16

İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ

HASTANE ATI KLARI NI N YÖNETİ Mİ NDE

ATI K Mİ Nİ Mİ ZASYONU

YÜKSEK Lİ SANS TEZİ

Çevre Müh. Aslı han ESKİ TÜRK

MAYI S 2002

Anabili m Dalı : ÇEVRE MÜHENDİ SLİ Ğİ

Progra mı : ÇEVRE MÜHENDİ SLİ Ğİ

17

İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ

HASTANE ATI KLARI NI N YÖNETİ Mİ NDE

ATI K Mİ Nİ Mİ ZASYONU

YÜKSEK Lİ SANS TEZİ

Çevre Müh. Aslı han ESKİ TÜRK 501991072

MAYI S 2002

Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 13 Mayı s 2002

Tezi n Savunul duğu Tari h : 31 Mayı s 2002

Tez Danı ş manı : Prof. Dr. İl han TALI NLI

Di ğer Jüri Üyel eri Doç. Dr. Turgut ONAY ( B. Ü. )

Doç. Dr. İbrahi m DEMİ R (İ. T. Ü. )

ii

ÖNSÖZ

Yüksek Li sans Eğiti mi m boyunca değerli yardı ml arı yl a bana yol göst eren saygı değer

Hoca m Pr of. Dr. İl han TALI NLI’ya teşekkür ederi m.

Ayrı ca çalış ma ma yardı mcı ol an t üm Acı bade m Hast anesi personeline i çt en

teşekkürleri mi sunarı m.

Ve t üm eğiti m hayatı m boyunca, bana dest ek olup, t üm ol anakl arı sağl ayan ail e me

sonsuz teşekkür ederi m.

Ma yı s, 2002 Aslı han ESKİ TÜRK

iii

İ Çİ NDEKİ LER

KI SALT MALAR v

TABLO Lİ STESİ vi

ŞEKİ L LİSTESİ vii

ÖZET viii

SUMMARY ix

1. Gİ Rİ Ş 1

1. 1. Çalış manı n Anl a m ve Öne mi 1 1. 2. Çalış manı n Amaç ve Kapsa mı 2

2. ÇEVRE YÖNETİ M SİSTEMİ Nİ N ESASLARI 3

2. 1. Çevre Yöneti m Siste mi 3 2. 1. 1. Tari hçe 3 2. 1. 2. Genel Yöneti m 3 2. 1. 3. Çevre Yöneti m Siste mi ni n Esasları 4

2. 2. Topl u Yöneti m Kavra mı 6

2. 3. Kaynakl arı n Yöneti mi 10

2. 4. Atı kl arı n Yöneti mi 14 2. 4. 1. Atı ksular 15 2. 4. 2. Hava Emi syonl arı 16 2. 4. 3. Katı Atı klar 17 2. 4. 4. Zararlı Atı klar 18 2. 4. 5. Tı bbi Atı kl ar 20 2. 4. 6. Ça mur Atı kl ar 20 2. 4. 7. Ses Kirlenmesi 21

2. 5. Çevre Yöneti m Siste ml erinde Yasal Çerçeve ve Standartlar 21 2. 5. 1. Yasal Çerçeve 21 2. 5. 2. ISO 14001 St andartların 23

2. 5. 2. 1. ISO 14001 St andartları n Anali zi 23 2. 5. 2. 2. Sür dürülebilir Kal kı nma ve ISO 14001 24

2. 5. 3. Çevre Yöneti m Siste mi St andartları nı n Karşılaştırıl ması 28

2. 6. Çevre Yöneti m Siste mi nde Çevre Politi kal arı 29

2. 7. Çevre Yöneti m Siste mi nde Pl anla ma 32

iv

2. 8. Çevre Yöneti m Siste ml eri ile Kalite Yöneti m Sisteml eri

Ar ası ndaki İlişkiler 35

2. 9. Çevre Yöneti m Siste ml erini n Sağl adı ğı Ekono mi k Kazançl ar 37 2. 9. 1. ISO 14001’ i n Çevresel ve Ekono mi k Faydal arı 37 2. 9. 2. Bel gel endir meni n Faydaları 40

3. TI BBİ ATI KLARI N YÖNETİ Mİ 41

3. 1. Tı bbi Atı k Tanı mı 41

3. 2. Yasal Çerçeveler 42 3. 2. 1. A. B. D. ’ de Tı bbi Atı k Yöneti mi 42 3. 2. 2. Tür ki ye’ deki Geçerli Yönet meli kler 47

4. HASTANE ATI KLARI İ Çİ N ATI K Mİ Nİ Mİ ZASYONU 71

4. 1. Atı k Mi ni mi zasyonuna Genel Bakış 71 4. 1. 1. Atı k Mi ni mi zasyonu Değerlendir mesi 72 4. 1. 2. Atı k Mi ni mi zasyonu Değerlendir me Progra mı 72

4. 2. Hast ane Atı kl arı Kirlenme Pr ofili 76

4. 3. Hast ane Atı k Tanı ml a ması 76

4. 4. Devl et Pl anl a ma Teşkilatı Atı k Ko mpozisyonu Araştır ması 87

4. 5. Hast ane Atı kl arı İçi n Atık Mi ni mi zasyonu Seçenekl eri 90 4. 5. 1. Daha İyi İşleti m Uygul amal arı 90 4. 5. 2. Spesifi k Atı k Akı ml arı İçin Mi ni mi zasyon Seçenekl eri 93

5. ÖRNEK HASTANE UYGULAMASI 109

5. 1. Ör nek Hast aneni n Genel Bi l gileri 109

5. 2. Ör nek Hast anede Uygul anan Mevcut Atı k Yönetimi 112

5. 3. Hast anede Yapılan Çevre Yöneti m Siste mi Çalış ması 116

6. SONUÇLAR VE ÖNERİ LER 120

KAYNAKLAR 127

EKLER 130

EK A: Atı k Mi ni mi zasyonu Soru For ml arı 130

EK B: Me vcut ile Önerilen İlave Yöneti m Karşılaştır ması 143

ÖZGEÇMİ Ş 148

v

KI SALT MALAR

ÇYS : Çevre Yöneti m Siste mi

ISO : Ul uslararası St andartizasyon Or gi ni zasyonu

E MAS : Çevre Yöneti m ve Deneti m Progra mı

EPA : A. B. D. Çevre Kor umu Ör güt ü

RCRA : A. B. D. Kaynakl arı n Korunumu ve Geri Kazanı mı Yasası

CAA : A. B. D. Te mi z Hava Yasası

FI FRA : A. B. D. Federal İnsektisit, Fungusit ve Rodentisit Yasası

LD5 0 : Öl dürücü Doz

LC5 0 : Öl dürücü Konsantrasyon

OS HA : A. B. D. İş Sağlı ğı ve İşçi Güvenli ği Kur umu

PEL : İzi n verilen mar uz kal ma süresi

AHA : Ameri ka Hast anel eri Birli ği

İSTAÇ : İstanbul Büyükşehir Beledi yesi Çevre Kor uma ve Atı k Maddel eri

Değerlendir me Sanayi ve Ti caret A. Ş.

vi

TABLO Lİ STESİ

Sayf a No

Tabl o 2. 1. Sür dürülebilir Kal kı nma Prensi pl eri ile ISO 14001’in

Karşılaştırıl ması...................................................................................... 27

Tabl o 2. 2. ISO 14001, BS 7750 ve E MAS ANNEX 1 Te mel leri ni n

Karşılaştırıl ması...................................................................................... 28

Tabl o 3. 1. Tı bbi Atı kl ar İçi n Uzakl aştır ma Alternatifleri........................................ 46

Tabl o 3. 2. Yak ma Tesisi Baca Gazı Emi syon Değerl eri.......................................... 63

Tabl o 4. 1. Hast ane Üniteleri nden Kaynakl anan Zararlar......................................... 78

Tabl o 4. 2. Hast anelerde kullanılan Radyonükl ei dl er ve Özellikleri........................ 81

Tabl o 4. 3. Hast anelerde Kullanılan Çeşitli Maddel er.............................................. 85

Tabl o 4. 4. EPA’ nı n Enfekt e Atı k Kat egorileri........................................................ 86

Tabl o 4. 5. DPT Hast ane Atı k Ko mpozisyonu Araştır ması Sonuçl arı......................88

Tabl o 4. 6. DPT Hast ane Atı k Ko mpozisyonu Araştır ması İçeriği.......................... 89

Tabl o 4. 7. DPT Hast ane Atı k Ko mpozisyonu Araştır ması Topl u Sonuçl arı........... 91

Tabl o 4. 8. Spesifi k Atı k Akı ml arı İçin Atı k Mi ni mi zasyonu Met odl arı................. 94

Tabl o 4. 9. Hast anelerde Ti pi k Cı va Kull anı mı ve Alternatif Teknol ojiler.............. 104

Tabl o 5. 1. İstanbul Geneli nde Tı bbi Atı kları n Topl andı ğı Hastane Sayıları........... 113

Tabl o 5. 2. Hast ane Kaynaklı Atı kl arını n Ayrı m Tabl osu........................................ 118

Tabl o 6. 1. Ör nek Hast ane Verisi ni n Di ğer Verilerle Karşılaştırıl ması.................... 120

Tabl o 6. 2. Tür ki ye Verileri ni n Di ğer Ül ke Verileri yle Karşılaştırıl ması................. 121

vii

ŞEKİ L LİSTESİ

Sayf a No

Şekil 2. 1 : Çevre Yöneti m Siste mi Kur ul um Aşa mal arı...................................... 5

Şekil 2. 2 : Endüstri yel Siste ml erde Girdi ve Çı ktılar.......................................... 7

Şekil 2. 3 : Proses Bazı nda Yönetim Kavra mı...................................................... 8

Şekil 2. 4 : Endüstri Bazı nda Yöneti m Kavra mı................................................. 10

Şekil 2. 5 : ISO 14001 St andardı nın Maddel eri ni n Döngüde Al dı kl arı

Yerler................................................................................................. 24

Şekil 2. 6 : Çevre Yöneti m Siste mi Ana Döngül eri............................................ 25

Şekil 2. 7 : Çevre Yöneti m Siste mi Ek Döngül eri.............................................. 26

Şekil 3. 1 : RCRA’ ya Göre Tı bbi Atık İle Zararlı Atı k Karşılaştırıl ması........... 43

Şekil 3. 2 : Ul uslararası Kli ni k Atıkl ar Ambl e mi............................................... 57

Şekil 3. 3 : Tı bbi Atı klar İle İl gili Taki p For mu................................................. 69

Şekil 3. 4 : Tı bbi Atı kları n Taşı nması İle İl gili Taki p For mu............................. 70

Şekil 3. 5 : Bertaraf Sahası İle İl gili Taki p For mu.............................................. 70

Şekil 4. 1 : Atı k Mi ni mi zasyonu Değerlendir me Prosedürü............................... 73

Şekil 4. 2 : DPT Hastane Atı k Ko mpozisyonu Araştır ma Sonuçl arı.................. 89

Şekil 5. 1 : İstanbul Geneli nde Tı bbi Atı kl arı n Topl andı ğı Hast ane Sayıları... 114

Şekil 6. 1 : Ör nek Hast ane Verisi nin Di ğer Verilerle Karşılaştırıl ması............ 120

Şekil 6. 2 : Ül kelere Göre Günde Yat ak Başı na Topl anan Tıbbi Atı k

Mi kt arları........................................................................................ 121

Şekil 6. 3 : Ör nek Hast ane Atı k Maliyeti ni n 1. Ti p Oda İçi ndeki Oranı.......... 123

Şekil 6. 4 : Ör nek Hast ane Atı k Maliyeti ni n 2. Ti p Oda İçi ndeki Oranı.......... 123

viii

HASTANE ATI KLARI NI N YÖNETİ Mİ NDE ATI K Mİ Nİ Mİ ZASYONU

ÖZET

Bu çalış mada, hast anel erden kaynakl anan atı kların yöneti mi nde, Çevre Yöneti m

Si ste mi ni n öne mli bir böl ümü ol an, atı k mi ni mi zasyonu araştırıl mı ştır. Çevre

yöneti m si ste mi ni n t arihçesi, t anı mı, yasal çerçevesi il gili standartlar yardı mı yl a

veril mi ş, tı bbi atı k kavra mı ve yasal düzenl emel er yurtiçi ve yurt dışı bazı nda

incel enmi ş, en büyük tı bbi atı k üreticisi ol an hastanel er i çi n kirlenme pr ofili ve atı k

azaltı mı seçenekl eri üzerinde dur ul muşt ur. Acı bade m Hast anesi, bu çalışmada pil ot

hast ane ol arak belirlenmi ş ve atı k akı ml arı içi n atı k mi ni mi zasyonu çalış ması

uygul anmı ştır. El de edilen sonuçl ar ışığı nda, bazı öneriler getiril mi ştir.

İl k böl ümde, çalış manı n anl a m ve öne mi ile a maç ve kapsa mı belirtil mi ştir.

İki nci böl ümde, çevre yöneti m si ste ml eri ni n ortaya çı kışı, gelişi mi, t oplu yöneti m

kavra mı i çi nde kaynakları n ve atı kl arı n yönetimi kavra ml arı anl atıl mı ş, Çevre

Yöneti m Si ste mi il e il gili yasal çerçeve, politika, pl anl a ma aşa mal arı ve geçerli

standartlar ele alı nmı ştır.

Üçüncü böl ümde, tı bbi atı k kavra mı nı n t ari hçesi, t anı mı ve Tür ki ye’de geçerli

yönet meli klerle, A. B. D. ’de konu ile ilgili yasal ar ve yakl aşı ml ar i ncel enmi ştir.

Dör düncü böl ümde, atık mi ni mi zasyonu değerlendiril mi ş, hast anel er i çi n atı k

mi ni mi zasyonu uygul a ması i çi n gerekli veriler belirlenmi ş, hast anel erde mevcut atı k

akı ml arı ile kirlenme profili çı karıl mı ştır.

Beşi nci böl ümde, Acı bade m Hast anesi, atı k yöneti mi i çi n ör nek hast ane ol arak

kullanıl mı ştır. İl k adı mda, hast aneni n genel yapısı ve mevcut atı k politi kası

çı karıl mı ştır. Sonraki adımda i se, atı k mi ni mi zasyonu yönergel eri kullanılarak ör nek

hast ane içi n yöneti m siste mi çalış ması yapıl mı ştır.

Sonuç böl ümünde, kullanılan yönergel er yardı mıyla, mevcut ve önerilen yöneti m

modelleri karşılaştırıl mı ştır. Buradan hareketle, yönet meli kte uygul a ma eksi kli kleri

gözl e ml enmi ş, sayısal ve i st atisti ksel veriler t artışıl mı ştır. Son ol arak, maliyet anali zi

içi n de bir yakl aşı m getiril mi ştir.

ix

WAS TE MI NI MI ZATI ON I N HOSPI TAL WASTE MANAGE MENT

SUMMARY

In t his st udy, t he wast e mi ni mi zati on, one of t he i mportant part of t he Environment al

Ma nage ment Syst e m, i s anal ysed f or t he management of hospital wast es. Poll uti on

pr ofile and wast e mi nimi zati on alt ernati ves f or t he hospitals, whi ch are t he mai n

generat ors of medi cal wast es are st udi ed, usi ng t he hi st ory and t he defi niti on of

Environment al Management Syst e m, l egal di stricts and st andards. Then, Acı bade m

Hospital is used f or t he case st udy, t o appl y t he waste mi ni mi zati on opportunities f or

the det er mi ned wast e strea ms. Fi nall y, i n t he li ght of t he results of t he case st udy,

some suggesti ons are reco mmended.

In t he first chapt er, t he meani ng, t he i mport ance, t he ai m and t he scope of t his st udy

are present ed.

In t he second chapt er, t he hi st ory and t he devel opment of Envi ronment al

Ma nage ment Syst e m, t he concept of resources’ manage ment and wast es

manage ment are gi ven. Legal di stricts rel ated to t he Environment al Manage ment

Syst e m, politics, planni ng phases and standards are i nvesti gat ed.

In t he t hird chapt er, t he history and t he defi niti on of t he medi cal wast es are anal yzed.

The present require ments i n Tur key, La w Codes and appr oaches i n U. S. A. are

st udi ed.

In t he f ourt h chapt er, t he dat a f or t he wast e mi nimi zati on opport unities, the pol uti on

pr ofile and t he current waste strea ms i n hospitals are det er mi ned.

In t he fift h chapt er, a case st udy i s achi eved, usi ng Acı bade m Hospital as the sa mpl e

hospital, for t he management of hospital wast es. At t he first st ep, wast e politics of

the hospital i s descri bed and at t he f oll owi ng step, t he applications of t he wast e

mi ni mi zati on gui des are present ed.

In t he fi nal chapt er, t he present and t he suggested models of manage ment are

compared, regardi ng t he wast e mi ni mi zati on gui des used at t he case st udy.

Consequentl y, t he applicati on deficienci es of the Code are det er mi ned and t he

differences of quantitati ve and st atistical dat a are di scussed. Fi nall y, an appr oach f or

the cost anal ysis is also given.

1

1. Gİ Rİ Ş

1. 1 Çalış manı n Anl a m ve Öne mi

Sanayileş meni n 19. yüzyıldan iti baren hı zlı bir artış göst er mesi ve buna bağlı ol arak

artan şehirleş me, üreti m ve t üketi m faali yetleri sonucu, doğal kaynakl ar bili nçsi zce

kullanıl maya başl anmı ştır. Çevre ol umsuz yönde et kilenmi ş, yararlı kullanı m al anları

sı nırlanma t ehli kesi ile karşı karşı ya gel mi ştir. Çevre kaynakl arı nı ve i nsan sağlı ğı nı

tehdit eder dur uma gel en bu faali yetler ve bu faaliyetlerden kaynakl anan atıkl ar i çi n

siste mli yakl aşı ml ar getiril mesi düşüncesi ortaya çı kmı ştır. Bu düşünce de çevre

siste ml eri ni n yöneti mi nde bir yöneti m siste mati ğini n gerekliliği ni göst er mi ştir.

Çevreye daha az kirletici girişi ni sağl ayacak ürünler, kullanılan ha mmaddel eri n

değiştiril mesi, ol uşan atıkl arı n mü mkün ol duğu kadar zararsız hal e getiril mesi gi bi

çalış mal ar ve bu a maçl ara yöneli k st andartlar geliştiril miştir. Tü m bu st andartları n

a macı çevreyi mü mkün olduğunca çok koruyabil mektir.

Bu çalış mal ar sırası nda bazı atı kları n, çeşitli özelli kleri nden dol ayı zararlılı k

pot ansi yeli t aşı dı kl arı ve bu atı kl ar i çi n di ğer atıkl ardan ayrı bir bi çi mde yöneti m

ol uşt urul ması gerekti ği ortaya çı kmı ştır. Bu çalış mada el e alı nan genel t ı bbi ve

cerrahi hast anel erden kaynakl anan atı kl ar i çi n de enfeksi yon, bul aşıcılı k ve zararlılı k

gi bi özelli kleri nden dol ayı ayrı bir yöneti m ol uştur ul ması gerekmekt edir. Hast anel er,

tıbbi atı k üreticileri i çi nde üretti kleri atı k mi kt arı ile en büyük tı bbi atık üreticisi

konu mundadırlar.

Hast anelerde; atı kları n kaynağı nda azaltıl ması, atı k ol uşumunu azaltıcı pr osesl er

uygul anması, atı kl arı n hastane i çi nde veya dışı nda geri kazanıl ması, i nsan ve çevre

sağlı ğı nı n ol umsuz et kilerden kor unması çalış mal arı na ve bu konul arda verilecek

sürekli eğiti me ol an i htiyaç, çevre yöneti m si stemi çalış ması nı n öne mini ort aya

çı kar mı ştır.

2

1. 2 Çalış manı n Amaç ve Kapsa mı

Bu çalış manı n a macı , hast anel erden kaynakl anan atı kları n kaynakl arı nı n

belirlenmesi, belirlenen atı k akı ml arı i çi n atı k ol uşumunu azaltan t eknol ojileri n

değerlendiril mesi, hast ane i çi proses düzenl e mesi ile atı k mi ni mi zasyonu çalış mal arı,

personeli n i ş güvenli ğini n ve hi z met i çi eğitiml eri ni n sağl anması ve bu a maç

doğr ult usunda hazırlanmış yönergel er yardı mı yl a hast anel er i çi n bir çevre yöneti m

siste mi çalış ması ol uşt urmaktır. Bu a maç çerçevesi nde:

Çevre yöneti m si st e ml erini n esasl arı, t opl u yöneti m kavra mı, yasal çerçeve ve

standartları belirtil mi ş, çevre yöneti m siste mi ni n faydal arı incel enmi ştir.

Tı bbi atı kları n t ari hçesi, t anı mı, kaynakl arı, yöneti m bi çi ml eri ve yasal

düzenl e mel eri veril mi ş, Tür ki ye içi n geçerli yönet meli k ele alı nmı ştır.

Tı bbi atı kları n en büyük mi kt arda üreticisi ol an hast anel er i çi n kirlenme pr ofili

çı karıl mı ş, atı k mi ni mi zasyonu pr ogra mı i çi n prosedür belirlenmi ş, hastane atı k

akı ml arı i ncel enmi ş ve spesifi k atı k akı ml arı i çi n ol ası atı k mi nimi zasyonu

seçenekl eri veril mi ştir.

Atı k mi ni mi zasyonu esas alı narak uygul anan çevre yöneti m si ste mi çalış ması i çi n

ör nek bir hast ane i ncel en mi ş, hast aneni n genel özelli kleri çı karıl mı ş, mevcut atı k

yöneti ml eri belirlenmi ş ve önerilen yönergel er kul lanılarak yöneti m si ste mi çalış ması

yapıl mı ştır.

Hast ane atı k akı ml arı i çin atı k mi ni mi zasyonu çalış ması nda kullanılan yönergel er,

bu yönergel erden el de edilen verilerle, mevcut atık yöneti mi verileri karşılaştırıl mı ş,

hast ane i çi n günde üretilen atı k mi kt arı hesapl an mı ş, literat ür il e karşılaştırıl mı ş,

atı klar i çi n t opl a ma ve yakma faali yetleri ni n maliyet çalış ması yapıl mı ş ve yöneti m

içi n öneriler getiril mi ştir.

3

2. ÇEVRE YÖNETİ M SİSTEMİ Nİ N ESASLARI

2. 1 Çevre Yöneti m Sistemi

2. 1. 1 Tari hçe

Çevre yöneti mi 1960’l arın başı nda hı zlı sanayileş meni n sonucu ort aya çık mı ştır. O

yıllarda belirlenen kirlenme et kisi 1970’lerde st andartları n ol uştur ul ması nı

sağla mı ştır. Bunl arı n sonucunda arıt ma t eknol ojileri yle çözü ml er aran maya

başl anmı ş fakat bunl arın mali yetleri ni yüksek ol ması, t opl um bili nci nin art ması,

çevre duyarlılığı nı n rekabet gücünü arttır ması, mali yetleri düşürüp yasal engelleri

aş mada yardı mcı ol ması 80’li yıllarda sanayi ni çevre yöneti mi ni uygul a ması nı

sağla mı ştır. 90’lı yıllarda, atı k arıtı mı, ha mmadde seçi mi, t asarı m, üreti m, nakli ye ve

kullanı m günde me gelmi ştir. Atı k azaltı mı çevre yöneti mi ni n çok öne mli bir

böl ümünü ol uşt ur makt adır. [1]

2. 1. 2 Genel

Çevre; fi zi ksel, ki myasal, bi yol oji k ve sosyo-ekono mi k kaynak ve değerl eri n

ol uşt urduğu ko mpl eks bir siste mdir. Aynı za manda çevre, bi yosferdeki t üm canlı ve

cansı z varlı kları çepeçevre kuşat an ol aylar, maddel er ve eyl e ml er büt ünüdür.

Kı sacası çevre ekosiste ml er büt ünüdür. Ekosiste ml er si berneti k siste ml erdir;

dı şarı dan siste me yapılan bir et ki, siste m i çi nde bir t epki yl e ortaya çık makt adır.

Çevresel et kiler, ekosistemde doğa ol ayl arı dışı nda özelli kler i nsan faali yetleri

sonucunda meydana gelmekt edir. Ekosiste m bu et kileri kendi i çerisi nde yok edecek

şekil de bir özü ml e me kapasitesi ne sahi ptir. Fakat bu kapasite aşıl dı ğı za man çevresel

et kiler zarar verici dur uma gel mekt edir. Bu duru mda ekosiste mi n süreklili ği ni n ve

büt ünl ül üğünün kor unması, yöneti m kavra mını n ortaya kon ması nı gerektirir.

Ekosiste m, bir yaprağı n yüzeyi olabileceği gi bi, bir okyanus büt ünü de ol abilir.

4

Genel ol arak çevre yöneti m siste mi nde ( ÇYS), çevreni n yapısı, faali yeti n t opl uml a

ol an ilişkisi, çevresel et kileri n değerlendiril mesi, kirlenmeden önce önl e ml eri n

alı nması, mevcut et kilerin mi ni mi ze edil mesi dikkat e alı nmalı dır. Bu faali yet i st er

evsel ister endüstri yel ol sun, i çi nde bul unduğu ekosiste ml e uyu m i çerisi nde

ol malı dır. Bu nedenl e bir çevre yöneti m siste mini n t e melleri ni n, farklı ekosiste m

özelli kleri ne sahi p farklı böl gel erde aynı olması bekl ene mez. Siste me giren

ha mmadde ve doğal kaynakl ar, yapılan bir faaliyet sonucu ür ün ve atı k ol arak

siste mden çı kmakt adır. Her i ki çı ktı da siste me et ki yap makt adır. Bu konuda bu

et kileri n en aza i ndirilmesi, doğal kaynak ve ha mmadde girdisi ni n opti mu m bi r

şekil de kullanıl ması sağlanmalı dır.

Her hangi bir girişi m, proj e veya bir faali yeti n uygul anacağı al anda her türl ü karar

alı nırken yapıl ması pl anl anan et ki nli ği n yol açabileceği çevresel et kiler di kkat e

alı nmalı dır. Bu nokt ada çevre yöneti m stratejileri devreye gir mekt edir. İlk strateji,

faali yeti n neden ol abileceği çevresel et kileri n belirlenmesi dir. İki nci strateji, çevresel

kirlilikleri önl e mek ve çevresel kaliteyi yükselt mek ol malı dır. Üçüncü strateji,

çevresel pl anl a maya ve çevre konusundaki çalış mal arı n eşgüdü müne öne m

ver mekt edir. Dör düncü strateji de et ki nli ği n meydana getireceği et kilerin önceli kl e

tanı ml a ması nı n yapıl ması, et ki ni yapıl dı ğı bölgede mevcut dur um sapt a ması nı n

ol uşt urul ması, çevresel et kileri n sayısal ol arak para metre bazı nda incel enmesi,

çevresel et kileri azaltıcı önl e ml eri n belirlenmesi ve seçenekl eri n karşılaştırıl malı

ol arak değerlendiril mesidir. Kı sacası çevresel et ki değerlendir me çalış mal arı nı n

uygul anması dır. Si ste mi n sürekliliği ni sağl ayacak çevresel i zle me ve deneti m si st e mi

de et ki n ol arak devreye alınmalı dır. [2]

2. 1. 3 Çevre Yöneti m Siste mi ni n Esasl arı

Çevre yöneti m si ste mi, ekosiste mi n canlı ve cansı z varlı kları arası ndaki dengeni n

kor unması, meydana gelen çevresel et kileri n mi ni mi ze edil mesi a macı yl a uygul anan

bir yöneti m bi çi mi dir. Çevre politi kaları nı n oluşt urul ması siste mi n esası nı t eşkil

et mekt edir. Üst yöneti ml er, çevresel faali yetler i çin politi kal arı t anı ml ar, politi kal ara

uygun hedefleri belirler, hedefleri n uygul a maya alı nması i çi n gerekli pl an, pr oj e ve

yöneti m unsurları nı belirlerler. Yasal çerçeveye uyu ml u bir şekil de yapıl an

uygul a mal ar, kurul acak ol an i zl e me ve değerlendir me siste mi il e kontrol altı nda

5

tut ul ur. Yöneti mce yapılan gözden geçir mel erle siste me sürekli geri besl e me

sağlanır. Siste mi n kurulma aşa mal arı Şekil 2. 1’de görül mekt edir. [2, 3]

Şekil 2. 1 Çevre Yöneti m Si ste mi Kur ul um Aşa maları

Çevreni n yöneti mi ve kontrol ü bili msel yönden i ncel endi ği nde yöneti m bi çi mi ni n

tüm çevresel siste ml er içi n aynı ol duğu gör ül mekt edir. Bu dur u m bi r ekosiste m

pl anlanması ndaki t üm f aali yet di zileri ni ekosiste m sı nırları belirli çevre

standartları na göre yönet mek anl a mı ndadır. Oysa çevre ve bu çevre üzeri ndeki

herhangi bir faali yet, et ki eden ve et kilenen anl a mı nda bir sistemati k il e

yönetil meli dir ve bu her ekosiste mde her faaliyet i çi n aynı siste matik ol a maz.

Endüstriler birer faali yet sekt örü ol arak ekosiste ml eri kullanırlar. Endüstri i ster

or gani ze bir böl gede, ister bireysel olsun, bu siste ml erden biri dir ve aynı çevre

yöneti m kaynakl arı geçerli dir. Ancak bu yöneti m şekli, endüstri ni n ekosiste m

içerisi nde bir alt siste m ol ması nedeni yl e bul unduğu ekosiste mi n yöneti mi tarafı ndan

Politi ka

Pl anl a ma Gözden

geçi r me

YASAL

ÇERÇEVEYE UYUM

Yöneti m

Kaynakl ar

Atı kl ar

İzl e me ve

Değerl endi r me

Uygul a ma

Amaç ve He defler

6

sı nırlı dır ve bu yöneti m şekli ni esas al malı dır. Ör neği n yabancı bir ül keni n çevre

yöneti m siste mi ni esas alan bir endüstri bu yönt eml e ne kadar doğr u ve veri mli bir

yöneti m uygul asa da bunu ül ke mi zi n çevre politi kal arı ve yasal çerçevesi il e

bağdaştır mak ve uyar mak zor undadır. Ül ke mi zdeki bu konudaki yöneti m boşl ukl arı,

eksi kli kleri veya yasal mevzuattaki eksi k ve çelişkili duruml ar endüstrini n çevre

yöneti mi i çi n caydırıcı ol ma malı dır. Bağlı olunan yöneti m i çi nde o yöneti mi n

boşl ukl arı nı veya yanlışları nı düzeltecek yönde çalış mal ara yöneli nmel idir. Çevre

kor uma hedefi nde büt ünlüğü sağl a mak yi ne t ek tek her faali yeti n görevi ol malı dır.

[3, 4]

2. 2 Topl u Yöneti m Kavra mı

Endüstri yel siste mi n bütün bileşenleri yle ve çevre bileşenleri ni de faaliyeti n bir

pr osesi ol arak değerlendiril mesi ile o siste mi n kirletici et kileri ni en aza i ndirgen mesi

içi n uygul anan yöneti m bi çi mi dir. Bu yöneti m şekli nde faali yeti n kirletici et kileri ni n

kirlenme kontrol u esasları çerçevesi nde ve yöneti m bazı nda el e alı nması gerekir.

Özelli kl e kirlenme kontrol ü i çi n alı nabilecek pr oses değişi kli ği gi bi kararl arı n

veril mesi nde t opl u yöneti m kavra mı büyük öne m t aşır. Şekil 2. 2’de t opl u yöneti m

kavra mı i çi nde faali yeti n girdi ve çı ktıları veril mi ştir. Şekil 2. 3’de i se pr oses bazı nda

topl u yöneti m kavra mı uygul a ması veril mekt edir. Endüstri yel t opl u yönetim kavra mı

içi n organi zasyon bazı nda genişletil mi ş bir model ise Şekil 2. 4’te veril mi ştir. [2, 5]

Bu yöneti m şekli nde 2 temel öğeni n yöneti mi söz konusudur.

1) Atı kl arı n yöneti mi

2) Kaynakl arı n yöneti mi

Üçüncü t e mel yöneti m öğesi yukarı daki i ki yönetime he m yaptırı m gücü ol an he m de

sı nırlayı cı et kisi ol an kontrol mekani z ması dır. Bu mekani z ma burada “yasal çerçeve”

ol arak ele alı nmı ştır.

İki t e mel öğeni n yönetimi nde, ha mmadde kaynakl arı nı n opti mu m kullanı mı, atı k

azaltı mı na uygun t eknolojileri n seçil mesi, ürünün çevre dost u ol arak t asarı mı,

yapılan bu seçi ml ere göre ort aya çı kacak ol an atıkları n yöneti mi, işçi sağlı ğı ve i ş

güvenli ği ni gözet mek esas çevreyi ol uşt ur makt adır.

7

Si ste mde kullanılan hammadde seçi mi nde maddeni n çevresel riskl eri di kkat e

alı nmalı, mal ze me güvenli k bil gi for ml arı veya dene me üreti ml eri il e olası et kiler

saptanmalı dır.

Şekil 2. 2 Endüstriyel Siste ml erde Girdi ve Çı ktılar

Te mi z üreti m t eknol ojileri ve çevre dost u ür ün t asarı ml arı il e su, enerji, ha mmadde

ve ki myasalları n t üketimi ni azalt mak, dol ayısıyla atı k ol uşumunu kaynağı nda

azalt mak yöneti me esas alınmalı dır.

Ür ünün kalitesi nde öneml i bir unsur ol arak yer al an i şçi ni n ve i ş gücünün öne mi,

çevre yöneti m si ste mi nde de i ş güvenli ği ve i şçi sağlı ğı nı n kor unması nı n öne mi i nsan

kaynakl arı nı n yöneti mi ile paral elli k göst er mekt edir.

Atı k, ürünün yaşa m döngüsü i çi nde üç aşa ma boyunca; üreti m aşa ması sırası nda,

ür ünün kullanı mı sırası nda ve ür ünün kullanı m süresi ni n sona er mesi yle atıl ması

Endüstri yel Siste m Ha mmadde

Enerji

Ür ünl er

Yan Ür ünl er

Ür ün ol mayan çı ktılar Yeni den kullanma Geri kazan ma

Atı kl ar Katı atıkl ar Gür ült ü

Zararlı atıkl ar Atı ksul ar

Tı bbi atıkl ar Ça murl ar

Hava e mi syonl arı Radyoaktif atıkl ar

8

sırası nda meydana gel ebil mekt edir. Atı k yöneti mi , atı k ol uşumunun kaynağı nda yok

edil mesi esası üzeri nde kur ul muşt ur. Bu yöneti m atı ğı n ol uşt uğu noktadan ni hai

uzakl aştır ma nokt ası na kadar uygul anmalı dır. [2, 4-6]

Şekil 2. 3 Proses Bazı nda Yöneti m Kavra mı

Çevre yöneti m siste ml eri nde en çok karşılaşılan kavra ml arı t anı ml arı aşağı da

veril mi ştir.

1) Üreti m: Bir veya birkaç maddeden yol a çı kılarak belirli bir ür ün el de edilmesi ni

kapsayan prosesl er büt ünüdür.

2) Proses: Ür ün el de edil mesi ni sağl ayan ve t e mel i şleml erle donatıl mı ş, belirli hı zı

ol an reaksi yonl ar büt ünüdür.

3) Yardı mcı Proses ve Yardı mcı Tesis: Üretim i çi n yür üt ül en pr osesl eri n

sürdürül mesi i çi n gerekli ha mmadde, enerji ve si ste m dest eği ni veren üreti ml e

dol aylı ilişkili biri ml erdir.

4) Endüstri yel Si ste m: Belirli üreti ml eri n gerçekleştiril mesi i çi n gerekli

pr oses, yardı mcı t esis, hiz met ve çevre pr osesi ile bunl ar arası ndaki ilişkiler büt ünü,

endüstri yel siste mi ol uşt urur.

5) Ma dde ve Enerji ( Gi rdi ve Çı ktıl ar): Endüstri yel site mde yararlanılan, pr oses

ve yardı mcı t esislere doğr udan verilen madde ve enerjiler il e çevresel kaynakl ar,

endüstri yel siste mi n girdileri ol arak el e alı nır. Endüstri yel siste mi n çı ktıları i se i ki

gr upt a i ncel enir. Bunl ar endüstri yel siste m i çerisi nde yararlanılan ve

yararlanıl mayanl ardır.

6) Atı k: Endüstri yel siste m içerisi nde yararlanıl mayan çı ktılar eğer endüstri dışı nda

ekono mi k ol arak başka bir şekil de değerlendiril mi yor i se endüstrini n atı kları nı

ol uşt urur.

PROSES

Su kullanı mı

Ha mmadde

Ür ün

Ür ünde su

Atı ksu Atı k

9

7) Kütl e ve Enerji Dengeleri: Kütle ve enerji dengel eri atı kl arda ve atı ksul arda

bul unan kirleticileri n cins ve mi kt arları nı n belirlenmesi nde büyük öne m t aşır.

Özelli kl e su dengel eri nde, enerji kütle dengesi ne et kili ol duğunda enerji dengesi de

di kkate alı nır.

8) Çevre Dost u Ürün: Bir üreti m sonucu ort aya çıkan ür ünün gerek kull anı mda

gerekse t üketi mi, t aşı nı mı ve kullanı m sonrası atığa dönüşümü il e çevre üzeri nde en

aza i ndirgenmi ş et kisi olan, çevre özü ml e me kapasitesi ne uygun, i nsan sağlı ğı i çi n

risk t aşı mayan bir şekilde t asarlanmı ş ol an üründür. Ür ünün üreti mi sırası nda

pr osesi n atıkları nı n en aza i ndiril mesi de çevre dost u ürün içi n dolaylı bir tasarı mdır.

9) Tekrar Kull anı m: Bir atığı n veya i stenmeyen bi r çı ktı ğı n belirli bir kat kı veya

işle m il e (arıtı m vb. ) kullanı ma dönüşt ürülmesi, yeni den kullanılabilir hal e

getiril mesi dir.

10) Geri Kazanı m: Bir atı k veya i stenmeyen bir çı ktıdan her hangi bir kirletici veya

maddeyi fizi ksel, ki myasal ve bi yol oji k yönt e ml erle al ma işle mi dir.

11) Geri Dönüş üm: Bir atık veya atı k gr ubu i çindeki bir veya aynı maddeyi

ayı kl a mak veya ayır mak ile tekrar kullanılabilir hale getir me işle mi dir.

12) Rehabilitasyon: Bir faaliyet sonucu çevre kaynağı nı n kullanı mı il e o kaynakt a

ol uşan ol umsuzl uk ve tahribatı n yeri nde eski hali ne getiril mesi çalış mal ardır.

13) Tesis İçi Düzenl e me: Ür eti m sırası nda atı k ol uşumundaki dengesizli kleri

gi der mek i çi n atı k veya bir kirletici ni n azaltıl ması a macı yl a pr osest e veya ha mmadde

girdisi nde yapılan bir düzenl e medir.

14) Arıt ma: Bir atı k veya atı k gr ubu i çi ndeki bir veya birden fazl a kirletici yi

fizi ksel, ki myasal, bi yol ojik yönt e ml er ile belirli standartlara kadar i ndir me işle mi dir.

15) Depol a ma: Bir atı k veya atı k gr ubunu geçi ci veya ni hai ol arak (alıcı orta ma

ver meden veya vererek) kontrol altı nda t ut ma işlemi dir.

16) Uzakl aştır ma: Bir atı k veya atı k gr ubunu bir arıtı m i şl e mi nden sonra alıcı

orta ma girecek standartlarda uzakl aştır maktır.

Endüstri yel ekosiste mi n çevre açısı ndan en göze bat an öğesi, atı klar ve bunl arı n

yöneti mi dir. Oysa kaynakl arı n yöneti mi il e atı kları n yöneti mi arası nda çok öne mli

bir bağ vardır.

10

2. 3 Kaynakl arı n Yönetimi

2. 3 Kaynakl arı n Yönetimi

Çevre kaynakl arı nı n i yi yöneti mi ve kor unması, kaynağı n ür ünden atı ğa dönüşen

mi kt arı nı azaltır. O hal de kaynak, ekosiste mi n canlı ve cansı z t üm bil eşenl eri dir ve

bunun başı nda i nsan kaynağı gel mekt edir. ABD’de kaynakl arı n kor unumu ve geri

kazanı mı yasası ( RCRA) adı altı nda bir yöneti m bi çi mi vardır ve bu çevre

mevzuatı nda en önde gelen yasal ardan biri dir.

Endüstri i çi n t opl u yöneti m kavra mı nda da belirtildi ği gi bi esas girdiler ha mmadde

ve enerji dir. Cansı z ol an kaynakl ar çevre literat üründe;

Yenil enebilir kaynakl ar

Yenil ene mez kaynakl ar

ol arak veril mekt edir. Ekosiste mi n kullanı mı ndan sonra yeri ne koya madı ğı kaynakl ar

yenilene mez kaynaktır (maden, petrol, fosil yakıtlar, kö mür vb.). Yenilenebilir bir

kaynak i se mi kt arı ile, mi neralleri ile, kullanı m sonrası bir döngü ile t ekrar kaynak

hali ne gel ebilen kaynakt ır. Canlı kaynağı n en öne mli öğesi ise i nsandır ve doğal

ol arak i nsan gücü bir kaynaktır. Çevre yönetimi nde kaynakl arı yönetmek atı k

yöneti mi nde önce gel melidir ve endüstriler i çi n ekono mi k ve uygun ol an yönei m

Ha mmadde

Kat kı

Ma ddel eri

İşgücü, i nsan ve di ğer

kaynakl arı içeren

prosesl er şebekesi

Yan ürün

Çevresel et kiler,

tehditler

Atı kl ar Emi syonl ar Kaynakl arı n

tüketi mi

Ri skl er

Et kiler v. s.

Doğr udan Dol aylı Kull anı m

sırası nda

Kull anı m sonrası nda

Di ğer

Enerj Su Hava

Ar azi

Gi rdileri n et kilenmesi

Geri dönüşü m

Ür ün

Şekil 2. 4 Endüstri Bazı nda Yöneti m Kavra mı [4]

11

şekli de kaynakl arı n yöneti mi il e başl a malıdır. Ür ünün t asarı mı ndan, el den

çı karıl ması na kadar ol an süreçt e kaynakl arı n yöneti mi t üm aşa mal arda etki n ol arak

uygul anmalı dır. [2, 4, 5, 9]

Kaynakl arı n yöneti mi ile çevre kor uma arası nda aşağı daki kavra ml arda verilen

mekani z mal ar vardır. [4]

1) Ha mmadde Kull anı mı nda Atı k Ki rl enme Yükünü Azaltan Önl e ml er

Atı ğı n mi kt arı ve kirletici konsantrasyonunu azaltan, mi ni mi ze eden hammadde il e

ür ün üret mek i şle mi dir. Ha mmaddeyi değiştirmek veya ha mmaddeyi bir i şl e m

uygul ayarak üreti m sonunda atı ğa dönüşebilecek ol an bir girdi yi başl angı çta eli mi ne

et mek veya küçült mektir. Ör nek ol arak det erjan üreti mi nde, suda bozunabilir bir

ür ün i çi n gereken ha mmaddeye geçiş yap mak, t ekstil endüstrisi nde atı ksuda pr obl e m

ol an SO4- 2

i çi n yı ka ma pr osesi nde Na2 SO4 kullanı mı nı başka bir madde il e

değiştir mek gerekebilir.

2) Enerji Tasarruf u- Atı ksız Enerji Kull anı mı

Ha mmadde de ol duğu gibi enerji girdisi il e ol uşan atı k bileşenleri enerji t ürünün

özelli kleri ni t aşır. Kalitesiz bir kö mür ün yakıl ması SO2 kirlenmesi nedeni i se bu

kirlenmeyi ol uşumdan sonra gi der mek kullanılan enerji yi değiştir mekt en zor dur. Bu

nedenl e ha mmadde değişi kli ği yol una daha doğr u bir uygul a madır. Hava

kirlenmesi ni önl e mek amacı yl a f uel oil’e veya doğal gaza dönüşüm yapmak ve hatt a

koj enerasyon pr osesleri il e enerji geri kazanmak en öne mli ör nektir. Atı kl arı n

yakılarak gi deril mesi i şlemi , enerji kazanma a macı da aynı öne mde bir ör nek ol arak

verilebilir.

3) Atı k Azaltan, Yan Ürün Ol uşt ur mayan Teknoloji Seçi mi

Belirli endüstri al anl arı nda ana pr osesi eski t eknol oji den farklı yeni bir teknol oji ye

dönüşt ür mek atı k hac mini düşürebilir veya atıkt aki kirletici yükünü azaltabilir.

Ayrı ca yan veya ara ürün ol uşumunu ort adan kal dır ması da başka bir dönüşü m

nedeni dir. Bu konuda yeni t eknol ojileri n transferi ya da araştır ma geliştir me

sonuçl arı ile en uygun teknol oji yi uygul a ma söz konusudur. Bu değişimi n çevre

12

kirlenmesi açısı ndan öneml i pr obl e m çözücü yanları ortaya konul malı dır. Bu şekil de

kirliliği kaynağı nda gi der mek, he m enerji, su ve ki myasal madde t üketi mini azaltır

he m de işlet me gi derleri nin düş mesi ni sağlar.

4) Tesis İçi Proses Düzenle mesi ile Atı k Mi ni mi zasyonu

Bu şekil de t esis i çi nde bir prosest e, ya enerji kaynağı nda ya da kullanılan maddede

bir değişi klik yaparak (proses düzenl e mesi) t esis sonunda atı k arıtı mındaki bir

pr obl e mi çöz mek mü mkündür. Ör neği n hava kirleticisi bazı gaz e mi syonl arı nı n

filtrelenmesi ekono mi k ol mayabilir. Bu dur umda yak ma reakt örünü akışkan yat ak

veya başka bir pr osese dönüşt ürül mesi bu sorunu çözebilir. Bir endüstri de bir

sol veni n atı k ol madan önce ekstraksi yonu, bir at ığı n di ğer bir pr oseste kull anılarak

değerlendiril mesi veya pr osest e kullanılan bir tuzun son atı ksu arıtı mında bil e

arıtılamı yor ol ması nedeni yl e bu t uzun pr osesteki görevi ni n başka bir t uz il e

değiştiril mesi örnek ol arak verilebilir.

5) Ürün Dağılı mı ve Üretim Sonrası Soruml ul uk

Bi r ür ün, üreti m aşa ması nda hi ç çevre pr oble mi ol mayan bir faali yet sonucu

üretilebilir. Ancak ür ünün yapısı ve t üketi ci ye kaynak ol ması bakı mı ndan şi mdi bu

kaynağı n yöneti mi söz konusudur ve bu da üretici ni n soruml ul uğundadır. Ör neği n

dağılı mı çok geniş ol an bir ür ünde ( det erjan, pl astik su şişesi, deodorant vb. ) ür ünün

insan veya çevre sağlı ğına zararlı et kisi ol an bir madde i çer mesi veya ambal ajı nı n

istenmeyen çevresel ters et kileri ni n ol ması çevre yöneti mi nde yer ala maz.

Depozit o siste mi ne geçerek pl asti k a mbal ajı azalt mak, geri dönüşüml ü pl asti k

kullanmak, pl asti k hac mi ni azalt mak çok öne mli düzenl e mel erdir. Böyl e bir değişi m

içi n çok öne mli bili msel ve pi yasa araştır mal arı gerekir ve ayrı ca yasal prosedürl e de

sı nırlı ol duğu içi n zorl ukları vardır.

Atı k kağıttan kağıt üret mek, üretilen kağıttan t ekrar geri kazanılabilen kapl ar,

a mbal ajlar üret mek ve bunu t üketici ni n bili ncine sunacak şekil de yapmak, çevre

yöneti m siste ml eri ndeki en öne mli mekani z mal ara örnektir.

13

6) Çevre Dost u Ürün Üreti mi

Yukarı da açı kl anan mekani z mal arı n Tür ki ye’deki en öne mli sl oganı çevre dost u

ür ündür. Aslı nda yukarıdaki kavra ml arla aynı anl a mdadı r. Çevre dost u t asarı m

yap mak i ki aşa mada gerçekl eşir.

Şekilsel tasarı m

Mal ze me seçi mi

Şekilsel t asarı m, ha mmaddeni n ve doğal kaynakl arı n opti mu m kullanıl ması dır.

Mal ze me seçi mi i se üreti me geç meden önce kullanılacak mal ze mel erin çevreye

zararsız, doğada bozunabilen, yeni den kullanılabilen, geri dönüşümü ol an

mal ze mel eri n t erci h edil mesi dir. Ozon t abakası nı t ahri p etti ği t espit edilen

kl orofl orokarbon gazl arı i çeren ür ünl eri üret meyi p aynı görevi yapan bir başka

ür ünün çı karıl ması, çevre dost u ol arak ilan edilebilir. Ancak yi ne bu ürünün yi ne

çevre siste ml eri ne çok öne mli bir kat kı puanı olmalı dır. Kurşunsuz benzin üret mek,

doğada hı zlı bozunabilen bir pl asti k yapabil mek, su sarfi yatı nı azaltan bir ar mat ür

ortaya çı kar mak, radyasyonu en aza i ndirgenmi ş t elevi zyon üret mek gibi ör nekl er

verilebilir.

7) Kazal ar, İş ve İşçi Güvenli ği

Bu yöneti m bi çi mi nde pot ansi yel t ehli kel eri göz önüne al an ve t ehli keni n zarara

dönüş mesi hali nde zarar mi ni mi zasyonu sağl ayarak önl e ml er vardır. Faali yetlerde

madde, enerji ve i nsan kaynağı i ç i çedir ve t ehli keli madde, enerji ni kontrolsüz

kal ması gi bi nedenl erle canlı ve cansı z çevre zarar görebilir. Bu pot ansi yel t ehli keyi

he m dı şa karşı he m i çinde t a mponl ayacak önle m pl anl arı ol malı dır. İş ve i şçi

güvenli ği bunl ardan il kidir. İşçi sağlı ğı ve i ş kazal arı nda düzenli i statisti kl er ve

önl e ml er hazır t ut ul mal ıdır. Yangı n t ehli kel eri, patla ma, zehirli gaz yayıl ması,

mekani k kazal ar, pot ansi yel t ehli ke i ken t espit edil meli ve çevreyi uyaracak

bili nçl endir me yapıl mal ıdır. Acil önl e m pl anları ve uz manl arı bulun malı dır.

Hazırlanan pl anl ar çalışanl ara eğiti m ve t at bi katlarla akt arıl malı ve çalışanl arı n bu

konuda bili nçlendiril mesi sağlanmalı dır.

14

8) Çevre Eğiti mi

Gerek endüstri i çi nde gerekse t opl uma karşı çevre yöneti m si ste ml eri ni uygul a manı n

rahatlı ğı ile bili nçl endirmek a macı yl a eğiti m yapıl malı dır. Bunl ar t ekni k veya sosyal

çevresel değerleri n nasıl kor unması gerekti ği ni ortaya koyan se mi nerler, panell er ve

çevre günl eri il e düzenl enebilir. Ür ünl eri n üzeri nde hal kı eğitecek sl ogan ve

işaretlere yer verilebilir. Eğiti m konusunda çevre uz manl arı ndan ve eğiti m

kur uml arı ndan yardı m alınabilir.

9) Esteti k, Ergono mi k ve Rekreatif Çevre

Faali yeti n bul unduğu yörede çevre düzenl e mesi, est eti k ve kullanışlı al anl ar

yarat mak, eğl ence ve dinl ence a maçlı yapıl ar oluşt ur maktır. Bu çevre düzenl e mesi,

gerek dış çevreye karşı, gerekse i çerdeki i nsanl ara (işçi, personel, mi safir vb.) rahat

ve güvenli bir yaşa m ve çalış ma ort a mı sunmaktır. Yeşil al anl ar oluşt ur mak,

havuzl ar, ağaçlı k veya küçük or man al anl arı yarat mak, bunl arı n i çi nde l ojman veya

mi safirhaneler kur mak, endüstri i çi nde yaşanılacak ort a ml ar yarat mak, çevre

kaynakl arı nı n esteti k ve göze hoş görünen yönetim şekli ne örnektir.

10) Çevre İzl e me ve Denetim Si ste mi

Yukarı daki t üm yöneti m şekilleri ni n her biri en az bir pr oses gerektir mektedir ve bu

pr osesl eri n çalış ması, doğr u git mesi ve sonuçl arı nın alı nması ancak kontrol ve i zl e me

siste mi il e mü mkündür. Atı k yöneti mi nde kurul muş ol an bir arıt ma t esisi ni n

perfor mansı nı n öl çül mesi, kontrol ü ancak bir l aborat uar çalı ş ması il e mümkündür.

Di ğer t araftan, yi ne fabrika orta mı nda, orta m gaz e mi syonl arı nı n öl çül mesi i şçi

sağlı ğı kontrol ünü sağl ayabilir. Böyl e bir i zle me si ste mi ni n en öne mli gereksi ni mi

bir l aborat uar hi z meti alımı dır. Her i ki hal de de i zl e meyi yapacak bir çevre uz manı

veya eki bi ni n isti hda mı na gerek vardır.

2. 4 Atı kl arı n Yöneti mi

Atı k kavra mı ile tanı ml anan atıkl ar, for ml arı açısından 3 te mel t ürdedir. Bunl ar;

Atı ksular

Hava e mi syonl arı

15

Katı atı klar

Ça mur atıklardır.

Oysa kirletici i çeren yukarı daki for ml ar dan herhangi biri nde ol abilen başka atı k

kavra ml arı da vardır. Bunl ar;

Zararlı-tehli keli atı klar

Mi kr okirleticiler

Ses kirlenmesi-gürült ü

Radyoaktif atı klar

Hast ane atıkları dır. [7]

2. 4. 1 Atı ksul ar

Bu atı klar, su ve atı ksu kapsa mı nda el e alı nır ve esas ol arak i ki kısı mda i ncel enebilir.

Bunl ar;

1) Endüstri yel su te mi ni ve su hazırlanması (temi z su)

2) Atı ksular, arıtı mı ve geri kazanı mı dır.

Endüstri den kaynakl anan atıksular ise;

Pr oses ve işle ml eri

Soğut ma sul arı

Al et, teçhizat, bi na vb. temi zli k, yı ka ma sul arı

Yar dı mcı i şlet mel erden kaynakl anan başlıca, buhar santralleri bl öf sul arı, kazan

kondensat sul arı, su yumuşat ma tesisleri yı ka ma ve rejenerasyon sul arı vb.

Duş, t uval et, kafet erya vb. kullanı m gi bi faali yetler sonucu kaynakl anan evsel

niteli kli sular

Yağ mur sul arı ve saha drenajı

Su ve atı ksular yukarı daki ayrı ma rağmen kirletici özelli kleri di kkat e alı ndı ğı nda

aşağı daki 3 te mel grupt a değerlendirilebilirler.

1) Pr oses atı ksuları

2) Pr oses dışı atı ksul ar

3) Evsel niteli kli atı ksul ar

16

Atı ksuları n bu ayrı mı ile gerek ayrı k akı ml arı n, gerekse t opl a m atı ksu akı ml arı nı n

kirlenme pr ofili çı karılır, i zl enir, analizlenir ve en uygun arıt ma t eknol ojisi seçilerek

yönetil mesi sağlanır. [7]

Mi kr okirleticiler, belirli koşullar altı nda, özellikl e, i nsan ve su yaşa mına yaptı ğı

zehirleyici ve i stenmeyen et kileri ile bir su kaynağı nı n kalite ve değeri ni düşüren ve

yi ne i nsan akti vitesi ile su çevresi ne giren maddeler ol arak t anı ml anmakt adır. Zehirli,

kanseroj en, t erat oj en, mutojen et kileri il e birli kte sul arı n arıtı mı nda da konvansi yonel

yönt e ml ere uygun ol mayan ileri arıt ma tekni kl eri gerektirebilirler.

Ayrı ca yaygı n kaynakt an, yan veya ara ür ün ol arak üreyebilen mi krokirleticiler de

vardır. Ör neği n bir endüstri ni n atı ksuyundaki ağır met aller, fenol, pestisit vb.

maddel er mi krokirletici dir. Di ğer t araftan nitratı n gı da sekt öründe kullanımı sonucu

di ğer kor uyucu maddelerle i nsan vücuduna alındı kl arı ndan sonra ni troza mi ne

dönüşüp mi de kanseri nedeni ol uyor i se, nitroza mi n gi bi nitrat da mi kr okirletici

ol arak düşünül meli dir. Avr upa ül kel eri nde ( OECD) mi krokirletici, di ğerleri nde eser

kirleticiler, özel kirleticiler, zehirli kirleticiler gi bi isi ml er alırken ABD’ de önceli kli

kirleticiler adı altı nda listeler il e il an edil mekt edir. Tür ki ye’deki adı, suda t ehli ke ve

zararlı maddel er ol up bi r t ebli ğ il e yasal çerçevesi vardır. Bu kirleticilerin yöneti m

bi çi mi de yi ne zararlı atıklar gi bi t anı m, t espit, et kileri n belirlenmesi, list el e me ve

yönet me adı ml arı ndan ol uş makt adır. Bu yöneti m bi çi mi nde endüstriler

mi kr okirleticiler i çi n başlıca nokt asal kaynağı t eşkil et mekt edir. Bu nedenl e su ve

atı ksuda mi kr okirletici tespiti yapmak ve Tür kiye’deki yasal arı n yönetim bi çi mi

öner mesi ile bu mi krokirleticileri n et kileri ni saptayarak arıt mak ve ancak bundan

sonra alıcı ort a ma deşarj izni al mak yi ne endüstri ni n çevre yöneti m si ste mi içi nde yer

al makt adır. Bu konuda yasal zorunl ul ukl ar kı s mı nda yöneti m mekani z ması ayrı ntıları

veril mi ştir. [7]

2. 4. 2 Hava Emi syonl arı

Gaz, t oz, du man, sis, buhar ve aeresol hali ndeki hava kirleticileri yanma, sent ez,

ayrış ma, buharl aş ma veya mekani k i şle ml er sonucu faali yetten e mi syon hali nde

atılır. Toz, du man veya si s e mi syonl arı nı n f ormu gaz ol mayabilir ancak gaz yani

hava içerisi nde askı da katı hal de ol abilirler.

17

Buna göre hava kirlenmesi kontrol ünde hava e mi syonl arı;

Bacada gaz, partikül, duman e mi syonl arı

Ort a mda (çalış ma ort amı , açı k veya kapalı al an) gaz, parti kül, du man

e mi syonl arı dır.

Hava e mi syonl arı nı n endüstri yel kirlenme kontrol ündeki et kileri ve di ğer atı kl arla

ilişkileri 3 aşa mada i ncelenebilir:

1) Hava e mi syonl arı oluşt ukl arı yerde orta mdan uygun bir şekil de

uzakl aştırıl madı kl arı t akdirde pr osesl ere, i şçi sağlı ğı na ve di ğer atı klara zararlı

et kileri,

2) Ol uşan bu kirleticiler çalış ma ort a mı ndan uzakl aştırılıp arıtıldı kl arı nda yi ne i nsan

ve işçi sağlı ğı na, di ğer atıklara ve yakı n çevreye verdi ği zarar,

3) Arıt ma uygul andı ğı nda oluşan arıt manı n çevreye et kileri. [5]

Her i ki e mi syonun kontrol ü i çi n he m yasal he m de t ekni k yönt e ml erle ölçü m, arıtı m

veya t edbirler düşünülmeli dir. Hava kirlenmesi pr ofiline kat kısı açısından baca

e mi syonl arı il e değerlendir me yanı nda ort a m emi syonl arı ile ol uşan i şyeri ve i şçi

sağlı ğı gi bi et kiler öne ml i ol makt adır.

Yak ma ve yan mayl a oluşan e mi syonl ar baca emi syonl arı nı ol uşt urduğundan bu

et kiler genelli kle t esis içi nde kullanılan ha mma dde ve özelli kle uçucu gazl ardan

kaynakl anmakt adır. Bu emi syonl ar mar uz kal ma sürel eri il e t espit edili p i nsan sağlı ğı

açısı ndan önl e ml eri alı nmalı dır. [7]

2. 4. 3 Katı Atı kl ar

Endüstri de katı atı klar 2 gr upt a ele alı nır.

1) Endüstri yel katı atı klar

2) Evsel katı atı klar (çöpl er)

Endüstri yel katı atı klar, evsel çöp kapsa mı dı şı nda kal an, proses kalı ntıları, artı kları,

ür üne dönüşt ürül meyen katı atı kl ar, a mbal aj atıkları, yan ür ünl er vb. atı klardır.

Burada öne mli ol an nokta, endüstri yel atı kl ar i çinde zararlı atı k ol an katı f or mdaki

18

atı kları n endüstri yel çöp ol arak değerlendiril mesidir. Oysa zararlı atı klar böl ümünde

açı kl andı ğı gi bi zararlı atı k t anı mı ve sapt a ması yapıl dı kt an sonra bu atı kl arı n

yöneti mi ne karar veril melidir.

Tür ki ye’de evsel çöpl erle birli kte endüstriyel katı atı kları n uzakl aştırıl ması yaygı n

bir uygul a madır ve yasal çerçeve çöp al anl arı nı n kur ul ma ması nedeni yl e uygul a mada

açı kl ar i çer mekt edir. Evsel niteli kli çöp dı şı nda endüstri yel katı atı kları n t anı mı ve

tespiti ile en uygun uzakl aştır ma, arıtı m veya depol a ma t eknol ojisi belirlenmeli ve

uygul anmalı dır.

Katı atı k yöneti mi nde de geri kazanı m, t ekrar kullanı m veya satış, transfer gi bi

kavra ml ar vardır ancak burada belirtilen ekono mi k değeri ve kaynak değeri ol mayan

atı k t anı mı ndaki katılardır. Bu t anı m dı şı ndakiler i çi n yi ne kaynakl arı n yöneti mi

başlı ğı nda değerlendir meler yapıl malı dır. [7]

2. 4. 4 Zararlı Atı kl ar

Zararlı atı kl ar, t eknol ojik geliş meni n en öneml i sonuçl arı ndan biri ol an atı k

özelli kleri ni değiş mesi sonucunda dünyada 70’li yıllarda ort aya çı kan yeni bi r

kavra mdır. Büyük bir kı smı endüstri yel kaynaklı dır. En genel anl a mda zararlı atı kl ar,

istenmeyen ve uzakl aştırıl ması pl anl anan, i nsan sağlı ğı na ve çevreye zararlı et kisi

veya zararlılık pot ansiyeli ol an atı klardır. Böyl e bir atı k di ğer maddel erle

ilişkileri nde t ehli ke ve zarar pot ansi yeli ne sahi ptir. Uygul a mada zararlı atı kl ar

bileşi m ve fi zi ksel halleri ne ol ursa ol sun bir sıvı deşarj hali nde alıcı sul ara veya

arazi ye doğr udan verilemezl er. Bu açı dan zararlı atı kl ar uzakl aştır ma bi çi mi ol arak

katı atı klara benzer. Ancak özelli kleri ve dol ayısıyl a t anı ml arı ve buna bağlı ol arak

arıtı m yönt e ml eri katı atıkl ardan ta ma men farklı dır. [8, 9]

Zararlı atı kları n tanı mı nda 2 ana yakl aşı m vardır. Bunl ar;

1) Çevresel et kileri yönünden yakl aşı m: Atı ğı n zararlı ol ma özelli kleri çevredeki

zararı n ortaya çı kma süresi ile ilgili olarak i ki kısımda el e alı nmakt adır. Bunl ar;

Kı sa sürede ol uşan zararlar (akut zararlar): ağı z, sol unu m veya deri de absorpsi yon

yol uyl a ol uşan akut zehirlilik, aşı ndırıcılı k, deri veya göze t e mas il e ol uşan zararlar,

yangı n veya patla ma tehlikesi.

19

Uzun sürede ol uşan zararlar (kroni k zararlar): Sürekli mar uz kal ma il e ol uşan

zehirlilik, kanseroj en et kisi, bi yol oji k bozunurl uğa karşı direnç, yüzeysel ve yer altı

sul arı nı kirlet me pot ansi yeli, esteti k olarak istenmeyen özelli kler.

2) Atı k özelli kleri açısı ndan yakl aşı m: Tut uşabilirli k, kor ozifli k, reaktifli k, zehirlili k

özelli kleri nden bir veya birkaçı na sahi p ol mak. [8, 9]

Zararlı atı kları n t anı ml arı, atı kları n ho moj en bir yapısı ol ma ması ve kaynakl arı n çok

çeşitli ol ması nedeni yl e zorl uk göst erir. En genel zararlı atı k t anı mı şu şekil de

verilebilir; çevresel ol arak akut veya kr oni k zarar pot ansi yeli ne sahip yanı cı,

aşı ndırıcı, reaktif ve zehirli ol abilen, ko mpozisyonu, i çerdi ği madde mi kt arları,

fizi ksel for ml arı, çevrede dağılı m, yayılı m ve kullanı m şekilleri ile çevreye yi ne

insan akti viteleri ile giren ve bu nedenl erle konvansi yonel arıt ma ve uzakl aştır ma

yönt e ml eri nden farklı olarak ve çevresel siste mi n (ekosiste mi n) politi k, sosyal ve

ekono mi k değerl eri il e yönetil meyi gerektiren, özelleştiril mi ş ve list el enerek

saptanmı ş atı klardır.

Zararlı atı kl arı n çok büyük kı s mı nı n endüstri yel atı k ol ması nedeni yl e t anı m ve

tespiti çok öne mli dir. Bu konuda yasal çerçeve yaptırı m iti bari yl e ve yöneti m bi çi mi

de t ekni k esasl arı açısı ndan bu atı kları n yönetimi ni sağl a malı dır. Zararlı atı kl arı n

tanı m ve tespiti nde 3 te mel yönt e m vardır. Bunl ar;

1) Zararlı atı k listeleri

2) Zararlı atı k ol ması i çin t ehli keli ol ma özellikleri (korozifli k, reaktifli k,

patlayı cılı k, zehirlilik)

3) Atı ğı kaynağı na göre sı nıflandır mak ve tanı ml a maktır.

Zararlı atı kl ar bu t anı m ve t espit aşa ması nı da i çi ne al an bir yöneti m mekanizması il e

yönetilirler. Bu yöneti m bi çi mi;

Atı ğı n üreti m bil gileri

Atı ğı n ayrıl ması

Tesis içi ön arıt ma ve depol a ma

Topl a ma

Taşı ma veya transfer

20

Arıt ma

Son uzakl aştır ma aşa maları nı kapsa makt adır. [8]

2. 4. 5 Tı bbi Atı kl ar

Hast ane veya benzeri sağlı k kur ul uşl arı ndan kaynakl anan tı bbi atı klar, pat al oji k ve

pat ol oji k ol mayan, enfekt e, ki myasal ve farmasoti k atı kl ar il e kesici-delici

mal ze mel er ve sı kıştırıl mı ş kapl ardır. Toksi k, kor ozif, yanı cı -parlayıcı, reaktif

özelli klerden biri ne sahip ol abilen tı bbi atı kl arı n i nsan sağlı ğı na ve çevreye zarar

ver meden “ Ul usl ararası Kl i ni k Atı kl ar” a mbl e mi ni t aşı yan özel niteli kli tor ba veya

kapl arla ayrı t opl anması, ni hai ol arak yakıl ması veya düzenli depol anması gerekir.

Tı bbi atı kl arı n yak ma yönt e mi il e i mha edile me mesi dur umunda ni hai depol a ma

al anl arı na alı nması sağl an malı dır. Tı bbi mal ze me üreti mi yapan endüstriler dı şı ndaki

endüstrilerde bu t ür atı kları n sağlı k üniteleri varsa ol uş ması söz konusudur. Hast ane

atı kları ve genel karakteriyle ilgili detaylı bil giler böl üm 4’te veril mi ştir.[7]

2. 4. 6 Ça mur atı kl ar

Atı ğı n f or mu katı, sı vı veya gaz dı şı ndadır ve çamur hali ndedir. Bu ça mur su veya

viskozite i çeri ği nedeni yle ya po mpal anabilir ça mur (sl udge) ya da macun kı va mı nda

katı sayılabilecek bir fizi ksel for mda ol abilir. Her i ki hal de de zararlı atı kl ar

kapsa mı nda el e alı nan t ehli keli ol ma kriterleri ne uygun i sel er zararlı atı k ol arak

değerlendirilirler. Zararlı atı k değillerse susuzl aştırıldı ktan sonra katı atı k ol arak

değerlendirilirler. Ça mur atıkları n kaynakl arı;

Her hangi proses veya işle mden ha m ça mur

Her hangi bir atı ğı n arıtım pr osesi nden ha m ça mur

Her hangi bir maddeni n bozul ması sonucu ol uş muş ça mur ol arak gel ebilir.

Bu ça murl arı n kaynakl arı ya katı atı kl ar i çi nde ya da zararlı atı kl ar yöneti mi nde

belirtil mi ştir. Bunun dı şında atı ksu arıtı m t eknolojileri ni n çoğu ça mur üret mekt e ve

eğer bu ha m ça murl ar (arıtı m sonl andırıl ma mı ş, ça mur arıtı mı yapıl mamı ş) i şl e m

gör me mi ş i se, atı k ol arak çok farklı bir yönetim mekani z ması na t abi ol makt adır.

Ör neği n atı ksu arıtı mından kaynakl anan arıt ma ça murl arı kekl eştir me il e

uzakl aştırılırsa katı atık yöneti mi ne uy malı dır. Ça mur hali nde uzaklaştırıl ması

21

hali nde çoğu endüstri i çin bu ça murl ar zararlı atık kapsa mı na gireceği içi n zararlı

atı k yöneti m şekli ne uymalı dır. Ça mur atı kları n yöneti mi, doğal ol arak kull anılan

teknol ojileri n t ürü ve yasal çerçeveni n girişiml eri ile çok çeşitli yönt e ml er

kullanıl makt adır. [7]

2. 4. 7 Ses Ki rl enmesi

Geliş meye paral el ol arak ort aya çı kan gür ült ünün i nsanl ar üzeri ndeki ol umsuz

et kileri, fizyol oji k rahatsızlı klardan psi kol oji k bozukl ukl ara dek uzan makt adır.

Gür ült ünün faali yetlerde yöneti m mekani z ması na da bağlı ol arak i ki yönü vardır.

Gür ült üye faali yet çevresi ni n mar uz kal ması bunlardan biri ncisi dir. İki nci yönü i se,

gür ült üye doğr udan çalışanl arı n mar uz kal ması dır. Gür ült ü konusunda

yönet meli klerle de verilen t ehli keli ol ma sı nırlarını düzenl e mek aslı nda gür ült üyü

yönet mek anl a mı na gelmez. Gür ült üye mar uz kal ma süresi, gür ült ü şiddeti kaç

desi bel ol ursa ol sun çok öne mli dir ve çoğunl ukla buna çalış ma sürel eri nde yapıl an

düzenl e mel erle ve çalışanlara gerekli eki pmanl arı sağl ayarak önl em al mak

mü mkündür. Ayrı ca gürült ü e mi syonl arı nı n yöneti mi nde bili nen i zol asyon t ekni kl eri

ve t eknol oji değişi kli kleri geçerli dir. Ses kirlen mesi bir atı k yöneti minden çok

kaynakl arı n yönetil mesi kı s mı nda değerlendiril mesi gereken bir kavra mdır. Çünkü

insan kaynağı ve onun gür ült üden et kilenmesi ne karşı önl e ml er kaynakl arı n

yöneti mi nde i ş ve i şçi sağlı ğı t ehli ke değerlendir mesi gi bi kavra mlarda el e

alı nmakt adır. [7]

2. 5 Çevre Yöneti m Sisteml eri nde Yasal Çerçeve ve Standartl ar

2. 5. 1 Yasal Çerçeve

Çevre yöneti mi nde yasal çerçeve kontrol mekaniz ması ol manı n yanı nda çoğunl ukl a

çevre politi kal arı nı ort aya koyan yöneti m t ekni kl erini de sunan ve yaptırı mını getiren

en öne mli ol gudur. Ki rlenme kontrol ünde gerekli ol an yasal ar yi ne 2 gr uba

ayrılabilir. Bunl ar;

1) Atı k yöneti mi ni esas alan yasal ar

2) Çevre kaynakl arı nı n yöneti mi ni esas alan yasa ve yönet meli kler

22

Yasa ve yönet meli klerin di ğer bir yönü i se bu yasayı uygul a makl a yükü ml ü

idarelerdir.

Yet ki ve soruml ul uğun payl aşıldı ğı, girişi ml eri n ol duğu ve uygul a manı n f aklılaştı ğı

yasal ar mevcutt ur. Ayrı ca önceki böl üml erde açıkl anan çevre yöneti m siste ml eri ne

ters veya uy mayan maddel er, st andartlar bul unmakt adır. Bunl arı n bir kıs mı eski dir

ve hi çbir düzelt meye uğra ma mı ştır.

Bazıları i se hi çbir alt yapı ve pl anl a ması yapıl madan acel e il e çı karıl mı ş, uygul a ması

mü mkün ol mayan yönetmeli kl erdir. [4]

Tür ki ye’de atık yöneti mi nde esas olan yasal mevzuatlar;

Su Kirliliği Kontrol ü Yönet meli ği

Suda Tehli keli ve Zararlı Maddel er Tebli ği

Hava Kirliliği Kontrol ü yönet meli ği

Katı Atı kları n Kontrol ü Yönet meli ği

Gür ült ü Kontrol ü Yönetmeli ği

Tehli keli Atı kları n Kontrol ü Yönet meli ği

Tı bbi Atı kl arı n Kontrol ü Yönet meli ği

Radyoaktif Atı kları n Kontrol ü Yönet meli ği

ile sı nıflandırılabilir.

Kaynakl arı n yöneti mi ni esas al an yasal ar ve yönet meli kler i se genelli kle yukarı da

verilen yönet meli kl er ile şekillendiril mi ş esasları ortaya koyan yasal ardır. Bunl ardan;

İ mar Yasası, İ mar Pl anları

Çevre Et ki Değerlendir me ( ÇED) Yönet meli ği

Gayri Sı hhi Müessesel er Yönet meli ği ( GS M)

Zararlı Ki myasal Madde ve Ür ünl eri Kontrol ü Yönet meli ği

İş ve işçi Güvenli ği İle İlgili Tebli ğl er

ilgili olarak verilebilir. [10]

23

2. 5. 2 ISO 14001 Standartl arı

2. 5. 2. 1 ISO 14001 Standartl arı nı n Analizi

ISO 14001 Ul usl ararası St andartlar Kur ul uşunun çevre kalitesi i çi n düzenl edi ği bir

Çevre Yöneti m Si ste mi st andartları di zisi dir ve yal nı z endüstriler i çin geçerli

değil dir.

ISO 14001, hazırlanmı ş bul unan çevre kanun ve yönet meli kleri ne uy ma ve sürekli

iyileş me taahhütleri nden başka mutlak bir çevre perfor mansı şartı ortaya koy maz.

Me vzuatları n yeri ni al maz, onl arı tama ml ar.

ISO 14001, kur ul uşun en i yi t eknol oji yi kullanması gerekti ği ni belirt mez, a maç ve

hedefleri n belirlenmesi nde teknol oji k seçenekl erin di kkate alı nması nı belirtir.

ISO 14001, i şçi sağlı ğı ve güvenli ği yöneti mi ni i çer mez, kur ul uş i sterse çevre

yöneti mi ni n içi ne alabilir.

ISO 14001, I SO 9000 il e ort ak yöneti m sistemi şartları na sahi ptir. Üçl ü

soruml ul uğun şartları nı n yakl aşı k % 20’si ni içerir. [5, 6, 11-13]

Bu nedenl erle bu di zi ni n t e meli nde ol an i şleyişi 3 döngü il e açı kl a mak mümkündür.

Şekil 2. 5, 2. 6 ve 2. 7’de çevre yöneti m siste mi nin 3 ana döngüsü gör ülmekt edir.

Aşağı da bu döngül er açıkl anmı ştır. [5]

1. Döngü: Pl anl a ma faaliyetleri ni n ol duğu döngüdür. Başl angı ç il e daha sonraki

ol uşuml arı n bir döngüsüdür. İl k defa çevre boyutları belirlenirken, çevre

boyutları ndaki bir değişikli kl e, a maç ve hedeflerde, çevre pr ogra mı değişikli kl eri nde

ve çevre progra ml arı gerçekl eştikçe döngü ol uşur.

2. Döngü: 1. Döngüyü i çi ne al an sürekli bir döngüdür. Çevre pr ogra ml arı nı n

deva mlılı ğı nı veya başka bir değişle t üm si stemi n çalış ması nı sağl ar. Pl anl ar

uygul anır, uygul a mal ar öl çül ür, i zlenir, uygunsuzl ukl ar i çi n düzeltici ve önl eyi ci

faali yetler başlatılır ve bu doğrult uda pl anl ar düzeltilir.

3. Döngü: Tü m döngül eri kapsar. Tü m si ste me sürekli i yileş me a macı yl a bakar ve

gerekirse politi kayı ve tüm si ste mi değiştirir. Bu döngül eri n ol uş ma düzeni ise;

t3. döngü >t2. döngü >t1. döngü şeklinde açı kl anabilir.

24

Sürekli

İyileş me

Şekil 2. 5 ISO 14001 St andardı nı n Maddel eri ni n Döngüde Al dı kl arı Yerl er

2. 5. 2. 2 Sürdürül ebilir Kal kı nma ve ISO 14001

Sür dürülebilir kal kı nma geliştir me pr oj el eri nde aktif rol al mı ş kur ul uşları n t e mel

prensi pl eri nden biri ni oluşt ur makt adır. Sür dürülebilir kal kı nma, Dünya Çevre ve

Kal kı nma Ko mi syonu t arafı ndan “ Gel ecek kuşakl arı n kendi i hti yaçl arını t e mi n

edebil me hakl arı na zarar ver meksi zi n bugünün i hti yaçl arı nı karşılayan kal kı nma

hareketi” şekli nde tanı ml anmı ştır.

ISO 14001’i n sürdürül ebilir kal kı nmaya nasıl yardı mcı ol duğunu anl a mak a macı yl a

belirli yaşa m stili nde yaşayan i nsanl ar üzerinde araştır mal ar yapılmı ştır. Bu

kapsa mda dünya üzerindeki 200 farklı kültür den gel en i nsan t opl ul ukl arı

değerlendiril miş ve özellikle yaşadı kl arı çevreyi kor umaya yöneli k faali yetleri

incel enmi ştir. Sonuçt a bu topl ul ukl arla yaşadı kl arı orta m arası nda kuvvetli bir ilişki

Başl a

Çevre

Politi kası

Pl anl a ma

- Çevre Yönl eri - Kanuni ve Di ğer Şartlar - Amaç ve Hedefl er

- Çevre Yöneti m Progra mı

Yöneti mi n

Gözden

Geçi ril mesi

Kontrol/ Düzeltici Faali yetleri

- İzle me ve Öl ç me - Uygunsuzl uk, Düzeltici

ve Önl eyi ci Faali yet

- Kayıtlar

- ÇYS Deneti mi

Uygul a ma

- Yapı ve Soruml ul uk - Eğiti m, Bilinç, Yet ki nli k - İletişi m - ÇYS Dokü mant asyonu - Dokü man Kontrol ü - Operasyonel Kontrol - Acil Dur um Hazırlığı ve Bu Duru mda

Yapıl ması Gerekenl er

1 2

3

Kapsa mı n Ol uşt urul ması İl k Seferde ve Proses, ha mmaddede, mevzuat,

yatırı m, tasarı m

değişi kli kl eri nde Çevre Boyutları nı n Belirlenmesi

Ek 1

Öne mli Çevre Boyutl arı nı n Belirlenmesi

Ek 2

Amaç ve Hedel er

Si st e m Progra ml arı

Spesifi k Çevre Yöneti m Progra ml arı

Gerçekl eşen Çevre Yöneti m Progra ml arı

Politika, a maç ve hedeflere çerçeve görevi gör meli, amaç

ve hedefl er belirlenirken öneml i Çevre Boyutları di kkat e

alı nmalı dır

Politi ka

Pl anl a ma

Uygul a ma

Ul aşılan Çevre Yöneti m

Pr ogra ml arı nı n

deva mlılığı nı n sağl anması ve

bunun içi n prosedür

ol uşt urul ması

İzle me ve Öl ç me

Düzeltici ve önl eyi ci faali yetler

Çevre Yöneti m Siste mi Deneti mi

Ek 3

Yöneti mi n

Gözden

Geçiril mesi

Şekil 2. 6 Çevre Yöneti m Si ste mi Ana Döngül eri

Ek 1

Ek 2

Ek 3

ol umsuz

ol uml u

Çevre boyutları nı n mi kt arsal

ol arak ölçül mesi

Öne mli çevre boyutları nı n

belirlenmesi içi n kriterleri n

ol uşt urul ması

Öne mli çevre boyutları nı n

det aylı analizi

Pot ansi yel seçenekl eri ortaya

kon ması

Seçenekl eri n fi nansal açı dan

gözden geçiril mesi

Uygunsuzl uk

Pr obl e mi n tanı mı

Düzeltici ve önl eyi ci

faali yet başl at ma kararı

Neden analizi

Düzeltici ve önl eyi ci

faali yet pl anı

Pl anı n uygul andı ğı nı n

doğrul anması

Çözü ml eri n et ki nli ği ni n

kontrol ü

Dosya kapat ma Hayır Şekil 2. 7 Çevre Yöneti m Si ste mi Ek Döngül eri

27

ol duğu gör ül müşt ür. Bu ilişki yaşadı kl arı orta mın kendileri i çi n gerekli besi n, su,

gi ysi gi bi kaynakl arı sağla ması gerçeği ne dayan makt adır. Ayrı ca çok direkt ve ki şisel

bir ilişki dir. Ort a mı n besin, su, gi ysi gi bi hayati kaynakl arı sağl a ma yet eneği ne zarar

gel meye başl a madan bunu hi ssedebil mekt e ve gerekli önl e ml eri za manı nda

al abil mekt edir. Bu hususlar sürdürülebilir ilişki nin te meli ni ol uşt ur makt adır. (9)

Sür dürülebilir kal kı nmanın bazı temel prensi pl eri aşağı da belirtil mi ştir:

Çevre üzeri ndeki et kilerin bili nci nde ol mak

Bu et kilerle ilgili soruml ul ukl arı kabul et mek

Zararlı et kileri n azaltılacağı veya eli mi ne edileceğini taahhüt et mek

Sor uml ul uğu t opl ul uğun tüm üyeleri ne payl aş mak

Bu prensi pl er sürdürülebilir kal kı nma i çi n yeterli ol ma makl a birli kte başl angı ç

aşa ması i çi n i yi bir t e mel ol uşt ur makt adır. Yukarı da bahsedilen dört prensi p I SO

14001 bünyesi nde de bul unmakt adır. Tabl o 2. 1’ de bu konuda bir karşılaştır ma

yapıl mı ştır. [19, 20]

Tabl o 2. 1’ de de gör üldüğü gi bi I SO 14001’in kapsa mı sürdürülebilir kal kı nma

prensi pl eri yl e paral elli k göst er mekt edir. I SO 14001 sürdürülebilir kal kı nma hedefi ne

ul aş mada et ki n bir araçtır. Tek başı na yet erli ol masa da kalite yöneti m st andardı il e

birli kte değerlendiril melidir.

Tabl o 2. 1 Sürdürül ebilir Kal kı nma Prensi pl eri ile ISO 14001’i n Karşılaştırıl ması

Sürdürül ebilir Kal kı nma Prensi pleri ISO 14001’i n Kapsa mı

Et kileri n bili nci nde ol ma Kur ul uşun ür ün, faali yet ve

hi z metleri ni n çevre yönl eri ni ve

çevresel et kileri ni belirle mesi ve

dokü mant e et mesi

Sor uml ul ukl arı kabullenme Kur ul uşun bir çevre yöneti m si st e mi

tesis et me ve bunu et kin bir şekil de

deva m et me zorunl ul uğu

Et kileri n azaltıl ması Sürekli geliş meyi ve kirl enmeni n

önl enmesi ni t aahhüt eden bir çevre

politi kası nı n ol uşt urul ması

Sor uml ul uğun t opl ul uğa dağıtıl ması Çevresel et kilere yol açabilecek

faali yetlerde görevli personel e, uygun

bir eğiti m progra mı uygulanması

28

2. 5. 3 Çevre Yöneti m Siste mi Standartl arı nı n Karşıl aştırıl ması

“Eco Manage ment and Audit Sche me” ( EMAS), Avr upa Bi rli ği’ni n bir

yönet meli ği dir. EMAS, BS 7750 t e mel alı narak hazırlanmı ştır. I SO 14001 gi bi

gönüll ül ük esası na dayanır ve 1995 yılı Ni san ayı nda yayı nl anmı ştır. I SO 14001’i n

el e manl arı i çerdi ği gi bi ondan daha fazl ası na i şaret eder. I SO 14001 Eylül 1996’ da

yayı nl anmı ş ul usl ararası bir st andarttır ve sadece çevre yöneti m si ste mi değil, kıl avuz

standartları yla geniş bir al ana i şaret eder. EMAS’ı I SO 14001’ den ayıran 3 öne mli

maddesi vardır. Bunl ar, hal ka bil diri m, dış doğrulama, bel gel endir me ve kayıttır. [5]

Tabl o 2. 2 ISO 14001, BS 7750 ve EMAS ANNEX I temelleri ni n karşılaştırıl ması

ISO 14001 BS 7750 E MAS ANNEX I

Kapsa m

Her t ürde ve öl çüdeki kur ul uşlara uygul anabilir.

Tü m kur ul uş boyut unda veya belirlenmi ş özel

böl gel ere uygul anabilir.

Her t ürde ve öl çüdeki kur ul uşlara uygul anabilir.

Tü m kur ul uş boyut unda veya belirlenmi ş özel

böl gel ere uygul anabilir.

Daha önceden seçilerek belirlenmi ş üreti ml e il gili

endüstri kurul uşları na

uygul anabilir.

Özel böl gel ere uygul anmalı dır (yerleşi m

al anı na özel dir.)

Odak Al anı

Çevre yöneti mi ne öne m verir

İl k gözden geçir me şart değil dir; kılavuzu ÇYS’

ne sahi p ol mayan

or gani zasyonl ara il k

gözden geçir meyi önerir.

Çevre boyutları nı n belirlenmesi kurul uşun

öne mli olarak düşündüğü

çevre boyutları nı

gözönünde bul undur ur.

Ka muoyuna Raporla ma Yıllı k çevre bildirgesi

şart değil dir.

Çevre perfor mansı na öne m verir.

İl k gözden geçir me şart değil dir; kılavuzu ÇYS’

ne sahi p ol mayan

or gani zasyonl ara il k

gözden geçir meyi önerir.

Çevre boyutları nı n belirlenmesi, uygun

ol duğunda, belirlenmi ş

altı ilgili alanı nı

içer meli dir.

Yıllı çevre bildirgesi şart değil dir.

Çevre perfor mansı na öne m verir

İl k gözden geçir me şarttır.

Çevre boyutları nı n belirlenmesi, uygun

ol duğunda, belirlenmi ş

ilgili alanl arı içer meli dir.

Yıllı k çevre bildirgesi şarttır ve bağı msı z

kaynakl ar tarafı ndan

doğr ulanması gerekir.

29

Hal ka bil diri m, hal kı n anl ayabileceği bir dil de yazıl malı ve i çeri ği nde, kapsa m,

kur ul uşun t anıtı mı, prosesi n t anıtı mı, kur ul uş sı nırları dışı faali yetler, çevresel

kor uma faali yetleri, politika, alternatif prosesler ve ür ünl er, di ğer bil diri m t ari hi

başlı kları ol malı dır. Dı ş doğr ula ma, bağı msı z denet çiler t arafı ndan yapılmalı, hal ka

bil diri m doğr ul a ması denet çiler t arafı ndan yapılmalı dır. Bel gel endir me, kur ul uşun

fizi ksel al anı di kkat e alınarak yapılır, EMAS logosu ür ünl er üzeri nde ol a maz.

[5, 13, 14] Tabl o 2. 2’de standartlar arası temel karşılaştır ma veril mi ştir. [5]

BS 7750, 1992’ de yayı nlanmı ş, 1994’t e revi ze edilerek st andartlaştırıl mı ş, 31 Mart

1997’ de yeri ni ISO 14001’e bırakmı ştır.

2. 6 Çevre Yöneti m Sistemi nde Çevre Politi kal arı

Beni msenen hedeflere ul aş mak i çi n gerekli çevre politi kaları nı n, hedefl ere ve

politi kal ara ait uygulanabilir çalış ma pr ogra ml arı nı n belirlenmesi gerekir.

Ekosiste mi n t üm canlı ve cansı z varlı kları ile büt ünsel bir yakl aşı m i çi nde

yönetil mesi ni sağl ayacak çevresel politi kaları n bireysel, çı karcı ve çevre karşıtı

ol a mayacağı gi bi yanlış ol ma hakkı da yoktur. Politi kal ar a maç ve hedefl ere

ul aş manı n yolları ve stratejileri ni ifade ederken yapıl ması gereken araştır ma ve

incel e mel ere de ı şı k t utacaktır. Çevresel politika, a macı ve bili msel yapı sı yl a

ol uşt urul dukt an sonra bu politi kaya yöneli k yasalar ol uşt urul malı dır. Politi kal arı n

temel a maç ve prensi pleri ni n ortaya koyup değerlendiril mesi nden sonra eyl e m

pl anları hazırlanmalı, uygul anmalı, uygul a mal ar izlenmeli ve daha i yi perfor mans

düzeyi ne ul aş mak i çi n alı nması gereken ek önl e ml er pl anl anarak uygul a maya

kon malı dır. Çevre politi kal arı genel ol arak aşağı daki yönetiml er i çi n

ol uşt urul muşt ur: [1, 15]

Su kalitesi

Hava kalitesi

Katı atı k yöneti mi

Gür ült ünün azaltıl ması

Mi kr okirleticiler

Toksi k ve radyoaktif atı klar

Hast ane atıkları

30

Doğal ve yapay afetler

Ha mmadde ve doğal kaynakl ar ile ilgili politikalar

Vahşi yaşa m ve kırsal alanl ar

Ter mal kirlenme

Enerji ve doğal kaynakl arın kullanı mı

Değerlendir me, bilgi ve finans man

Yukarı da geçen her bir başlı k i çi n ayrı ayrı çevre mevzuatı na uyu m, kirlenmeyi

kaynağı nda önl e me, atı k mi ni mi zasyonu, enerji t asarrufu, kaynakl arı kor uma ve geri

kazanma il e opti mu m kullanı mı, yenilenebilir enerji kaynakl arı, enerji nin veri mli

kullanı mı, t e mi z yakıt, t e mi z ha mmadde ve temi z t eknol oji; ekol ojik dengeyi

geliştirecek, çevreye en az zarar verecek ve i nsan sağlı ğı na ol ums uz et ki

yarat mayacak faali yetlerin gerçekl eştiril mesi, kazal ara ve acil dur uml ara karşı

önl e ml eri n alı nması, i zle me- deneti m ve ön uyarı siste ml eri ni n kur ul ması, mevcut

çevre kalitesi ni n sürekli ol arak i zl enmesi, t ehli keleri n önceden belirlenmesi, yöneti m

ve pl anla manı n güçl endiril mesi i çi n veri t emeli ni n ol uşt urul ması göz önüne

alı nmalı dır. [1]

Kur ul uş i çi n çevre politikası, kurul uş yöneti mi nin çevreye verdi ği t aahhüttür. Çevre

politi kası şu özelli kleri taşı malı dır:

Faali yetleri, ürünl eri ve hi z metleri hakkı nda bil gi i çer meli, çevre etkileri ni

kapsa malı dır.

Kur ul uşun akti viteleri ni dest ekl e mesi ni n yanı sıra, ürün ve servisleri ile il gili

ol malı dır.

Çevresel faali yetleri, hi zmetl eri ve et kileri hakkında büt ünl eştirici bir bakış açı sı

sağl anmalı dır.

Ekosiste m kaynakl arı kor unarak, geri kazanılarak, fl orası ve faunası; canlı ve

cansı z varlı kları ile sürdürülebilir bir geliş me içi nde ol malı dır.

Or gani zasyonun t üm biriml eri t arafı ndan anl aşılmalı, t üm biri ml ere il etilmesi ve

uygul a ması nı n sürdürül ebilir ol ması gerekti ği beyan ve taahhüt edil meli dir.

Sürekli geliş me ve yenilen me il kesi ni içer meli ve dest ekl e meli dir.

Kur ul uşun t opl a m kalite, sağlı k, i ş güvenli ği gi bi diğer politi kal arı ile uyu m i çi nde

ol malı dır.

31

Çevre a maç ve hedefleri tespit edil meli dir.

Çevresel perfor mansı artır malı dır.

Çevre mevzuatı na uyu mu sağla malı dır.

Ka muoyu tarafı ndan ul aşılabilir, dışa açı k ol malı dır.

Çevre politi kası 3 te mel öğeden ol uşur: Uyu m, sürekli geliş me ve koruma.

Ana hedef çevresel sorunl arda ve çevresel kirlilikt en arı nmı ş bir böl ge yarat maktır.

Bu hedef il e yol a çı kılan çalış mal arda belirlenmi ş ve kabul edil mi ş ol an önceli kl ere

ul aşabil mek içi n a maç, hedef ve politi kanı n saptan ması temeli ol uşur.

Çevre politi kası sorun ve t ehli kel eri n yarat abileceği sağlı k t ehditleri nin ort adan

kal dırıl ması i çi n çözü m yolları geliştiren, seçenekl eri n gerçekl eştirilebilirliği ni öl çen,

en gerçekl eşebilir seçeneği n uygul anabilir dur uma gel mesi i çi n i zl enecek strateji yi

belirleyen, yapılacak eyle ml eri progra ml ayan ve daha sonraki aşa mada da öl ç me,

izle me ve değerlendir me unsurları nı bir geri besle me düzeni ol arak geliştiren çevre

yöneti m pr ogra mı nı i çermeli dir. Bu pr ogra m kapsa mı nda çevreni n t e mel unsurları nı

ol uşt uran para metrelerin kaynak ve kirletici düzeyi nde genel bir envant eri

çı karılırken, geliştirilen pr oj eksi yonl arla sorun ve kirlilikleri n gel ecekt e al acağı

konu m da belirlenmeli dir.

Çevre yöneti m pr ogra mı, sor unun kaynakl arı nı n ve nedenl eri ni n i ncel enmesi yanı nda

çevresel bozun ma ve kirlenmeni n t üm or gani z malar üzeri ndeki et ki derecesi ni ve bu

et kileri n yarat abileceği sakı ncal arı sapt a mayı da hedef eder. Pl anla manı n bir uzantısı

ol an çevre yöneti m pr ogra mı, çevreye et ki eden faali yetleri önceli k sırası na göre el e

al an; çevre il e il gili hedeflere ul aş mak i çi n atılacak adı ml arı, uygul anacak

yönt e ml eri; za man çi zelgel eri ni, kaynak ve soruml ul ukl arı belirleyen kısa vadeli bir

pl andır. [1, 11, 15, 17]

Ul usl ararası Ti caret Odası (I CC) t arafı ndan geliştirilen çevresel deneti m; “kur umun

çevresel örgüt, biri m, yöneti m ve eki pmanl arı nın perfor mans düzeyi ni siste mati k,

bel gel er dayalı, peri yodik ne nesnel ol arak değerlendiren bir çevresel yöneti m aracı ”

ol arak tanı ml anmakt adır.

Bu t anı m çerçevesi nde, çevre deneti mi ni n a macı nı n kur umun ül kede yür ürl ükt e

bul unan çevre mevzuatını n öngör düğü koşullara uygunl uk düzeyi ni güvence altı na

32

al mak ol duğu söyl enebilir. Çevre deneti mi süreci nde yanıtlanması gereken t e mel

sorunl ar şunl ar ol malı dır:

Kur um nel er üret mekt edir?

Faali yetleri n riskl eri nelerdir ve nasıl tahmi n edilebilir?

En öne mli tahri bat ve et kileri nel erdir? Bu et kiler nasıl ölçül ür?

Çevreye bırakılan e mi syonl ar nel erdir?

İçi nde bul unan koşullar mevzuat a uygun mudur?

Daha i yi bir perfor mans düzeyi ne ul aş mak mü mkün mü?

El de edilen sonuç daha az mali yet ile el de edilebilir mi ?

Çevreni n daha i yi korunması içi n yapıl ması gerekenl er nel erdir.

Denet çiler gerekli bil gileri t opl ayacak, değerlendirecek, bunl ara dayalı sonuçl arı

belirleyecek ve önerilerde bul unacaktır. Uygul a mal arı n peri yodik ol arak

denetlenmesi yl e, kuru mun çevre pl anlaması çalış mal arı na süreklili k

kazandırılacaktır.

İyi ve et kili bir çevre yöneti mi önceli kle çevre kalitesi ni n ve bu kaliteyi et kileyen

unsurları n doğr u ol arak sapt anması na, i ncel enmesi ne ve pl anlanmasına dayanır.

Yapıl acak pl anla ma çalışmal arı nı n kapsa m ve boyut unun il gili kurul uşl arın çevresel

kalite il e il gili hedefleri ve bu hedefleri gerçekl eştir mek üzere i zleyeceği politi kal ar

belirlenmeli dir. [1, 11, 15-17]

2. 7 Çevre Yöneti m Sisteml eri nde Pl anl a ma

Sapt anmı ş ol an hedefler doğr ult usunda çevre yöneti m si ste mi ni n pl anl anması na

başl anmalı dır. Planla ma sırası yla;

1) Ekono mi k girişi ml eri n çevresel et kileri ni n belirlenmesi

2) Çevresel kirlilikleri önl emek ve kalit eyi yükselt mek

3) Çevresel pl anl a maya ve çevre konusundaki çalış mal arı n eşgüdü müne önceli k

veril mesi

4) ÇED siste mi ni n ul usal ve yerel ölçekt e kurum