Halil nalck ile Trk Hukuk Tarihi zerine

Hocam biz yle dndk. nce zat- alinizin hayat ve akademik alma-larnn seyri ile giri yapmak istiyoruz. Daha sonra da hukuk tarihi hakkn-da fikirlerinizi almak istiyoruz. Sonrasnda ise genel olarak Osmanl tarihi-nin siyasi ve kltrel tarihi hakkndaki gidiat ile ilgili fikirlerinizi alaraksohbetimizi bitirmek istiyoruz.

nce hayat hikayenizle balayalm isterseniz.

stanbulda Kzltoprakta dodum. Son aratrmalarla doum tarihimin 26

Mays 1916 deil, 7 Eyll 1917 olduu tespit edildi. Babam gen yata stan-

bula g eden bir Krm Trkdr: Seyid Osman Nuri. Annem bahriye binba-

s Seyyid Mehmed Efendinin kz Aye Bahriye hanm. Babam iadamyd. Ai-

lecek 1925de Ankaraya tanp yerletik. Burada Gazi lkmektebini bitirdim.

Daha sonra Balkesir Necatibey Muallim Mektebinden 1935 ylnda mezun

olup, yeni alan Dil ve Tarih Corafya Fakltesine yatl renci olarak kaydol-

dum. Tarih blmnde eitimimi tamamladm ve Tanzimat ve Bulgar Mese-

lesi adl tezle 1941de doktora derecesi aldm. 1943de bu tez basld. Fuad

Kprlnn desteiyle ayn fakltede asistan olarak kaldm ve 1943de doent,

1952de Yenia krssnde Osmanl tarihi profesr oldum. 1956da ayn za-

manda Siyasal Bilgiler Fakltesinde dari Tekilat Tarihi derslerini okutmaya

baladm. 1972de her iki grevde iken emekli oldum.

O yl Chicago niversitesinden aldm bir davet zerine bu niversitede

tarih blmne ayrcalkl statde davet edildim. 1986ya kadar Chicagoda Os-

manl tarihi okuttum. Oradaki rencilerimden 15i, bugn eitli Amerikan

niversitelerinde Osmanl veya Yakndou tarihi okutuyorlar. Trkiyede de ok

sayda profesr olmu eski rencim var. 1992de, Bilkent niversitesinde ta-

rih blmn kurmak zere davet aldm. Bu grevde halen tarih profesr

olarak devam ediyorum.

Akademik hayatm boyunca bugne kadar 7 defa fahr doktora payesi tev-

cih edildi. Trkiyede Boazii, Seluk ve Uluda niversiteleri, yurtdnda ise

Bkre, Atina, Kuds (Hebrew) ve Sofya niversiteleri fahr doktora payeleri

477Osmanl Kadn Hakknda Hukuk Kaynaklarna Dayal almalar

Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt 3, Say 5, 2005, 477-488

verdiler. Trkiye Bilimler Akademisi eref yeliine seildim. Daha nceki yl-

larda ise Srbistan Bilimler Akademisi ile Amerikan ve ngiliz akademileri asl

veya muhabir yeliklere setiler. Uluslararas Trkiye Ekonomik ve Sosyal Ta-

rih Derneini kurdum. Bu dernek 3 senede bir dnyann eitli merkezlerinde

toplanan kongreler dzenliyor. Bunlarn dokuzuncusu, getiimiz yl Dubrov-

nikte topland. Bu kongrelere dnyann her tarafndan katlan bilim adamlar,

Trk-Osmanl tarihine byk katklarda bulunuyorlar.

Cambridge Uluslararas Biyografi Merkezi, beni 20. yzyl sona ererken sos-

yal bilimler sahasnda dnyadaki 2000 bilim adam arasnda gsterdi. Yaym-

lanm 300 civarnda makalem, 20yi akn kitabm var. Yaynlarmn listesi Yap

Kredi Yaynlar tarafndan Trke olarak yaymlanan Klasik a kitabmda var.

Genel olarak Trk hukuk tarihi ile ilgili deerlendirmelerinize geebiliriz

imdi isterseniz.

Osmanl hukukunun yorumunda, siz de ok iyi biliyorsunuz, iki akm var

bugn. Bir taraftan deniyor ki, Trk-slam devletlerinde bir tek hukuk var, o da

slam hukukudur, eriattr. slamn temel inancna gre, devlet, toplum ve bi-

reylerin hayat ve davranlar hakkndaki tm kurallar Tanr buyruu ile belir-

lenmitir. Tanr dnda ri, bir kural koyucu olamaz. br taraftan baz ule-

ma diyor ki, eriatn uygulanmas iin bir otoritenin yol gstermesi zorunlu-

dur, nk, bilgisiz insanlarn saptrmalar sz konusu olabilir. Ulema, bunun

yolunu da gsteriyor. eriatn tatbiktn salamak iin bir otorite, ull-emr

lazm. Bu noktay Tursun Bey, Tarh-i Ebul-feth mukaddimesinde ok gzel an-

latyor. XIV. asr balarnda Delhi Sultanlnda baka bir Trk, Ziyaddin Bar-

n de ayn eyleri sylyor. Diyor ki, eriatn dnda Mslmanlar iin baka

bir kanun olamaz sylyor. Fakat eriatn uygulanmas iin mutlaka bir otori-

teye ihtiya vardr. te slmda devletin gereklilii fikri buradan geliyor. te ta-

raftan devletin dorudan doruya koyduu baz kurallar da vardr. Bunlar eri-

at amaz. eriattan karlr. nk mumelat alannda, toplumda yeni du-

rumlar ortaya kabilir. Bylece bir devlet hukuku ortaya kar. Trk devletle-

rinde devlet hukuku niin ortaya kt? Bunun ayr bir devlet hukuku, tr [t-

re] vardr. Bunun kayna slam dnyasna Trklerin hakim olduu dneme gi-

der. zellikle Seluklulardan Sultan Turul, Badata geldi ve Halfeye Din i-

leri senin gzetimindedir, dnya ileri bize havale edilmitir dedi. Prof. Ali Se-

vim, bu ifadenin -Arap kaynaklarndan yararlanarak- tam mealini yaymlad.

Evet. Belgelerde derli toplu yaymland. Peki, kanun fikri nasl ortaya kt?

imdi Trk devletleri slam dnyasna hakim olunca, Trk tre geleneini

devam ettirdiler. Devlet idaresinde hakann mutlak egemenlii prensibini mu-

hafaza ettiler. Bylece slam dnyasna yeni bir devlet ve egemenlik kavram ge-

tirdiler. Devlet yorumuna dayandrdlar. eriatn tatbiki iin hkmdarn mut-

TALD, 3(5), 2005, Rportaj478

lak otoritesine ihtiya olduunu ifade ettiler. Yani eriat dnda bir devlet kanu-

nu, yasa, tre uygulamasn getirdiler. slam geldikten sonra, slamdan nceki

siyaset kavramlar ve messeselerinin artk hkmsz kald sylenebilir. s-

lamda akid deimez, fakat muamelt, yani dnya ilerini, insanlar arasndaki

ilikileri tanzim iin ayr bir kurallar sistemi vardr. Yukarda belirttiimiz gibi bu

kurallarn icras veya yorumu iin bir otoriteye/hkmdara ihtiya vardr. Tur-

sun Bey ve Ziyaddin Barn gibi brokratlar bu nokta zerinde durmaktadrlar.

slmdan nce Orta Asyada devlet kurucu byk hakanlar, kabileler konfe-

derasyonunu kurduklar zaman, bir tr koyarlard. Orhun abidelerinde, kaan

aka trm dzdm diyor. Cengiz Han 1206 ylnda imparatorluunu ilan

ettiinde, yasasn iln etti. Osmanlda Fatih Mehmed stanbulu alp impara-

torluu kurunca, Trk geleneine gre bir devlet kanunnmesi koydu. Bu ka-

nunnme hibir ekilde erata dayandrlmaz, Ftih benim kanunumdur

diye aklar. Devlet kanunu fikri, Orta Asyadan gelmitir.

Orada, Cengiz yasasna da atf var zaten.

Evet var. Malumunuz, Osmanllarda -Ebussuuda gelinceye kadar- eri-

attan ayr, fakat eriata kar olmayan, bu dnya ve devlet ilerini tanzim iin

bir Kanun-i Osmn fikri hkimdi. Ama ceza kanunnamesinde rf ve er ku-

rallar bir arada yer alr. Gnmzde bazlar slm devletinde eriat dnda

bir kanun olamayacan sylyorlar. Ama fiiliyatta Kanun-i Osmn denen

bir ey var. Sancak kanunnmeleri nasl yok farz edilebilir? Ftihin iki kanun-

nmesi, devlet tekilt kanunu ve erat dnda kanunnmelerdir. imdi eski

rivayetlere bakalm: Ak Paazde ve teki kaynaklarda sk sk istimletten sz

edilir. stimlet, hkmdarn gayr- mslim tebaay kazanmak ve devlet ileri-

ni dzenlemek iin kendi iradesiyle koyduu nizam ve politikadr. stimlet,

Osman Gaziden beri izlenen deimez prensiptir. Osmanl devletini impara-

torluk haline getiren nizamn temeli Kanun-i Osmndir. O, birok bakmdan

eriatn temel prensiplerinden ilham alyor. Mesela ahidnmelerle teslim olan

gayr-i mslimlere bir takm mufiyetler tanyor. slam hukukuna gre gayr-i

mslim cemaata eman veriyor, onlarn canlar mallar iin, dinlerini serbeste

icra edebilmeleri iin gvenceler veriyor. Eman belgesi slm bir belgedir, fa-

kat saylan gvencelerde bir takm idar rf hkmler var. Bunun yannda bir

de, tarih ve rf hkmler ieren Osmanl kanun klliyat var. Fethedilen

memleketlerdeki halk balamak iin, onlarn fetih ncesi vergilerini deitir-

miyor. Mesela cizyeyi aln. eran cizye, yetikin ahslardan alnr. Rumeli ve

Macaristanda eski ba vergisi hane zerinden alnd iin Osmanl da cizyeyi

hane bana alyor. Ama yine yerli bir ba vergisi olan ispene [jupanitsa] ba

vergisi olarak muhafaza olunuyor. Byle esnek bir politika gdlm olmasay-

d imparatorluk kurulamazd. Osmanllar cizyeyi ahs bana almakta srar et-

seydi, Hristiyan teba Osmanl egemenliini kolay kabul etmezdi. te burada

eriat tesi istimlet uygulanm oluyor.

479Halil nalck ile Trk Hukuk Tarihi zerine

Ottoman Methods of Conquest makalenizde bu konuyu gayet iyi aklyor-

sunuz zaten.

Eksik olmayn sizler okuyorsunuz.

Bu noktada bir ey sormak istiyorum. Gerekten ok gzel ifade ettiniz, Trk-

lerin slamiyetten sonra zellikle bir slam hukuku, bir Roma hukuku gibi

mstakil hukuklar yok. Yani kendi hukuklar yok, ama bir devlet anlayla-

r var ve bu devlet anlaylar da hukuka ister istemez, ite kanun kurumun-

da olduu gibi yansyor. Bu sadece Osmanllara has bir ey de deil, Hint

dnyasnda da var bu. Hatta Memlklerde de var.

Memlk devletini kuranlar da Det-i Kpak Trkleridir zaten.

Onun iin sylyorum zaten; yani Trklerin Orta Asyadaki merkez devlet

anlay slam sonrasna da nemli lde aksetmitir.

Evet, evet. Yani eriat karsna almyor, eriata kar deil, fakat bu dnya

ve devlet ileri iin bir mstakil kanun gerekir. rf devlet hukuku, eratn te-

mel inanlarnn yannda dnya ilerini tanzim etmek iin gerekli ikinci bir er-

eve gibi dnlyor. Dr. Anhegger ile yaymladmz kanun mecmuasnn

Kannnme-i Sultn ber Mceb-i rf-i Osman eklindeki bal tm syle-

diklerimi zetlemektedir aslnda. Rumelide cizye misaline tekrar dneceim.

Eer Osmanllar srar etselerdi, fetihler kolay olmayacakt; isyanlar kabilirdi ve

sonuta slam yaylmayacakt. Osmanl yerletikten sonra Rumelide yz binler-

ce insan Mslman oldu. Bu siyaseti Osmanl ulemas kabulleniyor aslnda.

Hocam, kaldmz yerden devam edersek Ebussuud ile birlikte ne deiiyor?

Ebussuud, Ebu Yusufun Kitabl-Haracta koyduu harac- muvazzaf,

harac- mukseme gibi prensipleri benimseyerek Bizanstan gelen ift-resmi

sistemini ve yerli adetlerden gelen rf kanunlar yeniden tefsire alyor. Bu

konuyla ilgili kanaatlerimi ieren Islamization of Ottoman Laws on Land and

Taxation1 balkl makalem Almanyada [Matuz Festschrift] yaymland. Ebus-

suudun bu tadilleri fetvalarndan alnmtr.

Ebussuud Efendi orada mevcut uygulamaya slam bir yorum getiriyor an-

lalan.

Tamamyla yle. I. Ahmedin Kanunname-i Ceddinde kanunnamelerin

iinde fetvalar hakimdir. Eski rf kanun maddeleri imdi fetv ile er kurallar

eklinde yorumlanyor.

TALD, 3(5), 2005, Rportaj480

1 Halil nalck, Islamization of Ottoman Laws on Land and Taxation, Festgabe an Josef Ma-tuz: Osmanistik-Turkologie-Diplomatie, Christa Fragner ve Klaus Schwarz, (haz.), Berlin:Klaus Schwarz Verlag, 1992, s. 100-116.

Hocam yalnz Ebussuud Efendi baka bir ey de yapyor, malumunuz. Maru-

ztta Trk slam hukuku alanna giren baz konularda da hakan/hkm-

dar devreye sokarak, hukuku yeni artlara uydurmak iin onun rolnden ve

konumundan istifade ediyor; bylelikle de, bir takm farkl hkmleri padi-

ahn hkmne balayarak mecbur uygulanan bir kanun hukuku haline

getiriyor. Bir taraftan kanunu erletirirken er hukuku da bir anlamda

kanunlatryor.

Gzel belirttiniz. Zaten Kanun- Osmnde adalet mefhumu hkimdir, ita-

at eden gayr-i Mslime slam bir takm haklar tanmtr. Bu rf Osmanl reji-

mine uygun bir sistemdir. Demek ki yeni dnemde Osmanl, siys olarak ald-

hukuk tedbirleri, eriatn teydiyle, sanksiyonuyla sunuyor imdi.

Benim zerinde durduum nokta, Trklerin slam dnyasna hakim olma-

syla birlikte mstakil ve mutlak bir devlet kavramnn geldiidir. Bunun tabii

neticesi olarak bu hkmdarlarn mutlak kararlarn ifade eden bir Kanun-

Osmn yerleti.

imdi efendim, baka bir noktaya dnelim. slamn dnda baz durumlar,

bidatler var. Devletler, hkmdarlar kendi kanunlar, slm kurallara aykr bir

takm bidatleri de kanunlatryorlar. Buna kar medrese slam harekete gei-

yor. Ben tarihi olarak konuuyorum ve tarih-fiil durumu tespite alyorum.

u veya bu taraf hakl gsterme abasnda deilim.

Mahalli kltrlerden slam hukukular belli lde etkilenmiler phesiz.

Ama slamn asl bak asn pek kaybetmemeye almlardr.

slam hukuku, inan ve akid bir tarafa, muamelatta yerli detleri benimsi-

yor. slam Suriyede Dou Romann, Irak ve randa ise Sasanlerin yerine gei-

yor. Bir taraftan ehirleme ilerliyor. Osmanl, Hristiyan dnyasyla karlat-

nda ona stn gelmek iin, -top rneinde olduu gibi- onlardan bir takm

pratik eyleri alyor. Demek istediim, slamn bir tarih geliimi vardr. Bu, biz-

zat slamn, bizzat eriat hukukundaki geliimin bir neticesidir. Din hukukun-

da temelleri koymu. Byk imamlar oradan kyas ve dier yollarla istidlaller

yapyorlar. Ar grler de ortaya kyor. Mesel Mutezile. Bu bak fark

Kuran tefsiri noktasndaki farkllklara kadar geliyor. Razinin tefsirini ele ala-

lm rnein. Ne kadar farkl. Demek ki slamn bir tarih geliimi var. Bu tarih

yaklam her eyi izah ediyor. Mesela bugn, slam ok korkun bir mcadele-

nin iine dt. El-Kaideyi kastediyorum. Dnya, slam adna hareket eden bu

anlaya kar birleti.

Terrle slam ayn kefeye koyuyorlar.

Evet. Neden? Tarih slam bu tutumu aklyor. Hasan Sabbah vard slm

tarihinde. Bir mcadeleci i akm vard, deil mi? slmdaki bu hareketleri biz

tarihle aklamaya alyoruz. Bu terristler, Vahhablerin tevhd prensibini al-

481Halil nalck ile Trk Hukuk Tarihi zerine

dlar ve slamdaki gazay btn dier prensiplerin zerine koyarak tevhid te-

mel prensibini slamn temel prensibi olarak aldlar.

Hocam az nceki konuya tekrar dnecek olursak, belki yle bir yanl anla-

ma var, yani slam hukukunun btn prensipleri Kurandan ve hadisten

km gibi bir yanl anlay var. Halbuki burada bir takm temel esaslar ve

zellikler var, ama hukukular her dnemin sosyal kltrel artlar nda

bunlar yorumlayarak bir hukuk sistemi ortaya koymulardr.

Evet. Ama bunlar son ve deimez kurallar mdr?

Hayr, tabii ki deil. Ben de oraya gelmek istiyorum. Burada slam hukuku-

nun, - ayn ey Yahudi hukukunda da sz konusu; bir Babilde yaplan yo-

rumlar var, bir de Filistinde yaplan yorumlar var ve bunlarn arasnda bel-

li farklar var- blgelerin ve devletlerin iinde yaanlan artlardan etkilen-

mi olduu sylenebilir mi?

nk, din hayat tanzim ediyor.

Hayat deiken olduuna gre bir takm detaylarn deimesi kanlmaz.

imdi, Emeviler ve Abbasiler dneminde, sanrm Emevi ve Abbasilerin bir

kkl devlet geleneinden gelmemeleri nedeniyle kamu hukuku alannda

bir boluk dodu. Yani, slam ncesi kabile hayat dolaysyla bir byk yer-

leik devlet yok. Yemende falan byle bir gelenek var, ama merkez Arabis-

tanda yok. Trkler bu boluu bence doru deerlendirdiler. slam hukuku-

na aykr da deil, nk hukukun uygulanmasnda devletin nemli rol

var. Durum byleyken onun oluumunda devlete hi rol vermemek de ok

gereki deil. Zannediyorum Trkler bu merkez devlet kurmann getirdii

bir tecrbeyle

Ama baz bidatler de bu yolla girmi.

Mutlaka.

slam devletine bu bidatler girmi. imdi, ite tevhd hareketi, bizdeki Kad-

zadeliler bu bidatleri gerek slama aykr buluyorlar ve mcadele iln ediyor-

lar. ok gzel sylediniz. Ayn eyi sylyoruz aslnda. Bir tarih slam var. Hatta

ben, Atatrk tarih slam iinde izah ediyorum. nk tasavvur edin. Atatrk

kmasayd bugn Bat Anadoluda Yunanistan ve Rumlar, Gneyde Ermeniler

olacakt? Yani Atatrk ortaya kt zaman, Anadolu halk yle dnd: Bu

adam bizim dinimizi, erefimizi kurtard. Halskr diyorlard onun iin, yani

kurtarc. Onu gazi olarak barlarna bastlar. Atatrkn bamszlk hareketi

tarih slam iinde aklanabilir. Ne olacaktk? O gelmeseydi Mslman Anado-

lu yok olacakt. Curzon yle diyor Lozanda. Trkler, diyor, gebedir, harpten

ve ldrmekten baka bir ey bilmezler; bunlar Anadoludan atmak lazm.

TALD, 3(5), 2005, Rportaj482

Hocam Tanzimatla balayan, Osmanl hukukunda ok nemli bir dnm

noktas var. Bunlar nasl deerlendiriyorsunuz?

Ama bakn, dikkat edin. Tanzimat kanunlar da eriata kar olan kanunlar

deil. Diyor ki, muhafaza-i mevcudiyet iin, yani bu dnyada var olmak iin

bu kanunlar alacaz. Vilayet kanunnamesini Franszcadan tercme edip ka-

bul ettiler. Ama vilayet idaresi iin de, vilayet meclisleri kurdular. Halk itirak

ettirdiler. Hatta stanbulda bu nizamnmelerle cemaat meclisleri ortaya kt.

Btn bunlar pratik eyler. nanla, slamla, slamn temel akaidiyle eliki

halinde olmayan tedbirler. XIX. asr sonunda, Merutiyette bir takm ok radi-

kal grler ortaya kt. Malumunuz Avrupa; Aydnlanma ana kadar, Volta-

ire ve Montesqieuya gelinceye kadar, Katolik dindar bir toplumdu. Mesela Ay-

dnlanma anda o mehur rahibin Hristiyan dinine kar, Hristiyan dinini

tenkit eden bir yazs vardr; onu Merutiyet zamannda tercme ettiler. imdi,

fikir hayatnda muhakkak byle sapmalar oluyor. Fakat sonunda tarih slam

kabul ederseniz, bunlar da slam kendi bnyesinde eritiyor. slam geliiyor.

Nasl ki afii zamannda geliti ise, imdi de ayn ey oluyor. Anlatabiliyor mu-

yum? Bu tarih slam mefhumunu kabul etmek lazm.

slamn da zaten temel kaynak olarak ald Kuran ve Hadisten sonra gelen

icma ve kyas var. Beincisi de rf. Belki rf e de imdi gireceiz.

Bir de istihsan var.

Evet, bir de istihsan, mesalih-i mrsele var. Byle toplumsal gelimeleri ve

toplumsal mutabakatlar da iine alan bir ak kaps var. Hatta malumu-

nuz Hz. mer zamannda, ran fethedildii zaman bakyorlar ki, kurulu bir

dzen ve tekilat var. Ne yapacaz? diye soruyor. Orada toplanan ura, s-

lama aykr taraflar ayklanacak, geriye kalanlardan yararl olanlar alna-

bilir diyor. slam Ansiklopedisine en son yazdnz kanunname madde-

nizde ok gzel belirttiiniz gibi, Osmanl Balkanlarda bir takm yerleri al-

d zaman oradaki mevcut uygulamay dercediyor kendi bnyesine, ama

bunlarn hi birisi aslnda slama aykr deil; nk rf, istihsan, mesalih-

i mrsele var.

Hocam, tekrar Tanzimat dnemine dnersek, bu dnemdeki hukuk reform

hareketlerinin i ve d eitli etkileri var phesiz. Acaba siz bu hareketlerin

baarl olduunu dnyor musunuz? Problemleri varsa, bunlar nelerdir?

Avrupann taassubu olmasayd Tanzimat baarl olacakt. Nitekim bir de-

receye kadar, Modern Trkiyenin ortaya knda baarl olmutur. Yunanis-

tan, 1830da bamszln kazandktan sonra Bulgaristan 1878e kadar Os-

manl idaresi altnda kald. 1878de ayrldnda ekonomik, sosyal durumu Yu-

nanistandan ok daha ileriydi. Midhat Paa idaresinde Bulgaristan hzl bir

483Halil nalck ile Trk Hukuk Tarihi zerine

ilerleme gsterdi. Doktora tezime esas olan Osmanl raporlar, mfettilerin gi-

dip durumu ayrntlaryla tespit ettiklerini, meselenin toprak ve vergi meselesi

olduunu fark etmi olduklarn gsteriyor. Onlar modern gr sahibi b-

rokratlar olarak grebilirsiniz. Onlar, kabiliyetli, bilgili ve namuslu brokrat-

lard. Tanzimat brokratlar ile ilgili bir fkra vardr: Reit Paa, rvet alnma-

sn diye maalar ykseltiyor. Hi rvet almayan bir paa varm. Bir gn b-

yk bir rvet alm. Sormular sebebini. O da benim namusum 10 bin altna

kadardr demi. Tanzimat baarlyd. li ve Fuad paalar Baty taklitte biraz

ifrata gittiler phesiz. 93 felaketi gelince, halk ve beraberindeki aydnlar Ba-

tya verdiimiz tavizlerin hibir ey kurtarmadn grdler. mparatorluk

1878 antlamasyla paraland. Akabinde Abdlhamit rejimi bir reaksiyon ola-

rak geldi. Bu, Abdlhamidten ok, Mslman halkn tepkisidir. Ahmed Mid-

hatn ss-i nklab kitabnda ok iyi grrsnz bunu.

Bugn de benzer bir sre var. Ermeni meselesi ile ABnin hibir alakas ol-

mamasna ramen, Prodi, Ermeni meselesinde tavizler vermemiz gerektiini

syleyebiliyor. Yunanistan, arka planda Trkiyeye kar AByi kullanyor. Avru-

pa tekrar ayn hatay yapyor ve basklar yaknlarda Batya kar tepkiyi artrd.

Babakann Biz Trkz, buras Trkiye gibi aklamalar bu tepkinin belirti-

sidir. Gney Kbrs, haksz bir ekilde ABye alyorlar. EOKA liderinin szyle

bize gelip her konuda buyruklarda bulunuyorlar. Tanzimat dnemi geri gelmi

gibi. Osmanl o zaman da her eyi yapt: Gayr-i Mslimlere eitlik ve aznlk

meclisleri kurma izni verdik. Ermenilerin, Rumlarn ayr meclisleri vard. Faz-

lasyla liberal davrandk. Bugn de benzer ekilde, radikal reformlar yapyoruz;

ama Batnn istek ve basksnn nihayeti yok. Yunanistann politikalar AByi

ynlendiriyor. Yunanistan ABye girdik ya, Bizans da canlandrabiliriz diye

dnyor. Herkes tarihten gelen drtlerle hareket edip politikalar retirken,

Trkiyedeki politikaclarn tarih krl inanlmaz bir ekilde sryor. Peki al-

ternatif ne? Amerika m, Avrasyaclk m? Her eyden nce ekonomik ve asker

bakmdan gl olmak gerekiyor. Ekonomi ok nemli. Orta Asyaya ekonomik

yardm yapamadmz iin nfzumuz geriledi.

Hocam Trk hukuk tarihi aratrmalarn nasl buluyorsunuz Trkiyede,

yeterli mi acaba?

ok ok mitliyim. Gzel neriyat yaplyor. Tercmeler yaplyor. slam ve

Osmanl kaynaklar yeni batan nerediliyor. Fakat aramzda mfsitler de var.

Erdoan Aydnn Fatih ve Fetih Gerekleri diye bir kitab var. Onu gerek bir

Trk yazamaz. Trk tarihinin gereklerini, safsata ile yerin dibine geiriyor.

Aramzda aydn, liberal geinen baz profesrler, soykrm niye kabul etmiyor-

sunuz diye dmanla azbirlii yapyor. Trkiye tam bir kimlik krizi iinde.

TALD, 3(5), 2005, Rportaj484

Neriyatlarda kullanlan usul nasl deerlendiriyorsunuz?

O konuda baz problemler var. Benim hermentik2 ile ilgili makalemi gr-

msnzdr. Metin tenkidi uslne dikkat etmek gerek. Mesela birisi Tev-

rih-i Al-i Osman neretti, bu bakmdan tatmin etmiyor. Edebiyat, slam Hu-

kuku, Ceza Hukuku, Tanzimat ile ilgili oka neriyat var. Avrupay Avrupa ya-

pan hermentiktir, eletirel yorumdur. u srada, I. Murad dnemini yazyo-

rum. Akpaazde, Neri ve sair metinleri kullanrken hermentik kurallarna

dikkat olunursa, nasl yepyeni gereklerin ortaya kabildiini gryorum. Me-

tin tenkidi metotlar bizde henz hakkiyle yerlemedi. Mesel, Akpaazde, I.

Muradn Polunyaya bir seferinden sz eder. Burada Polunya kelimesini aldm.

Apolunyadan bozma. Apolunya nerede? Appolunya bizim Szeboludur. Hal

kumandan Amedeoun gelip zaptettii kale. Karadenizde. Ne zaman geldi

Amedeo? 1366da. O zaman grdm ki, I. Muradn Polunya seferi 1366dadr.

Murad 1366 baharnda Rumeliye gemi. Ahi Musaya Malkarada verdii bera-

tn tarihi de 1366 bahar. O tarihte Rumeliye geip Bizans zerine yrm.

Amedeon da hal seferi iin gelmiti. O zaman Bykekmecedeki hisarlar,

nceizi filan alm ve oradan Polunya zerine yrm. Bu da 1366da ol-

mu. Bakn bir kelimeden biz btn bir tarihi yeni batan ina edebiliyoruz. -

te hermentik yorum budur. Baka bir misal, Osman Gazinin Bizansa kar

askeri harektnda hedefi zniki almaktr. Hibir tarihimiz bundan bahsetmez.

Bizde hmanistlerin, Bat filolojisinin metin eletirisi ile neriyat metotlar

hakkyla yerlemedi. Arada baz ie yarar edeb ve din metin tahlilleri kyor.

Gzel, ama genel olarak problemler var. Yerlemi Trke terk olundu. lim an-

lam kesin biimde yerlemi bir dil ister. Dilimiz bir kargaa dnemi yayor.

Reislkttab maddesinde ok gzel anlatyorsunuz bu hususu.

Evet. Eski metinleri anlamak iin dilin filolojisi, fakltelerde zorunlu ol-

mal. na dili baka trl zlemez. Modern Farsa bilenler bunlar anlama-

yabiliyor. Almanyadaki arkiyat blmlerinde hala Arapa, Farsa ve Trke

okutuluyor. Bu arttr. Biz eski metinleri zmek, anlam vermek, yorum yap-

mak iin filolojiye bavurmak zorundayz. Bu dnm yapmamz lazm.

Biz hl siyasetin etkisinden kurtulamyoruz anlalan, tabular var.

Kesinlikle. Saadeddinin Tact-Tevrihini aln. Farsa Het Bihitin terc-

mesidir. Dolaysyla byk mn drisin eseriyle balamak gerek. dris, II. Ba-

yezid zamannda yazm, br XVI. yzyl sonlarnda tercme etmi. Hoca

Saadedin, kendisi de byk bir mn. Onun yazdn da sradan halk anlaya-

myor. Bu sefer de Solakzde, XVII. yzylda, Saadeddini sade Trkeye evir-

mi. Solakzde, Hammerin ana kaynan yeniden yazm. Yani, son ikisi ter-

485Halil nalck ile Trk Hukuk Tarihi zerine

2 Halil nalck, Hermentik, Oryantalizm, Trkoloji Dou Bat, 2002, sy. 20/1, s. 13-40.

cme. O zaman dris-i Bitlis esastr. Ama dris, yksek ina dili kullanr. drisi

anlamak iin bu dili esasl bir biimde renmek gerek. Bizim tarihiler birbi-

rini eletiri szgecinden geirmeden kopya eder. Mslmann Mslmana

yalan sylyor gzyle bakmas doru olmaz diye dnlr. Uzunarl rah-

metli, Akpaazdeyi kullanrken, ne diyorsa aynen alr. Mesela, Lala ahin ile

ilgili olarak Akpaazdeye bakn. Edirnenin fethinde bulunan Lala ahin ile

Akpaazdenin 1388 tarihinde zikrettii Lala ahin ayn adam mdr? Akpa-

azdenin bahsettii ikinci ahinin asl ad Kavala ahindir. teki Lala ahin.

Bir Anonimde Kavala yazyor. Kavala kelimesi nereden geliyor? Kefalyadan ge-

liyor; Rumcada kefalya, suba demek. Sonradan bu adam mehur Rumeli

beylerbeyi ehabeddin Paa oluyor. Demek istediim, bize gelen metni sk bir

eletiriye ve etrafl analize tbi tutmazsanz yanllar srer gider. Neriyatla il-

gili olarak, metin tenkidi zerinde durmak gerek. Alman arkiyat Goldzi-

herin hadis isnad zincirlerinde yer alan kiilerle ilgili bulduu hatalar da hep

bu filolojik metotla olmutur. Metin analizi iin yalnz filoloji deil, tm yar-

dmc ilimlere bavurmal. lk Osmanl rivyetlerindeki nemli kaytlar topo-

nomi ve yer adlar zerindeki aratrmalarmla deerlendirmek mmkn oldu.

Hocam, Osmanl gerekten zor bir corafyada alt asr hayat srm. Bu

uzun mrllnde hukukun bir rol var m sizce?

Tabii ki. zerinde konutuumuz Kanun- Osmn yani Osmanlnn yarat-

t hukuk olmasayd imparatorluk olmazd. Bazlar, Osmanlnn bu halklar

neden asimile etmediini soruyorlar. Kanun- Osmn buna kardr ve impa-

ratorluk bu sayede kurulabilmitir.

rf-er hukuk ile ilgili ayrm, gndemden biraz dt ama biz yine de bu

meseleyi sizin nasl deerlendirdiinizi merak ediyoruz. Bu ayrm zerinde

Kprl ve mteakiben de Barkan durmular ve ortaya bu iki hukukun bir-

birinden btnyle ayr olduuna dair bir iddia koyuyorlar. Osmanlnn r-

f hukuka dayand syleniyor. Bunu temellendirmek iin de bir tane rnek

zerinde duruyorlar:Vakf paralarnn faiz ile altrlmas. Bu durum, aca-

ba biraz sz konusu tarihilerimizin yaad dnemin ideolojisi ile mi ilgi-

li? Bunu nasl deerlendiriyorsunuz?

Ben tarihiyim, tarihteki her eyi tarih faktrlerle aklamaya alyorum.

Osmanl ayr bir devlet hukuku, rf hukuk yaratmasayd eitli din ve kltr-

leri kendi egemenlik emsiyesi altnda tutamazd. Trkler Hanef fkhnn geni

prensipleri dairesinde hareketle devlet hukukunu icma- mmet kavram da-

hilinde merulatrma imknn bulmulardr.

imdi tarih blmnde olan birinden Osmanl hukuku almasn bekle-

mek de ok zor oluyor. Ne hukuk formasyonu var, ne de slam ilimler ya da

TALD, 3(5), 2005, Rportaj486

slam hukuku formasyonu. Dil konusunda dediiniz gibi dier alanlarda da

mfredat ile ilgili problemler ok fazla.

Kesinlikle.

Hocam imdi de biraz genel olarak Osmanl tarihinden konusak. Mesela

merak edilen bir ey Klasik a adlandrmanz. 1600de ne oluyor da yeni

bir dnem balyor?

ok ey. Osmanl, 1600den sonra temelinden deiiyor. Yani, rf kanun-

Osmansi ile, timar rejimi vb. kurumlaryla klasik bir Osmanl rejimi var.

1600lerden sonra, mesela timarl sipahi nemini kaybediyor. Yenieri

12.000den 40.000e kyor. I. Ahmedin Kanunnme-i Ceddinde eski kurum-

lar ulema fetvalaryla aklanyor vs. Bu deiim zerinde bir makalemiz var:

Transformation makalesini3 okursanz neden oraya klasik dediim anlalr

sanrm.

Osmanllara sizce mparatorluk demek doru mu?

imdi imparatorluk terimini, Bat Roma mparatorluu geleneinde anlar-

sanz, Osmanlya imparatorluk demek pek doru olmaz. mparatorluk eitli

halklar ve kltrleri sinesinde toplayp idare eden devlet tipi anlamnda yer-

lemi bir terimdir. eitli milletleri ve medeniyetleri kendi emsiyesi altnda

toplayan bir devlet manasnda kullanlyor. Osmanllar kendi devletlerini nasl

ifade ediyorlar: Devlet-i Aliyye. Bunun tercmesi kelime olarak yce devlet

demek, yani imparatorluk.

Osmanl tarihinin dnya tarihi ierisindeki yeri konusunda ne dnyor-

sunuz? Sizin 1970lerde, Kemal Karpatn hazrlad kitapta da bir makale-

niz var. O gnden bugne bir eyler deiti mi?

Baka bir yazm daha var. Osmanl tarihi en ok arptrlm tarihtir diye

yazdm Cogito4 dergisinde. Osmanlnn ne dnya tarihi iindeki nemi, ne de

Osmanlnn kendi yaps iyi anlalmtr. Tabi Osmanl, bir Orta a devleti,

yani tutup da idealize etmek gereksiz. Mesela, Osmanlda insan haklarnn var

olduundan sz ediyorlar. Bunlar sama eyler. kincisi, bu bir hanedan devle-

ti. Devlet demek, hanedan demek. Bu soru ile ilgili olarak son Osmanl Uygar-

l5 kitabnda Avrupayla siyas, ekonomik ve kltr etkileimi meseleleri ince-

lenmitir. Avrupa tarihi, Osmanl tarihi iyi bilinmeden anlalamaz. Fakat hi-

bir Avrupa tarihisi bu gerei kle almaz. Osmanly, uzakta, geri bir ark dev-

leti olarak grr. Doru bir dnce, doru bir hareket noktas deil bu. Avru-

487Halil nalck ile Trk Hukuk Tarihi zerine

3 Halil nalck, Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700, Arc-hivum Ottomanicum, 1980, sy. 4, s. 283-337.

4 Halil nalck ile Sylei, Cogito, Osmanllar zel Says, 1999, sy. 19, s. 25-40.

5 Halil nalck ve Gnsel Renda, Osmanl Uygarl, Ankara: Kltr Bakanl, 2003.

pa tarihinde bir devletler sistemi var. XVI. yzylda bu devletler sisteminin bir

yesi oluyor Osmanl. Fransa 1525ten itibaren Osmanl himayesine giriyor

(1525-1560). kincisi, Protestanlk Osmanl sayesinde yerleebiliyor. Osmanl

basks sonucu mparator arlken asker yardm almak iin Protestan prensleri

tanmak zorunda kalyor. nemli bir Osmanl etkisi de, Avrupada kapitalizmin

gelimesindeki nemli katksdr. Osmanl kapitlasyonlar garantisiyle Avrupa

ile ok zengin bir ticaret gelitirmi. Avrupada ilk byk ticaret kumpanyalar,

Levant kumpanyalardr. Fransa ticaretinin yars Osmanl ile ticaretten geli-

yordu. Osmanllar Erdeli bir Protestan kalesi haline getirmilerdi. Osmanllar,

slam tarihinde de, dnya tarihinde de ok nemlidir. Osmanl, Arap memle-

ketlerini himaye altna almasayd XVI. yzylda Kuzey Afrikada spanyollar yer-

leecekti. Portekizliler Kzldenize girip Ciddeye kadar gelmilerdi.

Osmanl tarihi zerine alan yabanc tarihilerin says ve onlarn gn ge-

tike artan almalar, belki de Osmanl tarihi ile dier lke tarihleri ara-

snda bir irtibat kurulmasn salayacak. Bu noktada bir ey sormak istiyo-

rum. Siz ok fazla iie oldunuz. Acaba yabanclarn Osmanl kltrne n-

fuzu nasl?

Yabanclardan Osmanl tarihiyle uraanlar ok tabii ki. Bir kongrede, Trk

tarihini ve Trk kltrn anlamak iin bir ltm var dedim. Nedir o? de-

diler. Dede Efendiyi hi dinlediniz mi? Zevk alr msnz? dedim.

Klasik mzii ok sever misiniz?

Baylrm. Fakat imdi genliin tercihi, pop mzii diye bir tam tam mzi-

i. Her yerde o.

Yap Kredi her makamdan bir CD kard. Sonra Kubbealt Cemiyeti kard.

stanbul Belediyesi ve sair. Hayli gzel eyler.

Osmanl yksek bir kltr temsil ediyordu. O byl medeniyet yava ya-

va geliyor.

dnp dolap sizin zala dediinize geliyor hocam. Osmanl artk bitti,

bir daha gelmez; ama Osmanl kltr ve medeniyeti yaatlabilir. Kltrn

devam olarak.

Elbette. Hat, musiki, mimari, ini her yerde rabet gryor imdi.

ok ho bir sohbet oldu. ok teekkr ederiz hocam.

Dzenleme : Prof. Dr. M. Akif Aydn, Prof. Dr. Mehmet pirli, Abdlhamit Krmz, Yunus Uur

TALD, 3(5), 2005, Rportaj488