starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki 3150 wodne ... · eutroficzne zbiorniki wodne ze...

Starorzecza i naturalneeutroficzne zbiornikiwodne ze zbiorowiskamiz Nympheion, PotamionKod Physis: 22.13 X (22.41, 22.42, 22.43)

A. Opis siedliska g∏ównegotypu

Definicja

Naturalne jeziora i sta∏e niewielkie zbiorniki wodne orazodci´te fragmenty koryt rzecznych z wolno p∏ywajàcymiw toni wodnej makrofitami (Potamion i cz´Êciowo Nym-phaeion), makrofitami zakorzenionymi w dnie oraz o li-Êciach p∏ywajàcych (cz´Êç Nymphaeion), a tak˝e prymi-tywnymi skupieniami drobnych roÊlin p∏ywajàcych po po-wierzchni wody (Lemnetea).

Charakterystyka

Mezo–eutroficzne lub eutroficzne jeziora, drobne zbiornikiwodne i starorzecza stanowià ponad 95% wód stojàcych Pol-ski. Zgrupowane sà one g∏ównie w obr´bie pojezierzy: Ma-zurskiego, Pomorskiego, Wielkopolskiego, ¸´czyƒsko – W∏o-dawskiego i innych, choç licznie wyst´pujà (zw∏aszcza zbior-niki o mniejszej powierzchni) na terenie ca∏ego kraju. Pod wzgl´dem hydrologicznym wykazujà one olbrzymiezró˝nicowanie – od zbiorników nieprzep∏ywowych, do ta-kich, gdzie dop∏ywy i odp∏ywy stanowià istotny procent w bi-lansie hydrologicznym. Zaopatrywane w wod´ mogà byç zeêróde∏ powierzchniowych (opad atmosferyczny, sp∏yw po-wierzchniowy, dop∏ywy rzeczne) lub ze êróde∏ podziemnych– dop∏yw gruntowy. Udzia∏ poszczególnych dróg dostawy

wody jest cechà charakterystycznà dla ka˝dego zbiornika. Najbli˝sze otoczenie (zlewnia) starorzeczy i innych natural-nych, eutroficznych zbiorników wodnych to zazwyczaj obszarw mniejszym lub wi´kszym stopniu poddany antropopresji.Wzrastajàcy udzia∏ obszarów przekszta∏conych przez cz∏o-wieka (pól uprawnych, terenów zabudowanych itp.) w zlew-ni powoduje, i˝ zbiorniki ulegajà przyspieszonej eutrofizacjii.Najbli˝sze otoczenie zbiorników eutroficznych budowanejest przez trzcinowiska – zbiorowiska z klasy Phragmitetea –mo˝na tu wyró˝niç dwa pasy: znajdujàcy si´ od strony wodyszuwar wysoki (Phragmitetum i in.) i wyst´pujàcy w g∏àb là-du szuwar turzycowy. Szuwar turzycowy sk∏ada si´ ze zbioro-wisk wysokich turzyc (Caricetum acutiformis, Caricetum gra-cilis, C. rostratae, C. elatae) zaliczanych do zwiàzku Magno-caricion. Dalej mogà wyst´powaç zbiorowiska mszysto–tu-rzycowe (klasa Scheuchzerio–Caricetea nigrae) lub wilgotne∏àki (Molinio–Arrhenatheretea), na które wkracza ∏ozowiskoSalicetum pentandro–cinereae. Najdalszà stref´ roÊlinnoÊcizwiàzanà z eutroficznymi zbiornikami wodnymi stanowiàzbiorowiska leÊne z klas Alnetea glutinosae lub Querco–Fa-getea. Przedstawiony pasowy uk∏ad roÊlinnoÊci wyst´pujàcejwokó∏ zbiorników ulega znacznym modyfikacjom.Starorzecza i inne naturalne, eutroficzne zbiorniki wodne sàbardzo zró˝nicowane pod wzgl´dem powierzchni (od jezioro powierzchni ponad 100 ha, do drobnych zbiorników o po-wierzchni kilkuset metrów kwadratowych) i g∏´bokoÊci (odzbiorników g∏´bokich na ponad 80 m – Jezioro Drawskie, dotakich, gdzie g∏´bokoÊç maksymalna nie przekracza 1 m).Woda charakteryzuje si´ umiarkowanymi i wysokimi kon-centracjami pierwiastków biogennych – azotu i fosforu,choç ich st´˝enia w poszczególnych zbiornikach mogà mie-Êciç si´ w szerokim zakresie. Charakterystyczna jest tak˝ewysoka koncentracja rozpuszczonych soli mineralnych (wy-sokie przewodnictwo elektrolityczne w∏aÊciwe). Odczyn wódod oboj´tnego do alkalicznego – pH najcz´Êciej >7.Ze wzgl´du na du˝à zasobnoÊç w zwiàzki biogenne w wo-dzie wyst´pujà masowe pojawy fitoplanktonu, które wywo-∏ujà niebiesko–zielonà barw´ wody i niewielkà widzialnoÊç.PrzezroczystoÊç wód i zasi´g strefy fotycznej mieÊci si´w szerokich granicach od kilkudziesi´ciu centymetrów dlazbiorników o wi´kszej ˝yznoÊci do nawet kilku metróww zbiornikach b´dàcych na pograniczu mezotrofii i eutrofii.Morfologia mis zbiorników silnie ró˝norodna, od zbior-ników p∏ytkich o ∏agodnie opadajàcych stokach do g∏´-bokich o znacznym nachyleniu stoków misy jeziornej,mo˝liwe jest tak˝e istotne zró˝nicowanie morfologii misyw obr´bie jednego zbiornika. Zró˝nicowanie morfologiczne zbiorników, cech fizyczno-–chemicznych wód i osadów dennych majà decydujàcywp∏yw na wykszta∏canie si´ poszczególnych typów roÊlinno-Êci. Zbiorniki podobne pod wzgl´dem typu troficznegoi morfologicznego wykazujà podobieƒstwa w typie roÊlinno-Êci. Ró˝nice mi´dzy nimi ujawniajà si´ tylko w wi´kszej lubmniejszej frekwencji p∏atów okreÊlonych zespo∏ów roÊlin.

Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbioro-wiskami z Nympheion, PotamionStarorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbioro-wiskami z Nympheion, Potamion

59

Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, PotamionP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

3150

Podzia∏ na podtypy

3150–1 Jeziora eutroficzne3150–2 Eutroficzne starorzecza i drobnezbiorniki wodne

Umiejscowienie typu w polskiejklasyfikacji fitosocjologicznej

Klasa PotameteaRzàd Potametalia

Zwiàzek Potamion nieukorzenione bàdê ukorzenionemakrofity p∏ywajàce w toni wodnej – elodeidy

Zespo∏y:Potametum graminei zespó∏ rdestnicy trawiastej Potametum nitentis zespó∏ rdestnicy lÊniàcejPotametum pectinati zespó∏ rdestnicy grzebieniastejPotametum filiformis zespó∏ rdestnicy nitkowatejParvopotamo–Zannichellietum zespó∏ jezierzyi zam´tnicy b∏otnejPotametum acutifolii zespó∏ rdestnicy ostrolistnejRanunculetum circinati zespó∏ jaskra krà˝kolistnegoElodeetum canadensis zespó∏ moczarki kanadyjskiejCeratophylletum demersi zespó∏ rogatka sztywnegoMyriophylletum spicati zespó∏ wyw∏ócznika k∏osowegoPotametum compressi zespó∏ rdestnicy ÊciÊnionejPotametum lucentis zespó∏ rdestnicy po∏yskujàcejPotametum perfoliati zespó∏ rdestnicy przeszytejHippuridetum submersae zespó∏ prz´stki podwodnej

Zwiàzek Nymphaeion ukorzenione makrofity o li-Êciach p∏ywajàcych – nympheidy

Zespo∏y:Potametum natantis zespó∏ rdestnicy p∏ywajàcejMyriophylletum verticillati zespó∏ wyw∏ócznikaokó∏kowegoNupharo–Nymphaeetum albae zespó∏ grà˝ela˝ó∏tego i grzybieni bia∏ychNupharetum pumili zespó∏ grà˝ela drobnegoNymphaeetum candidae zespó∏ grzybieni pó∏nocnychNymphoidetum peltatae zespó∏ grzybieƒczykawodnegoTrapetum natantis zespó∏ kotewki orzecha wodnegoPolygonetum natantis zespó∏ formy p∏ywajàcejrdestu ziemnowodnegoPotametum obtusifolii zespó∏ rdestnicy st´pionejHydrilletum verticillatae zespó∏ przesiàkry okó∏kowejHydrocharitetum morsus–ranae zespó∏ ˝abi-Êcieku p∏ywajacego

Klasa Lemnetea (roÊlinnoÊç pleustonowa)Klasa Lemnetalia

Zwiàzek Lemnion gibbae Zespo∏y:Lemnetum gibbae zespó∏ rz´sy garbatejSpirodeletum polyrhizae zespó∏ spirodelli wielokorzeniowej

Zwiàzek Riccio fluitantis–Lemnion trisulcaeZespo∏y:Lemnetum trisulcae zespó∏ rz´sy trójrowkowejRicciocarpetum natantis zespó∏ wg∏´bika p∏ywajàcegoRiccietum fluitantis zespó∏ wg∏´bki wodnej

Zwiàzek Lemno minoris–Salvinion natantis Zespó∏ Lemno minoris–Salvinietum natantiszespó∏ rz´sy drobnej i salwinii p∏ywajàcej

Bibliografia

BEST E., P. 1987. The submerged macrophytes in lake Maarssve-en I: Changes in species composition in biomass over six-–year period. Hydrobiol. Bulletin 21 (1); 55–60.

BRZEG A. WOJTERSKA M. 1996. Przeglàd systematyczny zbioro-wisk roÊlinnych Wielkopolski wraz z ocenà stopnia ich zagro-˝enia. Bad. Fizjogr. Nad Polskà Zach. Ser. B, 45: 7–40.

DAJDOK Z., KÑCKI Z., NOWAK A., NOWAK S., SPA¸EK K.,1998. Atlas rozmieszczenia roÊlin naczyniowych prawniechronionych w województwie opolskim. Uniwersytet Opolski,Opole.

DUARTE C. M., KALFF J., PETERS R. H. 1986. Patterns in biomassand cover of aquatic macrophytes in lakes. Can. J. Fish. Aqu-atic Sciences.

DUBIEL E. 1973. Zespo∏y roÊlinne starorzeczy Wis∏y w PuszczyNiepo∏omickiej i jej otoczeniu. Studia Naturae. A, 7,67–124.

ENGEL S. 1990. Ecosystems responses to growth and control ofsubmerged macrophytes: a literature review. Technical Bulle-tin, no. 170, p. 20.

FIJA¸KOWSKI D. 1958. Badania nad rozmieszczeniem i ekologiàaldrowandy p´cherzykowatej (Aldrovanda vesiculosa L.)na Pojerzu ¸´czyƒsko–W∏odawskim. Acta Soc. Bot. Pol. V.XXVIII, 4, 605–613.

FIJA¸KOWSKI D. 1966. Zbiorowiska roÊlinne lewobrze˝nej dolinyBugu w granicach województwa lubelskiego. Ann. UMCS,sec. C, 21, 247–320.

HILBRICHT– ILKOWSKA A. 1998. Ró˝norodnoÊç biologiczna sie-dlisk s∏odkowodnych, problemy, potrzeby, dzia∏ania. W:KRASKA M. (red.) Bioró˝norodnoÊç w Êrodowisku wodnym.Idee Ekologiczne, tom 13, ser. Szkice, nr 7, 13–54.

K¸OSOWSKI S., 1985 Habitat requirements and bioindicator va-lue of main communities of aquatic vegetation in northeastPoland. Pol. Arch. Hydrobiol. 32, 1, 7–29.

KRASKA M. 1990. Makrofity jeziora Budzyƒskiego. W: KAJAK M.(red.) Funkcjonowanie ekosystemów wodnych, ich ochronai rekultywacja. CPBP, L, Warszawa SWGGW–AR, 23–35.

KRASKA M.1998. Jeziora Drawieƒskiego Parku Narodowego. W:Agapow L. (red.) Przyroda województwa gorzowskiego –Drawieƒski Park Narodowy., Wojewódzki Fundusz OchronyÂrodowiska i Gospodarki Wodnej w Gorzowie Wielkopol-skim. 125–146.

KRASKA M., PIOTROWICZ R., SZYPER H., GO¸DYN R., KLIMASZYKP., 2002. Variability of trophic state and vegetation in lakes ofDrawieƒski National Park (Northern Poland). Verh. Internat.

60

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Wody s∏odkie i torfowiska

3150

61

Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏ P

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

3150

Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion

Verein. Limnol., 28, 900–904KRASKA M. 2003. Jezioro Gardno – roÊlinnoÊç. W: MUDRYK Z. (red.)

Jezioro Gardno. Wyd. Pom. Akad. Pedagogicznej w S∏upsku. MACICKA–PAWLIK T. WILCZY¡SKA W. 1995. RoÊlinnoÊç rezer-

watu wodnego „Odrzyska” ko∏o Glinian i jego otulina. ActaUniversitatis Wratislaviensis, Prace Botaniczne 62: 125–157.

NAGENGAST B., PE¸ECHATY M. 2001. Hydrobotaniczna cha-rakterystyka zbiorników wodnych Wielkopolskiego Parku Na-rodowego i jego otuliny. W: Ekosystemy wodne Wielkopol-skiego Parku Narodowego. Wyd. UAM, 29–40

OPUSZY¡SKI K. 1997. Wp∏yw gospodarki rybackiej, szczególnieryb roÊlino˝ernych, na jakoÊç wody w jeziorach. BibliotekaMonitoringu Ârodowiska, Zielona Góra.

OZIMEK T. 1978. Effect of municipal sewage on the submergedmacrophytes of a lake littoral. Ekol. Pol., 26, 3–39.

PANEK E. 1995. Charakterystyka flory rezerwatu „¸acha Jelcz”. Ac-ta Universitatis Wratislaviensis, Prace Botaniczne 62: 101–111.

PIECZY¡SKA E., OZIMEK T. 1976. Ecological significance of lakemacrophytes. Int. Ecol. Environ. 2, 115–128.

PIÓRECKI J., 1980. Kotewka – orzech wodny Trapa L. w Polsce.

Biblioteka Przemyska 13. PIÓRECKI J. 1993. Trapa natans L. – kotewka orzech wodny. W:

Zarzycki K., Kaêmierczakowa R. (red.) Polska Czerwona Ksi´-ga RoÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Instytut Botaniki PAN,Kraków, ss.: 129–130.

PODBIELKOWSKI Z., TOMASZEWICZ H., 1996. Zarys Hydrobo-taniki. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

SZA¡KOWSKI M., K¸OSOWSKI S. 1999. Habitat conditions ofnymphaeid association in Poland. Hydrobiol. 415, 177–185

TOMASZEWICZ H.,1969. RoÊlinnoÊç wodna i szuwarowa staro-rzeczy Bugu na obszarze wojeództwa warszawskiego. ActaSoc. Bot. Pol.

TOMASZEWICZ H., 1979. RoÊlinnoÊç wodna i szuwarowa Polski(klasy: Lemnetea, Charetea, Potamogetonetea, Phragmitetea)wg stanu zbadania na rok 1975. Wyd. Uniw. Warszawskie-go, Warszawa.

WOJTASZEK M. 1989. RoslinnoÊç starorzeczy prawobrze˝nej do-liny Warty w rejonie Rogalina. PTPN Bad. Fizjogr. Nad PolskàZach. Ser. B, 39: 105–117.

Piotr Klimaszyk

Jeziora eutroficzneKod Physis: 22.13 X (22.41, 22.42, 22.43)

Cechy diagnostyczne

Cechy obszaruSta∏e zbiorniki wodne o powierzchni powy˝ej jednego hek-tara i g∏´bokoÊci maksymalnej ponad 2 m. W ich obr´biewyró˝nia si´ nast´pujàce elementy morfologiczne: stref´brzegowà – litoral (obejmujàcy brzeg oraz ∏awic´ przybrze˝-nà), pelagial, czyli stref´ otwartej toni wodnej, oraz profun-dal, czyli g∏´bokowodnà stref´ dennà. Stan wód w jeziorachulega w ciàgu roku i w wieloleciach wahaniom, co zwiàza-ne jest z bilansem wodnym. Jednak zmiany poziomu wódw jeziorach sà niewielkie – Êrednio 20–40 cm w roku, znacz-nie mniejsze ni˝ w rzekach czy starorzeczach. Ruch wodyw obr´bie misy jeziornej zachodzi w postaci pràdów wod-nych i falowania. Szczególnie silnie fale oddzia∏ujà na na-wietrznà ∏awic´ przybrze˝nà jeziora. Ze wzgl´du na znacznàg∏´bokoÊç i pojemnoÊç, jeziora w sposób powolny reagujàna sezonowe zmiany temperatury otoczenia. Wi´kszoÊç je-zior w lecie wykazuje stratyfikacj´ termicznà. Wykszta∏cajàsi´ trzy warstwy: epilimnion (warstwa powierzchniowa na-grzanej wody), le˝àcy poni˝ej metalimnion (warstwa spadkutemperatury) i g∏´binowy hypolimnion (strefa zimnowodna).Jeziora p∏ytsze, 3–5 m, wykazujà stratyfikacj´ niepe∏nà – wy-kszta∏ca si´ tylko epi– i metalimnion.

Struktura i fizjonomia zbiorowisk Wyst´powanie roÊlinnoÊci w jeziorach mezo–eutroficznychi eutroficznych mo˝na rozpatrywaç w uk∏adzie strefowym.Jednak˝e ciàg∏e u∏o˝enie stref wyst´puje tylko tam, gdziezmiany warunków siedliska – w g∏ównej mierze poziomu

wody – zachodzà w kontinuum przestrzennym. Najcz´Êciejjednak w jeziorach przestrzenny uk∏ad warunków siedli-skowych nie ma ciàg∏oÊci, co wywo∏uje zak∏ócenia w mo-delowym rozk∏adzie strefowym roÊlinnoÊci.Centralna cz´Êç jeziora, zwana pelagialem, wolna jest odroÊlin naczyniowych. Sporadycznie spotyka si´ tu pojedyn-cze okazy roÊlin dryfujàce wraz z falami. Tutaj swoje opti-mum wyst´powania ma specyficzna roÊlinnoÊç sk∏adajàcasi´ ze zbiorowisk glonów planktonowych. Fitoplankton wy-st´puje tak˝e w strefie litoralu, jednak jest tu ubo˝szy podwzgl´dem liczebnoÊci osobników oraz sk∏adu gatunkowe-go w porównaniu ze stref otwartej wody.Bli˝ej brzegu – na granicy litoralu wyst´puje roÊlinnoÊçtworzàca podwodne ∏àki. Rosnà tu g∏ównie ukorzenionemakrofity zanurzone, których zbiorowiska nale˝à dozwiàzku Potamion. W zale˝noÊci od ˝yznoÊci siedliskai charakteru pod∏o˝a wyst´powaç mogà ró˝ne zespo∏y.Na siedliskach ubo˝szych i pod∏o˝u mineralnym bàdêmineralno–organicznym spotkaç mo˝na zespo∏y: rdest-nicy trawiastej (Potametum graminei), rdestnicy lÊniàcej(Potametum nitentis), rdestnicy nitkowatej (Potamogetumfiliformis), na pod∏o˝u o charakterze gytii wapiennej wy-st´powaç mo˝e zespó∏ prz´stki podwodnej (Hippuride-tum submersae). Na siedliskach ˝yznych i osadzie orga-nicznym wyst´pujà zespo∏y: rogatka sztywnego (Cerato-phylletum demersii), rdestnicy po∏yskujàcej (Potametumlucentis), rdestnicy ÊcieÊnionej (Potametum compressi),moczarki kanadyjskiej (Elodeetum canadensis). Zbioro-wiska klasy Potametea mogà wyst´powaç na zró˝nico-wanych g∏´bokoÊciach od kilku metrów do stanowiskp∏ytszych, w których dominuje ju˝ roÊlinnoÊç ukorzenio-na o liÊciach p∏ywajàcych ze zwiàzku Nymphaeion. Donajbardziej charakterystycznych zespo∏ów tego zwiàzkunale˝y zespó∏ grà˝ela ˝ó∏tego i grzybieni bia∏ych (Nu-

62

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków


Jezioro eutroficzne

31501

63


oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

phareto-Nymphaeetum albae). Zespó∏ ten w du˝ych je-ziorach wyst´puje wzd∏u˝ brzegów i w zacisznych zato-kach. Natomiast w jeziorach przep∏ywowych, w miej-scach dop∏ywu i wyp∏ywu, zespó∏ grà˝ela ˝ó∏tego i grzy-bieni bia∏ych tworzy rozleg∏e i zwarte p∏aty. Pozosta∏ezbiorowiska ze zwiàzku Nymphaeion w du˝ych jeziorachreprezentowane sà rzadziej.RoÊlinnoÊç tej strefy mo˝e wnikaç w nast´pnà w kierunkulàdu stref´ roÊlinnoÊci: pas szuwaru, którym z kolei mo˝nawyró˝niç dwie strefy – znajdujàcy si´ od strony wody szu-war wysoki (Phragmitetum i in.) i wyst´pujàcy w g∏àb làduszuwar turzycowy. Szuwar turzycowy sk∏ada si´ ze zbioro-wisk wysokich turzyc (Caricetum acutiformis, Caricetumgracilis, C. rostratae, C. elatae) zaliczanych do zwiàzkuMagnocaricion.Pod os∏onà szuwaru (a tak˝e w niewielkich spokojnych za-toczkach) mogà rozwijaç si´ zbiorowiska nieukorzenionychroÊlin p∏ywajàcych po powierzchni wody – nale˝àcych doklasy Lemnetea.

Reprezentatywne gatunkiRdestnica trawiasta Potamogeton gramineus,rdestnica lÊniàca Potamogeton nitens, rdestnicagrzebieniasta Potamogeton pectinatus, rdestni-ca nitkowata Potamogeton filiformis, zam´tnicab∏otna Zannichellia palustris, rdestnica ostro-listna Potamogeton acutifolius, w∏osienicznikkrà˝kolistny Batrachium circinatum, moczarkakanadyjska Elodea canadensis, rogatek sztyw-ny Ceratophyllum demersum, wyw∏ócznik k∏oso-wy Myriophyllum spicatum, rdestnica ÊcieÊnionaPotamogeton compressus, rdestnica po∏yskujà-ca Potametum lucens, rdestnica przeszyta Pota-mogeton perfoliatus, prz´stka podwodna Hip-puris vulgaris f. submersa.

Rdestnica p∏ywajàca Potamogeton natans, wy-w∏ócznik okó∏kowy Myriophyllum verticillatum,grà˝el ˝ó∏ty Nuphar luteaum, grzybienie bia∏eNymphaea alba, grzybienie pó∏nocne Nymphaeacandida, grzybieƒczyk wodny Limnanthemumnymphoides, rdest ziemnowodny Polygonum am-phibium, rdestnica st´piona Potamogeton obtusi-folius, ˝abiÊciek p∏ywajàcy Hydrocharis morsus–ra-nae, osoka aloesowata Stratiotes aloides.

Rz´sa garbata Lemna gibba, spirodela wieloko-rzeniowa Spirodela polyrhiza, rz´sa trójrowkowaLemna trisulca, rz´sa drobna Lemna minor.

Uwaga: W zale˝noÊci od zespo∏u roÊlinnego ka˝dy z wy-mienionych gatunków mo˝e byç charakterystycznym i jed-noczeÊnie dominantem.

Odmiany Brak.Mo˝liwe pomy∏ki Brak mo˝liwoÊci pomy∏ki z innymi typami ze wzgl´du na bo-gactwo charakterystycznej roÊlinnoÊci makrofitów. Podtyp3150–1 nawiàzuje do podtypu 3150–2, jednak tu dominujànajcz´Êciej makrofity (ukorzenione lub nieukorzenione) zanu-rzone w toni wodnej. Makrofity o liÊciach p∏ywajàcych tworzàp∏aty o mniejszej powierzchni. P∏ywajàca roÊlinnoÊç nieuko-rzeniona wyst´puje sporadycznie i tworzy niewielkie skupiska.

Identyfikatory fitosocjologiczne

Zwiàzek PotamionZespo∏y:Potametum graminei zespó∏ rdestnicy trawiastejPotametum nitentis zespó∏ rdestnicy lÊniàcej Potametum pectinati zespó∏ rdestnicy grzebie-niastejPotametum filiformis zespó∏ rdestnicy nitkowatej Parvopotamo–Zannichellietum zespó∏ jezierzyi zam´tnicy b∏otnejPotametum acutifolii zespó∏ rdestnicy ostrolistnejRanunculetum circinati zespó∏ w∏osienicznikakrà˝kolistnego Elodeetum canadensis zespó∏ moczarki kanadyjskiej Ceratophylletum demersi zespó∏ rogatka sztywnegoMyriophylletum spicati zespó∏ wyw∏ócznika k∏osowego Potametum compressi zespó∏ rdestnicy ÊciÊnionej Potametum lucentis zespó∏ rdestnicy po∏yskujàcejPotametum perfoliati zespó∏ rdestnicy przeszytej Hippuridetum submersae zespó∏ prz´stki podwodnej

Zwiàzek Nymphaeion:Zespo∏y:Potametum natantis zespó∏ rdestnicy p∏ywajàcejMyriophylletum verticillati zespó∏ wyw∏ócznikaokó∏kowegoNupharo–Nymphaeetum albae zespó∏ grà˝ela˝ó∏tego i grzybieni bia∏ychNupharetum pumili zespó∏ grà˝ela drobnegoNymphaeetum candidae zespó∏ grzybieni pó∏nocnychNymphoidetum peltatae zespó∏ grzybieƒczyka wodnegoPolygonetum natantis zespó∏ formy p∏ywajàcejrdestu ziemnowodnegoPotametum obtusifolii zespó∏ rdestnicy st´pionejHydrilletum verticillatae zespó∏ przesiàkry okó∏kowejHydrocharitetum morsus–ranae zespó∏ ˝abi-Êcieku p∏ywàjacego

Zwiàzek Lemnion gibbae Zespo∏y:Lemnetum gibbae zespó∏ rz´sy garbatej


31501

64

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków


Spirodeletum polyrhizae zespó∏ spirodelli wielo-korzeniowej

Zwiàzek Riccio fluitantis–Lemnion trisulce Zespó∏ Lemnetum trisulcae zespó∏ rz´sy trójrowkowej

Zwiàzek Lemno minoris–Salvinion natantis Zespó∏ Lemno minoris–Salvinietum natantiszespó∏ rz´sy drobnej i salwinii p∏ywajàcej

Dynamika roÊlinnoÊci

Spontaniczna Spontaniczna dynamika roÊlinnoÊci niewielka, zwiàzanag∏ównie z naturalnà i powolnà ewolucjà jezior polegajàcàna stopniowym wzroÊcie trofii, odk∏adaniu osadów jezior-nych i stopniowym wyp∏ycaniu zbiorników.Skutkuje stopniowym i powolnym wypieraniem gatun-ków preferujàcych siedliska ubogie i pod∏o˝a mineralne,np. rdestnic lÊniàcej i nitkowatej, przez gatunki wymaga-jàce organicznego pod∏o˝a i znacznej iloÊci pierwiast-ków biogennych w toni wodnej. Wyp∏ycanie zbiornikówprowadzi do wypierania roÊlinnoÊci zanurzonej w toniwodnej (ukorzenionych bàdê nieukorzenionych) przezroÊliny o liÊciach p∏ywajàcych.

Powiàzana z dzia∏alnoÊcià cz∏owiekaSilna antropopresja prowadzi do gwa∏townych zmianw strukturze roÊlinnoÊci: wypieranie gatunków preferujà-cych wody czyste, masowe pojawy gatunków znoszàcychzanieczyszczenie wód, np. rogatka sztywnego.

Siedliska przyrodnicze zale˝ne lubprzylegajàce

Siedliska przylegàjace od strony làdu to zbiorowiska z kla-sy Phragmitetea – od strony wody szuwar wysoki [53.1](g∏ównie Phragmitetum) i wyst´pujàcy w g∏àb làdu szuwarturzycowy [53.2] (Caricetum acutiformis, Caricetum graci-lis, C. rostratae, C. elatae) zaliczane do zwiàzku Magnoca-ricion. Dalej mogà wyst´powaç zbiorowiska mszysto–turzy-cowe (klasa Scheuchzerio–Caricetea nigrae) lub wilgotne∏àki (Molinio–Arrhenatheretea), na które wkracza zbiorowi-sko krzewiastych wierzb szerokolistnych Salicetum pentan-dro–cenereae. Najdalszà stref´ roÊlinnoÊci zwiàzanà z eu-troficznymi zbiornikami wodnymi stanowià zbiorowiska le-Êne z klas Alnetea glutinosae lub Querco–Fagetea.

Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia

Jeziora – siedliska, cz´sto wyst´pujàce na obszarze ca∏egokraju, w najwi´kszej liczebnoÊci zgrupowane w obr´bie Po-jezierzy: Mazurskiego, Pomorskiego, Wielkopolskiego, ¸´-czyƒsko-W∏odawskiego i innych.

Znaczenie ekologiczne i biologiczne

Siedliska cz´sto spotykane w skali kraju, choç wyst´pujàgatunki czy zespo∏y rzadkie, np. Potametum acutifolii.Siedliska posiadajà istotny walor krajobrazowy. Miejscebytowania specyficznej malakofauny, entomofauny, ichtio-fauny i ornitofauny.

Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy Siedliskowej Aldrowanda pćherzykowata Aldrovanda vesiculosa, kal-dezja dziewićiornikowata Caldesia parnassifolia, wydraLutra lutra, bóbr europejski Castor fiber, norka europejskaMustella lutreola, ˝ó∏w b∏otny Emys orbicularis, kumak ni-zinny Bombina bombina, kumak górski Bombina variega-ta, traszka grzebieniasta Triturus cristatus, traszka karpac-ka Triturus montandoni, piskorz Misgurnus fosilis, koza Co-bitis taenia, ró˝anka europejska Rhodeus sericeus amarus,zalotka wi´ksza Leucorrhinia pectoralis, zatoczek ∏amliwyAnisus vorticulus.

Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy PtasiejBàk Botaurus stellaris, bàczek Ixobrychus minutus, b∏otniakstawowy, Circus aeroginosusmiejsce ˝erowania bielika, Haliaaetus albicilla.

Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko

Stany uprzywilejowane Zbiorniki o statusie mezo–eutroficznym, lub umiarkowanejeutrofii, z niewielkà iloÊcià fitoplanktonu, z du˝à przezro-czystoÊcià wody, charakteryzujàce si´ znacznym wewn´trz-nym zró˝nicowaniem morfologicznym: ∏awicy przybrze˝-nej, rozwinićiem linii brzegowej – licznie wyst´pujà p∏atyroÊlinnoÊci ze zwiàzków Nymphaeion i Potamion.

Inne obserwowane stanyZbiorniki silnie eutroficzne do hypertroficznych, o minimal-nej przezroczystoÊci wody i z siarkowodorem wyst´pujàcym

31501

w strefie przydennej. Wyst´pujà zanikajàce p∏aty makrofi-tów, np. znoszàcego zacienienie i zanieczyszczonà wod´rogatka sztywnego Ceratophyllum demersum .

Tendencje przemian w skali krajui potencjalne zagro˝enia

Szereg siedlisk – jezior eutroficznych z roÊlinnoÊcià repre-zentujàcà zwiàzki Potamion i Nymphaeion zanik∏o zewzgl´du na wzrost ˝yznoÊci. Dop∏yw du˝ych iloÊci pier-wiastków biogennych: azotu i fosforu prowadzi do maso-wych zakwitów fitoplanktonu. Zakwity te zmniejszajà prze-zroczystoÊç wody i elimninujà roÊlinnoÊç zanurzonà.JednoczeÊnie wzrost ˝yznoÊci jezior oligotroficznych [3110]czy oligo–mezotroficznych [3130 i 3140] powoduje wy-kszta∏canie si´ nowych siedlisk w obr´bie 3150–1Istotny wp∏yw na tempo przemian siedliska ma antropo-presja, która przyspiesza proces eutrofizacji.

U˝ytkowanie gospodarcze i potencja∏ produkcyjny

Zbiorowisko o znacznej wartoÊci z gospodarczego punktuwidzenia. U˝ytkowane jako lokalne ujćia wód, jako ob-szary rekreacyjne – kàpieliska, obszary uprawiania spor-tów wodnych, sportów ∏owieckich (w´dkarstwo).W wi´kszoÊci przypadków wykorzystywane do prowadze-nia planowej gospodarki rybackiej (charakteryzujà si´ wy-sokà produkcjà rybackà).

Ochrona

Przypomnienie o wra˝liwych cechach Siedlisko wra˝liwe na silnà sedymentacj´ oraz na przyspie-szonà eutrofizacj´. Wzrost antropopresji w zlewni zbiorni-ka prowadzi do wzmo˝onego dop∏ywu pierwiastków bio-gennych i allochtonicznej materii. Konsekwencjà tego jestwzrost produkcji pierwotnej realizowanej przez fitoplank-ton, spadek przezroczystoÊci wód i stopniowe wypieranieroÊlin naczyniowych oraz glonów z rodziny Characeae. In-tensywna sedymentacja obumierajàcego planktonu skut-kuje powstaniem ˝yznych osadów dennych typu gytii detry-tusowej. Gwa∏townie zachodzàce procesy rozk∏adu materiiprowadzà do wyczerpywania zapasów tlenu rozpuszczone-go w wodzie i gromadzenia si´ w strefie przydennej i osa-dach toksycznego dla roÊlin siarkowodoru. Nadmierna eu-trofizacja i hypertrofizacja prowadzi do zaniku zanurzonejroÊlinnoÊci wodnej. Istotnym zagro˝eniem dla siedliska jest introdukcja dozbiorników du˝ych obsad ryb roÊlino˝ernych obcego po-chodzenia – zw∏aszcza amura bia∏ego Ctenopharyngodonidella. Gatunek ten, obok mechanicznego niszczenia ma-krofitów w procesie pobierania pokarmu, niszczy je po-przez wzmaganie procesu eutrofizacji wód (odchody amu-

ra zawierajà du˝o ∏atwowymywalnych biogenów, co stymu-luje rozwój fitoplanktonu).Równie˝ znaczne wahania poziomu wód mogà prowadziçdo eliminacji makrofitów i niszczenia siedliska.

Zalecane metody ochronyZalecenia ogólne

Zarzàdzanie siedliskiem wymaga dzia∏aƒ na poziomie obszaruwodnego – zlewni bezpoÊredniej i poÊredniej. Na ca∏ym obsza-rze wodnym mieszczàcym siedlisko zaleca si´ jego ochron´,uprzednie oczyszczanie Êcieków zanieczyszczajàcych, ochron´stref brzegowych oraz wyznaczenie stref dzia∏aƒ ochronnych.Ograniczenie eutrofizacji i gromadzenia si´ osadów.Zarzàdzanie poziomem wody jest kluczowe dla ogranicze-nia zamulania oraz rozwoju helofitów (roÊlin bagiennychcz´Êciowo zanurzonych w wodzie).

Zalecenia szczegó∏oweRozciàgnićie zasad ochrony na roÊlinnoÊç leÊnà i drze-wiastà, w szczególnoÊci wskazane jest zapobie˝enie ca∏ko-witym wyr´bom drzewostanu ze stref przyleg∏ych do zbior-ników. Wyr´by starodrzewia prowadzà do pog∏´bieniaprocesów eutrofizacji jezior. Jest to stosunkowo nowa for-ma ograniczenia antropopresji i umo˝liwia objćie ochro-nà ca∏oÊciowà wzajemnie wspó∏zale˝ne siedliska.Zakaz introdukcji zagra˝ajàcych siedlisku ryb roÊlino˝er-nych do jezior.W jeziorach u˝ytkowanych rybacko nale˝y zakazaç inten-syfikacji gospodarowania w sposób nienaturalny, tzn. pro-wadzenia hodowli sadzowej, dokarmiania ryb.Nale˝y doprowadziç do likwidacji nielegalnej zabudowydomkami rekreacyjnymi i innymi budowlami na linii brze-gowej jezior w pasie ochronnym o szerokoÊci 100 m.W zlewniach jezior nale˝y zakazaç budowy wielkoprzemy-s∏owych ferm i tuczarni drobiu i trzody chlewnej, którym to-warzyszy wylewanie na pola gnojowicy; w konsekwencjinast´puje po krótkim okresie zatrucie wszystkich pozio-mów wód gruntowych, w∏àcznie z wodami g∏´binowymi. Konieczna jest likwidacja dzikich wysypisk Êmieci i wylewisknieczystoÊci w zlewniach jezior oraz przeniesienie pozazlewnie jezior budowy wysypisk Êmieci komunalnych,a przede wszystkim przemys∏owychW przypadku ewentualnego u˝ytkowania rybackiego, spor-towego, turystycznego itp. jezior obj´tych ochronà (n.p.w parkach narodowych i rezerwatach), konieczne jestszczegó∏owe uzgodnienie zasad u˝ytkowania z zarzàdcà. W przypadku ochrony jeziora w formie rezerwatu przyrodylub u˝ytku ekologicznego, jako bardzo korzystne dla siedli-ska, po˝àdane jest w∏àczenie do obszaru chronionego strefprzylegajàcych do linii brzegowej oraz niezb´dnego frag-mentu najbli˝szej zlewni o szerokoÊci od 30 do 200 m. W razie koniecznoÊci mo˝liwe sà zabiegi aktywnej ochronywycinania helofitów oraz cz´Êci hydrofitów, jeÊli roÊliny temajà zbyt inwazyjny charakter.

65


oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne

ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion

31501

66

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków


Inwentaryzacje, doÊwiadczenia,kierunki badaƒ

Badania nad zale˝noÊciami mi´dzy makrofitami, jakoÊciàwód i Êrodowiskiem fizycznym. Ocena produkcji/produktywnoÊci makrofitów oraz równo-wagi pomi´dzy zbiorowiskami i gatunkami; ich rola w prze-mianach troficznych oraz w zarastaniu obszarów wodnych.Zale˝noÊci mi´dzy makrofitami a rybami: badania, anali-zujàce funkcje ∏àk podwodnych w zarybianiu szczupako-watymi i karpiowatymi.Szczegó∏owa analiza hydrologiczna i sedymentacyjnaw celu okreÊlenia metod konserwacji siedliska: czy nale˝yprzeprowadzaç oczyszczanie (lub usuwanie osadów).Poprawiç stan wiedzy o dok∏adnym rozmieszczeniu ró˝nychzbiorowisk, wchodzàcych w sk∏ad siedliska, co pozwoli∏obyzw∏aszcza oceniç ich wzgl´dnà rzadkoÊç w innych regionach.

Monitoring naukowy

Celowe wydaje si´ rozwini´cie monitoringowych badaƒhydrobiologicznych wybranych jezior (siedlisk), które po-

winny byç wykorzystywane do oceny stanu i prognozzmian w zakresie ingerencji antropogenicznej i zmiannaturalnych w Êrodowisku wodnym, opracowania zaso-bów przyrodniczych, poznania ró˝norodnoÊci i zmienno-Êci strukturalnej biocenoz i zwiàzków pomi´dzy organi-zmami a Êrodowiskiem abiotycznym. Monitorowaç nale-˝y w∏aÊciwoÊci fizyczno–chemiczne wód (koncentracjabiogenów, wapnia, sodu, potasu, przezroczystoÊç – 1 razw roku w czasie stagnacji letniej), wyst´powanie i struk-tur´ makrofitów wodnych (zdj´cia i transekty na po-wierzchniach kontrolnych – 1 raz w roku w sezonie we-getacyjnym), struktur´ i biomas´ fitoplanktonu, zoo-planktonu, makrozoobentosu (na reprezentatywnychstanowiskach – 1 raz w roku w czasie stagnacji letniej).Pozwoli to na rozpoznanie pod∏o˝a ew. zmian, czy sàwynikiem chwilowej naturalnej dynamiki, czy regulowa-ne sà przez czynniki antropogeniczne – zanieczyszczeniawód, podpi´trzenia lub obni˝enia poziomu wody, czy ra-czej wynikajà z niezale˝nych od cz∏owieka fluktuacji kli-matyczno–pogodowych.

Piotr Klimaszyk

31501

Starorzecza i drobne zbiorniki wodnekod Physis: 22.13 X (22.41, 22.42, 22.43)

Cechy diagnostyczne

Cechy obszaru

Sta∏e zbiorniki wodne o powierzchni od kilkuset metrówkwadratowych do kilku hektarów i niewielkiej g∏´bokoÊcimaksymalnej (nie przekraczajàcej zazwyczaj 3 m). W ichobr´bie najcz´Êciej nie wyró˝nia si´ stref charakterystycz-nych dla jezior: pelagialu i profundalu. Niewielka g∏´bo-koÊç, a co za tym idzie – obj´toÊç wody skutkuje tym, ˝ezbiorniki te szybciej reagujà na zmiany temperatury oto-czenia – w skrajnych przypadkach wyst´pujà zauwa˝alnedobowe wahania temperatury ich wód. W okresie letnimnagrzewajà si´ silniej od du˝ych jezior i zazwyczaj nie sàstratyfikowane. W przypadku zbiorników g∏´bszych mo˝ewykszta∏caç si´ warstwa skoku termicznego – niepe∏nastratyfikacja. Stan wód w drobnych zbiornikach i starorze-czach mo˝e ulegaç w ciàgu roku i w wieloleciach znacz-nym wahaniom, sà one bowiem bardzo wra˝liwe na zmia-ny stosunków wodnych otaczajàcych je terenów. Ruch wódw obr´bie misy zbiornika (falowania i pràdy) zwykle ogra-niczony – ze wzgl´du na niewielkà powierzchni´.

Struktura i fizjonomia zbiorowisk Wyst´powanie roÊlinnoÊci (zró˝nicowanie taksonomiczne,

uk∏ady strefowe itp.) w starorzeczach i drobnych zbiorni-kach wodnych uzale˝nione jest w g∏ównej mierze od mor-fologii misy zbiornika. RoÊlinnoÊç zbiorników g∏´bokich (do

4 m) i o stoku ∏awicy przybrze˝nej opadajàcym stromo na-wiàzuje do uk∏adów zonacyjnych w du˝ych jeziorach eutro-ficznych. Wyst´pujà tu bowiem mniej lub bardziej wyraêniewydzielone przestrzennie pasy: roÊlinnoÊci zanurzonej (Po-tamion), roÊlin o liÊciach p∏ywajàcych (Nymphaeion) i roÊlintworzàcych szuwar. W zbiornikach doÊç g∏´bokich, leczo urozmaiconej konfiguracji dna oraz w zbiornikach p∏yt-kich hydromakrofity tworzà mozaik´, w której trudno dopa-trzyç si´ regularnych uk∏adów. Zazwyczaj w g∏´bszych miej-scach wyst´pujà roÊliny zanurzone ze zwiàzku Potamion –zespó∏ rdestnicy po∏yskujàcej Potametum lucentis z gatunka-mi charakterystycznymi: rdestnicà po∏yskujàcà, rdestnicàk´dzierzawà Potamogeton crispus i rdestnicà drobnà P. pu-sillus oraz zespo∏y rogatka sztywnego (Ceratophylletum de-mersii), rdestnicy st´pionej (Potametum obtusifolii), przesià-kry okó∏kowej (Hydrilletum verticillatae). Fitocenozy tych ze-spo∏ów odgrywajà istotnà rol´ w wyp∏ycaniu i zarastaniuzbiorników. W sukcesji roÊlinnej wypierane sà przez fitoce-nozy nale˝àce do zwiàzku Nymphaeion, g∏ównie z zespo∏ugrà˝ela ˝ó∏tego i grzybieni bia∏ych (Nuphareto–Nympha-eetum albae) lub osok´ aloesowatà Stratiotes aloides nale-˝àcà do zespo∏u ˝abiÊcieku p∏ywajàcego (Hydrocharitetummorsus–ranae).W miejscach p∏ytszych dominujà roÊliny o liÊciach p∏ywajà-cych nale˝àce do zwiàzku Nymphaeion. Wyst´puje tu 7 ze-spo∏ów nale˝àcych do tego syntaksonu (jedynie zespó∏ grà-˝ela drobnego Nupharetum pumili optimum wyst´powaniama w du˝ych jeziorach). Cz´sto fitocenozy roÊlin o liÊciachp∏ywajàcych dominujà na ca∏ej powierzchni niewielkichi p∏ytkich zbiorników. Najcz´Êciej spotykany jest zespó∏ grà-˝ela ˝ó∏tego i grzybieni bia∏ych (Nupharo–Nymphaetum al-bae) z gatunkami charakterystycznymi: grà˝elem ˝ó∏tym Nu-phar luteaum i grzybieniem bia∏ym Nymphaea alba. W suk-

67


oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków



Starorzecze

31502

cesji roÊlinnej wypierajà zespo∏y innych makrofitów o liÊciachp∏ywajàcych, same zaÊ ulegajà fitocenozom równie popular-nego w drobnych zbiornikach zespo∏u ˝abiÊcieku p∏ywajàce-go (Hydrocharitetum morsus–ranae). Gatunkiem charaktery-stycznym zespo∏u Hydrocharitetum morsus–ranae jest osokaaloesowata Stratiotes aloides (majàca najwi´kszy udzia∏w tworzeniu fitocenoz). Fitocenozy tego zespo∏u tworzà roz-leg∏e p∏aty g∏ównie w zbiornikach bardzo p∏ytkich, o wodziesilnie nagrzewajàcej si´, os∏oni´tej od wiatru i falowania.Wraz z gatunkami charakterystycznymi zespó∏ ten tworzà ro-gatek sztywny (Ceratophyllum demersum), rdestnica p∏ywa-jàca Potamogeton natans, p∏ywacz Utricularia vulgaris, mo-czarka kanadyjska Elodea canadiensis i grà˝el ˝ó∏ty Nupharluteum. Podobnie jak wczeÊniej omawiany zespó∏ odgrywa-jà istotnà rol´ w làdowaceniu zbiorników, sà ostatnim sta-dium rozwojowym roÊlinnoÊci wodnej. DoÊç rzadkim zespo-∏em i charakterystycznym dla starorzeczy jest zespó∏ orzechawodnego – Trapetum natantis. Stanowiska tego zespo∏u towyp∏ycone starorzecza górnej Wis∏y i Odry oraz Sanu w Ko-tlinie Sandomierskiej. Oprócz gatunku charakterystycznegokotewki orzecha wodnego zespó∏ ten tworzà: rogatek sztyw-ny Ceratophyllum demersum, grà˝el ˝ó∏ty Nuphar lutea,rdestnica p∏ywajàca Potamogeton natans, gatunki nieuko-rzenione p∏ywajàce po powierzchni wody, z rodzaju Lemna,oraz salwinia p∏ywajàca Salvinia natans.Starorzecza i drobne zbiorniki wodne sà optymalnym sie-dliskiem rozwoju roÊlinnoÊci pleustonowej z klasy Lemne-tea. Fitocenozy zespo∏ów: rz´sy garbatej Lemnetum gib-bae, spirodelli wielokorzeniowej Spirodeletum polyrhizae,wg∏´bki wodnej Riccietum fluitantis czy rz´sy drobnej i sal-winii p∏ywajàcej (Lemno minoris–Salvinietum natantis),w niewielkich i os∏oni´tych od wiatru zbiornikach tworzà naca∏ej powierzchni zwarty ∏an (w okresie wegetacyjnym), od-cinajàc dost´p Êwiat∏a w g∏àb wody. W zbiornikach wi´k-szych fitocenozy pleustonowe zajmujà zaciszne zatoki i brzegi os∏oni´te od wiatru.

Reprezentatywne gatunkiRdestnica trawiasta Potamogeton gramineus,rdestnica lÊniàca Potamogeton nitens, rdestnicagrzebieniasta Potamogeton pectinatus, rdestnicanitkowata Potamogeton filiformis, zam´tnica b∏ot-na Zannichellia palustris, rdestnica ostrolistna Po-tamogeton acutifolius, w∏osienicznik krà˝kolistnyBatrachium circinatum, moczarka kanadyjska Elo-dea canadensis, rogatek sztywny Ceratophyllumdemersum, wyw∏ócznik k∏osowy Myriophyllum spi-catum, rdestnica ÊcieÊniona Potamogeton com-pressus, rdestnica po∏yskujàca Potamogeton lucens, rdestnica przeszyta Potamogeton perfolia-tus, prz´stka podwodna Hippuris vulgaris fo. sub-mersa.

Rdestnica p∏ywajàca Potamogeton natans, wy-w∏ócznik okó∏kowy Myriophyllum verticillatum, grà-

˝el ˝ó∏ty Nuphar lutea, grzybienie bia∏e Nymphaeaalba, grà˝el ma∏y Nuphar pumilum, grzybieniepó∏nocne Nymphaea candida, grzybieƒczyk wodnyLimnanthemum nymphoides, orzech wodny Trapanatans, rdest ziemnowodny Polygonum amphi-bium, rdestnica st´piona Potamogeton obtusifolius,˝abiÊciek p∏ywajàcy Hydrocharis morsus–ranae,osoka aloesowata Stratiotes aloides.

Rz´sa garbata Lemna gibba, spirodela wielokorze-niowa Spirodela polyrhiza, rz´sa trójrowkowa Lem-na trisulca, wg∏´bka wodna Riccia fluitans, wg∏´bikp∏ywajàcy Ricciocarpus natans, rz´sa drobna Lem-na minor, salwinia p∏ywajàca Salvinia natans

Uwaga: W zale˝noÊci od zespo∏u roÊlinnego, ka˝dy z wy-mienionych gatunków mo˝e byç charakterystycznym i jed-noczesnie dominantem

Odmiany Brak.

Mo˝liwe pomy∏ki Niektóre starorzecza i drobne zbiorniki wodne (3150–2) na-wiàzujà do jezior eutroficznych (3150–1), jednak dominujàtu dobrze rozwini´te (na znacznych powierzchniach) p∏atyroÊlinnoÊci o liÊciach p∏ywajàcych oraz roÊlinnoÊci nieuko-rzenionej p∏ywajàcej po powierzchni wody (pleustonowej)

Identyfikatory fitosocjologiczne

Zwiàzek PotamionZespo∏y:Potametum graminei zespó∏ rdestnicy trawiastej Potametum nitentis zespó∏ rdestnicy lÊniàcejPotametum pectinati zespó∏ rdestnicy grzebieniastejPotametum filiformis zespó∏ rdestnicy nitkowatejParvopotamo–Zannichellietum zespól jezierzyi zam´tnicy b∏otnejPotametum acutifolii zespó∏ rdestnicy ostrolistnejRanunculetum circinati zespó∏ w∏osienicznikakrà˝kolistnegoElodeetum canadensis zespó∏ moczarki kanadyjskiejCeratophylletum demersi zespó∏ rogatka sztywnegoMyriophylletum spicati zespó∏ wyw∏ócznika k∏osowegoPotametum compressi zespó∏ rdestnicy ÊciÊnionejPotametum lucentis zespó∏ rdestnicy po∏yskujàcejPotametum perfoliati zespó∏ rdestnicy przeszytejHippuridetum submersae zespó∏ prz´stki podwodnej

Zwiàzek NymphaeionZespo∏y:Potametum natantis zespó∏ rdestnicy p∏ywajàcejMyriophylletum verticillati zespó∏ wyw∏ócznikaokó∏kowego

68

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków


31502

69


oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

Nupharo–Nymphaeetum albae zespó∏ grà˝ela˝ó∏tego i grzybieni bia∏ychNupharetum pumili zespó∏ grà˝ela drobnegoNymphaeetum candidae zespó∏ grzybieƒczykawodnegoNymphoidetum peltatae zespó∏ grzybieƒczykawodnegoTrapetum natantis zespó∏ kotewki orzecha wodnegoPolygonetum natantis zespó∏ formy p∏ywajàcejrdestu ziemnowodnegoPotametum obtusifolii zespó∏ rdestnicy st´pionejHydrilletum verticillatae zespó∏ przesiàkry okó∏kowejHydrocharitetum morsus–ranae zespó∏ ˝abi-Êcieku p∏ywajàcego

Zwiàzek Lemnion gibbae Zespo∏y:

Lemnetum gibbae zespó∏ rz´sy garbatejSpirodeletum polyrhizae zespó∏ spirodelliwielokorzeniowej

Zwiàzek Ricciofluitantis Lemnion trisulce Zespo∏y:

Lemnetum trisulcae zespó∏ rz´sy trójrowkowejRicciocarpetum natantis zespó∏ wg∏´bikap∏ywajàcegoRiccietum fluitantis zespó∏ wg∏´bki wodnej

Zwiàzek Lemno minoris–Salvinion natantis Zespó∏ Lemno minoris – Salvinietum natantiszespó∏ rz´sy drobnej i salwinii p∏ywajàcej

Dynamika roÊlinnoÊci

Spontaniczna Spontaniczna dynamika roÊlinnoÊci niewielka lub umiarko-wana, zwiàzana g∏ównie z naturalnà i powolnà ewolucjàdrobnych zbiorników i starorzeczy polegajàcà na stopnio-wym wzroÊcie trofii, odk∏adaniu osadów dennych i stopnio-wym wyp∏ycaniu misy. Zale˝na g∏ównie od lokalnych wa-runków hydrologicznych, utrzymywanie niskiej ˝yznoÊcistarorzeczy zale˝y od ciàg∏ego kontaktu z rzekà.Skutkuje stopniowym i powolnym wypieraniem gatunkówpreferujàcych siedliska ubogie i pod∏o˝a mineralne, np.rdestnic lÊniàcej i nitkowatej, przez gatunki wymagajàceorganicznego pod∏o˝a i znacznej iloÊci pierwiastków bio-gennych w toni wodnej. Powiàzana z dzia∏alnoÊcià cz∏owiekaSilna antropopresja prowadzi do gwa∏townych zmianw strukturze roÊlinnoÊci: wypieranie gatunków preferu-jàcych wody czyste, masowe pojawy gatunków znoszà-cych zanieczyszczenie wód, np. rogatka sztywnego.Zmiany uk∏adów hydrologicznych (spadek poziomuwód) powodujà gwa∏towne wyp∏ycanie i wkraczanieroÊlinnoÊci typowej dla szuwaru lub zbiorowisk wierzbyszerokolistnej.

Siedliska przyrodnicze zale˝ne lubprzylegajàce

Stref´ stykowà ∏àczàcà ekosystemy drobnych zbiorni-ków z ekosystemem làdowym porastajà szuwary, naj-cz´Êciej fitocenozy z klasy Phragmitetea [53.1] – zbio-rowiska z tatarakiem (Acoretum calami), trzcinà(Phragmitetum), pa∏kà szerokolistnà (Typhetum angu-stifoliae), mannà mielec (Glycerietum maximae). Naobszarach po∏o˝onych w g∏àb làdu charakter roÊlin-noÊci uzale˝niony jest od lokalnych warunków hydro-logicznych, np. wokó∏ starorzeczy le˝àcych w doli-nach rzecznych rozwijajà si´ zbiorowiska wierzb krze-wiastych lub fragmenty lasów ∏´gowych (Salicetum al-bo–fragilis).

Rozmieszczenie geograficzne i mapa rozmieszczenia

Drobne zbiorniki wodne wyst´pujà w du˝ej liczbie na obszarzeca∏ego kraju. Starorzecza spotykamy w dolinach rzecznychwszystkich rzek, wi´ksze skupiska wyst´pujà w Êrodkowymi dolnym biegu: Wis∏y, Odry, Warty, Sanu, Bugu.

Znaczenie ekologiczne i biologiczne

Siedliska cz´sto wyst´pujàce w skali kraju, wiele z nich tojedyne stanowiska roÊlin rzadkich w skali kraju, np. ko-tewka orzech wodny Trapa natans, salwinia p∏ywajàca Sa-lvinia natans. Siedliska bytowania, rozwoju czy ˝erowaniaunikalnej entomofauny, malakofauny, ichtiofauny czy or-nitofauny. Drobne zbiorniki wodne – zw∏aszcza w krajo-brazie rolniczym, zwi´kszajà bioró˝norodnoÊç otoczenia.Istotnye znaczenie drobnych zbiorników i starorzeczyjako tzw. pu∏apek ekologicznych dla zanieczyszczeƒmigrujàcych w obr´bie krajobrazu (tu zachodzi sedy-mentacja, depozycja i unieruchamianie). Drobnezbiorniki i starorzecza zwi´kszajà te˝ tzw. drobnà re-tencj´ wodnà krajobrazu.


31502

70

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków


Starorzecza stanowià tak˝e miejsca rozrodu wielu gatunkówryb wyst´pujàcych w rzekach – np. szczupaka Esox lucius.

Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy Siedliskowej Aldrowanda pćherzykowata Aldrovanda vesiculosa,kaldezja dziewićiornikowata Caldesia parnassifolia,wydra Lutra lutra, bóbr europejski Castor fiber, norkaeuropejska Mustella lutreola, ˝ó∏w b∏otny Emys orbicula-ris, kumak nizinny Bombina bombina, kumak górskiBombina variegata, traszka grzebieniasta Ttriturus cri-status, traszka karpacka Triturus montandoni, piskorzMisgurnus fosilis, koza Cobitis taenia, ró˝anka europej-ska Rhodeus sericeus amarus, zalotka wi´ksza Leucorr-hinia pectoralis, zatoczek ∏amliwy Anisus vorticulus.

Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy PtasiejRybitwa czarna Chlidonias niger, rybitwa bia∏owàsa Chlidoniashybridus, w szuwarach ponadto: bàk Botaurus stellaris, bàczekIxobrychus minutus, b∏otniak stawowy Circus aeroginosus.

Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko

Stany uprzywilejowane Zbiorniki o statusie umiarkowanej eutrofii, z niewielkà ilo-Êcià fitoplanktonu, z du˝à przezroczystoÊcià wody, charak-teryzujàce si´ licznie wyst´pujàcymi p∏atami roÊlinnoÊci zezwiàzków Nymphaeion i Potamion.

Inne obserwowane stany Zbiorniki silnie zanieczyszczone hypertroficzne o minimal-nej przezroczystoÊci wody i z siarkowodorem wyst´pujàcymw strefie przydennej. Zanikajàce – làdowiejàce zbiorniki na skutek obni˝eniapowierzchni zwierciad∏a wód gruntowych lub brakuokresowego zalewania.

Tendencje do przemian w skalikraju i potencjalne zagro˝enia

Podobnie jak w przypadku jezior eutroficznych, siedliska zanikajàcewskutek przyspieszonej eutrofizacji antropogennej. Eutrofizacja pro-wadzi do wzrostu produkcji pierwotnej, odk∏adania si´ osadówi szybkiego làdowienia drobnych zbiorników. Cz´sto niszczone me-chanicznie – zasypywane (zw∏aszcza zbiorniki Êródpolne).Zamulanie, wyp∏ycanie i zanik starorzeczy zwiàzany jestg∏ównie z odcinaniem ich od kontaktu z rzekà i brakiemokresowych zalewaƒ.

U˝ytkowanie gospodarcze i potencja∏ produkcyjny

Siedlisko o niewielkiej wartoÊci z gospodarczego punktuwidzenia. U˝ytkowane jako lokalne ujćia wód rolniczych,

rzadko jako obszary rekreacyjne – kàpieliska, obszaryuprawiania sportów wodnych. W niektórych przypadkach wykorzystane do prowadzeniaplanowej gospodarki rybackiej, cz´sto dzier˝awione przezPolski Zwiàzek W´dkarski i przeznaczane do sportowegopo∏owu ryb.

Ochrona

Przypomnienie o wra˝liwych cechach siedliska Siedlisko wra˝liwe na silnà sedymentacj´ oraz na przyspie-szonà eutrofizacj´. Wzrost antropopresji w zlewni zbiornikaprowadzi do wzmo˝onego dop∏ywu pierwiastków biogen-nych i allochtonicznej materii. Konsekwencjà tego jest wzrostprodukcji pierwotnej realizowanej przez fitoplankton, spadekprzezroczystoÊci wód i stopniowe wypieranie makrofitów. In-tensywna sedymentacja obumierajàcego planktonu skutkujepowstaniem ˝yznych osadów dennych typu gytii detrytusowej.Gwa∏townie zachodzàce procesy rozk∏adu materii prowadzàdo wyczerpywania zapasów tlenu rozpuszczonego w wodziei gromadzenia si´ w strefie przydennej i osadach toksyczne-go dla roÊlin siarkowodoru. Istotnym czynnikiem warunkujà-cym funkcjonowanie starorzeczy jest ich okresowy kontaktz wodami rzecznymi, podczas których nast´puje przemywa-nie i wyp∏ukiwanie osadów i „odm∏adzanie” zbiornika.Nadmierna eutrofizacja i hypertrofizacja prowadzi do za-niku zanurzonej roÊlinnoÊci wodnej.Istotnym zagro˝eniem dla siedliska jest introdukcja dozbiorników du˝ych obsad ryb roÊlino˝ernych obcego po-chodzenia – zw∏aszcza amura bia∏ego Ctenopharyngo-don idella. Gatunek ten, obok mechanicznego niszcze-nia makrofitów w procesie od˝ywiania, niszczy je po-przez wzmaganie procesu eutrofizacji wód. Racjonalnagospodarka rybacka prowadzi do eliminacji nymphe-idów i elodeidów (utrudniajà przeprowadzanie zabiegówrybacki, wić sà usuwane).Ze wzgl´du na niewielkà g∏´bokoÊç i obj´toÊç zbiorników,nawet nieznaczne i krótkotrwa∏e wahania poziomu wódgruntowych powodujà spadek poziomu wód w zbiornikui degradacj´ siedliska.

Zalecane metody ochronyZalecenia ogólneZarzàdzanie siedliskiem wymaga globalnego zarzàdzaniana poziomie obszaru wodnego – zlewni bezpoÊrednieji poÊredniej. Na ca∏ym obszarze wodnym mieszczàcymsiedlisko zaleca si´ jego ochron´, uprzednie oczyszczanieÊcieków zanieczyszczajàcych, ochron´ stref brzegowychoraz wyznaczenie stref dzia∏aƒ ochronnych. Ograniczenieeutrofizacji i gromadzenia si´ osadów.Zarzàdzanie poziomem wody jest kluczowe dla ogranicze-nia zamulania oraz rozwoju helofitów.W przypadku starorzeczy – pozostawianie w obszarze mi´-dzywa∏owym.

31502

71


oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków



Zalecenia szczegó∏oweRozciàgnićie zasad ochrony na roÊlinnoÊç leÊnà i drze-wiastà, w szczególnoÊci zapobie˝enie ca∏kowitym wyr´bomdrzewostanu ze strefy chronionej. Jest to stosunkowo nowaforma ograniczenia antropopresji i umo˝liwia objćieochronà ca∏oÊciowà wzajemnie wspó∏zale˝ne ekosystemy.Zakazaç introdukcji ryb roÊlino˝ernych do starorzeczyi drobnych zbiorników.W zbiornikach u˝ytkowanych rybacko zakazaç intensyfika-cji gospodarowania w sposób nienaturalny, tzn. prowadze-nia hodowli sadzowej, dokarmiania ryb.Nie prowadziç gospodarki rybackiej w zbiornikach o szczególniesilnie rozwini´tych p∏atach (zajmujàcych wi´kszoÊç powierzchnizbiornika) roÊlin o liÊciach p∏ywajàcych lub zanurzonych.Konsekwentnie egzekwujàc aktualne przepisy prawne i za-rzàdzenia, nale˝y doprowadziç do likwidacji nielegalnejzabudowy domkami rekreacyjnymi i innymi budowlami nalinii brzegowej zbiorników. Zarzàdzenie Ministra Admini-stracji Terenowej i Ochrony Ârodowiska przewiduje istnie-nie pasa ochronnego o szerokoÊci 100 m.W zlewniach zbiorników i w obr´bie dolin rzecznych na-le˝y zakazaç budowy wielkoprzemys∏owych ferm i tu-czarni drobiu i trzody chlewnej, której towarzyszy wyle-wanie na pola gnojowicy i w konsekwencji po krótkimokresie nast´puje zatrucie wszystkich poziomów wódgruntowych, w∏àcznie z wodami g∏´binowymi. W miar´ mo˝liwoÊci nie zaw´˝aç stref mi´dzywala, by po-zostawiç ∏àcznoÊç starorzeczy z macierzystymi ciekami.W przypadku ewentualnego u˝ytkowania rybackiego, spor-towego, turystycznego itp. jezior obj´tych ochronà (n.p.w parkach narodowych i rezerwatach), konieczne jest szcze-gó∏owe uzgodnienie zasad u˝ytkowania z zarzàdcàPrzyznanie starorzeczom statusu rezerwatu przyrody lubu˝ytku ekologicznego w miar´ mo˝liwoÊci powinno pocià-gaç za sobà w∏àczenie do obszaru chronionego stref przy-legajàcych do linii brzegowej oraz niezb´dnego fragmen-tu najbli˝szej zlewni o szerokoÊci od 30 do 200 m. Wycinanie szuwaru oraz cz´Êci hydrofitów, jeÊli majà zbytinwazyjny charakter.Mo˝liwa reintrodukcja szczególnie cennych lub zagro˝onych w ska-li kraju gatunków, np. kotewki orzecha wodnego Trapa natans.

Inwentaryzacje, doÊwiadczenia,kierunki badaƒ

Badania nad zale˝noÊciami mi´dzy makrofitami, jakoÊciàwód i Êrodowiskiem fizycznym.

Ocena produkcji/produktywnoÊci makrofitów oraz równo-wagi pomi´dzy zbiorowiskami i gatunkami; ich rolaw przemianach troficznych oraz w zarastaniu obszarówwodnych.Szczegó∏owa analiza hydrologiczna i sedymentacyjnaw celu okreÊlenia metod konserwacji siedliska: czy nale˝yprzeprowadzaç oczyszczanie (lub usuwanie osadów)?

Poprawiç stan wiedzy o dok∏adnym rozmieszczeniu ró˝nychzbiorowisk, wchodzàcych w sk∏ad siedliska, co pozwoli∏obyzw∏aszcza oceniç ich wzgl´dnà rzadkoÊç w innych regionach.

Monitoring naukowy

Celowe wydaje si´ rozwinićie monitoringowych badaƒ hy-drobiologicznych wybranych jezior (siedlisk), które winnybyç wykorzystywane, do oceny stanu i prognoz zmian w za-kresie ingerencji antropogenicznej i zmian naturalnychw Êrodowisku wodnym, opracowania zasobów przyrodni-czych, poznania ró˝norodnoÊci i zmiennoÊci strukturalnejbiocenoz i zwiàzków pomi´dzy organizmami a Êrodowi-skiem abiotycznym. Monitorowaç nale˝y, poziom wódw zbiorniku oraz poziom wód gruntowych najbli˝szego oto-czenia (mo˝liwie cz´sto), w∏aÊciwoÊci fizyczno–chemicznewód, wyst´powanie i struktur´ makrofitów wodnych (zdjćiai transekty na powierzchniach kontrolnych), struktur´ i bio-mas´ fitoplanktonu, zooplanktonu, makrozoobentosu (nareprezentatywnych stanowiskach). Pozwoli to na rozpozna-nie pod∏o˝a ew. zmian, czy sà wynikiem chwilowej natural-nej dynamiki; czy regulowane sà przez czynniki antropoge-niczne – zanieczyszczenia wód, podpi´trzenia lub obni˝eniapoziomu wody, czy raczej wynikajà z niezale˝nych od cz∏o-wieka fluktuacji klimatyczno–pogodowych.

Piotr Klimaszyk

31502

starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki 3150 wodne ... · eutroficzne zbiorniki wodne ze...

Documents