1

SoruveYanıtlarla

ZORUNLUBİREYSELEMEKLİLİKSİSTEMİ(BES)RAPORU

Eylül2016

ÖZET

TürkiyeDevrimciİşçiSendikalarıKonfederasyonuAraştırmaEnstitüsü(DİSK-AR)Ağustos2016’dakabuledilen veOcak 2017’de yürürlüğe girecek Zorunlu Bireysel Emeklilik Sistemi BES’i değerlendiren birraporhazırladı.

§ BireyselEmeklilikSistemi’nibirsosyalsigortaprogramıolarakkabuletmekolanaklıdeğildir.Zorunlu BES’in yasalaşması ile sosyal güvenliğin özelleştirilmesi ve piyasaya terkedilmesiyönündeyenibiradımdahaatılmışoldu.

§ BES’te2016itibariyle6.2milyonkatılımcıvar.Toplamaktifsosyalsigortalısayısının20.3milyonolduğu düşünülecek olursa BES kapsamındakilerin oranı sosyal sigortalıların yüzde 30’unuaşmışdurumda.

§ 45 yaş altı bağımlı çalışanlar (işçiler ve kamu görevlileri) 1 Ocak 2017’den itibarenzorunlu/otomatik olarak ve yüzde üç katkı payı ödeyerek BES’e katılacaktır. Zorunlu BES’tebağımlı çalışanlardan sosyal güvenlik primine esas brüt kazançlarının yüzde üçü oranındakesintiyapılacak.

§ Zorunlu BES’te işveren katkı payı yoktur. Oysa sosyal sigorta sisteminin olmazsa olmazkoşullarındanbiriişverenkatkısıdır.

§ BES ne SGK tarafından sağlanan emeklilik hakkına benzer bir hakkı ne de Sosyal GüvenlikKurumu(SGK) tarafındansağlanansağlıkvediğersosyalgüvenlikhizmetlerini sunmaktadır.BESbiremeklilikprogramıdeğiluzunvadelibirbireyseltasarrufsistemidir.

§ BES’te ne şirketler getiri/gelir garantisi vermekte ne de devlet garantisi söz konusu. Sistemtamamenbireyselriskedayalıdır.

§ Türkiye’dekiBESfonları2011-2014arasındareelgetiriaçısındanzararetmiştir.2011’deyüzde10’unüzerindezararedenBESfonları,2012yüzde9netgetirisağladı,2013’teiseyüzde7-8civarında zarar etti. Türkiye’deki BES fonlarının getiri performansı OECD ortalamasının çokaltındaseyrediyor.

2

§ Çalışanlaremeklilikplanınadahilolduğununkendisinebildirildiğitarihitakipedenikiayiçindesözleşmedencayabilir.Buikiaylıksürehakdüşürücübirözelliktaşımaktadır.

§ İşveren istediği sigorta şirketiyle anlaşma yapabilecektir. Dolayısıyla çalışanların emeklilikşirketiseçmelerikısıtlanmaktadır.

§ Zorlatasarrufolmaz.ZorunluBESuygulaması,zorlatasarrufdenemelerininilkideğil.Öncekiyıllardadabirçokbaşarısızzorunlutasarrufuygulamasıgündemegeldi.

§ Tasarruf oranlarının düşüklüğünün nedeni gelirlerin yetersizliğidir. 2002’de hane halkıborcununharcanabilirhanehalkıgelirineoranıyüzde4civarındaiken,buoranAKPdönemindeartarak 2012’de yüzde 50’nın üzerine çıkmıştır. 2015 itibariyle hane halkları harcanabilirgelirlerininyüzde51’ioranındaborçludur.Taksitödemeleriveborçlarıolanlarınoranıyüzde67,9’dur.

§ ZorunluBESileçalışanlaraçifteemekliliksağlanacağıiddiasıdayanaksızdır.Şuandakamusalsosyalgüvenliksistemindeyaşlılık,malullükveölümaylığıiçinprimeesaskazancınyüzde20’sioranındakesintiyapılmakta.Yüzde20primkesintisiyleödenenvepekçokemekliiçinyetersizolanemekliaylığınadenkbirgelirinBES’tenyüzdeüçprimleödenmesimümkündeğil.

§ Asgariemekliaylıklarıgiderekdüşmektedir.2003yılındaortalamaasgariemekliaylığıasgariücretinyüzde46üzerindeiken2015ve2016yıllarındaasgariemekliaylığıasgariücretinaltınagerilemiştir.

§ BES’tedevletkatkısıyoksuldanalıpzenginevermemekanizmasınadönüşmüştür.GeliriasgariücreteeşitvedahadüşükolanlarınBESfonlarıiçindekipayısadeceyüzde0.2’dir.

§ ZorunluBESuygulamasıAnayasa’nınsosyaldevletilkesiilesosyalgüvenlik,sözleşmehürriyetivemülkiyethakkınailişkinhükümlerinedeaykırıdır.Zorunlukamusalsosyalgüvenlikprimleridışındahiçkimsedenkendiarzusudışındakesintiyapılamaz.

GİRİŞ

Zorunlu Bireysel Emeklilik Sistemi (BES) 25 Ağustos 2016 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarakyürürlüğegirdi. BireyselEmeklilikSistemi’nde (BES)köklüdeğişiklikleryapanzorunlu/otomatikBESuygulaması1Ocak2017'deyürürlüğegirecek.Değişikliklerçalışanlarıyakındanilgilendiriyor.

Sosyal dayanışma boyutu olmayan BES’i bir sosyal sigorta programı olarak kabul etmek olanaklıdeğildir. Zorunlu BES’in yasalaşması ile sosyal güvenliğin özelleştirilmesi ve piyasaya terkedilmesiyönündeyenibiradımdahaatılmışoldu.ZorunluBESuygulamasıileTürkiye’de1990’larınsonundanbuyana“reform”adıaltındasosyalgüvenlikvekamusalemekliliksistemininzayıflatılması,esnetilmesivepiyasalaştırılmasıamacıylayapılanlarabiryenisieklendi.ZorunluBES,kamusalemekliliksistemini“şimdilik”ortadankaldırmıyorancakadımadımonaalternatifözelbirsistemintaşlarınıdöşüyor.

Bireysel emeklilik sistemine katılımı zorunlu/otomatik hale getiren 4632 sayılı Bireysel EmeklilikTasarrufveYatırımSistemiKanunu’ndaDeğişiklikYapılmasınaDair6740sayılıKanuntasarısı8Ağustos2016PazartesigünüMecliskomisyonunageldi,9Ağustosgünükomisyondagörüşüldüve10Ağustos’taiseMeclisGenelKurulu’ndakabuledildi.Komisyondasendikalarıngörüşbildirilmesineizinverilmedi.ZorunluBESkanuntasarısıhakkıylaincelenmeden,kamuoyundayeterincetartışılmadanvetaraflarasözhakkıtanınmadanyasalaşmışoldu.

3

BurapordasondeğişikliklerlebirlikteBireyselEmeklilikSistemininnasılişlediği,çalışanlarveemeklileriçinneanlamageldiğisoruveörneklerleelealınacaktır. RapordasoruveyanıtlarınyanısıraBESileilgilikonulardaçeşitlideğerlendirmelerdeyeralmaktadır.

TÜRKİYE’DEBİREYSELEMEKLİLİKSİSTEMİNEZAMANVENASILBAŞLADI?

ÜlkemizdeBireyselEmeklilikSistemi2001yılındaçıkarılan4632sayılıBireyselEmeklilikTasarrufveYatırım Sistemi Kanunu ile uygulanmayabaşlandı. Dahaönceki yıllarda çeşitli özel sigorta şirketleri“hayatsigortası”adıaltında“bireyselemeklilik”benzeriuygulamalaryapıyordu.Ancak4632sayılıyasailebirliktebireyselemeklilikyasalbirzeminekavuştuvekurumsalhalegeldi.2013yılınakadarBESuygulamasındaişverenlereçeşitlivergiavantajlarısağlandı,2013yılındanbaşlayarakisekatılımcılarayüzde25oranındadevletkatkısıuygulamasıbaşlatıldı.

4632sayılıKanundaBES’inamacı,“kamusosyalgüvenliksisteminin tamamlayıcısıolarak,bireylerinemekliliğe yönelik tasarruflarının yatırıma yönlendirilmesi ile emeklilik döneminde ek bir gelirsağlanarak refah düzeylerinin yükseltilmesi, ekonomiye uzun vadeli kaynak yaratarak istihdamınartırılması ve ekonomik kalkınmaya katkıda bulunulması” olarak tanımlanmıştır. Kanun sistemingönüllükatılımadayalıolduğunubelirtmektedir.6740sayılıyasaylakatılımınzorunluhalegetirilmesigönüllülükilkesinizedelemektedir.

Sistemde2016 itibariyle6.2milyonkatılımcı var.Toplamaktif sosyal sigortalı (kamu) sayısının20.3milyonolduğudüşünülecekolursaBESkapsamındakilerinoranısosyalsigortalılarınyüzde30’unuaşmışdurumdadır.

ZORUNLU/OTOMATİKBESNEDİR?

ZorunluveyaotomatikBESyenibirsistemdeğil.Sisteminözünü2001yılındanbuyanauygulanan4632sayılıyasaoluşturuyor.ZorunluBES ile2001yılındanbuyanauygulanansisteminçeşitlikurallarıveölçütlerideğiştiriliyor.BESgönüllübirsistemolarakkurulmuştuancak“zorunluBES”olarakadlandırılan6740sayılıkanunilesistemdeönemlideğişiklikleryapıldı.Budeğişikliklerlesistemegönüllügiriş,kesintioranları,yaşvestatügibibirçokölçütdeğiştirildi.BireyselkatkılaradayalıfonilkesinegöreişleyenBES’e18yaşınüzerindefiilehliyetinesahipherbireygönüllüolarakvekendilerininserbestçebelirleyeceğikatkı oranına göre katılmaktaydı. Zorunlu/otomatik BES ile sistem bağımlı çalışanlar içinzorunlu/otomatikhalegetirildi.

ZORUNLUBESKİMLERİKAPSIYOR?

45 yaş altı bağımlı çalışanlar (işçiler ve kamu görevlileri) Ocak 2017’den itibaren zorunlu/otomatikolarakveyüzdeüçkatkıpayıoranınagöreBES’ekatılacaktır.Buzorunluluksadece45yaşaltıyeniişegirenler için değil, halen çalışanlar için de geçerlidir. Bunun dışında kalan fiil ehliyetine sahip olanherkes, bugüne kadar olduğu gibi gönüllü katılım esasına göre istediği katkı payı oranıyla BES’ekatılabilecek.Kendihesabınaçalışanlar,serbestçalışanlar,işverenlerveücretsizaileişçilerizorunluBESkapsamındadeğildir.

ZORUNLUBESKESİNTİORANINEDİR?

Zorunlu BES’te bağımlı çalışanlardan sosyal güvenlik primine esas brüt kazançlarının yüzde üçüoranında kesinti yapılacak.Böylece çalışanların sadece çıplaknetücretleri değil, ikramiye ve sosyalödenekleri de dahil brüt ücretleri yüzde üçlük BES kesintisine tabi olacaktır. Temmuz-Aralık 2016dönemindeprimeesaskazancıntabanı1647TL(asgariücret)tavanıise10bin705TL’dir.Örneğinbrüt

4

ücreti 2500 TL olan bir sendikalı çalışandan ikramiye aldığı ayda 150 TL tutarında BES kesintisiyapılacaktır.Primeesaskazançheraltıaydabirdeğişmektedir.DolayısıylaBESprimideheraltıaydabirdeğişecektir.ÖteyandanBakanlarKuruluBESkatkıoranlarınıikikatınaçıkarmaya,yüzdebirekadarazaltmaya veya sınır getirmeye yetkilidir. Daha önceki yıllarda benzer yetkilerin kullanımı dikkatealındığındaBakanlar Kurulu’nunbu yetkiyi katkı oranlarını artırma yönünde kullanacağını söylemekkehanetolmayacaktır.

ZORUNLUBES’TEİŞVERENKATKIPAYIVARMI?

ZorunluBES’teişverenkatkıpayıyoktur.Oysasosyalsigortasistemininolmazsaolmazkoşullarındanbiri işverenkatkısıdır.Kamusosyalgüvenliksistemineişverenler işsizliksigortasıdahiltoplamyüzde17,5oranındakatkıyapmaktadır.ZorunluBES’tedevletsistemegiriştebirdefayamahsusolmaküzerebinTLkatkıyapacak.Ayrıcaheraykatılımcıkatkıpayınınyüzde25’ioranındakatkıyapacak.

İşveren katkısının olmayışı sistemin sosyal güvenlikle ilgisi olmadığının önemli kanıtlarından biridir.Sistemdevletkatkısıhariçtümüyleçalışanınsırtınayüklenmişdurumdadır.

BES,SGKGİBİEMEKLİLİK,SAĞLIKveDİĞERSİGORTAKOLLARINDAHİZMETSUNUYORMU?

BES bir sosyal sigorta programı değildir. Zorunlu BES sosyal güvenliğin temel ilkelerine aykırı biruygulamadır. Sosyal sigorta sistemi dayanışma ilkesine dayalı, herkesi kapsayan, belirli bir gelirigüvencealtınaalan, çalışan katkısı yanında işverenvedevlet katkısınadayanan, sonuçları belirli veöngörülebilir bir sistemdir. Bu nedenle Zorunlu BES bir sosyal sigorta programı olarak, sosyalsigortalarınemeklilik sistemini tamamlayıcıbir sigortaprogramıolarakkabuledilemez.ZorunluBEStasarrufyap(a)mayanbireyleritasarrufazorlayanuzunvadelibireyselyatırımsistemidir.

BESbiremeklilikvesosyalsigortaprogramıdeğiluzunvadelibirbireyseltasarrufsistemidir

BES,katkıpaylarının/tasarruflarıntoplanması,değerlendirilmesivekişiyetopluparayadaperiyodiködemeyapılmasıesasınadayanmaktadır.BESneSosyalGüvenlikKurumu(SGK)tarafındansağlananemeklilik hakkına benzer bir hakkı ne de SGK tarafından sağlanan sağlık ve diğer sosyal güvenlikhizmetlerinisunmaktadır.BESbiremeklilikprogramıdeğiluzunvadelibirbireyseltasarrufsistemidir

Bireylerinyatırdıklarıkatkıpaylarıözelsigortaşirketlerinceyatırımfonlarındadeğerlendirilmektevekendileribelirlikoşullarabağlıolaraktopluödemeveyadönemselödemeleryapılabilmektedir.Enazon yıla denk gelecek şekilde sistemde bulunmak ve katkı payı ödemek koşuluyla 56 yaşınıtamamladıktansonra“emeklilikhakkı”eldeedilmektedir.Ancak“emeklilikhakkı”ifadesiyanıltıcıdır.Çünküsistembelirlibiremekliaylığınıveoranınıgarantietmemektedir.Tamamenpiyasakoşullarınagöre değerlendirilecek birikimler belirli bir süre sonunda tasarruf sahibine ödenmektedir. Sistembireyseltasarrufhesabınabenzemeklebirliktevadelitasarrufhesaplarındaolduğugibiöncedenbilinenbirgetirioranıyoktur.Enaz10yılsistemdekalıp56yaşınıdoldurankatılımcılaraoanakadaryaptıklarıkatkılargetirileri (nemaları) ilebirlikte toplucaveyabirprogramabağlıolarakdönemselolarakgeriödenmektedir.

Kamu sosyal güvenlik sisteminin tamamlayıcısı olacağı iddia edilen sistem, gerçekte kuşaklararasısosyal güvenliğin sürdürülmesi amacıyla çelişen ve sosyal dayanışmayı dışlayan bir model olması

5

nedeniylekamusalsosyalgüvenliğitamamlayıcıbirözellikdetaşımamaktatersinesosyalsigortalarakarşıözelsigortacılığıtemsilveteşviketmektedir.

ZORUNLUBES’TENCAYMAKMÜMKÜNMÜ?

4632sayılıyasayagöresistemegönüllükatılımadayalıdır.Ancak6740sayılıyasaileyapılandeğişikliksonucugönüllükatılımuygulamasındanbüyükölçüdevazgeçildi.ZorunluBESileçalışanlarişverenleriaracılığıylabireyselemekliliksistemineotomatikolarakdahiledilmektedir.

Çalışanlar emeklilik planına dahil olduğunun kendisine bildirildiği tarihi takip eden iki ay içindesözleşmeden cayabilir. Yasa “iki ay sonra” değil “iki ay içinde” ifadesine yer veriyor. Bu durumdaçalışanlarikiaylıksüreyibeklemedenkendisinebilgiverilmesinitakibensistemdençıkabilir.Buikiaylıksürehakdüşürücübirözelliktaşımaktadır.İkiayiçindesistemdençıkılmamasıdurumunda,dahasonrasistemdençıkılmasıciddihakkayıplarınayolaçabilecektir.Bunedenlesistemdenikiayiçindecayılmasıhayatiönemtaşımaktadır.

ÇalışanlaremeklilikplanınadahilolduğununkendisinebildirildiğitarihitakipedenikiayiçindesözleşmedencayabilirveBES’tençıkabilir.

Kağıt üzerinde oldukça yumuşak görünen bu koşulun uygulamada büyük ölçüde mecburiyetedönüşmesimümkün.İşverenistemediğitakdirdesistemdençıkmakkolaydeğil.BESşirketleriişverenlertarafındanseçilecektir.SendikasızçalışanlarınişvereninBESşirketiyleyaptığısözleşmeyekarşıçıkmasıoldukçazorolacak.Çalışanlarınbirbölümüiseçıkışişlemleriyleuğraşmayacakveyatasarrufhevesiilesistemdekalacak.Dolayısıyla ikiay içindecaymaimkanıkağıtüzerindekalabilir.Çalışanikiay içindecaymahakkınıkullandığındayatırdığıprimlervebunlarıngetirisionişgünüiçindekendisineödenecek.

İkiaylıksüredışındadakatılımcı(zorunlu/otomatikkatılanlardadahil)bireyselemekliliksistemindenistediğizamanayrılabilir.Ancakbudurumdadevletkatkısınıalamamaveyadahafazlakesintiyapılmasıgibikayıplargündemegelecektir.

ÖZELEMEKLİLİKŞİRKETİNİKİMSEÇECEK?

ZorunluBESileçalışanlarişverenleriaracılığıylaemeklilikplanınaotomatikolarakdahiledilmektedir.İşveren istediği sigorta şirketiyle anlaşma yapabilecektir. Dolayısıyla çalışanların emeklilik şirketiseçmeleri kısıtlanmaktadır. Çalışanlar sadece sistemegirmek zorundadeğil, işverenlerinin sözleşmeyaptığı birbireyselemeklilikşirketinedemecburlar.Çalışanlarınistedikleriemeklilikşirketiniseçmehakkıyok.Çiftemecburiyetvar:Devletinmecburiyetiveişvereninmecburiyeti.

BESşirketlerininkendileriileanlaşanişverenlereçeşitlipromosyonlarsağlayabileceğiunutulmamalıdır.BES şirketleri tarafından işverenlere sağlanacak avantajlar nedeniyle işverenler sistemden ayrılmakonusundagönülsüzdavranacaktır.Caymaişlemiuygulamadaişverenlerinkeyfiyetinedönüşecektir.

6

HaneHalkıBorçlarıveTasarrufOranlarıZorunluBESyasatasarısındaikitemelgerekçeyeralmaktadır.Bunlardanilkiyurtiçitasarruforanlarınınartırılması,ikincisiisebireylerinçalışmadönemindesahipolduklarırefahseviyesininemeklilikdönemindedekorunmasıdır.Kanununöneçıkantemelgerekçesitasarruflarınteşvikedilmesiveyurtiçitasarruforanınınartırılmasıdır.BES’in gönüllü katılımdan zorunlu/otomatik katılıma dönüştürülmesi sistemin temel amaçlarından birinin tasarruforanlarının artırılması olduğunu göstermektedir. Gönüllü katılımın yeterince olmaması ve katılımcıların önemli birbölümününzamanlacaymasıbirdiğerfaktördür.

Tasarruforanlarınındüşüklüğününtemelnedenihanehalkıgelirininyetersizliğidir.

Kanun gerekçesinde Türkiye ulusal tasarruf oranlarıyla dünyadaki ulusal tasarruf oranları karşılaştırılarak Türkiye’nintasarruforanlarınındüşüklüğünevurguyapılmaktadır.ZorunluBESiletasarruforanlarınınartırılacağıiddiaedilmektedir.Zorunlu BES ulusal tasarruf oranlarının düşüklüğü, bireylerin emeklilik döneminde refah düzeyinin korunmasıgerekçelerinevurguyaparak,biranlamdavarolankamusosyalgüvenliksistemininyetersizlikleriniveeksiklikleriniüstünüörtmekamacı taşımaktadır.Tasarruforanlarınınzorunluyöntemlerleartırılmasımümkündeğildir.Tasarruf hanehalkıgelirininbirtürevidir.Tasarruforanlarınındüşüklüğününtemelnedenihanehalkıgelirininyetersizliğidir.

Grafik1 :Hane Halk ıBorçYükününHaneHalk ı Harcanabil ir Gel ir ine Oranı (2002-2015)

Kaynak:TCMBveBDDK2002’dehanehalkıborcununharcanabilirhanehalkıgelirineoranıyüzde4civarındaiken,buoranAKPdönemindeartarak2012’deyüzde50’nınüzerineçıkmıştır.2015itibariylehanehalklarıharcanabilirgelirlerininyüzde51’ioranındaborçludur(Grafik1). BankalararasıKartMerkezi (BKM)verilerinegöre,ekonomikzorlukçekenlerkredikartlarındannakitavansçekmeyeyönelmiştir.2011yılında27Milyarolankredikartı nakitavansçekimi2015yılı sonundayaklaşıkyüzde100artarak 54,3 milyara yükselmiştir. Borçlanma oranlarının bu denli yükseldiği koşullarda düşük gelir gruplarının zorlatasarrufetmesiolanaklıdeğildir.TÜİKGelir ve Yaşam Koşulları Araştırması 2015 yılı verilerine göre, taksit ödemeleri veborçları olanlarınoranı yüzde67,9’dur.Zorunluvetemelgereksinimlerikarşılamanınderdindeolangenişbiryurttaşkesimiiçinemeklilikdöneminderefahseviyesinikorumaamaçlıtasarrufyapmasımümküngözükmüyor.Tasarrufeğiliminindüşükolmasınıntemelnedenigelirlerinyetersizliğidir.

7

BESİLEİKİNCİ“EMEKLİLİK”VEYA“ÇİFTEEMEKLİLİKMÜMKÜNMÜ?

BESkonusundaençokilerisürüleniddialar“çifteemeklilik”veya“ikinciemeklilik”olarakbiliniyor.OysaBES’tebildiğimizanlamdaemekliliksözkonusudeğil.Belirli sürebirikimdebulunanlaraanapara ilegetirisi (nema)toplucaveyadönemselolarakgeriödenir.BES’egiriştarihindenitibarenenaz10yılsistemdebulunan ve56 yaşını dolduranlar anapara, devlet katkısı vebunlarınnemasını alabilirler.BES’tebuuygulamahatalıveyakasıtlıbirşekilde“emeklilik”olarakadlandırılmaktadır.

BES’tebildiğimizanlamdaemekliliksözkonusudeğil.

Sistemdeenaz10yılkalanve56yaşkoşulunutamamlayankatılımcılarbirikimlerininvenemalarınıntamamınıbirdefadaalıpsistemdenayrılabilirlerveyabirkısmınıalarakkalanınıprogramlıgeriödemeşeklindealabilirler.Birikimlerinintümüveyabirkısmınıalarakkalanınıyıllıkgelirsigortasınaaktarabilirveyıllıkgelirsigortasısözleşmesiçerçevesindeömürboyu“maaş”şeklindeveyabelirlibirsüreboyunca“maaş”şeklindealmayıdatercihedebilirler.

BİREYSELEMEKLİLİKSİSTEMİNDEHANGİKESİNTİLERYAPILABİLİR?

KamusosyalgüvenliksistemindenfarklıolarakBES’tesigortaşirketleriçeşitlikesintileryapmaktadır.EmeklilikGözetimMerkezi’ne(EGM)göreBES’teçeşitlikesintileryapılabilmektedir.Kesintilerdenbirigirişaidatıdır.Katılımcının,birşirkettekurduğuilksözleşmesiiçingirişaidatıalınabilir.DiğerkesintitürüYönetimGiderKesintisidir.Bireyselemeklilikhesabınaödenenkatkıpaylarıilekatılımcınınbirikimiüzerindenyönetimgiderkesintisialınabilir.

Ara Verme Durumunda Yapılan Ek Yönetim Gideri Kesintisi bir diğer kesinti türüdür. Katkı payınınödeme tarihini müteakip üç ay içinde ödenmemesi durumunda ilgili sözleşme için ödemeye araverildiği kabuledilir.Aravermesüresiboyuncakatılımcınınbirikimindenekyönetimgiderikesintisialınabilir. Bir yıldan fazlaödemeyeara vermedurumunda,bireysel emeklilikhesabına ilişkinolarakemeklilikgözetimmerkezineşirkettarafındanödenensabitgiderler,katılımcınınbirikimlerindenAraVermeKesintisiolarakindirilebilir.

Sözleşmeninilkbeşyılında,hersözleşmeyılıiçinilgilitakvimyılınınilkaltıayındauygulananaylıkbrütasgariücretinyüzde8,5’ikadargirişaidatıve

yönetimgiderkesintisiyapılabilir.

Ayrıca fona ilişkin giderlerin karşılanması amacıyla, fon işletim gider kesintisi dahil, fondan giderkesintisiyapılabilir.Sözleşmeninilkbeşyılında,hersözleşmeyılıiçinilgilitakvimyılınınilkaltıayındauygulananaylıkbrütasgariücretinyüzde8,5’ikadargirişaidatıveyönetimgiderkesintisiyapılabilir.6yılvesonrasındagirişaidatıveyönetimgiderkesintisiyapılmaz.

İşletilenfonsayesindeeldeedilengelirdeayrıcavergilendirilecekvefonsonrasıeldeedilengeliryüzde5oranındastopajkesintisinetabitutulacaktır.BES’te“emeklilik”hakkı(10yıl+56yaş)kazananlarilebusistemdenölüm,maluliyetveyatasfiyegibizorunlunedenlerleayrılanlarayapılanödemelerinvedevletkatkısının içerdiği getiri (irat) tutarı yüzdebeşoranında stopaj kesintisine tabidir. Bir diğer ifadeyletoplamfongetirisindenyüzde5oranındakesintiyapılacaktır.

8

BESİLENEKADAR“EMEKLİ”AYLIĞIÖDENİR?

BireyselEmeklilikFonlarıasgariücretliveyaikiasgariücretcivarındagelireldeedenleriçinneanlamagelmektedir?BugelirseviyesindenBES’ekatkıpayıödeyenlernekadarbirikimeldeederlervenekadargeri ödemealabilirler? EmeklilikGözetimMerkezi raporlarına göre katılımcıların sistemeödediklerikatkıpayıveeldeettikleritoplamgetirienaz10yılsistemdekalmakve56yaşınıdoldurmakkoşuluylayaklaşıkyüzde40’tır(Grafik2).Katılımcılartümkatılımsüreleriboyuncaödemişolduklarıkatkılarıiçin

DÜNDENBUGÜNEZORUNLUTASARRUFMACERALARIZorunlu BES uygulaması, zorla tasarruf denemelerinin ilki değil. Önceki yıllarda da birçok başarısız zorunlu tasarrufuygulamasıgündemegeldi.İşteonlarınkısabiröyküsüCumhuriyet döneminde kamu maliyesinde ilk kez zorunlu borçlanma uygulamasını 1961 yılında başlatılan tasarrufbonolarının oluşturduğunu söylemek mümkün. Türkiye ekonomisinin tarım, sanayi, ulaştırma sahalarına yapılacakyatırımların finansmanında kullanmak üzere 5.1.1961 yılında 223 sayılı Yatırımlar Finansman Fonu Teşkil ve TasarrufBonoları İhracıHakkındaKanun satınalınmasızorunluborç senetlerini düzenledi.Yasaya göre, gelirvergisi,kurumlarvergisimükelleflerivergimatrahlarınınyüzdeüçüoranındatasarrufbonosusatınalmakzorundaydı.Böylece fonunözkaynağını tasarruf bonoları oluşturdu. Tasarruf bonoları 10 yıl vadeli ve yüzde 6 faizli menkullerdi. Amaçları gelirsahiplerinitasarrufayöneltmekti.FakatöngörülenFinansmanFonukurulamadıve1967yılındaçıkarılan930sayılıkanunlabu fondan vazgeçilip, tasarruf bonosu sistemi Mali Denge Vergisine dönüştürüldü ve 1971’den itibaren tamamenkaldırıldı.Ancak tasarruf bonoları teşvik fonları kapsamı altında ne ilk ne de son örnek olacaktı. Ardından 1970 yılında kamuemekçilerinikapsayanDevletMemurlarıYardımlaşmaKurumu(MEYAK)adıaltındabirkurumkuruldu.Böylecekamuçalışanlarınınücretlerininyüzdebeşi10yılboyuncakesildi.Ancakbusistemdebaşarılıolamadı.1982yılındaodönemekadargerçekleşenenflasyonartışınınçokaltındabirfaizoranıeklenerekMEYAKkesintileriiyiceeritildivebuşekildegeriödendi.

ZorunluBESuygulaması,zorlatasarrufdenemelerininilkideğil.Öncekiyıllardadabirçokbaşarısızzorunlutasarrufuygulamasıgündemegeldi.

BirdiğerzorunlutasarrufsistemiKonutEdindirmeYardımı(KEY)idi.KEY,11.12.1986tarihlive3320sayılıMemurlarveİşçiler ile Bunların Emeklilerine Konut Edindirme Yardımı Yapılması Hakkında Kanun ile yasal zemin kazandı. KonutEdindirme Yardımı Özal hükümeti döneminde çalışanları konut edindirme vaadiyle oluşturulan bir fondu. Sistemçalışanlardanyapılacak“zoraki”kesintilerinbirhesaptatoplanmasıveoluşacakbirikimlerinemalandırılarakçalışanlarınkonutedinmesiniamaçlıyordu.KEYkesintileri1995yılınakadar9yıl süreyledevametti.1987 ile1995arasında işçivememuru kapsayan sistem, çalışanlar konut sahibi olamadan 1996 yılında durduruldu. 1999 yılında 588 sayılı KonutEdindirmeYardımıHesaplarınınTasfiyesineDairKanunHükmündeKararname ileTürkiyeEmlakBankası hesaplarındabulunanKEYkesintilerininparasalmiktarı değerindekigayrimenkul,EmlakGayrimenkulYatırımOrtaklığınadevredildi.Sonuçiseçalışanlaraçısındanbeklenildiğigibigerçekleşmedivefondabirikenparalareridi.1988 yılında iseZorunlu Tasarruf Fonu kuruldu. 3417 sayılı Çalışanların Tasarrufa Teşvik Edilmesi veBuTasarruflarınDeğerlendirilmesineDairKanun“zorunlutasarruffonu”adıaltındaçalışanlardantasarrufkesintisiniyapılmasınıvebutasarruflarınnemalandırılarakçalışanları birikimeteşviketmeyiamaçlıyordu. TasarrufaTeşvik Fonu’ndayüzde iki işçiyüzdeüçişverenkesintisiyapıldı.Fakattasarrufyönlendirme içeriklibusistemdebaşarısızoldu.2003yılındaçıkarılan4853sayılıÇalışanlarınTasarruflarınınTeşvikHesabının Tasfiyesi veBuHesaptanYapılacakÖdemelereDairKanun ilehesaptabirikenparalartasfiyeedildi.Zorunlutasarrufhesaplarındabirikenparalardadüşükfaizlenemalandırılmışoldu.Böylecedevletbağımlıçalışanlardanucuzaborçlanmışoldu.Buikifoniçinyapılankesintileryıllarsonravegerçeknemalandırmayapılmadançalışanlarciddikayıplarauğratılarakgeriödendi.Sonuçtaneçalışanlarınciddibirbirikimoldu,nedebufonlarlaçalışanlarevsahibioldu.ZorunluBESdegerçekdışıvebaşarısızlığamahkumbiruygulamadır.

9

ortalama yüzde 40 getiri elde etmektedir. Devlet katkı payının eklenmesiyle bu oranın bir miktarartmasıbeklenmektedir.

EGM getiri verilerini dikkate alıp bunları asgari ücretli bir çalışana uygulayacak olursak aylık 50 TLödeyerek BES’e katılan bir asgari ücretli çalışan sistemden ayrıldığında enflasyondan arındırılmışdeğerlerle 70 TL civarında bir geri ödeme alacaktır. Bu miktarın devlet katkısı ile bir miktar dahayükseleceği 80-90 TL aralığına ulaşabileceğini söylemek mümkündür. Aynı şekilde iki asgari ücretdüzeyindeücretalanbirçalışansistemeyaklaşıkaylık100TLödeyerekkatıldığında56yaşve10yılkoşulunutamamlayarakayrıldığında140-160TLaralığındabirgeriödemealabilir.

Grafik2: Katkı Payı veNetGetir i

Kaynak:EmeklilikGözetimMerkezi,2015

Zorunlu BES ile çalışanlara çifte emeklilik sağlanacağı iddiası dayanaksızdır. Şu anda kamu sosyalgüvenlik sisteminde yaşlılık,malullük ve ölüm aylığı için prime esas kazancın yüzde 20’si oranındakesintiyapılmaktadır.Yüzde20primkesintisiyleödenenvepekçokemekli içinyetersizolanemekliaylığına denk bir gelirin BES’ten yüzde üç primle ödenmesi mümkün değil. Bu miktarların ikinciemeklilikveyaçifteemeklilikolduğunuiddiaetmekakıldışıdırveyanıltıcıdır.

Yüzde20primkesintisiyleödenenvepekçokemekliiçinyetersizolankamuemekliaylığınadenkbirgelirinBES’tenyüzdeüçprimleödenmesimümkün

değil.

Sisteminikincibiremekliliksağlamayacağıaçık.Asılamaçtasarruforanlarınıartırmak,finanspiyasasınadestek ve çoğu çok uluslu özel sigorta şirketlerine kaynak sağlamaktır. Kısaca sermayeninBES’lenmesidir. Özel sigorta şirketleri daha şimdiden 13 milyon yeni katılımcı hayali kurmaktadır.Sisteminuzunvadedeyaratacağıbirdiğersorun isekamusalemekliliksistemi ile ikameedilmesiveböylecesosyalgüvenliğingidereközelemekliliksisteminedönüşmesiolacaktır.BuaçıdanbakıldığındaBESbugüniçintümüylekamusalsosyalgüvenliksistemininyerinegeçmesedeonugiderekzayıflatmapotansiyeli taşımaktadır.BES1990’lı yıllardahız kazanan sosyal güvenliğinözelleştirilmesi sürecininyenibiradımıdır.ZorunluBESözelsigortaşirketlerininbeslenmesidir.

10

TÜRKİYE’DEEMEKLİAYLIKLARIDÜŞÜYORTürkiye’desonyıllarda“reform”adıaltındayapılandüzenlemelerlesosyalsigortalarbirdiğerifadeylekamusalemekliliksistemindeçalışanlarveemeklileraleyhindeönemlideğişiklikleryapılmıştır.Emeklilikhaketmekoşullarızorlaştırılırkenemekliaylıkvegelirlerinidüşürücüdüzenlemeleryapılmıştır.Bunlardanilkigüncellemekatsayısındadikkatealınanbüyümeoranıdır.Geçmiştebüyümeoranınınyüzde100’üdikkatealınırken5510sayılıyasaile2008sonrasıemekliaylıklarındabüyümeoranınınyüzde30’udikkatealınacaktır.Birdiğerönemligöstergeolanaylıkbağlama1999öncesiyüzde76,6ikensonrayüzde65’e,2008’deiseyüzde50’yedüşürülmüştür.Emekliaylıklarınınaltsınırıisegüncellenmişortalamakazancınyüzde35ileyüzde40’ınakadarindirilmiştir.Bütünbunlarınanlamıemekliaylıkvegelirleriningöreliolarakazalacakolmasıdır.

2003yılındaortalamaasgariemekliaylığıasgariücretinyüzde46üzerindeiken2015ve2016yıllarındaasgariemekliaylığıasgariücretin

altınagerilemiştir.

Kamusal emeklilik sistemimiyanındabireysel emekliliksisteminönplanaçıkarılmasınınönemli bir nedeni dekamusalemeklilik sistemindeki aylıkların yetersizliğidir. Ortalama emekli aylıklarının yetersizliği emeklilikte alternatif vetamamlayıcıgelirarayışlarınıönplanaçıkarırken,bunaimkanıolmayanlarıemeklilikteçalışmayazorlamaktadır.TÜİKGelirve YaşamKoşullarıAraştırması (2014)verilerine göre,Türkiye’de çalışanemeklilerinoranıyaklaşık üçtebirdir.Emekliçalışanlarınoranıgenelolarakyüzde30.8ikenbuoranerkeklerdeyüzde34.8,kadınlardaiseyüzde11.9olmuştur.

Grafik3 :Asgar i Emek l iAy lıkların ın Asgar iÜcre teOranı2002-2016

Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) verilerine göre 2000’li yıllardan bu yana asgari emekli aylıklarının asgari ücrete oranıgiderek düşmektedir. 2003 yılındaortalamaasgari emekli aylığı asgari ücretin yüzde46 üzerinde iken2015 ve2016yıllarındaasgariemekliaylığıasgariücretinaltınagerilemiştir(Grafik3).Emekliaylıklarıönümüzdekidönemlerdeasgariemekli aylıkları asgari ücretin daha da altına gerileyecektir. Bireysel emeklilik sistemi kamusal sosyal güvenlikprogramlarınınsağladığıgelirinyetersizliğinindeifadesidir.YapılmasıgerekenzorunluBESuygulamasıveburayakamukaynaklarınınaktarılmasıdeğilemekliaylıklarınıniyileştirilmesidir.

11

EMEKLİLİKŞİRKETLERİGETİRİVEGELİRGARANTİSİVEREBİLİYORMU?

Hayır.BES’tesosyalsigortalardaolduğugibiherhangibirgetirivegelirgarantisiyoktur.Sadecegetiri(nema)açısındandeğil,anaparaaçısındandabirgarantiyoktur.Katılımcılar,emeklilikşirketitarafındansunulan değişik risk ve getiri düzeyine sahip emeklilik yatırım fonları arasından kendi kararlarıdoğrultusunda yatırım yapabilmektedirler. Dolayısıyla sistem bireysel tercih ve risklere dayalı olupsosyalgüvenliksistemindeolduğugibibelirlibirgelirgüvencesivekuşaklararasıdayanışmasözkonusudeğildir.

BES’teneşirketlergetirivegelirgarantisivermektenededevletgarantisisözkonusudur.Sistemtamamenbireyselriskedayalıdır.

BES’teDevletGarantisiVarmı?

BESiçinişverenkatkısıvedevletgüvencesisözkonusudeğil.Fonlarıngetirilerininenflasyonunaltındakalması durumunda çalışanlar için bir güvence söz konusu olmayacaktır. Fonların katkılarıdeğerlendirdiği şirketlerin iflası durumunda da yaşanacak kayıplar için bir garanti yoktur. Bunundünyadaçoksayıdaörneğivar.DahasıişverenlerinçalışanlardankestikleriBESprimleriniilgilişirketeyatırmaması da ihtimal dahilindedir. Sigorta primi ve vergi yükümlülüklerini yerine getirmeyenişverenlerinBESprimiyatırmalarınıbeklemeksaflıkolur.

Emeklil ikşirketibatarsaveyamalisıkıntıyadüşerseneolur?

Bireysel Emeklilik Sistemi'ne ödenen katkı paylarıyla satın alınan emeklilik yatırım fonu varlıklarıTakasbank'tasaklanmaktadır.Emeklilikşirketlerininvarlıklarıileemeklilikyatırımfonuvarlıklarıayrıdır.Ancak bu durum birikimler açısından güvence anlamına gelmemektedir. Çünkü fonların yatırıldığıyatırımaraçlarının(hissesenedi,faiz,altınvb.)değerindemeydanagelebilecekdüşüşlerfondeğerinidedeğiştirecektir.Nitekimbazıyıllardafonlarzararetmektedir.

BES’e yatırılan katkı payları katılımcıların tercih ettiği emeklilik yatırım fonlarındadeğerlendirilmektedir.Bufonlarhissesenedi,devlettahvili,kıymetlimadenlergibiyatırımaraçlarınıiçermektedir. Tercih edilen fonların içerdikleri varlıkların kazanç ya da kayıpları katılımcılarınbirikimlerinibelirlemektedir.Örneğin,hissesenediağırlıklıbiremeklilik fonunayatırımyapılmasıveborsanın değer kaybetmesi durumunda, katılımcıların fonları da portföylerinde yer alan hissesenetlerinebağlıolarakdeğerkaybedecektir.Budakatılımcılarınbirikimlerineyansıyacaktır.BuaçıdanBESsistemiriskliyatırımkategorisindedeğerlendirilebilir.

Tercihedilenfonlarıniçerdiklerivarlıklarınkazançyadakayıplarıkatılımcılarınbirikimlerinibelirlemektedir.

12

BESFONLARININGETİRİLERİBESpiyasamekanizmasınadayalıdır.BESşirketleritopladıklarıprimleriçeşitlifonlardadeğerlendirerekgetirisağlamayaçalışır.Şirketlertopladıklarıkatkıpaylarınıborsa,tahvil,faiz,altın,dövizgibiaraçlarladeğerlendirecekler.Dolayısıylagetiritercih edilen yatırımaracına ve piyasa koşullarına göre değişecektir.DolayısıylaBES kesintileri için bir getiri garantisiolmayacaktır.NitekimEmeklilikGözetimMerkeziverilerinegöreTürkiye’dekiBESfonları2011-2014arasındareelgetiriaçısındanzararetmiştir.2011’deyüzde10’unüzerindezararedenBESfonları,2012yüzde9netgetirisağladı,2013’teyüzde7-8civarındazararedenfonlar2014’teyüzde5’inüzerindenetgetirisağladı.BöylecetoplamdasondörtyıldaBESfonlarızararetti.Türkiye’dekiBESfonlarınınperformansıOECDortalamasınınçokaltındaseyrediyor(Tablo1).

Türkiye’dekiBESfonları2011-2014arasındareelgetiriaçısındanzararetmiştir.

Buyüzdendeyüzde25devletkatkısınarağmensistemdençıkışlarartıyor.2015yılısonunakadaryürürlüğegirentoplam11.208.589adetBESsözleşmesinden3.482.835’ikendiisteğiylesistemdençıktı.Emeklilik,fesih,vefatgibinedenlerbusayıyadahildeğil.Sistemdençıkışoranıyüzde31,1olarakgerçekleşti.Yüzde25devletkatkısınarağmensistemişlemiyor.ZorunluBESuygulamasınınbirnedenidesistemdençıkışlarıdurdurmaktır

Tablo 1: OECDÜlke ler i Emek li l ik Fon lar ıReel Getir i ler i

Kaynak:EmeklilikGözetimMerkezi,BireyselEmeklilikSistemiGelişimRaporu,2015

13

ZORUNLUBES’İNÜCRETLERÜZERİNDEKİETKİSİNEOLACAK?

Zorunlu BES ücretleri eritecek. Zorunlu BES asgari ücretin 50 TL azalması anlamına geliyor. Ücretdüzeyinegörebumiktardahadaartabilecek.PrimeesaskazançlarınınyüzdeüçüoranındazorunluBESkesintisi yapılacak. Prime esas kazanç ifadesi büyük önem taşıyor. Özellikle sendikalı ve toplu işsözleşmesikapsamındaçalışanlariçinbununanlamıbütünkazançlarından(ücret, ikramiyevesosyalhaklardahil)yüzdeüçkesintiyapılmasıdır.Bugünküdeğerlerüzerindekesintitutarları49,4TLile322TL arasında değişecek. Özellikle ikramiye ve sosyal ödemelerin yapıldığı aylarda işçilerin kesintileriartacak.Ortalamaücret seviyeleri dikkate alındığında çalışanlarınbüyükbölümünden50 ile 150TLarasındaBESkesintisiyapılacağıanlaşılıyor.Ancak2017Ocakayındaasgariücretveprimeesaskazançmiktarlarıdeğişeceğiiçinkesintimiktarlarıdaartacak.

DEVLETKATKISINEDİRVENASILUYGULANIR?

Devlet katkısı, katılımcı tarafından ödenen katkı paylarının yüzde 25’i oranında devlet tarafındankatılımcınınemeklilikhesabınaödenen ilave tutardır.1Ocak2013 tarihinden itibarenödenenkatkıpayları içindevletkatkısıhesaplamasıyapılmaktadır.Birbireyselyadagrubabağlıbireyselemekliliksözleşmesine katkı payı ödeyen tüm katılımcılar belirlenen limit dahilinde devlet katkısındanfaydalanabilirler.

Katılımcıadınaödenenkatkıpayınınilgiliyılailişkinbrütasgariücrettutarınıntoplamıilesınırlıolmakkaydıyla, yüzde25’idevletkatkısıolarakhesaplanır.Birkatılımcınınbirtakvimyılı içindealabileceğidevletkatkısıtutarı,ilgiliyılınilkveikincialtıaylıkdönemleriiçinbelirlenenbrütasgariücrettutarlarıdikkatealınarakhesaplananyıllıktoplambrütasgariücrettutarınınyüzde25’inigeçemez.

Tablo2: DevletKatkıs ındanYararlanmaKoşul ları

Koşul DevletKatkısındanYararlanmaOranı

Sistemdeenazüçyıl Yüzde15

Sistemdeenazaltıyıl Yüzde35

Sistemdeenaz10yıl Yüzde60

56yaşvesistemdeenaz10yıl Yüzde100

Katılımcılarındevletkatkısındanyararlanmasıdasistemdekalmasürelerinebağlıdır.Katılımcılar,enazüçyılsistemdekaldıklarındadevletkatkısıhesabındakitutarınyüzdeonbeşine,enazaltıyılsistemdekaldıklarındadevletkatkısıhesabındakitutarınyüzdeotuzbeşine,enazonyılsistemdekaldıklarındaisedevletkatkısıhesabındakitutarınyüzdealtmışınahakkazanmaktadır.Sistemdeenaz10yılkalıp56yaşınıdolduranlarisedevletkatkısınıntümünüalabilmektedir(Tablo2).

Devletkatkısıtutarınıngetirisininhaksahibineödenmesisırasındahakkazanmakoşullarınabağlıolarakkesintiyapılır.10yıldanazsüreylesistemdekalanlardanyüzde15,10yılsüreylesistemdekalmaklabirlikte 56 yaşını doldurmadan sistemden ayrılanlardan yüzde 10, “emeklilik”, vefat ve maluliyetnedeniyleayrılanlardanyüzdebeşstopajkesilir.

14

DEVLETKATKISININASGARİÜCRETLİYEKATKISIYOK!Sosyal güvenlik sisteminin önemli bir özelliği geliri yeniden dağıtıcı işleve sahip olmasıdır. Ancak bireysel emekliliksistemine özendirmek amaçlı yapılan teşvikler yeniden dağıtıma ters düşen avantajlar içermektedir. Teşvik içerendüzenlemelerbellibirgelirdüzeyinivedüzenligelirsahiplerinidahafazlakapsamaktadır.Dolayısıyladüzenlemelerüstgelirgruplarıiçindahaanlamlıolmaktadır.Budurumgelireşitsizliğinenedenolmaktaveayrıcabütçedensosyalgüvenliğeayrılacakkaynaklarısınırlamaktadır.BESdahaçokortaveüstgelirgruplarınıngücününyettiğibirsistemdir.2012’denbuyanaBES’egirenlerekendiprimlerininyüzde 25’i oranında devlet katkısı yapılıyor. BES’e aktarılan devlet katkısı tutarı ise 5.9 Milyar TL’ye ulaştı. BESkatılımcılarının gelir durumuna bakıldığında BES’e devlet katkısı orta ve üst gelir gruplarına kaynak aktarmamekanizmasınadönüşüyor.

GeliriasgariücreteeşitvedahadüşükolanlarınBESfonlarıiçindekipayısadeceyüzde0.2’dir.

BESkatılımcılarınınfonbüyüklüğününgelirdüzeyineoranıoldukçaçarpıcı.GeliriasgariücreteeşitvedahadüşükolanlarınBESfonlarıiçindekipayısadeceyüzde0.2’dir.Asgariücretileikiasgariücretarasıkazancıolanlarınpayıyüzde19ikenikiasgari ücret ileüçasgariücretarasıgeliriolanlarınpayıyüzde33’tür. Üçasgariücret ilealtıasgari ücretarasıgeliriolanlarınpayıyüzde10’dur.Altıileonasgariücretarasıgeliriolanlarınpayıyüzde14ve10asgariücrettenfazlageliriolanlarınpayıyüzde23.4’tür(Grafik4).BuverileraçıkçaBESsistemindeortaveüstgelirgruplarınınağırlığıoluşturduğunuortayakoyuyor.Böylecesosyaldevletilkesineaykırıbirbiçimdedüşükgelirlikesimlerdentoplananvergilerortaveüstgelirgruplarınaaktarılıyor.ZorunluBESdevletkesesindenüstgelirgruplarınınveözelsigortalarınfinansmanıdemek.BunedenleBES’edevletkatkısıadaletsizbiruygulamadır.DevletBES’ekatkıyapacakyerdeemekliaylıklarınıiyileştirmelidir

Grafik4 :Devle tkatkıs ın ın ge l ir gruplarına göredağı l ımı

Kaynak:EmeklilikGözetimMerkezi,BireyselEmeklilikSistemiGelişimRaporu’ndan(2015)yararlanılarakhesaplanmıştır.

15

BİREYSELEMEKLİLİKSİSTEMİNİKİMDENETLİYOR?

MilyonlarcakatılımcınınyeraldığıBES’indenetimibüyükönemtaşıyor.Bireyselemekliliksistemininemeklilik ve sigortacılık faaliyetleri bazımekanizmalarladenetleniyor. Şirketlerin günlük gözetimvedenetim yetkisi Hazine Müsteşarlığı tarafından, BES faaliyetleriyle ilgili katılımcıları ve kamuyubilgilendirme ile emeklilik şirketlerinin faaliyetlerinin elektronik ortamda yetkililere raporlanmasıEmeklilikGözetimMerkezitarafındanyerinegetirilmektedir.

EmeklilikGözetimMerkezimüsteşarlığındenetiminetabiolup,göreviniyerinegetirirkenkatılımcılarınfonlarla ilgili işlemlerini Sermaye Piyasası Kurulunun denetimi altında gerçekleştirmektedir. OluşanraporlarMüsteşarlıkveyaKurultarafındandeğerlendirilmektedir.Müsteşarlıközelhukukhükümlerinegörekurulmuşbirtüzelkişiyiemeklilikgözetimmerkeziolarakgörevlendirebilmektedir.

BES’indenetimisendikalarınvesiviltoplumkuruluşlarınınkatılımındanuzak,sadecedevletkurumlarıtarafındanyapılmaktadır.

Bu anlamda bireysel emeklilik sisteminin denetim mekanizmalarının işleyişinde sosyal taraflarınıneksikliğindensözetmekmümkün.Sadecekamuotoritesiylesağlanandenetim,sendikaları,siviltoplumörgütlerinisistemdenuzaktutmaktadır.

BİREYSELEMEKLİLİKSİSTEMİ'NDEİŞVERENLEREVERGİAVANTAJIVARMI?

BireyselEmeklilikSistemi'ndevergiavantajıuygulaması1Ocak2013tarihindesonaerdi.1Ocak2013tarihindenitibarengeçerliolmaküzereişverentarafındanödenenlerhariçolmaküzere,katılımcıadınabireyselemeklilikhesabınaödenenkatkıpaylarınınyüzde25´inekarşılıkgelentutarındevletkatkısısistemegeçildi.Ancak,çalışanlarıadınagönüllüolarakkatkıpayıödeyenişverenlerBES’eödediklerikatkı payını ücretle ilişkilendirmeksizin ticari kazançlarının tespitinde gider olarak indirim konusuyapabilir. Diğer bir ifade ile BES için işveren tarafından –isteğe veya sözleşmeye bağlı olarak-yapılabilecekkatkıpaylarıücretinbirparçasısayılmazvebunedenleücretteindirimyapılamazancakgidergösterilebilir.

ÇalışanlarıadınagönüllüolarakkatkıpayıödeyenişverenlerBES’eödediklerikatkıpayınıücretleilişkilendirmeksizinticarikazançlarının

tespitindegiderolarakindirimkonusuyapabilir.

16

SONUÇVEÖNERİLER

§ ZorunluBESuygulamasındanvazgeçilmelidir.§ Zorla tasarruf olmaz. Borç girdabındaki dar gelirlinin zorla tasarruf ettirilmesi borçlarının

artmasıanlamınagelecektir.Tasarruforanlarınınartırılmasıiçinsendikalaşmavetoplupazarlıkkapsamınınartmasıgerekir.

§ Çalışanlarzorunlu/otomatikBES’tenikiay içindecaymalıdır.Aksihaldedahafazlahakkaybıyaşanabilir.

§ BireyselEmeklilikSistemi’nedevletkatkısıuygulamasınasonverilmelidir.BES’eaktarılankamukaynaklarıkamusosyalsigortaprogramınaaktarılmalıdır.

§ Emekli aylıkları iyileştirilmeli. Aylık bağlama oranları eski düzeyine çekilmeli, güncellemekatsayısındamilligelirartışınıntümüdikkatealınmalı.

§ Asgariemekliaylığınınasgariücretinaltınadüşmesiniengelleyecekaltsınırgetirilmelidir.§ Emekliaylıkvegelirlerininbelirlenmesindehükümetemeklisendikalarıylamüzakereetmelidir.§ Emeklilerisendikalhaklarınıkullanmasınınönündekiengellerkaldırılmalıdır.

ZORUNLUBESANAYASA’YAAYKIRIDIRZorunluBESuygulamasıAnayasa’nınsosyalhukukdevleti ilkesinevesosyalgüvenliğeilişkinhükümlerineaykırıolduğugibibireyselhakveözgürlerarasındayeralansözleşmeözgürlüğüvemülkiyethakkınadaaykırıdır.Zorunluolankamusalsosyalgüvenliksistemidir.Anayasanın60.maddesinegöredevletbusistemikurmakveherkesizorunluolarakbusistemkapsamınaalmaklayükümlüdür.Devlethiçkimseyigetirisibelirsizbirözelsigortaprogramınagirmeyezorlayamaz.Kişilertasarruflarınıdilediklerigibideğerlendirebilirler.Devletözelsigortaşirketlerininçobanıgibidavranamaz.

Devlethiçkimseyigetirisibelirsizbirözelsigortaprogramınagirmeyezorlayamaz.

ZorunluBESsosyalgüvenliğintemelfelsefesineveAnayasa’yaaykırıdır.Dahasısosyalgüvenliğiadımadımözelleştirmeyihedefleyenbiruygulamadır.Sosyalgüvenlikherkesiçinzorunludur.Kimsesosyalgüvenliksisteminindışındakalamaz.Anayasanın60.Maddesinegöre“herkessosyalgüvenlikhakkınasahiptirvedevletbugüvenliğisağlayıpgerekliteşkilatıkurmaklayükümlüdür.”Büyüksorunlarıve eksikleriolmasınakarşınTürkiye’de şuandazorunluvekamusal bir sosyalgüvenlik sistemi ve kurumu (SGK) vardır. Çalışanlar bu kamusal sosyal güvenlik sistemi içinprimödemekte ve ayrıcasistemedevletdekatkıyapmaktadır.ZorunluBESAnayasa’nınmülkiyethakkınailişkin35.maddesineaykırıdır.Mülkiyethakkıkamuyararı içinsınırlanabilirama zorunluBES’te kamuyararı yoktur. Zorunlu BES Anayasa’nın 48.maddesinde yer alan sözleşme serbestisine deaykırıdır. Çalışanlar zorla ve işverenleri tarafından seçilen bir BES şirketi ile kendi iradeleri dışında sözleşme yapmakdurumunda bırakılıyor. Kısaca BES Anayasanın sadece sosyal hükümlerine değil bireysel hükümlerine de aykırı birdüzenlemedir.Zorunlukamusalsosyalgüvenlikprimleridışındahiçkimsedenkendiarzusudışındakesintiyapılamaz.ZorunluBESuygulamasıAnayasa’nınsosyaldevletilkesiilesosyalgüvenlik,sözleşmehürriyetivemülkiyethakkınailişkinhükümlerinedeaykırıdır.