somikazi deyi - the project for the study of alternative ... · this is an edited version of a...
TRANSCRIPT
UNIVERSITY OF CAPE TOWN
Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda
nokufundisa izifundo zezibalo
Somikazi Deyi
PRAESA Occasional Papers No. 27
Eli phepha lisisishwankathelo sophando olwenziwa kwizifundo
zezibalo (mathemathika) kusetyenziswa ulwimi
lwaseAfrika (isiXhosa). Olu phando lwaqwalasela
ukwakhiwa kwamagama enza ingqiqo kwizifundo zezibalo
nokusebenzisa lawo akhoyo (noxa engasetyenziswa) kwiGreyidi yesi-7. Olu phando belujolise ukuphakamisa
kokusetyenziswa kwesiXhosa njengolwimi lokufunda nokufundisa
izifundo zezibalo kwiiklasi apho isiXhosa silulwimi lweenkobe, oku
kuthetha ukuba, sisetyenziswa ngabafundi nootitshala ekhaya,
ekudlaleni nasekuthetheni eklasini. This paper gives an account of a
study conducted in the context of teaching and learning mathematics
through an African language (isiXhosa). The study investigated formation of mathematics concepts and using existing ones (concepts)
in isiXhosa in Grade 7. The investigation intended to suggest the possibility of using isiXhosa as
a language of learning and teaching mathematics in classes where
isiXhosa is a dominant language, this means, it is used at home, at
play and as a communicating tool in the classroom.
Imibulelo/Acknowledgments
Le yinguqulelo ehleliweyo yethisisi yeMastazi kwizifundo Zeelwimi engeniswe kwiYunivesithi yaseKapa. Omnye umbulelo ongazenzisiyo uya kwiProjekti for the Study of Alternative Education in South Africa
ngenkxaso yakhe ukuhlela nokupapasha lo msebenzi ukwenzela ukunda nokufundisa ngolwimi lweenkobe lube yinyani.
This is an edited version of a Master’s minor dissertation in Applied Language Studies submitted to the University of Cape Town. A big thanks goes to the Project for the Study of Alternative Education
in South Africa for its editorial and publishing support to make the passion for mother-tongue education a reality.
Our thanks go to the Ford Foundation for financial support towards the publication of this paper.
Published by PRAESA
(Project for the Study of Alternative Education in South Africa)
University of Cape Town
Private Bag Rondebosch 7701
Cape Town, South Africa
Tel: 021 650 4013/Fax: 021 650 3027
Email: [email protected]
Website: http://www.uct.ac.za/depts/praesa/
ISBN: 1-919948-45-2
Copyright: © 2008 the author and PRAESA
Series Editor: Peter Plüddemann
Guest Editor: Zola Wababa
DTP conversion: Andy Thesen
Printing: Salty Print
PRAESA’s series of occasional papers is meant to provide an opportunity for the
research done by staff members and associated researchers working in the domains of language, education, and language policy in education to obtain initial exposure to an interested peer
audience. All views expressed are those of the author(s), and do not necessarily reflect those of PRAESA. It is hoped that feedback will improve the final version in
which this research is eventually published or distributed.
For more information on the the series go to the PRAESA website.
Somikazi Deyi does language-related research and teaching which promotes the use of learners’ home languages in scientific subjects such as mathematics.
She is involved in language policy development at the Cape Peninsula University of Technology (CPUT),
Understanding Concepts in Mathematics and Science (University of Cape Town), and the Siyakhathala Project in Environmental Sciences at the University of Stellenbosch. Somi is currently working on a classroom-
based research project at CPUT that explores the use of multilingualism to
enhance learning and promote cognitive development. e-mail: [email protected].
Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa
izifundo zezibalo
Somikazi Deyi
PRAESA Occasional Papers No. 27
�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
1. OmnyeumbuleloongazenzisiyouyakwiProjektifortheStudyofAlternativeEduca-tioninSouthAfricangenkxasoyakheukuhlelanokupapashalomsebenziukwenzelaukundanokufundisangolwimilweenkobelubeyinyani.–SD
Iziqulatho IsishwankatheloUluvooluthiukufundangolwimilwenkobelwabafundilubalulekileukuphuhlisaamagamaenzaingqiqoinganxulunyaniswanokubalulekakolwimilokufundanokufundisanjengokokuxinzelelwekwiipholisizikarhulumenteezifanane-MinisterialreportfortheDevelopmentofAfricanLanguages(DoE:2005).KwelinyeicalaiNationalLanguagePolicyforHigherEducation(DoE:2002)imemelelaukuphuhliswakokusetyenziswakweelwimiezininzingaxeshaxakufundiswakumazikoemfundoephakamileyo,zekwelinye,iMinisterialRe-port(DoE:2005)igxininiseimfunekoyokusetyenziswakweelwimizomgqubaeAfrikanjengeelwimizokucwaninganeelwimizobungqondiekufundeninas-ekufundiseni,mbonoleyokudalaimelwenguAlexander(1989).Ngokucacileyo,zombiniezipholisizikhuthazaukusetyenziswakolwimilwenkobelwabafundiekufundiseni.AbaphandiabafananoVygotsky(1962)bakubekakucaceukubaukusetyenziswakolwimilwabafundiekufundisenikuneziphumoezincomekayo.Amagamaenzaingqiqoaqondwangokupheleleyonangokubanzixaekulwimilwabafundi.Oluluvolusekelwekwithiyoriyokuqiqwakokusetyenziswakweel-wimiebekaukuqondwakwamagamaenzaingqiqoembindiniwokuqondanzulunaphangaleleyokunyenokuphuhliswakokucingabanzingokufundwayo.
Eliphepha1lisisishwankathelosophandoolwenziwakwizifundozezibalo(mathemathika)kusetyenziswaulwimilwaseAfrika(isiXhosa).Oluphandolwaqwalaselaukwakhiwakwamagamaenzaingqiqokwizifundozezibalonokusebenzisalawoakhoyo(noxaengasetyenziswa)kwiGreyidiyesi-7.OluphandobelujoliseukuphakamisakokusetyenziswakwesiXhosanjengolwimilokufundanokufundisaizifundozezibalokwiiklasiaphoisiXhosasilulwimilweenkobe,okukuthethaukuba,sisetyenziswangabafundinootitshalaekhaya,ekudlaleninasekuthethenieklasini.Ngenxayoluphando,amagamaenzaingqiqo,athiabengumcelimngenianikeingxakikubafundiathiafunyanwa.Esakubaefunyenwekwafunwaelithethaintoenyenalokulwimilwenkobe,kususelwakwintsingiseloyegamaekulwimilwesiNgesikusakhiwaigamaelokulwimilwesiXhosa.Kumagamaenzaingqiqoakwizichazimagama,kucwaningwekwahlahlelwabanziintsingiseloukuqinsekisaukubaiyangqinelananentsingiseloyegamanemoyezifundozezibalo.IzizathuzokukukubaukuguqulelwaesiX-hoseniingaqwalaselwangaintsingiselokwizifundozezibaloidalaukungangqalikwentsingiselo.Ntoleyoidalaukubaigamalithililinye,libeneentsingiseloezininziesiXhoseni,ezingenantoyakwenzanezifundozezibalo.Kwakhonainjongoyoluphandokukwabelanangendlelaabathibaqondezebathatheinxax-hebangayoabafundixabefundiswaizibalongesiXhosa.
Isishwankathelo ...................................................3Abstract ...............................................................4Opsomming ..........................................................5
1. Intshayelelo ................................................... 6 1.1 Intsusa ........................................................7
2. Ingcinga ekusekelwe kuyo uphando ............9 2.1 Umba wolwimi kwizifundo zezibalo ..................9 2.2 Isiphetho ..................................................22
�. Ukuqhutywa kophando .............................. 2� 3.2 Uhlobo lophando olusetyenzisiweyo ...............23 3.3 Iindlela zokuqhuba uphando ........................23
4. Unikezelo lwengxelo ..................................... �6 4.1 Isigaba sokuqala .........................................38 4.2 Izihlokwana ezivela kwingxelo yabafundi .........46 4.3 Isigaba sesibini ...........................................56 4.4 Inzululwazi yeklasi zezifundo zezibalo ............67 4.5 Amagingxigingxi endihlangene nawo
kolu phando ...............................................69 4.6 Isishwankathelo esiphangaleleyo ..................73
Ibhibhliyografi .....................................................76
Izihlomelo .........................................................79
PRAESA – Occasional Papers No. 274 �Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
AbstractTheviewthatlearninginthestudents’firstlanguageisofsignificanceforcon-ceptdevelopmentcanbelinkedtotheimportanceofthelanguageoflearningandteaching.ThisishighlightedingovernmentpoliciessuchastheMinisterialreportfortheDevelopmentofAfricanLanguages(DoE:2005).Ontheonehand,theNationalLanguagePolicyforHigherEducation(DoE:2002)statesthatmultilingualismshouldbepromotedinhighereducation.Ontheother,theMinisterialReport(DoE:2005)emphasizestheneedtointellectualiseindig-enousAfricanlanguagesforuseinteachingandlearning,aviewthathasbeenadvocatedbyAlexander(1989).Clearly,bothpoliciesencouragepromotionofteachingusingthelanguageoflearnersforsuccess.AsscholarslikeVygotsky(1962)pointout,theuseofthelearners’firstlanguageshascognitiveadvan-tages.Conceptsarelearnedandunderstoodbetterinstudents’firstlanguages.Thisviewisbasedoncognitivelinguisticstheorywhichputshavingafullgraspofconceptsinthemothertonguecentraltodeeperlearningandtopromotingcriticalthinking.
Thispaper2givesanaccountofastudyconductedinthecontextofteach-ingandlearningmathematicsthroughanAfricanlanguage(isiXhosa).Thestudyinvestigatedformationofmathematicsconceptsandusingexistingones(concepts)inisiXhosainGrade7.TheinvestigationintendedtosuggestthepossibilityofusingisiXhosaasalanguageoflearningandteaching(LoLT)formathematicsinclasseswhereisiXhosaisadominantlanguage,thismeans,itisusedathome,atplayandasacommunicatingtoolintheclassroom.Throughtheinvestigation,conceptsthatwerelikelytopresentteachingandlearningdif-ficultieswereidentified.Byworkingfromacontextualmeaningoftheconceptinthesourcelanguage(English),equivalentswerecoinedinisiXhosa.Exist-ingconceptswhoseequivalentsarealreadyfoundindictionarieswerecriticallyscrutinisedfortheirforpotentialuseinamathematicalcontext.Thereasonforthisisthatmostequivalentsarearesultofliteraltranslations,leavingthemvulnerabletodifferentmeaningsinisiXhosawhichmaynotbemathematicallysound.
Itfurtheraimstosharetheextenttowhichstudents’understandinganden-gagementisenhancedwhenisiXhosaisusedasaLoLT.Also,itseekstoexplorewhetheruseofthefirstlanguageinteachingandlearningimpactspositivelyonlearners’cognitivedevelopmentforcriticalthinkinganddeeperlearning.Italsotriestocapturestudents’experiencesandperceptionsontheuseofthefirstlanguageinlearningmathematics.
OpsommingDieopvattingdatdiegebruikvandieleerdersemoedertaalvirkonseptueleontwikkelingbelangrikis,kangekoppelwordaandiebelangrikheidvandietaalvanleer-enonderrig.DiésieningworduiiteengesitinbeleidsdokumentesoosdieMinisteriëleVerslagvandieOntwikkelingvanAfrika-tale(DoE:2005).AandieeenkantsêdieNasionaleTaalbeleidvirHoërOnderwys(DoE:2002)datmeertaligheidindiehoëronderwysbevordermoetword.AandieanderkantbeklemtoondieMinisteriëleVerslag(DoE:2005)dienoodsaaklikheidvandieintellektualiseringvaninheemseAfrika-talevirgrebruikinonderrigenleer,soosdeurAlexander(1989)voorgestel.Ditisduidelikdatalbeibeleidstukkediebevorderingvandiegebruikvandieleerdersemoedertaalomopvoedkundigesuksesteverseker,aanmoedig.GeleerdessoosVygotsky(1962)wysdaaropdatdiegebruikvandieleerderseeerstetaalkognitiewevoordeleinhou.Konseptewordindiemoedertaalbeterverstaan.Hierdieopvattingberusopdieteorievankognitiewetaalwetenskap,wat’ngoeiebegripvankonsepteindiemoedertaalasgrondliggendvirdieperleerendiebevorderingvankritiesedenkebeskou.
Hierdiereferaatlewerberigoor’nstudiewatbinnediekonteksvanwiskunde-onderwysdeurdiemediumvan’nAfrika-taal(isiXhosa)gedoenis.Diestudiehetnadievormingvanwiskunde-konsepteendiegebruikvanbestaandetermeinisiXhosainGraad7ondersoekingestel.DiestudiewoudiemoontlikheiddatisiXhosaas’ntaalvanleerenonderrig(TLO)virwiskundegebruikkanword,voorstel,veralinklassewaarisiXhosadiedominantetaalis,d.w.s.waardittuis,tydensspeelenas’nkommunikasiemiddelindieklaskamergebruikword.Deurdieondersoekiskonseptewatproblemeindieleerprosessouskep,geïdentifiseer.Deurmiddelvan’nkonteks-sensitiewebegripvandietermindiebronnetaal,Engels,isekwivalentetermeinisiXhosagesmee.Daariskritiesgekyknabestaandeterme(wieseeweknieëreedsinwoordeboekeverskyn)m.b.t.hulpotensiëlegebruikvirdieaanleervanwiskunde.Dieredehiervoorisdatdiemeesteekwivalentetermeletterlikevertalingsverteenwoor-dig.DitmaakhullekwesbaarvirverskillendeinterpretasiesinisiXhosa,watuit’nwiskundigeoogpuntasongesondbeskoumoetword.
DiestudiepoogverderominligtingtedeeloordiematewaartoedieleerderssebegripenbetrokkenheiddeurdiegebruikvanisiXhosaasTLOver-hoogword.Verderworddaarondersoekofdieopvoedkundigegebruikvandieeeerstetaal’npositieweuitwerkingopdieleerdersekognitieweontwikkelinghet,m.a.w.kritiesedenkeendieperleerbevorder.Dieondersoekstelhomooktendoelomdieleerdersseondervindingeensieninget.o.v.diegebruikvandieeerstetaalvirwiskundedaartestel.
2.AbigthanksgoestotheProjectfortheStudyofAlternativeEducationinSouthAfricaforitseditorialandpublishingsupporttomakethepassionformother-tongueeducationareality.–SD
PRAESA – Occasional Papers No. 276 �Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
1. IntshayeleloIsiXhosasidlalaindimaenkuluyayesingundoqokwimfundoyamabangaaphan-tsikwizikoloezaziphantsikweSebelezeMfundonoQeqeshoeNtshonaKoloni(DET).Okukuboniswakuphandooluqhutywekwisikolosamabangaaphantsi(Deyi,2006)entshonaKoloni.
Umbindiwoluphandoulelekwimvakalelonexhalaelibangwaziziphumozabafundiezibi,kwizifundozezibaloeNtshonaKoloni(TIMMS).Loontoida-leukubakushukumeabaziziphathamandlakwezemfundo,abaphandiabangoo-makhwekhwethanabantuabanomdlawezifundongeelwimi(kuzakuthethwangaboethubeni,kwizahlukoezilandelaesi)ukubabenzeimigudunentshukumoyokuzamaukufumanaukubaunobangelawalengxakiuvelaphi.Noluphandolujoliseukuphosaesivivaneniesikukuzamaukuqwalaselalomba.
Oluphandobeluqwalaselaindimaedlalwalulwiminjengendlelayokuqin-isekisaukukhuphelaulwazinokuqondwangokupheleleyokwezifundozezibalongabafundi.UYoungnoAbrahams(2002)baxoxabathiamagamaenzaingqiqonolwimizidalaumcelimngeniyayezingumqoboekuqondweninasekwaziweningokupheleleyongabafundi,nokuxubushaiindlelaezisetyenziswayoekufundeniizifundozezibalongenxayokubazibhalwengolwimiolulumbi,ulwimilwesiNg-esi,ingakumbiiincwadi.
Oluphandoluqwalaseleukwakhanokusebenzisaamagamaenzaingqiqoakhoyoukukhuphelaulwaziolupheleleyonentsingiseloepheleleyonanjengokoamagamalaekulwimiolulumbi,isiNgesiukutsho.Embindiniwoku,kuleleukungacaciswangokupheleleyokwamagamaakhaingqiqo,ngootitshalanazi-incwadieziquletheezizifundo.NgexeshakuqhutywauphandooluukungabikhokwengcacisoepheleleyokuzalwakukungabikhokwamagamaenzaingqiqoezifundozezibalokwisiXhosa,magamalawoantsingiseloingqalileyo;nalawoakhoyoawasetyenziswangokuvamileyongootitshala.Enyeintsusa,ngumsantsaophakathikolwimiolusetyenziswayokumagumbiokufundelanolwimiolusety-enziswaekufundiseninasekufundeniizifundozezibalo.
OotitshalabasebenzisaisiXhosaukukhuphelaulwazikubafundinas-ekwenzenilulaukuqondakumagumbiokufunda.IincwadiezisetyenziswayozibhalwengolwimilwesiNgesikodwangenxayokubaootitshalabeyaziingxakiyokungaqondwakakuhlekolwimilwesiNgesingabafundi,basebenziseisiXhosaukucacisanokufundisaamagamaenzaingqiqo.KwizikoloezininzizamabangaaphantsiisiXhosalolonalwimilusetyenziswayoxakufundiswayayeisiXhosasakhelweekufundiswenikwezifundongokubanzi.UkuxubaisiXhosanolwimilwesiNgesixakufundiswakuvamilekootitshala.
AbafundibajongenenomcelimngeniaphoimizekeloyezifundozezibaloicaciswengesiXhosaukantiizixhobozokufundisaukuqinisekisaukubaimfundoiyaqhubeka,zibhalwengolwimiolulumbikubafundi.Izixhobozokufundisaekuthethwangazoziincwadi,iimviwo,uvavanyo,imibuzoevavanyaulwazinekharityhulamokanyeumquluwekharityulamesikolwenikwisifundongasinye.NangonaulwimilokufundisaisisiXhosa,abafundikulindelekeukubabasombu-
luleiingxakizezifundozezibalongolwimiolulumbi,ulwimilwesiNgesi,bava-vanywababhaleiimviwongolwimiolonjengokosekukhankanyiwengentla.
Kumzamowokuphicothalomba,owayesakubanguMphathiswaweMfundoeNtshonaKoloni,uqulunqeakubizangokuthi“licebolesimosonxunguphalo”(Gaum,A.2003),ukuphuhlisaokoakubizangumgangathoophantsikakhuluwemfundoyezifundozezibalokweliphondo.Isicwangcisosakhesijoliseekut-saleniabafundiabamvelaphiyaboizizikoloezazisakwaziwanjengeDETkunyeneHOR,aphoiziphumozibonisaukubayabangama-28abafundiabaphumelelaizifundozezibalokumgangathoophezululogamaingama-47,5%aphumelelayojikelele.Isicwangcisoesisijoliseukugqalakwezizikolongenxayokuhlakwa-mananiabafundiababhaliselaizifundozezibalo.EliceboliqukaukuqeqeshakwakhonaootitshalanokufakwakweSimemezeloseKharityhulamkaZwelonkeyeZifundozeZibalo.
1.1 IntsusaAbantwanaabaninzikwizikolozaseMzantsiAfrikaabafundiukufundanokub-halangokugqibeleleyongolwimilwabolwenkobe,kananjaloabafundingoku-pheleleyokulwimiolulumbinjengokokunjaloxakujongwaukusetyenziswakolwimilwesiXhosanolwimilwesiNgesieNtshonaKoloni(Bloch,2002).Lombawenziwabanzikukungabikhokonxibelelwanophakathikolwimilwen-kobenolwimiolulumbiolusetyenziswaxakufundiswaezizifundo.InkquboyezeMfundoeMzantsiAfrikayakhiwekukungaphumelelikakuhlekwabafundibamabangaaphantsinaphezulungenxayokubaulwimilwenkobealusetyenziswanjengolwimilokufundisa(Howie,1999;Deyi2006).
Unobangelaoyintsusawoluphandokukufunaukuqondaukubaingabakubakhoumahlukoxaabafundibebhalaumxholoomnyewezifundozezibalongeelwimiezimbiniezahlukileyo,isiXhosanolwimilwesiNgesi.AmagamaenzaingqiqoakulwimilwesiNgesilogamaulwimilokufundisanokucacisaizifundoisisiXhosanelokwabelanangezimvo.
Abafundiababhalengezilwimibasincedengokusazisaiziphumozokubangundoqonokubalulekakolwimilwenkobenamagamaenzaingqiqoekufundeninasekufundiseniizifundozezibalongokuthikuhlalwekumagumbiokufundela,kuqwalaselwaindlelaabafundanabafundiswangayo,ngodliwanondlebeneem-pendulozemibuzoezibhaliweyo.
UndoqowoluphandoyinkxalaboyokufundisaizifundozezibalongesiX-hosakusetyenziswaizixhobo(iincwadizokufundanekharityhulam)ezibhalwengesiNgesi.OkukuqwalaselwakumagumbiokufundelaaphoisiXhosailolonalwimilusetyenziswayo.Abafundibafundiswangaphandlekweencwadizoku-funda(ngomlomo)zemvabanikweamaphephaafotokotshiweyobaphenduleimibuzoebhalwengesiNgesiukuqondaumgangathowokuqondakwabo.
Ngosukuolulandelayo,njengendlelayokubethelelaumsebenzilowoobewenziwe,baphindelakuwobawenzenjengomsebenziwaseklasiningokuthi
PRAESA – Occasional Papers No. 27� 9Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
baphenduleimibuzoelulabekhunjuzwangobesekwenziwengolwimilwesiN-gesikuguqulelweesiXhosenixabekhangelekangathiabaqondi.Abafundibaphendulangegamaelinyeokanyengesiqwana-qwanasempendulongolwimilwesiNgesi.
Oluphandolubonaiyingxakiintoyokubaulwimilwenkobelwabafundilusetyenziswekwintethoeqhubekayo(njengolwimilomlomo)kodwaulwimilwesiNgesilusetyenziselweukubhala.Umsebenziowenziwanjengomzekelongutitshalaesebenzisaulwimilwabafundilwenkobealukhathalelwaokanyelubonakalaluyinkcithaxeshaxakufikwaekulusebenzisenikwizifundozezibalo.Okukubonakalangokuthialusetyenziswakwiimviwoneemvavanyo.Kusety-enziswaulwimilwesiNgesi.OkukubonakalisaukubanegunyakolwimilwesiN-gesikunesiXhosa.
IziphumozokubhalwengabafundizibonisaukubaphantsikomgangathowokuqondakokusetyenziswakolwimilwesiNgesikubaabafundibaphendulaimibuzoemifutshane,(umzekelo,“yinyani-asiyonyani”)banikeiimpenduloezimfutshane.UlwimilwesiNgesikwiklasiyezifundozezibalolulwimi:
i) lweencwadinamaphephaomsebenziii) lomsebenziwonkeobhalwayongabafundinootitshala,iii)lwemviwoneemvavanyo,iv)amagamaenzaingqiqoafundiswangomlomokulwimilwesiXhosaze
nolwimilokuphathaiklasilufundiswenjalo.NangonaiinjongozoluphandobezikukuqwalaselaukufundiswakwezifundozezibalokwiGreyidiyesi-7,ingakumbi,ngokuphathelenenolwimiolusety-enziswayonjengolwimilokufundisaimibaengeminyeiyeyavela.Mibaleyoibingenantoyakwenzanolwimilokufundisakokoulwimioluchaphazelauku-fundiswanokufundaizifundozezibalongempumelelo,njengeencwadizezifundozezibalo,ulwimiolusetyenziswakuvavanyo,nolwimiolusetyenziswakwiingxoxongexeshaabafundibekumaqela.
OluphandolwakhelwephezukwengcinganekaVygotsky(1962),Setatinabanye(2002),ngcingaleyoithiubaniphambikokubaafundengolwimiolulumbikumeleabenolwaziolupheleleyololwimilwenkobekuqala.Ababaphandinabanye,baphandaiinzimaezimelenenabafundiekusebenziseniamagamaenzaingqiqokwizifundozabo.Izifundozezibalonezenzulwaziziqukaamagamaangqalileyonolwimiolungqalileyongokomxholo,yayeloontoikhuthazaootitshalaukubabasebenziseulwimilwezifundozezibalo,nobunci-nanebolwimilwesiNgesikwiiklasizabo(Setatietal2000).
2. Ingcinga ekusekelwe kuyo uphandoOluphandolusekelwekwingcingaevelenabaphandiabaninziabafananooVygotsky(1962)ethi“ukuzeubaniafundengempumelelokulwimiolulumbikukhoimfunekoyokuphuhlisanokwaziulwimilokuqalangokupheleleyokuqala”.LengcingakaVygotskykwakhelwephezukwayouphandoolunan-jengokoibonakaliswangumsebenziwakheuVygotskyka1978,nakokaCum-mins(1984)nabanyebabaphandiabanjengoGxilishe(2002),Mbatha-Dlamini(2003),CALLSSAproject(2005),Deyi(2006).BayibonangasonyeingcingakaVygotskynanjengokobeyibonaingenisoyokuphuhliswakolwimilokuqalakomfundikusisisekosokufundaulwimiolulumbiyayekuqinisekisaimpumeleloyomfundikwimfundo.KuthethwekaninzingalengcingakaVygotsky(1962)yazeyaphicothwangokunzulu,kwizihlokwanaezilandelayongezantsi.Imisety-enzanaengezantsiiyibonisangokupheleleyoingenisoyokwakhelaukufundiswakwezifundozezibalokulengcinga.
2.1 Umba wolwimi kwizifundo zezibaloEsisahlukosibonisaindimaephambiliedlalwalulwimiekufundeninasekufun-diseniizifundozezibalokwiGreyidiyesi-7.Senzauphengululolokosekubhalwengabanyeababhalingombawolwimiekufundeninasekufundiseniizifundozezibalo.Injongoyomphandikukuqwalaselaukubanakokolwimilwenkobe(isiXhosa)ekufundiswenikwamagamaakhaingqiqonamagamaazizihlanga-nisi(linking words),anikaumkhombandlelakwizifundozezibalo.Okukuqukaukubanolawuloolupheleleyolwamagamaasetyenziswayokwizifundozezibalonokuphuhlisaizingalokuphumelelakwabafundikwizifundozezibalo.Luqhube-kalujongenokwakhiwakwamagamaenzaingqiqongesiXhosa,ukunciphisaubunzimaobudalwangamagamaazizihlanganisi,amagamaangumkhombandlela,izivakalisiezidenezihlokoezakhiwengokwamabaliezenzakubekhoukubhidekakubafundi.
AkukhokuphikisananengcingakaNdayipfukamiye(1994:71–95)ethi,amagamaenzaingqiqo-angqalileyonendlelaekusetyenziswangayoulwimingokumiliselwekwiimeko,zingadalaiingxakiezenzaukubaabafundibangakwaziukufikelelakulwaziolupheleleyolwezifundozezibalo(1994:91).Loontoithetheukubakubalulekileukubaabafundibabenolwaziolupheleleyololwimilwabolwenkobeukuzebakwaziukumelananolwimiolusetyenziswakwizifundozabo.Ngeenzamezokujongalombawokungafikelelikulwaziolupheleleyoxaizifundozifundiswaokanyezifundwangolwimiolulumbi,iSebelezeMfundokwiNationalCurriculumStatement(2002)yabekaummiseloaphokuphakanyiswaukuba,kwimfundoyamabangaaphantsiulwimilwenkobelwabafundimalusetyenziswenjengolwimilokufundanokufundisa.Okukwenzelwaukubaabafundibakwaziukutolikaokokufundiswayoukusukakolunyeulwimiukuyakolunye(2002:40).
Kukhoesinyeisiphakamisoesithiaphoabafundikufunekabenzeinguquleloyokusukakulwimilwenkobeokanyelwasekhayaukuzakulwimiolulumbi,loo
PRAESA – Occasional Papers No. 2710 11Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
ntokumeleyenzekengocoseleloolukhulungokuthi:“ulwimiolulumbilufundis-wekwasekuqaleninjengesifundo.Ulwimilwenkobeluqhubekelusetyenziswangokulinganayonolwimilwesibinikangangoko”(NationalCurriculumState-ment:2002).
ISebelezeMfundongalompapasholikhuthazaukufundisanokufundangolwimilwenkobekubabelubonaulwimi,“lusembindiniwobomibethu”.OkukubonakaliswakumPapashoweNationalCurriculumStatementinLanguages(2002)othi:
Uqhakamshelwano–ukuqhakamshelanangokufanelekileyokwiimekonakwindawoezahlukeneyo.Ezemfundoluphuhliseizixhobozokucinganokuzathuzalwenzelulaukufikelekakwinkcazelo.Ucalucalulolobuhleukudala,ukutolikanokudlalangomfanekisongqondweningentetha,izintoezibonakalayookanyeokubhaliweyo.
(NationalCurriculumStatementinLanguages2002:36)
Abaphandiabaninziabavelayokoluphandobabhalabathiuphuhlisololwimilwenkobesisisekoaphokumelwekwakhelweukufundaimfundoefanelekileyo.Okulandelayokokuthethwangabaphandiabathebaqhubauphandoolubanzingombawokuphuhliswakolwimilwenkobeekufundeninasekufundiseniizifun-doezimagamaenzaingqiqoangqalileyonjengezifundozezibalonezenzululwazi.
UMangena(2002)uthiabantwanaabangama-Afrikabaqhubakakubikwizifun-dozezibalokunabafundibezinyeiintlanga.NgokukaMangena,uphandolweeyuni-vesithilubonakalisaukubaulwimilungowonamqobomkhulukwimpumeleloyabafundi(2002).Ubhalaathi,iingcaphephekwezemfundonazozithi,“ukuphu-nyelelwakokwaziwakolwimiolulumbiluleleekwaziweningokupheleleyokolwimilwenkobe.Ukubakuthekwaphuhliswangokupheleleyoulwimilwenkobekubafundikwakubalulaukubabafundeulwimiolulumbi.Okukuthethaukubakubalulekileukubaubaniafumaneulwimilwakhelweenkobenjengesisekoesipheleleyosoku-fundanokusebenzisaulwimingaphambikokufundiswaulwimiolulumbi.
EzizimvozikaMangenazikhuthazaukomelezwakolwimilwenkobekubafundi,ngaphambikokubabafundiswengolwimiolulumbi.Lombaunikaingqondoepheleleyokubaxaabafundibeqinisekilengolwimilwabokwenzakubelulaukufumanaintsingiselokulwimiolulumbi.Okukuncedaabafundiukubabaqinisekekulwimilwabolwenkobe.Ngexeshabekhangelaintsingiselokulwimiolulumbi,ulwazilolwimiolulumbiluyaphuhla.Loontoayenzekixabefundangolwimiolulumbikuphela.
UGxilishe(2002),uvumelananoMangenaxaesithi,ulwimiluqikelelaim-pumeleloyomntwanaokanyeumfundingamnye(2002).Loontoithethaukubaxaluphuhliswengokupheleleyoulwimilwenkobekululaukufundaulwimiolulumbingokupheleleyokubaolwenkobelungasetyenziswanjengomthombowokufumanaintsingiseloyolwimiolulumbi.Ntoleyoethixaulwimilwenkobelomfundilungaphuhliswanganolulumbialukwazikumncedangokupheleleyo
ekufumaneniintsingiseloyokokufundiswayokubanolwimiolulumbiakalwazingokupheleleyo.Ngeliphandlezombiniiilwimieziaziphuhlikubaumntwanaakukholwimialufundangempumelelo.
UMbatha(2003)nayeuvumelananababhaliaselebekhankanyiwengentlaxaathi,ulwimiolulumbilukhuthazaukuphuhlakokuqonda,xakuthekantiul-wimiabafundiswangaloabafundilwazekangokupheleleyokubo.Uqhubaathi,uthotholophandoolwenziwee-Afrika,ngoNdayipfukamiye(1994)uBamgbose(2000)nabanye,mayelanombawolwimilokufundisa,lubonisafuthilulwelaukubaulwimilwenkobelwabafundilusetyenziswenjengolwimilokufundisa,kubabesithi(abaphandi)ukufundaokwakhelwephezukwesisekoesilulwimilokufundaokanyelokufundisalubonisaimpumeleloekufundiswenikwabafundingolwimilwabolwenkobengaphezukokufundiswangolwimiolulumbi.
Okukubhalwengababhaliabangentlakuthethaukubaukuphumelelakomfundiekuqondeningokupheleleyoulwimilokufundanokufundisakux-homekekeekomelelenikolwimilwabolwenkobe.Lentoithethaukuthixaku-nokuqwalaselwakuphuhlisweumbawolwimilwenkobeekufundiseniizifundozezibalo,abafundibanganekamvaelihlelokuziqondangokupheleleyo.
Ababalandelayongabanyebabaphandiabaphandengokufundanokufundisaizifundozezibalookuphakanyiswekwiincwadiezingqamenenazo.UPimm(1987),uphicothaumbawokubaimoyobudlelwanephakathikwezifundozezi-balonolwimiolusetyenziswaimihlayonkeibalulekileukubaiqwalaselwekubaulwimi(olusetyenziswamihlayonke)lungasetyenziswanjengesisekosokufundi-sa.Okokuthethaukubakungaqalwakwizingaabakuloabafundikusetyenziswaulwimiabazanaloeklasini.LombonouxhaswayingxeloyeNEPI(NationalEducationPolicyInvestigation(1992:13)aphokuthiwaumgaqo-nkquboomt-shawezelwimikwimfundo(languageineducationpolicy)eMzantsiAfrikauyakuqinisekisaukusetyenziswakweelwimizonkeezifundwenizabo,ukuzekubeyingqinisekoyokubaabafundibafikelelangokulinganayokwimithomboyem-fundo,kungakhathalisekiukubabasebenzalwimilunilwenkobe.
UbhalaathiuPimm(1987:50)izifundozezibalozisetyenziswanjengolwimilwezikwekonezafobeukuqondaimiloyenzululwaziyeelwimiukulungisaigamaelakhaingqiqoyezifundozezibalongokuphathelenenolwimiUqhubaathi,akufanelekangaukujongaulwiminezifundozezibalonjengezintoezahlukeneyoendaweniyaloontokumelekujongweukubaulwimilungalungiswanjaninjen-gesiphumosokuzamaukuthethaiingcinganeembono.
UVygotsky(1962)ubhalaathiamagamaenzaingqiqoazakhekelayo(selfdeveloped)aphuhliswaimihlayonkekwincokozemihlangemihlazizaliswayintsingiseloethathwekubomibomntwana.USetatinabanyekwiziphumozophandolwabobathi,kwiiklasiaphokusetyenziswaiilwimiezimbininanga-phezuluukusukakulwimioluthethwayokubangelaingxubakaxaka(complexity)kubaamagamaangasetyenziswayoesikolwenikodwaesetyenziswangabafundi,angangamagamaakulwimiolungeluloolokufundaokanyelokufundisa.Lentoithetheukubanangonakungelulaukuqinisekisauphuhlisololwimilwenkobe
PRAESA – Occasional Papers No. 2712 1�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
kodwakumelwekuqatshelwebanziukubakusetyenziswaulwimi(olusety-enziswa)kwizifundozezibalo.
IntethokaVygotskyetheyaphuhliswanguBrady(1970)aphoabhalaathi“amagamaenzaingqiqoangaphuhliswangantlanyefuthiabenonxibelelwanoolu-sondeleyokumavaasenokungakwaziukukhutshelwakwimekoyokufundisaentsha”.
NgokwengcingakaZevenbergen(2002:205)uvumelananoBradyxaesithiizifundozezibalozinesigamaesikhethekeliyoekufunekaabafundibasazingoku-pheleleyoukuzebabengabafundiabagqibeleleyobezifundozezibalo.Uqhubaathi,amagamaamaninziasetyenziswakwizifundozezibaloanentsingiseloembaxakubafundikubaasetyenziswangendlelaeyahlukileyokwezinyeiimekoezingezizoezesikoloBoale(2002:203).
NgokukaZevenbergen(2002),izifundozezibalo,ngelinyeicala,kukufundangonxibelelwanophakathikwamagamanamagamaenzaingqiqo.Kwizifundozezibalokukhokwanamanyeamagamaanentsingiseloeyahlukileyokuxhome-kekakumagamaakhaingqiqoesifundoeso.Xaumfundienganalwazilutyhi-lekileyololudwelwamagamaasetyenziswakwizifundozezibalo,usemngciphe-kweniwokusebenzisalamagamakwimoengeyiyoeyezifundozezibalo,ntoleyoingeyiyoefunwangutitshala.
UkufundaiincwadizezifundozezibalokubalulekileukuzekubelulaukubanolwazilokufundaimifanekisoekhethekileyoeyinxalenyeyeencwadiOrton(1992:135).Okukubalulekilekubaiincwadiezininzizezifundozezibalozifunaubaniokwaziukuguqulelaokokuzotyiweyokwayanyaniswenomsetyenzanaokanyeumbuzoobuziweyo,nanjengokokusetyenziswaimizobonamabaliuku-bethelelaokokufundiswayo.
UHalliday(1975:65)uthi,amagamaasetyenziswakwizifundozezibalo,an-gasetyenziswangokweentsingiseloezihambelananolwimilwezifundozezibalo(ukusetyenziswakolwimilwendalolwezifundozezibalo:ingezozifundozezi-balongokukokwazo),nokuthiulwimikumeleluzichazeluzifezekisengokwaloiinjongozezifundozezibalo(1975:65).
Okukuthethaukuthiamagamaasetyenziswakwizifundozezibalokumeleangabonwanjengamagamaasetyenziselwaizifundozezibalokuphelakokonasekwakheniulwimingokubanzinanjengokoulwiminezifundozezibaloiyintoenyexakubalwakubaubaniufunaulwimiukucinganokudlulisaokokubalwayokwizifundozezibalo.
USetatinabanyebavumelananoHalliday(1976:5)futhibathi,bukhuluubunzimaobuhlangananabafundiekusebenziseniamagamaenzaingqiqo,nan-gonaisisekoiyimekoequbisananamagamalawoenzaingqiqo.Izifundozezibalonezenzululwaziziqukaamagamaangqalekwimekoyolwimiasetyenziswaphan-tsikwayolamagamayayeootitshalabasebenzisaulwimioluphezululolusety-enziswakwizifundozezibalonesiNgesiesingekhongakananieklasini(2003:34).
UPimm(1987:76–9)ucacisangokubanziukubaasikokusetyenziswakwamagamaobugcisaavakalanjengalawoasetyenziswakwisifundoesithilekwabobangathethiololwimi,kodwanamabinzanaathilekwaneendlelazo-
kuxoxaeziyinxalenyeyalamagamazingumcelimngenikubafundi.Ngokutshokwakhe(kwakulencwadi),inxalenyeyokufundaizifundozezibalokukufundaukuthethanjengochwephesha,okokukuthi,usibenziseulwimilwamagcisaukuzeubenamandlaolawuloolupheleleyololuhlulwamagamaasetyenziswakwizifundozezibalo.
Uqhubaathi,iimfunekozendlelaezithilezokuthethangembonozezi-fundozezibalongeelwimiezisetyenziswayo,zikhokelelaekuphuhliseniuluhlulwamagamaasetyenziswakwizifundozezibaloaphoimekoengeembonozezi-fundozezibalo,izintoneenkqubozingenzekakhona.Xakunokuthikuphuhlisweuluhlulwamagamaasetyenziswakwizifundozezibalo,iintsingiseloezithilezingakhonakulwimiolo.Enyeyendlelaecacemhlopheeyenzaukubaoluluhluluphuhlekukwakhaamagamaakhethekileyoanokusetyenziswangoochwephe-shakwezizifundo.OkukuvelangokucacileyokokuthethwanguAlexander(1997)xaesithiimithomboyolwimilwenkobe(sourcesofprimarylanguage)lwabafundiayomelelangakwaphelaukuzeyamkelekengokupheleleyo(vali-dated)kwiindawozengqesho.Loontokeinikaulwimiolulumbiithubalokux-atyiswangaphezulukolwenkobe(Alexander1997).
Olunyelophandoolwenziwekumagumbiokufundelae-Afrika,aqukaI-IfeProjecteNigeriaesinikaisakhiwonophahlalwengqiqoolwakhelwekuyooluphando.UNdayipfukamiye(1994)uqhubeuphandokwizikolozemfundoyama-bangaaphantsikwizikolozikarhulumenteeBurundi.UphandoololwalujolisekwiGreyidiyesi-5kwizikoloaphoabafundibabefundiswangolwimiiKirundibekwiminyakaemineyokuqalaesikolweni,kwinkquboyeminyakaemithanda-thu.KwiGreyidiyesi-5ootitshalanabafundibebejongeneneengxakiezinkuluzoqhakamshelwanongenxayokutshintshwakolwimilokufundisa.KukwiGrey-idiyesi-5aphoulwimilwesiFrentshibelusetyenziswanjengolwimilokufundisaizifundoaphooluphandolwaphethangokuthi:
UkusetyenziswakolwimilwesiFrentshineKirundingexeshaelinyekwabasisixhoboesinamandlasootitshalanabafundisokumelananomcelimngeniababejongenenawowokufundanokufundiswakwizifundoezifananezembalinasekulawuleniamagumbiokufundela.Imifuziseloyokusetyenziswakweelwimiezimbiniyayeyaqatshelwakwizifundozeelwimi.Umzekelo,kwizifundozezi-baloimisetyenzanayezifundozezibaloibinokusetyenzwangolwimilwesiFrent-shikubaamagamaenzaingqiqoneendlelazokubalabeselezicacisiwengolwimilwenkobe,intonjeabafundibebexelelwaukubabayenzekukucacisaiindlelazokusebenza.
KwacacaukubaukusetyenziswakweKirundikwenzakubelulaukuqondaulwaziolutshaoluzanotitshalaaphoizifundozazisekelezwekwinkcubekoyas-ekuhlaleninjengezifundozeHomeEconomicsnezeMbaliizifundoezazifundis-wangolwimilweKirundi.Ootitshalabebejongenenentloboezimbinizengxaki;kwakufunekabemelenenokufundisangolwimilwesiFrentshiebilulwimilokufundisaizifundofuthikufunekabencedeabafundiukuqinisekisaukubabay-amelananokharityhulamlwezifundookumelebazifundenokulandelautshint-
PRAESA – Occasional Papers No. 2714 1�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
sholwendlelaekufundiswangayo.Ezindlelazokufundisaziqukaamagamaenzaingqiqokwizifundozezibaloneenkquboezicwangciswezadweliswakakuhlenjengemisetyenzanaemincinane.
UNdayipfukmiye(1994)uphethaathikwizikolozamabangaaphantsieBurun-di,ngootitshalabodwaabathibabenendlelaeyenyengokuthibasebenziseiilwimiezimbinixabefundisaukumelananomcelimngeniwoqhakamshelwanoekufun-deninasekufundiseni.Ubhalaathiukusetyenziswakweelwimiezimbinikumelekusetyenziswenjengomthombowabafundinootitshalangokunjalo(ibid:97)lembonoiphindaixinzelelwenguRubagumya(1994:2),othi,ukusetyenziswakweelwimiezimbinikunegaleloekufikelelenikwiindlelazokufundisa,ukwakhiwakolwazikuzozonkeizifundoukuyakulawulolwamagumbiokufundela.Loontoibonakelengexeshakuqhutywauphandonanjengokoootitshalabebesebenzisaiilwimiezimbininjengendlelayokuphumezaokobazaukukwenza.
USchoenfeld(1985),uthinokubaabafundibayakwaziukubanolwaziolu-pheleleyo,ukungaqondwanokutolikwaokungandlelakwegamaelithileokanyeisivakalisiesithilekumbuzo,ingangumqoboekuqondeninasekwakheniindlelaeyiyoyokuchazanokubekangokuthengqoumceli-mngeniabajongenenawo.UCurtisnoMiller(1988:62)bathi,ulwimiludlalaindimaebalulekileyoekuk-wazinikomfundiukwakhaintsingiselelo.Ukufundaamagamaengqiqoambaxanabusicatshulwakuxhomekekeekwazinikomntwanaukusebenzisaulwiminokuzifundelaukusebenzisaamagamaakhoyongendlelaaqiqwangayo(Clarke1988:62).Loontokokwamukubonayenzakubekhoumsantsaphakathikol-wimiolusetyenziswangumfundiekhaya,xaethethanabanyenolwimiolusety-enziswaekufundeniizifundozezibalo.
UStubbs(1987)ubhalaathi,kukhouhlobooluthilelokuzalanaphakathikwezifundozezibalonolwimiolubhalwayo:ukuqiqangokwezifundozezibalokuxhomekekakufinyezo-magamanemiqondiso,ezithizifuneubhalolwamananiukuziphuhlisanokungathungelekingokululakwintethanezifundo(Pimm1987).
Uqhubaathi,amaxeshaamaninzisibanolwaziolupheleleyolwamagamaenzaingqiqongokuthisiwasebenzisekwisigamaesisisebenzisaimihlangemi-hla.Ukufundaizifundozezibalokuxhomekeka,ngelinyeicala,ekusebenziseniimiqondisonokufundangentsingiseloyamagamaakhethekileyo.Unombuzoothiingabalukhonanaunxibelelwanophakathikolwimiolusetyenziswaimihlayonkenamagamaasetyenziswaziingcalikwizifundozezibalo.Uqhubaabuzeukubaingabaukufundwakwezifundozezibalookanyeizifundojikelele,uku-fundanjeukuthethanokubhalanjengengcaliyezifundozezibalookanyeulwimilwesiNgesiolusetyenziswakwizifundozezibalolubanemvakaloyentsingiseloezimbiniolusukelaekusetyenziswenikolwimi.Uvulaingxoxoaphoabuzaukuba,ingabakobubunzimabenzululwaziyeelwiminamagamaakhaingqiqoaphoulwimilwesiNgesiluyingxubevangelubandakanyekakhona,kukhonaukufundaokukukookwenzekayoPimm(1987)
UStubbs(1980:34)ubuchazaubudlelwaneobuphakathikwentethonokub-halwanjengokuqondwakolwimikwiindawoezahlukeneyo.Utyatyadulaathi
“Ngelixaulwimioluthethwayolusetyenziswangokuphangaleleyokwiimekoezah-lukeneyo,okokukuthiukubhalakolwimi,akukhobungozikwintethoxaithathaindawoephambilikunokubhalaezikolweni.”Uqhubekekaathi,,intethakwigumbilezifundozezibalokumabangaemfundoephakamileyoinomkhwawokuthandaukufundisaunxibelelwano(Pimm1987)endaweniyokubaibengezibalo.
USelepe(2002:204)uvumelananoLemme(1995:146)ngokuxoxaathi,ulwimiyeyonandlelaibalulekileyoyokufumanaulwazinokufikelelangokupheleleyokul-wazinobuchule.Uthi,lusisitshixosokuphuhlisaukucingafuthilungaphakamisaokanyeludodobaliseimpumeleloyabafundi.KwilizweelifananoMzantsiAfrikaaphokuthethwakusetyenzisweiilwimiezininzi,iilwimiezahlukeneyozinefutheelinamandlakwizifundo,indlelayokufundisaneziphumozokufunda.Ngaphezulu,xaulwimilunxulunyaniswanohlanga,nequmrhulokuhlalaokanyeibangalomntuekuhlaleni,ulwimilubayingxakienkuluefunaukuqwalaselwa(Owino,2002:204).
USelepe(kwakulencwadi)uqhubaabhaleathi,iingxakizenzululwazingokufundisaezijongenenomfundiwaseAfrikaayizongxakizeenzululwaziyeelwimikuphela,kodwazinonxulumanoolungenakuconjululwakwimibayokuhlalaephangaleleyo.Isiqingathaesingentlasibonakalisangokupheleleyoukubangaphayakolwimilokufundisa,kukhoeminyeimibaephathelelenenoku.Umnqwenowamwokuphicothaumbuzowokusebenzisaiilwimizase-Afrikanjengeelwimizokufundisausukelakulemibaseleichaziwe.
USelepeuqhubaathi“Ukuphuculanokuphakamisaumgangathoweelwimizase-Afrikazibelulwimilokufundisakumelekwenziwe.Kumelekujongweuku-gcinwakolwimilweenkobeibelulwimiolusetyenziswaekufundiseninasekufun-deniokanyekumathubaonxibelelwano.Kungenxayesisizathuaphokubonakalaukubakumeleabafundibase-Afrikabephuhlisiweukomelezaamanyatheloahlukeneyoukuqinisauphuhlisolweelwimizase-AfrikanokuthikwamkelekeiNkcubekoyeSizwe(iAfricanRennaisance).”
U-Wolff(1999:2)uthikukhoiinkangelekoezininzizendimayolwimieM-zantsiAfrikaaphoinzululwaziyeelwimiiphikisanayokodwaakukhompixwanoekuthininjengelizwekazi,i-Afrikayeyonaenikaumfanekisowobungxakangxakabenzululwaziyeelwimi.Ubungxakangxaka(complexity)obubumiselwephezukobungakananibeelwimiezithethwangabantuabangama-Afrika,naphezukw-eyantlukwanoyeelwimizeentsaphonemisebenzieyanyaniswanolwimiolusety-enziswakwakwelilizwelinye,kumaxeshaamaninzi,kwangumntuomnye.
Uqhubaathiumbuzowokusetyenziswakweelwimizase-Afrikanjengeelwimizokufundisaawunakusonjululwangaphandlekokubakuqalwekucacisweindimayezilwiminjengeelwimizokufundisa.Ubhalaathililungelolomntu–ilungelolokufumanaimfundongolwimilwenkobe,kubafundiokanyengolwimiolwaziwangokupheleleyoekuqalenikwaboimfundoWolff(1999:2).Okukucacisango-kumhlopheukubalulekakokomelelakwesisekeloesilulwimilwenkobelwabafundi.Ntoleyoithethaukubakubalulekileukuqinisekisaukubailungelolabolokufu-manaulwazingolwimilwenkobeluyafezekiswakubaokukwandisaamathubaabookuphuhlakwengqiqoyokusebenzisaulwimilwenkobekuqala.
PRAESA – Occasional Papers No. 2716 1�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
Umbawokucacisaindimayeelwimizase-Afrikanjengeelwimizokufundisangumbaocacileyokakhululowo.Andivumelaninokubakufunekauqwalaselwe.Ngumbaekumeleukubauyasetyenziswakungokunjeekufundiseninasekufun-deni.Ulwiminobuzweziyahambelanangokokeakukhokuthandabuzaukubaiilwimizase-Afrikazinakoukusetyenziswanjengeelwimizokufundisaukuq-insekisaukubaubaniunelungeloelipheleleyolokusebenzisaulwimilwenkobekuwoonkeamanqanabaokuphila,njengasekhaya,esikolweni,kwindawoyokusebenza,njalo-njalo.Kokwamukubonakukuqinisekisauphuhlisooluphele-leyo,okokuthethaukuthi:
i) ukufundisangolwimilwenkobe,ii) ukuvavanyaabafundingolwimilwenkobe,iii)ukubhalaiincwadizeenkalozonkezezifundongolwimilwenkobelwaba-
fundi,umzekelo,ukubhalwakwencwadiyezifundozezibalongesiXhosa.UBamgbose(2000:79),uthiumbawokuqwalaselwakolwimilwenkobekuba-fundiuleleekuthiniizixhobozokufundisaezisetyenziswayozinefutheelihlekusininaekuphumezeniimfundo.
Uthiilulwazikumntuwonkeukubaumbawolwimiawuluchaphazeliulwimilokufundaokanyeukufundisa,kokonezixhoboezihambelanoko,njengolwimiekubhalwengaloiincwadi,ulwimilovavanyonjalonjalo.Okukubonisaukubaukuphumelelaizifundozezibalokuxhomekekekulwimilokufundisanoluthilunikweifutheziimekoekufundiswaphantsikwazoezifananobukhobezixhoboezihambelananoku.Okukubonakalakakhulukwiimekoaphokufundiswangol-wimiolungeluloolukatitshalakunyenabafundingokubanzi.
KwelinyeicalauBamgbose(2000:79)uthiukusetyenziswakolwimilwase-Afrikanjengolwimilokufundisakwiminyakaemithathuyokuqalakwisikolosamabangaaphantsiakuhambingaphandlekweengxaki.Kukhoamaxeshaaphoulwimioluthethwangutitshalalwahlukilekoluthethwangabafundi.UthiootitshalabeelwiminokubalulwimilwesiNgesiokanyeiilwimizase-Afrikamababesemboniselweniyendlelaethileyokufundisaiilwimijikelelenasekufundiseniokungqalileyo.Uthiukusebenzisaulwiminjengolwimilokufundisakuthethaukubanolwazilwesigamasokufundisaezinyeizifundokololwimi.
Lentoithetheukubakubalulekileukunikaingqwalaselangokuthiabafundibafundisweulwimiololungqamenenezifundozabongaphambikokungenanzulukwisifundongasinyeukuthintelaukubhidekanempixwano.Ukunga-luqwalaselingokupheleleyoulwimilokufundisalubangwakukubaakukhongqwalaselaingakoenikwayokumbawootitshalaabasebenzisaiilwimizaseAf-rikanjengolwimilokufundisa(Bamgbose2000:79).
IziphumoezifanayonezisezikhankanywengentlazeprojekthiyaseMalingo1985(Mbatha:22003)neprojekthiyeThresholdeMzantsiAfrikango1990(Mbatha:2003)ithiabafundibabengakwaziukucacisangolwimilwesiNgesiokobakwaziyongolwimilwabolwenkobe;okanyebakhuphelekulwimilwabolwen-
kobeulwaziolutshaabalufumeneyo,abalufundengolwimilwesiNgesi(Luckett1994 cited in DAE1996:11).
IprojekthiefanayonengentlangokwengxelokaMlamanoMateru(1978)kumabangaemfundoephakamileyoyayijolisekumkhombandlelaofanayo.KwabonakaliswaukubaxaabafundibebuzwaimibuzongolwimilwesiNgesi,im-pendulosolokoingeyiyokwaphelafuthiingangqamaninombuzo.XalombuzomnyeubuzwengesiSwahili,abafundibanikaiimpenduloezizizofuthiezingqa-meneyonombuzo(DAE1996:11).Ngendlelaeyinenekodwaengaqondakaliyo,imfunekoyokusebenzisaiilwimizaseAfrikanjengeelwimizokufundisaizifundoingabonakaliswangenzululwaziyokufundisakwizikoloaphoulwimilwasemzinilusetyenziswanjengolwimilokufundisaumzekeloiyakubalulwimilwesiNgesi.Nabaninaoqwalaselaindlelayokufundisa,ngokwalengxelo,ingakumbikwiz-ikolozamabangaaphantsiangaqaphelaeyonantsomikubaulwimilwesiNgesilulonalwimilokufundisaizifundo.Iqhubekaithibanqabileootitshalae-AfrikaabangaguqukelikolunyeulwimixabefundisabazebaqapheleukubaabafundiabaqondingokupheleleyongolwimilwesiNgesi.
Ithikeloontoootitshalabaphindaimibuzongolunyeulwimiolu-lulwimilwenkobekubafundiokanyeabalwaziyoabafundi,futhiloontoibenzebayiphen-dulengaphandlekokuthandabuzaimibuzo.Ngokoke,ngokoluphando,ixeshaelaziwangokubalelokufundaisifundosolwimilwesiNgesikuphela,lijikalibelixeshaaphokusetyenziswaiilwimiezimbinizokufundisaizifundo.ZibanolwimilwesiNgesikunyenolwimilwase-Afrikaolunyenangaphezuluulwaziolo(lweel-wimizaseAfrika)kwabelwanangalongutitshalanomfundi(DAE1996:11).
UGardener(2001)ugxininisaumbaothi,abantwanaabafundaulwimilwenkobengaphambikokubabaqaleisikolobafumanakunzimaukumelananokufundangolwimiolulumbi.Uthiukufundaulwimilwesibiningenjongoyokukhuthazaimfundoukucinganengqiqokubandakanyaukwazingokuphe-leleyointsingiseloyamagamaendawo,arhangqeulwimiolo.Abafundiabagcineulwimilwabolwenkobe,ngokubonakwakhe,nabaphuhlisaamagamaenzaingqiqobangconoekufikeleleninasekuphumelelenikwinqanabaeliphezululemfundoyabo.NgokwamukubonalombonokaGardener(2001)usakhuthazaukuphuhliswakolwimiolulumbiendaweniyolwimilwenkobelwabafundintoleyondingavumelaninayo.Uphandoolwenziweyongabaphandiabaninziaselebekhankanyiweluvumelanangamxhelomnyeukubaukuqondangokupheleleyokuleleekwaziniulwimilwenkobelwabafundi,ngokupheleleyo.
OluluvolukaGardener(2001)luxhaswangowayesakubanguMphathiswawezeMfundouNjingalwazi,uKaderAsmal(1999)aphoathi,kumelekubekhoinkquboemiselweyoyolwimikwimfundoukuqiniselaukusetyenziswakweelwi-mizonke.Ngamanyeamazwiabafundikumelabagcineukusetyenziswakol-wimilwabolwenkobe,baqhubengokulusebenzisakodwangaxeshanyebafundeulwimilokufundanokufundisa(1999).
Kubalulekileukubaabafundibafundiswengeelwimizabo,kubaokokwenzakubelulaukubambaamagamaenzaingqiqongokupheleleyo,ngokululanan-
PRAESA – Occasional Papers No. 271� 19Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
gokukhawuleza.Ikharityhulamkumeleiboneleleiilwimiezahlukeneyongeel-wimiabafundiabezanazoesikolweniukusukaekhayakubazingumthomboobalulekileyo(Lee2003).Abafundiabasukakumakhayaaneelwimiezininziezisetyenziswayobezaesikolwenibenolwazioluziilwimizabonenkcubeko.
IiklasizezifundozezibalozifumanainkxasokwingcingakaVygotsky(1978),aphoathiukufundisanokufundayinkquboyobugcisakulwimiezalanangokunzulu.Ntoleyoithikubalulekileukubuqaphelangokupheleleyoubudlelwaneobuphakathikolwiminezifundozezibalo.Uqhubaathiisikoloyindawoeyenzazonkeiintlobozezintoezikhokelelakulwazilwezingaeliphezuluolwahlukileyokololufunyanwakubomibemihlangemihla,ekudlaleniokanyeemsebenziniVygotsky(1978)
NgokukaVygotsky(1978),ukufundanokuyalelakwizingaeliphezulukuk-hokelelakuphuhlisolokusebenzisaingqondonokucinganzuluokanyephangale-leyokwelinyeicalakuphuhlisolwentoayibizangokubayinzuluwaziyamagamaenzaingqiqo(Vygotsky:1978).Ukufundaintsingiseloentshayamagamaayen-zekingamavangqongezintookanyeisehlo,kokongokufundaindlelaemisiweyoyamagamaenzaingqiqo.UVygotsky(1978)wahlukanisaphakathikwamagamaenzaingqiqo“enzululwazi”namagamaengqiqo“azakhekelayo”,lawoenziwamihlayonkekwizintoesizenzayo.
NgokukaVygotsky(1978),amagamaenzaingqiqoenzululwaziayinxalenyeyendlelaemisiweyoyamagamaenzaingqiqoyayeakhiwengabomfuthiayazeka.Ukuphikisananoku,amagamaenzaingqiqoazakhekelayo,awamiselwangayayeave-langenxayamava.Nangonakunjalo,amagamaenzaingqiqoenzululwazinamagamaenzaingqiqoazakhekelayo,ayasebenzisanaanikananefuthe(Adler,1997).
UButhelezi(1989:38-60)ugqibakwelithi,“ulwimilwesiNgesiolusety-enziswaesikolwenilulwimiolusetyenziswakuphelaezifundweni,alubancedingantoekukwaziniukuqhakamshelanangokupheleleyo;ntoleyoebaxakileyonecacegcakwizifundozenzululwazinezibaloaphoootitshalabehlangananemiqoboekufundiseniicalalolwimilwezizifundo,kodwaabaziukubabaqubisanenjaninezimfuno(Clarke,1991:5).
UReynolds(1991:5)nayeuthi,umyingewokutshonakwabafundiizifundozezibaloubangelwakukungabinalwazilupheleleyolootitshalaekufundiseniezizifundo(OFSTED,1998;NFER,1996).UphandolukaMillernoBaker(2001:40)lwafumanisaukubaimipoposhokaReynolds(1991:40)yokubaindlelaabafundiabaqhubangayokwezizifundoyayanyaniswanokungabinalwazilupheleleyokootitshalangezizifundokwizifundozezibalonenzululwaziiyinyani.Ngokweziphumozabo,ulwimilwesiNgesieklasinilwaludityaniswaokanyelusetyenziswakancinciefundiseniokanyeekufundwenikolwimiol-ungqalileyolwezibalo.Ootitshalababengenayoinzululwaziyeelwimiukucacisaamagamaenzaingqiqo.Reynolds(1991:5)
UPimm(2002:18)evumelananoBrady(1970),uZevernbergen(2003:205),uOrton(1992:135),nabanyeabaphandiuthiutitshalawezifundozezibalokufu-nekaabenolwazilwendlelaolwakhiwengayoulwiminemiloyolwimiequlethemagamaasetyenziswayokwizifundozezibalo.UvumelananoSetatinabanye
(2002)xaesithi,inxalenyeyokufundaizifundozezibalokukubanamandlaokuphathaokanyeukwazingokupheleleyoamagamaasetyenziswakwizifundozezibaloezibanamagamaathiasetyenziswengendlelaeyahlukileyokweyaziwayo,njengala:incwadienye,ookrebeababini,iibhlokozethawaezilishumielinethoba,asebenzanjengamagamaaziziphawulikubomibemihlangemihla.Kodwa,ajikaabezizibizokwizintoezisetyenziswayokwizifundozezibalo,njengokubazibemnqakathi,zibengoonombiniokanyeinanielingenakwahlulwa.
NgokutshokukaStrevens(1976:58),xaumfundiwezifundozenzululwaziethethaulwimiolungekalungiselwaiinjongozokufundisa,ukufundakwakhengolwimilwesiNgesikuquletheiingxakiezongezelelweyoekwazininasekuqon-deni.Akakwaziukuguqulelakulwimilwakhelokuqalaukusombululaintandabuzoanayo(Clarke,1991:5).EzinyezeencwadiezithezaphononongwakuphandongemfundoyamabangaaphantsizibonakalisaubukhulubokufundisangolwimilwenkobekubafundikusetyenziswaulwimilwesiNgesiukubala.KwacacaukubaxaabafundibebuzwaimibuzongolwimilwesiNgesiimpenduloayidibaninalentoibuzwayofuthiayinikintsingiselo,ibonakalisaukungawuqondiumbuzookanyeukubanakoukuphendulangolwimilwesiNgesi.UMamlanoMaterubathixalombuzomnyeubuzwangesiSwahili,kwimekoyaseTanzania,abafundibaphen-dulangendlelaechanekileyonenikaintsingiselo(Qorro,1999).URoy-CampbellnoQorro(1997)noQorro(1999:95)babhalabathi,ukuyakwiipesentiezingama-95zabafundibemfundoyamabangaaphakamileyo,abakwaziukufundanokub-halaiincwadiezibhalwengolwimilwesiNgesinangonabencedwangootitshala.AbaphandieTanzaniabayavumelanabathiimfundoyamabangaaphakamileyoeTanzaniaisekelwephezukolwazioluxhomekekeencwadini.
UQorro(1992:92)uthi,ukungakwazikwabafundiukufundakubonakalakakhuluekubhalenikwimfundoyenqanabaeliphakamileyo.Ubhalaathiloontoidalwakukubaisilabhasiigxininisakakhuluekusetyenziswenikwesimosegramangaphandlekokusebenzisaindlelaolusetyenziswangayoulwimikuqhakam-shelwano.UQorro(1992:92)uthiezikolwenizaseTanzania,ootitshalababhalaokokusencwadinikunjalobazeabafundibabhaleencwadiniendaweniyoku-basebenzisakumsebenziobenzabacingebanziaphobanokubhalangezintoaba-zaziyo.Uthiphantsikweemekoezinjaloabafundiabanayoinzululwaziyolwimienikaumdlabafumanekunzimaukusukakwizikhokeloabazinikiweyo.
UMartin-Jones(1995:90)uthi,izintoezidalakukhethweukusetyenziswakolwimioluthileokanyeiilwimiezimbiningaxeshanyeeklasinizimbaxaukubazingamiselwangabasekibemithethoekumiselwekuyoulwimilokufundisa.Uthiuphandoobelusandulaukwenziwa(Arthur1996),lunikeingqaleloyemekoyaseklasiniaphoindlelayokusetyenziswakweelwimiezimbiniekulawuleniiklasiinegalelokumsebenziwonxibelelwanoowenziwangootitshalanabafundiezikla-siniaphokusetyenziswaiilwimiezimbiniukufundisa(1995:90).
Okokuthethaukubaootitshalabasebenzisaiilwimiezimbininjengendlelayokunxibelelananabafundi.Olwamuluvongalombaluthiokuakuqinisekisiukubalukhonaulwimiolwaziwangokupheleleyongabafundi,phantsikwemeko
PRAESA – Occasional Papers No. 2720 21Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
enjalo,kuba,xabethibesamameleulwimilokuqalaolungomelelangangokugqi-beleleyokusetyenzisweulwimiolulumbingaxeshalinyekubakhoimpixwano.Impixwanolekokwamukubonaidalwakukubainkoleloyamyokufundaulwimiithixakuthethwangolwimiolulumbiubaniuqalaakhangeleintsingiselongol-wimilwenkobengaphambikokubaaqondengokupheleleyoukubakuthethwangantoni.Lenkoleloindenzandicingeukubaabafundiabakweziklasibafundangalendlelainye.Ndiwubonaingumsebenziongekholulakubandikholelwaekuthinibathathaixesha(abafundi)befunaintsingiselontoleyoibenzaban-gomelelinakoluphinaulwimi.
U-Auer(1995)uthiootitshalasolokobebhenelaekusetyenziswenikweel-wimiezimbiningaxeshanyeekuzameniukulawulaunxibelelwanoeklasini.Bakwenzaokongelizamaukwahlukanisaphakathikolwimilokufundisanoloku-lawulaiklasi.Abaphandiabajongenenokusetyenziswakweelwimiezimbiningaxeshanyeeklasini(codeswitching)banikeingqalelokwakhonabazabaya-manisaukusetyenziswakolwiminobugcisanendlelaabathandangayoabama-meli.NtoleyoenikwaifutheyindawonemoekusetyenziswakuyoulwimioloAuer(1995)).Loontokokwamukubonayenzakungabikholwimilusisigxinaolusetyenziswayokubaubaniuzakhelaokokulungeleyenangeloxeshaelawulwayimekoyaloondawoasukubaethethaekuyo.
Xakuthethwanje,abanyeootitshalabanikaingxeloethiabazisebenzisiiilwimiezimbiningaxeshanyeeklasinikubazingadalaukubhideka.Nangonakunjalo,ootitshalabazibonabenyanzelekileukusebenzisaukuguqulelaolunyeulwimikolunyeukuzebafundisengemfezekookobajongeukufundisa.U-Ar-thur(1994,1996and2001)uthi,ootitshalaawabaqwalaselabefundisakwiiklasizaseBotswanababesebenzaphantsikweemekozenkxalaboezaziphantsikox-inzelelolwesikolonolawulolokusetyenziswakolwimi.Okokukuthi,ukusety-enziswaokukhethekileyokolwimilwesiNgesieklasini,nokufundisangokukukonokubanolwaziekusebenziseniiilwimiezimbiningaxeshanyeStroud(2002:46)kwakungaqinisekisiukufumanaulwaziolupheleleyokubafundi.Okukwakusen-ziwakukubaakukhokuqinisekaukubaabafundibaphumanolwaziolupheleleyololwimingalunyekwezisetyenziswangaxeshanye.NgokukaArthur(2000),lendlelayokusetyenziswakweelwimiayizangeibenamiphumelailungileyokubaabafundibabengafundilulwimiluthile.Babefumanaucuntsuwolunyeulwimintoleyoyayidalaukubakungaphuhlinalunyekwezilwimizazisetyenziswa(Stroud2002:46).
UBamgbose(2000:88)ubonaukuba,indlelaabalubonangayoulwimiabantuluy-ayichaphazelaindlelaabayikhethangayoindlelayokusetyenziswakolwimi.Uhambisaathi“Abantuabaninzibafikeleleekwamkeleniintoyokubaimfundo“yenene”ingafun-yanwangolwimilwehlabathijikelelenjengolwimilwesiNgesi.Nembonoethiumnt-wanaangafumanantoxaenokuthikwimfundoyakheyamabangaokuqalaafumaneulwimilwakhelwenkobeiyaphikiswaluninzikubazaliabafundileyo.”
UStroud(2002)ucacisaathi,iinzamezokusebenzisaulwimilwenkobezitshabhiswazizixhobozokufundaezikumgangathoophantsi,uqeqeshool-
uncinanelwendlelazokufundisakusetyenziswaiilwimiezimbininjengeelwi-mizokufundisaneenkcubekoezingaphezukwesinye,nontlithwanophakathikwendimaedlalwangootitshala,iimfunozesikolonobubonababafundinootitshala.Zithathwenjengengcinganeyokufundanjengokokubhaliwekokuqulethweyikharityhulam.Ezizintozikhankanyiweyozenzaukubaulwimioluthathwanjengolonaluphezulukuloondawolubelolonalusety-enziswanjengolwimilokunikaimiyaleloimihlayonke.Ustroud(2002:46)uphawulaathi:
Intoyokubaukufundisakugxininisekwaqhelaniswanokusetyenziswakweelwimiezithathelwaphezulukangangokubabambalwaabafundiabaphumelelangoku-pheleleyoesisesinyesezizathuezibangelaukubalukhuninokubanokungaqondingokupheleleyokwendlelaekufundiswangayoeklasini;xaabafundibenganakoukunikaiimpenduloezingqalileyo,unxibelewanooluninzieklasiniluqubisananembonakaloyohlobooluthilelwesimo.
Lengxoxoingentlaibonisaukubalulekanokubalulekakolwimiekufundiseni.Ntoleyoithethaukubakubalulekileukufundisaabafundiulwimiolwayamenenemoleyoyezifundoabahlanganayokubaokokuyakwenzakubelulaukumela-nanezifundozabo.Ukufundisangolwimiolulumbiakwenzikubelulaukuqonda.Loontoithethaukubamakugxininisweukufundangolwimilwenkobeukuzeunxibelelwanophakathikwabafundi,ootitshalanokokufundiswayokuqondwengendlelaefanayo,ngootitshalanabafundi.
UmcholacholiweendabakwezemfundoweCape Argusubhalaathi(2003:6)“YiminyakaemithathuemvakokubaabafundibaseMzantsiAfrikabaphumaekugqibelenikuvavanyolwamazwengamazwengo1999,abakak-waziukwenzaizifundozabozezibalo.”Unikaingxeloethiiindidiezimbinizovavanyoziboniseukubaabantwanabethubasasokolaukuqondangoku-pheleleyoizifundozezibaloeziseqondwenielisezantsi.Uvavanyolokugqibelabelujoliswekubafundiabali-100abasukakwizikolozaseNtshonaKoloninolufumaniseukubaukubhidekakuqalekumabangaamathathuokuqalaesikolweni”.
Ngokombhaliweliphepha,uphandoolwenziweyiJointEducationTrustkunyakaka2001,aphoabafundibeGreyidiyesi-3bavavanywakusetyenziswauhlobooluthilelomsebenziekubaleni,ukuhlengahlengisa,ukudibanisaekutha-batheninasekuphindaphindeni.Eyonanqontsonqaeyafunyaniswayololuphandoyabakukubaulwazilwabanyeabafundiluphelelaekudibaniseniama-naniamabini.Ukwazikwabafundiukudibanisanokuthabathaamananikwehlangokukhawulezaxaamananiasetyenziswayoekhula”.
Ngokutshokwakheabafundibasokolangakumbixabedibanisaamananiekwakufunekaathwalweasiwekwelinyeicalanjengenaniu-100.Ngokwalombhali,iSebelezeMfundolizimiseleukwenzauvavanyoolubizwangokuba“luvavanyokuxilonga(diagnostictest)”ukulandelaindlelaabafundiabasebenzangayokweziGreyidi-3,6nakwa-9kwiminyakaelandelayo.
PRAESA – Occasional Papers No. 2722 2�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
2.2 Isiphetho Uninzilwababhaliabangentlanjengokosekucatshulwengumphandilubonisantonyeabavumelanangayonababhalaphezukwayo,ukubalulekakokwaziwangokupheleleyokolwimilwenkobengabafundinootitshalakwizifundongoku-banzi.Okokwenzaukubakubekhoisisekoekunokusetyenzelwakusoxakuthet-hwangokuphuhliswakolwimilwenkobe.Okunyeabakugxininisayokukubal-ulekakokuqondaukuba,ulwimiolulumbialunasisekeloxaulwimilwenkobelungaziwangokupheleleyo.
Ukwazinokuphuhlisangokupheleleyoulwimilwenkobekulombakuthethaukufundangalo,ukubhalanokuthikubekhoiincwadizeenkalozezifundoezib-halwengolulwimi,umzekeloukubhalwakwencwadiyezifundozezibaloenoku-setyenziswangabafundinotitshala.Okokwakuqwalaselwabanzikwisahlukoesilandelayonanjengokosinikaisakhiwosophandoesiqukaimvelaphinendawoekuqhutywekuyouphandonezizathuzoko.
�. Ukuqhutywa kophandoKwelibinzanalilandelayokuzakuthethwangendlelaekuqokelelwengayoulwaziukuzeoluphandolubeyimpumelelo.Okokuqukauhlobolophandoolusetyenzisiweyo,iindlelazokuqhubauphando,ulwimiolusetyenziswaesikol-weninolwimilokuqhubauphandokunyenenkquboyophando.
�.2 Uhlobo lophando olusetyenzisiweyoOluphandoluqhutywenjengophandolohlobo(qualitative)kubaluqwalaseleinkquboyabafundiekuzameniukuqondaizifundozabobanzingaphezulukwesiphumosophando.Lenkquboiqwalaselaubucukubhedeneenkcuka-chaezipheleleyongezintoezingqalileyo,CliffordGeertz(1973).Oluphandolohlobolubekauxinzelelokwindlelaabafundiababonangayoizintoekufundenikwabo,eyonanjongoiphambiliyingcacisoenzulunokuqondaizigigabanezehlozokufundakwimonganyeBabbienoMouton(2001:306).
Undoqokukuqondaukusetyenziswakolwimiekufundeninasekufundiseniizifundozezibalokwimoengqalileyoingekukoukuyijonganjekwingcingaen-genamgqaliselakwisifundoesi.Inkquboyophandolohloboamaxeshaamaninziinentelekelelokwindlelaoluqhutywangayo,imiphumelaikukwakhaiingcingaezingaqinisekiswangaezintshaneengcingangokubanziBabbienoMouton,(2001).Kulemeko,iindlelaekufundiswangazoeklasinizindlelaabafundangazoabafundiekumelwezondelwezibhalwephantsi.
Oluhlobolophandoluqinisekisaukubakuxoxwabanzingokuhlalutywakwengxelo.Oluhlobolophandoluzamaukubonisanokucacisaukubaulwimilusembindiniwokufundisakwezifundozezibalo,ntoleyoyenzaukubaoludidilophando(uphandolohlobo-qualitative)lubelolonalulungeleukusety-enziswa.
�.� Iindlela zokuqhuba uphando Iindlelazokuqhubauphandoibezeziqinisekisaukubaingxeloefunekayouku-phumelelisaoluphandoizakuphuma,ndlelaleyoiyakuthiiyicacisengokuphe-leleyoindimaedlalwalulwimiekufundeniizifundozezibalo.Ezindlelaziqinise-kisaukubaucacangokupheleleyoumbawokuzamaukufikelelangokupheleleyokwabafundi,kulwazilwezifundozezibalo.
Iindlelazophandoezisetyenzisiweyokwinkquboyokwenzauphandozikhet-hwekubazenzakubelulaukuphandanzulukungqalweencaminiyobunjanibeklasiyezifundozezibalongaphandlekophazamiseko.Okokuthethaukubaezindlelabeziqinisekisaukubaabafundibayayonwabelaindlelaabathebabanda-kanyekangayokoluphandokubaibingoyikisikwaphela,bebephendulaim-ibuzoebuziweyobecaciselweukubaizakuncedantoni.Bakonwabeleukufundaizifundozezibalongolwimilwenkobekungekhontoyenzaukubakubenzimakokobevunyelwaukubuzaimibuzo,baphakamiseolwabouluvolusetyenziswe
PRAESA – Occasional Papers No. 2724 2�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
ekwakhiwenikoluphando.Nangonaubaniengenakoukutshongokupheleleyoukubalendlelaisetyenzisiweyoyokuqhubauphandoyeyonayona,ukufumanaulwaziolufunwayo,bezikhonaizithintelokodwaubaniangafunaindlelaeyenyeyokumelananokoukuzeingxeloeqokelelweyoingafumanekiigwenxaxakusen-ziwauhlalutyo.
Ingxeloyaqokelelwangezindlelazilandelayonjengezixhobozokuphanda:i)Amaphepha-mbuzoamabini–elabafundinelootitshala.Udliwanondlebe
ngaphambinasemvakokubhalaiimvavanyozezifundozezibaloii)Ukubhalwakokuboniweyoeklasiningexeshakufundiswaeklasiniiii)Iimvavanyo
Kubhalwebanzingeendlelazokuqokelelauphandongezantsiaphokucuku-lwekwazekwacaciswaisihlokwanangasinyekwezizingentla.Iindidiezimbinizamaphepha-mbuzozakhiwanjengenyeyeendlelazokuqokelelaingxelo.Lamaphepha-mbuzoabhalwengesiXhosanolwimilwesiNgesi.Iphepha-mbuzoliquletheiimpenduloezingu,“ewe”no“hayi”neempenduloezivulelekileyoaphoootitshalanabafundikulindelekeukubabanikeingcacisoaphoifunekakhona(IsihlomeloAandB).Amaphepha-mbuzoakhethwanjengenyeindlelayokuqhubauphandoechazwengcononguGilesnabanyeabathi:iindlelaabalu-bonangayoulwimiabafundinootitshalalulinganiswengempumelelongokuse-benzisangqoamaphepha-mbuzokuqwalaselengqoukuvavanywakolwiminokukhethwakweelwimingabafundi,umzekelo,kwezilwimizimbiniluluphiulwimiolusetyenziselwainjongokwiimekoezithile,olukhethayoGiles(1983).
Ukulungiselelaiinjongozoluphandoiphepha-mbuzolizamaukufumanisaulwimiolunokuthilukhethwengabafundinjengolwimiabathandaukufundangaloizifundozezibalo.Okunyekukuba,ingabaabafundibanolwaziolunzulunolukhethekileyolwamagamaenzaingqiqonamagamaasetyenziswayoeku-fundiswenikwezifundozezibalo.Iphepha-mbuzolibanikeixeshalokucingabanziabafundingeempenduloabazinikayokungakokufunekebegqibezeleamaphe-phambuzongexeshalabo.
Iphepha-mbuzoelakhiweukuqokelelaingxelokootitshalabelunenjongoenyeukwenzaindlelayokuqhubauphandoibelula,ngokuthiootitshalaaba-zaliseamaphepha-mbuzobebesukakwizikoloezahlukeneyo.Loontoyenzeukubaamaphepha-mbuzoashiyweesikolweni,ajongwekunyenootitshalaabo,anduleukuphendulangexeshalakhe.Bekululaukushiyanokuqokelelaamaphe-pha-mbuzo,utitshalabebengekhophantsikoxinzelelolokubabawazalisengokonangoko.Iphepha-mbuzoliquletheimibuzoevulelekileyoaphoutitshalabeku-meleacaciseukubaukhethaluphiulwimilokufundisaizifundozezibaloanikenezizathuzakukhethileyo.Bekukhoimibuzoengo,“ewe”no“hayielandelwasisicelosokuzathuzaezompenduloazinikileyo.
Udliwanondlebeolwakhiwengendlelayokubhalaimibuzoengagqibekangalwasetyenziswanjengenyeyeendlelazokuqhubauphando(IsihlomeloAnoB).Ukubalulekakophandolohlobokuphandokukhokeleleekuthiniudliwanon-
dlebelubeyeyonandlelaisetyenziswayoukufumananokuphandisisaeyonangxelonolwaziolufihlakeleyonolungacingelekanga,kanyeolulwenzaukubauphandolubeyimpumelelo.Kulemekoinikaindlelaethileabathibabonengayoizintongokolwazinenkoleloyabobathathainxaxhebakuphandongokunxulumenenesifundoesikuphandwangaso.Ngokweenjongozoluphandoudliwanondlebeluncedaukuqinisekisaukubaasikhiemoyenixasithethangesifundosezibalokokosithethangezintoezingqalileyonezithengqokuso,sijongaukubalulekakokosikholelwakukokwesisifundo,singenengqoemxholweni.
UkusebenzisaudliwanondlebengokutshokukaFerreira(1988:213)ngoku-catshulwanguBabbienoMouton(2001:306),sesonasikrweqesibalulekileyo,ekuzameniukufumanaolonalwazinentsingiseloeyimfihlonjengasekufundis-wenikwesifundosezibalo.Udliwanondlebeluncedeumphandiukubaabenol-wazilweentsingiselozengxeloayinikwengabobathatheinxaxhebakoluphandonokuthiabuzeimibuzoengachithangaxeshaxakukhontoithileengaqondaka-langa.Iimpenduloezingangqalangaesihlokwenizihlalutywengokuthikwakhi-weimibuzoecuthaukungangqalimbuzweniokanyesihlokwenikuzekuphumeiimpenduloezingqalileyo.
Ixeshalokudlanaindlebenabafundilicelwekutitshalawezifundozezibalo.Abafundiabathibathathainxaxhebakoluphandobabethathelwaecaleninga-phandlekweklasi.Bebesiwamhlawumbiegumbinilootitshalaokanyebathathwengexeshalokudlala(ukubethakwentsimbiyokuqalamayelanecalaemvakwen-tsimbiyeshumi).Ngexeshakusenziwaudliwanondlebekunyenaboutitshalaebeqhubaneklasingokuthienzeizilungisozomsebenziwasekhayaabedlangoku-wunikezelangosukuolwandulelaololodliwanondlebe.Ukusebenzisananotitshalakuqinisekiseukuhambakakuhlekwezintokuqukaukucwangcisaumsebenzingendlelaeyenzaukubaabafundibakudliwanondlebebangaphoswantointsha.
Emvakodliwanondlebelokuqalakwabhalwauvavanyokwizifundozezi-balo.Ntoleyoyakhokelelakudliwanondlebelwesibini.Oluudliwanondlebelwalujoliseekufumaneniukubaindlelaabafundiabacingangayongokufundiswaizifundozezibalongolwimilwabolwenkobeijikilenaemvakokubhalauvavanyongolwimilwenkobe.Okubekuzamaukuqinisekisaukubaabafundibacingabanzingeempenduloabazinikayo.
3.2.1 Ukubhalwa kokuboniweyo (iinowuthsi)Ukuqwalaselaokokufundiswayonokufundwayongexeshakufundiswaizifundozezibalongenjongoyokuzibonelaokokwenzekaeklasini:
i) Ulwimilokufundanokufundisa.ii) Indlelaabazakuthathangayoizifundozezibalokulwimiezifundiswa
ngalo,iii)Ubungakananibokuqondangokupheleleyoamagamaenzaingqiqo
afundiswaeklasininolwimilokufundisangenjongoyokukhuphelaulwazi.
PRAESA – Occasional Papers No. 2726 2�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
Eyonantoinzimayayikubangumntuwangaphandlengexeshaumphandiaham-belaiiklasingethubaesajongaindlelaekuqhutywangayoeziklasini.Kwiintsukuzokuqalakwakululaukugcinaisihlalosomhambinombukelikodwasalahlekaethubeni.Konkeokuqatshelweyongethubakuhanjelwaeziklasikwabhalwaphantsiukuncedakuzokubalulaukunikaingxeloepheleleyoyengxeloeqokele-lweyongexeshalohlalutyo.Umcamangowokubhalaphantsiokokuqaphelekayoyayikukubonaukubakukhoubudlelwaneobubonakalayophakathikokokunikwanjengeempendulonabafundingethubalodliwanondlebenokokuve-layongethubakufundwaeklasini.
3.2.2 IimvamvanyoIimvavanyobezisetyenziswanjengenyeindlelayokuqhubauphandonokuqokelelangohlobolokubaiziphumoziyakuphendulaumbuzowokubaingabaabafundibangaqhubangconokwizifundozezibaloxabenokufundiswangolwimilwabolwenkobe.Iimvavanyozasetyenziselwaukufumanaukubaing-abaabafundibangawaqondangokupheleleyoamagamaenzaingqiqoxabewa-fundiswabewabhalangolwimilwabolwenkobe.
Ngaphambikokubakwakhiweiimvavanyoabafundibafundiswalamagamaenzaingqiqongolwimilwabolwenkobe(isiXhosa)nangolwimiolulumbi(ulwimilwesiNgesi).ImisetyenzanayaseklasiniebalungiselelauvavanyoyenziwangesiXhosa.IimvavanyozakhiwangoncedolikatitshalawezifundozezibalowakwaGreyidi7kwisikoloesiyindawoyophando.Amanqakuafunyenweyongabafundikoluvavanyoawanafutheekuhlalutyenioluphandonanjengokoinjongoibikukubonaindlelaabazakuqhubangayoxabefundiswebazabava-vanywangolwimilwabolwenkobe.Injongoyoluvavanyoibikukuqwalaselaukubaabafundibaqondabakhuphelengconookobakufundisiweyo,xakusety-enziswaulwimilwaboekufundeninasekubhalenixakusetyenziswaulwimilwabolwenkobe.
3.2.3 Ulwimi olusetyenzisiweyo ukuqhuba uphandoKubalulekileukwenzaamagqabantshintshingolwimiolusetyenziswaesikolweningaphambikokuthethangolwimiolusetyenziswekuphando.Okokwakwenzaukubaubaniabenomfanekisongqondweniwemibaehambelananolwimikwesisikolo.
3.2.4 Ulwimi olusetyenziswa esikolweniUwimiolusetyenziswangumntuwonkekwesisikololulwimilwesiXhosa.UlwimilwesiNgesilusetyeziswanjengolwimilokufundisaizifundonoku-lawulaisikolo.OotitshalanabafundibasebenzisaulwimilwesiXhosaixeshaelininzixabecacisaokobakufundisayo,xabencokolanaxabeyalelaabafundingokuthile.IsiXhosasisetyenziswaekudlaleni,ekuncedeniabafundibaqonde
banzingezifundozabonaxabexoxangemibaabafundiswangayoesikolwenixabesebenzabengamaqelana.
Amaphephambuzoayilweaziindidiezahlukeneyoezimbini.Udidilokuqala(IsihlomeloA)lwephepha-mbuzolunikweabafundiphambikokubababhaleuvavanyolwezifundozezibalongolwimilwesiXhosa.Elesibiniiphepha-mbuzolinikweabafundiemvakokubhalaiimvavanyo(IsihlomeloB).
Amaphepha-mbuzoebezintlantlombini.Bekukhoelolilungiselelweaba-fundi(IsihlomeloA)nelolilungiselelweutitshalaibelelikatitshalaofundisaizi-fundozezibalokwisikoloesisetyenziswenjengendawoyophando.Amaphepha-mbuzoabhalwengolwimiolulumbinolwimilwesiXhosa.Unobangelawokuibikukunikaithubakubathathinxaxhebakoluphandoukubababenenkululekoyokukhethaulwimiabakholwalulo.
Abafundinootitshalabanikweithubalokusebenzisanaluphinaulwimiabazivabekholwalulo.BebekhethaukusebenzisaisiXhosaokanyeulwimiolulumbi.UmphandiyenauyihlelengolwimilwesiXhosaimibuzokodwaem-inyeyayobekunyanzelekaukubaootitshalabayibuzengolwimilwesiNgesi,kubamhlawumbikukholoontoingacacangakubo.Kubafundibekukhangelekakum-nandikubabanikweithubalokubabasebenziseulwimiabazivabekhululekilekulonabaluqondakakuhle.Kubafundiabalithobaekubanjweudliwanondlebenabo,bonkebakhetheukubakusetyenzisweulwimilwabolwenkobe,isiXhosa.UkusetyenziswakwesiXhosakuqinisekiseukubaiimpenduloezinikwangaba-fundizingqalileaziphenduliecalenikombuzo.
Lenkquboiqinisekiseokokutshiwongabenzeuphandokumbaonjengalo,abanjengoMlamanoMateru(1978)ukubaabafundibamabangaaphantsibayaesikolwenibenolwazilolwimilwabolwenkobeabalufundengaphambikokubabaqaleisikolo.Ngokokexabelugcinileulwimilwabolwenkobengokuthibaluse-benziseluphuhlelufikeleleekuthinibalwazingokupheleleyokuqukanokuqondabanziamagamaenzaingqiqontoleyoibenzababengconoekwazininasekuphu-meleleniumsebenziwabowesikoloukuyakumabangaemfundoephakamileyo.Kungenxayesosizathuukubaabafundibevunyelweukubabasebenziseulwimilwabolwenkobeukuzebakwaziukucacisabanziokobakucingayo.
Ukufundangolwimiolulumbikuqukaukukwaziukuvangendlelayengqiqoezikileyongokupheleleyonentsingiseloyamagamakwiimekozeemveliez-ingqongeulwimi,ngokokeabafundibafumanakunzimaukumelananolwimiolwahlukileyo,olutshanolulumbi,nanjegokolungafumanekikwiindawoaba-sukakuzo,bengakhulelangakulo.Kusukelakwezingcingazingentlaukwakhaamaphepha-mbuzongolwimilwenkobelwabafundiGardner(2001).
Ukukhethwakukatitshalakwaphenjelelwakukubaengutitshalaofundisaizi-fundozezibalo.Okunyekubangelwekukufumanisaukubaufundisaiiklasiezim-binizakwaGreyidi7(uGreyidi7AnoB).Enyekweziklasiinolwaziolomele-leyolwezifundozezibalongelixaenyeinolwaziolubuthathaka(olungomelelan-ga).Lombaunikeumtsalanewokuzamaukufumanisaukubazinokubaziyin-toniizizathuezenzaukubakubekhoumsantsaongakaphakathikwabafundi
PRAESA – Occasional Papers No. 272� 29Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
beziklasizimbini,nangonaloingenguwoumbuzowophandokodwaukuwunikaingqalelolombakungenzekaukubakungayimpenduloyeminyeimibuzo.
3.2.5 Inkqubo yophandoUphandolwaqhubekaemvakokubaneendibanonenqununuyesikolo.Akubanomdlaluphandooluwadlanaindlebenotitshalawezifundozezibalo.Emvakokoumphandiwabandakanywaentlanganisweni.Kwagqitywakuyoubungaka-nanibexeshaelinikwaumphandiukufezekisaoluphando.Samiselaiintlangan-isozokubaoluphandoluzakuqhutywanjani,luzakuthathaiintsukuezingaphingeveki,amaxeshaokubonananootitshalamayelaneziphumozesifundososukungalunye,iiklasiezizakuchaphazelekakoluphando,inanilabafundielizakutha-thainxaxheba,ootitshalaabazakuthathainxaxheba,nokubauphandooluluzakusincedanjaniisikolokwizifundozezibalo.
ElonaxeshalililolokungenaeziklasiningenjongoyokubanodliwanondlebenabafundibakwaGreyidi7Ano7B,bekungexeshalesikolongexeshakufundis-waizifundozezibalo.
Ngexeshalokuqwalaselaindlelaabafundanabafundiswangayoabafundi,abafundiababebonakalisaulwazinokuqondaizifundozezibalobabebhalwaphantsiukulungiselelaukucelaukubababambeudliwanondlebenomphandingexeshaelikhethekileyokubo.Abafundiababebonakalisaingxakikwezizifundonabobabhalwaphantsikwangenjongoeseyibhalwengentla.Imibuzoababezakuyibuzwayayiyezamaukufumanisaukuba:
i) Ingabazintoziniezibangelaukugqwesaokanyeukusokolakwaboeku-fundeniizifundozezibalo.
ii) Ingabababeziqondakusininaizizathuezikhokelelakwindlelaabase-benzangayo.
iii)Emvakwalemibuzokuzakuhlalutywaiimpendulozizezinikeinkcazeloephuhlileyoyokokutshiwongabafundi.
3.2.6 Inani labafundi ababhala uvavanyoKubalulekileukuqaphelaukubaabafundiabangamashumiamathathubabhalaiimvavanyo.Loontoithethaukubaewonkeamaphephaekwakumeleukubaaqwalaselweangamashumiamathandathu.Umgaqoowamiselwaukukhethaabafundiwahlulwawazizintluezintathu:
Abafundiabaqondakancincingezifundozezibalongokutshokweziphumozovavanyolwangaphambilieklasiniizihlandlongezihlandlo,abafundiabaqondanjenabobazamelaukuphumelelaiimvavanyokunyenabobaphumelelaemagqa-bini.Babhalaiimvavanyongolwimilwenkobe(isiXhosa)nolwimiolulumbi(ulwimilwesiNgesi),ntoleyoyenzaukubaamaphephaekuzakujongwananawoabengamashumiamathandathu.Imiphumelanohlalutyolweziphumokuxoxwangalokwizahlukoezilandelaesi.
3.2.7 Indlela yokukhetha abafundiUkuzelufezekeoluphandokusetyenzisweiiklasiezimbinizeGreyidiyesi-7,u7Ano7B.Inanilabafundibedibenengama-97.AbafundibonabakhethwakubabengabafundibakwaGreyidi7kwesisikolo.Bayebakhethwangokwama-bakalaokuqondaizifundozezibalo.Ukuzekwahlulweabafundibabengamaqelaachaziweyongentla,kwasetyenziswaiziphumozovavanyoolwenziwaeklasiniizihlandloezibiningaphambikophando.Okukuyekwakhokelelaekubohlulenibabengamaqelaamathathu:
i) Abobaziqondangokubalaseleyoizifundozezibalo,ii) Abobaphakathiiii)Nabobafumanakunzimaukufikelelakwinqanabaelithilelokuphumelela
iimvavanyo.Injongoyokubahlulahlulayayikukufumanisaiingxakiabajamelananazoukubazahlukanjani(ukubabanakoukuzicacisa).
Ezimvavanyozabhalwaemvakwezifundoezithandathuezondelwayoukubazifundiswanjaniyayeabafundibaqondanjaniokobakufundiswayo.Kwasetyenziswaimisetyenzanayaseklasininjengephephaleemvavanyozabafundi.Ezimvavanyozabhalwangeminiezahlukeneyo.UvavanyoolwabhalwalungolwimilwenkobelwabhalwangoLwesibini,lwazaolukulwimiolulumbilwabhalwangoLwesithathu.Igumbiekwakubhalelwakulolalilungisweecaleniaphobonkeabafundiababezakubhalabafumanaithubalokubabodwa.Iimvavanyozazizamaukuncedaukuphen-dulaumbuzowophandokungekhomanqakuahlanganiswenalo.
Lomzamowezimvavanyowawuzamaukujongaukubauzakuphendulakanaumbuzoothi,ingabaabafundibaziphumelelelangconoizifundozezibaloxabefundiswangolwimilwabolwenkobe(isiXhosa).Ukuphendulalombuzokwa-setyenziswalamanqanabanjengamanqwanqwaokwakhainkquboyophando:
Inqwanqwalokuqala:Kuqalwengokondelaokanyekwaqwalaselwaindlelaaba-fundanabafundiswangayoizifundozezibalo,kwazakwabhalwaiinowuthsi.
Inqwanqwalesibini:Ukufundisaabafundiisifundosezibalongolwimilwenkobe.(Isifundoesibasibhalanjengovavanyoesekuthethwengalongentla)Inqwanqwalesithathu:Kwabanjwaudliwanondlebelwabafundiabalithobakwazekwazaliswaokanyekwaphendulwaamaphephambuzongabafundikunyenotitshala.Inqwanqwalesine:Uvavanyoolwalungeelwimiezimbini(isiXhosanolwimiolulumbi)lwasetyenziswa.
Kubalulekileukuqaphelaukubaizihlandloezibininabafundi.Olokuqalalwabanjwakunyenabophambikweemvavanyoolunyeemvakweemvavanyo.Isizathuyayikufumanisaukuba:
Ingabaabafundibasenegcingaefanayonaemvakokubhalauvavanyongolwimilwenkobe,(nanjengokoabanyebabobabengakholelwaekufundeninasekubhaleniuvavanyongolwimilwenkobe).
PRAESA – Occasional Papers No. 27�0 �1Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
Okwesibiniibikukufumanisaukuba:IngababazibonabenokuziqondangcononaizifundozezibaloemvakokubhalauvavanyongolwimilwesiXhosa(nokufundiswangolwimilwesiXhosa).
Omnyeumbuzoinkquboleyophandoeyazamaukuyiphandayayizindlelaabathibazisebenziseootitshalaxaabafundibangaqondikakuhlexakufundiswaizi-fundozezibaloamagamaenzaingqiqoengaqondwangokupheleleyongabafun-di.Imizamoyokujongalombangokunzulu,yakhokelelaekuthinikuqwalaselweimirhibaethiivelenjengempendulokulombuzo.
Ekuqwalaseleniindlelayokufundaesetyenziswaeklasiniokukulandelayokwajongwa:
Kwizikoloezininziindlelayokufundisaeklasiniixeshaelininziisezandlenizikatitshalayakhelweekufundeningokukhuphelaincwadiinjalookanyeukufundangentlokokungekhokuqondaokokufundiswayo,kusetyenziswaimizekeloembalwanokusebenzisakakhuluulwimilwedolophu.Ngokoke,zimbalwaizifundoezibandakanyaabafundikakhulungenxayokubasolokoingutitshalaosezintanjeniengabanikinxaxheba.Kubonakalangathilentoifananaleyokubakwiiklasiezininziutitshalauzamaukusebenzisaulwimilwenkobelwabafundinjengolwimilokufundisa,olusekelwengokumandlakwimfundoesisekosayosisimbi(isisekosamaNgesi).Okukubonakalakuyindlelaethileyokufundisanasesikolweningenxayembopheleloezithileezinjengokungabikhokwendawoeyaneleyo,indlelaengayondelelaniyoyokuqeqeshaootitshalanokungabikhokwezixhobozokufundazokufundisaezaneleyonezifanelekileyo.
Indlelayokufundisakuleklasiyeyokubautitshalaudlalaindimayokubangulowoukhuphelaulwaziakukholunxibelelwanolubhekephinabafundi.Ulwazilubonakalalusekelwekokokwaziwanguyekuphela.Izifundozon-ganyelwangutitshalaabafundibathathainxaxhebaencincikakhulu,hayingokupheleleyo.Indlelaabathathainxaxhebangayokukuphendulaimibuzoabayibuziweyongexeshaafundisangaloutitshala.Kumathubaamaninziulwaziabezanaloesikolweniabafundialuvavanywaluqukwenokobaku-fundiswayonangonabesizanolwazioluninzimayelananezifundoezifundis-wayo.
Abafundiabazangekhebavavanywengolwimilwabolwenkobe(isiXhosa)nangonawonkeumntuesebenzisalonaamaxeshaamaninzikuqukanokufun-disa.IsiXhosasisetyenziselwaukucacisaokokufunekakucacisiwengutitshalaxaefundisa,ingakumbiaphoakwaziukucacisakhona.Kubakwezinyeiindawongexeshalesifundobekusetyenziswaulwimiolulumbikubautitshalaen-gomelelangakangakoekusebenziseniulwimilwenkobe.Utitshalawezifundozezibaloubonakalanjengomntuocingaukubakukhoimfunekoyokuvavanyaabafundingolwimiabazivabeqinisekilexabelusebenzisa.Ingxakikatitshalaxakufikwakwizifundozezibalo,akawaziyenakuqalaamagamaenzaingqiqongolwimilwenkobelwakhenabafundi.
Loontoyenzaukubaafundisengolwimilwenkobekubafundikodwaamagamaenzaingqiqoabekulwimiolulumbi.UthiuStroud(2002:46)ngalomba:
Umbawokubaukufundisakugudlekakhuluukusetyenziswakolwimilwesixeko(kuxutyweulwimiolusetyenziswayokunyenezinyeiilwimikwisivakalisiesinye)okanyeisixekokangangokubakubenzimakubafundiukufikelelangokuphele-leyoekuqondeninzuluamagamaenzaingqiqo,ngomnyewonobangelabokubakubekhoindlelaenyeengumgcawempukuesetyenziswayo,xakufundiswaizi-fundozezibalo;aphoabafundibangakwazikuphendulakhonangendlelaeyenzaingqiqonefanelekileyo,unxibelelwanooluninzieklasinilwenzekangokufanayongendlelaethileefananommiselookanyeisithethesokufundisaezizifundo.
Oluqwalaselolufananolwenziwekwiiklasiaphoulwimilwenkobekubafundilusetyenziswangendlelaebenzabangakwaziukulisebenzisa.Ngendlelaethi;abafundibayohlukananolwazilolwimilwabokubabefundiswangolwimiolulumbi,lwimiolobangaluqondingokupheleleyo.
Xautitshalaecacisangolwimilwenkobekubafundiuthathaukubabafundibayaqondakantiakunjalokubaamagamaenzaingqiqoahlalaekulwimiolulumbintoleyoibenzabangaqondingokupheleleyonangonaisivakalisisikulwimilwabolwenkobe,ngaphandlekwegamaelenzaingqiqo.Iindlelazokuqhubauphandoezisetyenzisiweyokwesisahlukoziluncedoukugcinauphandongokohloboolululokubazilwenzaluqonde,luhlaleko-kumelekuphumeekuphelenikophandonokobekujoliswekuko.Ezindlelazokuqhubauphandozizamaukunikaumkhombandlelamayelanophandoolulandelayo.
3.2.8 Amaphepha mbuzoIindidiezimbinizamaphephambuzozasetyenziswa.Elokuqalalazaliswangaba-fundiphambikophandozeelesibinilazaliswaemvakophando.ElokuqalalalibuzaokucingwangabafundingokufundaizibalokusetyenziswaisXhosakunyenezizathuzokubabaqhubengohloboabaqhubangalokwizibalo.Abanyebabafundiba-kuthakazelelaukufundaizibalongesiXhosakodwabenemibuzo.OkukulandelayozizintoezavelakwiphephambuzoeliphambikokobhalwakovavanyolweisXhosa.
3.2.9 IsiNgesi lulwimi lwezoqoqoshoAbafundibahlanganisaulwimilokufundaizibalokunyenolwimiloshishinonoqoqosho.Bavezaukubaxaubaniesebenzakumabonakudeokanyeekham-paninikumeleabenolwazioluphangaleleyolwesiNgesi.Okuhlangenenokululwimioluthethwaphesheyakwezilwandle.XaubaniefunaukuyaphesheyakwezilwandlekumeleathetheulwimilwesiNgesi.KwiindawozemisebenziezininziabantubathethaiilwimiezahlukeneyontoleyoicacisaukubakufunekababenolwazilwesiNgesi.Okukucacisamhlopheukubaabafundibabonaulwimilonxibelelwanonolwimilokufundaizibalonjengombaomnye.
PRAESA – Occasional Papers No. 27�2 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
3.2.10 Ubunzima obunokubakho xa befunda ngesiXhosa
Abafundibaphakamisaumbawobunzimaobunokuvelaxakunokusety-enziswaisiXhosanjengolwimilokufundaizibalo.Izintoababezivezazezi:
• Ulwimiokubhalwengaloiincwadi• Ulwimilokubhalauvavanyonemisebenziyaseklasini
NangonabavezaubunzimabokuqondaulwimiolubhaleiincwadizezibalobabonakungelulaukufundangesiXhosakbabesithiiincwadizezifundozezibalozibhalwengolwimilwesiNgesizangebaziboneezibhalwengesiXhosa.Ngokwa-boukubonakunganzimaukusukaekufundeniiincwadiezikulwimilwesiNgesibayekwezibhalwengesiXhosa.Kubaloontozangebayibonaisenzeka.Bathathaukubakunganzima.
OkwesibinixaulwimilokubhalauvavanyonemisebenzieyenziwaeklasiniisisiNgesi,akukhomfunekoyokubakufundwengesiXhosa.UkubaiincwadizibhalwengolwimilwesiNgesimasekuqhutywanokufundangesiNgesi.
EzimpendulozivelakwiphephambuzolabafundilakhokelelaekubhaleniuvavanyongesiXhosa.InjongoyokubhalauvavanyongesiXhosaibikukubon-isaabafundiukubaxaulwimilwesiNgesilunakoukusetyenziswaekubhaleninesiXhosangokunjalosinako.EmvakokubafundisaithimethileabayenzengolwimilwesiNgesiabafundiaphokufundiswangamaqhezu,“fractions”abafundibaqalaukuqondaukubaiimpendulozabokwiphephambuzolokuqalabezingachanekangangokupheleleyo.OkukuvelakwimibaevelakwiphephambuzolesibinielisemvakokubhaluvavanyongesiXhosa.Imibaevelayoyile:
• Ukuqondaimibuzongokupheleleyo• Ukubanakoukubuzaimibuzo
Kungalulaukuqondaimibuzongokupheleleyoxaabafundibefundange-siXhosakubabangaqondanzulungaphambikokunikaiimpendulo.Yaye,kungalulaukuqondaamagamaenzaingqiqo,iziyalelinezihlanganisiezithizibeyingxakiamaxeshaamaninzikubaabaqinisekingokubakufunwantonikanye.Okukuthethaukubaabafundibasenokungabinangxakiyezifundozezibalokokoulwimiolusembindinikwezizifundo.OkwesibiniabafundibaqaphelaukubakubalulaukubuzaimibuzoxabefundiswangesiXhosa.IsizathusokokukubabayangokucacileyoingxakiyabofuthibeqinisekilengolwimilokuyiqondantoleyoingenzekiyoxabefundiswangesiNgesi.Amaxeshaabaziamaninziukubabayibuzenjaniingxakiyabongenxayokun-ganelikolwimilwaboolulumbi.
3.2.11 Ukufunda izifundo zezibalo ngolwimi lwesiXhosaUkubhidanisaintsingiseloyamagamaaziziyalelinezihlomelikwakhombisaukubaingxakiyabafundiayikhokumananiabandakanyekakwizifundozezibalo,kokokumagamaenzaingqiqo,izihlomelikunyenalawoaziziyaleli,umzekelo,find,investigate,njlnjlDeyi(2006).
Okwavelakwacacakukubakhokwemfunekoyokuqalangemibaechaphazelaulwimingaphambikokungenanzulukwizifundozezibalo.Okukunokwenzakubelulakubafundiukuqondangokupheleleyo.IngxakiyabokokwamukubonaayikhokwizifundozezibaloncakasanakokokulwimilokufundanokufundisaBagmbose(2000).
Okukuvezaumbuzoothikwenzekantonixaabafundibefundaiincwadizezifundozezibalomayelanolwimi.Okukwacaciswangabafundixabechazaubunzimaabahlangananaboxabezenzelaumsebenziwasekhaya.Ubunzimabuvelangenxayolwimiolusetyenzisiweyokwiincwadiabanazo.Azanelangakubhalwangolwimiolulumbikokoulwimioloalufikeleleki.Izizathuzokozintlantlombini:
OkokuqalaabafundibathethaisiXhosaekhayanasesikolwenizebafundenge-siXhosaamaxeshaamaninzi.IincwadiazilungiselelwangaabantuabathethaisiNgesinjengolwimiolulumbi,kokoabathethaulwimilwesiNgesinjengolwimilokuqala,
Okwesibini:izifundozezibalozinolwimilwenzululwaziyezibaloengenantoyokwenzanolwimikokoulwimiolusetyenziswakwizifundozezibaloStubbs(1980).Okukunefutheelibikwindlelaabaqhubangayoabafundieklasini.NgokukaStrevens(1976),Zevenbergen(2005),Orton(1992)babanoloyikolokungaziukubababuzentonikubabengaqinisekangangemibaabangayiqondi-yo.Okukwenzaukubaabafundibangakwaziukuphuhlisanoluphinaulwimikwizifundozezibalo.
Bayamanisaukungaqinisekikwabokwizifundozezibalonokungabikhokweencwadizezifundozezibalo.Ukubaubaniubambeimithethonefomulayokubalaesebenzisaukunkqaya,udeakwaziukubhalelaukupasangaphezukokuqondangokupheleleyoulwimiokusetyenzisiweyo.Okukubonakelekunefutheelibikubaxaumbuzoungaqondwangangokupheleleyokubanz-ima.Amaxeshaamaninziiyalityalwaloomithethozeloontoyenzekungabilulaukubalangokuchanekileyo.Okukunxulunyaniswanokusetyenziswakweelwimiezimbiningaxeshanyekufundiswa.Ngokwabafundiakuluaukumamelaiilwimiezimbiniubaniangaqinsekanganagzo.Ngokokukhoimfunekoyokomelezaolunyekweziilwimiingakumbiulwimilwenkobe.OkukwavelangexeshaabafundibephendulaamaphephambuzoasemvakokubhalauvavanyongesiXhosa,nalaphokwabakhoumahlukoomkhulukwiziphumozabo.
Amagamaenzaingqiqo,iziyalelinezihlomeliezabanokubhidaniswaokanyeukungabonwanjengamagamaanentoyokwenzanezifundozezibalo,akulethey-ibhuleilandelayo:
PRAESA – Occasional Papers No. 27�4 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
Igama Intsingiselo Intsingiselo eyanyaniswa negama ngaba-fundi
breadth ububanzi Nangona lingesosenzi okanye isiyaleli kwaba nzima kubafundi ukusebenzisa eli gama ekusombululeni izifundo zabo. Banye baliphambanisa nokuphefumla abanye abalazi kwaphela ukuba lithetha ukuthini de bakhunjuzwa ngefomula elisebenza kuyo.
calculate bala uland-ela imithetho yezifundo zezibalo
Eli gama xa lisetyenziswe lodwa, abafundi balihlan-ganisa nokusebenzisa ikhaltyhuleytha okanye ukubala ecaleni ze ubani anike impendulo kumbuzo lowo engabonisanga amanqanaba okubala.
change percentage
Oku akubacaceli abafundi ukuba kufunwa ntoni xa kunikwa lo myalelo
construct Eli gama layanyaniswa nokwakha nto leyo ingenanto yokwenza nezifundo zezibalo
determine Eli gama laba yingxaki enkulu ukucacisa intsingiselo epheleleyo kuba yayingaqondwa ngokupheleleyo nangalu phi na ulwimi. Akukho mfundi waziyo ukuba lithetha ukuthini nabaqashelayo batsho ecaleni.
diagonal Idayagonali, eli gama laba yindida njengoko kwaba nzima nakutitshala ukulicacisa. Ngaphandle kokunika inkcazelo yesiNgesi.
discuss Ukuxoxa kwabonwa njengento eyenzeka ngaphandle kweklasi yesifundo zezibalo, kuba abantu abaxoxayo kukho okuthile abangakuqondiyo.
estimate qikelela Kwaba nzima ukulicacisa eli gama kuba nangona lali-nokuqondakala lula nto eyalenza nzima ngakumbi ku-kuba kwizifundo zezibalo isiphumo kumele sichaneke ngokuthe ngqo. Xa ubani esithi qikelela uthetha ukuba akulandelwa mitheto yezifundo zezibalo nto leyi en-ganika isiphumo esingachanekanga.
factor (common factor)
Kwaba nzima ukuqonda ngokupheleleyo nagona kwakukho ukuqonda ukuba kuthethwa ngenani elinye-ukuba xa litheni
find fumana Eli gama abafundi balihlanganisa nokufumana into. Abazange bayiqonda intsingiselo kuba lingena lungqa-mano nezifundo zezibalo ngokutsho kwabo.
height Kwabakho ukungaqondi apha nanjengoko abafundi babengakwazi ukubona ukwahlukana kwentsingiselo ka “length”no “height” kokwabo ukucinga la magama abethetha into enye
investigate fumana
impendulo
Yayanyaniswa nokuphanda amatyala njengomcuphi
length Ubude baqondwa ngokupheleleyo kodwa xa kusety-enziswa ifomula
predict Abafundi badibanisa eli gama kunye nokuqashela into eza kwenzeka. Eyona kwakungelula ukuyenza kuku-bona indlela elisetyenziswa ngayo kwizifundo zezibalo kuba kwizibalo akukho kuqashela ubani imiqathango yezezibalo.
rectangle Abafundi baba nako ukuqonda intsingiselo kweli gama kodwa kwathatha ithuba ukuqonda ukuba uxande luhlangana phi nee-engile ezifunyanwa xa kuthethwa ngezifundo zezibalo.
reduce nciphisa ngokubala okanye tha-batha
Ukunciphisa akunanto yakwenza nezifundo zezibalo njengoko ukunciphisa okanye ukucutha kuhlanganiswa nezinye izinto ezingenanto yakwenza nokubala
sequence bala ngoku-lande-lelana
Zange kubekho mfundi ulaziyo eli gama ukuba lithetha ukuthini.
solve Eli gama libonise ukuba kwimo yezifundo zezibalo alinandawo kuba abafundi babanengxaki yokuliqonda. Liqheleke kakhulu kwimidlalo yoopopayi kamabon-akude apho kusoloko kukho umnqa ofuna isisombu-lulo.
square root Abafundi baba namanakani okuba kuthethwa ngo-phindaphindo kodwa akuqondakali kakuhle
width Nangona eli gama belisebenza xa bebala ukuba lithetha ntoni ngaphandle kwefomula nto leyo yadala ubunzima bokuqonda ngokupheleleyo
3.2.12 Okuboniswa ngala magama akwitheyibhule engentlaNanjengokubalamagamaeyintlanganiselayamagamaenza,ingqiqoiziyalelikunyenezihlanganisi,iingxakiezijongenenabafundiekufundeniizifundozezibaloziyint-langaniselayeengxakizolwimi.Okukuqukaulwimilokufundisa,ulwimilokubhalaiimviwonovavanyo,ulwimilweencwadinolwimilokwenzaingqiqoyokoku-fundiswa.Lamagamaabonisaiintsingiselookanyeiimekoathiasetyenziswekuzo.Ezininzikwezomekoazinantoyakwenzanezifundozezibalo.Loontoithethaukubakukhoimfunekoyokuwacacisalamagamaxakufundiswangokwemekoyezifundozezibalo.Ukusebenzisaulwaziabanaloabafundingalamagamakungasisisekosoku-fundisaiintsingiseloezikwimoyezifundozezibalongaphambikokufundisaindlelaasetyenziswangayokwizibalo.Kukhoimfunekoenkuluyokuthathaigamangalinyelicazululwelihlahlelwengokubanzikuvezwaiintsingiseloezingqamenenalo.Loontoithethaukubakukhoimfunekoemandlayokubandakanyaulwimikuqeqesholootitshala.Abafundibangenethubalokufundabanzingolwimiolubandakanyekakwizifundozezibalontoleyoingabenzabakwazi.
PRAESA – Occasional Papers No. 27�6 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
4. Unikezelo lwengxeloKwisahlukoesingaphambili,iindlelazokuqhubauphandonezizathuzokubakukhethwezonakuthethwebanzingazo.Injongoyomphandikwesisahlukoku-kunikezelangengxeloeqokelelweyongethubakuqhutywauphando.Ukufumanalengxeloumphandiusebenziseamaphephambuzo,ukuqwalaselaokwenzekaeklasininodliwanondlebe.Udliwanondlebebelungamacandeloamathatthu;okokuqalaludliwanondlebenabafundikunyenodliwanondlebenotitshalaofundisaaba-fundibeGreyidiyesi-7kwisikoloekuqhutywekusouphando,nabanyeootitshalaabafundisaizifundozezibalo.Inkcazeloepheleleyomalunganodliwanondlebekubhalwebanzingayokwizahlukoezilandelayo.Okokugqibelalenkcazeloiyeyahlalutywayaxoxwangokusekelwekwizihlokwanaezivelayokwiimpendulozabafundinootitshala.Iyantlukwanonokufanangokwezimvokuthethiwengazo:ezizibalulekilekubazichaphazelaimibaekuxoxwanekuphikiswanangayo.
Kwesisahluko,eyonanjongokukunikezelaingxeloevelangenxayokusety-enziswakweendidiezintathuzamaphephambuzo,udliwanondelebenoqwalaselolokwenzekaeklasini.Kubalulekileukuthethangamagingxigingxiahlangenenawoumphandikwinkquboyophandoekuthethwengayokwizahlukoezinga-phambili.Ekuvuleniesisahlukokubalulekileukunikainkcazeloyamagamaazakuthiasetyenziswenanjengokoukunikezelwakwengxelokuqhubeka.Amagamalawoneentsingiselozawoasetyenziswekakhulukwisahlukofuthiasimagamaavamekusetyenziswakulwimilokuqalakungokokubalulekileukuwanikezelananjgokoolunikezelongengxeloluchaphazelawonakakhulu.
Lamagamaamengoluhlobo:izifundozezibalo–mathematicsukuqondangokupheleleyo–gainmeaningfulunderstandingukufikelelangokupheleleyo–accessinkquboyongenelelo–interventionprogrammeamagamaenzaingqiqo–conceptsimpixwano–contradictioningxubakaxaka–complications/complexitiesgxila/gxininisa–focusqwalasela/ondela–observeuqwalaselo–observationngqamene–relevantukunkqaya/ukubambangentloko–rotelearningulwimilokufundisaizifundo–languageoflearningandteaching
Ingxeloesuselwekwiphephambuzolokuqalalunikezelwengokubonakalisaizi-hlokwanaezibalulekileyoezivelayo.Incedanokuthikufunyansweukubangababacingantoniabafundiabafundiswangazoneelwimiabazisebenzisaekhaya
nasekudlaleni.Iimpendulozelophephambuzondicingelaukubazakunikaindlelaecacileyoyenzululwaziyamagamaenzaingqiqoabafundiabezanawo.Iimpendulozabafundiziyakuhlalutywa.Ingxeloeqokelelwengephephambuzolesibiniiyakuphathwangohloboolunyekubaisetyenziselwaukuzamaukufu-manisaukubaabafundibanakona,nokuthibakhethaukufundiswa(ukufundanokubhala)ngolwimilwabolokuqalakusinina.Indlelaabalubonangayoulwimiabafundimayelanolwimilokufundanokufundisakuyakuthethwangalo.
Indlelaeqokelelweyongoqwalaseloinikaingxelolwenzululwaziyokufun-disaeklasiniyezifundozezibalo:Utitshalaungabausebenzisawaphiamaceboukukhuphelaulwazikubafundi,ngawaphiamagamaenzaingqiqoathiajon-ganenawo,ingabaabafundibayakwaziukuwaqondanzulunangokupheleleyoamagamaenzaingqiqongolwimiolulumbi,ukubaakukhonjalongawaphiamacebookungenelelaabawasebenzisayoukwenzaimekoyokufundaingabinzi-makakhuluokanyeukuqinisekisaukubaabafundibayaqonda.
Okokugqibela,esisahlukosiyakunikezelangemiphumelayamaphepham-buzokatishalawakwaGreyidi7osukakwisizasophandonabanyeootitshalaabasukakwiindawoezahlukeneyo.Lomsetyenzanaunenjongoekukuzamauku-qondaukubaamaceboasetyenziswayoekufundiseneendlelaabazibonangayoizintoeziphathelenenolwimiluqinisekisanjaniukubakufundwakufundiswengendlelaeyiyo(eyenzaukubaabafundibabenokuqondangokupheleleyoizi-fundozezibalo).
KubalulekileukukhankanyaukubaabafundinootitshalangokufanayobebenelungelolokukhethaukuphendulangololwimibathandaukulusebenzisaphakathikwesiXhosanolwimilwesiNgesi.Inanilootitshalanelabafundiabase-benziseisiXhosaukuphendulaamaphephambuzonodliwanondlebengolwimilwesiXhosazakuthelekiswanenanilabobaphendulengolwimilwesiNgesi.Ukuthelekisalamaphephakuyakuncedaukusichazelaukubanangonaootit-shalabefundisangolwimioluthileeklasinizebasebenzisaolunyekwezinyeiimeko.Loontoiyakwenzaukubakuqondakaleukubakanyeloluphiulwimiolusetyenziswayongabafundinootitshala.Amaphephambuzoakhankanyiweyoahlulweazizintluezilandelayo:
i) amaphephambuzoasisandulelasovavanyoii) amamphephambuzoasemvakovavanyoiii) amaphephambuzokatitshalaiv) Udliwanondlebe(iindidiezimbinizemibuzoodliwanondlebe).
Esisahlukosakwahlulwahlulwasibezizigabaezine.Isigabasokuqalakukuxu-bushaukunikezelwakwengxeloaphoamaphephambuzoabhalwengabafundiahlalutywayo,izizathuzokubaabafundibekhethelulwimiluthile,nohlalutyolodliwanondlebeolusisandulelanolusemvakovavanyo.Isigabasesibinisijon-gananamaphephambuzoootitshalaaphambinasemvakovavanyonezihlokwanaezivelayo.Isigabasesithathusijongenenenzululwaziyokufundisaeklasini,uku-fundekanokufikelelekakoncwadiolusetyenziswaeklasininokuxambulangemo
PRAESA – Occasional Papers No. 27�� �9Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
yezifundozezibalongokuxelelwaziziphumozobekuqwalaselweeklasini.Isigabasokugqibelaujongananohlalutyonothelekisolweziphumozovavanyongol-wimilwesiXhosanangolwesiNgesi.Kuyakuthiekuvaleniisahlukoesikubekhoushwankathelooluphangaleleyoolwakuthilwenziwenjengesihlokosokugqibelakwesisahluko.
4.1 Isigaba sokuqala4.1.1 Uhlalutyo lwephephambuzo labafundi
Iphephambuzo 1 (Isihlomelo A)Iphephambuzoelandulelauvavanyolasetyenziswakwamsinyaneemvakokuvu-nyelwakomphandingabasemagunyeniukubauphandoluqhubekeesikolwenisabo.Izifundoezithandathuzaqwalaselwanephephambuzoelaziwangokubasisandulelaluvavanyolakhiwa.Laziwangokubasisandulelaluvavanyokubalisetyenziswengaphambikokubhalauvavanyolwezifundozezibalo.Iphepham-buzolalibhalwengeelwimiezimbini,ulwimilwesiXhosanesiNgesi(Isihlom-eloE).Abafundibanikwaithubalokuzikhethelaukubabasebenziseoluphiphakathikweelwimiezimbini.IphephambuzolalinenjongoyokuqwalaselaindlelaabafundiabazivangayongokufundaamagamaenzaingqiqokwizifundozezibalongolwimilwesiXhosa.Okunyeokwakuzanywaukufunyaniswakukubaingababawaqondangokupheleleyo,amagamaazizinxibelelanisi.Okokugqibela,kukuqondaukubabakuqondangokupheleleyonaukusetyenziswakwamabalanaekufundiswangawoizibalo.Iphephambuzolalijolisenasekufumaneniulwimiolukhethwangabafundinjengolwimilokufundisaizifundozezibalonezizathuzoko.
Lombawabangotsalaumdlangobaizimvozabafundingeelwimiabazikhet-hileyoemvakokubhalauvavanyo.Iphephambuzoelisemvakovavanyolivezaiyantlukwanonempixwanoyemibonoyabafundinalemibonoiyakudandaliswakwsisigabasohlalutyo.
Imibuzoebuziweyoibeyile,i) Ingabaabafundibaluqondangokupheleleyoulwimiekufundiswangalo
izifundozezibalo,nokuthi,ii) bonabengabafundibathandaukufundiswangoluphiulwimi,zebathi
bakugqibabanikenezizathuzeempendulozabo.Lombuzomnyekwa-funekaukubaulandeliswekwiphephambuzolesibininakudliwanondlebekubakwabakuninziokungacacangakwiphephambuzolokuqala.Bacelwanjeukubabaphenduleiphephambuzoelisisisekosokuhlohlauphandongokubaabafundibalujonganjaniulwimiabafundiswangalo,balubonanjengentoekumelwekucingwengayoxabefunda.Ingababalubonaulwimilunendimaebalulekileyooluyidlalayokwimfundoyabo.OkukujongwekumagumbiamabiniakwaGreyidi7,uGreyidi7AnoGreyidi7B.
Abafundibebengamashumialithobaanesixhenxe(97)behlangene.Bebebayi49kwaGreyidi7Abebayi48kwaGreyidi7B.BonkeababafundibazaliseokanyebaphenduleiphephambuzoelifanayongokwemibuzonangonabebenethubalokuzikhethelaukubabaphendulengolwimilwesiNgesiokanyengesiXhosa.Kulamaphephambuzoabafundiabayi63bakhetheukufundangolwimilwesiN-gesibazaabayi21bakhethaisiXhosaabafundiabayi13bebengaqinisekanga.Ita-fileengezantsiinikezelaiilwimingokukhethwangabafundi.Yahlulweyazizintluezintathu,abafundiabakhethaisiXhosa,abobakhethaisiNgesinabobangaqin-isekangangolwimiabalukhethayo.
Itafile1inikezelangeziphumozephephambuzoelandulelauvavanyo:Inani labafundi bephelele 97
Inani labafundi abakhetha isiXhosa 21 22
Inani labafundi abakhetha ulwimi lwesiNgesi 63 65
Abangaqinisekanga ngolwimi abalukhethayo 13 13
Izizathu zolwimi olukhethiweyoAbafundiabakhetheukufundazizifundozezibalongolwimilwesiNgesibanxulumaniseizizathuzabonengqesho,ulwimioluthethwakumabonakudenangabantuabaphezulunjengamagosaaseburhulumenteninokufunaumse-benzinesakhonongokubanzi.EsinyesezizathuibekukubaulwimilwesiN-gesilulwimiathiubaniaziveemkhuluebalulekilexaelithethakubaabantuesihlelinabobamjongelaphantsiubaniongakwaziukulusebenzisaolulwimi.AbafundibachazeukubakukhoumkhwawokubabaxubeulwimilwesiN-gesinesiXhosaxabedlalanabahlobobaboxasesiphumileisikolo,ntoleyoebangelaukubakubalulekeukufundangolwimilwesiNgesiukuzekung-abikhokusalangasemvaxaabnyeabafundibesebenzisaulwimilwesiNgesiekudlaleni.LoontoingumphumelawokubaabanyebabahlobobabobafundakwizikoloaphoulwimilwesiNgesilusetyenziswanjengolwimilokuqalantoleyoyenzaukubabalusebenzisekakhulu.Loontoikhokelelaekuthiniabanyebabafundibesisikolobathathengokucholacholaxabedlalaamagamaathiasetyenziswengabafundiabafundakwezizikolo.XaubaniethewasalakulendlelayokufundaimenzaaziveelikheswaxaabanyebesebenzisaulwimilwesiNgesi.
Eyonantokukubangokutshokwabafundi,ngamanyeamaxeshaabaqinise-kangangokubabasebenzisaloomagamabawacholeyongendlelaeyiyo.Ngo-kutshokwabanyebabafundiokukuthethaukuba,ulwimilwesiNgesilunamadlangaphezukolwimilwenkobekubafundi.Ntoleyoabanyebabafundibangakwaziukumelananayookwangokukubanendlelaabacingangayoayikabinakuqiqangokupheleleyokwimibayokuqwalaselaindimaesembindiniedlalwalulwimilwakhenabaniekufundeni.Okwakutsalaumdlakukufumanisaukubaabafundibabengenangcingainzulunamdlaekuthetheningezintoezifananazo.Babeb-
PRAESA – Occasional Papers No. 2740 41Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
onakalabemangalisekilekukubababeyinxalenyeyophandooluzamaukufumanaukubabonabazibonabendawonikumbawolwimi.
Emvakokubhalaiimvavanyoabafundibathintshaindlelaabacingangayokhonaukuzebakhetheulwimiabathandaukufundiswangalo.Bazalisaiphephambuzoemvakokucelwangumphandi.Xabezalisaeliphephambuzoaphobabemelekukubabaphenduleumbuzoothi,“ingababaziqondangoku-pheleleyoizifundozezibalo”.Iimpendulozabozaguquka,abaninzibaphendulangelithi,“ukubabesifundiswangolwimilwethulwenkobe,isiXhosakubalonasiluqondangokupheleleyo.”Iimpendulozidandalaziswekumananiaphoaba-fundiabali39bathibakhethaukufundiswangolwimilwabolwenkobekuqala,isiXhosa(itafileengezantsiibonisaoko).
Letafileingezantsiibonisaiziphumozephephambuzoelilandelauvavanyo:Inani labafundi bephelele – Greyidi 7A noB 97
Inani labafundi abakhetha ukufunda ngesiXhosa 39 40
Inani labafundi abakhetha ukufunda ngolwimi lwesiNgesi 30 31
Inani labafundi abangaqinisekanga ngolwimi abalukhethayo 18 19
4.1.2 Uhlalutyo lodliwanondlebe nabafundi olwandulela uvavanyoIphephambuzo lesibini (Isihlomelo B)Kubanjweudliwanondlebenabafudiabalithoba.Udliwanondlebebeluban-jwengesiXhosalwazalwaguqulelwakulwimiolulumbiukufezekisaiinjongozophando.Abafundibakhethwangokwamanqakuabawafumananababehlalabewafumanakuvavanyolwezifundozezibalo.Abafundibakhethwangokuthikwahlulweizigabazokusebenzakwizifundozezibalo.Izigabazokubahlulazenziwazabazizintluezintathu,abobasebenzangokuncomekayokwizifundozezibalo,abaobasebenzanjengelizamaukuphumelelanabobasebenzanga-phantsikunokubakulindelekile.Nangonaiphephambuzolakhiweukunikaisikhokelosophandoakunakuphikwaukuvelanokusetyenziswakwemibuzoengacetywangaevelanjengokoudliwanondlebeluqhuba.Unobangelawokokukubaimibuzoemininziivelengexeshakuqhutywauphando.Imibuzoebuziweyoyileilandelayo:
Yintonieynzaukubaubenakoukusebenzangokuphumelelanangendlelaen-comekayouphumeemagqabinikwizifundozezibalo/ngendlelaekwenzaukubaukwaziukuphumelelakodwangokungekhomagqabini/ngokungancomekiyookanyengaphantsikwendlelaekulindelekeukubausebenzengayo.
Ingabauyalufumanauncedoekhayaxaunomsebenziwasekhaya?
Unoncwadilwezifundozezibaloekhaya?
Ukubaunalo,lubhalwengolwimiulwimi?
Uyalisebenzisaithalaleencwadi?
Uyaamaxeshaamangaphikulo?
Uzifundangolwiphiulwimiizifundozezibalo?
Ungathandaukuzifundangoluphiulwimi?
UngazivanjanixaunokubhalaizifundozezibalongesiXhosa?
Abafundiabasebenzelaukubabapasebaphendulengelithi:i) Andizaziizifundozezibalo,andingomntuwezifundozezibalo.ii) Ndiyenzanjekubayenyeyezifundoendizenzayoukubabekungenjalo
ngendingayenzi.iii)Akukhobudlelwanephakatihkwezifundozezibalonezintoezenzaka
elizweni,“ndingayisebenzisaphiingcingaka–xno-y.”iv) Ulwimiezifundiswangaloizifundozezibaloalucacangakum.Luzenza
zibenzimangakumbi.Ukubabekukhoindlelayokuwacacisangoku-pheleleyoamagamaenzaingqiqomhlawumbikusetyenzisweulwimilwesiXhosabekuzakubabhetele.Bendizakuziphumelelaemagqabiniizifundozezibalo.
v) Enyeyezintokukungaqondikakuhleukubakufunwantonikanyekanyexakubuzwaumbuzo.Ayicacingokupheleleyoeyonantoifunwangutit-shalaxaebuzaimibuzo.
vi) Indlelaekubhalwengayoimibuzoayicacanga.Amaxeshaamaninzindicingaukubandiqondangokupheleleyoxautitshalaefundisakodwaxasekufunekakusetyenzisweulwazioloebesinikalonakubanzimangeyonandlela.Andikwaziukusebenzisaulwaziolubendicingaukubandilubambilekubekhoingxakikengoku.Imizekeloesetyenziswangutit-shalandiyifumanailulangethubaeyenzaxasekufunekandizisebenzelekubenzima.NdicingaukubaandiziqondikwaphelaizifudozezibaloxandingafundiswangesiXhosandicingaukubandingaqondangcono.Ndidendicingeukubamhlawumbiutitshalaukhethaimizekeloululaasinikeizifundoezinzimathina.
vii)UkubabendifundiswangesiXhosandiqinisekilebendizakugqqwesa.KusetyenziswaulwimilwesiNgesiusamamelelonauveutitshalases-ebenzisaisiXhosauxakwekengokukukulandelakubaakaphindilentoebeyithethangolwimilwesiNgesiuqalaaphoayekekhonaathethenge-siXhosa.Ayindincedituloonto.
Abafundiabantsebenzoyaboingenenokokuphumelelabathebona:
PRAESA – Occasional Papers No. 2742 4�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
i) Izifundozezibalozinzima.ii) Kufuekaubekrelekrelengendaloukuzeulungeleukufundazona.iii)Xautitshalaethetha,ndiyayekaukumamelakubaandiqondiukuba
uthini.Mhlawumbibekungangconoukubabesifundiswangolwimiesi-luqondangokupheleleyo.
iv) Andinaloixeshalokuziqeqeshakubaandinalouncwadiekhayanalaphaesikolweniasinazoiincwadiezincedisaokondikufundayo.Ngokokendixhomekekekulwaziendilufumanaaphangexeshalezifundozezibalo.
v) Ngamanyeamaxeshakunzimaukuqondamagamaasetyenziswayongexe-shalezizifundo.Onkelamagamaanzimangakumbiulwimiolusety-enziswayo.
vi) Ndoyikanokubuzaumbuzokubaandaziukubayiyiphikanyelendawondingayiqondiyo.Andaziukubandiwubuzekanjaniumbuzo,an-dinamagamaaneleyookuwakha.Andingomntuwezifundozezibalomna,andizithandinyanikubaandizazi.Ndithandaukwenzaezinyeizinto,ngakumbiukudlalaibholayeqakambanebholaekhatywayo.
vii)Andinamntuwokundincedisakumsebenziwamwasekhaya,ngokokenokubandifunaukuziqeqeshandizakuzincedakanjani.
viii)Ndinqwenelaukubabendingazenziizifundozezibaloazifaninezinyeizifundo.Kwizifundozezembaliubaniuyaqondaukubakuthethwangan-toni.Umntuusukeangaziintoekuthethwangayoxakusithiwafumanaisisombululosika“x”kubaandisaziisizathusokubasenzeloontoukubayintoni.Lempenduloichazaukubalomfundiakabuboniubudlelawanephakathikwezifundozezibalonobomibomhlanezolo.Akaboniukubauzakuyisebenzaphiyonkelentoafundangayo.Kulemeko,umfundiakanangqiqoyezifundozezibalonjengesinobudlelwanenegamaelithiisisombululo.Ukholelwaekuthinibekufanelekuqalekubekhoingxakingo“x”ngaphambikokubakusonjululweingxakingaye.
ix) AndinazoiincwadiezibhalwengesiXhosaezicacisaizifundozezibalo,kantikekwizifundozezembaliungawafumanaamabaliatyebisaloontosukubeuyikhangelaengqamenenaloomsebenziowenziwayoesikol-weni.NdithandaukufundaizifundoezinjalokubaabantubayakwaziukubaliselangokubayayinjaniiCrossroadsngaphambilibengekazalwa.Ndandikadendizithandaizifundozezibalonokudibanisa,ukuthabatha,ukwahlula-hlulanokuphinda-phinda.Ngoku,kuthethwangamaqhezunokusebenzisaukulinganisa,akukholulakwaphela.Ndisolokondicingaukubaamagamaenzaingqiqoathethantoningolwimilwenkobe,isiX-hosakubandicingaukubandingawaqondalulangokupheleleyo.
x) Andiyinakwithalalencwadikubaandizaziukubandikhangelentonixandikhangelauncwadiolwayamenenezifundozezibalo.Xandithendayandikhangelauncwadilokufunda.Ndiyazithandaiincwadieziquletheamabali.
Xakubuzwakulomfundiukubaingabauyalubonanaunxibelelwanophakathikwamabaliangenantoyakwenzanezifundozezibalokunyenalawoasetyenziswakwizifundozezibalo.Impenduloyakheithe,“Amabaliasetyenziswakwizifundozezibaloayintoenyenezifundozezibalo.”
Loontoithethaukubaxaufundaibalielingqamenenezifundozezibalo,ekugqibeleniubaniuzakubala.Ngamanyeamazwiibalilikhokekelelaubaniekubalenintoleyoifunakusetyenzisweifomula.Lontoyenzakungabikhomahlukonokubakusetyenziswaibaliokanyeifomulayokubala,yintoenye,kubainjongoinyekukubala.Kokwakheukubonaingqiqoyokubalanengingaesety-enziswayo,isetyenziswangokufanayonokubaisebaliniokanyekwingcingaes-etyenziswayoekubaleni.Loontoithethaukubaukusetyenziswakwebaliakudalimahlukoekufikeleleningokupheleyokwintseingiseloyezifundozezibalo.
Xakubuzwaukubaingabaingxakiyakheyayamenenolwimiolusety-enziswayoekubaleni,impenduloyakheithe:
Izifundozezibalokunyenolwimiolusetyenziswaekuzifundisenizidalaimbidekoemntwinikubaulwimiolusetyenziswayoasilolwimiolulumbinje,lukhethekile.Ngenxayokukhethekakwalo,kufunekaubaniathatheixeshaelideezamaukukhangelaintsingiselokuqalangaphambikokubaakwaziukuluse-benzisangokupheleleyo.Ngamanyeamaxeshauyayaziintsingiseloyegamaelithi,“discuss”kodwaalithethilentondilazilithethayonakwizifundozezi-balo.Xausithi“discuss”mnandazikuthethwaukubaxoxa.Ngokukwizifundozezibalolincinciokanyealikhoixeshalokuxoxa.Izifundoazifuningxoxoqhazifunaukubaubaniaqondeukubakuthiwanikusetyenziswawaphiamagama.Uxoxangantonixakusithiwaxoxakubakwezizifundoudibananamagamanemizobonemifanekiso.Wakugqibausebenzisaingcingayomnyeumntu,eng-eyiyoneyakho.Awukwazikuyiphikisaoknayeuyisebenzisengolunyeuhlobokubaifomulaibhalweyanjalongomnyeumntu.Ziyabhidaezizifundokunyenolwimilwakhona,ndiyazicaphukela.Ndikhethaukuyishiyelaabantuabay-aziyo.Utitshalawamucacisakakuhlendiqondeukubandimvile,makuthiwendizenzelekubanzimampela.Ndicaphukelanokwenzaumsebenziwasekhayaongqamenenezifundokugqwesexasekusithiwamasiwulungiseloomsebenzieklasini.Kuthiwesisebenzesingamaqelanakubekhoubaniozakunikaingxelo.Ndikhethaukungabikhoukubaindlelaikhona,solokondifumau3ku10.Loontoayimnandangaqhasendizixolisile.Andisokuzendiyenzexandifikakwis-ikolosamabangaaphakamileyokubaingabandizenzelanjeintlokoebuhlungu.Sendizixeleleukubandizakukhethaezinyeizifundokwisikolosamabangaaphakamileyo,andiqalisiukukhethaizifundozezibalo.Khawufaneucingexakusetyenziswaamagamaafanano“determine”loomagamamnandiwaqondangokupheleleyokwizifundoezifananelifeskills.Kwizifundozezibaloandiyaziintsingiseloyawo.Loontoindenzandifuneukuqondaukubaingabandine-zizathuezibambekayonazokuzihluphakucacileandizokuphidandiziqonde.AndikhomhlekwaphelanakulwimilwesiNgesiindlelaukubaikhonakumelekutolikwelonkeixesha.
Lempenduloivezaukubaumfundiyayiqondaingxakiyakhekodwauzibonakungekhontoanokuyenzakubaakakhalazelindlelaekufundiswangayo.Okuve-
PRAESA – Occasional Papers No. 2744 4�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
layokwelibinzanalingentlakukubangenxayolwimiolusetyenziswakwezizifundoumfundiukhethaukwenzazifundozimbikubaukungaqondingoku-pheleleyoukubekaemagxeniakhe.Uyenzauxanduvalwakhengokuthiathatheisigqibosokungazithathiezizifundokodwaesatshoukubaxaebenokufundiswangolwimilwakhelokuqalabekungangcono.Olululuvolomfundilubekaulwimembindiniwekamvalakheekuthatheniisisgqibongezifundoamakazenzeuk-wakhaikamvalakhe.
Xaebuzwaukubauzakwenzanjaningezibaloezifumanekakwizifundozeji-yografi.Uthe,“Ndingamelananezozibalokubaziphathelenenokufundiswayo.”
Lomfundiuzibonaizifundozezibaloizizifundoizifundoangazifundaxazinokunxulunyaniswanezintoazibonayonazithandayoingekukoukuzibonazizimelezodwananjengokubayenaezibona.Kumbandelawolwimiuzibonaezizifundozinolwimiolungasetyenziswayokweminyeimixholontoleyoithiyenaufunaukubonaamagamanamabinzanaasetyenziswakwizifundozezibaloengqamenengokupheleleyonolwimiolusetyenziswaimihlayonke.Okanyeamagamaasetyenziswaimihlayonkekumeleadidiyelwengokupheleleyoukuzeaphuhliseke.Lomfundiuphindaachaphazeleumbawokubalulekakokuqondangokupheleleyoamagamaenzaingqiqokwizifundozezibalongaphambikokubaubaniawasebenzise.Loontoibonisaukubalulekakolwimiekufundeniizifundozezibalonanjengokokuvelaukubaukhalangokulungiselelwaokupheleleyomayelanolwimilokufundaizibalo.Kuvelangokucacileyoumbaothikumeleamagamaenzaingqiqoafundiswengolwimilokuqalakubafundingaphambikokubaafundiswengolwimiakulo(ulwimiolulumbi).Loontoingenzakubengconoukusokola.Lombauvelangokucacileyokudliwanondlebenalomfundi.
Uninzilwabafundibabhekiseleleiingxakizabozezifundozezibalokwi-ingxakiabanazozolwimi.Banombonoomnyeomthiukubaulwimilwenkobebelungasetyenziswanjengomthombowokufundisaizifundozezibalobekun-gangcono.Loontoibingabancedaukuqondabanzinangokupheleleyoamagamaenzaingqiqo,amagamaazizihlomelonesigamaesisetyenziswakwizifundozezibalo.OkunxibelelenenalengxakiyolwimikokoathiuClerghornnabanye(1989:37)kukucinezelwakwentethayabafundikumabangaaphantsi,enciphisamathubaokuziqeqeshakwabafundiekusebenziseninasekuthetheningexeshaelibalulekenjengeli(ukufundaamabangaaphantsi)ukuphuhlisaisakhonosokusebenzisaulwimi.Ngenxayokungabikhokwethubalokusebenzisaulwimikulamabanga,abafundikumabangaemfundoephakamileyobenomthwalowokungakwaziukucacisangqongokucacileyonangokupheleleyookobafunaukukutshongolwimiolulumbi.Ngokokeukufundisaabafundingolwimiolulaumbiolungaphuhliswangalubenolokuqalalungaphuhliswangaukulungiselelaukufundiswaizifundozezibalo,kucuthaamathubaabafundiookufikelelangoku-pheleleyokwizifundozezibalonokubabazifundangolwimilwabonjengokolungaphuhliswangangokupheleleyo.
4.1.3 Iphephambuzo labafundi elisemva kovavanyoEliphephambuzolazaliswangabafundiemvakokubhalauvavanyoolwalwakh-iwengeelwimiezimbini.Abafundibahlulwabazizintluezintathu,abobaphu-melelaemagqabini,abobaphumelelangokufikakwinanielithibapasilenabobabethangenenokwenanilokuphumelela.Injongoyokubahlulaibikukukhethaiqelaelincincikwelikhululabafundiabayi98bakwaGreyidi7.Eyonanjongoibikukufumanisaukubaingabaabafundibasambelelekwingcingaababenayophambikokubababhaleuvavanyo(uvavanyobelubhalwangeelwimiezimbiniabafundibabhalangazozombini).
Okuphumekulamaphephambuzobekunikaumdlakubakwacacangoku-pheleleyoukubaemvakovavanyoabafundibacingangokutshangolwimilokufundaabalukhethayo.Inanilabafundiabakhethaukufundiswangolwimiolulumbilehlanangonaumahlukoungazangeubemkhulu.AbobakhethaukufundangolwimilwenkobeisiXhosa,lenyukaelabobabengaqinisekangalehlakakhuluabambalwabangenelakwizintluzombini,kwazekwasalaiqaqobana.
Yatsalaumdlaomkhuluyonkelenkqubongakumbiemvakokubambaingxoxoeklasiniemvakokubhalaoluvavanyo.Ngxoxoleyoyayizamaukufu-manisaukubayintonieguquleindlelaababecingangayophambikovavanyolokuqala.Abafundibakhalangokuthiingqondoyaboyaguqulwakukubangaphambiliabazangebafundaizifundozezibalongolwimilwenkobe.Bathiukufundaamagamaenzaingqiqokuqalakwabancedabakulungelaukubhalangolwimilwabo.Batshobaqinisekangakumbiukubaxabengafundangolwimilwenkobe,izifundozabozingalulakubauxanduvalokuzamaukufumanaints-ingiselolinganciphaokanyeliphele.Abanyebabafundibabesakholelwaukubakungconoukufundangolwimiolulumbiukuzekubelulaukuqeshwa,kodwaukulungiselelaukuqondanokubanolwaziolupheleleyonoluphangaleleyo,makufundwengolwimilwenkobe.Abafundibayabanemibonoebethabethanayokdwaenikaumdlakubababenikaizizathunjengokosekukhankanyiwengentla.
Abafundiababengaqinisekangangolwimiambalukhethebaxambulabesithi,ulwimilwabolwenkobealukhokwinqanabaelilinganayonolwimiolulumbi,ngokokenokubabakhethaolwiphiulwimiakwenzimahluko.Nokubakusety-enziswaluphikwezilwimi,loontoayisayikubenzabaqondengokupheleleyo.Ngokutshokwaboizifundozezibalozakuhlalazinzimanokubakusetyenziswaulwimilwenkobeokanyeolulumbinjengolwimilokufundisa.Ukuzamauk-wenzandiqondebanzingokubakucaphulayo,benzaumzekelo,“xautitshalakaziefundisaucacisangokupheleleyoyenangokwakhekodwalongcacisoayindin-cedindiwaqondengokupheleleyoamagamaenzaingqiqokwizifundozezibalo.”
Okwakucacilekukubaizizathuzabafundizokungaziukubaluluphiulwimiabathandaukufundiswangaloazisekelwangaekungaziningaphezukokubakuc-ingwebanziphambikokubakuthatyathweisigqibo.Ngexeshaumfundiecacisaoku,obekuvelangamandlakukubaulwimiafundiswangaloaluthwalwaukuyakulwimilokubhala.Loontoidalaimpixwanophakathikolwimiolusetyenziswaxakuthethwanaxakubhalwa.Intoevelengokucacileyokukubaabafundiaba-
PRAESA – Occasional Papers No. 2746 4�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
luboniunxibelelwanophakathikolwiminezifundozezibalo,indimaedlalwalulwimikwizifundozezibaloibingacacangakwaphela.
Eyonantoyayicacangamandlakukubaabafundiekudliweneindlebenabobabebuzangokubanzingobudlelwaneobuphakathikolwiminezifundozezi-balo.LengqwalaselaiyafananaleyoyenziwekwiiklasiezininziaphoootitshalabebzamaukusebenzaulwimilwaseAfrikanjengolwimilokubhexeshaolusekelwebanzikwimfundoejoliswekulwimiolulumbi(Mbatha,T:2003).
4.2 Izihlokwana ezivela kwingxelo yabafundiAbafundibanikaingxeloephikisanayonenempixwanoekuthiniingabaulwimilwenkobeingalulwimilokufundaokanyeukufundisaizifundozezibalokusinina.Abanyebathiabakwazikunikaigalelokubalombabakhangebawucinge.Imvakalojikeleleyabakukubaloibengumbaotshisaubunziodingauku-qwalaselwangokupheleleyo.Abafundingexeshaloluphandoabakwazangauku-thathaisigqiboesomeleleyosokubakuthiweni.Anyebabobabephakamisauluvooluthiukubabonabevanjaniakunakubangalelonefuthelokuguqulaizintokubabangabantwanabesikolo.Omnyewabouthelombangowesebelezemfundo.Nangonakunjalobathatheinxaxhebaepheleleyongethubakusenziwaudliwan-ondlebeyayebebenaloithubalokuphakamisaokobakucingayonendlelaaba-bonangayoizinto.Okuyekwacacangokupheleleyokusukakumaphephambuzokwakuxoxwabanzingohlobolwezihlokwanaezilandelayo,njengexabisololwimiolulumbinjengolwimilokufundaizibalo,ukubalulekakokufundaizifundozezi-balongolwimilokuqala,uvavanyo,ukusebenzisaabanyeabafundiekufumaneniulwaziolupheleleyolwamagamaenzaingqiqo,nokufunekakoncwadi.
4.2.1 Ixabiso lolwimi olu lumbi ekufundeni izifundo zezibalo
Abafundiabakhethaulwimiolulumbinjengolwimilokufundaizifundozezibalobatheinjongoyaboinikweifuthekukubaulwimiolulumbiluwimiolusety-enziswakumazwengamazwenaphesheyakolwandle.
UthiuXoli:Ukubaufundaamagamaenzaingqiqongolwimiolulumbiunethubaelingconolokutshongendlelaeyiyookoukuthethayongokwezifundozezibalonabantuba-phesheyakolwandlebakuqondanjengokupheleleyo.Ukubaufunaukubayingcalikwizifundozenzululwaziokanyeugqirha,udingaukufundiswaizifundozezibalongolwimiolulumbi.Kubaukubangugqirhakukusebenzangabantuabanemivaenelwimiezahlukeneyongokokukhoimfunekoyokufundaizifundozezibalongolwimiolulumbiukuzeukucaciselaabaobangaluthethiyoulwimilwamlwenkobekubelulaukuqondaukubakuthethwangantoni.Ungawasebenzisanjaniamagamaenzaingqiqokwizifundozobugqirhaukubaawuzenzingolwimiolulumbiizifundozezibalo.Kubaxaufundelaubugqirhandicingaukubaakakhoamagamaakulwimilokuqalaaqondwangumntuwonke.Umzekelo,xauhleli
elabhoratriuxubaimithieyenzaamayezaokanyeamayezakumeleuwaqondengokupheleleyoamagamaenzaingqiqoasetyenziswayongokuthiafundiswengolwimiolulumbi.Awekhoamagamaenzaingqiqoangqamenengokuphe-leleyonalaakulwimilwenkobe,ngokokemakusetyenzisweulwimiolulumbi.Ukubaakhoandikevangawo.
Nangonaulwazioluzanabafundibelungeyonxalenyeyoluphando,kuyekwacacaukubakubalulekileukulunikezelanjengengxeloevelakubafundinanjengokoinefutheekukhethenikwaboulwimilokufundaizifundozezibalo.Eyonantoibikhwankqisakukubaisikoloesiasinayoilabhoratriyokumncedaabenol-waziolumayelananoku,ngokokeumbuzokukubaubuchukubhedeobungakaumfundianabongokwempenduloyakhebuvelaphi.Kwakucacilekwimpenduloyakheukubaolulwaziulufumenengokuthethanabantunangokucingabanzingolwimiafundiswangaloeklasiniphambikokubaazaliseiphephambuzolakhe.Ngokutshokwakhe,umkhuluwawakheufundaizifundozenzululwaziyekhompyuthakwizikolemfundoephakamileyontoleyoenokwenzaukubangumthombowolwaziolukhethekileyongokuphathelenenezifundozakhe.Nangonakunjalokumbawolwimiubaniucingelaukubayingcingayakhekubaumkhuluwaakafundizifundoziphathelenenolwimikokoinzululwaziyek-hompyutha.
Abanyeabafundibayebabonakubalulekileukufundangolwimiolulumbikubailulwimiabalwayamanisanokusebenzakwinkqubozikamabonakude.KwakucacileukubaiinkqubozikamabonakudezibenefuthekuWeleekukhet-henikwakheulwimi.Uthexaezalisaiphephambuzoephendulaumbawolwimilokufundisa,“Ukubaufunaukubanenkquboefundisangezifundozezibalokumabonakudekufunekawazingokupheleleyoulwimiolulumbi.”Aphaumfundiakabonimahlukophakathikolwimilokunxibelelananolwimiloku-fundaizifundozezibalo.Xaecacisalempenduloyakheuthi,“Xaubukeleenyeyezinkqubozikamabonakudekukhoutatawomlunguowenzaizifundozezibalooncedaabafundi.Bonkeabafundibakwaziukuthethaulwimiolulumbibay-akwaziukubuzaimibuzoyabo,xaungakwaziukuthethanayeawunakukwaziukubuzaumbuzo.Xauyaziingxakionayokodwaungenaloulwimilokuyicacisaakunakuncedakala.”Naloumfundiulubonaulwimilokunxibelelanalunenxax-hebaoluyidlalayoekufundenikwakheizifundozezibalo.”
Uqhubaathikudliwanondlebe:\Ukubauqeshelweukuqhubainkquboyezifundozezibalolelinyelamazikokamabonakude,akukwazikuqeshwaukubaakuwazingokupheleleyonangoku-fikelelekayoamagamaenzaingqiqo.Loontoithethaukubaakunamsebenzi,akuqeshwanga.Xauthewaqeshwakumeleukwaziukuphendulaucaciseleaba-fundiabangabaphulaphulixabefunauncedo.Inxalenyeyabafundiabafowunayokulenkqubobathethaiilwimiezahlukeneyoosenokungazazi,ngokokekumeleusebenziseulwimiolwaziwangumntuwonke,ulwimiolulumbi.Ukubasiqiniselaukufundangolwimilokuqalakungafunekainkquboleyoiqhutywengokwezithilineziphalukaukulungiselelaukubaijonganeneqelaelithilelabantu.Umzekelo,
PRAESA – Occasional Papers No. 274� 49Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
ukubasithimakufundweizibalongesiXhosa,makubekhouhlelolukamabon-akudeolujongenenabantuabasebenzisaisiXhosa.
Oluluvolubonakalalucingwengokuphilileyoluchazaukubaumniniwalouluqiqebanzingalophambikokubaalukhuphele.Nangonakunjalo,ukubonaukusetyenziswakweelwimikunxulumenenengqesho.
UYonelaukubonakubalulekileukufundaizifundozezibalongolwimiolulumbikubauthi:
Izifundozezibaloazinakufundiswangolwimilwenkobekubaulwimilwenkobealusetyenziswakwizintonakwiindawoezininzi.Loontoyenzakubenzimaukulusebenzisaekufundwenikwezibalo.Akuhobanindizakuluthethanayeulwimilwamlwenkobekubauninzilwethulusebenzisaulwimiolulumbi.Ukubaakukwazikuthethaulwimiolulumbi,nokubakukancinci,akubinaxabisokoon-tangabakho.Sikhethaukuzamanokubasiluthethanjani.Loontoithethaukubaxandizakufundaizifundozezibalongolwimilwamandizokulusebenzisandawokubawonkeumntuuthethaulwimiolulumbi.Ukwenzangaloizifundozezibaloyintoendingavumelaninayokubaizakundisaphiloonto.Andilwazingokuphe-leleyoulwimilwam,ngokuxandizakufundiswangaloizibaloandinakulunga.Maselendisokoliswalulwimiolusifundangalongokukubandakulusebenzisaphambili.Amagamaamaninzibendiqalaukuwavangokubesifundasilungiselelaukubhalauvavanyokwancedakubandivilekodwangokuandizokuphindandiy-enzeyonkelentobesiyenza.Intoethiandinakukwaziukuphindandisebenziselamagamabesiwafundaphangaphandlekokubasizakuwasebenzisayonkeimihla.
Loumfundiindimayokukhethakwakheulwimilokufundauyayamanisanokungahuhliswangokupheleleyokolwimilwakhelwenkobe.Ukubonakuyintoentleukufundangalokodwaukubalungaphuhliswalusetyenziswekwintoyonkeimihlayonke.Ngokuvakalakwentethoyakhenokubaangakhethaukufundangolwimilwenkobeakanabaniazakulusebenzisanayeololwazikubawonkeumntuungxameleukufundanokusebenzisaulwimiolulumbi.
Omnyeumfundiukhalengokuthi,Izifundozezibaloazikhonzimakumaintoenzimalulwimiolusetyenziswayoxazifundiswa.Utitshalausebenzisaiilwimiezimbini.Loontoindenzangin-gaziukubamandimameleluphi.Uthiusamameleokukhuluesebenzisaulwimilwenkobeatshintshephakathiasebenziseulwimiolulumbi.Ndithindisamamelengokuzithobaokukhulusisukesibeneelwimiezininziisivakalisi.Ndithindisaza-maukumamelaulwimilwenkobeabeutitshalasekulwimiolulumbindiphethendingaziukubandimameleluphikanye.Ngokuphathelenenezifundozezibaloandinangxakikwaphelandiyazithanda.Ngamanyeamaxeshandiyahlulekaku-kubonaukubaabantubayasokolandifuneengqondweniukubainokubayintoniingxakiyabo.Ngokundinofifilwengxakiyabo.Asizozifundozezibaloezenzaingxakilulwimiezifundiswangaloukubabekungafundiswangolwimilwenkobeabantuabaninzibangaziphumelelangokulula.
Ngokuvakalakwentethoyomfundiizigqiboazithathayongolwimilokufundazinikwaifuthekokoacingaukubakwakulungelaabanyenanjengokoengance-
dakalikukusetyenziswakweelwimiezimbini.Ngokuvakalakwalentethoxabe-nokubakhoulwimilokufundisabekungalungaendaweniyokusebenzisaiilwimiezimbinikubaakakhulinakolunyekwezilwimi.Ngokokwakheakanangxakinezifundozezibalokodwauyakwaziukubonaukubonaulwimiludlalaindimaenkuluekuphakamiseniumgangathowokuqondakoogxabakhe.
Xaebuzwaukubauthandonolwazilwezifundozezibaloluphenjelelwayintoni.Utheumkhuluwawakheufundakwizkolemfundoephakamileyoegxilekwizifundozezibalo,nomsebenziazibonaewenzaufunaukubaayikhuthaleleimfundoyezifundozezibalo.Umsebenziafunaukuwenzakukuqhubainqwelo-moya.Loontoyenzaukubaangabuvaubunzimabezifundozezibaloobuviwangogxabakhekubaunenjongonesizathuesiphathekayoesingunobangelawokuqhubakakuhle.Okunyeakuchaphazeleyokukubaekhayauncediswangu-dadewaboofundelaizifundozekhompyuthaukuziqeqeshayonkeimihlaAban-takwabobalithathelakubouxanduvalokumfundisanokumncedisakwizifundonanjengokoyenaengasenabazali.
Uthexaenabangalombauyeaceleabantakwabobamnikeumsebenzikwizifundozezibalo,ingenguwoabawenzaesikolweniyonkeimihlabewuthathakuncwadiolulumbi.Uthikeusebenzisaoluhlobolokuziqeqeshaesebenzisaokobakufundiswaeklasininjengendlelanefomulayokuziqeqesha.Oluhlobolokuziqeqeshalumenzaakhulengakumbikwizifundozezibalontoleyoimenzaukubaahlakaniphekunabafundiafundanabo.Impenduloyakheyenzeukubaoluphandoluqwalaseleukubaingabaiimekozokufundanokungafundikwa-makhayaekuphumakuwoabafundibakweGreyidianefuthekwimpumeleloyezifundozezibalo.
4.2.2 Ifuthe lebanga le mfundo ekhaya kumfundi wakwaGreyidi 7
Abafundiekudliwenenaboindlebekugxilwekwinqanabalemfundolabantuabahlalanaboemakhayalibonakelenjengelinegaleloekuqhubenikakuhleokanyekakubikomfundingamnye.Abafundiabaphumakumakhayaaphokukhoumntuofundakumabangaaphezulubabonakelenjengabakwaziuku-chazabanzingendlelaabakhethengayoulwimilokufundaizifundozezibalo.Babonakelebeqinisekilengeempenduloezityebisaizigqibozokukhethakwaboulwimilokufunda.
Abafundiabaphumakumakhayaaphokungekhomntuufundileyookanyeofundayo,babonakelebebophelelekilebengaqinisekangangokubailelephiingxakiyabo.Xabebuzwaulwimiabakhethaukufundangaloabakhangebaq-inisekengolwimiabalukhethayo.Naxasebenikwaisikhokelosokuthi,“ukhethaulwimiolulumbi”athiewe.Kuphindwekuthiwe,“ukhethaulwimilwenkobe”,avume.Bekungekhontoiphembelelaizigqibozabongolwimilokufunda.
Oludidilwabafundi,beluthixalubuzwangobukhobomntuofundayookanyeofundileyoxaethekantiukhobebekhalangokuthiabamaziukuba
PRAESA – Occasional Papers No. 27�0 �1Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
wenzantoniesikolweniokanyewaphumelelantoniesikolweni.Loontoithetheukubanangonakufundiweekhayakukhoumrhibawokungaziukubaliyintoniixabisolokufundaobangelaukubakungabikholunxibelwanophakathikowafun-dayonofundayo.Loontoidaleukubaikhayalibelikhayaelingayiboninjengentoebalulekileyointoyokuncediswakwabantwanakwizifundookanyeyokuthethanabantwanangezifundozabo.Ofundayouyazifundela,kubonakeleokokoludidilwabafundi.
Abafundiabaninziabakoludidilwabafundibakhalengokungabinaxeshalakuziqeqeshakubakungekholuncedobalufumanayoekhaya.Abanyebathixabezamaukuziqeqeshababonelwemisebenziyimbiyaphakathikwekhaya.Ngokokekulemekoisikoloxasiphumilekutshoukubanethubalomsebenziwesikoloalikho.Okukutyhilaumsantsaophakathikomzali,okokufundwayonomfundi.Loontoyenzaukubaumzaliangaziukubawenzantoniumntwanawakheeqhubanjani,nomntwanakwelinyeicalauxakekakokoaxakekiswengakongumzali.Umsebenziwesikolouphethauyintoyasesikolweningexeshalesikoloekwakuhlanganwanawokusukuolulandelayongexeshalesikolo.Ukungabikhokonxibelelwanophakathikwababantusebekhankanyiwe(utitshala,umfundinomzali)kwenzakubenzimaukuphuhlisangokupheleleyookoabafundibaku-fundiswaesikolweni.Kubaootitshalabahleliethembenilokubaabafundibayafundaxabefikaekhaya,ukantiabazalibabonaumsebenziwasekhayauhambaxakubuyaabantwanababoesikolweni.Ithikelontoidaleimpixwanonokusilelakokuziqeqesakwabafundikokobakufundiswayo.
4.2.3 Ukubaluleka kokufunda izifundo zezibalo ngolwimi lwenkobe
Ezizihlokwanaziphumakumaphephambuzozithandeukubanemibonoephix-anayo.Abafundibabonaukubakulungileukufundaizifundozezibalongolwimilwenkobe.UPhaphamaubonakulungileukufundiswangolwimilwenkobekuba,“Ubanixaefundaizifundozezibaloakasebenzisilwimiemsebenziniukwenzaokokufunwayonokubawenzaumsebenziofunaizifundozezibalousebenzisaifomula.”LombonokaPhaphamaubonaulwimilungenantoyakwenzanohlobolomsebenziazakuwenzakubaulwimiolulumbiolusetyenziswakwizifundozezibaloalusetyenziswaemsebenzini.Ngeliphandle,xaungugqirhakulungileukuphumelelaizifundozezibaloukuzeubenguyenokufundaizifundozezibalokodwaxausebenzaunyangaizigulanaawusebenzisizifundozazibalokokoulwaziolufumenengenxayokuphumelelaizifundozobugqirhaezileleembindiniwokuphumelelaizifundozezibalo.
Abafundinangonabebevumelanangokufundangolwimilwenkobekodwabebenezizathuezahlukeneyo.UKhonaongomnyewabafundiabaphumelelaemagqabinikwaGreyidi7Authe,
kulungileukufundaizifundozezibalongolwimilwenkobe.Eyonantoindibange-laukubanditshokukubaabafundiabaninzikuleklasiyamabaqondingokuphele-
leyoukubakufunwantonikanyexakubuzwaimibuzoethile.Loontoibangelwalulwimiolusetyenziswayoasifikelelikulosonke.Abanyebayazithandaezizifudnokodwangenxayokungaqondingokupheleleyoulwimibabanengxakienkulu.
Xakusithiwamakawutyebiselombuzongokuthiacaciseukubaufikelelanjanikulembono.Uthi:
Xasisebenzasingamaqelasiyathetha,sibonisanesincedane.Abafundibayathethangeengxakizaboyayeinkolisoyezongxakiiphathelenenolwimilokufundaizibalo.Siyakwaziukuncedanakumaqelaethukubasisenzisaulwimilokuqalaolungaxutywangakwinqanabaesivanakulo.Loontoyenzaukubakubelulauku-ncedanakubaasoyikaniakukhowazingconokunomnye.Abazingconokunathibayasifundisaukuzenathisibenomqondoongconowokokuthethwangakokuloongxakiithileyezibalo.Xakunokuqiniselwaekusebenziseniulwimilwenkobeiingxakizokungaqondizingambalwa.
USikiubonekubalulekileukufundangolwimilwenkobekubauthi:nangokuxandithethaulwimiolulumbindiqalandicingengolwimilwamndanduleukucingaintsingiseloyamagamangolwimiolulumbi.Lontoayenzekikwizifundozezibalokubaandiwaziamagamaenzaingqiqongolwimilwenkobe.Ukubabendiwaziamagamaenzaingqiqongolwimilwenkobengekululauku-phumelelaemagqabinikubakwezinyeizifundondiyazphumelelandibethwanjezizifundozezibalo.Besingavuyaukubabekunokubakhouvavanyoolufananolubesilubhala,aphosinikwaithubalokufundiswangolwimilwenkobesizesibhalengalo.Okukungenzakubelulaukukhethaizifundoxakufikwakumabangaaphezuluemfundokubaandikazaziukubandizakukhethaziphi.
Okucacayokokukuthethwangumfundikukubaamathubaakheokuqondangokupheleleyoizifundozezibalokuxhomekengokupheleleyokulwimialuse-benzisayoukufundaizibalo.Aamgamaezenzaingqiqongokuvakalekwalentethakungenzakubelulaukufikelelangokupheleleyokwintsingiselonendlelayokusebenzisaamagama.Uphindeayamaniseukuphumelelakwakheizibalonekamvalemfundoyakhe.
UThobelaungqinelananoogxabakhengolwimiomalusetyenziswekodwanezakheizizathuzahlukilekubouthi:
Mnaandinagxakinezifundozezibalondiziqondangokupheleleyondivelaababangaqondiyoukubakuthiwani.Ibuhlunguintoyokubonaukubangekubauyazamaumntuqhaakukwazikumncedangokupheleleyokubanaweawuwazingokuphelelyolamagamananjengokoengafundiswangolwimilwethulwenkobe.Utitshalauyaxubaxaefundisaloontoyenzekubenzimakakhulukubongenxayokungaziukubauxubaxakutheni.Ngawaphiamagamaawafakakulwimiolulumbiibengawaphiawashiyaekulwimilwenkobe.Ingabalaakulwimilwenkobe,ngamagamaenzaingqiqookanyengalawoasebenzanjengezihlomeloukuzeibenendililentokuthethwangayo.Akululangaukufundaizifundozezibaloxaungaziqondi.Kubanzimangakumbixazifundiswangeelwimiezimbiningaxeshanye.Mnandiyaziqondakubandiyazithandakodwanamndiyabhidekangamanyeamaxesha,kubandiyazikisaukucingandizamaukufumanisaukubaeyonanto
PRAESA – Occasional Papers No. 27�2 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
yenziwayoyiyiphi.Kodwakendithiemvakweklasindizameukuzifundelandiy-iqondeloontoyenziwayokubakemnaandinagxakingezifundozezibalo.
Okukuthethwangumfundikubonakalisaimbidekoathiabenayoumfundixakuqhutywaizifundozezibalongenxayendlelaekusetyenziswangayoulwimi.Ukubabekusetyenziswaulwimilolukuqalabekuyakubakhoukuqondaokuthexhaxhekokokufundiswayo.Ebezakuchithaixeshaelincinciezamaukuqondaizifundozezibalo.Okwenzekayongokwalengxeloyakhekukwenzaizintoezimbiningexeshaelinye,kwelinyeicalaufundaolwimingelinyeabeefundaizi-fundozezibalo.Ntoleyoyenzaukubakubeluxanduvaolukhulukuyeukuzamaukuqondaukubakuthethwangantonikanye.
USiyaukhalengokuthikulungileukufundangolwimilwenkobekubaxaufundangolwimiolulumbikunzimaukucinganokuqondangokupheleleyookokuthethwangutitshala.Amaxeshaamaninziucingaukubauyaqondaukubaku-fundiswantonikantinokoakunjalo.Uthiukungaqondingokupheleleyokudan-dalazaxaubaninobaniezakusebenzaeyedwa.Uthiezamaukucingangobekun-gumyalelokatitshalaafumaniseukubaakaqondangangokupheleleyonangonaebecingaukubauyaqonda.Okukulimazaumdlawakhekwizifundozezibalokubauzibonaengalungikwaphela.Kuloko,ngokutshokwakhekungconoukuzi-fundangolwimilwenkobe.Kwenzaumahlukoomkhulu.
4.2.4 Iimbono zabafundi ngolwimi lovavanyoOmnyewabafundiukhalengokuthiukubakufundiswangolwimilwenkobeku-meleukubakuthethwenangeendlelazokuvavanyaulwazilwabo.Uthe,“nanjen-gokosingazibhalingolwimilwenkobeiimvavanyo,andikholelwaukubasimelwekukufundangalo.Kuncedantoniukufundangolwimilokuqalaxalungasety-enziswangexeshalovavanyo.Konakuyintoentleukufundangolwimilwenkobekubaloontoindincedaekufumaneniulwazioluphangaleleyonolupheleyo.Ndifikelelangokuphelelyokulwazilwamagamaenzaingqiqoingxakikukubaandizikulisebenzisaxakuqhutywauvavanyo.”
Okukuthethwangulomfundikuthethantoinyeukubaindlelaesiwujongengayoumbawolwimikumeleungaphelelikulwimilokubhexeshakokougqithelephambilanakubaudibanisaamasolotyaamaninziathungelanayo,ulwimilokufun-disaizifundo,ulwimilokubhala,ulwimilokuthetha,ulwimilovavanyonolwimilweencwadikwanolosisukanaloekhaya.Kwezilwimiloluphiolulungeleukufundisaizifundozezbalo.Loontoyenzaukubakubekhoukungaziukubakanyesivumelanangaluphinajengokokungekhontoicahzaoko.Okunyekukuthiabafundibayaziukubalilungelolakhenabaniukufundaokanyeukufundiswangolwimilwakhelwenkobe.Kodwaukuzeelilungeloliphumelelekumeleukubakubekhoukuvu-melanangendlelayokusebenzisaulwimikubaokwangokuulwimilokufundisaluzimelelodwanololokuncokolaluzimele,loontoidalaumsantsaomkhulueku-setyenziswenikolwimi.Okukucelaumngenikwiindlelazovavanyoziphindezidaleumqoboekuphumezeninasekufezekisenielilingekudekubekukhookwenziwayo.
4.2.5 Uncedo lokufundiswa kwabafundi ngabanye Kuyekwacacangokumhlopheukubaabafundiabaninzibakhethaukufundakwabanyeabafundikunokufundiswangutitshalaeklasini.Abaziqondangconoizifundobebethixabesebenzabengamaqelanabaxhaseabanyengolwazi.Ngexe-shalokufundisaabafundiabanaxeshalaneleyolokubuzaimibuzongaphandlekwasekuphelenikomsetyenzanangamnye.Loontoayiqinisekisiukubabaqondabanzingokokuthethwangako.
Utitshalaubebabuzaabafundiukubaabanamibuzoxaefundisa.Abafundibebethulaamaxeshaamaninziazeutitshalaabanikeumsebenziwezifundozezi-baloamabawenzeeklasini.Nangonaabafundibebekhangelekabethulebengafu-niukusebenzangokuthibathethe,xabesebenzangokwamaqelababonisaumdlangokubuzanaimibuzo.Izizathuabazibekileyoezingunobangelawokungaphen-dulixabebuzwaimibuzoluloyikolokumanyelwayiklasiyonkekubabesoyikaukubhuda.Elinyeicalaloloyikalwabokukungaqinisekingeempendulozabo.
Abanyebabafundibaphendulebesithixabebuzwaukubakuthenibekhethaukusebenzanabanyeabafundikunotitshala,iyintoniebancedayoukubabathatheinxaxhebaekusebenzenibengamaqela.
Kululaukusebenzasingamaqelakubaucelaomnyeaphindeokobekuthethwangutitshalangexeshaefundisa.Intoeyenzakubelulakukubasonkesisebenzisaulwimiolunye,asixubi.Enyesiqhelenesidlalasonke,akukhoufundeukugqithaomnyeyayesihlalaelokishinienye.Sazanakakhulungokokesisebenzisaelothubaukucelauncedo.
XakubuzwauMandla,omnyewabafundiothandaukuncedaabanyekubaeziqondaizifundozezibaloukuba,yintoniemenzaathandeukusebenzanabanyeabafundingenjongoyokubanceda.Uthexaephendula,“Ndiyakuthan-daukucaciselaabanyeabafundixabengaqondikakuhle.Loontoindenzandizivendinegaleloelibalulekileyokubahlobobamyayekendifunabaphu-melelenjengam.”
Impenduloyakheiqinisekisentonyeukubauzibonaesemagunyeninas-emandleniagqithaawabanyeabafundi.Unobangelawaloontolulwazianalolwezifundozezibalonokuthiabanyeabafundibambonanjengesisombululokwiingxakiabanazozezifundozezibalo,nokubakukungaqondiutitshalangoku-pheleleyookanyeukungaqondizifundongokwazo.
Omnyeumfundiuthe:Siyakhululekaxasisebenzasingamaqelakubaakukhomfundimdalakunom-nye,nokubmdalasonkesingabafundixasilapha.Ngokoke,sijonganakwelonqanaba.Xasifundiswangutitshalasikhethaukuthulanokubaasiqondikubaxautheakuqondi,uzakubuzaukubayindawonileungayiqondiyokanye.Xauchazaindawoongayiqondiyoabuzeukubayintoniongayiqondiyongayo.Xakufikwaaphokubanzimaukuyicukulaukubayiyonayiphi.Xasise-benzasingabafundisisonke,xasisenzaloosamuyabuzakuloukuncedisayoxaezakudlulakwinqwanqwaeklithile,ukuba“wenzenjaniukuzeufumane
PRAESA – Occasional Papers No. 27�4 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
loompendulokubaandiyiqondi”akucaciseleinqwanqwanenqwanqwaudeuqonde.Sincedakalekengoku.Uphumauqondangokupheleleyoxasisebenzasingamaqela.
Xakubuzwaukubakutheniengenzinjalonakutitshala,uthixaephendula.“Aphaeklasiniutitshalaakajongananganamsibaninzi,sonkesifunauncedolwakhe.Amaxeshaamaninzikukubaakudekuqhelekeukubuzakutitshalaukhu-lulekilenangonasizakugqibaunyakakunyenaye.”
Abafundibebebonisaibakalaeliphezululokucingaxabephendulaim-ibuzo.Inyeintoesengumnqakukubaxabephendulabakhangelaiimpen-duloezikhuselaokobakuthethayongotitshalawabo.Amaxeshaamaninzibanikaimpenduloeyenzaukubaibengaboabakwicalaelingenzikakuhlekunokubakuthiwengutitshalawabo.Umzekelowokongowomfundiothe,“utitshalawethuulungileuyasinikaithubalokubuzaimibuzo,uyazamaukusifundisaiintsingiselozamagamaenzaingqiqoxaefundisa.Ndiyabonaukubasithiababangamameliyookanyesimamemlangoloyiko.Oluluvoluthweleimpixwanoxaingekhointoyokoyikwaumbuzoovelayouthi,‘yintonieyenzaboyike.’”
Okunyeobekubukelekakukubonaindlelaabamamelanangayoabafundi.Xalowoucacisayoethethawonkeumntuuthiqwaajongekuyokuphethweiipenikubhalwaphantsiokokutshiwoyongesithozelaesikhulu.Wonkeumntuebenikaithubakulowouthethayokungekhokuphazamisa.Ozamaukwenzaingxoloubexelelwaukubamakaphumekubabonabafunaukwenzaumsebenziwabokakuhle,kungekhongxolonasiphazamiso.Ngexeshakusondelwaiiklasiubufu-manisaukubakukhoukumamelingokupheleleyo.Xautitshalaefundisabak-honaabobenzaamahum-hum,akuthangacwaka.Yonkelentoyenzekwakhoumbuzoothi,ingabaukungamamelingokupheleleyokwabafundixautitshalaefundisa,kuzalwakukungabinangqinisekonakufikelelangokupheleleyokumagamaenzaingqiqookanyeokoakufundisayookanyelulwimilokufundisaolunikaloongxaki.
Bekusithixabegqibaukucaciselanabenzeizilungisozokobakuphosileyokumsetyenzanalowobawunikiweyo.Xabebuzwaukubaoluhlobolofundalubancedanjani,uthiuZama.
Xasisebenzasingabafundisiyalungisana,siyahlekanakungekholuxinzelelolokubakufunekamawuzifumanechanekileyoiimpendulokubaakukhomanqakuuzakuwafumana,okanyeakukhomntuuzakubuzaimibuzoongazikukwaziukuyiphendula.Sikhululekekakhuluxasisebenzasingamaqelana,silungisanangomoyaomhle,sifundisanangomoyaomhle.Ozivaediniweuphumaecalenikubasiyazimiselaxasisebenzasisodwa.Baninziabantuabakhethaukucaciselwangabanyeabafundikunokubabacaciselwengutitshala.Sivelesithulesingatshoukubaasivakubasisaziukubasizakwenzaelethuithubasicaciselane.Ngamanyeamaxeshaasidlalingexeshalokudlala,ingaku,biukubaizifundozezibalozisemvakweloxesha.Unobangelawokosifunaukuphumelelaemagqabinikubamaninziamathubaebhasarixawenzaizifundozezibalo.
Xaebuzwaukubaulwaziolunjalouluthathaphiuthi,“Ubukelaumabonakudekakhulusolokokukhuthazwaabafundiukubabazenzeezizifundo.”
UNoniyenauthiisizathusokubaakhetheukucaciselwangabanyeabafundikukuba,“akaboyiki.”Uqhubaathi,umfundiamqondangconoxaebancedanguKKkubaukaKKungumntuothandaukucacisaxaethethanokuthakazelelayoukuncedaabafundi.Usebenzisaimizekeloyezintoaba-zaziyoloontoyenzaukubakubelulaukumqondangokupheleleyo.WenzeumzekelongovavanyoababekhebalubhalawaluphumelelakubaebekhewahlalaphantsinoKKezamaukumcaciselangeemiloze2Dne3D.Uthikwabangconoesakubaecaciselwenguyekubawamxelelangolwimialuvayonaluqondangokupheleleyo.Indlelaawaziqondangayoezimilokwancedakubawamphathelaimizekeloebonakalayo.Xakuthethwangezimilokuthet-hwangebonisaububanziubudenomyinge,kuzekuthethwengonobubanzinobude.Uthexaembonisaiibhokisiezinokusetyenziswaukucacisaoku,waqondangconokunokubabekucaciswaeklasini.
Uthiendaweniyokubautitshalaancomewabuzaukuba,“Uncedwengu-baniukubauqondengokupheleleyookokufundiswayo.”Uthiwaqondaaphoukubauqhubekakuhlekubanalombuzoawumphelisangamandla.Ngokutshokwakhe,waqondaukubauzakucelauncedolukaKKamaxeshaonkeenomseben-ziwesikolo.Nangonaukuncedanakwabafundikubonakalanjengenyeyeendlelayokumelananeengxakizezifundozezibalo,ingxakiengathiivelekwimekoenjekukubaabafundibazibonebexhomekekekwabanyeukufumanaizifundozezibalongendlelaelungileyoingekukoukuqinisekisaukubabafumanaulwaziolupheleleyo.
Xaebuzwaukubaakukholuncedoalufumanayonaekhaya,utheusisiwakheakaziqondingokupheleleyoizifundozezibalonangonaefundilekekufananokubaakukhoncedo.Ugxinisisileukubayenauncedwangusisiwakhekwez-inyeizifundoezifananejiografinezifundozenzululwazikodwaukhaphantsikwizifundozezibalo.
UJoyyenawathiuthandaukusebenzanabobonkenjeabakrelekrelekwizi-fundozezibalokubayenaakamvakwaphelautitshalawakhenangonaefundisakamnandi.Uthiakumelangaukubabayamoyikakubaakakhorhabaxakodwakukholentoyenzakubenzimaukumbuzaokanyeukucelauncedo.Lenkca-zelokaJoyyenyeyemibaengekhomitshakwiiklasizethu.Abafundiboyikaukubuzakubaabqinisekangangokobakubuzayobakhetheukuthulakubaxabebuzwaukubabakhombelendawobangayiqondiyokubanzima.Ubunzimaabudalwakukubabukhalibukatitshalangamanyeamaxeshakokobudalwakukubaabafundiabaqheliswangaukuthethadebafikekumabangaaphezuluemfundo(Cleghorn:1989).Okukungaqhelikuthethanokucelaumngenikokokufundiswayokuvalaamathubaabafundiokuziqhelisaukuthetha,ba-phethebekhangelandlelazimbizokulungisaiingxakizaboendaweniyokuyakutitshala.
PRAESA – Occasional Papers No. 27�6 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
4.� Isigaba sesibini 4.3.1 Ingxelo ephuma kumaphephambuzo ootitshala Amaphephambuzoalungiselelweootitshalaaquletheimibuzoenjongoyawoikukuqinisekisaukubaingabaootitshalabakhethaukufundisangolwiphiul-wimi,bayijonganjaniindimaedlalwalulwimikwizifundozezibalo,bayacinganangayoxabehlelaizifundozaboabazakuzifundisa.Emvakwephephambuzokwabakhoimibuzoebingalungiselelwangaiphephambuzoeyanyanzelisaukubaibuzwenanjengokoyayivelangexeshabephendula,ntoleyoyanyanzelisaukubakubanjweudliwanondlebenotitshalawesikoloesisisisizasophando.Okunyeokutsaleumdlakukuzamaukuphandaukubabanolwaziolungakananiootitshalangabafundibabo.
Imibuzoibimengoluhlobo(njengokokuvelakwizihlomelo):• Usebenzisaluphiulwimiukubhexeshaizifundozezibalo?• Abafundibakhobathethaluphiulwimi?• Lomelelekangananiulwazilwabololwimilwenkobe?• Balusebenzisaxakutheni(ulwimilwenkobe)?• Bayamelananemibuzoebhalwengolwimiolulumbi?• Bafikelelangokupheleleyoekuqondeniamagamaenzaingqiqo?• Xabengaqondingokupheleleyo,nzameziniozenzayo?• Uqinisekisanjaniukubabaqondangokupheleleyo?
Ootitshalabavumelanangokuthibasebenzisaulwimiolulumbixabefundisaamagamaenzaingqiqokodwaulwimilokuthwalalomagamakulwimilwenko-be.OkwacacayokukubaulwimilwesiXhosalusetyenziswaukukhuphelaulwazi,ukuxoxakumaqelaabasebenzakuwoabafundinaxakuthethwanjeeklasininjengaxabenikwaimiyaleloabafundi.
NangonaleiyingxelokatitshalaokubonakeleyongexeshakusenziwauqwalaseloeziklasinikukubaabafundibasebenzisaulwimilwesiXhosaku-maqelaabo.Xabethethangezintoezibhekiselekwizifundozezibalobazamaukuthethaulwimiolulumbizeamagamaazizihlanganisinezimelabizoan-gasetyenziswangendlelaeyiyo.Akubonakalikumnikangxakiokuutitshala,kokouyaqhubekaazameukuphandangesiXhosaokokutshiwongumfundi.Lombhodamoubonakelekwiiklasiaphokuqhutyweuphandolokusetyenziswakweelwimikubafundiabalulwimilwabolwenkobelungaphuhliswangalwalung-elaukufundisaizifundozezibalo(MlamanoMateru).
UninzilwabafundiluthethaisiXhosa,ulwimilwenkobekootitshalanaba-fundi.Ngokutshokukatitshala,nanjengokokuthethwaulwimiolunyengumntuwonkekweziklasizezifundozezibalo,akubonakalikukhoimfunekoyokubaku-setyenzisweulwimiolulumbi.Ulwimilwenkobelolonalwimilusetyenziswayoukugxininisaokoabekufundisilenokuqinisekisaukubaulwazilufunyenwe.
Nangonakunjalookuakungqinelaninokokuthethwangabafundinjengokosekuchaziwengentla.
Ngokwamukubonakucacileukuba,kukhoimfunekoyokuphuhlisaulwimilwenkobelufikelelakwiqondolokubalulungeleukufundisaizifundozezibalo.Unobangelawokukukuqaphelaumsantsaokhoyoxaabafundibethethangolwi-milwabonaxabethethangolwimiolulumbi.Xabesebenzisaulwimiolulumbibathathaixeshaelideukantixabesebenzisaolwenkobe,bayatyibilikaukucacisaokobathethangako.Ngelilodwaabafundiabamelanineemfunozolwimiolulumbiekufundeniizifundozezibalokubaabanazoezomfuno.Lubenolwimilwenkobelungomelelangakangakoukubalumelaneneemfunozezifundozezi-balo.
Ootitshalabakhankanyeukubaukusebenzisaulwimiolulumbinjengolwimilokufundisaizifundozezibaloakusosisombululokubaabafundiabafikelelingok-upheleleyoekuqondeniokokufundiswayo.Abafundibenzangathibayaqondakubabengaqinisekangangombaabangawuqondiyo.Kumaxeshaamaninzikuvelaukubabathi(abafundi)bevilebayaqonda,kantiabathethiloonto.
Kumbuzowokubabenzantoniukuqinisekisaukubakukhoulwaziolubanji-weyongabafundi.Batheamaxeshaamaninziabaziukubabenzenjaningeengxa-kizolwimiabajongenenazo.Abanyebathebasebenzisaingxubevangeyolwimilwenkobenolulumbi.Abanyebathebasebenzisaimizekeloesukakwiincwadiezizezinye,njengemagazini,amaphephandaba(SundayTimes)kunyeneencwadiezisetyenziswakwezinyeizikolongabanyeootitshala.Abanyeootitshalabathebasebenzisaabafundiabaqondangconokunabanyekubaokokubonakalangathikusebenzangconokweyakheiklasi.
Ukuqinisekisaukubaabfundibevileokanyebayaqondaootitshalabathe,bakhaimisetyenzanaethiyenziwengabafundi.Imisetyenzanaleisetyenziswanjengendlelaethileyokuvavanyaukuqondakubafundi.Yilemisetyenzanakeechazayongokuthiixoxwengumntuwonke,elowoechazaindlelaafikelelengayokwisiphumosakhe.Lemisetyenzanaiqaleyenziwengumntueyedwakuzeethubenibanikweomnye(abafundi)abazakuthibawenzebengamaqela.Isizathusokubabasebenzebengamaqelakukubautitshalawenzelaukuqinisekangokuba,ongaqondangangexeshakucaciswangumntuwonkeamanyatheloabawatha-bathileyoukufikakwisiphumo,ancedwengamalungueqelaelo.
Lombuzowazalaomnyeumbuzo,othi:Amiselwanjaniamaqelakuleklasi.Kwiklasizesikoloesisisizasophando,abafundibanekwiqelangalinye,kwesosineukhonaowomelelekakhulukulwazilwezifundozezibalo,omnyewomelelenjeabanyebayazama.Isizathuesinikwangutitshalakukuqinsekisaukubaaba-fundibanikanainkxasoepheleleyouxanduvalungahlalikumfundiomnyeuku-ncedaumntuwonke.KodwaoluhlobolokwakhaamaqelalubonakalalusebenzakwaGreyidi7aphoabafundibaziindidiokanyeizintluezintathu.KwaGreyidi7aphoabafundibakudidilwesibininolwesithathukunzima,ngokutshoku-katitshala.Unobangelawokubakubenzimaabafundibaleklasiabomelelangakwaphelakwizifundozezibalo.
PRAESA – Occasional Papers No. 27�� �9Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
Izihlokwanaeziphumekwiphephambuzonodliwanondlebeolubanjwenoot-itshalayabazezizilandelayo:
i) Ukungabinamdlawokufundakubafundiii) Ubunjanibolwimilwezifundozezibaloiii) Izixhobozokufundisa(iincwadizezifundozezibalo,amagumbiokufun-
dela,ithalalencwadinezinye).iv) Ifuthelemithethoebekwangabasemagunyeni
Imiba evele kwiphepha le mibuzo yotitshalaOotitshalaababuzwauluvolwwabongombawolwimikwizifundozezibalobavezaokukulandelayo,ulwimilwesiNgesi:
• lulwimioluthethwakwezoqoqosho• Kwimfundoyamabangaaphakamileneeyunivesithi• Lulwimilweencwadi• Lusetyenziswangabantuabakwiindawoeziphezuluekuhlalenikwethu• UkufundisaizifundozezibalongesiXhosa
Ngokutshokootitshalaokokunganefutheelibikubafundikubabelungiselelwaukuyakukhuphisananehlabathiliphela.Okukwacacisaukubaakukholulakootitshalaukwahlulaphakathikolwimilokunxibelelananokuncokolakunyenolwimilokufunda.XakuthethangokufundwakwezibalokwangokobakubonaulwimilwesiNgesilubalulekilengenxayemibaefananezoqoqosho,ukuthethanabantu,ukuyaphesheyakwezilwandlengenjongoyokusebenzaokanyeukutha-thainxaxhebakwezopolitiko.Okonakulibalekayokukubaulwimilusisixhobolokufikelelakulwaziolunzulungokokufundiswayo.Ntoleyoingenakwenzanolwimiesilusebenzisamihlalexasincokola.
4.3.2 Iziphumo zephephambuzo likatitshala wakwaGreyidi 7
Utitshalaobeyinxalenyeyoluphandonanjengokoengutitshalawezifundozezibalokwisikoloekuqhutywekusouphandoudlaleindawoebalulekileyokoluphando.Kuyekwakhoimfunekoyokubakubanjweudliwanondlebekunyenayengelizamaukuqondaezakheiimbonomayelanolwimilokufundaizifundozezibalo.Utitshalaubuzwelemibuzoilandelayo:
• Usebenzisaoluphiulwimixaufundisaizifundozezibalo?• Kutheniusebenzisaololwimi?• Abafundibaluqondangokupheleleyo?• Zeiziphiiingxakiohlangananazoekufundiseniizifundozezibalo?
Utitshalalemibuzouyilandelayouyiphendulengelithi:XaefundisausebenzisaulwimilwesiNgesi.UnobangelawokusebenzisaulwimilwesiNgesiuthenguno-bangelawokubaabafundixabebhalabasebenzisaulwimilwesiNgesingokokeakabonimfunekoyokusebenzisaulwimilwesiXhosa.Utheincwadiayisebenzi-sayonjengomthombowokucwangisaokoazakufundisaibhalwengesiNgesingokokeusebenzisaolulwimiixeshaelininzi.UvavanyouluchazenjengeyonantoibangelukubaasebenziseulwimilwesiNgesikubaefunaabafundibomelelekulo.
Lempenduloyakheidaleumbuzoothi,XakantiukusebenzisaulwimilwesiNgesilwenzaukubaabafundibomeleleekuqondeninasekusebenziseniulwimilwesiNgesi,inagbakutheniiiklasizakhe(uGreyidi7noB)zingaphumeleliemagqabiningobungakobazo.Kuthenikuphumelelaabafundiabambalwa?
Impenduloyakheithe,“AbafundiabaluqondingokupheleleyoulwimilwesiN-gesiabajongenenaloeziklasini.Bathingokusebewaqondaamagamaenzaingqiqokubenzimaukuwasebenzisangokupheleleyoezifundwenizabokubabengaqinisekangangentsingiselo.”Utshoebalulaukubayintoeyingxakiyakheleyokubanayeakomelelangakwaphelakulwimilwenkobentoemenzaukubaangakwaziukucacisangokupheleleyongaloxaefundisa.Okukudizaukubaukungasetyenziswakolwimilwenkobekuqeqesholootitshala,kwenzaukubanabobangomelelingokugqibeleleyokulwimilwabonanjengokobelugqibelakwibangaleshumiesikolweni.Loontoithethaukubauwlimilokuqalalootitsha-laalomelelanganjengolwabafundintoleyoyenzakubenzimaukunikaabafundiuncedoolupheleleyongokubhekiselelekulwimi.
Ngokutshokwakhe(utitshala)lentoidaleukubaasebenziseiilwimiezimbi-nixaefundisa,ulwimilwenkobenolulumbikubafundi.Xakubuzwaukubaokokuqinsekisaukufikelelangokupheleleyonakwintsingiselo.Uphendulengokuthi,nangonakungaqinisekisiukubaabafundibafikelelangokupheleleyokwintsin-giselonasekuqondeniizifundozabokodwakwenzakubelulaukuqondaukubakuthethwangantoni.Omnyeumbuzoovuswenguloibekukuzamaukuqondaukubaingabakubancedanjanookuabafundikubakuhoumahlukophakathikolwimilokufundisa(ukuhambisaulwazi)nolwimilwezifundozezibalo.Lokeumbuzoakahengekubelulaukuwuphendulakubakufunekeujongwengelawoixeshananjengokoubufunainkcazelonemizekeloyokokubuzwangumphandi.Owokugqibelaumbuzoibekeukuzamaukuqondaukubautisthalauzivanjaningokufundiswakwezifundozezibalo.Utheyenaangakwamkelaokongezandlazakhezozibinikodwakuqalekuqinisekisweukubaiincwaiezisetyenziswayozizakubhalwangolwimilwenkobe,iimvavanyonazozakwenziwangolwimilwen-kobe.Xakonkeokusekwenziwekungaqalakekufundiswengolwimilokuqalangokupheleleyo.
Omnyeumbuzooyewavelaibengozamaukuqondaukuba,ingabayenatitshalaxaesebenzisaiilwimiezimbini,utshintshaxakundawoni?Utitshala
PRAESA – Occasional Papers No. 2760 61Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
uphednulengokuthiuqinisekisaukubautshintshaxaezamaukucacisaokokun-gaviwangangabafundi.Ngamanyeamaxeshautshintshaindlelayokusebenzisaulwimixaengaziokanyeengaqinisekangaukubaigamaelithilelithethaukuthiningolwimilokuqala.
4.3.3 Ukungabi namdla wokufunda kubafundiOotitshalaabaphendulaamaphephambuzobakhankanyeukungabinamdlakwabafundiekufundeningokuzinikela.
Abafundiabazimiselangakwaphela,uthethauncamekubekungekhontoun-okuyenzangaloonto.Ufikaeklasiniubafundise,xaubuzaukubabevilenabathibevile.Loontoyenzauxakweungaziukubamawuqalephixasebengasaqhubikakuhlekodwabathebevile.
Xaebuzwautitshalaukubasinokubasiyintoniisizathusokungabinamdlakwabafundiekufundeniizifundozezibalo.Wathi,
Abafundiesinabobasukakumakhayaaphoabazalibangafundangaokanyebephelekumabangaaphantsiemfundo.Loontoyenzaukubakungabikhoangahoywangokupheleleyoumfundiukubauyawenzanaumsebenziwakhe.Okukungahoywakwenzaibengumfundingokwakheekufunekaeziqhubilekodwana-laphoakakwaziukuziqhubangaphandlekokubaumzalinayeaqinisekengokubauyamnikaithubalokwenzaumsebenziwesikolo.Abafundibethubasukakumak-hayaapholingaziwayoixabisolencwadi,loontoyenzakubenzimakubafundiukuqhelananeencwadi.
Omnyeutitshalaukhalengokuthi,Abafundiabanambekokubanokubaungafundisangokuzimiselaxabengafunikuwenzaumsebenziabafuniakukhontounokuyenzangaloonto.Uthiseleucingaukubohlwayaucingengamalungeloabanawoagqithaawotitshalawoyikenokubachukumisa.Loontoyenzabangaqhubikakuhlekwaphelakwizifundozezibalokubazifunaumntuozimiseleyoongazokuqhutywangasemva.Zizifundoezifunanjeukubaumntuazixeleleukubauzakuzenzelanangelakheixeshaangalindiutitshala.”
Okuvelekwacacakukubobonkeootitshalakukubaabafundiabanayokwaintoebenzabaliboneixabisolemfundo.Xaubakhuthazangokufundabakubuzaukubabazakwenzantonibonabakupasakubakukhoabantuabaninziabafundileyokod-waabangeqeshwanga.Loontoiyonkeyenzakubenzimaukukhuthazaabafundiabanjalobabukelaumabonakudengaphezukokumamemelaabazali.Mhlawumbineengxoxoeziphathelenenemfundoasingxoxozifanezibanjweekhaya.
Xabebuzwaootitshalaukubamalingemaniabawenzileyoukuqinsekisaukubaabafundibayalufumanaulwaziabangalufumaniyoekhaya.Bathebona“asikabinazinkqubozilungiselelweoku.Siyathembaukubainkquboyelife skillsizakuncedaukuvalalomsantsawokungabinamdlawokufundauphakathikwabafundinezifundozabo.”
Ezinyezezintoabazichaphazeleyoootitshalakukungabikhobaninzikwa-bantuabafundayokulengingqiokanyeabadalaabafundileyo.Abafundinanjen-gokobehlalakulengingqibakhulabebukelaizintoezingekhontlenezingalun-gangaezifananobundlobongela.Bambalwaabanengqondoyokukhulabesaziukubaliyintoniiphuphalabo.Ngeliphandleootitshalabathathaukubaukung-abinamdlakwabafundikwizifundozezibalokungunozalawokuqhubakakubikwabo.Ukungabikhokwezixhobozokubancedisaukwenzaumsebenziwesikolokungunozalawokuqhubakakubinokungabinamdlakwabafundiekufundeni.Lombawokungabinamdlawabafundiekufundeniwayanyaniswengokuphele-leyonemoyamakhayaabasukakuyoabafundi.Ootitshalaabayibonangaindlelaabafundisangayookanyeomnyeumbanjengonefuthenegaleloekuswelenikwabafundiumdlawokufunda.Ukuzamaukuphandangombawolwimikusid-luliselekwesinyeisihlokwananjengelingelokuphumanempenduloengatyholibanikokoezanomfanekisowokwenzekayoekufundiswenikwezifundozezi-balo.
4.3.4 Ubunjani bolwimi lwezifundo zezibaloOotitshalaxabephendulaumbuzoothi,balubonaulwimilusembindiniwoku-fundisaizifundozezibalonanokubabacingantoningolwimilokufundisaizibalo.Ootitshalabaphendulengelithi,
Akukhondlelaingenyeyokufundisaizifundozezibaloumfundikumeleaziiifomu-laazikhuphenjengokubazinjalo.Izifundozezibalozizfundozokwaziwangohloboezilulokubaakukontounokuyenzangazo.Ulwimilokuzifundisakubalulekileukubaulazingendlelaoluzangayo,akunakujikagama.Umzekelo“angle” okanyepower, base, consonant, expression, 2-dimensional, tessellation, 3-dimensional. OnkelamagamaakanakujikwakumeleahlaleenjalonokubaufundisangesiXhosakubaawakhongesiXhosa.Kunyanzelekileukubaumntuawafundeawazienjalo.
Omnyewotitshalauthe,Ulwimilokufundisaizifundozezibaloluyingxakinakuthisingootitshala.Umbawalouyafunaukuqwalselwakubaxabaafundibenokufundiswangolwimilwabolwenkobekungenzaumahlukoomkhulu.Enyaniswenimnaandikhendiyicingenokuyicingaintoyokubandicingengolwimixandicwangcisaizifundoendiza-kubafundisazona.Ukubabendingaqinisekangokuyicingafuthindiyisebenzisebekungangconobebengaphumelelangokuncomekayo.Unobangelawokubanditshokukubaxandifundisandisebenzisaiilwimiezimbiningexeshaelinye.Xandibajongandifumanisaukubaabaqondikwaphelandibenamndingakwaziuku-bacaciselangokupheleleyongolwimilokuqalakubanamandiqinisekangakakuhlengamagamaekufanelendiwasebenzisenokubaangqamenenanokondikufun-disayo.Ndikhethaukuwayekaamagamaenzaingqiqoenjalokulwimiolulumbikubaandikwazikubancedanamandiwazingokundingutitshala.Kubandinga-funikubafundisantondingayaziyomnakuqalandivelandiwafundisekulwimiolulumbindithixandicacisaukusebenzakwawondisebenziseulwimilwenkobe.
PRAESA – Occasional Papers No. 2762 6�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
Xaebuzwaukubaibubuchulenaintoyokusebenzaiilwimiezimbiniefundisa.Iqinisekisanjaniukubaabafundibaqondangokupheleleyo.Ithiimpendulondiyaziukubaabaqondingokupheleleyonamakukhontondingayenzakubaul-wimilwamlwenkobealuphuhlangakwaphela(ButhelezikuClarke:1991)futhialulungiselelwangaukufundisaizifundozezibalo.Ukubabekunokuqalwaapho(luphuhlisweukulungelaukufundisaizifundozezibalo)bekungangcono.
Uninzilootitshalaluxambulelwathi,Izifundozezibaloasizozifundozidibaniselananokwaziwanokufundwakolwimi.Ubunjanibazobuthikusetyenziswaimifanekiso,idayagram,ukulinganisela.Zonkeezozintoazifunilwimiukuzezilungiswezifunaukubaubaniazingoku-pheleleyoimithethoyezifundozezibalo.Ukubauzakwenzaisifundongesihloko“ukuqokelelwakwengxelo–data collection”qinisekisaukubaabafundibayiqondangokupheleleyoimithethoyokuqokeleloingxelo.Akufunekilwimiaphokufu-nekaingcingayokwenzaoko.
Xakubuzwaumbuzowokubaimiyaleloyendlelaemakuqhutywengayouku-qokelelalengxeloakuluchaphazeliulwazilolwimingabafundi.Impenduloithikunganjalokodwaakubalulekangaukubabasebenziseulwimixasebeyiqokeleleingxeloselebebalabedibanisabesahlulabephindaphindabethabathaukuzanesiphumosokobakufumanisileyo.Okubalulekileyoyindlelaabayifumenengayoimpendulongokuthibalandeleamanqwanqwaasetyenziswakwimithethoyezifundozezibalo.
Xabebuzwaukubaingabaabafundixakusithiwamababaleisinyeekhulwini(ipesenti)kwingxeloabayiqokeleleyobayakwazinaukuqondangokupheleleyoukkubakufunwantoni.Ukubabayakwazi(abafundi)baqinisekanjaniootitshala,ukubaololwazibangabuyebazisebenziseleabafundibebodwabengekhophantsikwelisolikatisthala.
Ukubaabafundibayakwaziukucacisaukubabathethenabantuabangaphibazabachithaixeshaelingakananinokuthikufunekabenzeuphindaphindoakubinzimaukufumanisaukubaabaqondindawoni.Okubalulekileyokukubabakwaziukusebenzisaumthethowesisihloko(ukuqokelelwakwengxelo)nga-phambikokubabazenesiphumo.Okubalulekilyokukuqinisekaukubabayib-ambengentlokoifomulaesetyenziswakwesisihloko.
Eyonantoeyenzakubenzimangakumbiukufundisaezizifundokukungabinamathalaencwadikwizikoloesikuzokubabekuzakubalulaukufumanauncwa-diolungolunyeolunokusetyenziswangabafundiukuziqeqeshakwizifundozezi-balonokuphuhlisaulwimilwabolwenkobenolulumbi.Omnyewemibaeyenzakubenzimaukuhlangabezananezimekolixeshaesinalolokufundisalincinci.Xaubaniefundisaizifundozezibalokubalulekileukubanexeshaelaneleyonanjen-gokosifundisaiiklasiezinabafundiabaninzi.Kubanzimaukulawulaabafundiabangamashumiamahlanu(50)eklasinienyekantiuzakubaneziphumoezihle.Ukubaixeshabelaneleubaniubezakujongananabafundiabanengxakikwizi-fundozezibalongexeshaelibekelwebucala.Ngaphandlekombawolwimizininziizintoezifunaukulungiswaekufundiswenikwezifundozezibalo.
Uncwadialukhoabafundisibenzelaiikopikubaasinazincwadizaneleyonabokexabethebazinikwaabaziphathikakuhlekonkekonke.Loontoiphin-delakumbawokungayixabisiincwadinemfundongokubanzi.
Okuyekwacacakulencokokukubautitshalaxaethethangolwazi,uthethangokubanjwengentlokonokunkqayiweyoingasukubakuqiqwengokupheleleyo.Ukubaabafundibawulibeleumnkqayonjengokoiyintoeyayisenzekanakubanikubanzimaukuqhubekanomsebenziwezifundozezibalo.
Utitshalaowubonenjengomcelimngeniumbawolwimiekufundiseniizifun-dozezibalo,ngulowoosebenzakwisikoloesisisizasophando.Uthixaebuzwangokufundisaizifundozezibalongolwimilwenkobe.Ukufundisaizifundozezibalongolwimilwenkobesesonasisombululosokulwanokungabinam-dlakwabafundiekufundeniizifundozezibalo.Ukubaabafundibebefundiswangolwimilwabobebezakukwaziukubangokuqinisekileyokubabengenantlonizokubhudaeklasini.Uloyikolwabokukubhudaphambikwabanyeabafundixabebuzwaumbuzo.Xausithimabakucaciseleindlelaabayisebenzisileyoukufikakwisiphumosabobakhethaukuthulabangathethiokanyeukohlwaywaxabeku-vumelekilekubabengaqinisekangangeempendulozabo.UlwimilokufundisaizibaloendilusebenzisisayoeklasiniyamsisiXhosakodwandiyaxubaxandibonaukubaabafundiabaqondilentondizamaukuyicacisa.Ndiphumandingenakul-wimi,ndisebenzisaulwimilwenkobekakhuluzendisebenziseolulumbikwezomekondingakwaziukulutshintshakuzo.
Umzekelo,ukubandibafundisange“angle”eklasinindikhangelaintoefananayoaphaeklasiniyindlelaendilwangayonokungaqondwakolwimi.Kwezozihlokozezifundozezibalondikhangelaimizekeloebonakalayo.Akululakeukubanikaimizekelokuzoznkeizintoendizifundisayokubaezinyeandazimnakuqalaukubakuthethwangantonindifundaifomulandisebenzengayo.Ukubandiyiphosilekubanzimakubaloontoithethaukubaabafundibafundisweumsebenziongenguwokodwakeayifaneyenzekeloonto.Unobangelawokubaingenzekikukubandiyendiceleuncedokubantuabaqeqeshelweukufundisaizifundozezibalonabobaziqondangconokunam.EzinyezezintoendizenzayokukubandithatheubulungubamaqoqoafundisaabantungezifundozezibalonjngeoSAILI.Olulwazindiluqokelelayoluyandincedaukubandikwaziuku-melananeemfunozolwimioluseklasiniyam.Elinyelamaceboendiwenzayokukuthathaamagamaenzaingqiqondiwafundisephambikokubandifundiseifomulanomthethoohambanefomulaleyo.Xandibonaukubaabafundibaqin-isekilenokondandulendifundiseizifundozezibalo.
Okuphumekwacacakukubautitshalauyaziukubaabafundikunyenayebanengxakiyolwimingokufanayokokowenzaamalingeokuncedananemeko.Umcelingeniodalwalulwimiakawuboninjengengxakiengenezukusombululekantoleyoemenzaukubaazikhangeleleuncedoxakunzimaukuqondangokuyakwiindawoezinoncedo.
Xaebuzwaukubaingxakiyokubanabafundiabaninzinexeshaelincinciuyihlangabezanjani.Impenduloyakheyathi,
PRAESA – Occasional Papers No. 2764 6�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
abafundiendinaboiingxakizaboazigqithangaabanyeabantwana.Intoendiy-enzayoxandibonaukubabadiniwekukumamelandithimabasebenzebengam-aqelana,bayayithandaloondlelayokusebenzakubaibanikaithubalokuthetha.Intoendiyendiqinisekengayokukubaumsebenziendibanikawonakumaqelaabongumsebenziabawenzaeklasiniukuzewonkeubaniabenegalelo.
Loontoincedaukubanabangathandiukubuzakumnjengotitshalababuzekoontangababo.Kuhlalakuluxolokekubandibuzakuboukubasenzekanjaningomfundiothiaphazamisengexeshakuxakekiwekusetyenzwakumaqelalawoibengaboabezanamacebookuthulisana.Iklasiyavumelanaukubaumntuongxo-layongexeshakufundwauzakuhlalaeklasiniabanyexabedlalaphandleenzeumsebenziwesikolo.Ukubauwophulelomthethouzakuphindaahlaleizihland-loezibinikukhoamalungueqelalakheemgadile.Loontoyenzakungabikhomntuufunaukwenzauphazamisekokubawonkeumntuokweloqelauzakubasengxakiniyokungaphumingexeshalokuphuma.Loontokeisenokudalain-gxakikubudlelwanebabongokokebasebenzakakuhle.Xabethethaamaxeshaamaninzi,sukubabexoxangomsebenziwabokwaGreyidi7A.IklasieneengxakixakufikwakumbawokuziphathanguGrade7Babathumanimanzixakufikwakumgangathowokuqondaeklasini.UmgangathowabouphantsikakhuluxauthelekiswanowabafundibakwaGreyidi7A.
Ubafumanabephakathi;kudidilwesibininolwesithathuinkolisoikudidilwesithathu.Utitshalawezifundozezibaloukhalengokubaleklasiyeyonaimphathisangentlokoebuhlungungenxayezimilozaboeziphumaecaleni.Xayenaezamaukufikelelakubo,bonabahlelikwibakalaelinye,umgangathowaboawenyukiawehli,umindawonye.Ntoleyoyenzakubenzimakutitshalaukufu-manisaukubaingabayindlelaafundisangayoebangelaukubabangaphumeleliemagqabiniokanyekukungazimiselikwabookanyeulwimialusebenzisayoekufundiseni.
4.3.5 Ukunqongophala kwezixhobo zokufundisa izifundo zezibalo
Ootitshalabakhalengokufanayongokungabikhokweencwadizezifundozezibalo.Incwadiabanayoyeyabafundi.Lencwadiayibancedibonaben-gootitshalaukufundisaizifundozezibalo,kubailungiselelweukusetyenziswangabafundi.Bathebazincedangokukhangelaezinyeiincwadikubanezobathibabenazongamanyeamaxeshaazibhalwangangendlelaeqondakalayo.Ikux-elelangesihlokwana,ihleloesikulonesihlokokubekuphelile.Ukubausifundausifundisenjaniisihlokoesoakuncedakaliukufumanaololwazi,kufunekaukubauhambeufunaamancedokwabanyeabantuabazibanzingezifundozezibalo.Akukhosikhokelosicacileyosokubaisetyenziswanjaniincwadileyoukufundisaabafundi.
Abanyebakhalengokubaxakunokwakhiwaisichazimagamaesingqamenenezifundozezibalokungenzaumthwalowabobengootitshalaubelula.Lo
“mthwalo”ngokutshokwaboudalwayimpixwanoekhoyokulwimilokufundisaizifundozezibalontoleyoeyenzakungabilulukonkekonke.Batheesisichazimagamasingaqulathaulwimilwenkobenolwimiolulumbiukuzeezilwimiziphuhliswengaxesha,kungabikhoolunamandlakunolunye.Isiqulathosesichazimagamangokutshokwabokumelesibenamagamaenzaingqiqo,kuchazweimoasetyenziswakuyokwandulwekuchazweintsingiselongolwimiolulumbi.Kusetyenzisweukusukakulwimilwenkobeukuyakulwimiolulumbi.
Loibonakalaingombonoomhlekubakwiimekoaphokungekhomagamaaziwayokungakhiwaamagamaenzaingqiqokusekelwekwintsingiseloyegamaelokulwimiolulumbikwakhiweigamaelenzaingqiqokulwimilwenkobe.Ngendlelaechazwangayolenkquboibonakalanjengekhuthazaukusebenzangeendlelaezimbini,ukusukakulwimilwenkobeukuyakolulumbinokusukakolulumbikuyiwekulwimilwenkobe.Okuakubonakalikungumbonoombinanjengokoiinjongozokwenzalonkqubozichaziwe.
Ukungabikhokwamathalaeencwadiesikolwenibakubonenjengeyonantoibasokolisayokubaakukholulaukufumanaincwadikumathalaenc-wadiangaphandlekubaindlelayokufikelelaayikholulananjengokoekudekuneendawoabahlalakuzo.Okukungqinwekukungabikhokoncwadiolumeleukubaluncedeutitshalaekwenzeniumsebenziwakhewokuncwangcisaokoazakufundisa.
Isikoloesinjengezikoloezininziasinazikhompyuthaokwangokunangonaezamautitshalaomkhulukubabekungancedaukusebenzisai-intanethiuku-zamaukufumanaezinyeiindlelazokongezelelakulwaziabanalolokufundisaizifundozezibalo.Ukuswelaizixhoboezaneleyonezisemgangathwenizokufun-disakunegaleloekuqhubenikakuhlekwabafundikwizifundozezibalo.
Ubumebamagumbiokufundelangomnyewemibaekhalazelwengootitshala.Lamagumbiawanazitulozakuhlalazaneleyo.Abafundibayasokolaekusenixabefikakumelebaqalebayekujongaukubaakukhomfundiungekhoyonakwik-lasinganyeukuzebakwaziukufumanaizitulo.Amanyealamagumbingokut-shokootitshala,awanaziglasiiifestilezophukile,xakubandakungenaingqeleenganyamezelekileyontoleyoyenzakungabilulaukumamelangokupheleleyokwabafundikwimekoenjalo.
4.3.6 Ifuthe elidalwa yimithetho ebekwa ngabasemagunyeni
OotitshalabakhalengokuthixaabasemagunyenikwiSebelezeMfundobe-nokunikaootitshalainkululekoyokugxininisakwizihlokoezithilezezifundozezibalobekungalulakubautitshalaebezakuhlalakwizihlokoezibalulekileyoekufundweningabafundiayekeezozingangqamenanganokokumelebakwazi.
Bakhalangokuthibanikwaixeshalokuqhubaisihlokongasinyeingekhoin-gqwalaselayokubaingabakukhonaokwaziwangabafundingokupheleleyoemvakoluthotholwezihloko.
PRAESA – Occasional Papers No. 2766 6�Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
Ukubabekunokubakhoithubalokubalithiisebexalicwangcisauludwelwezihlokokwizifundozezibalo,lubizeootitshalalibuzekuboukubaba-bonaukubamazibezingaphiizihlokoemazifundiswengonyakabekunga-lulakubabebezakukhethaelonanibacingaukubabanganakoukumelananalo.
Omnyeumbaabakhalengawoootitshalakukungathathinxaxhebaiphele-leyoekuthathwenikwezigqibongoncwadiomalusetyenzisweezikolweni.Ootitshalabawubonelombakumeleukubausemagxeniabonanjengokoingaboabafundisayo.Bekumelekunikwabonaithubalokubabatshoukubabakhethaziphiiincwadi.Ngokukusetyenziswaootitshalaabaphetheyongokwesifundontoleyoingathethikuthibazazingokupheleleyozifundoezobazintlokozazo.Loontoidalaukubakungabikhotitshalaukwaziukuthathainxaxhebaepheleleyomayelanomakufundiswekwanguyeeziklasinizezi-fundozezibalo.
Lombonouthethaukubaakukhokubonisanaphakathikootitshalana-beSebelezeMfundoekucwangciseniuludwelwezihlokoemazifundwekubaootitshalabakubonaokukunganciphisaiimfunozolwimiezihleliemagxeniabonabafundikubakumeleinkquboyongeneleloichaphazeleisihlokongasinye.Lowokengumsebenziomninzixaumelenenotitshala.
Umbawovavanyowakhankanywangootitshalabekhalangokuthiukubakungatshintshwaulwimilokuvavanyanabobangavuyaxakunokwakhiwaamagamaenzaingqiqokubekhouvumelwanongumntuwonkeongumbhalinonemvumeyokwakhaamagama,olwimilwakhelwenkobelusisiXhosaukubakuzakusetyenziswaigamaelithilexakuthethwangegamaelenzaingqiqoelithilekulwimiolulumbi.
Bandinikaumzekelowegama“iratio”aphobabesithieligamanjengamanyeesekwenziweumzekelongawolinikaiintsingiseloezininzikungakoootitshalaabaninzibakhethaukufundisangolwimiolulumbikunolwimilwenkobe.Kubaindlelaekuvavanywangayookwangokuikhuthazaukusetyenziswakolwimiolulumbi.Omnyeumzekeloabawunikileyongowegamaelenzaingqiqo,“plane”eligamalilinyelineentsingiseloezininziezilungeleukusetyenziswakwiimekoezahlukeneyokodwakumelesakheumkhanyaxasilisebenzisakwizifundozezi-balo.Sizameukuqinisekaukubasithathaliphi.
Itafileengezantsiyakhiwengumphandiukubonisaiintsingiseloezah-lukeneyozegamangalinyeelenzaingqiqo,kumagamaazakusetyenziswanjengomzekelowokubonisaokukutyebakolwimilwenkobekuthethwakuzekuxanjulwengako.Kubalulekileukuqaphelaukubaumphandiuwafumenelamagamangoncedolwesichazimagama,ukuthethanabantunangothiazikhange-leleintsingiseloyegamaelenzaingqiqokulwimiolulumbiukuzekwakhekeigamalesiXhosaelingqamenenentsingiseloleyo.(Okuakuthiumphandiwakhaamagamaangqameneyokokokubonisaingxakiedalwakukutyebakolwimilwenkobe).
plane isityaba into emcaba ibalaindawo ephangaleleyo
field idlelo ibala lemidlalo ibala isityaba
quantity umyinge umlinganiselo ubungakanani ibanga
volume umyinge umthamo ubungakanani umthwalo
Letafileingentlaibonisaukutyebakolwimilwenkobeokunokusetyenziswanjengomthomboxakuvunyelwanangokuba,kwezintsingiselozininzikuyakuchongwaibenyeethiingqalekwizifundozezibalo.Inkquboenjengaleiboniswayiletafileingaluncedoukubaleliphiigamaelilungeleukufundanoku-fundiswakwizifundozezibaloukuzeisichazimagamaesakhiwayosisebenziseiintsingiseloezamkelekiyokwizifundozezibalonakuluntuolu.
Omnyeumbaobonwengootitshalanjengengxakikukusiwakwabafundikwizikoloaphokufunekabatshintshebasebenziseulwimiolulumbintoleyoinyanzelisaukubaxabethathwa(abafundi)kwezizikolozamabangaaphaka-mileyo,ukwamkelwakwabokusekelwephezukokukwazikwaboukusebenzisaulwimiolulumbintoleyoithethaukubakufunekakuqalekutshintshweindlelaesisebenzisangayoulwimikwimoyonkeyokufundaizibalo,sanduleukuthethangokufundaamagamaenzaingqiqokwifundozezibalongolwimilwenkobe.
Nangonaokukungenantoyakwenzanophandokubonakalisaindlelaabakubonangayoukusetyenziswakolwimiootitshala.Balubonaulwimiolulumbilunamandlakunolwimilwenkobekubaiyintoeyaziwayoukubalulwimiolusetyenziswanjengolwimilonxibelelwanonamazweangaphandle,ukush-ishina,ukubhalaiimviwo,ukubhalauncwadiolusetyenziswakumazikoemfundoephakamileyo.Oyenanozalawalengcingakukungaphuhliswangokupheleleyokolwimilwenkobenanjengokoukuphuhlakwalokuqinisekisaukuphumelelaukufundangempumeleloulwimilwesibini.Nanjengokosekubonisiwekwisah-lukoaphokuphengululwakhonauncwadiukubaabaphandiabaninzibakubonaukungafikelelingokupheleleyokumagamaenzaingqiqo,kuzalwakukufundangolwimiolulumbi,kwizifundozezibalo.Ntoleyoidalaukubaabafundiba-fundengohloboloqikeleloolungaqinisekisilwazilupheleleyo.
4.4 Inzululwazi yeklasi zezifundo zezibalo EsisigabasinikelangeziphumozokokufunyanisweeklasiniuGreyidi7A.Utitshalakuleklasiusebenzisaiilwimiezimbini,ulwimiolulumbinolwenkobekubafundi.Xaefundisauqalangokuthiabuzekubafundiukubaingababayay-iqondanaintsingiseloyamagamaasetyenziswakwisifundoeso.Abafundibaya-vumaixeshaelininzinoxabengakwaziukuwasebenzisaxaselebebhalaizifundo
PRAESA – Occasional Papers No. 276� 69Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
zezibalo.Loontoithethaukubaabafundiabanangxakiyokuqondamagamaenzaingqiqoingxakikukusetyenziswakwamagamaazizihlomelonajngokouku-qondwakwezizifundozezibalozixhomekekekuwo.Undoqowokokufundis-wayounikwaimvakalongalamagama.
Okukubonakelengexeshaabafundibesenzaizifundoeziphathelenenam-aqhezueklasini.Bebengenangxakiyegamaelenzaingqiqoelithi“fraction”eyonangxakiyaboibikukusebenzisangokufanelekileyoulwimilokuqhubaulwaziabanalolwegamaelenzaingqiqo,“fraction”ukuzelilungeleleukusetyenziswakobuxhakaxhakabefomulayokwahlulanokuphindaphindaokanyeukwahlulanokuthabathangexeshaelinye.Amaxeshaamaninziabafundibebengaziukubabadibaniseokanyebohlule.Lentoyonkeibingahlanganisinokungaqondwaokanyeukuqondwakwegamaelenzaingqiqo.
Okubonakeleyokuleklasiyindlelaesetyenziswayoyokuqinisekisaukuqondakwabafundiokobakufundiswayo.Bekuthixakubonakalaukubabaqinisekangangokobebekufundabasebenzebengamaqelaxabegqibakusebenzangabanye.Bekuthibasakugqibaukusebenzakumaqelanaabo,banikezeleingxeloyaboeklasini.Kulenkquboyokunikezelabonkeabafundibebezamaukuthethaul-wimiolulumbi.Xaeziphendulelautitshalauthi,“yindlelaabazakufundangayoukuthethaulwimiolulumbibayaqeqeshwabelungiselelwaikamvalabo.”
Lenkquboibibathathaixeshaabafundibezamaukunikezelaingxeloyabo.Kulenkquboabanyebebecelauncedokumalungueqelaeloxakukhoigamaelithileelilityelweyookanyeelingaliziwayongolwimiolulumbi.Okubekungumqakubautitshalaxaefundisausebenzisaiilwimiezimbinikuzeabafundixabenikeze-laingxelokufunekebasebenziseulwimiolulumbi.Abanyebabafundibebengafuniukonyulwaukubabanikezelengengxelokubaukusetyenziswakolwimiolulumbibekubenzabazivebebancincinanjengokobengomelelanga.Ebebacaciselautit-shalaukubainjongoyokunyanzelisawonkeumntuasebenziseulwimioluilumbikukubaufunabaphuhliseisakhonosokusebenzisaulwimiolulumbi.
Ngokwamukubonainjongoyokuibiphilileyayeintlekodwaakuqondakaliukubaibincedaabafundiekufikeleleningokupheleleyokumagamaenzaingqiqonolwimingokubanzieklasini.Abafundibebesalabesafunaukucaciselwanan-jengokobebebonisaukungaqondi,ntoleyoicacisaumsantsaomkhuluphakathikolwimilokuthethanolwimilokufundaizifundozezibalo.Okukungaqondiku-vusaimibuzoemininzinnjengokokucacaukubaabafundibanganakoukudlulakuGreyidi7bengalufumangangokupheleleyoulwaziolwenzaukubabaqondengokupheleleyookufundiswakwizifundozezibalo.Ntoleyoibonakalisaubun-gozibokuba,umfundiesenokuqhubekanezifundozezibalokumabangaaph-ezulukodwaulwazilusalangemva.Kusengenzekaukubaingxakiyokungaqondikuhanjwanayongabafundibafikekumabangaaphezulubefundangokuqikelela.
Okuphindekwacacangokupheleleyokukusetyenziswakwamaphephaakot-shiweyo,ingutitshalakuphelaophetheincwadiyezifundozezibalo.Okukwenzaukubabafundibangabinayoenyeindlelayokufikelelakwiincwadizezifundozezibalongaphandlekwasesikolweni.
Ubudlelwanephakathikukatitshalanabafundibubonakelebomelelexakufikwakwimibayokuthethangezintoezingadibananganezifundo,izintoezifananomculo,ezemidlalo,nokuthathainxaxhebaekuxoxeningezinyeizinto.Xautitshalaefunabathatheinxaxhebaokanyekuzanywaukubababandakanyekeekuthetheningezifundozezibalo,bebesidlaimu.Ubudlelwanebebungabonakalibomelelekangakoxakuthethwangokuphathelenenezibalo.Abafundiban-esimbosokumbekelakudeutitshalawabodeibenguyeozamaukubabathetheesebenzisaiindlelaezininzizokubuzaumbuzoomnye.Loontoidizeukubaabafundibazibandezaithubalokubautitshalaazameukufumanaiingxakizabongokupheleleyonanjengokoukufumanaithubalokuthethaeklasinilincedaumfundinotitshalangaxeshanye.Umfundiuncedakalaukuzibonaukubayintoniayazingokuqinisekile,notitshalauncedakalalngokuthiafumaneukubabasilelandawoniabafundibakhe.Okubuhlungukukubaabfundiabalisebenzisingoku-pheleleyoelithuba.
Ingcingaefikayongenxayokunefunaukuphandwanzulu,ngamandlaolawuloaphakathikootitshalanabafundi.Abafundibazibonaiqalaphiyayeiphelaindimayaboekufundenikwabo.Kubaokucacayo,kuleklasiabafundiba-zibonjengabantuekumelebathatheokobakunikwayongutitshala.Bengakhangebacingabanzingakokudekufikeixeshalokubabasebenzengabanyentoleyoifikaibenzima.Konkekufunwaukuqwalaselananjngokokucacengokuphele-leyoukubakunendimaekuyidlalayoekufundenikwabafundi.
4.� Amagingxigingxi endihlangene nawo kolu phando
Nangonauphandolungajolisangakwinkquboesetyenziswengumphandiukwenzaukubauphandolubeyimpumelelo,kodwakubalulekileukwenzaamagqabantshintshiamahlandinyukekwinkquboyophando.Ukuqalakokub-halwakophandokubonakelekungumsebenziolula,kubhalakusetyenziswaul-wimilwenkobe.Kodwaethubenikubonakeleukubaakuzikubalula.Nangonaisigamasanelebekukhoukungaqinisekiokukhulungentsingiseloyamagama,ingakumbiungqamanokulwimiolulumbiolusetyenziswakwizifundozezi-balo.
Umphandiamaxeshaamaninzibekufunekaaqinisekengentsingiseloepheleleyoyegamaelenzaingqiqo(kwizifundozezibalo)kulwimiolulumbikuqalangaphambikokubaacheeyakheintsingiselookanyeigamaelingqa-manenentsingiseloleyokulwimilwenkobe.Ibengumsebenziocelaumngenikelo.Bubonakeleaphoubunzimanempixwanoekhoyophakathikokuqwalaselaulwimilwezibalonokubayingcalikwizifundozezibalo.Wacacangokupheleleyoumsantsaochazaokokubaumphandiloakayiyoingcaliyezibalokokuqwalaselaukusetyenziswakolwimikwinkaloyokufundanokufundiswakwezibalonoku-fikelelangokupheleleyokumagamaenzaingqiqonolwaziolupheleleyonoluqin-isekisaimpumelelo.
PRAESA – Occasional Papers No. 27�0 �1Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
Omnyeumbaibingowexeshaekubenzimaukumelananalonjengokobekucwangcisiwengaphambilingenxayokusokolaukufumanaisizasophando.Ukufumanaindawoesisizasokuqhubauphandokwabanzimakakhulu.Isikoloesathembisanesabonisaumdlakoluphandosakhalangokubazininziiiprojek-thiezisesikolweninazoeziqhubauphando.Bacelauxolobendikhuthazaukubandikhangeleesinye.Esesibinisakhalangokubakukhoincwadiekumelebayifu-maneesukakwiSebelezeMfundoevumayoukubauphandoluqhubeke.Ama-lingeokuqhakamshelananeSebelezemfundoawaphantsi.Akazangeafumanekeumntulowoekwakumeleukubaenzeesisivumelwano.Kwacacaukubaixeshaliyahamba,kuthesekuseleiinyangaezintlanuukubaunyakauphelekwakukhonandifumanaisizasophando.
Yonkelenquleqhuyabanefutheelibikwixeshaendandizimiseleukugqibangalouphandonokondandikucwangcisile.Kwafunekandiqalephantsiuku-cwangcisangokwexeshaendandilinikiwesisikoloesi.Kwathiemvakokuhlalaintlanganisonesekelanqununukwakhoimvisiswanoyokubamandiqhubekubauphandoluzakubancedaukuphendulaimibuzoabanayonabobengootitshalangolwimilokufundanokufundisaizifundozezibalo.Nangonaokukwabane-futhekwixeshaendandilimisile,akuzangekuguqulentokokondandikulungisileokufana,namaphephambuzo,olunyeudliwanondlebelwaseluqhutyiwenoot-itshalaabasukakwizikoloezahlukeneyoabafundisaizifundozezibalo.Nama-phephambuzobabesebewazalisilekonkeokukwabaluncedokakhulukubaandizangendilindendaqhubekanokobendikwaziukukwenzalogamandilindeukuvulelekakwesizasophando.Kwabonakalangathiakukhhobunzimaekuse-benziseniulwimilwenkobekudliwanondlebengexeshakuqhutywauphandokotitshalabaavelakwizikoloezahlukeneyo.Wonkeubaniowathiwathathainxaxhebakoludliwanondlebewandikhuthazaukubandibhalengolwimilwen-kobenanjengokokwakuyintoengafaneyenzekekodwaevunyelwayongomgaqosiseko;ukusetyenziswakolwimilwenkobeezifundwenizabongokweRevisedCurriculumStatement(2001).
Ukubhalangolwimilwenkobekubonakelengathiyindlelaengalulaukuzaneempenduloezifunwayokuphandoolu.Konkeokuakubanganjalokubaimekonesisekeloesakhelwephezukwalouphandoalukholula.Ukubhalangolwimilwenkobeaphokuthethwangezifundozezibalokhonakuvezaingxakiabahlang-abezananayoootitshalakumzamowabowokufundisaizifundozezibalo.Enyeyeengxakiezivelileyokukubaamagamaenzaingqiqoasetyenziswakwizifundozezibaloakakhelwangakulwimilwenkobeamaninzikuwoasekelwekulwimiolulumbi.Loontoyenzaukubakusetyenzisweulwimilwenkobelwakhelwekul-wimiolulumbintoleyoifunakucingwebanzingayophambikokwakhaigamanangaphambikokucacisangokupheleleyookokufundiswayo.Okubekungaqin-isekisiukubakufundwangokupheleleyokwadakwafikaixeshalokubaabafundibangqineukubabayafundangokuthibakhupheleokobebekufundiswabese-benzisaulwimiabaluqondayobengaphixaninemithethoesetyenziswakwizi-fundozezibalo.
Enyeyeengxakiibikukufumanaiincwadiezingqalekumbawokufundiswakwezifundozezibalo.Kufunyanisweukubaazixhaphakangaezikhuthazaukubonwakokutyebakolwimilwenkobe(isiXhosa)ezininzizilubonanjen-gengxaki,kantiuphandoluthiokomakubonwenjengesisombululonenqwanqwaekunokuqalwakuloukusebenza.Ukungafumanekikweencwadikukhokeleleekuthinikusetyenzisweiincwadiezimbalwakunezobekucingwaukubazaku-setyenziswa.Omnyeumbakukubambalwaokanyeukungafumanekikweencwa-diezifunekayokumathalaencwadinanjengokoiincwadieziphathelenenolwimibekufumanisekaukubazithathiweamaxeshaamaninzizazaazabuyiswangabobazithathileyolabeixeshalokubhalanokuhlalutyalilifutshane.
Olukhuphiswanonokungabuyiswangexeshaelifanelekileyokweencwadi,lukhokeleleekuthinikusetyenzisweiincwadiezifananeejenali,amaphephanda-ba,amaphephaanikelwekwiingqungquthela,njalonjalo.Nangonakunjalookuakudalangangxakinanjengokoulwaziobelufumanekakuzobeluqwalaselakanyeimibaeqwalaselwaluphandoolu.
Ngamanyeamaxeshaizahlukoezincedaukuphendulaimibuzoyoluphandobezifumanekakwincwadiebhalwengomnyeumbhalintoleyoibifunaukubaubaniaqinisekengendlelaakubhalangayookokufundiweyo.Iyonkelenkquboithatheixeshaelivisayoekubhaleniiziphumozophandongempumelelo,kusety-enziswaulwimilokuqala.Izizathuzokokukungasetyenziswakolwiminjen-gelwimilokubhala,lisetyenziswaamaxeshaamaninzinjengolwimilokuthetha.Nokuthethaokokwiimekoezahlukileyokumbawokufundaamagamaenzain-gqiqonolwimingokubanzikwimekoyezifundozezibalo.Ithikeloontoulwimilwenkobealuphuhliswangaukusetyenziswanjengolwimilokufundanokufundisaizifundo,kokonjengolwimilokuthethakuphela.
EkugqibelenikuyekwacacaukubaukusetyenziswakweelwimizaseAfrikaekuthetheninasekubhalenikubalulekilekubaakwenziukubakubekhoulwimiolulahlekayokokokwenzaukubasibenentyilekeloyokusebenzakweelwimi.Kuyekwacacaukubaxandinokusebenzisaulwimilwenkobekwimekoezah-lukeneyoamagamaenzaingqiqoendinawoangakhulangokomeleleyookwenzaukubakubelulaukuwasebenzisa.
Enyeyeengxakiebezijongenenomphandingumcelimngeniwolwimiolusetyenzisiweyonekhompyutha.Ulwimiolwaziwaziikhompyuthalulwimiolulumbi(lwesiNgesi)kuphelantoleyoinkeubunzimaubukhulu.Xakusety-enziswaulwimiolulumbiekubhalenikululaukuxelelwayikhompyuthaukubaigamaelolibhalwengendlelaengeyiyongokuthiikrweleumgcaobomvunga-phantsikwegamaelo.Kulemekoikhompyuthaibikrwelalonkeigamabomvuntoleyoibifunaukubakuprintweiphephangalinyeelisetyenzisiweyoekubhale-ni.Lontoyenzeuxanduvaolukhulungokombawemalinexesha.
Bekufunekakuprintwekuyokuqwalaselwaukubaonkeamagamaabhalwengendlelaefanelekileyona,xakugqitywakubuyelwekwikhompyuthakuzoku-cokiswaokobekulungiswakusafunekakuphindwekwajongisiswaukuqinisekisaukubakukhozimpazamo.
PRAESA – Occasional Papers No. 27�2 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
Ibengumsebenziovakalayokelokubalideixeshaelithathiweyoukwenzaizilungisokuphindwekuhlengahlengisweisigamaesisetyenzisiweyo.Nangonakuvakalakungumcelimngeni,ngumcelingeniothwalekayo.Kubaamathubaokusebenzaulwimilwenkobeukubhalaakakavulelekingokupheleleyongokokeoluphandolwenzekwabakhonaithubalokuvavanyoukomelelakolwimilwamlwenkobe.
Okunyeokuphindekwavelamhlophekukuba,kukhounxibelelwanophakathikolwiminobuthina.Ngethubandibhalaingxelo,ndihlalutyandi-sakhaamagamangolwimilwamlwenkobebekukhonaukuthathekaokuthile,kubalulwimilwamoluhambisananegazilam.Bekukhoamathubaokusukaamadlundizivendifunaukumkanomrhibandityatyadulekodwakufunekeukubandizinqandeukuzamaukuqinisekisaukubaandiholindihlala,emxhol-weni.AsiyondlwanaiyanethaukuzamaukuhlalaemxholwenixaubaniebhalangesiXhosakubasendikhankanyilengaphambiliukubalulwimiolutyebileyo,oluncuthumazangwakubaizangotshe,izafobenezitshozaloezibangelaukubalubemnandingakumbizibonakalaxaubanietyebisaokoakubhalayo.Lemekoyokubhalaiyakhabananengcingayasentshonantoleyoiyenzaukubaicinezelekeokanyeingabikhokwaphela.
Lendlelayokubhalayenzaukubaumbhaloubandeungabinaloulunxibele-lwanophakathikombhalinokokubhaliweyo.LoontoyenzaumbhaliazivengathiakanguyengenxayokubaukubhalangolwimilwesiXhosakuqukauku-sebenzisaizagwelonezikweko.AyivumelekangakeloondlelakubananjengokosekuphawulwengaphambiliukubaamazikoethuemfundoesekelwekwinkquboyokufundayaseNtshona,nangonaiilwimiesizisebenzisayonobuthinabudalaimpixwanonesisekosaseNtshona.
LonkeolucwambulolwimilwesiXhosalususwekwaphelaokanyelu-cinizelwekakhululwadaalwabonakalaekusetyenziswenikolwimilwenkobekwizifundozezibalo.Okukubonakelengokucacileyongethubandibhalaokokufunyaniswekoluphando.MaxawambibekunzimaukufumanisaingqiqoyokondizamaukukubhentsisakufunekeukubandikhangeleuncedokwabanyeabantuabangamagqalaekubhalwenikoncwadilwesiXhosa,njengomnyewabaphicothiboluphandonabanyeabantuabantethoyaboikwanyeneyam.
Amaxeshaamaninzi,kubenzimaukusebenzisaisichazimagamanjen-gomthombowolwazikubaasingqalangakumagamaenzaingqiqokwizifundozezibalo.Inkcazoefumanekakusoiphangalele.Ukusebenzisaulwazilwamnol-wabanyeabantulwenzekwabayimpumeleloukubhalaiziphumozoluphando.Eyonantoingundoqokukufumanisaukuba,xaulwimilwesiXhosalunakoukumelananeemfunozokubhalwakwengxelo,uhlalutyonakokonkeokwen-ziwayoxakuqhutywauphandongezinyeiilwimi,lungamelananokufundisanasonasiphinaisifundo.Okunyekukubaokuyesilusebenzisaulwimilwenkobeekufundeninasekubhalenikwiinkalozonkezokufundwayokokuyakubalulaukulusebenzisakubaluyakuphuhlangokuphelelyongokuthisilusebenziseeku-fundeni,ekubhaleniansekuthethenikumanqanabaaphezuluasekuhlaleni.
4.6 Isishwankathelo esiphangaleleyo Uphandoolubeluphendulaimibuzoethi;
i) ingabaumgangathowokubanolwazinofikelelangokupheleleyokumagamaenzaingqiqoxabenokufundiswaizifundozezibalongolwimilwabolwenkobe
ii) Zeziphiezinyeiindlela(amacebo)asetyenziswangootitshalaukuqinise-kisaukubaabafundibayaqondangokupheleleyo.
Lemibuzoseyiphendulekilekubakucacengokumhlopheukubaabafundixabe-fundiswangolwimilwenkobebabanokuqiqaokungcononokuvakalayokokobafundis-wangako.Loontoithethaukubaxabekwaziukuqiqangako,bacingangokupheleleyoukuzekubelulaukusebenzisaololwazibaluqiqayo.Kuleimeko,njengokokwenziwangexeshakuqhutywauphandoabafundibabonakalisileukubaumthwalowabowoku-zamaukucingakaninzingentsingiselo,ngenxayendlelaekusetyenziswangayoulwimiuyehlaxabefundiswangolwimilwabolwenkobe.Okukuvelakwiimpendulozaba-fundiekudliweneindlebenaboemvakophandonjengokokubhaliwengentla.
Okuyekwacacakukubanangonaimekoingabonakaliintlekwizifundozezibalokwesisikolokodwautitshalauzamangakokonkeanakoukubaulwimialudidiyelekwizifundozezibalongokuthiaqaleafundiseamagamaenzaingqiqokuqala,anduleukuwafundisaexutyayelwekwizifundozezibalo.Ezinyezendlelaathiazisebenzisenjengendlelayokufundisa,kukusebenzisaabafundikumaqelanananjengokobesebenzalulaxakunjalongezizathuesezichaziwengendlela.Utit-shalaulilungukumaqumrhuabucalaancedangokuphuhlisaisakhonosootitshalaekufundiseniizifundozezibalokugxininiswakulwimilokufundisa.
4.6.1 Ukushwankathela iziphumo zophandoNgokophandooluqhutywenguDeyi(2006)ootitshalaabathatheinxaxhebakoluphandobabenezizathuezahlukeneyokodwaisiphumoesifanayoxakuthethwangombawolwimi.Abanyebabobafundisaisifundosezifundozezibalobengasi-fundelangabona.Bacelwaukubabasifundisekubakungekhomntuunakoukusi-fundisaesikolweni.Abanyebabobagqibelaukufundaizibaloesikolwenibesafundakumabangaaphakamileyo.Abanyebazifundisakubababezifundileekholejiniokanyeeunivesithikokoabanandlelayokuzidlulisakubafundingokupheleleyongenxayombawolwimineminyeebingenantoyakwenzanophando.OkukwenzakubenzimaukumelananeengxakizolwimiezivelayokubabengaqinisekangangokubabenzentoningeengxakizolwimiezivelayoButhelezi(1995).
NgokukaSetatietal(2002)“Izifundozezibalonezenzulwaziziqukaamagamaangqalileyonolwimiolungqalileyongokomxholo,yayeloontoikhuthazaootitshalaukubabasebenziseulwimilwezifundozezibalo,nobunci-nanebolwimilwesiNgesikwiiklasizabo.Okukuvezaumbuzoothilungakananiuphuhlisoolwenziwangabobajongenenemibayolwimikwizifundongokubanzinanjengokokubhaliwekwipholisiyolwimikwisizwesiphela”
PRAESA – Occasional Papers No. 27�4 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
4.6.2 Ukungabandakanywa kolwimi kuqeqesho lootitshalaOmnyewemibaabahlangabezananayongumcelimngeniwolwimi.Ngexeshabeqeqeshelwaukufundisaulwimilwalungabandakanywanga.UbaniubefundaisiXhosaokanyeisiNgesinjengesifundokungekhongqwalaselayolwimikwizi-fundoezo.Loontoichazaukubaiingxakizolwimizichaphazelawonkeubani.Okukunxulumananendlelaabalusebenzisangayoulwimi,ukusebenzisaiilwimiezimbiningaxeshanye.Okukuzalwakukungomelelingokupheleleyokolwimilwabolwezifundozezibalokulwimiolulumbinolwimilwenkobe.Nangonakuyintoeqhelekileyoukufundisangeelwimiezimbiningaxeshanye,ingxakikukubaootitshalabasebenzisaulwimiabaluqondangconokwimekonganye.BasebenzisaulwimilwesiNgesixabengaqinisekangangentsingiseloesiXhoseniokanyekulwimilwesiNgesi,njlnjl.
4.6.3 Ixabiso elixhanyulwa lulwimi lwesiNgesiOkuvelekumaphephambuzonodliwanondlebenootitshalaibelixabisoelixh-anyulwalulwimiolulumbi.Babonakubalulekileukufundisaabantwanangol-wimiolulumbikubabelungiselewaukuthathainxaxhebanokuqhakamshelananelizweliphela,kwizintoezifananemisebenzi,ukufumanaindawokumazikoemfundoephakamileyo,njalonjaloKapp(2000).Banxulumanisaulwazilo-kuthethaulwimilwesiNgesinolwimilokufunda,izintoezahlukeneyongoku-kaNdayipfukamiye(1994).Ayiqondakalangamsinyanekootitshalaintoyoku-fundisaizifundozezibalongolwimilwesiXhosadeyabaisetyenziswanjengeyeendlelazokuqhubauphandonokubonisaukubakungenzekaDeyi(2006).
Okunxulumananokuthethwangootitshalakukungabikhokweencwadizokubaxhasaekufundiseniizifundozezibalokulwimilwenkobe.Ngokutshokwabomaxawambikunzimaukucacisangokuphelelyongolwimilwenkobekubaakomelelangaolwabokuqala.Loontoyenzakubenzimaukuncedaaba-fundingokupheleleyoekucaciseniimibuzo,imisebenzieyenziwaeklasinikunyenemibuzoyovavanyoneemviwo.LoontoyenzabasebenziseulwimilwesiNgesinesiXhosangexeshaelinye.
Nangonaloingengombawophandokodwaixabisoelixhanyulwalulwimiolulumbi,isiNgesi,lucacengokupheleleyongexeshaumphandiesebenzisaulwimilwesiXhosaukubhalaokobekuqhubekangethubakubhalwauphandoolu.UmphandinjengobaniothethaisiXhosaafuneukusebenzisa,izagwelo,izacinamaqhalongokokutyebakolwimilwesiXhosa.LendlelayokusebenzisaulwimiayivumelekangancamkwiyunivesithinanjengokoindlelayokubhalaisekelwekwimithethoyaseNtshonanendlelayokubhalangolwimilwesiNgesi.Umzekelo,kulwimilwesiXhosaubaniusebenzisaamagamaamaninziukubekauxinzelelokokokuthethwangakokantikulwimilwesiNgesinakwiyunivesithiokokuthethaukuziphindaphinda(repetition).Okokunefuthenanjengokokukhounxulumanophakathikolwiminobubanibomntungamnye.
4.6.4 Isiphetho Nangonaumbawokusetyenziswakolwimikwizibaloubonakalausembindinikwizifundozezibalongokweempendulozabafundinootitshala,kusekhouku-thandabuzaekusebenziseniisiXhosanjengolwimilokufundisa.Okokudalwayimibaeyahlukeneyoefananokuba(evelenootitshala)ulwimilwesiXhosaalunasigamasaneleyosokufundisaizifundozezibalo.Ukubasanele,ootitshalaabaziukubabaziqhubenjaniizifundozabokubaulwimizangelubeyinxalenyeyokuqeqeshwakwabo.Okuyekwacacakukuqwalaselwakweengxakiezidalwakukungaqondwakolwimilwezifundozezibalonjengokoukufundisangempu-melelokootitshalakulelekulwimilokufundisa.Okukubangwakukubamaxawambiootitshalabayazibonaezingxakikodwaakukhontobanokuyenzangazo(Buthelezi,1995).
LoontokeithethaukubakusafunekakuhanjweumgamaomdeukuzamaukuqwalaselaumbawokusetyenziswakwesiXhosaekufundiseniizifundozezi-balo.Oluphandolubonisileukubaxakunokwenziwaoku,kungakhoiziphumoezincomekayokwindlelaabaqhubangayoabafundi.Loontoithethaukubakuk-hoimfunekoyokubaulwimilokufundisaizifundoizibalolunikweingqwalaselalwenziweinxalenyekuqeqesholootitshala,ingakumbiabazakufundisaizifundozezibalo,ulwimiolusetyenziswekwikharityhulam,ulwimilokubhalaiincwadizezifundozezibaloukusukelakumabangaaphantsiemfundoukuyakwaphezulukunyenolwimilokukhuphelaulwazikubafundi.Okokuyakuqinisekisisaukubaizifundozezibalozezakhenabaninaingengaboabafundiabakwaziukuse-benzaulwimilwesiNgesingempumelo.Kokonjekufunekakuqwalwaselwezekuphuhlisweindimayolwimiolusetyenziswayo.Uphandoolunabileyo,oluqalakumabangaasezantsiukuyakwizikolozemfundoephakamileyo,kulombaluyadingekakubaiziphumozakubanegalelokuphuhlisololwimi.Ekufundiseninasekufundeniizibalongempumelelo.
PRAESA – Occasional Papers No. 27�6 ��Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
IbhibhliyografiAdler,J.(1997)Aparticipatory-inquiryapproachandthemediationofmathematical
knowledgeinamultilingualclassroom.Educational Studies in Mathematics 33:235-258.Alexander,N.(1997)LanguagepolicyandplanninginthenewSouthAfrica.South Afri-
can Sociological Review 1.1:82-98.Alexander,N.(1989)Language Policy and national unity in South Africa/Azania.Cape
Town:BuchuBooks.Arthur,J.(1994)EnglishinBotswanaPrimaryClassrooms:FunctionsandConstraints.In
Rubagumya:79–75.Arthur,J.(1994)TalkingLikeTeachers:TeacherandPupilDiscourseinBotswanaPrimary
Classrooms.Language Culture and Curriculum7.1:29–40.Arthur,J.(1996)CodeswitchingandCollusion:ClassroomInteractioninBotswanaPri-
marySchools.Linguistics and Education8:17–33.Auer,P.(1995)Thepragmaticsofcodeswitching:Asequentialapproach.InL.Milroy&P.
Muysken(eds.),One speaker, two languages.Cambridge:CambridgeUniversityPress.Babbie,EandMouton,J.(2001)The practice of Social Research.Oxford:OxfordUniversity
Press.Bamgbose,A.(2000)Language and Exclusion: The consequences of Language Policies in Africa.
Hamburg,Münster:Lit.Bangeni,A.(2001)Languageattitudes,genreandculturalcapital:AcasestudyofEAL
students’accesstoafoundationcourseinthehumanitiesatUCT.M.PhilThesis,Uni-versityofCapeTown.
Bernstein,B.(1996)Pedagogy, Symbolic Control and Identity. Theory, Research, Critique.UK:TaylorandFrancis.
Bloch,C.(2002)EnablingEFFECTIVEliteracylearninginMultilingualSouthAfricanearlychildhoodclassrooms:NotespreparedfortheEnglishLanguageEducationtrust(ELET)andprovincialCurriculumunit(KZNDEC)“TeachingreadingMaterialsDevelopmentintheFoundationPhase.”CapeTown:PRAESA.
Boaler,J.(ed.)(2002)Cracking the code of mathematics classrooms: School success as a function of linguistics, social and cultural background.Westport:Ablex.
Brady,C.(1970)Scienceteachingandthedevelopmentofscientificconceptioninchildren.School Science Review.
Buthelezi,Q.inClarke,J.(1999)Theroleoflanguageinthelearningofscience:Chal-lengestopractice,constraintonchange.ExtractfromChapter5ofDoctoralThesis,UniversityofCapeTown.
Clarke,J.(1999)Theroleoflanguageinthelearningofscience:Challengestopracticecon-straintsonchange.ExtractfromChapter5ofDoctoralthesis,UniversityofCapeTown.
Cummins,J.(1984)Bilingualism & special education: Issues in assessment and pedagogy.Clev-edon,England:Multilingualmatters.
DAE(1996)FormulatingEducationPolicy.Lessons and Experiences from Sub-Saharan Africa9(1).
Deyi,S.(2006)Ulwakhiwolwamagamaenzaingqiqo:Ukufunda/ukufundisaizifundozezibalongesiXhosa.
Dhansay,H.(1996)Apartheid and Resistance.Manzini:MacMillan.DraftRevisedNationalCurriculumStatement(2002)GradesR–9(school)PolicySocial
Sciences,DepartmentofEducation.
DraftRevisedNationalCurriculumStatement(2002)LanguagesGradesR–9,DoE.DraftRevisedNationalCurriculumStatement(2003)MathematicsGradeR–9,DoEDurkin,K.&Shire,B.(1991)LanguageinMathematicalEducation.London:Open
UniversityPress.EducationReporter(2003)SAstilldunceofthemathematicsclass.Cape Argus,19Febru-
ary,p.6.CapeTown.Extra,G.&Maartens,J.(1998)Multilingualism in a multicultural context. Case Studies on
South Africa and Western Europe.Tilburg:TilburgUniversityPress.Ferreira,F.(1988)AvoidingAttachmentAmbiguities:Theroleofconstituentordering.
Journal of Memory of Language51.2:55–70.Fischer,A.,Weiss,E.,Mdala,E.&Tshabe,S.(1985)English-Xhosa Dictionary.Cape
Town:OxfordUniversityPress.Gardner,L.W.(2001)OrthographicChallengesinBantuLanguages.Notes on Literacy3.
27:35–42.Gaum,A.(2003)MathsPlanforCapeSchools.Cape Argus,19February,p.6.CapeTown.Giles,H.&Edwards,J.R.(eds.)(1983)LanguageandCommunication.LanguageAt-
titudesinMultilingualSettings.Journal of Multilingual and Multicultural Development4.2&3:81–236.
Gxilishe,S.(2002)Languagethedeterminantofachild’ssuccessineducation.Cape Argus,19June,p.14.CapeTown.SouthAfrica.
Halliday,M.citedinPimm,D.(1987)Communication in Mathematics Classrooms. Speaking Mathematically.LondonandNewYork:Routledge.
Jansen,J.(2002)ThePoliticsofSalvation:Values,IdeologyandtheNationalCurriculuminSouthAfrica.UnpublishedpapersubmittedtoComparativeEducation.
Kapp,R.(2000)“WithEnglishyoucangoeverywhere”:AnanalysisoftheroleandstatusofEnglishataformerDETschool.Journal of Education25.
Krashen,S.(1992)FormalGrammarInstruction.TESOL Quarterly26:409–411.Lemme,B.H.(1995)Development in adulthood.NeedhamHeightsMA:AllynandBacon.Luckett,K.(1994)NationalAdditiveBilingualism:towardsalanguageplanforSouth
AfricanEducation.Southern Journal of Applied Language Studies2.1.Magadla,L,Shongwe,S.&Taylor,N.(2002)Understanding Mathematics.CapeTown:
MaskewMillerLongman.Mangena,M.(2002)Indigenouslanguagesmustcomefirst.Sunday Times,22September,p.9.Martin-Jones,M.(1995)Codeswitchingintheclassroom:TwoDecadesofResearch.In
Milroy,L.andMuysken,P.,One Speaker, Two Languages: Cross Disciplinary Perspectives in Code-switching.Cambridge:CambridgeUniversityPress.
Mbatha-Dlamini,T.(2003)ThedilemmaofteachingHistoryinisiXhosaandassessingitinEnglishinGrade6classroominatownshipinCapeTown.UnpublishedpaperpresentedattheInternationalWorkshoponAfricanLanguages,StockholmUniversity.
Miller,K.&Baker,D.(2001)MathematicsandScienceassocialpractices:Investigatingprimaryschoolstudentteacherresponsestoacriticalepistemology.Ways of Knowing 1.1.
Mlama,P.&Materu,M.(1978)Haj ya Kutumia Kiswahili kama Lugha ya Kufundishia katika Elimu ya Juu.DarEsSalaam:BarazalaKiswahililaTaifa,BAKITA.
Mouton,J.&Prozesky,H.(2001)ParticipatoryActionResearch.InCoetzee,J.K.&Graaff,J.(eds.),Development in Transition.CapeTown:OxfordUniversityPress.
NationalEducationPolicyInstitution(NEPI)(1992).Language.CapeTown:OxfordUniversityPress.
PRAESA – Occasional Papers No. 27�� �9Ukusetyenziswa kolwimi lwesiXhosa ukufunda nokufundisa izifundo zezibalo
Ndayipfukamiye,L.(1994)Code-switchinginBurundiPrimaryClassrooms.InRubagumya.Orr,E.W.(1987a,1997b)Twice as Less: Black English and the performance of black students
in Mathematics and Science.NewYork:EleanorWilnorBooks.Orton,A.(1992)Learning mathematics: Issues, theory and classroom practice.London:Cassell.Owino,F.R.(2002)Speaking African. African Languages for Education and Development.
Rondebosch:CentreforAdvancedStudiesofAfricanLanguagesSociety(CASAS).Pimm,D.(1987)Speaking Mathematically: Communication in Mathematics classrooms.Lon-
donandNewYork:Routledge.Pimm,D.(2001)Understandingschoolmathematicsasasocialpractice:Acontextual
framework.Ways of Knowing1.2.Qorro,M.(1999)AQualitativestudyoftheTeachingandLearningofWritinginEnglish
inTanzaniaSecondarySchoolsinrelationtotheWritingRequirementsofTertiaryEducation.UnpublishedPhDThesis,UniversityofDaresSalaam.
Reynolds,D.&Bellin,W.(1996)Welshmediumschools–whytheyarebetteragenda.Journal of the Institute of Welsh Affairs19–20.
Roy-Campbell,Z.M.andQorro,M.(1997)Language Crisis in Tanzania: The myth of Eng-lish versus Education.DaresSalaam:MkukinaNyotaPublishers.
Rubagumya,C.M.(1990)Language in Education in Africa: A Tanzanian Perspective.Clev-edon:MultilingualMatters.
Schoenfeld,A.(1985)Mathematical Problem Solving.NewYork:AcademicPress.Schmied,J.(1991)English in Africa: An introduction.NewYork:Longman.Selepe,C.&Brady,C.(1997)Student-teachers’ConceptualDifficultiesinCentralTher-
modynamics.InM.Sanders(ed.)SAARMSEFifthAnnualmeeting.Johannesburg:UniversityofWitwatersrandPress.
Setati,M.,Reed,Y.&Bapoo,A.(2002)IncompleteJourneys:CodeswitchingandotherLanguagePracticesinMathematics,ScienceandEnglish.Ways of Knowing 1.2.
Strevens(1976)inClarke,J.(1999)Theroleoflanguageinthelearningofscience:Chal-lengestopracticalconstraintsonchange.ChapterfromDoctoralThesis,DeptofEduca-tion,UniversityofCapeTown.
Stroud,C.(2002)TowardsaPolicyforBilingualEducationinDevelopingCountries.New Education Division Documents No.10.Stockholm:SIDA.
Stubbs,M.(1980).Language and Literacy: The Sociolinguists of reading and writing.London:RoutledgeandKeaganPaul.
Stubbs,M.(1987)Aneducationaltheoryofa(written)language.British Studies in Applied Linguistics.LondonCentreforInformationonLanguageandTeachingResearch(forBritishAssociationforAppliedLinguistics).Oxford:Blackwell.
Vygotsky,L.(1962)Language and Thought.Cambridge.MITPress.Vygotsky,L.(1978)Mind in Society. The development of Higher Psychological Processes.Cam-
bridge:HarvardUniversityPress.Winbourne,P.(2002)Lookingforlearninginpractice:howcanthisinformteaching?
Ways of Knowing2.2.Wolff,H.E.(1999)Multilingualism,modernizationandmothertongue:promotingde-
mocracythroughindigenouslanguages.Journal of Social Dynamics25.1:31–50.Young,D.&Abrahams(2000)Somewordsonwordsumsandconceptliteracy.Presented
totheDepartmentofEducation,UniversityofCapeTown.CALLSSA.Zevenbergen,R.inBoaler,J.(ed.)(2002)Cracking the code of mathematics Classrooms: School
success as a function of linguistics, social and cultural background.Westport:Ablex.
Izihlomelo AIsihlomelo A: Amagama asetyenzisiweyo kuphando: amagamaenzaingqiqo=conceptsembindini=centraliphephambuzo=questionnaireisigama=vocabulary/terminologyizifundozezibalo=mathematics(uku)fundisangomlomo=(teach)verbally–notinwriting/writtenukungafikelelingokupheleleyokulwimi=donothavefullunderstandingukuqinseka=beconfidentukusetyenziswakweelwimiezimbiningaxeshanye=codemixing/switichingulwimilokufundisa=mediumofinstruction,ulwimilwenkobe=mothertongueulwimiolulumbi=secondorthirdlanguage(additionallanguage)undoqo=focus/mainuqwalaselo=observation
Isihlomelo B Iphephambuzo labafundi (eliphambi kovavanyo)M:Usebenzisaluphiulwimiekhaya?F: isiXhosaM:Uthethaluphiekudlaleni?F: isiXhosaM:Uqhubanjanikwizifundozezibalo?F: Kakubikakhulu.M:Uyazithandaizifundozezibalo?F: Andizithandikubaandizazi.M: Yintoneleungayiqondiyokuzo?F: Andaziukubakubuzwantoniamaxeshaamaninzi.Ndivelendinikeimpen-
dulokantibekungabuzwaloonto,kufunwaenyeinto.Ufumaniseukubangamanyeamaxeshandiyayaziimpenduloqhabendingaqinsekanga.
M:Uzifundangoluphiulwimi?F: NgeEnglishnangesiXhosa.Uncameungazinokubakuthiwanikubauthi
usamameleisiXhosauveutitshalaethethaiEnglishubhidekekengoku.M:Uyamxelelautitshalaxaungaqondi?Uayyibuzaimibuzo?F: Andiyaziukubayintoniendingayaziyofuthikusetyenziswamagamaanzima
eEnglishngokumnandoyikeukubhudandiqondeukubamandithulend-ingabuzendakusukendibuzekwabanye.
M:Usebenzisayiphiincwadi?F: Asinazoiincwadizokufundakufunekasenseifotokop.Yenziwaphaesikol-
weni.
PRAESA – Occasional Papers No. 27�0
M:Uyalisebenzisaithalalencwadi?F: Kuvalwakwangokophayauthiusaqalaukwenzaumsebenziwakhokuthiwe
kuyavalwakubanaboboyikwaukukhuthuzwa.Kudalabexhonyiswaphaya.M:Likufutshanekangananiekhaya?F: Kukudananoko.Kufunekauhambeimizuzunokubaingama20.Ufike
udiniwephindekuthiweixeshaliphelilebayavalabona.M:Ukhonaumntuokuncedisayoekhayakwizifundozezibalo?F: Hayindimndedwaekhaya,umamaakakwazikubhalanokufundakodwa
bakhonaabamelwanebayandincedisa.Ingxakikukungakwaziukuyicacisaingxakiyamyezibalo.
Isihlomelo C Iphephambuzo lesibini elisemva kovavanyo lwesiXhosa M=UmphandiF=UmfundiM: NanjengokonibhaleuvavanyongesiXhosaucingaukubakungalulauku-
fundaizibalongesiXhosa?F: Ewekungaklulakubasingasebenzisaulwimiolunyeesiluthethaekhaya
nasekudlaleni.M:Ucingaukubaungenzangconokwizifundozezibalo?F: Ewendicingaukubakungalulaxasinokufundiswakubanamnditshonday-
iqondakakuhleimibuzoebuzwayo.M:Ibikadeiyintoniingxakingaphambili?F: Ibikukungaqondiimibuzonamgamaenzaingqiqo,okanyelaayalelainto
omawuyenze.M:Uqhubenjanikoluvavanyo?F: Ndipasilekancinci.Kodwakubhetelekubakubakuqalabendiqhubekakubi
kakhulu.XakunokuphindakufundiswengesiXhosandingapasaqhokuba.