62 E>Ac SAN NGUYEN TRAI+ NAM 2000

Song~ trang~ thi si~ ngtioi tit DO QUY loAN

U 6i duyen n<;l cua toi voi JT.ltntang Trung hQc

Nguy~n Trai keo dai du'<;IC hai nam, tu 1954 de'n 1956. Hai a Ha NQi toi v6n hQc tru'ang Chu Van An . De'n khi di cu' toi a t~n nha que m6i ngay chi di 10 ra ca.nh dang ch~t canh cham ve dun be'p, Hiu 1au ra qu~n an hu tiu , ch~ng bie't gl ca, luc ch<;lt nho ra a dai c6 ca i st;( di hQc moi len Sai Gon tlm hoi ngu'ai ta xem hQC a dau. The' la dLi<;lc ghi ten vao tru'ang Nguy~n Trai.

Tru'ang hQc nha bu6i tru'a va bu6i t6i, ca n ban ngay 1a tru'ang ti~u hQc TrLieing Minh Ky, g~n ch<;l C~u Ong Lanh. Hai nam sau to i Il;li tra thanh hoc sinh Chu Van An eho de'n he't b~e trung hQc .

Cho ne n toi khong nhie u ky niern voi trLia ng Nguy~n Tra i nhu' cae ban khac, xin gtl'i toi cac bl;ln di u ehuy~n nay, d~ mua vui. B~t d§u la ehuy~ n hlnh rnQt thi SI in tre n dang tien.

• Toi t1 nh co d~ trong cai

"b6p" cha n dung eua mQt thi SI -narn , khong pha i nu thi S1. M6i khi rna ra c6 a i vo tlnh trong tha'y to i la i phai gia i thich. Toi khong he tinh ehuy~ n giU ta'm hlnh a d6 rnai - rn a chun g ta c6 giu dLi<;le eai gl mai ma i dau? Ch~c se c6 l~n to i bo n6 di , ne'u bie't se bo vao da u (ne n d~ hlnh cac thi sl vao eh6 nao nh!?) Nhu'ng m6i l§n rna vi ra c6 ai trong tha' y, tu'ang d6 1a rnQ t dang do la, lai hoi gia'y ma'y do ng rn a la the', hoi cai hlnh d6 la

ong T6ng Th6ng My nao vh, toi ll;li phai thu'a day khong phai la tien My da u, du n6 cung m~u xanh h,IC. Cho nen hom nay Wi xin k~ chuy~n cai hlnh thi sl, giai thich mQt l~n nay cho xong.

so' la c6 mQt dem Thu vao tha ng Mu'ai a Budapest, mQt dem trang yang v~c , chung toi di dao be n ba song Duna, dong song xanh n6i tie'ng chung ta thu'ang bie't du'oi cai ten Phap la Danube . (Ngu'ai Hungary gQi ten la song Duna, sang de'n dia ph~n Ao thl dung ten tie'ng Duc la Dana u. ) Dung a ben huu ngl;ln con song, tu phi a Pest nhln sang n6c nhung toa 1au dai cao tren su'an dai phi a Buda in hlnh den th~m giua trai xanh, du'oi anh trang lang IQng, ta'm long con song hien diu trai ra menh mang nhu' chua d~y gi6 th6i . MQt khung canh lam cho ai cung phai cam kich. Nho ca dong song menh mang chl;ly dQc bie n gioi Hungary-Slovack va dong nu'oc chiy cuan cUQn thea di~ u luan vu sau khi len mQt b~c cao 18 thu'oc a thanh ph6 Bratisla va.

Bu6i chieu hom d6 chu Hoang Linh moi d~n toi de'n tham

ll;l i pho tu'<;Ing cua mQt thi Sl Hungary a the' ky nay, thi SI Atilla . Linh mu6n du'a anh Tu~ de'n tham toa nM qu6c hQi , nha n ti~n cho toi de'n tham pho tu'<;Ing Atilla l~n thu nhl , chi c6t chup anh. Buc tu'<;Ing d~t trong khu vu'an hoa nho c~ nh dong song, phi a be n phai toa nha Qu6c HQi. Pho tLi<;lng ta thi 51 dang ngai tr§rn m~c, doi m~t 16m sau nhln xu6ng, m~t hu'ong v~ phia dong song. Dong song a xa sau nhung hang cay, luon luon a d6 tru'oc khi thi SI ra dai va sau khi ong che't, luc nao cung chuy~n bie'n rn a v~ n hang diU . MQt pho tt(<;Ing th~t dep , trong tha'y bie't ngay ne'u khong phai la mQt ngu'ai di tIm vi~ e rno i chan dang nga i ngh! thl d6 pha i la mQt thi S1. Con m~t nhLi nhln mai mai vao cUQc da i ne n da bie'n tha nh nhung h6 trung. La m sao ngu'a i ta c6 th€ chI dung rnQt khoa ng tr6ng bi e n thanh tron g m~t d~ di~n ta nhi~u n6i u i n tr~m tu' de'n nhu' vay? Go rna cao, ban tay g~y xu'elr.g xiu, ne'p ao buong hung ha . D6 la hlnh anh cua mQt eUQc dai , cua mQt doi ngu'ai , vua a trong dai vua la nh

E>Ac SAN NGUYEN TRAI" NAM 2000

lung xa each c6i nhan gian .

Ma'y thang truoc khi chung toi den coi pho tu<;1ng Atilla, Hoang Linh cu an h~n khong mang thea may hlnh d~ chl,lp . Lgn d6 , ngay dgu tien d Budapest Hoang Linh da ma't cong dftn toi di quanh co eac con ph6 c6, tIm cho ra pho tu<;1ng m9t thi sT khac, thi sT Petofi Sandor. Nam 1956 cU9c each m<;lng d Hungary b~t dgu voi nhung nguoi hQP nhau trong Cau L :lC B9 Petofi, VI v~y toi moi mu6n den tham di tich cua nha tho nay. Toi khong quen mang may hlnh khi di du lich VI da nghT truoc se den ngay the nao cling phai bo het eac thu ky ni~m d doi khong mang thea du<;1c eai gl ca . Nhung hom d6 Linh c6long t6t da bao toi dung du'oi chan Petofi d~ chl,lp hlnh ky ni~m. V~y rna bu6i chi~u hom sau khi chung toi gi;lp pho tu'<;1ng Atilla thl Linh i<;li khong mang may hlnh. Ma pho tu<;1ng nay moi th~t la d~p, th~t ggn glii, th~t la nha tho, chi dn dung nhln la mlnh da tha'y nhu dang dQc tho r6i. Lgn nay, Linh nha't dinh mang thea may hlnh d~ ghi l<;li .

Pho tu<;1ng d~p tMt. Net mi;lt thi sT trong tha'y ve kh~c kh6 nhung l(;l i ra't tru tlnh, nep £10 qugn, go rna , canh tay ao, rna t6c xoa tren tran. Nhung ng6n tay cua nha dieu kh~c da bien cac cha't kim 10(;li, s~t, d6ng thanh da thanh thit, thanh su'ong gi6 gian truan cua m9t doi ngu'oi, lich sil' m9t qu6c gia, thanh tlnh yeu, thanh long ai qu6c, thanh nhung n6i khat khao cua ca dan t9c, thanh nhung dau kh6 va hy vQng cha't dg y bao nhieu the kY. D6ng, s~t bien thanh tho.

Bu6i chi~u hom a'y sau khi

tham thi sT Atilla chung toi con di qua nhln pho tu<;1ng cua Nagy Imre , nha chinh tri rna quan Nga b~t dang C9ng San Hungary dem ong treo c6 sau khi CU9C each m(;lng nam 1956 tha't b(;li. Bay giO, ngu'oi Hungary d~ tu<;1ng ong dung d giua m9t cong vien nho , cay c6i ru chung quanh. Gng dung tren m9t cay du gia, mi;lt du b~ng kim 10(;li cling phoi bgy nhi~u n6i g~p gh~nh, ong dung nhu t\fa vao thanh du, nhu dang ng~p ngung buoc di, m~t deo kinh trong v~ phia toa nha Qu6c H9i , cling v~ hu'ong phi a dong song Duna.

Trong pho tu'<;1ng Nagy Imre c6 ve m9t vj giao su kha kinh tren Duong dang di toi lOp hQc, khong c6 ve gl m9t nha each m(;lng, m9t lanh tl,l, m9t nha tuftn d(;lo. Nguoi Hung mu6n nho den ong nhu' v~y chang? Hay tMt. Trong doi s6ng m9t ngu'oi , ai cling chi c6 th~ lam each m(;lng trong m9t quang thai gian nao d6, c6 th~ trd thanh thanh til' d(;lo trong m9t giay phut kh6 khan kinh hoang nao d6 . Nhung su6t doi tbl ngu'oi ta c6 th~ s6ng nhu' m9t nguoi thgy giao , m9t con nguoi c6 suy nghT, mu6n hi~u biet, dam nghT va n6i voi tinh thgn d9C l~p, t\f trQng. Trong cac pho tu'<;1ng Nagy cling nhu Atilla chung ta tha' y r6 dan t9c na y mu6n nho den hQ nhu ngu'oi hang x6m, nhu nhung ke chung ta gi;lp go ngoai ph6 m6i ngay, khong c6 y suy ton, tho phl,lng hQ nhu' nhung anh hung, nhung thgn tu'<;1ng. Ai cling tha'y mlnh c6 th~ s6ng nhu' Nagy hoi;lc Atilla, qua hlnh anh cae pho tu'<;1ng d6, nhung ngu'oi blnh thu'ong va gian di. S6ng nhu' ngu'oi blnh thu'ong la s6ng d~p nha't. B~t m9t thi sl hay

63

m9t nha chfnh tri s6ng su6t doi nhu thgn tu<;1ng cho mQi nguoi nguong m9 thl t9i nghie p cho hQ qua . B~t nhung nguoi dan thuong su6t doi phai lam each mang, lam anh hung, thl th~t la nhft n tam, ia thieu long tu mftn x6t thuong. La i nho Wi Boris Pasternak, ong n6i gia vi lam cho thuc an ngon han, nhung con nguoi khong th~ s6ng su6t doi rna chi an at dU<;1C .

The r6i bu6i t6i hom d6, sa u khi tham Atilla va Nagy chung toi tho thffn ra v~ , di b9 toi bo song Duna, dung luc trang b~t dgu hi~n ra toa sang giua khong gian . Dung l(;li , chiem nguong ta'm nuoc chffy nhu nhuy~n giua bgu troi dgy trang sang. Song troi quanh co duoi thung lling, song u6ng dgy m9t bl,lng toan nhung anh trang, r6i song nha ra cho anh sang rna ao b6c len trii l(;li bgu troi. C6 luc song nhu dung l(;li , r6i l(;li tuon di, song ru'onta'm than ia ll,la len d ngang troi , giua eac vff n may yang nh~ nhu nhung ng6n tay cua m9t tlnh nhan . Ben bo song v~ng ve, m9t nguoi dan ong ngu'oi Hungary chui tu anh trang ra , buoc den hoi chung toi bay gio la ma'y gio. Linh trii Wi b~ng tieng Hungary cho anh ta o Sau d6 anh ta buoc v~ phia buc ttiong tha'p va dgy ch(;ly dQc be n bo song. Anh leo len, nga lung n~m xu6ng, hai tay di;lt du'oi gay, m~t nhin v~ phia vftng trang sang. L(;li m9t ngu'oi dang lam thi S1. Voc chi m6i ngu'oi d~u e6 nhung giay phut h(;lnh phuc du<;1c lam thi SI m9t mlnh nhu' v~ y.

Linh l(;li chl,lp blnh. Ai cling mu6n ghi l(;li hlnh anh m9t dem trang ben bo song Duna di~m l~ , du doan r~ng ta'm hlnh se t6i , khong tha'y gl ca dau. Nhung

64

khung dnh tran ng~p drn xuc. Con song da'y . V~ng trang da'y . Ong Ly B~ch de'n day chilc se chQn ch6 nay nh~y xu6ng. Xa xa ben kia song la noc nhfi'ng lau dai, nhfi'ng thap nha tho hftn net tren d6i. Tren bo tliong ben bo song la rnQt thi sI vo danh dang nftrn rna rnQng. Khong bie't anh ta dang rna rnQng v€ rnQt nguoi tlnh nao day . Nhung dern trang sang nhu v~y , ai ch~ng nhC! de'n rnQt nguoi yeu a ch6n xa xarn?

Khi chang thi sI vo danh dung d~y, Linh rnoi anh ta dung ehup chung vai ta'rn hlnh nfi'a . Linh hoi : Trong anh h~nh phuc qua nhi? R6i Linh djch cho chung toi nghe cau anh ta trei Wi: H~nh phue chu! Day la dern tli do d~u ti en eua toi! Tai sao? Vi toi rnC!i a tu ra! d tu? B'ao nhieu lau ? L~r. nay rnuoi narn!

NghTa la con nhfi'ng l~n truC!c nua. V~y rna trong anh ta tuang nhu rnoi ngoai hai muoi tu6i. Khong ai hoi anh ta di tu vlly do nao. Linh n6i se glii hlnh moi chup eho an h ta, xin dia chi. Luc d~u anh tu ch6i, nhung Linh noi

DAc SAN NGUYEN TRAI .. NAM 2000

rnai, anh ghi cho rnQt cai dja chi nhung nha't djnh khong cho bie't ten. Anh noi them, anh khong tin co nguoi l~i tli te' glii hlnh cho anh. Nguoi dung nuoc la, g~p go gifi'a duong, ai l~i tli te' nhu v~ y.

R6i, de b~y to ta'rn long quy rne'n voi nhung nguoi da v~illg tu phuong xa Wi chia se voi anh bu6i t6i tli do d~u tien sau rnlioi narn tu, anh rut trong tui ra rnQt to gia' y rnuoi d6ng forint dua t~ng chung toi . D6la lo~i gia'y b~c thai xua, bay gio khong dung nfi'a, anh noi. Nhung VI no Cll nen rnoi quy. MQi nguoi chuy€n tay nhau to gia'y b~c , Tu~ rnu6n giu lam ky ni~m. Nhung khi toi nhln tha'y chan dung thi sI Petofi thl toi xin, toi vfin yeu cac thi sT, tQi nghi~p . Va lai truoc khi de'n Budapest toi da c6 y di tIm Petofi, cho toi dang gifi' ta'rn hlnh ong. chilc ong da run rui!

Toi con de ta'm hlnh thi sI Petofi Sandor a trong vi cho toi bay gio . Cai ten eua ong nguoi Tay Phuong hay vie't nguc;lc thanh Sandor Petofi tuc la ten truoc, hQ sau. De'n xu nay toi moi bie't

nguoi Hungary vie't hQ va ten gi6ng nhu nguoi A Dong. Con duong mang ten nhac sT Bartok vie't la Bartok Bela, ten nba chfnh trj vie't la Nagy Irnre. Ngon ngu Hungary cllng thuQc mot ho khac h~n nhITng ~gon ngu An Au khac. Hang ngan narn truoc quan Mong C6 da: di qua vung nay. Petrovics Sandor sinh narn 1823 a vung xu Pest,

xua't ban t~p tho d~u narn 20 tu6i. Khi dan Hungary dung d~y ch6ng l~i de' qu6c Ao va doan quan Nga hc;lP tac djnh de b~p hQ, Sandor da vie't bai tho "Vung D~y Magyar" bay gio da duc;lC dua van qu6c thi€u. Ong che't trong khi chie'n da'u cho t6 qu6c. Luc rnC!i 27 tu6i . Toi l~i nho cau tho c6 : Cac con ai, cha anh che't d€u chua d~y ba rnuoi!

S6ng nhu mot thi sT, ehe't nhu rnQt thi sI. Th~t la cUQc doi h~nh phuc!

Chi v~y thoi. Toi c6 ta'rn hlnh rnQt thi sT trong vi, chi VI chuy~n tlnh co. Vi rnQt dern trang, VI con song Danau di~lTl l~ da: tra thanh huy€n tho~i cua bao nhieu nguoi tu thua a'u tho. Vi co rnQt nguoi ra khoi nha tu de'n nftm ben bo song t~n huang rnQt dern tli do d~u tien - thay VI di tham nhung ch6 khac vui han . Toi da nhilc Hoang Linh , nh~c di nhifc l~i , bay gio toi nhiln lai l ~ n nua: Em nho glii hlnh cho nguoi tu vo danh d6 nhe. Ha y giup anh ta them mQt ni €m tin van con nguoi. Anh ta d n tin rftng tren doi nay ciing c6 nhung con nguoi tli te' vdi anh, tli te' yoi nhau du su6t doi chi g~p nhau c6 mQt l~n, vfin giu Wi hua du ne'u quen cling ch~ng ai di kien , con nguoi ai cling mu6n an a e6 tlnh co nghTa yC!i nhau . Nho ]oi mQt nguoi Vi~t Narn luc s~p che't: Cae c~u con s6ng, hay lam mQt cai gl tli te'. Chung ta hay bilt d~u .

DO QUY loAN