekucatshulwengumphandilubonisantonyeabavumelanangayonababhalaphezukwayo,ukubalulekakokwaziwangokupheleleyokolwimilwenkobengabafundinootitshalakwizifundongoku-banzi.Okokwenzaukubakubekhoisisekoekunokusetyenzelwakusoxakuthet-hwangokuphuhliswakolwimilwenkobe.Okunyeabakugxininisayokukubal-ulekakokuqondaukuba,ulwimiolulumbialunasisekeloxaulwimilwenkobelungaziwangokupheleleyo.

Ukwazinokuphuhlisangokupheleleyoulwimilwenkobekulombakuthethaukufundangalo,ukubhalanokuthikubekhoiincwadizeenkalozezifundoezib-halwengolulwimi,umzekeloukubhalwakwencwadiyezifundozezibaloenoku-setyenziswangabafundinotitshala.Okokwakuqwalaselwabanzikwisahlukoesilandelayonanjengokosinikaisakhiwosophandoesiqukaimvelaphinendawoekuqhutywekuyouphandonezizathuzoko.

�. Ukuqhutywa kophandoKwelibinzanalilandelayokuzakuthethwangendlelaekuqokelelwengayoulwaziukuzeoluphandolubeyimpumelelo.Okokuqukauhlobolophandoolusetyenzisiweyo,iindlelazokuqhubauphando,ulwimiolusetyenziswaesikol-weninolwimilokuqhubauphandokunyenenkquboyophando.

�.2 Uhlobo lophando olusetyenzisiweyoOluphandoluqhutywenjengophandolohlobo(qualitative)kubaluqwalaseleinkquboyabafundiekuzameniukuqondaizifundozabobanzingaphezulukwesiphumosophando.Lenkquboiqwalaselaubucukubhedeneenkcuka-chaezipheleleyongezintoezingqalileyo,CliffordGeertz(1973).Oluphandolohlobolubekauxinzelelokwindlelaabafundiababonangayoizintoekufundenikwabo,eyonanjongoiphambiliyingcacisoenzulunokuqondaizigigabanezehlozokufundakwimonganyeBabbienoMouton(2001:306).

Undoqokukuqondaukusetyenziswakolwimiekufundeninasekufundiseniizifundozezibalokwimoengqalileyoingekukoukuyijonganjekwingcingaen-genamgqaliselakwisifundoesi.Inkquboyophandolohloboamaxeshaamaninziinentelekelelokwindlelaoluqhutywangayo,imiphumelaikukwakhaiingcingaezingaqinisekiswangaezintshaneengcingangokubanziBabbienoMouton,(2001).Kulemeko,iindlelaekufundiswangazoeklasinizindlelaabafundangazoabafundiekumelwezondelwezibhalwephantsi.

Oluhlobolophandoluqinisekisaukubakuxoxwabanzingokuhlalutywakwengxelo.Oluhlobolophandoluzamaukubonisanokucacisaukubaulwimilusembindiniwokufundisakwezifundozezibalo,ntoleyoyenzaukubaoludidilophando(uphandolohlobo-qualitative)lubelolonalulungeleukusety-enziswa.

�.� Iindlela zokuqhuba uphando Iindlelazokuqhubauphandoibezeziqinisekisaukubaingxeloefunekayouku-phumelelisaoluphandoizakuphuma,ndlelaleyoiyakuthiiyicacisengokuphe-leleyoindimaedlalwalulwimiekufundeniizifundozezibalo.Ezindlelaziqinise-kisaukubaucacangokupheleleyoumbawokuzamaukufikelelangokupheleleyokwabafundi,kulwazilwezifundozezibalo.

Iindlelazophandoezisetyenzisiweyokwinkquboyokwenzauphandozikhet-hwekubazenzakubelulaukuphandanzulukungqalweencaminiyobunjanibeklasiyezifundozezibalongaphandlekophazamiseko.Okokuthethaukubaezindlelabeziqinisekisaukubaabafundibayayonwabelaindlelaabathebabanda-kanyekangayokoluphandokubaibingoyikisikwaphela,bebephendulaim-ibuzoebuziweyobecaciselweukubaizakuncedantoni.Bakonwabeleukufundaizifundozezibalongolwimilwenkobekungekhontoyenzaukubakubenzimakokobevunyelwaukubuzaimibuzo,baphakamiseolwabouluvolusetyenziswe

Page 15: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2724 2�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

ekwakhiwenikoluphando.Nangonaubaniengenakoukutshongokupheleleyoukubalendlelaisetyenzisiweyoyokuqhubauphandoyeyonayona,ukufumanaulwaziolufunwayo,bezikhonaizithintelokodwaubaniangafunaindlelaeyenyeyokumelananokoukuzeingxeloeqokelelweyoingafumanekiigwenxaxakusen-ziwauhlalutyo.

Ingxeloyaqokelelwangezindlelazilandelayonjengezixhobozokuphanda:i)Amaphepha-mbuzoamabini–elabafundinelootitshala.Udliwanondlebe

ngaphambinasemvakokubhalaiimvavanyozezifundozezibaloii)Ukubhalwakokuboniweyoeklasiningexeshakufundiswaeklasiniiii)Iimvavanyo

Kubhalwebanzingeendlelazokuqokelelauphandongezantsiaphokucuku-lwekwazekwacaciswaisihlokwanangasinyekwezizingentla.Iindidiezimbinizamaphepha-mbuzozakhiwanjengenyeyeendlelazokuqokelelaingxelo.Lamaphepha-mbuzoabhalwengesiXhosanolwimilwesiNgesi.Iphepha-mbuzoliquletheiimpenduloezingu,“ewe”no“hayi”neempenduloezivulelekileyoaphoootitshalanabafundikulindelekeukubabanikeingcacisoaphoifunekakhona(IsihlomeloAandB).Amaphepha-mbuzoakhethwanjengenyeindlelayokuqhubauphandoechazwengcononguGilesnabanyeabathi:iindlelaabalu-bonangayoulwimiabafundinootitshalalulinganiswengempumelelongokuse-benzisangqoamaphepha-mbuzokuqwalaselengqoukuvavanywakolwiminokukhethwakweelwimingabafundi,umzekelo,kwezilwimizimbiniluluphiulwimiolusetyenziselwainjongokwiimekoezithile,olukhethayoGiles(1983).

Ukulungiselelaiinjongozoluphandoiphepha-mbuzolizamaukufumanisaulwimiolunokuthilukhethwengabafundinjengolwimiabathandaukufundangaloizifundozezibalo.Okunyekukuba,ingabaabafundibanolwaziolunzulunolukhethekileyolwamagamaenzaingqiqonamagamaasetyenziswayoeku-fundiswenikwezifundozezibalo.Iphepha-mbuzolibanikeixeshalokucingabanziabafundingeempenduloabazinikayokungakokufunekebegqibezeleamaphe-phambuzongexeshalabo.

Iphepha-mbuzoelakhiweukuqokelelaingxelokootitshalabelunenjongoenyeukwenzaindlelayokuqhubauphandoibelula,ngokuthiootitshalaaba-zaliseamaphepha-mbuzobebesukakwizikoloezahlukeneyo.Loontoyenzeukubaamaphepha-mbuzoashiyweesikolweni,ajongwekunyenootitshalaabo,anduleukuphendulangexeshalakhe.Bekululaukushiyanokuqokelelaamaphe-pha-mbuzo,utitshalabebengekhophantsikoxinzelelolokubabawazalisengokonangoko.Iphepha-mbuzoliquletheimibuzoevulelekileyoaphoutitshalabeku-meleacaciseukubaukhethaluphiulwimilokufundisaizifundozezibaloanikenezizathuzakukhethileyo.Bekukhoimibuzoengo,“ewe”no“hayielandelwasisicelosokuzathuzaezompenduloazinikileyo.

Udliwanondlebeolwakhiwengendlelayokubhalaimibuzoengagqibekangalwasetyenziswanjengenyeyeendlelazokuqhubauphando(IsihlomeloAnoB).Ukubalulekakophandolohlobokuphandokukhokeleleekuthiniudliwanon-

dlebelubeyeyonandlelaisetyenziswayoukufumananokuphandisisaeyonangxelonolwaziolufihlakeleyonolungacingelekanga,kanyeolulwenzaukubauphandolubeyimpumelelo.Kulemekoinikaindlelaethileabathibabonengayoizintongokolwazinenkoleloyabobathathainxaxhebakuphandongokunxulumenenesifundoesikuphandwangaso.Ngokweenjongozoluphandoudliwanondlebeluncedaukuqinisekisaukubaasikhiemoyenixasithethangesifundosezibalokokosithethangezintoezingqalileyonezithengqokuso,sijongaukubalulekakokosikholelwakukokwesisifundo,singenengqoemxholweni.

UkusebenzisaudliwanondlebengokutshokukaFerreira(1988:213)ngoku-catshulwanguBabbienoMouton(2001:306),sesonasikrweqesibalulekileyo,ekuzameniukufumanaolonalwazinentsingiseloeyimfihlonjengasekufundis-wenikwesifundosezibalo.Udliwanondlebeluncedeumphandiukubaabenol-wazilweentsingiselozengxeloayinikwengabobathatheinxaxhebakoluphandonokuthiabuzeimibuzoengachithangaxeshaxakukhontoithileengaqondaka-langa.Iimpenduloezingangqalangaesihlokwenizihlalutywengokuthikwakhi-weimibuzoecuthaukungangqalimbuzweniokanyesihlokwenikuzekuphumeiimpenduloezingqalileyo.

Ixeshalokudlanaindlebenabafundilicelwekutitshalawezifundozezibalo.Abafundiabathibathathainxaxhebakoluphandobabethathelwaecaleninga-phandlekweklasi.Bebesiwamhlawumbiegumbinilootitshalaokanyebathathwengexeshalokudlala(ukubethakwentsimbiyokuqalamayelanecalaemvakwen-tsimbiyeshumi).Ngexeshakusenziwaudliwanondlebekunyenaboutitshalaebeqhubaneklasingokuthienzeizilungisozomsebenziwasekhayaabedlangoku-wunikezelangosukuolwandulelaololodliwanondlebe.Ukusebenzisananotitshalakuqinisekiseukuhambakakuhlekwezintokuqukaukucwangcisaumsebenzingendlelaeyenzaukubaabafundibakudliwanondlebebangaphoswantointsha.

Emvakodliwanondlebelokuqalakwabhalwauvavanyokwizifundozezi-balo.Ntoleyoyakhokelelakudliwanondlebelwesibini.Oluudliwanondlebelwalujoliseekufumaneniukubaindlelaabafundiabacingangayongokufundiswaizifundozezibalongolwimilwabolwenkobeijikilenaemvakokubhalauvavanyongolwimilwenkobe.Okubekuzamaukuqinisekisaukubaabafundibacingabanzingeempenduloabazinikayo.

3.2.1 Ukubhalwa kokuboniweyo (iinowuthsi)Ukuqwalaselaokokufundiswayonokufundwayongexeshakufundiswaizifundozezibalongenjongoyokuzibonelaokokwenzekaeklasini:

i) Ulwimilokufundanokufundisa.ii) Indlelaabazakuthathangayoizifundozezibalokulwimiezifundiswa

ngalo,iii)Ubungakananibokuqondangokupheleleyoamagamaenzaingqiqo

afundiswaeklasininolwimilokufundisangenjongoyokukhuphelaulwazi.

Page 16: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2726 2�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

Eyonantoinzimayayikubangumntuwangaphandlengexeshaumphandiaham-belaiiklasingethubaesajongaindlelaekuqhutywangayoeziklasini.Kwiintsukuzokuqalakwakululaukugcinaisihlalosomhambinombukelikodwasalahlekaethubeni.Konkeokuqatshelweyongethubakuhanjelwaeziklasikwabhalwaphantsiukuncedakuzokubalulaukunikaingxeloepheleleyoyengxeloeqokele-lweyongexeshalohlalutyo.Umcamangowokubhalaphantsiokokuqaphelekayoyayikukubonaukubakukhoubudlelwaneobubonakalayophakathikokokunikwanjengeempendulonabafundingethubalodliwanondlebenokokuve-layongethubakufundwaeklasini.

3.2.2 IimvamvanyoIimvavanyobezisetyenziswanjengenyeindlelayokuqhubauphandonokuqokelelangohlobolokubaiziphumoziyakuphendulaumbuzowokubaingabaabafundibangaqhubangconokwizifundozezibaloxabenokufundiswangolwimilwabolwenkobe.Iimvavanyozasetyenziselwaukufumanaukubaing-abaabafundibangawaqondangokupheleleyoamagamaenzaingqiqoxabewa-fundiswabewabhalangolwimilwabolwenkobe.

Ngaphambikokubakwakhiweiimvavanyoabafundibafundiswalamagamaenzaingqiqongolwimilwabolwenkobe(isiXhosa)nangolwimiolulumbi(ulwimilwesiNgesi).ImisetyenzanayaseklasiniebalungiselelauvavanyoyenziwangesiXhosa.IimvavanyozakhiwangoncedolikatitshalawezifundozezibalowakwaGreyidi7kwisikoloesiyindawoyophando.Amanqakuafunyenweyongabafundikoluvavanyoawanafutheekuhlalutyenioluphandonanjengokoinjongoibikukubonaindlelaabazakuqhubangayoxabefundiswebazabava-vanywangolwimilwabolwenkobe.Injongoyoluvavanyoibikukuqwalaselaukubaabafundibaqondabakhuphelengconookobakufundisiweyo,xakusety-enziswaulwimilwaboekufundeninasekubhalenixakusetyenziswaulwimilwabolwenkobe.

3.2.3 Ulwimi olusetyenzisiweyo ukuqhuba uphandoKubalulekileukwenzaamagqabantshintshingolwimiolusetyenziswaesikolweningaphambikokuthethangolwimiolusetyenziswekuphando.Okokwakwenzaukubaubaniabenomfanekisongqondweniwemibaehambelananolwimikwesisikolo.

3.2.4 Ulwimi olusetyenziswa esikolweniUwimiolusetyenziswangumntuwonkekwesisikololulwimilwesiXhosa.UlwimilwesiNgesilusetyeziswanjengolwimilokufundisaizifundonoku-lawulaisikolo.OotitshalanabafundibasebenzisaulwimilwesiXhosaixeshaelininzixabecacisaokobakufundisayo,xabencokolanaxabeyalelaabafundingokuthile.IsiXhosasisetyenziswaekudlaleni,ekuncedeniabafundibaqonde

banzingezifundozabonaxabexoxangemibaabafundiswangayoesikolwenixabesebenzabengamaqelana.

Amaphephambuzoayilweaziindidiezahlukeneyoezimbini.Udidilokuqala(IsihlomeloA)lwephepha-mbuzolunikweabafundiphambikokubababhaleuvavanyolwezifundozezibalongolwimilwesiXhosa.Elesibiniiphepha-mbuzolinikweabafundiemvakokubhalaiimvavanyo(IsihlomeloB).

Amaphepha-mbuzoebezintlantlombini.Bekukhoelolilungiselelweaba-fundi(IsihlomeloA)nelolilungiselelweutitshalaibelelikatitshalaofundisaizi-fundozezibalokwisikoloesisetyenziswenjengendawoyophando.Amaphepha-mbuzoabhalwengolwimiolulumbinolwimilwesiXhosa.Unobangelawokuibikukunikaithubakubathathinxaxhebakoluphandoukubababenenkululekoyokukhethaulwimiabakholwalulo.

Abafundinootitshalabanikweithubalokusebenzisanaluphinaulwimiabazivabekholwalulo.BebekhethaukusebenzisaisiXhosaokanyeulwimiolulumbi.UmphandiyenauyihlelengolwimilwesiXhosaimibuzokodwaem-inyeyayobekunyanzelekaukubaootitshalabayibuzengolwimilwesiNgesi,kubamhlawumbikukholoontoingacacangakubo.Kubafundibekukhangelekakum-nandikubabanikweithubalokubabasebenziseulwimiabazivabekhululekilekulonabaluqondakakuhle.Kubafundiabalithobaekubanjweudliwanondlebenabo,bonkebakhetheukubakusetyenzisweulwimilwabolwenkobe,isiXhosa.UkusetyenziswakwesiXhosakuqinisekiseukubaiimpenduloezinikwangaba-fundizingqalileaziphenduliecalenikombuzo.

Lenkquboiqinisekiseokokutshiwongabenzeuphandokumbaonjengalo,abanjengoMlamanoMateru(1978)ukubaabafundibamabangaaphantsibayaesikolwenibenolwazilolwimilwabolwenkobeabalufundengaphambikokubabaqaleisikolo.Ngokokexabelugcinileulwimilwabolwenkobengokuthibaluse-benziseluphuhlelufikeleleekuthinibalwazingokupheleleyokuqukanokuqondabanziamagamaenzaingqiqontoleyoibenzababengconoekwazininasekuphu-meleleniumsebenziwabowesikoloukuyakumabangaemfundoephakamileyo.Kungenxayesosizathuukubaabafundibevunyelweukubabasebenziseulwimilwabolwenkobeukuzebakwaziukucacisabanziokobakucingayo.

Ukufundangolwimiolulumbikuqukaukukwaziukuvangendlelayengqiqoezikileyongokupheleleyonentsingiseloyamagamakwiimekozeemveliez-ingqongeulwimi,ngokokeabafundibafumanakunzimaukumelananolwimiolwahlukileyo,olutshanolulumbi,nanjegokolungafumanekikwiindawoaba-sukakuzo,bengakhulelangakulo.Kusukelakwezingcingazingentlaukwakhaamaphepha-mbuzongolwimilwenkobelwabafundiGardner(2001).

Ukukhethwakukatitshalakwaphenjelelwakukubaengutitshalaofundisaizi-fundozezibalo.Okunyekubangelwekukufumanisaukubaufundisaiiklasiezim-binizakwaGreyidi7(uGreyidi7AnoB).Enyekweziklasiinolwaziolomele-leyolwezifundozezibalongelixaenyeinolwaziolubuthathaka(olungomelelan-ga).Lombaunikeumtsalanewokuzamaukufumanisaukubazinokubaziyin-toniizizathuezenzaukubakubekhoumsantsaongakaphakathikwabafundi

Page 17: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 272� 29Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

beziklasizimbini,nangonaloingenguwoumbuzowophandokodwaukuwunikaingqalelolombakungenzekaukubakungayimpenduloyeminyeimibuzo.

3.2.5 Inkqubo yophandoUphandolwaqhubekaemvakokubaneendibanonenqununuyesikolo.Akubanomdlaluphandooluwadlanaindlebenotitshalawezifundozezibalo.Emvakokoumphandiwabandakanywaentlanganisweni.Kwagqitywakuyoubungaka-nanibexeshaelinikwaumphandiukufezekisaoluphando.Samiselaiintlangan-isozokubaoluphandoluzakuqhutywanjani,luzakuthathaiintsukuezingaphingeveki,amaxeshaokubonananootitshalamayelaneziphumozesifundososukungalunye,iiklasiezizakuchaphazelekakoluphando,inanilabafundielizakutha-thainxaxheba,ootitshalaabazakuthathainxaxheba,nokubauphandooluluzakusincedanjaniisikolokwizifundozezibalo.

ElonaxeshalililolokungenaeziklasiningenjongoyokubanodliwanondlebenabafundibakwaGreyidi7Ano7B,bekungexeshalesikolongexeshakufundis-waizifundozezibalo.

Ngexeshalokuqwalaselaindlelaabafundanabafundiswangayoabafundi,abafundiababebonakalisaulwazinokuqondaizifundozezibalobabebhalwaphantsiukulungiselelaukucelaukubababambeudliwanondlebenomphandingexeshaelikhethekileyokubo.Abafundiababebonakalisaingxakikwezizifundonabobabhalwaphantsikwangenjongoeseyibhalwengentla.Imibuzoababezakuyibuzwayayiyezamaukufumanisaukuba:

i) Ingabazintoziniezibangelaukugqwesaokanyeukusokolakwaboeku-fundeniizifundozezibalo.

ii) Ingabababeziqondakusininaizizathuezikhokelelakwindlelaabase-benzangayo.

iii)Emvakwalemibuzokuzakuhlalutywaiimpendulozizezinikeinkcazeloephuhlileyoyokokutshiwongabafundi.

3.2.6 Inani labafundi ababhala uvavanyoKubalulekileukuqaphelaukubaabafundiabangamashumiamathathubabhalaiimvavanyo.Loontoithethaukubaewonkeamaphephaekwakumeleukubaaqwalaselweangamashumiamathandathu.Umgaqoowamiselwaukukhethaabafundiwahlulwawazizintluezintathu:

Abafundiabaqondakancincingezifundozezibalongokutshokweziphumozovavanyolwangaphambilieklasiniizihlandlongezihlandlo,abafundiabaqondanjenabobazamelaukuphumelelaiimvavanyokunyenabobaphumelelaemagqa-bini.Babhalaiimvavanyongolwimilwenkobe(isiXhosa)nolwimiolulumbi(ulwimilwesiNgesi),ntoleyoyenzaukubaamaphephaekuzakujongwananawoabengamashumiamathandathu.Imiphumelanohlalutyolweziphumokuxoxwangalokwizahlukoezilandelaesi.

3.2.7 Indlela yokukhetha abafundiUkuzelufezekeoluphandokusetyenzisweiiklasiezimbinizeGreyidiyesi-7,u7Ano7B.Inanilabafundibedibenengama-97.AbafundibonabakhethwakubabengabafundibakwaGreyidi7kwesisikolo.Bayebakhethwangokwama-bakalaokuqondaizifundozezibalo.Ukuzekwahlulweabafundibabengamaqelaachaziweyongentla,kwasetyenziswaiziphumozovavanyoolwenziwaeklasiniizihlandloezibiningaphambikophando.Okukuyekwakhokelelaekubohlulenibabengamaqelaamathathu:

i) Abobaziqondangokubalaseleyoizifundozezibalo,ii) Abobaphakathiiii)Nabobafumanakunzimaukufikelelakwinqanabaelithilelokuphumelela

iimvavanyo.Injongoyokubahlulahlulayayikukufumanisaiingxakiabajamelananazoukubazahlukanjani(ukubabanakoukuzicacisa).

Ezimvavanyozabhalwaemvakwezifundoezithandathuezondelwayoukubazifundiswanjaniyayeabafundibaqondanjaniokobakufundiswayo.Kwasetyenziswaimisetyenzanayaseklasininjengephephaleemvavanyozabafundi.Ezimvavanyozabhalwangeminiezahlukeneyo.UvavanyoolwabhalwalungolwimilwenkobelwabhalwangoLwesibini,lwazaolukulwimiolulumbilwabhalwangoLwesithathu.Igumbiekwakubhalelwakulolalilungisweecaleniaphobonkeabafundiababezakubhalabafumanaithubalokubabodwa.Iimvavanyozazizamaukuncedaukuphen-dulaumbuzowophandokungekhomanqakuahlanganiswenalo.

Lomzamowezimvavanyowawuzamaukujongaukubauzakuphendulakanaumbuzoothi,ingabaabafundibaziphumelelelangconoizifundozezibaloxabefundiswangolwimilwabolwenkobe(isiXhosa).Ukuphendulalombuzokwa-setyenziswalamanqanabanjengamanqwanqwaokwakhainkquboyophando:

Inqwanqwalokuqala:Kuqalwengokondelaokanyekwaqwalaselwaindlelaaba-fundanabafundiswangayoizifundozezibalo,kwazakwabhalwaiinowuthsi.

Inqwanqwalesibini:Ukufundisaabafundiisifundosezibalongolwimilwenkobe.(Isifundoesibasibhalanjengovavanyoesekuthethwengalongentla)Inqwanqwalesithathu:Kwabanjwaudliwanondlebelwabafundiabalithobakwazekwazaliswaokanyekwaphendulwaamaphephambuzongabafundikunyenotitshala.Inqwanqwalesine:Uvavanyoolwalungeelwimiezimbini(isiXhosanolwimiolulumbi)lwasetyenziswa.

Kubalulekileukuqaphelaukubaizihlandloezibininabafundi.Olokuqalalwabanjwakunyenabophambikweemvavanyoolunyeemvakweemvavanyo.Isizathuyayikufumanisaukuba:

Ingabaabafundibasenegcingaefanayonaemvakokubhalauvavanyongolwimilwenkobe,(nanjengokoabanyebabobabengakholelwaekufundeninasekubhaleniuvavanyongolwimilwenkobe).

Page 18: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�0 �1Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

Okwesibiniibikukufumanisaukuba:IngababazibonabenokuziqondangcononaizifundozezibaloemvakokubhalauvavanyongolwimilwesiXhosa(nokufundiswangolwimilwesiXhosa).

Omnyeumbuzoinkquboleyophandoeyazamaukuyiphandayayizindlelaabathibazisebenziseootitshalaxaabafundibangaqondikakuhlexakufundiswaizi-fundozezibaloamagamaenzaingqiqoengaqondwangokupheleleyongabafun-di.Imizamoyokujongalombangokunzulu,yakhokelelaekuthinikuqwalaselweimirhibaethiivelenjengempendulokulombuzo.

Ekuqwalaseleniindlelayokufundaesetyenziswaeklasiniokukulandelayokwajongwa:

Kwizikoloezininziindlelayokufundisaeklasiniixeshaelininziisezandlenizikatitshalayakhelweekufundeningokukhuphelaincwadiinjalookanyeukufundangentlokokungekhokuqondaokokufundiswayo,kusetyenziswaimizekeloembalwanokusebenzisakakhuluulwimilwedolophu.Ngokoke,zimbalwaizifundoezibandakanyaabafundikakhulungenxayokubasolokoingutitshalaosezintanjeniengabanikinxaxheba.Kubonakalangathilentoifananaleyokubakwiiklasiezininziutitshalauzamaukusebenzisaulwimilwenkobelwabafundinjengolwimilokufundisa,olusekelwengokumandlakwimfundoesisekosayosisimbi(isisekosamaNgesi).Okukubonakalakuyindlelaethileyokufundisanasesikolweningenxayembopheleloezithileezinjengokungabikhokwendawoeyaneleyo,indlelaengayondelelaniyoyokuqeqeshaootitshalanokungabikhokwezixhobozokufundazokufundisaezaneleyonezifanelekileyo.

Indlelayokufundisakuleklasiyeyokubautitshalaudlalaindimayokubangulowoukhuphelaulwaziakukholunxibelelwanolubhekephinabafundi.Ulwazilubonakalalusekelwekokokwaziwanguyekuphela.Izifundozon-ganyelwangutitshalaabafundibathathainxaxhebaencincikakhulu,hayingokupheleleyo.Indlelaabathathainxaxhebangayokukuphendulaimibuzoabayibuziweyongexeshaafundisangaloutitshala.Kumathubaamaninziulwaziabezanaloesikolweniabafundialuvavanywaluqukwenokobaku-fundiswayonangonabesizanolwazioluninzimayelananezifundoezifundis-wayo.

Abafundiabazangekhebavavanywengolwimilwabolwenkobe(isiXhosa)nangonawonkeumntuesebenzisalonaamaxeshaamaninzikuqukanokufun-disa.IsiXhosasisetyenziselwaukucacisaokokufunekakucacisiwengutitshalaxaefundisa,ingakumbiaphoakwaziukucacisakhona.Kubakwezinyeiindawongexeshalesifundobekusetyenziswaulwimiolulumbikubautitshalaen-gomelelangakangakoekusebenziseniulwimilwenkobe.Utitshalawezifundozezibaloubonakalanjengomntuocingaukubakukhoimfunekoyokuvavanyaabafundingolwimiabazivabeqinisekilexabelusebenzisa.Ingxakikatitshalaxakufikwakwizifundozezibalo,akawaziyenakuqalaamagamaenzaingqiqongolwimilwenkobelwakhenabafundi.

Loontoyenzaukubaafundisengolwimilwenkobekubafundikodwaamagamaenzaingqiqoabekulwimiolulumbi.UthiuStroud(2002:46)ngalomba:

Umbawokubaukufundisakugudlekakhuluukusetyenziswakolwimilwesixeko(kuxutyweulwimiolusetyenziswayokunyenezinyeiilwimikwisivakalisiesinye)okanyeisixekokangangokubakubenzimakubafundiukufikelelangokuphele-leyoekuqondeninzuluamagamaenzaingqiqo,ngomnyewonobangelabokubakubekhoindlelaenyeengumgcawempukuesetyenziswayo,xakufundiswaizi-fundozezibalo;aphoabafundibangakwazikuphendulakhonangendlelaeyenzaingqiqonefanelekileyo,unxibelelwanooluninzieklasinilwenzekangokufanayongendlelaethileefananommiselookanyeisithethesokufundisaezizifundo.

Oluqwalaselolufananolwenziwekwiiklasiaphoulwimilwenkobekubafundilusetyenziswangendlelaebenzabangakwaziukulisebenzisa.Ngendlelaethi;abafundibayohlukananolwazilolwimilwabokubabefundiswangolwimiolulumbi,lwimiolobangaluqondingokupheleleyo.

Xautitshalaecacisangolwimilwenkobekubafundiuthathaukubabafundibayaqondakantiakunjalokubaamagamaenzaingqiqoahlalaekulwimiolulumbintoleyoibenzabangaqondingokupheleleyonangonaisivakalisisikulwimilwabolwenkobe,ngaphandlekwegamaelenzaingqiqo.Iindlelazokuqhubauphandoezisetyenzisiweyokwesisahlukoziluncedoukugcinauphandongokohloboolululokubazilwenzaluqonde,luhlaleko-kumelekuphumeekuphelenikophandonokobekujoliswekuko.Ezindlelazokuqhubauphandozizamaukunikaumkhombandlelamayelanophandoolulandelayo.

3.2.8 Amaphepha mbuzoIindidiezimbinizamaphephambuzozasetyenziswa.Elokuqalalazaliswangaba-fundiphambikophandozeelesibinilazaliswaemvakophando.ElokuqalalalibuzaokucingwangabafundingokufundaizibalokusetyenziswaisXhosakunyenezizathuzokubabaqhubengohloboabaqhubangalokwizibalo.Abanyebabafundiba-kuthakazelelaukufundaizibalongesiXhosakodwabenemibuzo.OkukulandelayozizintoezavelakwiphephambuzoeliphambikokobhalwakovavanyolweisXhosa.

3.2.9 IsiNgesi lulwimi lwezoqoqoshoAbafundibahlanganisaulwimilokufundaizibalokunyenolwimiloshishinonoqoqosho.Bavezaukubaxaubaniesebenzakumabonakudeokanyeekham-paninikumeleabenolwazioluphangaleleyolwesiNgesi.Okuhlangenenokululwimioluthethwaphesheyakwezilwandle.XaubaniefunaukuyaphesheyakwezilwandlekumeleathetheulwimilwesiNgesi.KwiindawozemisebenziezininziabantubathethaiilwimiezahlukeneyontoleyoicacisaukubakufunekababenolwazilwesiNgesi.Okukucacisamhlopheukubaabafundibabonaulwimilonxibelelwanonolwimilokufundaizibalonjengombaomnye.

Page 19: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�2 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

3.2.10 Ubunzima obunokubakho xa befunda ngesiXhosa

Abafundibaphakamisaumbawobunzimaobunokuvelaxakunokusety-enziswaisiXhosanjengolwimilokufundaizibalo.Izintoababezivezazezi:

• Ulwimiokubhalwengaloiincwadi• Ulwimilokubhalauvavanyonemisebenziyaseklasini

NangonabavezaubunzimabokuqondaulwimiolubhaleiincwadizezibalobabonakungelulaukufundangesiXhosakbabesithiiincwadizezifundozezibalozibhalwengolwimilwesiNgesizangebaziboneezibhalwengesiXhosa.Ngokwa-boukubonakunganzimaukusukaekufundeniiincwadiezikulwimilwesiNgesibayekwezibhalwengesiXhosa.Kubaloontozangebayibonaisenzeka.Bathathaukubakunganzima.

OkwesibinixaulwimilokubhalauvavanyonemisebenzieyenziwaeklasiniisisiNgesi,akukhomfunekoyokubakufundwengesiXhosa.UkubaiincwadizibhalwengolwimilwesiNgesimasekuqhutywanokufundangesiNgesi.

EzimpendulozivelakwiphephambuzolabafundilakhokelelaekubhaleniuvavanyongesiXhosa.InjongoyokubhalauvavanyongesiXhosaibikukubon-isaabafundiukubaxaulwimilwesiNgesilunakoukusetyenziswaekubhaleninesiXhosangokunjalosinako.EmvakokubafundisaithimethileabayenzengolwimilwesiNgesiabafundiaphokufundiswangamaqhezu,“fractions”abafundibaqalaukuqondaukubaiimpendulozabokwiphephambuzolokuqalabezingachanekangangokupheleleyo.OkukuvelakwimibaevelakwiphephambuzolesibinielisemvakokubhaluvavanyongesiXhosa.Imibaevelayoyile:

• Ukuqondaimibuzongokupheleleyo• Ukubanakoukubuzaimibuzo

Kungalulaukuqondaimibuzongokupheleleyoxaabafundibefundange-siXhosakubabangaqondanzulungaphambikokunikaiimpendulo.Yaye,kungalulaukuqondaamagamaenzaingqiqo,iziyalelinezihlanganisiezithizibeyingxakiamaxeshaamaninzikubaabaqinisekingokubakufunwantonikanye.Okukuthethaukubaabafundibasenokungabinangxakiyezifundozezibalokokoulwimiolusembindinikwezizifundo.OkwesibiniabafundibaqaphelaukubakubalulaukubuzaimibuzoxabefundiswangesiXhosa.IsizathusokokukubabayangokucacileyoingxakiyabofuthibeqinisekilengolwimilokuyiqondantoleyoingenzekiyoxabefundiswangesiNgesi.Amaxeshaabaziamaninziukubabayibuzenjaniingxakiyabongenxayokun-ganelikolwimilwaboolulumbi.

3.2.11 Ukufunda izifundo zezibalo ngolwimi lwesiXhosaUkubhidanisaintsingiseloyamagamaaziziyalelinezihlomelikwakhombisaukubaingxakiyabafundiayikhokumananiabandakanyekakwizifundozezibalo,kokokumagamaenzaingqiqo,izihlomelikunyenalawoaziziyaleli,umzekelo,find,investigate,njlnjlDeyi(2006).

Okwavelakwacacakukubakhokwemfunekoyokuqalangemibaechaphazelaulwimingaphambikokungenanzulukwizifundozezibalo.Okukunokwenzakubelulakubafundiukuqondangokupheleleyo.IngxakiyabokokwamukubonaayikhokwizifundozezibaloncakasanakokokulwimilokufundanokufundisaBagmbose(2000).

Okukuvezaumbuzoothikwenzekantonixaabafundibefundaiincwadizezifundozezibalomayelanolwimi.Okukwacaciswangabafundixabechazaubunzimaabahlangananaboxabezenzelaumsebenziwasekhaya.Ubunzimabuvelangenxayolwimiolusetyenzisiweyokwiincwadiabanazo.Azanelangakubhalwangolwimiolulumbikokoulwimioloalufikeleleki.Izizathuzokozintlantlombini:

OkokuqalaabafundibathethaisiXhosaekhayanasesikolwenizebafundenge-siXhosaamaxeshaamaninzi.IincwadiazilungiselelwangaabantuabathethaisiNgesinjengolwimiolulumbi,kokoabathethaulwimilwesiNgesinjengolwimilokuqala,

Okwesibini:izifundozezibalozinolwimilwenzululwaziyezibaloengenantoyokwenzanolwimikokoulwimiolusetyenziswakwizifundozezibaloStubbs(1980).Okukunefutheelibikwindlelaabaqhubangayoabafundieklasini.NgokukaStrevens(1976),Zevenbergen(2005),Orton(1992)babanoloyikolokungaziukubababuzentonikubabengaqinisekangangemibaabangayiqondi-yo.Okukwenzaukubaabafundibangakwaziukuphuhlisanoluphinaulwimikwizifundozezibalo.

Bayamanisaukungaqinisekikwabokwizifundozezibalonokungabikhokweencwadizezifundozezibalo.Ukubaubaniubambeimithethonefomulayokubalaesebenzisaukunkqaya,udeakwaziukubhalelaukupasangaphezukokuqondangokupheleleyoulwimiokusetyenzisiweyo.Okukubonakelekunefutheelibikubaxaumbuzoungaqondwangangokupheleleyokubanz-ima.Amaxeshaamaninziiyalityalwaloomithethozeloontoyenzekungabilulaukubalangokuchanekileyo.Okukunxulunyaniswanokusetyenziswakweelwimiezimbiningaxeshanyekufundiswa.Ngokwabafundiakuluaukumamelaiilwimiezimbiniubaniangaqinsekanganagzo.Ngokokukhoimfunekoyokomelezaolunyekweziilwimiingakumbiulwimilwenkobe.OkukwavelangexeshaabafundibephendulaamaphephambuzoasemvakokubhalauvavanyongesiXhosa,nalaphokwabakhoumahlukoomkhulukwiziphumozabo.

Amagamaenzaingqiqo,iziyalelinezihlomeliezabanokubhidaniswaokanyeukungabonwanjengamagamaanentoyokwenzanezifundozezibalo,akulethey-ibhuleilandelayo:

Page 20: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�4 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

Igama Intsingiselo Intsingiselo eyanyaniswa negama ngaba-fundi

breadth ububanzi Nangona lingesosenzi okanye isiyaleli kwaba nzima kubafundi ukusebenzisa eli gama ekusombululeni izifundo zabo. Banye baliphambanisa nokuphefumla abanye abalazi kwaphela ukuba lithetha ukuthini de bakhunjuzwa ngefomula elisebenza kuyo.

calculate bala uland-ela imithetho yezifundo zezibalo

Eli gama xa lisetyenziswe lodwa, abafundi balihlan-ganisa nokusebenzisa ikhaltyhuleytha okanye ukubala ecaleni ze ubani anike impendulo kumbuzo lowo engabonisanga amanqanaba okubala.

change percentage

Oku akubacaceli abafundi ukuba kufunwa ntoni xa kunikwa lo myalelo

construct Eli gama layanyaniswa nokwakha nto leyo ingenanto yokwenza nezifundo zezibalo

determine Eli gama laba yingxaki enkulu ukucacisa intsingiselo epheleleyo kuba yayingaqondwa ngokupheleleyo nangalu phi na ulwimi. Akukho mfundi waziyo ukuba lithetha ukuthini nabaqashelayo batsho ecaleni.

diagonal Idayagonali, eli gama laba yindida njengoko kwaba nzima nakutitshala ukulicacisa. Ngaphandle kokunika inkcazelo yesiNgesi.

discuss Ukuxoxa kwabonwa njengento eyenzeka ngaphandle kweklasi yesifundo zezibalo, kuba abantu abaxoxayo kukho okuthile abangakuqondiyo.

estimate qikelela Kwaba nzima ukulicacisa eli gama kuba nangona lali-nokuqondakala lula nto eyalenza nzima ngakumbi ku-kuba kwizifundo zezibalo isiphumo kumele sichaneke ngokuthe ngqo. Xa ubani esithi qikelela uthetha ukuba akulandelwa mitheto yezifundo zezibalo nto leyi en-ganika isiphumo esingachanekanga.

factor (common factor)

Kwaba nzima ukuqonda ngokupheleleyo nagona kwakukho ukuqonda ukuba kuthethwa ngenani elinye-ukuba xa litheni

find fumana Eli gama abafundi balihlanganisa nokufumana into. Abazange bayiqonda intsingiselo kuba lingena lungqa-mano nezifundo zezibalo ngokutsho kwabo.

height Kwabakho ukungaqondi apha nanjengoko abafundi babengakwazi ukubona ukwahlukana kwentsingiselo ka “length”no “height” kokwabo ukucinga la magama abethetha into enye

investigate fumana

impendulo

Yayanyaniswa nokuphanda amatyala njengomcuphi

length Ubude baqondwa ngokupheleleyo kodwa xa kusety-enziswa ifomula

predict Abafundi badibanisa eli gama kunye nokuqashela into eza kwenzeka. Eyona kwakungelula ukuyenza kuku-bona indlela elisetyenziswa ngayo kwizifundo zezibalo kuba kwizibalo akukho kuqashela ubani imiqathango yezezibalo.

rectangle Abafundi baba nako ukuqonda intsingiselo kweli gama kodwa kwathatha ithuba ukuqonda ukuba uxande luhlangana phi nee-engile ezifunyanwa xa kuthethwa ngezifundo zezibalo.

reduce nciphisa ngokubala okanye tha-batha

Ukunciphisa akunanto yakwenza nezifundo zezibalo njengoko ukunciphisa okanye ukucutha kuhlanganiswa nezinye izinto ezingenanto yakwenza nokubala

sequence bala ngoku-lande-lelana

Zange kubekho mfundi ulaziyo eli gama ukuba lithetha ukuthini.

solve Eli gama libonise ukuba kwimo yezifundo zezibalo alinandawo kuba abafundi babanengxaki yokuliqonda. Liqheleke kakhulu kwimidlalo yoopopayi kamabon-akude apho kusoloko kukho umnqa ofuna isisombu-lulo.

square root Abafundi baba namanakani okuba kuthethwa ngo-phindaphindo kodwa akuqondakali kakuhle

width Nangona eli gama belisebenza xa bebala ukuba lithetha ntoni ngaphandle kwefomula nto leyo yadala ubunzima bokuqonda ngokupheleleyo

3.2.12 Okuboniswa ngala magama akwitheyibhule engentlaNanjengokubalamagamaeyintlanganiselayamagamaenza,ingqiqoiziyalelikunyenezihlanganisi,iingxakiezijongenenabafundiekufundeniizifundozezibaloziyint-langaniselayeengxakizolwimi.Okukuqukaulwimilokufundisa,ulwimilokubhalaiimviwonovavanyo,ulwimilweencwadinolwimilokwenzaingqiqoyokoku-fundiswa.Lamagamaabonisaiintsingiselookanyeiimekoathiasetyenziswekuzo.Ezininzikwezomekoazinantoyakwenzanezifundozezibalo.Loontoithethaukubakukhoimfunekoyokuwacacisalamagamaxakufundiswangokwemekoyezifundozezibalo.Ukusebenzisaulwaziabanaloabafundingalamagamakungasisisekosoku-fundisaiintsingiseloezikwimoyezifundozezibalongaphambikokufundisaindlelaasetyenziswangayokwizibalo.Kukhoimfunekoenkuluyokuthathaigamangalinyelicazululwelihlahlelwengokubanzikuvezwaiintsingiseloezingqamenenalo.Loontoithethaukubakukhoimfunekoemandlayokubandakanyaulwimikuqeqesholootitshala.Abafundibangenethubalokufundabanzingolwimiolubandakanyekakwizifundozezibalontoleyoingabenzabakwazi.

Page 21: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�6 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

4. Unikezelo lwengxeloKwisahlukoesingaphambili,iindlelazokuqhubauphandonezizathuzokubakukhethwezonakuthethwebanzingazo.Injongoyomphandikwesisahlukoku-kunikezelangengxeloeqokelelweyongethubakuqhutywauphando.Ukufumanalengxeloumphandiusebenziseamaphephambuzo,ukuqwalaselaokwenzekaeklasininodliwanondlebe.Udliwanondlebebelungamacandeloamathatthu;okokuqalaludliwanondlebenabafundikunyenodliwanondlebenotitshalaofundisaaba-fundibeGreyidiyesi-7kwisikoloekuqhutywekusouphando,nabanyeootitshalaabafundisaizifundozezibalo.Inkcazeloepheleleyomalunganodliwanondlebekubhalwebanzingayokwizahlukoezilandelayo.Okokugqibelalenkcazeloiyeyahlalutywayaxoxwangokusekelwekwizihlokwanaezivelayokwiimpendulozabafundinootitshala.Iyantlukwanonokufanangokwezimvokuthethiwengazo:ezizibalulekilekubazichaphazelaimibaekuxoxwanekuphikiswanangayo.

Kwesisahluko,eyonanjongokukunikezelaingxeloevelangenxayokusety-enziswakweendidiezintathuzamaphephambuzo,udliwanondelebenoqwalaselolokwenzekaeklasini.Kubalulekileukuthethangamagingxigingxiahlangenenawoumphandikwinkquboyophandoekuthethwengayokwizahlukoezinga-phambili.Ekuvuleniesisahlukokubalulekileukunikainkcazeloyamagamaazakuthiasetyenziswenanjengokoukunikezelwakwengxelokuqhubeka.Amagamalawoneentsingiselozawoasetyenziswekakhulukwisahlukofuthiasimagamaavamekusetyenziswakulwimilokuqalakungokokubalulekileukuwanikezelananjgokoolunikezelongengxeloluchaphazelawonakakhulu.

Lamagamaamengoluhlobo:izifundozezibalo–mathematicsukuqondangokupheleleyo–gainmeaningfulunderstandingukufikelelangokupheleleyo–accessinkquboyongenelelo–interventionprogrammeamagamaenzaingqiqo–conceptsimpixwano–contradictioningxubakaxaka–complications/complexitiesgxila/gxininisa–focusqwalasela/ondela–observeuqwalaselo–observationngqamene–relevantukunkqaya/ukubambangentloko–rotelearningulwimilokufundisaizifundo–languageoflearningandteaching

Ingxeloesuselwekwiphephambuzolokuqalalunikezelwengokubonakalisaizi-hlokwanaezibalulekileyoezivelayo.Incedanokuthikufunyansweukubangababacingantoniabafundiabafundiswangazoneelwimiabazisebenzisaekhaya

nasekudlaleni.Iimpendulozelophephambuzondicingelaukubazakunikaindlelaecacileyoyenzululwaziyamagamaenzaingqiqoabafundiabezanawo.Iimpendulozabafundiziyakuhlalutywa.Ingxeloeqokelelwengephephambuzolesibiniiyakuphathwangohloboolunyekubaisetyenziselwaukuzamaukufu-manisaukubaabafundibanakona,nokuthibakhethaukufundiswa(ukufundanokubhala)ngolwimilwabolokuqalakusinina.Indlelaabalubonangayoulwimiabafundimayelanolwimilokufundanokufundisakuyakuthethwangalo.

Indlelaeqokelelweyongoqwalaseloinikaingxelolwenzululwaziyokufun-disaeklasiniyezifundozezibalo:Utitshalaungabausebenzisawaphiamaceboukukhuphelaulwazikubafundi,ngawaphiamagamaenzaingqiqoathiajon-ganenawo,ingabaabafundibayakwaziukuwaqondanzulunangokupheleleyoamagamaenzaingqiqongolwimiolulumbi,ukubaakukhonjalongawaphiamacebookungenelelaabawasebenzisayoukwenzaimekoyokufundaingabinzi-makakhuluokanyeukuqinisekisaukubaabafundibayaqonda.

Okokugqibela,esisahlukosiyakunikezelangemiphumelayamaphepham-buzokatishalawakwaGreyidi7osukakwisizasophandonabanyeootitshalaabasukakwiindawoezahlukeneyo.Lomsetyenzanaunenjongoekukuzamauku-qondaukubaamaceboasetyenziswayoekufundiseneendlelaabazibonangayoizintoeziphathelenenolwimiluqinisekisanjaniukubakufundwakufundiswengendlelaeyiyo(eyenzaukubaabafundibabenokuqondangokupheleleyoizi-fundozezibalo).

KubalulekileukukhankanyaukubaabafundinootitshalangokufanayobebenelungelolokukhethaukuphendulangololwimibathandaukulusebenzisaphakathikwesiXhosanolwimilwesiNgesi.Inanilootitshalanelabafundiabase-benziseisiXhosaukuphendulaamaphephambuzonodliwanondlebengolwimilwesiXhosazakuthelekiswanenanilabobaphendulengolwimilwesiNgesi.Ukuthelekisalamaphephakuyakuncedaukusichazelaukubanangonaootit-shalabefundisangolwimioluthileeklasinizebasebenzisaolunyekwezinyeiimeko.Loontoiyakwenzaukubakuqondakaleukubakanyeloluphiulwimiolusetyenziswayongabafundinootitshala.Amaphephambuzoakhankanyiweyoahlulweazizintluezilandelayo:

i) amaphephambuzoasisandulelasovavanyoii) amamphephambuzoasemvakovavanyoiii) amaphephambuzokatitshalaiv) Udliwanondlebe(iindidiezimbinizemibuzoodliwanondlebe).

Esisahlukosakwahlulwahlulwasibezizigabaezine.Isigabasokuqalakukuxu-bushaukunikezelwakwengxeloaphoamaphephambuzoabhalwengabafundiahlalutywayo,izizathuzokubaabafundibekhethelulwimiluthile,nohlalutyolodliwanondlebeolusisandulelanolusemvakovavanyo.Isigabasesibinisijon-gananamaphephambuzoootitshalaaphambinasemvakovavanyonezihlokwanaezivelayo.Isigabasesithathusijongenenenzululwaziyokufundisaeklasini,uku-fundekanokufikelelekakoncwadiolusetyenziswaeklasininokuxambulangemo

Page 22: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�� �9Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

yezifundozezibalongokuxelelwaziziphumozobekuqwalaselweeklasini.Isigabasokugqibelaujongananohlalutyonothelekisolweziphumozovavanyongol-wimilwesiXhosanangolwesiNgesi.Kuyakuthiekuvaleniisahlukoesikubekhoushwankathelooluphangaleleyoolwakuthilwenziwenjengesihlokosokugqibelakwesisahluko.

4.1 Isigaba sokuqala4.1.1 Uhlalutyo lwephephambuzo labafundi

Iphephambuzo 1 (Isihlomelo A)Iphephambuzoelandulelauvavanyolasetyenziswakwamsinyaneemvakokuvu-nyelwakomphandingabasemagunyeniukubauphandoluqhubekeesikolwenisabo.Izifundoezithandathuzaqwalaselwanephephambuzoelaziwangokubasisandulelaluvavanyolakhiwa.Laziwangokubasisandulelaluvavanyokubalisetyenziswengaphambikokubhalauvavanyolwezifundozezibalo.Iphepham-buzolalibhalwengeelwimiezimbini,ulwimilwesiXhosanesiNgesi(Isihlom-eloE).Abafundibanikwaithubalokuzikhethelaukubabasebenziseoluphiphakathikweelwimiezimbini.IphephambuzolalinenjongoyokuqwalaselaindlelaabafundiabazivangayongokufundaamagamaenzaingqiqokwizifundozezibalongolwimilwesiXhosa.Okunyeokwakuzanywaukufunyaniswakukubaingababawaqondangokupheleleyo,amagamaazizinxibelelanisi.Okokugqibela,kukuqondaukubabakuqondangokupheleleyonaukusetyenziswakwamabalanaekufundiswangawoizibalo.Iphephambuzolalijolisenasekufumaneniulwimiolukhethwangabafundinjengolwimilokufundisaizifundozezibalonezizathuzoko.

Lombawabangotsalaumdlangobaizimvozabafundingeelwimiabazikhet-hileyoemvakokubhalauvavanyo.Iphephambuzoelisemvakovavanyolivezaiyantlukwanonempixwanoyemibonoyabafundinalemibonoiyakudandaliswakwsisigabasohlalutyo.

Imibuzoebuziweyoibeyile,i) Ingabaabafundibaluqondangokupheleleyoulwimiekufundiswangalo

izifundozezibalo,nokuthi,ii) bonabengabafundibathandaukufundiswangoluphiulwimi,zebathi

bakugqibabanikenezizathuzeempendulozabo.Lombuzomnyekwa-funekaukubaulandeliswekwiphephambuzolesibininakudliwanondlebekubakwabakuninziokungacacangakwiphephambuzolokuqala.Bacelwanjeukubabaphenduleiphephambuzoelisisisekosokuhlohlauphandongokubaabafundibalujonganjaniulwimiabafundiswangalo,balubonanjengentoekumelwekucingwengayoxabefunda.Ingababalubonaulwimilunendimaebalulekileyooluyidlalayokwimfundoyabo.OkukujongwekumagumbiamabiniakwaGreyidi7,uGreyidi7AnoGreyidi7B.

Abafundibebengamashumialithobaanesixhenxe(97)behlangene.Bebebayi49kwaGreyidi7Abebayi48kwaGreyidi7B.BonkeababafundibazaliseokanyebaphenduleiphephambuzoelifanayongokwemibuzonangonabebenethubalokuzikhethelaukubabaphendulengolwimilwesiNgesiokanyengesiXhosa.Kulamaphephambuzoabafundiabayi63bakhetheukufundangolwimilwesiN-gesibazaabayi21bakhethaisiXhosaabafundiabayi13bebengaqinisekanga.Ita-fileengezantsiinikezelaiilwimingokukhethwangabafundi.Yahlulweyazizintluezintathu,abafundiabakhethaisiXhosa,abobakhethaisiNgesinabobangaqin-isekangangolwimiabalukhethayo.

Itafile1inikezelangeziphumozephephambuzoelandulelauvavanyo:Inani labafundi bephelele 97

Inani labafundi abakhetha isiXhosa 21 22

Inani labafundi abakhetha ulwimi lwesiNgesi 63 65

Abangaqinisekanga ngolwimi abalukhethayo 13 13

Izizathu zolwimi olukhethiweyoAbafundiabakhetheukufundazizifundozezibalongolwimilwesiNgesibanxulumaniseizizathuzabonengqesho,ulwimioluthethwakumabonakudenangabantuabaphezulunjengamagosaaseburhulumenteninokufunaumse-benzinesakhonongokubanzi.EsinyesezizathuibekukubaulwimilwesiN-gesilulwimiathiubaniaziveemkhuluebalulekilexaelithethakubaabantuesihlelinabobamjongelaphantsiubaniongakwaziukulusebenzisaolulwimi.AbafundibachazeukubakukhoumkhwawokubabaxubeulwimilwesiN-gesinesiXhosaxabedlalanabahlobobaboxasesiphumileisikolo,ntoleyoebangelaukubakubalulekeukufundangolwimilwesiNgesiukuzekung-abikhokusalangasemvaxaabnyeabafundibesebenzisaulwimilwesiNgesiekudlaleni.LoontoingumphumelawokubaabanyebabahlobobabobafundakwizikoloaphoulwimilwesiNgesilusetyenziswanjengolwimilokuqalantoleyoyenzaukubabalusebenzisekakhulu.Loontoikhokelelaekuthiniabanyebabafundibesisikolobathathengokucholacholaxabedlalaamagamaathiasetyenziswengabafundiabafundakwezizikolo.XaubaniethewasalakulendlelayokufundaimenzaaziveelikheswaxaabanyebesebenzisaulwimilwesiNgesi.

Eyonantokukubangokutshokwabafundi,ngamanyeamaxeshaabaqinise-kangangokubabasebenzisaloomagamabawacholeyongendlelaeyiyo.Ngo-kutshokwabanyebabafundiokukuthethaukuba,ulwimilwesiNgesilunamadlangaphezukolwimilwenkobekubafundi.Ntoleyoabanyebabafundibangakwaziukumelananayookwangokukubanendlelaabacingangayoayikabinakuqiqangokupheleleyokwimibayokuqwalaselaindimaesembindiniedlalwalulwimilwakhenabaniekufundeni.Okwakutsalaumdlakukufumanisaukubaabafundibabengenangcingainzulunamdlaekuthetheningezintoezifananazo.Babeb-

Page 23: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2740 41Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

onakalabemangalisekilekukubababeyinxalenyeyophandooluzamaukufumanaukubabonabazibonabendawonikumbawolwimi.

Emvakokubhalaiimvavanyoabafundibathintshaindlelaabacingangayokhonaukuzebakhetheulwimiabathandaukufundiswangalo.Bazalisaiphephambuzoemvakokucelwangumphandi.Xabezalisaeliphephambuzoaphobabemelekukubabaphenduleumbuzoothi,“ingababaziqondangoku-pheleleyoizifundozezibalo”.Iimpendulozabozaguquka,abaninzibaphendulangelithi,“ukubabesifundiswangolwimilwethulwenkobe,isiXhosakubalonasiluqondangokupheleleyo.”Iimpendulozidandalaziswekumananiaphoaba-fundiabali39bathibakhethaukufundiswangolwimilwabolwenkobekuqala,isiXhosa(itafileengezantsiibonisaoko).

Letafileingezantsiibonisaiziphumozephephambuzoelilandelauvavanyo:Inani labafundi bephelele – Greyidi 7A noB 97

Inani labafundi abakhetha ukufunda ngesiXhosa 39 40

Inani labafundi abakhetha ukufunda ngolwimi lwesiNgesi 30 31

Inani labafundi abangaqinisekanga ngolwimi abalukhethayo 18 19

4.1.2 Uhlalutyo lodliwanondlebe nabafundi olwandulela uvavanyoIphephambuzo lesibini (Isihlomelo B)Kubanjweudliwanondlebenabafudiabalithoba.Udliwanondlebebeluban-jwengesiXhosalwazalwaguqulelwakulwimiolulumbiukufezekisaiinjongozophando.Abafundibakhethwangokwamanqakuabawafumananababehlalabewafumanakuvavanyolwezifundozezibalo.Abafundibakhethwangokuthikwahlulweizigabazokusebenzakwizifundozezibalo.Izigabazokubahlulazenziwazabazizintluezintathu,abobasebenzangokuncomekayokwizifundozezibalo,abaobasebenzanjengelizamaukuphumelelanabobasebenzanga-phantsikunokubakulindelekile.Nangonaiphephambuzolakhiweukunikaisikhokelosophandoakunakuphikwaukuvelanokusetyenziswakwemibuzoengacetywangaevelanjengokoudliwanondlebeluqhuba.Unobangelawokokukubaimibuzoemininziivelengexeshakuqhutywauphando.Imibuzoebuziweyoyileilandelayo:

Yintonieynzaukubaubenakoukusebenzangokuphumelelanangendlelaen-comekayouphumeemagqabinikwizifundozezibalo/ngendlelaekwenzaukubaukwaziukuphumelelakodwangokungekhomagqabini/ngokungancomekiyookanyengaphantsikwendlelaekulindelekeukubausebenzengayo.

Ingabauyalufumanauncedoekhayaxaunomsebenziwasekhaya?

Unoncwadilwezifundozezibaloekhaya?

Ukubaunalo,lubhalwengolwimiulwimi?

Uyalisebenzisaithalaleencwadi?

Uyaamaxeshaamangaphikulo?

Uzifundangolwiphiulwimiizifundozezibalo?

Ungathandaukuzifundangoluphiulwimi?

UngazivanjanixaunokubhalaizifundozezibalongesiXhosa?

Abafundiabasebenzelaukubabapasebaphendulengelithi:i) Andizaziizifundozezibalo,andingomntuwezifundozezibalo.ii) Ndiyenzanjekubayenyeyezifundoendizenzayoukubabekungenjalo

ngendingayenzi.iii)Akukhobudlelwanephakatihkwezifundozezibalonezintoezenzaka

elizweni,“ndingayisebenzisaphiingcingaka–xno-y.”iv) Ulwimiezifundiswangaloizifundozezibaloalucacangakum.Luzenza

zibenzimangakumbi.Ukubabekukhoindlelayokuwacacisangoku-pheleleyoamagamaenzaingqiqomhlawumbikusetyenzisweulwimilwesiXhosabekuzakubabhetele.Bendizakuziphumelelaemagqabiniizifundozezibalo.

v) Enyeyezintokukungaqondikakuhleukubakufunwantonikanyekanyexakubuzwaumbuzo.Ayicacingokupheleleyoeyonantoifunwangutit-shalaxaebuzaimibuzo.

vi) Indlelaekubhalwengayoimibuzoayicacanga.Amaxeshaamaninzindicingaukubandiqondangokupheleleyoxautitshalaefundisakodwaxasekufunekakusetyenzisweulwazioloebesinikalonakubanzimangeyonandlela.Andikwaziukusebenzisaulwaziolubendicingaukubandilubambilekubekhoingxakikengoku.Imizekeloesetyenziswangutit-shalandiyifumanailulangethubaeyenzaxasekufunekandizisebenzelekubenzima.NdicingaukubaandiziqondikwaphelaizifudozezibaloxandingafundiswangesiXhosandicingaukubandingaqondangcono.Ndidendicingeukubamhlawumbiutitshalaukhethaimizekeloululaasinikeizifundoezinzimathina.

vii)UkubabendifundiswangesiXhosandiqinisekilebendizakugqqwesa.KusetyenziswaulwimilwesiNgesiusamamelelonauveutitshalases-ebenzisaisiXhosauxakwekengokukukulandelakubaakaphindilentoebeyithethangolwimilwesiNgesiuqalaaphoayekekhonaathethenge-siXhosa.Ayindincedituloonto.

Abafundiabantsebenzoyaboingenenokokuphumelelabathebona:

Page 24: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2742 4�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

i) Izifundozezibalozinzima.ii) Kufuekaubekrelekrelengendaloukuzeulungeleukufundazona.iii)Xautitshalaethetha,ndiyayekaukumamelakubaandiqondiukuba

uthini.Mhlawumbibekungangconoukubabesifundiswangolwimiesi-luqondangokupheleleyo.

iv) Andinaloixeshalokuziqeqeshakubaandinalouncwadiekhayanalaphaesikolweniasinazoiincwadiezincedisaokondikufundayo.Ngokokendixhomekekekulwaziendilufumanaaphangexeshalezifundozezibalo.

v) Ngamanyeamaxeshakunzimaukuqondamagamaasetyenziswayongexe-shalezizifundo.Onkelamagamaanzimangakumbiulwimiolusety-enziswayo.

vi) Ndoyikanokubuzaumbuzokubaandaziukubayiyiphikanyelendawondingayiqondiyo.Andaziukubandiwubuzekanjaniumbuzo,an-dinamagamaaneleyookuwakha.Andingomntuwezifundozezibalomna,andizithandinyanikubaandizazi.Ndithandaukwenzaezinyeizinto,ngakumbiukudlalaibholayeqakambanebholaekhatywayo.

vii)Andinamntuwokundincedisakumsebenziwamwasekhaya,ngokokenokubandifunaukuziqeqeshandizakuzincedakanjani.

viii)Ndinqwenelaukubabendingazenziizifundozezibaloazifaninezinyeizifundo.Kwizifundozezembaliubaniuyaqondaukubakuthethwangan-toni.Umntuusukeangaziintoekuthethwangayoxakusithiwafumanaisisombululosika“x”kubaandisaziisizathusokubasenzeloontoukubayintoni.Lempenduloichazaukubalomfundiakabuboniubudlelawanephakathikwezifundozezibalonobomibomhlanezolo.Akaboniukubauzakuyisebenzaphiyonkelentoafundangayo.Kulemeko,umfundiakanangqiqoyezifundozezibalonjengesinobudlelwanenegamaelithiisisombululo.Ukholelwaekuthinibekufanelekuqalekubekhoingxakingo“x”ngaphambikokubakusonjululweingxakingaye.

ix) AndinazoiincwadiezibhalwengesiXhosaezicacisaizifundozezibalo,kantikekwizifundozezembaliungawafumanaamabaliatyebisaloontosukubeuyikhangelaengqamenenaloomsebenziowenziwayoesikol-weni.NdithandaukufundaizifundoezinjalokubaabantubayakwaziukubaliselangokubayayinjaniiCrossroadsngaphambilibengekazalwa.Ndandikadendizithandaizifundozezibalonokudibanisa,ukuthabatha,ukwahlula-hlulanokuphinda-phinda.Ngoku,kuthethwangamaqhezunokusebenzisaukulinganisa,akukholulakwaphela.Ndisolokondicingaukubaamagamaenzaingqiqoathethantoningolwimilwenkobe,isiX-hosakubandicingaukubandingawaqondalulangokupheleleyo.

x) Andiyinakwithalalencwadikubaandizaziukubandikhangelentonixandikhangelauncwadiolwayamenenezifundozezibalo.Xandithendayandikhangelauncwadilokufunda.Ndiyazithandaiincwadieziquletheamabali.

Xakubuzwakulomfundiukubaingabauyalubonanaunxibelelwanophakathikwamabaliangenantoyakwenzanezifundozezibalokunyenalawoasetyenziswakwizifundozezibalo.Impenduloyakheithe,“Amabaliasetyenziswakwizifundozezibaloayintoenyenezifundozezibalo.”

Loontoithethaukubaxaufundaibalielingqamenenezifundozezibalo,ekugqibeleniubaniuzakubala.Ngamanyeamazwiibalilikhokekelelaubaniekubalenintoleyoifunakusetyenzisweifomula.Lontoyenzakungabikhomahlukonokubakusetyenziswaibaliokanyeifomulayokubala,yintoenye,kubainjongoinyekukubala.Kokwakheukubonaingqiqoyokubalanengingaesety-enziswayo,isetyenziswangokufanayonokubaisebaliniokanyekwingcingaes-etyenziswayoekubaleni.Loontoithethaukubaukusetyenziswakwebaliakudalimahlukoekufikeleleningokupheleyokwintseingiseloyezifundozezibalo.

Xakubuzwaukubaingabaingxakiyakheyayamenenolwimiolusety-enziswayoekubaleni,impenduloyakheithe:

Izifundozezibalokunyenolwimiolusetyenziswaekuzifundisenizidalaimbidekoemntwinikubaulwimiolusetyenziswayoasilolwimiolulumbinje,lukhethekile.Ngenxayokukhethekakwalo,kufunekaubaniathatheixeshaelideezamaukukhangelaintsingiselokuqalangaphambikokubaakwaziukuluse-benzisangokupheleleyo.Ngamanyeamaxeshauyayaziintsingiseloyegamaelithi,“discuss”kodwaalithethilentondilazilithethayonakwizifundozezi-balo.Xausithi“discuss”mnandazikuthethwaukubaxoxa.Ngokukwizifundozezibalolincinciokanyealikhoixeshalokuxoxa.Izifundoazifuningxoxoqhazifunaukubaubaniaqondeukubakuthiwanikusetyenziswawaphiamagama.Uxoxangantonixakusithiwaxoxakubakwezizifundoudibananamagamanemizobonemifanekiso.Wakugqibausebenzisaingcingayomnyeumntu,eng-eyiyoneyakho.Awukwazikuyiphikisaoknayeuyisebenzisengolunyeuhlobokubaifomulaibhalweyanjalongomnyeumntu.Ziyabhidaezizifundokunyenolwimilwakhona,ndiyazicaphukela.Ndikhethaukuyishiyelaabantuabay-aziyo.Utitshalawamucacisakakuhlendiqondeukubandimvile,makuthiwendizenzelekubanzimampela.Ndicaphukelanokwenzaumsebenziwasekhayaongqamenenezifundokugqwesexasekusithiwamasiwulungiseloomsebenzieklasini.Kuthiwesisebenzesingamaqelanakubekhoubaniozakunikaingxelo.Ndikhethaukungabikhoukubaindlelaikhona,solokondifumau3ku10.Loontoayimnandangaqhasendizixolisile.Andisokuzendiyenzexandifikakwis-ikolosamabangaaphakamileyokubaingabandizenzelanjeintlokoebuhlungu.Sendizixeleleukubandizakukhethaezinyeizifundokwisikolosamabangaaphakamileyo,andiqalisiukukhethaizifundozezibalo.Khawufaneucingexakusetyenziswaamagamaafanano“determine”loomagamamnandiwaqondangokupheleleyokwizifundoezifananelifeskills.Kwizifundozezibaloandiyaziintsingiseloyawo.Loontoindenzandifuneukuqondaukubaingabandine-zizathuezibambekayonazokuzihluphakucacileandizokuphidandiziqonde.AndikhomhlekwaphelanakulwimilwesiNgesiindlelaukubaikhonakumelekutolikwelonkeixesha.

Lempenduloivezaukubaumfundiyayiqondaingxakiyakhekodwauzibonakungekhontoanokuyenzakubaakakhalazelindlelaekufundiswangayo.Okuve-

Page 25: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2744 4�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

layokwelibinzanalingentlakukubangenxayolwimiolusetyenziswakwezizifundoumfundiukhethaukwenzazifundozimbikubaukungaqondingoku-pheleleyoukubekaemagxeniakhe.Uyenzauxanduvalwakhengokuthiathatheisigqibosokungazithathiezizifundokodwaesatshoukubaxaebenokufundiswangolwimilwakhelokuqalabekungangcono.Olululuvolomfundilubekaulwimembindiniwekamvalakheekuthatheniisisgqibongezifundoamakazenzeuk-wakhaikamvalakhe.

Xaebuzwaukubauzakwenzanjaningezibaloezifumanekakwizifundozeji-yografi.Uthe,“Ndingamelananezozibalokubaziphathelenenokufundiswayo.”

Lomfundiuzibonaizifundozezibaloizizifundoizifundoangazifundaxazinokunxulunyaniswanezintoazibonayonazithandayoingekukoukuzibonazizimelezodwananjengokubayenaezibona.Kumbandelawolwimiuzibonaezizifundozinolwimiolungasetyenziswayokweminyeimixholontoleyoithiyenaufunaukubonaamagamanamabinzanaasetyenziswakwizifundozezibaloengqamenengokupheleleyonolwimiolusetyenziswaimihlayonke.Okanyeamagamaasetyenziswaimihlayonkekumeleadidiyelwengokupheleleyoukuzeaphuhliseke.Lomfundiuphindaachaphazeleumbawokubalulekakokuqondangokupheleleyoamagamaenzaingqiqokwizifundozezibalongaphambikokubaubaniawasebenzise.Loontoibonisaukubalulekakolwimiekufundeniizifundozezibalonanjengokokuvelaukubaukhalangokulungiselelwaokupheleleyomayelanolwimilokufundaizibalo.Kuvelangokucacileyoumbaothikumeleamagamaenzaingqiqoafundiswengolwimilokuqalakubafundingaphambikokubaafundiswengolwimiakulo(ulwimiolulumbi).Loontoingenzakubengconoukusokola.Lombauvelangokucacileyokudliwanondlebenalomfundi.

Uninzilwabafundibabhekiseleleiingxakizabozezifundozezibalokwi-ingxakiabanazozolwimi.Banombonoomnyeomthiukubaulwimilwenkobebelungasetyenziswanjengomthombowokufundisaizifundozezibalobekun-gangcono.Loontoibingabancedaukuqondabanzinangokupheleleyoamagamaenzaingqiqo,amagamaazizihlomelonesigamaesisetyenziswakwizifundozezibalo.OkunxibelelenenalengxakiyolwimikokoathiuClerghornnabanye(1989:37)kukucinezelwakwentethayabafundikumabangaaphantsi,enciphisamathubaokuziqeqeshakwabafundiekusebenziseninasekuthetheningexeshaelibalulekenjengeli(ukufundaamabangaaphantsi)ukuphuhlisaisakhonosokusebenzisaulwimi.Ngenxayokungabikhokwethubalokusebenzisaulwimikulamabanga,abafundikumabangaemfundoephakamileyobenomthwalowokungakwaziukucacisangqongokucacileyonangokupheleleyookobafunaukukutshongolwimiolulumbi.Ngokokeukufundisaabafundingolwimiolulaumbiolungaphuhliswangalubenolokuqalalungaphuhliswangaukulungiselelaukufundiswaizifundozezibalo,kucuthaamathubaabafundiookufikelelangoku-pheleleyokwizifundozezibalonokubabazifundangolwimilwabonjengokolungaphuhliswangangokupheleleyo.

4.1.3 Iphephambuzo labafundi elisemva kovavanyoEliphephambuzolazaliswangabafundiemvakokubhalauvavanyoolwalwakh-iwengeelwimiezimbini.Abafundibahlulwabazizintluezintathu,abobaphu-melelaemagqabini,abobaphumelelangokufikakwinanielithibapasilenabobabethangenenokwenanilokuphumelela.Injongoyokubahlulaibikukukhethaiqelaelincincikwelikhululabafundiabayi98bakwaGreyidi7.Eyonanjongoibikukufumanisaukubaingabaabafundibasambelelekwingcingaababenayophambikokubababhaleuvavanyo(uvavanyobelubhalwangeelwimiezimbiniabafundibabhalangazozombini).

Okuphumekulamaphephambuzobekunikaumdlakubakwacacangoku-pheleleyoukubaemvakovavanyoabafundibacingangokutshangolwimilokufundaabalukhethayo.Inanilabafundiabakhethaukufundiswangolwimiolulumbilehlanangonaumahlukoungazangeubemkhulu.AbobakhethaukufundangolwimilwenkobeisiXhosa,lenyukaelabobabengaqinisekangalehlakakhuluabambalwabangenelakwizintluzombini,kwazekwasalaiqaqobana.

Yatsalaumdlaomkhuluyonkelenkqubongakumbiemvakokubambaingxoxoeklasiniemvakokubhalaoluvavanyo.Ngxoxoleyoyayizamaukufu-manisaukubayintonieguquleindlelaababecingangayophambikovavanyolokuqala.Abafundibakhalangokuthiingqondoyaboyaguqulwakukubangaphambiliabazangebafundaizifundozezibalongolwimilwenkobe.Bathiukufundaamagamaenzaingqiqokuqalakwabancedabakulungelaukubhalangolwimilwabo.Batshobaqinisekangakumbiukubaxabengafundangolwimilwenkobe,izifundozabozingalulakubauxanduvalokuzamaukufumanaints-ingiselolinganciphaokanyeliphele.Abanyebabafundibabesakholelwaukubakungconoukufundangolwimiolulumbiukuzekubelulaukuqeshwa,kodwaukulungiselelaukuqondanokubanolwaziolupheleleyonoluphangaleleyo,makufundwengolwimilwenkobe.Abafundibayabanemibonoebethabethanayokdwaenikaumdlakubababenikaizizathunjengokosekukhankanyiwengentla.

Abafundiababengaqinisekangangolwimiambalukhethebaxambulabesithi,ulwimilwabolwenkobealukhokwinqanabaelilinganayonolwimiolulumbi,ngokokenokubabakhethaolwiphiulwimiakwenzimahluko.Nokubakusety-enziswaluphikwezilwimi,loontoayisayikubenzabaqondengokupheleleyo.Ngokutshokwaboizifundozezibalozakuhlalazinzimanokubakusetyenziswaulwimilwenkobeokanyeolulumbinjengolwimilokufundisa.Ukuzamauk-wenzandiqondebanzingokubakucaphulayo,benzaumzekelo,“xautitshalakaziefundisaucacisangokupheleleyoyenangokwakhekodwalongcacisoayindin-cedindiwaqondengokupheleleyoamagamaenzaingqiqokwizifundozezibalo.”

Okwakucacilekukubaizizathuzabafundizokungaziukubaluluphiulwimiabathandaukufundiswangaloazisekelwangaekungaziningaphezukokubakuc-ingwebanziphambikokubakuthatyathweisigqibo.Ngexeshaumfundiecacisaoku,obekuvelangamandlakukubaulwimiafundiswangaloaluthwalwaukuyakulwimilokubhala.Loontoidalaimpixwanophakathikolwimiolusetyenziswaxakuthethwanaxakubhalwa.Intoevelengokucacileyokukubaabafundiaba-

Page 26: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2746 4�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

luboniunxibelelwanophakathikolwiminezifundozezibalo,indimaedlalwalulwimikwizifundozezibaloibingacacangakwaphela.

Eyonantoyayicacangamandlakukubaabafundiekudliweneindlebenabobabebuzangokubanzingobudlelwaneobuphakathikolwiminezifundozezi-balo.LengqwalaselaiyafananaleyoyenziwekwiiklasiezininziaphoootitshalabebzamaukusebenzaulwimilwaseAfrikanjengolwimilokubhexeshaolusekelwebanzikwimfundoejoliswekulwimiolulumbi(Mbatha,T:2003).

4.2 Izihlokwana ezivela kwingxelo yabafundiAbafundibanikaingxeloephikisanayonenempixwanoekuthiniingabaulwimilwenkobeingalulwimilokufundaokanyeukufundisaizifundozezibalokusinina.Abanyebathiabakwazikunikaigalelokubalombabakhangebawucinge.Imvakalojikeleleyabakukubaloibengumbaotshisaubunziodingauku-qwalaselwangokupheleleyo.Abafundingexeshaloluphandoabakwazangauku-thathaisigqiboesomeleleyosokubakuthiweni.Anyebabobabephakamisauluvooluthiukubabonabevanjaniakunakubangalelonefuthelokuguqulaizintokubabangabantwanabesikolo.Omnyewabouthelombangowesebelezemfundo.Nangonakunjalobathatheinxaxhebaepheleleyongethubakusenziwaudliwan-ondlebeyayebebenaloithubalokuphakamisaokobakucingayonendlelaaba-bonangayoizinto.Okuyekwacacangokupheleleyokusukakumaphephambuzokwakuxoxwabanzingohlobolwezihlokwanaezilandelayo,njengexabisololwimiolulumbinjengolwimilokufundaizibalo,ukubalulekakokufundaizifundozezi-balongolwimilokuqala,uvavanyo,ukusebenzisaabanyeabafundiekufumaneniulwaziolupheleleyolwamagamaenzaingqiqo,nokufunekakoncwadi.

4.2.1 Ixabiso lolwimi olu lumbi ekufundeni izifundo zezibalo

Abafundiabakhethaulwimiolulumbinjengolwimilokufundaizifundozezibalobatheinjongoyaboinikweifuthekukubaulwimiolulumbiluwimiolusety-enziswakumazwengamazwenaphesheyakolwandle.

UthiuXoli:Ukubaufundaamagamaenzaingqiqongolwimiolulumbiunethubaelingconolokutshongendlelaeyiyookoukuthethayongokwezifundozezibalonabantuba-phesheyakolwandlebakuqondanjengokupheleleyo.Ukubaufunaukubayingcalikwizifundozenzululwaziokanyeugqirha,udingaukufundiswaizifundozezibalongolwimiolulumbi.Kubaukubangugqirhakukusebenzangabantuabanemivaenelwimiezahlukeneyongokokukhoimfunekoyokufundaizifundozezibalongolwimiolulumbiukuzeukucaciselaabaobangaluthethiyoulwimilwamlwenkobekubelulaukuqondaukubakuthethwangantoni.Ungawasebenzisanjaniamagamaenzaingqiqokwizifundozobugqirhaukubaawuzenzingolwimiolulumbiizifundozezibalo.Kubaxaufundelaubugqirhandicingaukubaakakhoamagamaakulwimilokuqalaaqondwangumntuwonke.Umzekelo,xauhleli

elabhoratriuxubaimithieyenzaamayezaokanyeamayezakumeleuwaqondengokupheleleyoamagamaenzaingqiqoasetyenziswayongokuthiafundiswengolwimiolulumbi.Awekhoamagamaenzaingqiqoangqamenengokuphe-leleyonalaakulwimilwenkobe,ngokokemakusetyenzisweulwimiolulumbi.Ukubaakhoandikevangawo.

Nangonaulwazioluzanabafundibelungeyonxalenyeyoluphando,kuyekwacacaukubakubalulekileukulunikezelanjengengxeloevelakubafundinanjengokoinefutheekukhethenikwaboulwimilokufundaizifundozezibalo.Eyonantoibikhwankqisakukubaisikoloesiasinayoilabhoratriyokumncedaabenol-waziolumayelananoku,ngokokeumbuzokukubaubuchukubhedeobungakaumfundianabongokwempenduloyakhebuvelaphi.Kwakucacilekwimpenduloyakheukubaolulwaziulufumenengokuthethanabantunangokucingabanzingolwimiafundiswangaloeklasiniphambikokubaazaliseiphephambuzolakhe.Ngokutshokwakhe,umkhuluwawakheufundaizifundozenzululwaziyekhompyuthakwizikolemfundoephakamileyontoleyoenokwenzaukubangumthombowolwaziolukhethekileyongokuphathelenenezifundozakhe.Nangonakunjalokumbawolwimiubaniucingelaukubayingcingayakhekubaumkhuluwaakafundizifundoziphathelenenolwimikokoinzululwaziyek-hompyutha.

Abanyeabafundibayebabonakubalulekileukufundangolwimiolulumbikubailulwimiabalwayamanisanokusebenzakwinkqubozikamabonakude.KwakucacileukubaiinkqubozikamabonakudezibenefuthekuWeleekukhet-henikwakheulwimi.Uthexaezalisaiphephambuzoephendulaumbawolwimilokufundisa,“Ukubaufunaukubanenkquboefundisangezifundozezibalokumabonakudekufunekawazingokupheleleyoulwimiolulumbi.”Aphaumfundiakabonimahlukophakathikolwimilokunxibelelananolwimiloku-fundaizifundozezibalo.Xaecacisalempenduloyakheuthi,“Xaubukeleenyeyezinkqubozikamabonakudekukhoutatawomlunguowenzaizifundozezibalooncedaabafundi.Bonkeabafundibakwaziukuthethaulwimiolulumbibay-akwaziukubuzaimibuzoyabo,xaungakwaziukuthethanayeawunakukwaziukubuzaumbuzo.Xauyaziingxakionayokodwaungenaloulwimilokuyicacisaakunakuncedakala.”Naloumfundiulubonaulwimilokunxibelelanalunenxax-hebaoluyidlalayoekufundenikwakheizifundozezibalo.”

Uqhubaathikudliwanondlebe:\Ukubauqeshelweukuqhubainkquboyezifundozezibalolelinyelamazikokamabonakude,akukwazikuqeshwaukubaakuwazingokupheleleyonangoku-fikelelekayoamagamaenzaingqiqo.Loontoithethaukubaakunamsebenzi,akuqeshwanga.Xauthewaqeshwakumeleukwaziukuphendulaucaciseleaba-fundiabangabaphulaphulixabefunauncedo.Inxalenyeyabafundiabafowunayokulenkqubobathethaiilwimiezahlukeneyoosenokungazazi,ngokokekumeleusebenziseulwimiolwaziwangumntuwonke,ulwimiolulumbi.Ukubasiqiniselaukufundangolwimilokuqalakungafunekainkquboleyoiqhutywengokwezithilineziphalukaukulungiselelaukubaijonganeneqelaelithilelabantu.Umzekelo,

Page 27: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 274� 49Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

ukubasithimakufundweizibalongesiXhosa,makubekhouhlelolukamabon-akudeolujongenenabantuabasebenzisaisiXhosa.

Oluluvolubonakalalucingwengokuphilileyoluchazaukubaumniniwalouluqiqebanzingalophambikokubaalukhuphele.Nangonakunjalo,ukubonaukusetyenziswakweelwimikunxulumenenengqesho.

UYonelaukubonakubalulekileukufundaizifundozezibalongolwimiolulumbikubauthi:

Izifundozezibaloazinakufundiswangolwimilwenkobekubaulwimilwenkobealusetyenziswakwizintonakwiindawoezininzi.Loontoyenzakubenzimaukulusebenzisaekufundwenikwezibalo.Akuhobanindizakuluthethanayeulwimilwamlwenkobekubauninzilwethulusebenzisaulwimiolulumbi.Ukubaakukwazikuthethaulwimiolulumbi,nokubakukancinci,akubinaxabisokoon-tangabakho.Sikhethaukuzamanokubasiluthethanjani.Loontoithethaukubaxandizakufundaizifundozezibalongolwimilwamandizokulusebenzisandawokubawonkeumntuuthethaulwimiolulumbi.Ukwenzangaloizifundozezibaloyintoendingavumelaninayokubaizakundisaphiloonto.Andilwazingokuphe-leleyoulwimilwam,ngokuxandizakufundiswangaloizibaloandinakulunga.Maselendisokoliswalulwimiolusifundangalongokukubandakulusebenzisaphambili.Amagamaamaninzibendiqalaukuwavangokubesifundasilungiselelaukubhalauvavanyokwancedakubandivilekodwangokuandizokuphindandiy-enzeyonkelentobesiyenza.Intoethiandinakukwaziukuphindandisebenziselamagamabesiwafundaphangaphandlekokubasizakuwasebenzisayonkeimihla.

Loumfundiindimayokukhethakwakheulwimilokufundauyayamanisanokungahuhliswangokupheleleyokolwimilwakhelwenkobe.Ukubonakuyintoentleukufundangalokodwaukubalungaphuhliswalusetyenziswekwintoyonkeimihlayonke.Ngokuvakalakwentethoyakhenokubaangakhethaukufundangolwimilwenkobeakanabaniazakulusebenzisanayeololwazikubawonkeumntuungxameleukufundanokusebenzisaulwimiolulumbi.

Omnyeumfundiukhalengokuthi,Izifundozezibaloazikhonzimakumaintoenzimalulwimiolusetyenziswayoxazifundiswa.Utitshalausebenzisaiilwimiezimbini.Loontoindenzangin-gaziukubamandimameleluphi.Uthiusamameleokukhuluesebenzisaulwimilwenkobeatshintshephakathiasebenziseulwimiolulumbi.Ndithindisamamelengokuzithobaokukhulusisukesibeneelwimiezininziisivakalisi.Ndithindisaza-maukumamelaulwimilwenkobeabeutitshalasekulwimiolulumbindiphethendingaziukubandimameleluphikanye.Ngokuphathelenenezifundozezibaloandinangxakikwaphelandiyazithanda.Ngamanyeamaxeshandiyahlulekaku-kubonaukubaabantubayasokolandifuneengqondweniukubainokubayintoniingxakiyabo.Ngokundinofifilwengxakiyabo.Asizozifundozezibaloezenzaingxakilulwimiezifundiswangaloukubabekungafundiswangolwimilwenkobeabantuabaninzibangaziphumelelangokulula.

Ngokuvakalakwentethoyomfundiizigqiboazithathayongolwimilokufundazinikwaifuthekokoacingaukubakwakulungelaabanyenanjengokoengance-

dakalikukusetyenziswakweelwimiezimbini.Ngokuvakalakwalentethoxabe-nokubakhoulwimilokufundisabekungalungaendaweniyokusebenzisaiilwimiezimbinikubaakakhulinakolunyekwezilwimi.Ngokokwakheakanangxakinezifundozezibalokodwauyakwaziukubonaukubonaulwimiludlalaindimaenkuluekuphakamiseniumgangathowokuqondakoogxabakhe.

Xaebuzwaukubauthandonolwazilwezifundozezibaloluphenjelelwayintoni.Utheumkhuluwawakheufundakwizkolemfundoephakamileyoegxilekwizifundozezibalo,nomsebenziazibonaewenzaufunaukubaayikhuthaleleimfundoyezifundozezibalo.Umsebenziafunaukuwenzakukuqhubainqwelo-moya.Loontoyenzaukubaangabuvaubunzimabezifundozezibaloobuviwangogxabakhekubaunenjongonesizathuesiphathekayoesingunobangelawokuqhubakakuhle.Okunyeakuchaphazeleyokukubaekhayauncediswangu-dadewaboofundelaizifundozekhompyuthaukuziqeqeshayonkeimihlaAban-takwabobalithathelakubouxanduvalokumfundisanokumncedisakwizifundonanjengokoyenaengasenabazali.

Uthexaenabangalombauyeaceleabantakwabobamnikeumsebenzikwizifundozezibalo,ingenguwoabawenzaesikolweniyonkeimihlabewuthathakuncwadiolulumbi.Uthikeusebenzisaoluhlobolokuziqeqeshaesebenzisaokobakufundiswaeklasininjengendlelanefomulayokuziqeqesha.Oluhlobolokuziqeqeshalumenzaakhulengakumbikwizifundozezibalontoleyoimenzaukubaahlakaniphekunabafundiafundanabo.Impenduloyakheyenzeukubaoluphandoluqwalaseleukubaingabaiimekozokufundanokungafundikwa-makhayaekuphumakuwoabafundibakweGreyidianefuthekwimpumeleloyezifundozezibalo.

4.2.2 Ifuthe lebanga le mfundo ekhaya kumfundi wakwaGreyidi 7

Abafundiekudliwenenaboindlebekugxilwekwinqanabalemfundolabantuabahlalanaboemakhayalibonakelenjengelinegaleloekuqhubenikakuhleokanyekakubikomfundingamnye.Abafundiabaphumakumakhayaaphokukhoumntuofundakumabangaaphezulubabonakelenjengabakwaziuku-chazabanzingendlelaabakhethengayoulwimilokufundaizifundozezibalo.Babonakelebeqinisekilengeempenduloezityebisaizigqibozokukhethakwaboulwimilokufunda.

Abafundiabaphumakumakhayaaphokungekhomntuufundileyookanyeofundayo,babonakelebebophelelekilebengaqinisekangangokubailelephiingxakiyabo.Xabebuzwaulwimiabakhethaukufundangaloabakhangebaq-inisekengolwimiabalukhethayo.Naxasebenikwaisikhokelosokuthi,“ukhethaulwimiolulumbi”athiewe.Kuphindwekuthiwe,“ukhethaulwimilwenkobe”,avume.Bekungekhontoiphembelelaizigqibozabongolwimilokufunda.

Oludidilwabafundi,beluthixalubuzwangobukhobomntuofundayookanyeofundileyoxaethekantiukhobebekhalangokuthiabamaziukuba

Page 28: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�0 �1Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

wenzantoniesikolweniokanyewaphumelelantoniesikolweni.Loontoithetheukubanangonakufundiweekhayakukhoumrhibawokungaziukubaliyintoniixabisolokufundaobangelaukubakungabikholunxibelwanophakathikowafun-dayonofundayo.Loontoidaleukubaikhayalibelikhayaelingayiboninjengentoebalulekileyointoyokuncediswakwabantwanakwizifundookanyeyokuthethanabantwanangezifundozabo.Ofundayouyazifundela,kubonakeleokokoludidilwabafundi.

Abafundiabaninziabakoludidilwabafundibakhalengokungabinaxeshalakuziqeqeshakubakungekholuncedobalufumanayoekhaya.Abanyebathixabezamaukuziqeqeshababonelwemisebenziyimbiyaphakathikwekhaya.Ngokokekulemekoisikoloxasiphumilekutshoukubanethubalomsebenziwesikoloalikho.Okukutyhilaumsantsaophakathikomzali,okokufundwayonomfundi.Loontoyenzaukubaumzaliangaziukubawenzantoniumntwanawakheeqhubanjani,nomntwanakwelinyeicalauxakekakokoaxakekiswengakongumzali.Umsebenziwesikolouphethauyintoyasesikolweningexeshalesikoloekwakuhlanganwanawokusukuolulandelayongexeshalesikolo.Ukungabikhokonxibelelwanophakathikwababantusebekhankanyiwe(utitshala,umfundinomzali)kwenzakubenzimaukuphuhlisangokupheleleyookoabafundibaku-fundiswaesikolweni.Kubaootitshalabahleliethembenilokubaabafundibayafundaxabefikaekhaya,ukantiabazalibabonaumsebenziwasekhayauhambaxakubuyaabantwanababoesikolweni.Ithikelontoidaleimpixwanonokusilelakokuziqeqesakwabafundikokobakufundiswayo.

4.2.3 Ukubaluleka kokufunda izifundo zezibalo ngolwimi lwenkobe

Ezizihlokwanaziphumakumaphephambuzozithandeukubanemibonoephix-anayo.Abafundibabonaukubakulungileukufundaizifundozezibalongolwimilwenkobe.UPhaphamaubonakulungileukufundiswangolwimilwenkobekuba,“Ubanixaefundaizifundozezibaloakasebenzisilwimiemsebenziniukwenzaokokufunwayonokubawenzaumsebenziofunaizifundozezibalousebenzisaifomula.”LombonokaPhaphamaubonaulwimilungenantoyakwenzanohlobolomsebenziazakuwenzakubaulwimiolulumbiolusetyenziswakwizifundozezibaloalusetyenziswaemsebenzini.Ngeliphandle,xaungugqirhakulungileukuphumelelaizifundozezibaloukuzeubenguyenokufundaizifundozezibalokodwaxausebenzaunyangaizigulanaawusebenzisizifundozazibalokokoulwaziolufumenengenxayokuphumelelaizifundozobugqirhaezileleembindiniwokuphumelelaizifundozezibalo.

Abafundinangonabebevumelanangokufundangolwimilwenkobekodwabebenezizathuezahlukeneyo.UKhonaongomnyewabafundiabaphumelelaemagqabinikwaGreyidi7Authe,

kulungileukufundaizifundozezibalongolwimilwenkobe.Eyonantoindibange-laukubanditshokukubaabafundiabaninzikuleklasiyamabaqondingokuphele-

leyoukubakufunwantonikanyexakubuzwaimibuzoethile.Loontoibangelwalulwimiolusetyenziswayoasifikelelikulosonke.Abanyebayazithandaezizifudnokodwangenxayokungaqondingokupheleleyoulwimibabanengxakienkulu.

Xakusithiwamakawutyebiselombuzongokuthiacaciseukubaufikelelanjanikulembono.Uthi:

Xasisebenzasingamaqelasiyathetha,sibonisanesincedane.Abafundibayathethangeengxakizaboyayeinkolisoyezongxakiiphathelenenolwimilokufundaizibalo.Siyakwaziukuncedanakumaqelaethukubasisenzisaulwimilokuqalaolungaxutywangakwinqanabaesivanakulo.Loontoyenzaukubakubelulauku-ncedanakubaasoyikaniakukhowazingconokunomnye.Abazingconokunathibayasifundisaukuzenathisibenomqondoongconowokokuthethwangakokuloongxakiithileyezibalo.Xakunokuqiniselwaekusebenziseniulwimilwenkobeiingxakizokungaqondizingambalwa.

USikiubonekubalulekileukufundangolwimilwenkobekubauthi:nangokuxandithethaulwimiolulumbindiqalandicingengolwimilwamndanduleukucingaintsingiseloyamagamangolwimiolulumbi.Lontoayenzekikwizifundozezibalokubaandiwaziamagamaenzaingqiqongolwimilwenkobe.Ukubabendiwaziamagamaenzaingqiqongolwimilwenkobengekululauku-phumelelaemagqabinikubakwezinyeizifundondiyazphumelelandibethwanjezizifundozezibalo.Besingavuyaukubabekunokubakhouvavanyoolufananolubesilubhala,aphosinikwaithubalokufundiswangolwimilwenkobesizesibhalengalo.Okukungenzakubelulaukukhethaizifundoxakufikwakumabangaaphezuluemfundokubaandikazaziukubandizakukhethaziphi.

Okucacayokokukuthethwangumfundikukubaamathubaakheokuqondangokupheleleyoizifundozezibalokuxhomekengokupheleleyokulwimialuse-benzisayoukufundaizibalo.Aamgamaezenzaingqiqongokuvakalekwalentethakungenzakubelulaukufikelelangokupheleleyokwintsingiselonendlelayokusebenzisaamagama.Uphindeayamaniseukuphumelelakwakheizibalonekamvalemfundoyakhe.

UThobelaungqinelananoogxabakhengolwimiomalusetyenziswekodwanezakheizizathuzahlukilekubouthi:

Mnaandinagxakinezifundozezibalondiziqondangokupheleleyondivelaababangaqondiyoukubakuthiwani.Ibuhlunguintoyokubonaukubangekubauyazamaumntuqhaakukwazikumncedangokupheleleyokubanaweawuwazingokuphelelyolamagamananjengokoengafundiswangolwimilwethulwenkobe.Utitshalauyaxubaxaefundisaloontoyenzekubenzimakakhulukubongenxayokungaziukubauxubaxakutheni.Ngawaphiamagamaawafakakulwimiolulumbiibengawaphiawashiyaekulwimilwenkobe.Ingabalaakulwimilwenkobe,ngamagamaenzaingqiqookanyengalawoasebenzanjengezihlomeloukuzeibenendililentokuthethwangayo.Akululangaukufundaizifundozezibaloxaungaziqondi.Kubanzimangakumbixazifundiswangeelwimiezimbiningaxeshanye.Mnandiyaziqondakubandiyazithandakodwanamndiyabhidekangamanyeamaxesha,kubandiyazikisaukucingandizamaukufumanisaukubaeyonanto

Page 29: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�2 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

yenziwayoyiyiphi.Kodwakendithiemvakweklasindizameukuzifundelandiy-iqondeloontoyenziwayokubakemnaandinagxakingezifundozezibalo.

Okukuthethwangumfundikubonakalisaimbidekoathiabenayoumfundixakuqhutywaizifundozezibalongenxayendlelaekusetyenziswangayoulwimi.Ukubabekusetyenziswaulwimilolukuqalabekuyakubakhoukuqondaokuthexhaxhekokokufundiswayo.Ebezakuchithaixeshaelincinciezamaukuqondaizifundozezibalo.Okwenzekayongokwalengxeloyakhekukwenzaizintoezimbiningexeshaelinye,kwelinyeicalaufundaolwimingelinyeabeefundaizi-fundozezibalo.Ntoleyoyenzaukubakubeluxanduvaolukhulukuyeukuzamaukuqondaukubakuthethwangantonikanye.

USiyaukhalengokuthikulungileukufundangolwimilwenkobekubaxaufundangolwimiolulumbikunzimaukucinganokuqondangokupheleleyookokuthethwangutitshala.Amaxeshaamaninziucingaukubauyaqondaukubaku-fundiswantonikantinokoakunjalo.Uthiukungaqondingokupheleleyokudan-dalazaxaubaninobaniezakusebenzaeyedwa.Uthiezamaukucingangobekun-gumyalelokatitshalaafumaniseukubaakaqondangangokupheleleyonangonaebecingaukubauyaqonda.Okukulimazaumdlawakhekwizifundozezibalokubauzibonaengalungikwaphela.Kuloko,ngokutshokwakhekungconoukuzi-fundangolwimilwenkobe.Kwenzaumahlukoomkhulu.

4.2.4 Iimbono zabafundi ngolwimi lovavanyoOmnyewabafundiukhalengokuthiukubakufundiswangolwimilwenkobeku-meleukubakuthethwenangeendlelazokuvavanyaulwazilwabo.Uthe,“nanjen-gokosingazibhalingolwimilwenkobeiimvavanyo,andikholelwaukubasimelwekukufundangalo.Kuncedantoniukufundangolwimilokuqalaxalungasety-enziswangexeshalovavanyo.Konakuyintoentleukufundangolwimilwenkobekubaloontoindincedaekufumaneniulwazioluphangaleleyonolupheleyo.Ndifikelelangokuphelelyokulwazilwamagamaenzaingqiqoingxakikukubaandizikulisebenzisaxakuqhutywauvavanyo.”

Okukuthethwangulomfundikuthethantoinyeukubaindlelaesiwujongengayoumbawolwimikumeleungaphelelikulwimilokubhexeshakokougqithelephambilanakubaudibanisaamasolotyaamaninziathungelanayo,ulwimilokufun-disaizifundo,ulwimilokubhala,ulwimilokuthetha,ulwimilovavanyonolwimilweencwadikwanolosisukanaloekhaya.Kwezilwimiloluphiolulungeleukufundisaizifundozezbalo.Loontoyenzaukubakubekhoukungaziukubakanyesivumelanangaluphinajengokokungekhontoicahzaoko.Okunyekukuthiabafundibayaziukubalilungelolakhenabaniukufundaokanyeukufundiswangolwimilwakhelwenkobe.Kodwaukuzeelilungeloliphumelelekumeleukubakubekhoukuvu-melanangendlelayokusebenzisaulwimikubaokwangokuulwimilokufundisaluzimelelodwanololokuncokolaluzimele,loontoidalaumsantsaomkhulueku-setyenziswenikolwimi.Okukucelaumngenikwiindlelazovavanyoziphindezidaleumqoboekuphumezeninasekufezekisenielilingekudekubekukhookwenziwayo.

4.2.5 Uncedo lokufundiswa kwabafundi ngabanye Kuyekwacacangokumhlopheukubaabafundiabaninzibakhethaukufundakwabanyeabafundikunokufundiswangutitshalaeklasini.Abaziqondangconoizifundobebethixabesebenzabengamaqelanabaxhaseabanyengolwazi.Ngexe-shalokufundisaabafundiabanaxeshalaneleyolokubuzaimibuzongaphandlekwasekuphelenikomsetyenzanangamnye.Loontoayiqinisekisiukubabaqondabanzingokokuthethwangako.

Utitshalaubebabuzaabafundiukubaabanamibuzoxaefundisa.Abafundibebethulaamaxeshaamaninziazeutitshalaabanikeumsebenziwezifundozezi-baloamabawenzeeklasini.Nangonaabafundibebekhangelekabethulebengafu-niukusebenzangokuthibathethe,xabesebenzangokwamaqelababonisaumdlangokubuzanaimibuzo.Izizathuabazibekileyoezingunobangelawokungaphen-dulixabebuzwaimibuzoluloyikolokumanyelwayiklasiyonkekubabesoyikaukubhuda.Elinyeicalaloloyikalwabokukungaqinisekingeempendulozabo.

Abanyebabafundibaphendulebesithixabebuzwaukubakuthenibekhethaukusebenzanabanyeabafundikunotitshala,iyintoniebancedayoukubabathatheinxaxhebaekusebenzenibengamaqela.

Kululaukusebenzasingamaqelakubaucelaomnyeaphindeokobekuthethwangutitshalangexeshaefundisa.Intoeyenzakubelulakukubasonkesisebenzisaulwimiolunye,asixubi.Enyesiqhelenesidlalasonke,akukhoufundeukugqithaomnyeyayesihlalaelokishinienye.Sazanakakhulungokokesisebenzisaelothubaukucelauncedo.

XakubuzwauMandla,omnyewabafundiothandaukuncedaabanyekubaeziqondaizifundozezibaloukuba,yintoniemenzaathandeukusebenzanabanyeabafundingenjongoyokubanceda.Uthexaephendula,“Ndiyakuthan-daukucaciselaabanyeabafundixabengaqondikakuhle.Loontoindenzandizivendinegaleloelibalulekileyokubahlobobamyayekendifunabaphu-melelenjengam.”

Impenduloyakheiqinisekisentonyeukubauzibonaesemagunyeninas-emandleniagqithaawabanyeabafundi.Unobangelawaloontolulwazianalolwezifundozezibalonokuthiabanyeabafundibambonanjengesisombululokwiingxakiabanazozezifundozezibalo,nokubakukungaqondiutitshalangoku-pheleleyookanyeukungaqondizifundongokwazo.

Omnyeumfundiuthe:Siyakhululekaxasisebenzasingamaqelakubaakukhomfundimdalakunom-nye,nokubmdalasonkesingabafundixasilapha.Ngokoke,sijonganakwelonqanaba.Xasifundiswangutitshalasikhethaukuthulanokubaasiqondikubaxautheakuqondi,uzakubuzaukubayindawonileungayiqondiyokanye.Xauchazaindawoongayiqondiyoabuzeukubayintoniongayiqondiyongayo.Xakufikwaaphokubanzimaukuyicukulaukubayiyonayiphi.Xasise-benzasingabafundisisonke,xasisenzaloosamuyabuzakuloukuncedisayoxaezakudlulakwinqwanqwaeklithile,ukuba“wenzenjaniukuzeufumane

Page 30: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�4 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

loompendulokubaandiyiqondi”akucaciseleinqwanqwanenqwanqwaudeuqonde.Sincedakalekengoku.Uphumauqondangokupheleleyoxasisebenzasingamaqela.

Xakubuzwaukubakutheniengenzinjalonakutitshala,uthixaephendula.“Aphaeklasiniutitshalaakajongananganamsibaninzi,sonkesifunauncedolwakhe.Amaxeshaamaninzikukubaakudekuqhelekeukubuzakutitshalaukhu-lulekilenangonasizakugqibaunyakakunyenaye.”

Abafundibebebonisaibakalaeliphezululokucingaxabephendulaim-ibuzo.Inyeintoesengumnqakukubaxabephendulabakhangelaiimpen-duloezikhuselaokobakuthethayongotitshalawabo.Amaxeshaamaninzibanikaimpenduloeyenzaukubaibengaboabakwicalaelingenzikakuhlekunokubakuthiwengutitshalawabo.Umzekelowokongowomfundiothe,“utitshalawethuulungileuyasinikaithubalokubuzaimibuzo,uyazamaukusifundisaiintsingiselozamagamaenzaingqiqoxaefundisa.Ndiyabonaukubasithiababangamameliyookanyesimamemlangoloyiko.Oluluvoluthweleimpixwanoxaingekhointoyokoyikwaumbuzoovelayouthi,‘yintonieyenzaboyike.’”

Okunyeobekubukelekakukubonaindlelaabamamelanangayoabafundi.Xalowoucacisayoethethawonkeumntuuthiqwaajongekuyokuphethweiipenikubhalwaphantsiokokutshiwoyongesithozelaesikhulu.Wonkeumntuebenikaithubakulowouthethayokungekhokuphazamisa.Ozamaukwenzaingxoloubexelelwaukubamakaphumekubabonabafunaukwenzaumsebenziwabokakuhle,kungekhongxolonasiphazamiso.Ngexeshakusondelwaiiklasiubufu-manisaukubakukhoukumamelingokupheleleyo.Xautitshalaefundisabak-honaabobenzaamahum-hum,akuthangacwaka.Yonkelentoyenzekwakhoumbuzoothi,ingabaukungamamelingokupheleleyokwabafundixautitshalaefundisa,kuzalwakukungabinangqinisekonakufikelelangokupheleleyokumagamaenzaingqiqookanyeokoakufundisayookanyelulwimilokufundisaolunikaloongxaki.

Bekusithixabegqibaukucaciselanabenzeizilungisozokobakuphosileyokumsetyenzanalowobawunikiweyo.Xabebuzwaukubaoluhlobolofundalubancedanjani,uthiuZama.

Xasisebenzasingabafundisiyalungisana,siyahlekanakungekholuxinzelelolokubakufunekamawuzifumanechanekileyoiimpendulokubaakukhomanqakuuzakuwafumana,okanyeakukhomntuuzakubuzaimibuzoongazikukwaziukuyiphendula.Sikhululekekakhuluxasisebenzasingamaqelana,silungisanangomoyaomhle,sifundisanangomoyaomhle.Ozivaediniweuphumaecalenikubasiyazimiselaxasisebenzasisodwa.Baninziabantuabakhethaukucaciselwangabanyeabafundikunokubabacaciselwengutitshala.Sivelesithulesingatshoukubaasivakubasisaziukubasizakwenzaelethuithubasicaciselane.Ngamanyeamaxeshaasidlalingexeshalokudlala,ingaku,biukubaizifundozezibalozisemvakweloxesha.Unobangelawokosifunaukuphumelelaemagqabinikubamaninziamathubaebhasarixawenzaizifundozezibalo.

Xaebuzwaukubaulwaziolunjalouluthathaphiuthi,“Ubukelaumabonakudekakhulusolokokukhuthazwaabafundiukubabazenzeezizifundo.”

UNoniyenauthiisizathusokubaakhetheukucaciselwangabanyeabafundikukuba,“akaboyiki.”Uqhubaathi,umfundiamqondangconoxaebancedanguKKkubaukaKKungumntuothandaukucacisaxaethethanokuthakazelelayoukuncedaabafundi.Usebenzisaimizekeloyezintoaba-zaziyoloontoyenzaukubakubelulaukumqondangokupheleleyo.WenzeumzekelongovavanyoababekhebalubhalawaluphumelelakubaebekhewahlalaphantsinoKKezamaukumcaciselangeemiloze2Dne3D.Uthikwabangconoesakubaecaciselwenguyekubawamxelelangolwimialuvayonaluqondangokupheleleyo.Indlelaawaziqondangayoezimilokwancedakubawamphathelaimizekeloebonakalayo.Xakuthethwangezimilokuthet-hwangebonisaububanziubudenomyinge,kuzekuthethwengonobubanzinobude.Uthexaembonisaiibhokisiezinokusetyenziswaukucacisaoku,waqondangconokunokubabekucaciswaeklasini.

Uthiendaweniyokubautitshalaancomewabuzaukuba,“Uncedwengu-baniukubauqondengokupheleleyookokufundiswayo.”Uthiwaqondaaphoukubauqhubekakuhlekubanalombuzoawumphelisangamandla.Ngokutshokwakhe,waqondaukubauzakucelauncedolukaKKamaxeshaonkeenomseben-ziwesikolo.Nangonaukuncedanakwabafundikubonakalanjengenyeyeendlelayokumelananeengxakizezifundozezibalo,ingxakiengathiivelekwimekoenjekukubaabafundibazibonebexhomekekekwabanyeukufumanaizifundozezibalongendlelaelungileyoingekukoukuqinisekisaukubabafumanaulwaziolupheleleyo.

Xaebuzwaukubaakukholuncedoalufumanayonaekhaya,utheusisiwakheakaziqondingokupheleleyoizifundozezibalonangonaefundilekekufananokubaakukhoncedo.Ugxinisisileukubayenauncedwangusisiwakhekwez-inyeizifundoezifananejiografinezifundozenzululwazikodwaukhaphantsikwizifundozezibalo.

UJoyyenawathiuthandaukusebenzanabobonkenjeabakrelekrelekwizi-fundozezibalokubayenaakamvakwaphelautitshalawakhenangonaefundisakamnandi.Uthiakumelangaukubabayamoyikakubaakakhorhabaxakodwakukholentoyenzakubenzimaukumbuzaokanyeukucelauncedo.Lenkca-zelokaJoyyenyeyemibaengekhomitshakwiiklasizethu.Abafundiboyikaukubuzakubaabqinisekangangokobakubuzayobakhetheukuthulakubaxabebuzwaukubabakhombelendawobangayiqondiyokubanzima.Ubunzimaabudalwakukubabukhalibukatitshalangamanyeamaxeshakokobudalwakukubaabafundiabaqheliswangaukuthethadebafikekumabangaaphezuluemfundo(Cleghorn:1989).Okukungaqhelikuthethanokucelaumngenikokokufundiswayokuvalaamathubaabafundiokuziqhelisaukuthetha,ba-phethebekhangelandlelazimbizokulungisaiingxakizaboendaweniyokuyakutitshala.

Page 31: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�6 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

4.� Isigaba sesibini 4.3.1 Ingxelo ephuma kumaphephambuzo ootitshala Amaphephambuzoalungiselelweootitshalaaquletheimibuzoenjongoyawoikukuqinisekisaukubaingabaootitshalabakhethaukufundisangolwiphiul-wimi,bayijonganjaniindimaedlalwalulwimikwizifundozezibalo,bayacinganangayoxabehlelaizifundozaboabazakuzifundisa.Emvakwephephambuzokwabakhoimibuzoebingalungiselelwangaiphephambuzoeyanyanzelisaukubaibuzwenanjengokoyayivelangexeshabephendula,ntoleyoyanyanzelisaukubakubanjweudliwanondlebenotitshalawesikoloesisisisizasophando.Okunyeokutsaleumdlakukuzamaukuphandaukubabanolwaziolungakananiootitshalangabafundibabo.

Imibuzoibimengoluhlobo(njengokokuvelakwizihlomelo):• Usebenzisaluphiulwimiukubhexeshaizifundozezibalo?• Abafundibakhobathethaluphiulwimi?• Lomelelekangananiulwazilwabololwimilwenkobe?• Balusebenzisaxakutheni(ulwimilwenkobe)?• Bayamelananemibuzoebhalwengolwimiolulumbi?• Bafikelelangokupheleleyoekuqondeniamagamaenzaingqiqo?• Xabengaqondingokupheleleyo,nzameziniozenzayo?• Uqinisekisanjaniukubabaqondangokupheleleyo?

Ootitshalabavumelanangokuthibasebenzisaulwimiolulumbixabefundisaamagamaenzaingqiqokodwaulwimilokuthwalalomagamakulwimilwenko-be.OkwacacayokukubaulwimilwesiXhosalusetyenziswaukukhuphelaulwazi,ukuxoxakumaqelaabasebenzakuwoabafundinaxakuthethwanjeeklasininjengaxabenikwaimiyaleloabafundi.

NangonaleiyingxelokatitshalaokubonakeleyongexeshakusenziwauqwalaseloeziklasinikukubaabafundibasebenzisaulwimilwesiXhosaku-maqelaabo.Xabethethangezintoezibhekiselekwizifundozezibalobazamaukuthethaulwimiolulumbizeamagamaazizihlanganisinezimelabizoan-gasetyenziswangendlelaeyiyo.Akubonakalikumnikangxakiokuutitshala,kokouyaqhubekaazameukuphandangesiXhosaokokutshiwongumfundi.Lombhodamoubonakelekwiiklasiaphokuqhutyweuphandolokusetyenziswakweelwimikubafundiabalulwimilwabolwenkobelungaphuhliswangalwalung-elaukufundisaizifundozezibalo(MlamanoMateru).

UninzilwabafundiluthethaisiXhosa,ulwimilwenkobekootitshalanaba-fundi.Ngokutshokukatitshala,nanjengokokuthethwaulwimiolunyengumntuwonkekweziklasizezifundozezibalo,akubonakalikukhoimfunekoyokubaku-setyenzisweulwimiolulumbi.Ulwimilwenkobelolonalwimilusetyenziswayoukugxininisaokoabekufundisilenokuqinisekisaukubaulwazilufunyenwe.

Nangonakunjalookuakungqinelaninokokuthethwangabafundinjengokosekuchaziwengentla.

Ngokwamukubonakucacileukuba,kukhoimfunekoyokuphuhlisaulwimilwenkobelufikelelakwiqondolokubalulungeleukufundisaizifundozezibalo.Unobangelawokukukuqaphelaumsantsaokhoyoxaabafundibethethangolwi-milwabonaxabethethangolwimiolulumbi.Xabesebenzisaulwimiolulumbibathathaixeshaelideukantixabesebenzisaolwenkobe,bayatyibilikaukucacisaokobathethangako.Ngelilodwaabafundiabamelanineemfunozolwimiolulumbiekufundeniizifundozezibalokubaabanazoezomfuno.Lubenolwimilwenkobelungomelelangakangakoukubalumelaneneemfunozezifundozezi-balo.

Ootitshalabakhankanyeukubaukusebenzisaulwimiolulumbinjengolwimilokufundisaizifundozezibaloakusosisombululokubaabafundiabafikelelingok-upheleleyoekuqondeniokokufundiswayo.Abafundibenzangathibayaqondakubabengaqinisekangangombaabangawuqondiyo.Kumaxeshaamaninzikuvelaukubabathi(abafundi)bevilebayaqonda,kantiabathethiloonto.

Kumbuzowokubabenzantoniukuqinisekisaukubakukhoulwaziolubanji-weyongabafundi.Batheamaxeshaamaninziabaziukubabenzenjaningeengxa-kizolwimiabajongenenazo.Abanyebathebasebenzisaingxubevangeyolwimilwenkobenolulumbi.Abanyebathebasebenzisaimizekeloesukakwiincwadiezizezinye,njengemagazini,amaphephandaba(SundayTimes)kunyeneencwadiezisetyenziswakwezinyeizikolongabanyeootitshala.Abanyeootitshalabathebasebenzisaabafundiabaqondangconokunabanyekubaokokubonakalangathikusebenzangconokweyakheiklasi.

Ukuqinisekisaukubaabfundibevileokanyebayaqondaootitshalabathe,bakhaimisetyenzanaethiyenziwengabafundi.Imisetyenzanaleisetyenziswanjengendlelaethileyokuvavanyaukuqondakubafundi.Yilemisetyenzanakeechazayongokuthiixoxwengumntuwonke,elowoechazaindlelaafikelelengayokwisiphumosakhe.Lemisetyenzanaiqaleyenziwengumntueyedwakuzeethubenibanikweomnye(abafundi)abazakuthibawenzebengamaqela.Isizathusokubabasebenzebengamaqelakukubautitshalawenzelaukuqinisekangokuba,ongaqondangangexeshakucaciswangumntuwonkeamanyatheloabawatha-bathileyoukufikakwisiphumo,ancedwengamalungueqelaelo.

Lombuzowazalaomnyeumbuzo,othi:Amiselwanjaniamaqelakuleklasi.Kwiklasizesikoloesisisizasophando,abafundibanekwiqelangalinye,kwesosineukhonaowomelelekakhulukulwazilwezifundozezibalo,omnyewomelelenjeabanyebayazama.Isizathuesinikwangutitshalakukuqinsekisaukubaaba-fundibanikanainkxasoepheleleyouxanduvalungahlalikumfundiomnyeuku-ncedaumntuwonke.KodwaoluhlobolokwakhaamaqelalubonakalalusebenzakwaGreyidi7aphoabafundibaziindidiokanyeizintluezintathu.KwaGreyidi7aphoabafundibakudidilwesibininolwesithathukunzima,ngokutshoku-katitshala.Unobangelawokubakubenzimaabafundibaleklasiabomelelangakwaphelakwizifundozezibalo.

Page 32: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�� �9Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

Izihlokwanaeziphumekwiphephambuzonodliwanondlebeolubanjwenoot-itshalayabazezizilandelayo:

i) Ukungabinamdlawokufundakubafundiii) Ubunjanibolwimilwezifundozezibaloiii) Izixhobozokufundisa(iincwadizezifundozezibalo,amagumbiokufun-

dela,ithalalencwadinezinye).iv) Ifuthelemithethoebekwangabasemagunyeni

Imiba evele kwiphepha le mibuzo yotitshalaOotitshalaababuzwauluvolwwabongombawolwimikwizifundozezibalobavezaokukulandelayo,ulwimilwesiNgesi:

• lulwimioluthethwakwezoqoqosho• Kwimfundoyamabangaaphakamileneeyunivesithi• Lulwimilweencwadi• Lusetyenziswangabantuabakwiindawoeziphezuluekuhlalenikwethu• UkufundisaizifundozezibalongesiXhosa

Ngokutshokootitshalaokokunganefutheelibikubafundikubabelungiselelwaukuyakukhuphisananehlabathiliphela.Okukwacacisaukubaakukholulakootitshalaukwahlulaphakathikolwimilokunxibelelananokuncokolakunyenolwimilokufunda.XakuthethangokufundwakwezibalokwangokobakubonaulwimilwesiNgesilubalulekilengenxayemibaefananezoqoqosho,ukuthethanabantu,ukuyaphesheyakwezilwandlengenjongoyokusebenzaokanyeukutha-thainxaxhebakwezopolitiko.Okonakulibalekayokukubaulwimilusisixhobolokufikelelakulwaziolunzulungokokufundiswayo.Ntoleyoingenakwenzanolwimiesilusebenzisamihlalexasincokola.

4.3.2 Iziphumo zephephambuzo likatitshala wakwaGreyidi 7

Utitshalaobeyinxalenyeyoluphandonanjengokoengutitshalawezifundozezibalokwisikoloekuqhutywekusouphandoudlaleindawoebalulekileyokoluphando.Kuyekwakhoimfunekoyokubakubanjweudliwanondlebekunyenayengelizamaukuqondaezakheiimbonomayelanolwimilokufundaizifundozezibalo.Utitshalaubuzwelemibuzoilandelayo:

• Usebenzisaoluphiulwimixaufundisaizifundozezibalo?• Kutheniusebenzisaololwimi?• Abafundibaluqondangokupheleleyo?• Zeiziphiiingxakiohlangananazoekufundiseniizifundozezibalo?

Utitshalalemibuzouyilandelayouyiphendulengelithi:XaefundisausebenzisaulwimilwesiNgesi.UnobangelawokusebenzisaulwimilwesiNgesiuthenguno-bangelawokubaabafundixabebhalabasebenzisaulwimilwesiNgesingokokeakabonimfunekoyokusebenzisaulwimilwesiXhosa.Utheincwadiayisebenzi-sayonjengomthombowokucwangisaokoazakufundisaibhalwengesiNgesingokokeusebenzisaolulwimiixeshaelininzi.UvavanyouluchazenjengeyonantoibangelukubaasebenziseulwimilwesiNgesikubaefunaabafundibomelelekulo.

Lempenduloyakheidaleumbuzoothi,XakantiukusebenzisaulwimilwesiNgesilwenzaukubaabafundibomeleleekuqondeninasekusebenziseniulwimilwesiNgesi,inagbakutheniiiklasizakhe(uGreyidi7noB)zingaphumeleliemagqabiningobungakobazo.Kuthenikuphumelelaabafundiabambalwa?

Impenduloyakheithe,“AbafundiabaluqondingokupheleleyoulwimilwesiN-gesiabajongenenaloeziklasini.Bathingokusebewaqondaamagamaenzaingqiqokubenzimaukuwasebenzisangokupheleleyoezifundwenizabokubabengaqinisekangangentsingiselo.”Utshoebalulaukubayintoeyingxakiyakheleyokubanayeakomelelangakwaphelakulwimilwenkobentoemenzaukubaangakwaziukucacisangokupheleleyongaloxaefundisa.Okukudizaukubaukungasetyenziswakolwimilwenkobekuqeqesholootitshala,kwenzaukubanabobangomelelingokugqibeleleyokulwimilwabonanjengokobelugqibelakwibangaleshumiesikolweni.Loontoithethaukubauwlimilokuqalalootitsha-laalomelelanganjengolwabafundintoleyoyenzakubenzimaukunikaabafundiuncedoolupheleleyongokubhekiselelekulwimi.

Ngokutshokwakhe(utitshala)lentoidaleukubaasebenziseiilwimiezimbi-nixaefundisa,ulwimilwenkobenolulumbikubafundi.Xakubuzwaukubaokokuqinsekisaukufikelelangokupheleleyonakwintsingiselo.Uphendulengokuthi,nangonakungaqinisekisiukubaabafundibafikelelangokupheleleyokwintsin-giselonasekuqondeniizifundozabokodwakwenzakubelulaukuqondaukubakuthethwangantoni.Omnyeumbuzoovuswenguloibekukuzamaukuqondaukubaingabakubancedanjanookuabafundikubakuhoumahlukophakathikolwimilokufundisa(ukuhambisaulwazi)nolwimilwezifundozezibalo.Lokeumbuzoakahengekubelulaukuwuphendulakubakufunekeujongwengelawoixeshananjengokoubufunainkcazelonemizekeloyokokubuzwangumphandi.Owokugqibelaumbuzoibekeukuzamaukuqondaukubautisthalauzivanjaningokufundiswakwezifundozezibalo.Utheyenaangakwamkelaokongezandlazakhezozibinikodwakuqalekuqinisekisweukubaiincwaiezisetyenziswayozizakubhalwangolwimilwenkobe,iimvavanyonazozakwenziwangolwimilwen-kobe.Xakonkeokusekwenziwekungaqalakekufundiswengolwimilokuqalangokupheleleyo.

Omnyeumbuzooyewavelaibengozamaukuqondaukuba,ingabayenatitshalaxaesebenzisaiilwimiezimbini,utshintshaxakundawoni?Utitshala

Page 33: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2760 61Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

uphednulengokuthiuqinisekisaukubautshintshaxaezamaukucacisaokokun-gaviwangangabafundi.Ngamanyeamaxeshautshintshaindlelayokusebenzisaulwimixaengaziokanyeengaqinisekangaukubaigamaelithilelithethaukuthiningolwimilokuqala.

4.3.3 Ukungabi namdla wokufunda kubafundiOotitshalaabaphendulaamaphephambuzobakhankanyeukungabinamdlakwabafundiekufundeningokuzinikela.

Abafundiabazimiselangakwaphela,uthethauncamekubekungekhontoun-okuyenzangaloonto.Ufikaeklasiniubafundise,xaubuzaukubabevilenabathibevile.Loontoyenzauxakweungaziukubamawuqalephixasebengasaqhubikakuhlekodwabathebevile.

Xaebuzwautitshalaukubasinokubasiyintoniisizathusokungabinamdlakwabafundiekufundeniizifundozezibalo.Wathi,

Abafundiesinabobasukakumakhayaaphoabazalibangafundangaokanyebephelekumabangaaphantsiemfundo.Loontoyenzaukubakungabikhoangahoywangokupheleleyoumfundiukubauyawenzanaumsebenziwakhe.Okukungahoywakwenzaibengumfundingokwakheekufunekaeziqhubilekodwana-laphoakakwaziukuziqhubangaphandlekokubaumzalinayeaqinisekengokubauyamnikaithubalokwenzaumsebenziwesikolo.Abafundibethubasukakumak-hayaapholingaziwayoixabisolencwadi,loontoyenzakubenzimakubafundiukuqhelananeencwadi.

Omnyeutitshalaukhalengokuthi,Abafundiabanambekokubanokubaungafundisangokuzimiselaxabengafunikuwenzaumsebenziabafuniakukhontounokuyenzangaloonto.Uthiseleucingaukubohlwayaucingengamalungeloabanawoagqithaawotitshalawoyikenokubachukumisa.Loontoyenzabangaqhubikakuhlekwaphelakwizifundozezibalokubazifunaumntuozimiseleyoongazokuqhutywangasemva.Zizifundoezifunanjeukubaumntuazixeleleukubauzakuzenzelanangelakheixeshaangalindiutitshala.”

Okuvelekwacacakukubobonkeootitshalakukubaabafundiabanayokwaintoebenzabaliboneixabisolemfundo.Xaubakhuthazangokufundabakubuzaukubabazakwenzantonibonabakupasakubakukhoabantuabaninziabafundileyokod-waabangeqeshwanga.Loontoiyonkeyenzakubenzimaukukhuthazaabafundiabanjalobabukelaumabonakudengaphezukokumamemelaabazali.Mhlawumbineengxoxoeziphathelenenemfundoasingxoxozifanezibanjweekhaya.

Xabebuzwaootitshalaukubamalingemaniabawenzileyoukuqinsekisaukubaabafundibayalufumanaulwaziabangalufumaniyoekhaya.Bathebona“asikabinazinkqubozilungiselelweoku.Siyathembaukubainkquboyelife skillsizakuncedaukuvalalomsantsawokungabinamdlawokufundauphakathikwabafundinezifundozabo.”

Ezinyezezintoabazichaphazeleyoootitshalakukungabikhobaninzikwa-bantuabafundayokulengingqiokanyeabadalaabafundileyo.Abafundinanjen-gokobehlalakulengingqibakhulabebukelaizintoezingekhontlenezingalun-gangaezifananobundlobongela.Bambalwaabanengqondoyokukhulabesaziukubaliyintoniiphuphalabo.Ngeliphandleootitshalabathathaukubaukung-abinamdlakwabafundikwizifundozezibalokungunozalawokuqhubakakubikwabo.Ukungabikhokwezixhobozokubancedisaukwenzaumsebenziwesikolokungunozalawokuqhubakakubinokungabinamdlakwabafundiekufundeni.Lombawokungabinamdlawabafundiekufundeniwayanyaniswengokuphele-leyonemoyamakhayaabasukakuyoabafundi.Ootitshalaabayibonangaindlelaabafundisangayookanyeomnyeumbanjengonefuthenegaleloekuswelenikwabafundiumdlawokufunda.Ukuzamaukuphandangombawolwimikusid-luliselekwesinyeisihlokwananjengelingelokuphumanempenduloengatyholibanikokoezanomfanekisowokwenzekayoekufundiswenikwezifundozezi-balo.

4.3.4 Ubunjani bolwimi lwezifundo zezibaloOotitshalaxabephendulaumbuzoothi,balubonaulwimilusembindiniwoku-fundisaizifundozezibalonanokubabacingantoningolwimilokufundisaizibalo.Ootitshalabaphendulengelithi,

Akukhondlelaingenyeyokufundisaizifundozezibaloumfundikumeleaziiifomu-laazikhuphenjengokubazinjalo.Izifundozezibalozizfundozokwaziwangohloboezilulokubaakukontounokuyenzangazo.Ulwimilokuzifundisakubalulekileukubaulazingendlelaoluzangayo,akunakujikagama.Umzekelo“angle” okanyepower, base, consonant, expression, 2-dimensional, tessellation, 3-dimensional. OnkelamagamaakanakujikwakumeleahlaleenjalonokubaufundisangesiXhosakubaawakhongesiXhosa.Kunyanzelekileukubaumntuawafundeawazienjalo.

Omnyewotitshalauthe,Ulwimilokufundisaizifundozezibaloluyingxakinakuthisingootitshala.Umbawalouyafunaukuqwalselwakubaxabaafundibenokufundiswangolwimilwabolwenkobekungenzaumahlukoomkhulu.Enyaniswenimnaandikhendiyicingenokuyicingaintoyokubandicingengolwimixandicwangcisaizifundoendiza-kubafundisazona.Ukubabendingaqinisekangokuyicingafuthindiyisebenzisebekungangconobebengaphumelelangokuncomekayo.Unobangelawokubanditshokukubaxandifundisandisebenzisaiilwimiezimbiningexeshaelinye.Xandibajongandifumanisaukubaabaqondikwaphelandibenamndingakwaziuku-bacaciselangokupheleleyongolwimilokuqalakubanamandiqinisekangakakuhlengamagamaekufanelendiwasebenzisenokubaangqamenenanokondikufun-disayo.Ndikhethaukuwayekaamagamaenzaingqiqoenjalokulwimiolulumbikubaandikwazikubancedanamandiwazingokundingutitshala.Kubandinga-funikubafundisantondingayaziyomnakuqalandivelandiwafundisekulwimiolulumbindithixandicacisaukusebenzakwawondisebenziseulwimilwenkobe.

Page 34: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2762 6�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

Xaebuzwaukubaibubuchulenaintoyokusebenzaiilwimiezimbiniefundisa.Iqinisekisanjaniukubaabafundibaqondangokupheleleyo.Ithiimpendulondiyaziukubaabaqondingokupheleleyonamakukhontondingayenzakubaul-wimilwamlwenkobealuphuhlangakwaphela(ButhelezikuClarke:1991)futhialulungiselelwangaukufundisaizifundozezibalo.Ukubabekunokuqalwaapho(luphuhlisweukulungelaukufundisaizifundozezibalo)bekungangcono.

Uninzilootitshalaluxambulelwathi,Izifundozezibaloasizozifundozidibaniselananokwaziwanokufundwakolwimi.Ubunjanibazobuthikusetyenziswaimifanekiso,idayagram,ukulinganisela.Zonkeezozintoazifunilwimiukuzezilungiswezifunaukubaubaniazingoku-pheleleyoimithethoyezifundozezibalo.Ukubauzakwenzaisifundongesihloko“ukuqokelelwakwengxelo–data collection”qinisekisaukubaabafundibayiqondangokupheleleyoimithethoyokuqokeleloingxelo.Akufunekilwimiaphokufu-nekaingcingayokwenzaoko.

Xakubuzwaumbuzowokubaimiyaleloyendlelaemakuqhutywengayouku-qokelelalengxeloakuluchaphazeliulwazilolwimingabafundi.Impenduloithikunganjalokodwaakubalulekangaukubabasebenziseulwimixasebeyiqokeleleingxeloselebebalabedibanisabesahlulabephindaphindabethabathaukuzanesiphumosokobakufumanisileyo.Okubalulekileyoyindlelaabayifumenengayoimpendulongokuthibalandeleamanqwanqwaasetyenziswakwimithethoyezifundozezibalo.

Xabebuzwaukubaingabaabafundixakusithiwamababaleisinyeekhulwini(ipesenti)kwingxeloabayiqokeleleyobayakwazinaukuqondangokupheleleyoukkubakufunwantoni.Ukubabayakwazi(abafundi)baqinisekanjaniootitshala,ukubaololwazibangabuyebazisebenziseleabafundibebodwabengekhophantsikwelisolikatisthala.

Ukubaabafundibayakwaziukucacisaukubabathethenabantuabangaphibazabachithaixeshaelingakananinokuthikufunekabenzeuphindaphindoakubinzimaukufumanisaukubaabaqondindawoni.Okubalulekileyokukubabakwaziukusebenzisaumthethowesisihloko(ukuqokelelwakwengxelo)nga-phambikokubabazenesiphumo.Okubalulekilyokukuqinisekaukubabayib-ambengentlokoifomulaesetyenziswakwesisihloko.

Eyonantoeyenzakubenzimangakumbiukufundisaezizifundokukungabinamathalaencwadikwizikoloesikuzokubabekuzakubalulaukufumanauncwa-diolungolunyeolunokusetyenziswangabafundiukuziqeqeshakwizifundozezi-balonokuphuhlisaulwimilwabolwenkobenolulumbi.Omnyewemibaeyenzakubenzimaukuhlangabezananezimekolixeshaesinalolokufundisalincinci.Xaubaniefundisaizifundozezibalokubalulekileukubanexeshaelaneleyonanjen-gokosifundisaiiklasiezinabafundiabaninzi.Kubanzimaukulawulaabafundiabangamashumiamahlanu(50)eklasinienyekantiuzakubaneziphumoezihle.Ukubaixeshabelaneleubaniubezakujongananabafundiabanengxakikwizi-fundozezibalongexeshaelibekelwebucala.Ngaphandlekombawolwimizininziizintoezifunaukulungiswaekufundiswenikwezifundozezibalo.

Uncwadialukhoabafundisibenzelaiikopikubaasinazincwadizaneleyonabokexabethebazinikwaabaziphathikakuhlekonkekonke.Loontoiphin-delakumbawokungayixabisiincwadinemfundongokubanzi.

Okuyekwacacakulencokokukubautitshalaxaethethangolwazi,uthethangokubanjwengentlokonokunkqayiweyoingasukubakuqiqwengokupheleleyo.Ukubaabafundibawulibeleumnkqayonjengokoiyintoeyayisenzekanakubanikubanzimaukuqhubekanomsebenziwezifundozezibalo.

Utitshalaowubonenjengomcelimngeniumbawolwimiekufundiseniizifun-dozezibalo,ngulowoosebenzakwisikoloesisisizasophando.Uthixaebuzwangokufundisaizifundozezibalongolwimilwenkobe.Ukufundisaizifundozezibalongolwimilwenkobesesonasisombululosokulwanokungabinam-dlakwabafundiekufundeniizifundozezibalo.Ukubaabafundibebefundiswangolwimilwabobebezakukwaziukubangokuqinisekileyokubabengenantlonizokubhudaeklasini.Uloyikolwabokukubhudaphambikwabanyeabafundixabebuzwaumbuzo.Xausithimabakucaciseleindlelaabayisebenzisileyoukufikakwisiphumosabobakhethaukuthulabangathethiokanyeukohlwaywaxabeku-vumelekilekubabengaqinisekangangeempendulozabo.UlwimilokufundisaizibaloendilusebenzisisayoeklasiniyamsisiXhosakodwandiyaxubaxandibonaukubaabafundiabaqondilentondizamaukuyicacisa.Ndiphumandingenakul-wimi,ndisebenzisaulwimilwenkobekakhuluzendisebenziseolulumbikwezomekondingakwaziukulutshintshakuzo.

Umzekelo,ukubandibafundisange“angle”eklasinindikhangelaintoefananayoaphaeklasiniyindlelaendilwangayonokungaqondwakolwimi.Kwezozihlokozezifundozezibalondikhangelaimizekeloebonakalayo.Akululakeukubanikaimizekelokuzoznkeizintoendizifundisayokubaezinyeandazimnakuqalaukubakuthethwangantonindifundaifomulandisebenzengayo.Ukubandiyiphosilekubanzimakubaloontoithethaukubaabafundibafundisweumsebenziongenguwokodwakeayifaneyenzekeloonto.Unobangelawokubaingenzekikukubandiyendiceleuncedokubantuabaqeqeshelweukufundisaizifundozezibalonabobaziqondangconokunam.EzinyezezintoendizenzayokukubandithatheubulungubamaqoqoafundisaabantungezifundozezibalonjngeoSAILI.Olulwazindiluqokelelayoluyandincedaukubandikwaziuku-melananeemfunozolwimioluseklasiniyam.Elinyelamaceboendiwenzayokukuthathaamagamaenzaingqiqondiwafundisephambikokubandifundiseifomulanomthethoohambanefomulaleyo.Xandibonaukubaabafundibaqin-isekilenokondandulendifundiseizifundozezibalo.

Okuphumekwacacakukubautitshalauyaziukubaabafundikunyenayebanengxakiyolwimingokufanayokokowenzaamalingeokuncedananemeko.Umcelingeniodalwalulwimiakawuboninjengengxakiengenezukusombululekantoleyoemenzaukubaazikhangeleleuncedoxakunzimaukuqondangokuyakwiindawoezinoncedo.

Xaebuzwaukubaingxakiyokubanabafundiabaninzinexeshaelincinciuyihlangabezanjani.Impenduloyakheyathi,

Page 35: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2764 6�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

abafundiendinaboiingxakizaboazigqithangaabanyeabantwana.Intoendiy-enzayoxandibonaukubabadiniwekukumamelandithimabasebenzebengam-aqelana,bayayithandaloondlelayokusebenzakubaibanikaithubalokuthetha.Intoendiyendiqinisekengayokukubaumsebenziendibanikawonakumaqelaabongumsebenziabawenzaeklasiniukuzewonkeubaniabenegalelo.

Loontoincedaukubanabangathandiukubuzakumnjengotitshalababuzekoontangababo.Kuhlalakuluxolokekubandibuzakuboukubasenzekanjaningomfundiothiaphazamisengexeshakuxakekiwekusetyenzwakumaqelalawoibengaboabezanamacebookuthulisana.Iklasiyavumelanaukubaumntuongxo-layongexeshakufundwauzakuhlalaeklasiniabanyexabedlalaphandleenzeumsebenziwesikolo.Ukubauwophulelomthethouzakuphindaahlaleizihland-loezibinikukhoamalungueqelalakheemgadile.Loontoyenzakungabikhomntuufunaukwenzauphazamisekokubawonkeumntuokweloqelauzakubasengxakiniyokungaphumingexeshalokuphuma.Loontokeisenokudalain-gxakikubudlelwanebabongokokebasebenzakakuhle.Xabethethaamaxeshaamaninzi,sukubabexoxangomsebenziwabokwaGreyidi7A.IklasieneengxakixakufikwakumbawokuziphathanguGrade7Babathumanimanzixakufikwakumgangathowokuqondaeklasini.UmgangathowabouphantsikakhuluxauthelekiswanowabafundibakwaGreyidi7A.

Ubafumanabephakathi;kudidilwesibininolwesithathuinkolisoikudidilwesithathu.Utitshalawezifundozezibaloukhalengokubaleklasiyeyonaimphathisangentlokoebuhlungungenxayezimilozaboeziphumaecaleni.Xayenaezamaukufikelelakubo,bonabahlelikwibakalaelinye,umgangathowaboawenyukiawehli,umindawonye.Ntoleyoyenzakubenzimakutitshalaukufu-manisaukubaingabayindlelaafundisangayoebangelaukubabangaphumeleliemagqabiniokanyekukungazimiselikwabookanyeulwimialusebenzisayoekufundiseni.

4.3.5 Ukunqongophala kwezixhobo zokufundisa izifundo zezibalo

Ootitshalabakhalengokufanayongokungabikhokweencwadizezifundozezibalo.Incwadiabanayoyeyabafundi.Lencwadiayibancedibonaben-gootitshalaukufundisaizifundozezibalo,kubailungiselelweukusetyenziswangabafundi.Bathebazincedangokukhangelaezinyeiincwadikubanezobathibabenazongamanyeamaxeshaazibhalwangangendlelaeqondakalayo.Ikux-elelangesihlokwana,ihleloesikulonesihlokokubekuphelile.Ukubausifundausifundisenjaniisihlokoesoakuncedakaliukufumanaololwazi,kufunekaukubauhambeufunaamancedokwabanyeabantuabazibanzingezifundozezibalo.Akukhosikhokelosicacileyosokubaisetyenziswanjaniincwadileyoukufundisaabafundi.

Abanyebakhalengokubaxakunokwakhiwaisichazimagamaesingqamenenezifundozezibalokungenzaumthwalowabobengootitshalaubelula.Lo

“mthwalo”ngokutshokwaboudalwayimpixwanoekhoyokulwimilokufundisaizifundozezibalontoleyoeyenzakungabilulukonkekonke.Batheesisichazimagamasingaqulathaulwimilwenkobenolwimiolulumbiukuzeezilwimiziphuhliswengaxesha,kungabikhoolunamandlakunolunye.Isiqulathosesichazimagamangokutshokwabokumelesibenamagamaenzaingqiqo,kuchazweimoasetyenziswakuyokwandulwekuchazweintsingiselongolwimiolulumbi.Kusetyenzisweukusukakulwimilwenkobeukuyakulwimiolulumbi.

Loibonakalaingombonoomhlekubakwiimekoaphokungekhomagamaaziwayokungakhiwaamagamaenzaingqiqokusekelwekwintsingiseloyegamaelokulwimiolulumbikwakhiweigamaelenzaingqiqokulwimilwenkobe.Ngendlelaechazwangayolenkquboibonakalanjengekhuthazaukusebenzangeendlelaezimbini,ukusukakulwimilwenkobeukuyakolulumbinokusukakolulumbikuyiwekulwimilwenkobe.Okuakubonakalikungumbonoombinanjengokoiinjongozokwenzalonkqubozichaziwe.

Ukungabikhokwamathalaeencwadiesikolwenibakubonenjengeyonantoibasokolisayokubaakukholulaukufumanaincwadikumathalaenc-wadiangaphandlekubaindlelayokufikelelaayikholulananjengokoekudekuneendawoabahlalakuzo.Okukungqinwekukungabikhokoncwadiolumeleukubaluncedeutitshalaekwenzeniumsebenziwakhewokuncwangcisaokoazakufundisa.

Isikoloesinjengezikoloezininziasinazikhompyuthaokwangokunangonaezamautitshalaomkhulukubabekungancedaukusebenzisai-intanethiuku-zamaukufumanaezinyeiindlelazokongezelelakulwaziabanalolokufundisaizifundozezibalo.Ukuswelaizixhoboezaneleyonezisemgangathwenizokufun-disakunegaleloekuqhubenikakuhlekwabafundikwizifundozezibalo.

Ubumebamagumbiokufundelangomnyewemibaekhalazelwengootitshala.Lamagumbiawanazitulozakuhlalazaneleyo.Abafundibayasokolaekusenixabefikakumelebaqalebayekujongaukubaakukhomfundiungekhoyonakwik-lasinganyeukuzebakwaziukufumanaizitulo.Amanyealamagumbingokut-shokootitshala,awanaziglasiiifestilezophukile,xakubandakungenaingqeleenganyamezelekileyontoleyoyenzakungabilulaukumamelangokupheleleyokwabafundikwimekoenjalo.

4.3.6 Ifuthe elidalwa yimithetho ebekwa ngabasemagunyeni

OotitshalabakhalengokuthixaabasemagunyenikwiSebelezeMfundobe-nokunikaootitshalainkululekoyokugxininisakwizihlokoezithilezezifundozezibalobekungalulakubautitshalaebezakuhlalakwizihlokoezibalulekileyoekufundweningabafundiayekeezozingangqamenanganokokumelebakwazi.

Bakhalangokuthibanikwaixeshalokuqhubaisihlokongasinyeingekhoin-gqwalaselayokubaingabakukhonaokwaziwangabafundingokupheleleyoemvakoluthotholwezihloko.

Page 36: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 2766 6�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

Ukubabekunokubakhoithubalokubalithiisebexalicwangcisauludwelwezihlokokwizifundozezibalo,lubizeootitshalalibuzekuboukubaba-bonaukubamazibezingaphiizihlokoemazifundiswengonyakabekunga-lulakubabebezakukhethaelonanibacingaukubabanganakoukumelananalo.

Omnyeumbaabakhalengawoootitshalakukungathathinxaxhebaiphele-leyoekuthathwenikwezigqibongoncwadiomalusetyenzisweezikolweni.Ootitshalabawubonelombakumeleukubausemagxeniabonanjengokoingaboabafundisayo.Bekumelekunikwabonaithubalokubabatshoukubabakhethaziphiiincwadi.Ngokukusetyenziswaootitshalaabaphetheyongokwesifundontoleyoingathethikuthibazazingokupheleleyozifundoezobazintlokozazo.Loontoidalaukubakungabikhotitshalaukwaziukuthathainxaxhebaepheleleyomayelanomakufundiswekwanguyeeziklasinizezi-fundozezibalo.

Lombonouthethaukubaakukhokubonisanaphakathikootitshalana-beSebelezeMfundoekucwangciseniuludwelwezihlokoemazifundwekubaootitshalabakubonaokukunganciphisaiimfunozolwimiezihleliemagxeniabonabafundikubakumeleinkquboyongeneleloichaphazeleisihlokongasinye.Lowokengumsebenziomninzixaumelenenotitshala.

Umbawovavanyowakhankanywangootitshalabekhalangokuthiukubakungatshintshwaulwimilokuvavanyanabobangavuyaxakunokwakhiwaamagamaenzaingqiqokubekhouvumelwanongumntuwonkeongumbhalinonemvumeyokwakhaamagama,olwimilwakhelwenkobelusisiXhosaukubakuzakusetyenziswaigamaelithilexakuthethwangegamaelenzaingqiqoelithilekulwimiolulumbi.

Bandinikaumzekelowegama“iratio”aphobabesithieligamanjengamanyeesekwenziweumzekelongawolinikaiintsingiseloezininzikungakoootitshalaabaninzibakhethaukufundisangolwimiolulumbikunolwimilwenkobe.Kubaindlelaekuvavanywangayookwangokuikhuthazaukusetyenziswakolwimiolulumbi.Omnyeumzekeloabawunikileyongowegamaelenzaingqiqo,“plane”eligamalilinyelineentsingiseloezininziezilungeleukusetyenziswakwiimekoezahlukeneyokodwakumelesakheumkhanyaxasilisebenzisakwizifundozezi-balo.Sizameukuqinisekaukubasithathaliphi.

Itafileengezantsiyakhiwengumphandiukubonisaiintsingiseloezah-lukeneyozegamangalinyeelenzaingqiqo,kumagamaazakusetyenziswanjengomzekelowokubonisaokukutyebakolwimilwenkobekuthethwakuzekuxanjulwengako.Kubalulekileukuqaphelaukubaumphandiuwafumenelamagamangoncedolwesichazimagama,ukuthethanabantunangothiazikhange-leleintsingiseloyegamaelenzaingqiqokulwimiolulumbiukuzekwakhekeigamalesiXhosaelingqamenenentsingiseloleyo.(Okuakuthiumphandiwakhaamagamaangqameneyokokokubonisaingxakiedalwakukutyebakolwimilwenkobe).

plane isityaba into emcaba ibalaindawo ephangaleleyo

field idlelo ibala lemidlalo ibala isityaba

quantity umyinge umlinganiselo ubungakanani ibanga

volume umyinge umthamo ubungakanani umthwalo

Letafileingentlaibonisaukutyebakolwimilwenkobeokunokusetyenziswanjengomthomboxakuvunyelwanangokuba,kwezintsingiselozininzikuyakuchongwaibenyeethiingqalekwizifundozezibalo.Inkquboenjengaleiboniswayiletafileingaluncedoukubaleliphiigamaelilungeleukufundanoku-fundiswakwizifundozezibaloukuzeisichazimagamaesakhiwayosisebenziseiintsingiseloezamkelekiyokwizifundozezibalonakuluntuolu.

Omnyeumbaobonwengootitshalanjengengxakikukusiwakwabafundikwizikoloaphokufunekabatshintshebasebenziseulwimiolulumbintoleyoinyanzelisaukubaxabethathwa(abafundi)kwezizikolozamabangaaphaka-mileyo,ukwamkelwakwabokusekelwephezukokukwazikwaboukusebenzisaulwimiolulumbintoleyoithethaukubakufunekakuqalekutshintshweindlelaesisebenzisangayoulwimikwimoyonkeyokufundaizibalo,sanduleukuthethangokufundaamagamaenzaingqiqokwifundozezibalongolwimilwenkobe.

Nangonaokukungenantoyakwenzanophandokubonakalisaindlelaabakubonangayoukusetyenziswakolwimiootitshala.Balubonaulwimiolulumbilunamandlakunolwimilwenkobekubaiyintoeyaziwayoukubalulwimiolusetyenziswanjengolwimilonxibelelwanonamazweangaphandle,ukush-ishina,ukubhalaiimviwo,ukubhalauncwadiolusetyenziswakumazikoemfundoephakamileyo.Oyenanozalawalengcingakukungaphuhliswangokupheleleyokolwimilwenkobenanjengokoukuphuhlakwalokuqinisekisaukuphumelelaukufundangempumeleloulwimilwesibini.Nanjengokosekubonisiwekwisah-lukoaphokuphengululwakhonauncwadiukubaabaphandiabaninzibakubonaukungafikelelingokupheleleyokumagamaenzaingqiqo,kuzalwakukufundangolwimiolulumbi,kwizifundozezibalo.Ntoleyoidalaukubaabafundiba-fundengohloboloqikeleloolungaqinisekisilwazilupheleleyo.

4.4 Inzululwazi yeklasi zezifundo zezibalo EsisigabasinikelangeziphumozokokufunyanisweeklasiniuGreyidi7A.Utitshalakuleklasiusebenzisaiilwimiezimbini,ulwimiolulumbinolwenkobekubafundi.Xaefundisauqalangokuthiabuzekubafundiukubaingababayay-iqondanaintsingiseloyamagamaasetyenziswakwisifundoeso.Abafundibaya-vumaixeshaelininzinoxabengakwaziukuwasebenzisaxaselebebhalaizifundo

Page 37: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 276� 69Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

zezibalo.Loontoithethaukubaabafundiabanangxakiyokuqondamagamaenzaingqiqoingxakikukusetyenziswakwamagamaazizihlomelonajngokouku-qondwakwezizifundozezibalozixhomekekekuwo.Undoqowokokufundis-wayounikwaimvakalongalamagama.

Okukubonakelengexeshaabafundibesenzaizifundoeziphathelenenam-aqhezueklasini.Bebengenangxakiyegamaelenzaingqiqoelithi“fraction”eyonangxakiyaboibikukusebenzisangokufanelekileyoulwimilokuqhubaulwaziabanalolwegamaelenzaingqiqo,“fraction”ukuzelilungeleleukusetyenziswakobuxhakaxhakabefomulayokwahlulanokuphindaphindaokanyeukwahlulanokuthabathangexeshaelinye.Amaxeshaamaninziabafundibebengaziukubabadibaniseokanyebohlule.Lentoyonkeibingahlanganisinokungaqondwaokanyeukuqondwakwegamaelenzaingqiqo.

Okubonakeleyokuleklasiyindlelaesetyenziswayoyokuqinisekisaukuqondakwabafundiokobakufundiswayo.Bekuthixakubonakalaukubabaqinisekangangokobebekufundabasebenzebengamaqelaxabegqibakusebenzangabanye.Bekuthibasakugqibaukusebenzakumaqelanaabo,banikezeleingxeloyaboeklasini.Kulenkquboyokunikezelabonkeabafundibebezamaukuthethaul-wimiolulumbi.Xaeziphendulelautitshalauthi,“yindlelaabazakufundangayoukuthethaulwimiolulumbibayaqeqeshwabelungiselelwaikamvalabo.”

Lenkquboibibathathaixeshaabafundibezamaukunikezelaingxeloyabo.Kulenkquboabanyebebecelauncedokumalungueqelaeloxakukhoigamaelithileelilityelweyookanyeelingaliziwayongolwimiolulumbi.Okubekungumqakubautitshalaxaefundisausebenzisaiilwimiezimbinikuzeabafundixabenikeze-laingxelokufunekebasebenziseulwimiolulumbi.Abanyebabafundibebengafuniukonyulwaukubabanikezelengengxelokubaukusetyenziswakolwimiolulumbibekubenzabazivebebancincinanjengokobengomelelanga.Ebebacaciselautit-shalaukubainjongoyokunyanzelisawonkeumntuasebenziseulwimioluilumbikukubaufunabaphuhliseisakhonosokusebenzisaulwimiolulumbi.

Ngokwamukubonainjongoyokuibiphilileyayeintlekodwaakuqondakaliukubaibincedaabafundiekufikeleleningokupheleleyokumagamaenzaingqiqonolwimingokubanzieklasini.Abafundibebesalabesafunaukucaciselwanan-jengokobebebonisaukungaqondi,ntoleyoicacisaumsantsaomkhuluphakathikolwimilokuthethanolwimilokufundaizifundozezibalo.Okukungaqondiku-vusaimibuzoemininzinnjengokokucacaukubaabafundibanganakoukudlulakuGreyidi7bengalufumangangokupheleleyoulwaziolwenzaukubabaqondengokupheleleyookufundiswakwizifundozezibalo.Ntoleyoibonakalisaubun-gozibokuba,umfundiesenokuqhubekanezifundozezibalokumabangaaph-ezulukodwaulwazilusalangemva.Kusengenzekaukubaingxakiyokungaqondikuhanjwanayongabafundibafikekumabangaaphezulubefundangokuqikelela.

Okuphindekwacacangokupheleleyokukusetyenziswakwamaphephaakot-shiweyo,ingutitshalakuphelaophetheincwadiyezifundozezibalo.Okukwenzaukubabafundibangabinayoenyeindlelayokufikelelakwiincwadizezifundozezibalongaphandlekwasesikolweni.

Ubudlelwanephakathikukatitshalanabafundibubonakelebomelelexakufikwakwimibayokuthethangezintoezingadibananganezifundo,izintoezifananomculo,ezemidlalo,nokuthathainxaxhebaekuxoxeningezinyeizinto.Xautitshalaefunabathatheinxaxhebaokanyekuzanywaukubababandakanyekeekuthetheningezifundozezibalo,bebesidlaimu.Ubudlelwanebebungabonakalibomelelekangakoxakuthethwangokuphathelenenezibalo.Abafundiban-esimbosokumbekelakudeutitshalawabodeibenguyeozamaukubabathetheesebenzisaiindlelaezininzizokubuzaumbuzoomnye.Loontoidizeukubaabafundibazibandezaithubalokubautitshalaazameukufumanaiingxakizabongokupheleleyonanjengokoukufumanaithubalokuthethaeklasinilincedaumfundinotitshalangaxeshanye.Umfundiuncedakalaukuzibonaukubayintoniayazingokuqinisekile,notitshalauncedakalalngokuthiafumaneukubabasilelandawoniabafundibakhe.Okubuhlungukukubaabfundiabalisebenzisingoku-pheleleyoelithuba.

Ingcingaefikayongenxayokunefunaukuphandwanzulu,ngamandlaolawuloaphakathikootitshalanabafundi.Abafundibazibonaiqalaphiyayeiphelaindimayaboekufundenikwabo.Kubaokucacayo,kuleklasiabafundiba-zibonjengabantuekumelebathatheokobakunikwayongutitshala.Bengakhangebacingabanzingakokudekufikeixeshalokubabasebenzengabanyentoleyoifikaibenzima.Konkekufunwaukuqwalaselananjngokokucacengokuphele-leyoukubakunendimaekuyidlalayoekufundenikwabafundi.

4.� Amagingxigingxi endihlangene nawo kolu phando

Nangonauphandolungajolisangakwinkquboesetyenziswengumphandiukwenzaukubauphandolubeyimpumelelo,kodwakubalulekileukwenzaamagqabantshintshiamahlandinyukekwinkquboyophando.Ukuqalakokub-halwakophandokubonakelekungumsebenziolula,kubhalakusetyenziswaul-wimilwenkobe.Kodwaethubenikubonakeleukubaakuzikubalula.Nangonaisigamasanelebekukhoukungaqinisekiokukhulungentsingiseloyamagama,ingakumbiungqamanokulwimiolulumbiolusetyenziswakwizifundozezi-balo.

Umphandiamaxeshaamaninzibekufunekaaqinisekengentsingiseloepheleleyoyegamaelenzaingqiqo(kwizifundozezibalo)kulwimiolulumbikuqalangaphambikokubaacheeyakheintsingiselookanyeigamaelingqa-manenentsingiseloleyokulwimilwenkobe.Ibengumsebenziocelaumngenikelo.Bubonakeleaphoubunzimanempixwanoekhoyophakathikokuqwalaselaulwimilwezibalonokubayingcalikwizifundozezibalo.Wacacangokupheleleyoumsantsaochazaokokubaumphandiloakayiyoingcaliyezibalokokuqwalaselaukusetyenziswakolwimikwinkaloyokufundanokufundiswakwezibalonoku-fikelelangokupheleleyokumagamaenzaingqiqonolwaziolupheleleyonoluqin-isekisaimpumelelo.

Page 38: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�0 �1Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

Omnyeumbaibingowexeshaekubenzimaukumelananalonjengokobekucwangcisiwengaphambilingenxayokusokolaukufumanaisizasophando.Ukufumanaindawoesisizasokuqhubauphandokwabanzimakakhulu.Isikoloesathembisanesabonisaumdlakoluphandosakhalangokubazininziiiprojek-thiezisesikolweninazoeziqhubauphando.Bacelauxolobendikhuthazaukubandikhangeleesinye.Esesibinisakhalangokubakukhoincwadiekumelebayifu-maneesukakwiSebelezeMfundoevumayoukubauphandoluqhubeke.Ama-lingeokuqhakamshelananeSebelezemfundoawaphantsi.Akazangeafumanekeumntulowoekwakumeleukubaenzeesisivumelwano.Kwacacaukubaixeshaliyahamba,kuthesekuseleiinyangaezintlanuukubaunyakauphelekwakukhonandifumanaisizasophando.

Yonkelenquleqhuyabanefutheelibikwixeshaendandizimiseleukugqibangalouphandonokondandikucwangcisile.Kwafunekandiqalephantsiuku-cwangcisangokwexeshaendandilinikiwesisikoloesi.Kwathiemvakokuhlalaintlanganisonesekelanqununukwakhoimvisiswanoyokubamandiqhubekubauphandoluzakubancedaukuphendulaimibuzoabanayonabobengootitshalangolwimilokufundanokufundisaizifundozezibalo.Nangonaokukwabane-futhekwixeshaendandilimisile,akuzangekuguqulentokokondandikulungisileokufana,namaphephambuzo,olunyeudliwanondlebelwaseluqhutyiwenoot-itshalaabasukakwizikoloezahlukeneyoabafundisaizifundozezibalo.Nama-phephambuzobabesebewazalisilekonkeokukwabaluncedokakhulukubaandizangendilindendaqhubekanokobendikwaziukukwenzalogamandilindeukuvulelekakwesizasophando.Kwabonakalangathiakukhhobunzimaekuse-benziseniulwimilwenkobekudliwanondlebengexeshakuqhutywauphandokotitshalabaavelakwizikoloezahlukeneyo.Wonkeubaniowathiwathathainxaxhebakoludliwanondlebewandikhuthazaukubandibhalengolwimilwen-kobenanjengokokwakuyintoengafaneyenzekekodwaevunyelwayongomgaqosiseko;ukusetyenziswakolwimilwenkobeezifundwenizabongokweRevisedCurriculumStatement(2001).

Ukubhalangolwimilwenkobekubonakelengathiyindlelaengalulaukuzaneempenduloezifunwayokuphandoolu.Konkeokuakubanganjalokubaimekonesisekeloesakhelwephezukwalouphandoalukholula.Ukubhalangolwimilwenkobeaphokuthethwangezifundozezibalokhonakuvezaingxakiabahlang-abezananayoootitshalakumzamowabowokufundisaizifundozezibalo.Enyeyeengxakiezivelileyokukubaamagamaenzaingqiqoasetyenziswakwizifundozezibaloakakhelwangakulwimilwenkobeamaninzikuwoasekelwekulwimiolulumbi.Loontoyenzaukubakusetyenzisweulwimilwenkobelwakhelwekul-wimiolulumbintoleyoifunakucingwebanzingayophambikokwakhaigamanangaphambikokucacisangokupheleleyookokufundiswayo.Okubekungaqin-isekisiukubakufundwangokupheleleyokwadakwafikaixeshalokubaabafundibangqineukubabayafundangokuthibakhupheleokobebekufundiswabese-benzisaulwimiabaluqondayobengaphixaninemithethoesetyenziswakwizi-fundozezibalo.

Enyeyeengxakiibikukufumanaiincwadiezingqalekumbawokufundiswakwezifundozezibalo.Kufunyanisweukubaazixhaphakangaezikhuthazaukubonwakokutyebakolwimilwenkobe(isiXhosa)ezininzizilubonanjen-gengxaki,kantiuphandoluthiokomakubonwenjengesisombululonenqwanqwaekunokuqalwakuloukusebenza.Ukungafumanekikweencwadikukhokeleleekuthinikusetyenzisweiincwadiezimbalwakunezobekucingwaukubazaku-setyenziswa.Omnyeumbakukubambalwaokanyeukungafumanekikweencwa-diezifunekayokumathalaencwadinanjengokoiincwadieziphathelenenolwimibekufumanisekaukubazithathiweamaxeshaamaninzizazaazabuyiswangabobazithathileyolabeixeshalokubhalanokuhlalutyalilifutshane.

Olukhuphiswanonokungabuyiswangexeshaelifanelekileyokweencwadi,lukhokeleleekuthinikusetyenzisweiincwadiezifananeejenali,amaphephanda-ba,amaphephaanikelwekwiingqungquthela,njalonjalo.Nangonakunjalookuakudalangangxakinanjengokoulwaziobelufumanekakuzobeluqwalaselakanyeimibaeqwalaselwaluphandoolu.

Ngamanyeamaxeshaizahlukoezincedaukuphendulaimibuzoyoluphandobezifumanekakwincwadiebhalwengomnyeumbhalintoleyoibifunaukubaubaniaqinisekengendlelaakubhalangayookokufundiweyo.Iyonkelenkquboithatheixeshaelivisayoekubhaleniiziphumozophandongempumelelo,kusety-enziswaulwimilokuqala.Izizathuzokokukungasetyenziswakolwiminjen-gelwimilokubhala,lisetyenziswaamaxeshaamaninzinjengolwimilokuthetha.Nokuthethaokokwiimekoezahlukileyokumbawokufundaamagamaenzain-gqiqonolwimingokubanzikwimekoyezifundozezibalo.Ithikeloontoulwimilwenkobealuphuhliswangaukusetyenziswanjengolwimilokufundanokufundisaizifundo,kokonjengolwimilokuthethakuphela.

EkugqibelenikuyekwacacaukubaukusetyenziswakweelwimizaseAfrikaekuthetheninasekubhalenikubalulekilekubaakwenziukubakubekhoulwimiolulahlekayokokokwenzaukubasibenentyilekeloyokusebenzakweelwimi.Kuyekwacacaukubaxandinokusebenzisaulwimilwenkobekwimekoezah-lukeneyoamagamaenzaingqiqoendinawoangakhulangokomeleleyookwenzaukubakubelulaukuwasebenzisa.

Enyeyeengxakiebezijongenenomphandingumcelimngeniwolwimiolusetyenzisiweyonekhompyutha.Ulwimiolwaziwaziikhompyuthalulwimiolulumbi(lwesiNgesi)kuphelantoleyoinkeubunzimaubukhulu.Xakusety-enziswaulwimiolulumbiekubhalenikululaukuxelelwayikhompyuthaukubaigamaelolibhalwengendlelaengeyiyongokuthiikrweleumgcaobomvunga-phantsikwegamaelo.Kulemekoikhompyuthaibikrwelalonkeigamabomvuntoleyoibifunaukubakuprintweiphephangalinyeelisetyenzisiweyoekubhale-ni.Lontoyenzeuxanduvaolukhulungokombawemalinexesha.

Bekufunekakuprintwekuyokuqwalaselwaukubaonkeamagamaabhalwengendlelaefanelekileyona,xakugqitywakubuyelwekwikhompyuthakuzoku-cokiswaokobekulungiswakusafunekakuphindwekwajongisiswaukuqinisekisaukubakukhozimpazamo.

Page 39: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�2 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

Ibengumsebenziovakalayokelokubalideixeshaelithathiweyoukwenzaizilungisokuphindwekuhlengahlengisweisigamaesisetyenzisiweyo.Nangonakuvakalakungumcelimngeni,ngumcelingeniothwalekayo.Kubaamathubaokusebenzaulwimilwenkobeukubhalaakakavulelekingokupheleleyongokokeoluphandolwenzekwabakhonaithubalokuvavanyoukomelelakolwimilwamlwenkobe.

Okunyeokuphindekwavelamhlophekukuba,kukhounxibelelwanophakathikolwiminobuthina.Ngethubandibhalaingxelo,ndihlalutyandi-sakhaamagamangolwimilwamlwenkobebekukhonaukuthathekaokuthile,kubalulwimilwamoluhambisananegazilam.Bekukhoamathubaokusukaamadlundizivendifunaukumkanomrhibandityatyadulekodwakufunekeukubandizinqandeukuzamaukuqinisekisaukubaandiholindihlala,emxhol-weni.AsiyondlwanaiyanethaukuzamaukuhlalaemxholwenixaubaniebhalangesiXhosakubasendikhankanyilengaphambiliukubalulwimiolutyebileyo,oluncuthumazangwakubaizangotshe,izafobenezitshozaloezibangelaukubalubemnandingakumbizibonakalaxaubanietyebisaokoakubhalayo.Lemekoyokubhalaiyakhabananengcingayasentshonantoleyoiyenzaukubaicinezelekeokanyeingabikhokwaphela.

Lendlelayokubhalayenzaukubaumbhaloubandeungabinaloulunxibele-lwanophakathikombhalinokokubhaliweyo.LoontoyenzaumbhaliazivengathiakanguyengenxayokubaukubhalangolwimilwesiXhosakuqukauku-sebenzisaizagwelonezikweko.AyivumelekangakeloondlelakubananjengokosekuphawulwengaphambiliukubaamazikoethuemfundoesekelwekwinkquboyokufundayaseNtshona,nangonaiilwimiesizisebenzisayonobuthinabudalaimpixwanonesisekosaseNtshona.

LonkeolucwambulolwimilwesiXhosalususwekwaphelaokanyelu-cinizelwekakhululwadaalwabonakalaekusetyenziswenikolwimilwenkobekwizifundozezibalo.Okukubonakelengokucacileyongethubandibhalaokokufunyaniswekoluphando.MaxawambibekunzimaukufumanisaingqiqoyokondizamaukukubhentsisakufunekeukubandikhangeleuncedokwabanyeabantuabangamagqalaekubhalwenikoncwadilwesiXhosa,njengomnyewabaphicothiboluphandonabanyeabantuabantethoyaboikwanyeneyam.

Amaxeshaamaninzi,kubenzimaukusebenzisaisichazimagamanjen-gomthombowolwazikubaasingqalangakumagamaenzaingqiqokwizifundozezibalo.Inkcazoefumanekakusoiphangalele.Ukusebenzisaulwazilwamnol-wabanyeabantulwenzekwabayimpumeleloukubhalaiziphumozoluphando.Eyonantoingundoqokukufumanisaukuba,xaulwimilwesiXhosalunakoukumelananeemfunozokubhalwakwengxelo,uhlalutyonakokonkeokwen-ziwayoxakuqhutywauphandongezinyeiilwimi,lungamelananokufundisanasonasiphinaisifundo.Okunyekukubaokuyesilusebenzisaulwimilwenkobeekufundeninasekubhalenikwiinkalozonkezokufundwayokokuyakubalulaukulusebenzisakubaluyakuphuhlangokuphelelyongokuthisilusebenziseeku-fundeni,ekubhaleniansekuthethenikumanqanabaaphezuluasekuhlaleni.

4.6 Isishwankathelo esiphangaleleyo Uphandoolubeluphendulaimibuzoethi;

i) ingabaumgangathowokubanolwazinofikelelangokupheleleyokumagamaenzaingqiqoxabenokufundiswaizifundozezibalongolwimilwabolwenkobe

ii) Zeziphiezinyeiindlela(amacebo)asetyenziswangootitshalaukuqinise-kisaukubaabafundibayaqondangokupheleleyo.

Lemibuzoseyiphendulekilekubakucacengokumhlopheukubaabafundixabe-fundiswangolwimilwenkobebabanokuqiqaokungcononokuvakalayokokobafundis-wangako.Loontoithethaukubaxabekwaziukuqiqangako,bacingangokupheleleyoukuzekubelulaukusebenzisaololwazibaluqiqayo.Kuleimeko,njengokokwenziwangexeshakuqhutywauphandoabafundibabonakalisileukubaumthwalowabowoku-zamaukucingakaninzingentsingiselo,ngenxayendlelaekusetyenziswangayoulwimiuyehlaxabefundiswangolwimilwabolwenkobe.Okukuvelakwiimpendulozaba-fundiekudliweneindlebenaboemvakophandonjengokokubhaliwengentla.

Okuyekwacacakukubanangonaimekoingabonakaliintlekwizifundozezibalokwesisikolokodwautitshalauzamangakokonkeanakoukubaulwimialudidiyelekwizifundozezibalongokuthiaqaleafundiseamagamaenzaingqiqokuqala,anduleukuwafundisaexutyayelwekwizifundozezibalo.Ezinyezendlelaathiazisebenzisenjengendlelayokufundisa,kukusebenzisaabafundikumaqelanananjengokobesebenzalulaxakunjalongezizathuesezichaziwengendlela.Utit-shalaulilungukumaqumrhuabucalaancedangokuphuhlisaisakhonosootitshalaekufundiseniizifundozezibalokugxininiswakulwimilokufundisa.

4.6.1 Ukushwankathela iziphumo zophandoNgokophandooluqhutywenguDeyi(2006)ootitshalaabathatheinxaxhebakoluphandobabenezizathuezahlukeneyokodwaisiphumoesifanayoxakuthethwangombawolwimi.Abanyebabobafundisaisifundosezifundozezibalobengasi-fundelangabona.Bacelwaukubabasifundisekubakungekhomntuunakoukusi-fundisaesikolweni.Abanyebabobagqibelaukufundaizibaloesikolwenibesafundakumabangaaphakamileyo.Abanyebazifundisakubababezifundileekholejiniokanyeeunivesithikokoabanandlelayokuzidlulisakubafundingokupheleleyongenxayombawolwimineminyeebingenantoyakwenzanophando.OkukwenzakubenzimaukumelananeengxakizolwimiezivelayokubabengaqinisekangangokubabenzentoningeengxakizolwimiezivelayoButhelezi(1995).

NgokukaSetatietal(2002)“Izifundozezibalonezenzulwaziziqukaamagamaangqalileyonolwimiolungqalileyongokomxholo,yayeloontoikhuthazaootitshalaukubabasebenziseulwimilwezifundozezibalo,nobunci-nanebolwimilwesiNgesikwiiklasizabo.Okukuvezaumbuzoothilungakananiuphuhlisoolwenziwangabobajongenenemibayolwimikwizifundongokubanzinanjengokokubhaliwekwipholisiyolwimikwisizwesiphela”

Page 40: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�4 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

4.6.2 Ukungabandakanywa kolwimi kuqeqesho lootitshalaOmnyewemibaabahlangabezananayongumcelimngeniwolwimi.Ngexeshabeqeqeshelwaukufundisaulwimilwalungabandakanywanga.UbaniubefundaisiXhosaokanyeisiNgesinjengesifundokungekhongqwalaselayolwimikwizi-fundoezo.Loontoichazaukubaiingxakizolwimizichaphazelawonkeubani.Okukunxulumananendlelaabalusebenzisangayoulwimi,ukusebenzisaiilwimiezimbiningaxeshanye.Okukuzalwakukungomelelingokupheleleyokolwimilwabolwezifundozezibalokulwimiolulumbinolwimilwenkobe.Nangonakuyintoeqhelekileyoukufundisangeelwimiezimbiningaxeshanye,ingxakikukubaootitshalabasebenzisaulwimiabaluqondangconokwimekonganye.BasebenzisaulwimilwesiNgesixabengaqinisekangangentsingiseloesiXhoseniokanyekulwimilwesiNgesi,njlnjl.

4.6.3 Ixabiso elixhanyulwa lulwimi lwesiNgesiOkuvelekumaphephambuzonodliwanondlebenootitshalaibelixabisoelixh-anyulwalulwimiolulumbi.Babonakubalulekileukufundisaabantwanangol-wimiolulumbikubabelungiselewaukuthathainxaxhebanokuqhakamshelananelizweliphela,kwizintoezifananemisebenzi,ukufumanaindawokumazikoemfundoephakamileyo,njalonjaloKapp(2000).Banxulumanisaulwazilo-kuthethaulwimilwesiNgesinolwimilokufunda,izintoezahlukeneyongoku-kaNdayipfukamiye(1994).Ayiqondakalangamsinyanekootitshalaintoyoku-fundisaizifundozezibalongolwimilwesiXhosadeyabaisetyenziswanjengeyeendlelazokuqhubauphandonokubonisaukubakungenzekaDeyi(2006).

Okunxulumananokuthethwangootitshalakukungabikhokweencwadizokubaxhasaekufundiseniizifundozezibalokulwimilwenkobe.Ngokutshokwabomaxawambikunzimaukucacisangokuphelelyongolwimilwenkobekubaakomelelangaolwabokuqala.Loontoyenzakubenzimaukuncedaaba-fundingokupheleleyoekucaciseniimibuzo,imisebenzieyenziwaeklasinikunyenemibuzoyovavanyoneemviwo.LoontoyenzabasebenziseulwimilwesiNgesinesiXhosangexeshaelinye.

Nangonaloingengombawophandokodwaixabisoelixhanyulwalulwimiolulumbi,isiNgesi,lucacengokupheleleyongexeshaumphandiesebenzisaulwimilwesiXhosaukubhalaokobekuqhubekangethubakubhalwauphandoolu.UmphandinjengobaniothethaisiXhosaafuneukusebenzisa,izagwelo,izacinamaqhalongokokutyebakolwimilwesiXhosa.LendlelayokusebenzisaulwimiayivumelekangancamkwiyunivesithinanjengokoindlelayokubhalaisekelwekwimithethoyaseNtshonanendlelayokubhalangolwimilwesiNgesi.Umzekelo,kulwimilwesiXhosaubaniusebenzisaamagamaamaninziukubekauxinzelelokokokuthethwangakokantikulwimilwesiNgesinakwiyunivesithiokokuthethaukuziphindaphinda(repetition).Okokunefuthenanjengokokukhounxulumanophakathikolwiminobubanibomntungamnye.

4.6.4 Isiphetho Nangonaumbawokusetyenziswakolwimikwizibaloubonakalausembindinikwizifundozezibalongokweempendulozabafundinootitshala,kusekhouku-thandabuzaekusebenziseniisiXhosanjengolwimilokufundisa.Okokudalwayimibaeyahlukeneyoefananokuba(evelenootitshala)ulwimilwesiXhosaalunasigamasaneleyosokufundisaizifundozezibalo.Ukubasanele,ootitshalaabaziukubabaziqhubenjaniizifundozabokubaulwimizangelubeyinxalenyeyokuqeqeshwakwabo.Okuyekwacacakukuqwalaselwakweengxakiezidalwakukungaqondwakolwimilwezifundozezibalonjengokoukufundisangempu-melelokootitshalakulelekulwimilokufundisa.Okukubangwakukubamaxawambiootitshalabayazibonaezingxakikodwaakukhontobanokuyenzangazo(Buthelezi,1995).

LoontokeithethaukubakusafunekakuhanjweumgamaomdeukuzamaukuqwalaselaumbawokusetyenziswakwesiXhosaekufundiseniizifundozezi-balo.Oluphandolubonisileukubaxakunokwenziwaoku,kungakhoiziphumoezincomekayokwindlelaabaqhubangayoabafundi.Loontoithethaukubakuk-hoimfunekoyokubaulwimilokufundisaizifundoizibalolunikweingqwalaselalwenziweinxalenyekuqeqesholootitshala,ingakumbiabazakufundisaizifundozezibalo,ulwimiolusetyenziswekwikharityhulam,ulwimilokubhalaiincwadizezifundozezibaloukusukelakumabangaaphantsiemfundoukuyakwaphezulukunyenolwimilokukhuphelaulwazikubafundi.Okokuyakuqinisekisisaukubaizifundozezibalozezakhenabaninaingengaboabafundiabakwaziukuse-benzaulwimilwesiNgesingempumelo.Kokonjekufunekakuqwalwaselwezekuphuhlisweindimayolwimiolusetyenziswayo.Uphandoolunabileyo,oluqalakumabangaasezantsiukuyakwizikolozemfundoephakamileyo,kulombaluyadingekakubaiziphumozakubanegalelokuphuhlisololwimi.Ekufundiseninasekufundeniizibalongempumelelo.

Page 41: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�6 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

IbhibhliyografiAdler,J.(1997)Aparticipatory-inquiryapproachandthemediationofmathematical

knowledgeinamultilingualclassroom.Educational Studies in Mathematics 33:235-258.Alexander,N.(1997)LanguagepolicyandplanninginthenewSouthAfrica.South Afri-

can Sociological Review 1.1:82-98.Alexander,N.(1989)Language Policy and national unity in South Africa/Azania.Cape

Town:BuchuBooks.Arthur,J.(1994)EnglishinBotswanaPrimaryClassrooms:FunctionsandConstraints.In

Rubagumya:79–75.Arthur,J.(1994)TalkingLikeTeachers:TeacherandPupilDiscourseinBotswanaPrimary

Classrooms.Language Culture and Curriculum7.1:29–40.Arthur,J.(1996)CodeswitchingandCollusion:ClassroomInteractioninBotswanaPri-

marySchools.Linguistics and Education8:17–33.Auer,P.(1995)Thepragmaticsofcodeswitching:Asequentialapproach.InL.Milroy&P.

Muysken(eds.),One speaker, two languages.Cambridge:CambridgeUniversityPress.Babbie,EandMouton,J.(2001)The practice of Social Research.Oxford:OxfordUniversity

Press.Bamgbose,A.(2000)Language and Exclusion: The consequences of Language Policies in Africa.

Hamburg,Münster:Lit.Bangeni,A.(2001)Languageattitudes,genreandculturalcapital:AcasestudyofEAL

students’accesstoafoundationcourseinthehumanitiesatUCT.M.PhilThesis,Uni-versityofCapeTown.

Bernstein,B.(1996)Pedagogy, Symbolic Control and Identity. Theory, Research, Critique.UK:TaylorandFrancis.

Bloch,C.(2002)EnablingEFFECTIVEliteracylearninginMultilingualSouthAfricanearlychildhoodclassrooms:NotespreparedfortheEnglishLanguageEducationtrust(ELET)andprovincialCurriculumunit(KZNDEC)“TeachingreadingMaterialsDevelopmentintheFoundationPhase.”CapeTown:PRAESA.

Boaler,J.(ed.)(2002)Cracking the code of mathematics classrooms: School success as a function of linguistics, social and cultural background.Westport:Ablex.

Brady,C.(1970)Scienceteachingandthedevelopmentofscientificconceptioninchildren.School Science Review.

Buthelezi,Q.inClarke,J.(1999)Theroleoflanguageinthelearningofscience:Chal-lengestopractice,constraintonchange.ExtractfromChapter5ofDoctoralThesis,UniversityofCapeTown.

Clarke,J.(1999)Theroleoflanguageinthelearningofscience:Challengestopracticecon-straintsonchange.ExtractfromChapter5ofDoctoralthesis,UniversityofCapeTown.

Cummins,J.(1984)Bilingualism & special education: Issues in assessment and pedagogy.Clev-edon,England:Multilingualmatters.

DAE(1996)FormulatingEducationPolicy.Lessons and Experiences from Sub-Saharan Africa9(1).

Deyi,S.(2006)Ulwakhiwolwamagamaenzaingqiqo:Ukufunda/ukufundisaizifundozezibalongesiXhosa.

Dhansay,H.(1996)Apartheid and Resistance.Manzini:MacMillan.DraftRevisedNationalCurriculumStatement(2002)GradesR–9(school)PolicySocial

Sciences,DepartmentofEducation.

DraftRevisedNationalCurriculumStatement(2002)LanguagesGradesR–9,DoE.DraftRevisedNationalCurriculumStatement(2003)MathematicsGradeR–9,DoEDurkin,K.&Shire,B.(1991)LanguageinMathematicalEducation.London:Open

UniversityPress.EducationReporter(2003)SAstilldunceofthemathematicsclass.Cape Argus,19Febru-

ary,p.6.CapeTown.Extra,G.&Maartens,J.(1998)Multilingualism in a multicultural context. Case Studies on

South Africa and Western Europe.Tilburg:TilburgUniversityPress.Ferreira,F.(1988)AvoidingAttachmentAmbiguities:Theroleofconstituentordering.

Journal of Memory of Language51.2:55–70.Fischer,A.,Weiss,E.,Mdala,E.&Tshabe,S.(1985)English-Xhosa Dictionary.Cape

Town:OxfordUniversityPress.Gardner,L.W.(2001)OrthographicChallengesinBantuLanguages.Notes on Literacy3.

27:35–42.Gaum,A.(2003)MathsPlanforCapeSchools.Cape Argus,19February,p.6.CapeTown.Giles,H.&Edwards,J.R.(eds.)(1983)LanguageandCommunication.LanguageAt-

titudesinMultilingualSettings.Journal of Multilingual and Multicultural Development4.2&3:81–236.

Gxilishe,S.(2002)Languagethedeterminantofachild’ssuccessineducation.Cape Argus,19June,p.14.CapeTown.SouthAfrica.

Halliday,M.citedinPimm,D.(1987)Communication in Mathematics Classrooms. Speaking Mathematically.LondonandNewYork:Routledge.

Jansen,J.(2002)ThePoliticsofSalvation:Values,IdeologyandtheNationalCurriculuminSouthAfrica.UnpublishedpapersubmittedtoComparativeEducation.

Kapp,R.(2000)“WithEnglishyoucangoeverywhere”:AnanalysisoftheroleandstatusofEnglishataformerDETschool.Journal of Education25.

Krashen,S.(1992)FormalGrammarInstruction.TESOL Quarterly26:409–411.Lemme,B.H.(1995)Development in adulthood.NeedhamHeightsMA:AllynandBacon.Luckett,K.(1994)NationalAdditiveBilingualism:towardsalanguageplanforSouth

AfricanEducation.Southern Journal of Applied Language Studies2.1.Magadla,L,Shongwe,S.&Taylor,N.(2002)Understanding Mathematics.CapeTown:

MaskewMillerLongman.Mangena,M.(2002)Indigenouslanguagesmustcomefirst.Sunday Times,22September,p.9.Martin-Jones,M.(1995)Codeswitchingintheclassroom:TwoDecadesofResearch.In

Milroy,L.andMuysken,P.,One Speaker, Two Languages: Cross Disciplinary Perspectives in Code-switching.Cambridge:CambridgeUniversityPress.

Mbatha-Dlamini,T.(2003)ThedilemmaofteachingHistoryinisiXhosaandassessingitinEnglishinGrade6classroominatownshipinCapeTown.UnpublishedpaperpresentedattheInternationalWorkshoponAfricanLanguages,StockholmUniversity.

Miller,K.&Baker,D.(2001)MathematicsandScienceassocialpractices:Investigatingprimaryschoolstudentteacherresponsestoacriticalepistemology.Ways of Knowing 1.1.

Mlama,P.&Materu,M.(1978)Haj ya Kutumia Kiswahili kama Lugha ya Kufundishia katika Elimu ya Juu.DarEsSalaam:BarazalaKiswahililaTaifa,BAKITA.

Mouton,J.&Prozesky,H.(2001)ParticipatoryActionResearch.InCoetzee,J.K.&Graaff,J.(eds.),Development in Transition.CapeTown:OxfordUniversityPress.

NationalEducationPolicyInstitution(NEPI)(1992).Language.CapeTown:OxfordUniversityPress.

Page 42: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�� �9Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo

Ndayipfukamiye,L.(1994)Code-switchinginBurundiPrimaryClassrooms.InRubagumya.Orr,E.W.(1987a,1997b)Twice as Less: Black English and the performance of black students

in Mathematics and Science.NewYork:EleanorWilnorBooks.Orton,A.(1992)Learning mathematics: Issues, theory and classroom practice.London:Cassell.Owino,F.R.(2002)Speaking African. African Languages for Education and Development.

Rondebosch:CentreforAdvancedStudiesofAfricanLanguagesSociety(CASAS).Pimm,D.(1987)Speaking Mathematically: Communication in Mathematics classrooms.Lon-

donandNewYork:Routledge.Pimm,D.(2001)Understandingschoolmathematicsasasocialpractice:Acontextual

framework.Ways of Knowing1.2.Qorro,M.(1999)AQualitativestudyoftheTeachingandLearningofWritinginEnglish

inTanzaniaSecondarySchoolsinrelationtotheWritingRequirementsofTertiaryEducation.UnpublishedPhDThesis,UniversityofDaresSalaam.

Reynolds,D.&Bellin,W.(1996)Welshmediumschools–whytheyarebetteragenda.Journal of the Institute of Welsh Affairs19–20.

Roy-Campbell,Z.M.andQorro,M.(1997)Language Crisis in Tanzania: The myth of Eng-lish versus Education.DaresSalaam:MkukinaNyotaPublishers.

Rubagumya,C.M.(1990)Language in Education in Africa: A Tanzanian Perspective.Clev-edon:MultilingualMatters.

Schoenfeld,A.(1985)Mathematical Problem Solving.NewYork:AcademicPress.Schmied,J.(1991)English in Africa: An introduction.NewYork:Longman.Selepe,C.&Brady,C.(1997)Student-teachers’ConceptualDifficultiesinCentralTher-

modynamics.InM.Sanders(ed.)SAARMSEFifthAnnualmeeting.Johannesburg:UniversityofWitwatersrandPress.

Setati,M.,Reed,Y.&Bapoo,A.(2002)IncompleteJourneys:CodeswitchingandotherLanguagePracticesinMathematics,ScienceandEnglish.Ways of Knowing 1.2.

Strevens(1976)inClarke,J.(1999)Theroleoflanguageinthelearningofscience:Chal-lengestopracticalconstraintsonchange.ChapterfromDoctoralThesis,DeptofEduca-tion,UniversityofCapeTown.

Stroud,C.(2002)TowardsaPolicyforBilingualEducationinDevelopingCountries.New Education Division Documents No.10.Stockholm:SIDA.

Stubbs,M.(1980).Language and Literacy: The Sociolinguists of reading and writing.London:RoutledgeandKeaganPaul.

Stubbs,M.(1987)Aneducationaltheoryofa(written)language.British Studies in Applied Linguistics.LondonCentreforInformationonLanguageandTeachingResearch(forBritishAssociationforAppliedLinguistics).Oxford:Blackwell.

Vygotsky,L.(1962)Language and Thought.Cambridge.MITPress.Vygotsky,L.(1978)Mind in Society. The development of Higher Psychological Processes.Cam-

bridge:HarvardUniversityPress.Winbourne,P.(2002)Lookingforlearninginpractice:howcanthisinformteaching?

Ways of Knowing2.2.Wolff,H.E.(1999)Multilingualism,modernizationandmothertongue:promotingde-

mocracythroughindigenouslanguages.Journal of Social Dynamics25.1:31–50.Young,D.&Abrahams(2000)Somewordsonwordsumsandconceptliteracy.Presented

totheDepartmentofEducation,UniversityofCapeTown.CALLSSA.Zevenbergen,R.inBoaler,J.(ed.)(2002)Cracking the code of mathematics Classrooms: School

success as a function of linguistics, social and cultural background.Westport:Ablex.

Izihlomelo AIsihlomelo A: Amagama asetyenzisiweyo kuphando: amagamaenzaingqiqo=conceptsembindini=centraliphephambuzo=questionnaireisigama=vocabulary/terminologyizifundozezibalo=mathematics(uku)fundisangomlomo=(teach)verbally–notinwriting/writtenukungafikelelingokupheleleyokulwimi=donothavefullunderstandingukuqinseka=beconfidentukusetyenziswakweelwimiezimbiningaxeshanye=codemixing/switichingulwimilokufundisa=mediumofinstruction,ulwimilwenkobe=mothertongueulwimiolulumbi=secondorthirdlanguage(additionallanguage)undoqo=focus/mainuqwalaselo=observation

Isihlomelo B Iphephambuzo labafundi (eliphambi kovavanyo)M:Usebenzisaluphiulwimiekhaya?F: isiXhosaM:Uthethaluphiekudlaleni?F: isiXhosaM:Uqhubanjanikwizifundozezibalo?F: Kakubikakhulu.M:Uyazithandaizifundozezibalo?F: Andizithandikubaandizazi.M: Yintoneleungayiqondiyokuzo?F: Andaziukubakubuzwantoniamaxeshaamaninzi.Ndivelendinikeimpen-

dulokantibekungabuzwaloonto,kufunwaenyeinto.Ufumaniseukubangamanyeamaxeshandiyayaziimpenduloqhabendingaqinsekanga.

M:Uzifundangoluphiulwimi?F: NgeEnglishnangesiXhosa.Uncameungazinokubakuthiwanikubauthi

usamameleisiXhosauveutitshalaethethaiEnglishubhidekekengoku.M:Uyamxelelautitshalaxaungaqondi?Uayyibuzaimibuzo?F: Andiyaziukubayintoniendingayaziyofuthikusetyenziswamagamaanzima

eEnglishngokumnandoyikeukubhudandiqondeukubamandithulend-ingabuzendakusukendibuzekwabanye.

M:Usebenzisayiphiincwadi?F: Asinazoiincwadizokufundakufunekasenseifotokop.Yenziwaphaesikol-

weni.

Page 43: Somikazi Deyi - The Project for the Study of Alternative ... · This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University

PRAESA – Occasional Papers No. 27�0

M:Uyalisebenzisaithalalencwadi?F: Kuvalwakwangokophayauthiusaqalaukwenzaumsebenziwakhokuthiwe

kuyavalwakubanaboboyikwaukukhuthuzwa.Kudalabexhonyiswaphaya.M:Likufutshanekangananiekhaya?F: Kukudananoko.Kufunekauhambeimizuzunokubaingama20.Ufike

udiniwephindekuthiweixeshaliphelilebayavalabona.M:Ukhonaumntuokuncedisayoekhayakwizifundozezibalo?F: Hayindimndedwaekhaya,umamaakakwazikubhalanokufundakodwa

bakhonaabamelwanebayandincedisa.Ingxakikukungakwaziukuyicacisaingxakiyamyezibalo.

Isihlomelo C Iphephambuzo lesibini elisemva kovavanyo lwesiXhosa M=UmphandiF=UmfundiM: NanjengokonibhaleuvavanyongesiXhosaucingaukubakungalulauku-

fundaizibalongesiXhosa?F: Ewekungaklulakubasingasebenzisaulwimiolunyeesiluthethaekhaya

nasekudlaleni.M:Ucingaukubaungenzangconokwizifundozezibalo?F: Ewendicingaukubakungalulaxasinokufundiswakubanamnditshonday-

iqondakakuhleimibuzoebuzwayo.M:Ibikadeiyintoniingxakingaphambili?F: Ibikukungaqondiimibuzonamgamaenzaingqiqo,okanyelaayalelainto

omawuyenze.M:Uqhubenjanikoluvavanyo?F: Ndipasilekancinci.Kodwakubhetelekubakubakuqalabendiqhubekakubi

kakhulu.XakunokuphindakufundiswengesiXhosandingapasaqhokuba.