Iris Van Bael

Master in de Oost-Europese talen en culturen

Major Russisch en Tsjechisch

Stereotypen over de Nieuwe Russen en de

Russische maffia in Russische moppen.

Scriptie voor de masterproef

Promotor: Prof. Dr. Oleksiy Yudin

Juli 2008

―Humor is laughing at what you haven't got when you ought to have it.‖

LANGSTON HUGHES

―A caricature is putting the face of a joke on the body of a truth.‖

JOSEPH CONRAD

VOORWOORD

Het fenomeen van de Nieuwe Russen spreekt mij al lange tijd aan. Deze Nieuwe Russen

vormen een intrigerende sociale groep die al jaren op een zeer stereotiepe manier wordt

afgebeeld. Mijn interesse voor dit fenomeen was een belangrijke inspiratiebron bij het kiezen

van mijn scriptieonderwerp. Het bestuderen van de stereotypen omtrent de Nieuwe Russen in

de Russische mopjes was een zeer leerrijke ervaring.

Graag zou ik enkele mensen bedanken die geholpen hebben bij het tot stand komen

van deze scriptie. In de eerste plaats wil ik natuurlijk mijn promotor Prof. Dr. Oleksiy Yudin

bedanken voor zijn advies en begeleiding. Verder wil ik ook nog mijn ouders, familie en

vrienden bedanken voor hun steun en hulp. In het bijzonder zou ik graag mijn moeder Edith

Debroux bedanken voor de hulp bij het verspreiden van de enquêtes, het nalezen van de tekst

en haar onvoorwaardelijke steun tijdens mijn studie. Ygor Van Kan wil ik bedanken voor zijn

hulp bij het verwerken van de enquêtes. Ook nog een dankwoordje aan mijn broer Kevin Van

Bael en aan Sofie Vanwelsenaers voor het nalezen en corrigeren van deze scriptie. Als laatste

bedank ik ook iedereen die bereid was een enquête in te vullen en op die manier een grote

bijdrage geleverd heeft aan deze scriptie.

1

INHOUDSOPGAVE

INLEIDING ............................................................................................................................... 3

1 De Nieuwe Russen ............................................................................................................. 5

1.1 Historische aanloop naar het ontstaan van een nieuwe sociale klasse ............................. 5

1.2 De Nieuwe Russen: een sociaal fenomeen ....................................................................... 9

1.3 De Russische maffia ....................................................................................................... 10

2 Stereotypen ....................................................................................................................... 14

2.1 Algemeen ....................................................................................................................... 14

2.2 Stereotypen over de Nieuwe Rus ................................................................................... 15

3 Humor en moppen ............................................................................................................ 18

3.1 Humor ............................................................................................................................. 18

3.2 Moppen ........................................................................................................................... 19

3.3 Humor en moppen in de Sovjet-Unie en in Rusland ...................................................... 20

3.3.1 Inleiding .................................................................................................................. 20

3.3.2 Humor ten tijde van de Sovjet-Unie ........................................................................ 21

3.3.3 Humor in de overgangsperiode ............................................................................... 21

3.3.4 Humor in de postsovjet periode .............................................................................. 22

3.3.4 Moppen over Nieuwe Russen ................................................................................. 23

4 Corpusanalyse: stereotypen over de Nieuwe Russen in Russische moppen ................... 26

4.1 Inleiding ......................................................................................................................... 26

4.2 Subject ............................................................................................................................ 28

4.3 Benamingen en aansprekingen ....................................................................................... 29

4.4 Kenmerken van de Nieuwe Rus ..................................................................................... 30

4.4.1 Karaktertrekken ....................................................................................................... 30

4.4.2 Eigenschappen ......................................................................................................... 31

4.4.3 Fysieke karakteristieken en uiterlijk ....................................................................... 32

4.4.4 Attributen ................................................................................................................ 33

4.5 Handelingen ................................................................................................................... 34

4.5.1 Agens ....................................................................................................................... 35

4.5.2 Patiens ..................................................................................................................... 36

4.6 Andere personages ......................................................................................................... 36

4.7 Plaats .............................................................................................................................. 37

4.8 Tijd ................................................................................................................................. 39

4.9 Vergelijking met moppen over de Russische maffia en criminelen ............................... 39

5 Stereotypen over de Nieuwe Russen in het Russische denkbeeld ................................... 41

5.1 Inleiding ......................................................................................................................... 41

5.2 Tegenstrijdigheden in de verschillende visies over de Nieuwe Russen ......................... 42

5.2.1 De typische Nieuwe Rus ......................................................................................... 43

5.2.2 De echte Nieuwe Rus .............................................................................................. 43

5.3 Analyse van de enquêtes aan de hand van een vergelijking met de corpusanalyse ....... 44

5.3.1 Gelijkenissen: Stereotypen die in de enquêtes en in het corpus voorkomen .......... 44

5.3.2 Verschillen: Stereotypen die niet in het corpus voorkomen ................................... 45

5.4 Verschillen en gelijkenissen tussen typische en echte Nieuwe Russen in de enquêtes . 45

5.5 Gelijkenissen en verschillen tussen typische Nieuwe Russen en typische criminelen .. 47

5.6 Verschillen en gelijkenissen tussen echte Nieuwe Russen en echte criminelen ............ 47

CONCLUSIE ........................................................................................................................... 48

2

BIBLIOGRAFIE ...................................................................................................................... 51

BIJLAGEN ............................................................................................................................... 55

A Moppen over Nieuwe Russen ........................................................................................... 55

B Moppen over maffia en criminelen .................................................................................. 78

C Enquêtes ............................................................................................................................ 79

3

INLEIDING

Na de val van de Sovjet-Unie, leidden de economische veranderingen er toe dat een groep

Russen ten tonele kwam die snel rijkdom kon vergaren. Deze mensen hadden vaak slechts

een middelmatige opleiding genoten. Meestal kwamen ze niet uit een hoge sociale klasse. Zij

hadden echter het inzicht en de vereiste middelen om op een handige manier de

omschakelingen in het economische systeem te gebruiken om zichzelf te verrijken. Hun

methodes om zich deze rijkdom toe te eigenen waren niet steeds even legaal, soms zelfs

crimineel. Vandaar ook dat de vergelijking met de maffia vaak gemaakt wordt. Beide

groepen hebben vaak voldoende rijkdom, en hebben een crimineel stigma, al geldt dit niet

steeds voor de Nieuwe Russen. Als deze nieuw verkregen rijkdom gepaard gaat met uiterlijk

vertoon, kan men het onderscheid maken met de ‗gewone‘, ‗oude‘ Russen, die geen financiëel

gewin hebben overgehouden aan de overgang van de planeconomie naar de vrije markt.

Hoge bomen vangen veel wind. Uiterlijk vertoon, van rijkdom of andere kenmerken,

geven dan ook vaak aanleiding tot stereotypen. Stereotypen komen overal ter wereld voor, in

allerlei culturen en sociale klassen. Ze helpen ons de werkelijkheid vorm te geven, en helpen

ons de wereld te organiseren en te categoriseren. We kennen natuurlijk allemaal wel

stereotypen, zoals de Deutsche Gründlichkeit, of het feit dat vrouwen niet kunnen autorijden.

Deze stereotypen geven vaak aanleiding tot moppen. Zo vertellen Belgen met stereotypen

doorspekte moppen over gierige Nederlanders en vice versa, en bestaan er honderden moppen

over de zogenaamde domme blondjes. Nieuwe Russen worden vaak gestereotypeerd als

stinkend rijk, badend in luxe en wonend in kasten van huizen. Ze worden in moppen meestal

voorgesteld met peperdure kledij, horloges, sierraden, en een Mercedes 600, een dure

buitenlandse luxeauto. Door hun verbeeldende kracht kunnen stereotypen een merkbaar

effect hebben op onze gedachtengang. Omdat stereotypen een soort van karikaturale beelden

zijn, is de link met humor en moppencultuur snel gelegd. Maar kan deze link ook teruggelegd

worden? Kunnen de stereotypen die we terugvinden in moppen ook onze eigen stereotypen

beïnvloeden?

Aan de hand van moppen en stereotypen over de Nieuwe Russen wordt onderzocht of

het denkbeeld van de Rus dezelfde stereotypen heeft als de moppen van het corpus. Omdat

de Nieuwe Russen en de maffia een aantal raakvlakken hebben in hun gedrag, wekken zij ook

soms gelijkaardige percepties op bij de gewone burger. Dit heeft tot gevolg dat er ook een

aantal overeenkomsten blijken te zijn tussen de Nieuwe Russen en de maffiosi wat betreft

stereotypen. Soms gaan deze gelijkenissen zo ver dat men het verschil zelfs niet meer vindt

tussen een maffioso en een Nieuwe Rus.

Humor is een cultureel gegeven, en in Rusland is de Russische анекдот een zeer

populaire vorm van humor. Het woordenboek van Honselaar (2002) vertaalt dit woord als

anekdote, grap, mop of bak. Deze studie zal het Nederlandse woord ‗anekdote‘ vermijden

4

omwille van het nuanceverschil tussen de Russische анекдот en de Nederlandse anekdote.

In het geval van de Nederlandse term anekdote gaat het veelal om een kort amusant verhaal

over een historisch of bekend persoon. Dit laatste aspect is bij de Russische anekdote niet

aanwezig.

Stereotypen hebben volgens de ―kernel of truth‖ theorie van Roger Brown (1965: 72)

steeds een kern van waarheid. De vraag die zich dan opwerpt is: is er zo‘n kern van waarheid

in de stereotypen over de Nieuwe Russen? Heeft de Russische bevolking hetzelfde beeld van

de Nieuwe Rus zoals hij beschreven wordt in de moppen? Na een korte schets van de

politieke en economische geschiedenis waarin de Nieuwe Russen zijn opgekomen, en de

theoretische omkadering van het onderzoek, wordt dit alles onderzocht aan de hand van een

ruim corpus van Russische moppen en een zestigtal enquêtes, afgenomen van

Russischtaligen. Dit laat ons toe om de moppen die de Russen vertellen te toetsen aan hun

denkbeeld over de Nieuwe Russen. Zo kunnen we op empirische wijze trachten de link te

leggen tussen stereotypen in moppen en in onze gedachten. Omdat mensen soms hun denken

er op baseren, mag het effect van stereotypen niet onderschat worden. Door op deze manier

het onderwerp te bestuderen, tracht dit werk bij te dragen aan de linguïstieke en culturele

studies over humor, stereotypen en Rusland.

5

1 De Nieuwe Russen

1.1 Historische aanloop naar het ontstaan van een nieuwe sociale klasse

Om het ontstaan van de Nieuwe Russen beter te begrijpen is het aangewezen eerst in de

geschiedenis te kijken naar de historische en economische ontwikkelingen die de

voedingsbodem creëerden voor het ontstaan van deze klasse. De geschiedenis creëert de

toekomst. Daarom is het in de context van de Nieuwe Russen essentieel de laatste jaren en de

val van de Sovjet-Unie kort geschiedkundig en ook economisch te schetsen.

De Sovjet-Unie was een socialistische staat, op weg naar een communistische

staatsvorm. De basis van het socialistische economische systeem kent drie criteria. Ten

eerste staat de economie onder de controle van één enkele partij. Ten tweede zijn de

economische instellingen gebaseerd op collectief of staatsbezit. Als derde criterium is het

coördinerend mechanisme een opgelegde, verplichte centrale planning. (Lavigne 1999: 3-4)

Parallel aan deze ‗officiële economie‘ bestaat er ook een ‗schaduweconomie‘ in de

Sovjet-Unie. Officieel werd deze nooit erkend. Deze paralleleconomie is semilegaal tot

illegaal. Het systeem van de schaduweconomie is gebaseerd op corruptie en diefstal van

staatseigendommen. Dit vereiste een goede samenwerking tussen de maffia en de

nomenclatuur1. Het illegale element heeft een grote invloed op het proces van transitie.

Wanneer de overschakeling naar de markteconomie voltooid is, is er ook een beeld ontstaan

waarin succesvolle business gelinkt wordt aan criminaliteit. (Lavigne 1999: 4-5, 9-10)

Er werd door de bevolking niet echt neergekeken op deze praktijken.. Dit zou ten

eerste zijn omdat iedereen ervan probeerde te profiteren en ten tweede omdat het

staatseigendom eigenlijk niemand veel kon schelen. Het was immers toch van niemand.

Sommigen bekijken deze ‗zwarte markt‘ tegenwoordig als het enige succesvolle element van

de voormalige centraal geplande economieën. Lavigne noemt dit een misvatting. Eigenlijk

had deze schaduweconomie desastreuze gevolgen, vooral voor de periode van na de val van

de Berlijnse muur. De opvatting waarbij het beeld van succesvolle bedrijfsvoering

automatisch gelinkt werd met criminaliteit werd namelijk door de schaduweconomie

gecreëerd. De zwarte markt maakte de georganiseerde misdaad machtig en zorgde ook voor

hun financiering. De leden van de nomenclatuur konden tijdens de transitie al heel snel de

privatisering in hun voordeel laten uitdraaien dankzij hun eerdere aandeel in de

schaduweconomie (cf. infra). (Lavigne 1999: 6-10)

1 Nomenclatuur is een term voor alle partijleden die een bepaalde politieke macht en economische

verantwoordelijkheid dragen en ook bepaalde privileges genieten zoals het winkelen in speciale winkels

zonder eindeloze rijen en gebrek aan producten (Lavigne 1999: 5).

6

De Sovjet-Unie verkeert in een moeilijke periode wanneer Michail Gorbačëv in maart

van het jaar 1985 secretaris-generaal wordt van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie

(Коммунистическая Партия Советского Союза of КПСС). Het land is verwikkeld in een

strijd met Afghanistan, de economie is steeds verder vastgelopen en er zijn veel tekorten. Het

systeem was inefficiënt en de communistische leiders beseften dit ook. Ze begonnen dan ook

steeds vaker over hervormingen te spreken (Lavigne 1999: 92).

In de jaren ‗80 werden enkele herstructureringen doorgevoerd, zoals bijvoorbeeld de

glasnost (openheid2). Glasnost is de politiek van openheid en transparantie in het

overheidsbeleid. Dit laat bijvoorbeeld toe dat de Sovjetburger betere toegang heeft tot

informatie. Er heerst minder censuur en het wordt zelfs aangemoedigd om openlijke

discussies te voeren in de media over onderwerpen die enkele jaren eerder nog taboe waren.

De laatste fase van de hervormingen in de Sovjet-Unie was de perestrojka (herstructurering).

Het was een economisch programma gelanceerd door Michail Gorbačëv, de secretaris-

generaal van de communistische partij. Het systeem bevatte van begin af aan al enkele

blunders zoals bijvoorbeeld de anti-alcoholcampagne. Deze campagne ontstemde de

bevolking en creëerde nog een extra vlaag van criminaliteit. Alcohol, een product dat altijd

relatief makkelijk te verkrijgen was geweest, moest nu ook op de zwarte markt gekocht

worden. (Lavigne 1999: 94-95) Door deze campagne veranderden grappenmakers

Gorbačëvs titel van secretaris-generaal in secretaris-mineraal (Bezemer 2001: 403). Reeds in

1985 werd de perestrojka aangekondigd, maar pas in 1987 werd deze ook daadwerkelijk

doorgevoerd. Ondernemingen bleven afhankelijk van de staatsorders. De kern van het

probleem werd niet aangepakt en eigenlijk leefde de centrale planeconomie dus gewoon

voort. In 1987 en 1988 ontstonden er mogelijkheden voor ondernemers, maar deze werden

voornamelijk gebruikt om via de dienstensector maffiageld wit te wassen. (Lavigne 1999: 94-

95)

In 1987 werden er dus zware klappen uitgedeeld aan het communistische systeem en

de centrale planeconomie. Het parlement keurde toen een wet goed die enige vorm van

privébedrijven toeliet, namelijk coöperaties. Deze wet gaf aanleiding tot een drastische

transformatie van het economische landschap van de Sovjet-Unie. Vele Sovjetburgers die

gefascineerd waren door het idee van een vrijemarkteconomie konden nu hun

ondernemingslust botvieren. Sommigen van hen werden later ontzettend rijk, zoals de latere

oligarch Roman Abramovič. De entrepreneurs kregen te maken met allerlei uitdagingen wat

betreft het evolueren van losse kleine bedrijfjes tot grootschalige efficiënte bedrijven. Hoewel

de uitdagingen grotendeels te vergelijken zijn met uitdagingen die men overal ter wereld in de

zakenwereld tegenkomt, werd er al snel verondersteld dat ook wat zaken betreft de

buitenlandse aanpak niet werkt voor Rusland. Oorspronkelijk was men in Rusland wel

2 De letterlijke vertaling van het Russische гласность is openheid. In politieke zin is dit woord moeilijk zo te

vertalen. In politieke betekenis is ‗openbaarheid van bestuur‘ een beter vertaling.

7

enthousiast over en gefascineerd door de westerse managementpraktijken. Toch volgde al

snel achterdocht en teleurstelling omdat men met deze westerse methodes geen al te snelle

resultaten boekte. Men begon dan ook met de ontwikkeling van een specifiek Russisch

bedrijfsmodel. Maar de achterdocht kwam niet enkel van de Russische kant. Ook in het

buitenland werden de Russische ondernemers in een aparte categorie geduwd. De successen

van de nieuwe Russische ondernemers werden namelijk gelinkt aan de Russische maffia of de

corruptie binnen de overheid. (Kets de Vries (et al.) 2004) De perestrojka had een averechts

effect en in 1989 verkeert het land dan ook in een openlijke crisis (Lavigne 1999: 95).

Aan het einde van Gorbačëvs bewind verkeert het land in een diepe crisis. Er heerst

hongersnood, in winkels staan er enorm lange rijen en sommige producten worden slechts af

en toe of tijdens enkele uren per dag verkocht. (Starink 2008: 54) De Berlijnse muur valt in

november 1989 en de Sovjet-Unie begint haar macht over de satellietstaten te verliezen of

heeft die zelfs al verloren. Alle condities zijn aanwezig voor de val van de Sovjet-Unie en in

1991 wordt deze uiteindelijk ontbonden.

Gorbačëv werd aan de kant gezet en Boris El‘cin trad op de voorgrond. Zijn

belangrijkste taak was het opbouwen van een nieuwe economie, een vrije markteconomie.

Het systeem van de centrale planeconomie moest dus ontmanteld worden. Het belasting- en

banksysteem moest onder andere hervormd worden, de handel moest geliberaliseerd en er

moesten eigendomsrechten ingevoerd worden. Privatisering is een erg belangrijke stap in dit

proces. Privatisering kan gedefinieerd worden als een legale transfer van eigendomsrechten

van de staat naar privépersonen. Staatseigendom omvat dat wat toebehoorde aan de staat en

de socialistische coöperaties. Een bredere definitie van privatisering omvat ook alle

maatregelen die bijdragen tot het onafhankelijk maken van de economische activiteit van de

staat. Hier kan het dus ook om staatsbedrijven gaan die geleid worden volgens de principes

van de markteconomie en ook blootgesteld zijn aan concurrentie. De privatisering moest een

volledig nieuwe privésector creëren en de eerder genationaliseerde overheidsbedrijven in

privébedrijven omzetten. (Lavigne 1999: 160-163)

In brede zin is privatisering dus gelijk aan liberalisering. Kleine privéondernemingen

ontsproten overal tijdens de fase van privatisering. Vaak begon zo‘n privéonderneming als

straatverkoop en evolueerde dan verder tot een kleine onderneming. Het ging ook vaak om

zaken die al langer gedaan werden in de paralleleconomie tijdens het communistische regime.

Privatisering op grote schaal van grote bedrijven gaat altijd veel langzamer. In een

vereenvoudigde stelling kan men drie varianten optekenen wat betreft methodes van

privatisering van grote staatsbedrijven: verkoop aan buitenlandse investeerders, verkoop aan

binnenlands kapitaal en de mass privatisation schemes. (Lavigne 1999: 165-166)

De eerste variant is de privatisering met behulp van buitenlands kapitaal. Enerzijds

wilde de overheid graag buitenlandse investeerders aantrekken en werden allerlei wetten

versoepeld om de investeringen aantrekkelijker te maken in het buitenland. Toch moest men

8

ook afrekenen met nationalistische gevoelens die zich afkeerden van het idee dat buitenlandse

investeerders de mooiste kansen op grote winsten konden komen inpikken. Bij de tweede

variant, de verkoop aan binnenlands kapitaal, vormde het gebrek aan binnenlands kapitaal één

van de grote problemen bij de privatisering. Een groot deel van het spaargeld van de

bevolking werd namelijk al snel opgeslokt door de kleine bedrijfjes en ondernemingen. Voor

grote investeringen in grote staatsbedrijven was vaak onvoldoende kapitaal beschikbaar in

Rusland zelf. (Lavigne 1999: 170-173) Als derde variant is er het mass privatisation scheme.

De overdracht van aandelen naar de burgers kan twee varianten hebben. Er kunnen vouchers

of coupons gedistribueerd worden, die omgezet kunnen worden in aandelen van werkzame

bedrijven. Ten tweede kunnen er ook aandelen gedistribueerd worden in investeringsfondsen

of holding companies die dan weer zelf aandelen hebben in bedrijven. (Lavigne 1999: 170-

173)

Het Russische systeem van privatisering was gebaseerd op de privatiseringswet van

1991. Alle Russische burgers ontvingen vouchers ter waarde van 10.000 roebel in oktober

1992. Deze vouchers kon men inruilen voor cash geld of men kon er aandelen mee kopen in

bedrijven die geselecteerd waren om geprivatiseerd te worden. Bedrijven werden geveild op

publieke veilingen aan nationale en buitenlandse investeerders. In 1997 keurde de Russische

Duma een nieuwe privatiseringswet goed. Deze zou een legale basis en meer transparantie

verschaffen aan de privatiseringsprocedures. Dit gebeurde nadat enkele notoire deals bewijs

hadden geleverd voor de belangrijke rol van insiders bij de privatisering. Men spreekt ook

wel eens van de spontane of insidersprivatisering. Het is niet echt een specifieke methode van

privatisering. Insiders konden zichzelf of kennissen makkelijk voormalig staatseigendom

toeëigenen. Leden van de voormalige communistische nomenclatuur konden zo dus eigenaar

worden van bedrijven die ze eerder bestuurd hadden. Dit gebeurde op niet echt honderd

procent legale manier. (Lavigne 1999: 174-177)

Bij de overgang van een centrale planeconomie naar een vrije markteconomie neemt

het particulier bezit uiteraard drastisch toe, omdat de bevolking ook eigendomsrechten krijgt.

Door de toename van eigendoms- en economische transacties neemt ook het aantal

vermogensmisdaden toe. Er is meer mogelijkheid tot diefstal, afpersing en verduistering.

Ook nieuwe types van misdaad, zoals bijvoorbeeld fraude, worden mogelijk door de overgang

naar een markteconomie. Varese zegt ook nog dat tien jaar na het begin van de overgang er

meer ongelijkheid heerst, corruptie nog weliger tiert en de veiligheid in Rusland niet al te

hoog ligt. Een goed kader met duidelijk en precies omschreven regels omtrent

eigendomsrechten en bescherming daarvan door de overheid ontbreekt. Daardoor kan de

misdaad goed gedijen en heerst er een sfeer van corruptie, omkopingen, afpersing,

belastingontduiking, verduistering van geld, enzovoort. Deze criminaliteit leidt naar de

stijgende vraag naar criminele protectie (cf. infra). (Varese 2001: 7, 52) ―Na de val van het

communisme is het paradijs op aarde niet aangebroken.‖, meent Starink (2008: 12-13). De

9

overgang en privatisering creëerde een invloedrijke rijke klasse aan de top van het land die

zich inlaat met criminele praktijken: de Nieuwe Russen. Daartegenover staat een groot deel

van de Russische bevolking die tijdens de crisisperiode in diepe armoede belandde.

1.2 De Nieuwe Russen: een sociaal fenomeen

Een eenduidige definitie voor de term ‗Nieuwe Rus‘ is niet meteen terug te vinden. Bij het

definiëren van een omschrijving van de Nieuwe Rus lijkt men niet echt tot een overeenkomst

te komen. Rogačevskij spreekt zijn twijfel uit over het nut van het debat omtrent de definitie

van de Nieuwe Rus, doordat de verschillende bestaande definities zo veel van elkaar afwijken

(2008: 157). Aleksandr Timofeevskij, Ponomarëv, Kozlova en Šemjakin beschrijven elk de

term op toch wel zeer uiteenlopende manieren. Volgens Aleksandr Timofeevskij zijn Nieuwe

Russen de Russen waarvan het jaarlijks inkomen meer dan 150.000 US Dollar bedraagt.

Ponomarëv vindt echter dat de Nieuwe Russen niet enkel de nieuwe rijken zijn. Het gaat

volgens hem over een veel specifiekere laag van de maatschappij. De mensen die deze

nieuwe sociale laag vertegenwoordigen worden gekenmerkt door een belangrijke financiële

verantwoordelijkheid en hebben een goede opleiding genoten. Ze hebben een nieuwe

mentaliteit en daardoor hebben ze een nieuwe levensstijl gecreëerd en aangenomen. Kozlova

neemt nog een ander standpunt in en beschrijft de Nieuwe Rus op een heel andere manier.

Deze definitie houdt in dat de Nieuwe Russen gedeeltelijk bestaan uit de zogenaamde

nouveaux riches, de ondernemers die zich meer dan waarschijnlijk inlaten met riskante en

‗wilde‘, volgens Rogačevskij dus criminele, handelsactiviteiten. Šemjakin heeft een zeer

afwijkende visie over de term. Hij meent namelijk dat de Nieuwe Russen al diegene zijn die

in het nieuwe Rusland wonen en zichzelf opnieuw definiëren in de context van de Russische

cultuur. (Rogačevskij 2008: 157-158) Volgens Rogačevskij is het dus niet verwonderlijk dat

aan de term Nieuwe Rus vaak niet zo veel of zelfs geen waarde wordt gehecht en dat de

Nieuwe Rus soms zelfs als niet-bestaande wordt verklaard (2008: 158).

Rogačevskij vindt het belangrijk zich niet blind te staren op het uiterlijke voorkomen

van de Nieuwe Rus. Moppen, boeken en films willen ons maar al te graag doen geloven dat

men de Nieuwe Russen op basis van uiterlijke schijn van weelde en rijkdom zomaar onder

één gemeenschappelijke noemer kan plaatsen, maar het uiterlijk van de Nieuwe Russen is niet

wat hen verenigt. ―Even such a universally recognizable New Russian outfit as the raspberry

jacket […] can in fact be worn by a manager, a police investigator or the poet Yevgenii

Yevtushenko3, of whom only the first might perhaps qualify as a nouveau riche.‖

(Rogačevskij 2008: 166) Wat hen, zowel de Nieuwe Rus met hersenen als diegene met

3 Deze poëet zou al lang voor het bestaan van de Nieuwe Russen frambozenrode jasjes gedragen hebben

(Rogačevskij 2008: 170).

10

spieren, verenigt, is het feit dat ze geen bezwaar hebben tegen het gebruik van agressie en

geweld om hun problemen op te lossen. (Rogačevskij 2008: 165-166)

In het buitenland werd de term Nieuwe Rus al snel beschouwd als negatief. De term

typeerde vooral de rijkdom die verworven werd op de kap van uitgebuite en in de war

gebrachte werkers wiens erfgoed onrechtmatig afhandig gemaakt werd tijdens de privatisering

van staatsbedrijven in het begin van de jaren ‘90 (Kets de Vries (et al.) 2004). De term schept

ook een zeker contrast tussen de Nieuwe Rus en de rest van de Russische bevolking die men

dan misschien ‗Oude Russen‘ zou kunnen noemen. Toch zijn de vaak voorkomende

vooroordelen van corruptie en criminele toestanden zeker niet altijd correct. Er zijn ook

ondernemers wiens successen louter voortgekomen zijn uit hun eigen inspanningen en inzet

en niet enkel gebaseerd zijn op connecties (Kets de Vries (et al.) 2004).

1.3 De Russische maffia

Wanneer over de maffia gesproken wordt, denken veel mensen meteen aan de Siciliaanse

maffia. Toch is de maffia zeker niet enkel een Italiaanse aangelegenheid. Georganiseerde

misdaad is in vele landen in het westen maar ook in het oosten terug te vinden, zoals

bijvoorbeeld de Yakuza in Japan en de triaden van Hong Kong. De Cosa Nostra, de

Siciliaanse maffiagroepering heeft ook een tak in de Verenigde Staten (Varese 2004:11).

Rusland heeft ook een eigen beweging van georganiseerde misdaad.

De Russische maffia is een realiteit die door verschillende feiten en enquêtes kan

bevestigd worden. Deze realiteit werd door politiekers en wetenschappers erkend en dit

zowel door voor- en tegenstanders van Gorbačëv. De fenomenen die wij vandaag onder de

noemer maffia plaatsen en die we beschouwen als illegaal en crimineel, zijn in feite een

natuurlijke ontwikkeling van de totalitaire staat. De macht en de criminaliteit versmolten in

de Sovjet-Unie doorheen de jaren tot één geheel. Vele leiders van het land bevonden zich in

criminele sferen. Staatsfondsen werden misbruikt en voorraden van fabrieken van de staat

werden verduisterd. (Vaksberg 1992: 21-22) Aan het einde van de Brežnev-periode, de

periode van de stagnatie, erkenden de autoriteiten dat de corruptie en plundering van de

staatsfondsen voor zo goed als 99% ongestraft bleef (Vaksberg 1992: 266-267).

Varese wijst op het feit dat naarmate het aantal als illegaal aangeduide activiteiten

stijgt, ook de vraag naar criminele praktijken en maffiadiensten omhooggaat. De anti-

alcoholcampagne tijdens de Gorbačëv-periode is daar een duidelijk voorbeeld van.

Gedurende deze campagne vond er een enorme bloei plaats van handel in illegaal gestookte

drank. Ditzelfde gebeurde ook in de Verenigde Staten van Amerika. Ook daar floreerde de

illegale drankhandel tijdens de drooglegging (Varese 2004: 13). Deze maatregel leek de

criminaliteit eigenlijk alleen maar in de hand te werken.

11

Een rapport van de Verenigde Naties zou aanduiden dat er tot drie miljoen Russen

betrokken zijn bij het maffiagebeuren dat zou bestaan uit ongeveer 5700 verschillende bendes.

Mensen die bij de georganiseerde misdaad betrokken zijn, komen uit verschillende werelden,

zoals onder andere de politie en ook bijvoorbeeld de sportwereld. De maffia infiltreert in de

politiek en allerlei mensen binnen de politiek, de gerechtelijke macht en de politie worden

omgekocht om de belangen van de maffia te verdedigen. (Varese 2004:12-13, 96)

Gezien het aantal verschillende bendes, kan men stellen dat de maffia niet als één

nationale misdaadorganisatie kan bestempeld worden. De Russische georganiseerde misdaad

bestaat uit een massa territoriale groepen met een eigen gecompliceerde interne structuur.

Wat ze wel allemaal met elkaar gemeen hebben is dat ze geweld gebruiken om hun wil of hun

eisen af te dwingen. Zonder het vermogen om hun acties te laten gelden, zouden ze niet lang

blijven bestaan. Effectief functioneren zou een heel moeilijke opgave zijn voor een

maffiabende die in een gigantisch land als Rusland actief is en over heel het land verspreid is.

Hoe meer geografisch verspreid hun opdrachten zijn, hoe complexer de situatie en hoe

moeilijker het wordt alles nog te kunnen overzien en ervoor te zorgen dat de winst wel

degelijk wordt opgestreken. Vele bendes zouden binnen een specifiek domein handelen,

zoals een bepaalde buurt of een bepaalde groep klanten. Elke aparte bende heeft een bepaalde

hiërarchie en er kunnen steeds mensen gerekruteerd worden uit een reeks kandidaten. Er is

dan ook concurrentie tussen de verschillende bendes, waardoor er conflicten kunnen ontstaan

over territoria en klanten. (Varese 2004: 239, 252)

Varese vindt het vanzelfsprekend dat de maffia niet gezond is voor de samenleving.

Wat volgens hem nog belangrijker is om zich zorgen over te maken is de vraag of de

Russische overheidsinstellingen, die zich uiteraard wel aan alle regels en wetten dienen te

houden, wel in staat zijn de rechten van het volk en de burgers te kunnen handhaven en de

bevolking voldoende te kunnen beschermen. (Varese 2004: 257)

Een maffiabende houdt zich bezig met een specifieke vorm van georganiseerde

misdaad, gespecialiseerd in één bepaalde dienst, namelijk protectie. Dat is dan ook hetgeen

waarin de maffia handelt. (Varese 2004: 11) De betekenis van het woord крыша in de

Russische straattaal is bescherming. De letterlijke vertaling van dit woord is 'dak'. Vroeger,

tijdens de periode van de Sovjetunie betekende kryša de bescherming tegen kleine criminelen

en commerciële rivalen. In het begin van de jaren ‗90 is het zoeken naar een veilig 'dak' in de

moderne zakenwereld ook van cruciaal belang. (Vaksberg 1992: 83) Niet alleen de maffia

houdt zich bezig met protectie want het is eigenlijk de taak van de overheid om bescherming

te bieden aan de bevolking. De maffia oefent evenwel directe invloed uit op de overheid. De

maffia is bereid zowel bij legale, maar door de overheid onvoldoende beschermde, als bij

illegale zaken protectie te bieden. De georganiseerde misdaad haalt dus voordeel uit het feit

dat de overheid er niet in slaagt voldoende en goede bescherming te bieden bij legale

transacties. Ook biedt de maffia protectie aan in vormen die de overheid weigert te

12

verschaffen, namelijk wanneer het over illegale zaken gaat. Zo kan de maffia ondernemers

behoeden van problemen met concurrenten of ervoor zorgen dat schuldenaars wel degelijk

hun schuldeiser terugbetalen. Hierbij worden allerlei gewelddadige middelen gebruikt, waar

de overheid zich natuurlijk niet mee kan inlaten. Varese merkt ook nog op dat hoe

wanordelijker de juridische structuur in een bepaald land is, hoe incompetenter de politie is en

hoe inefficiënter de rechtbanken opereren, hoe meer de maffia kans heeft om te groeien en te

bloeien. Niet enkel in de zakenwereld, maar ook in de onderwereld bestaat er vraag naar

protectie. Een misdadiger wil namelijk ook niet bedrogen worden door een andere. In het

criminele milieu kan er al zeker geen beroep gedaan worden op een overheidsinstantie en dat

is bijgevolg de reden waarom men dan automatisch bij de maffia terechtkomt voor

bescherming. (Varese 2004: 12-13)

Protectie aangeboden door de georganiseerde misdaadorganisaties impliceert dat men

beschermd wordt tegen concurrenten of tegenstanders en dat men bijvoorbeeld leningen aan

lage tarieven in de wacht kan slepen. Daar waar de maffia heerst is het niet de bedoeling van

de handelaars om te trachten kwalitatief betere producten te verkopen of om hun

verkoopprijzen te verlagen. Hun doel is wel hun aandeel op de markt te vergroten door het

gebruik van geweld. Maffiabendes handelen dus ook commerciële conflicten af. (Varese

2004: 256)

De maffiabendes zetten de wet volledig aan de kant bij het uitvoeren van hun

opdrachten. Geweld is dan ook een veel gebruikt hulpmiddel om doelen te bereiken. De

maffia gaat te werk als een soort van organisatie of onderneming die zich niet laat bepalen

door wetten en opgelegde regels waaraan gewone bedrijven en ondernemingen zich wel

dienen te houden. Rechten worden niet gerespecteerd waardoor de maffia haar klanten kan

afzetten, chanteren, afpersen en bedriegen. Protectie door een maffiabende begint ook

meestal door afpersing. (Varese 2004: 13 )

Uit de werken van Vaksberg en Varese over de Russische georganiseerde misdaad kan

afgeleid worden dat de maffiabendes er niet voor terugschrikken mensen te bedreigen of te

chanteren door het aanwenden van alle mogelijke vormen van intimidatie, agressie en geweld.

Verschillende manieren worden gebruikt om hun slachtoffers angst aan te jagen en hen te

laten ingaan op hun eisen. Verbaal geweld door het bedreigen van familie en relaties is

meestal de eerste stap om paniek te zaaien. Om hun eisen kracht bij te zetten wordt daarna

overgegaan tot het aanbrengen van slagen en verwondingen. Vaak gebeuren bizarre

ongelukken, ontvoeringen en mysterieuze verdwijningen. Zelfs voor moord deinzen ze

meestal niet terug. (Vaksberg 1992; Varese 2004)

De overgang naar een vrije markteconomie en naar een democratie had als gevolg dat

de maffia haar positie nog heeft kunnen versterken (Vaksberg 1992: 277). Vermits de nieuwe

rijken hebberig zijn en geen gewetensbezwaren zouden kennen, vreest Vaksberg dat we ons

eventueel mogen verwachten aan de integratie van de Nieuwe Russen in de nu reeds

13

aanwezige misdadige organisaties of dat misschien zelfs nieuwe misdaadorganisaties zullen

ontstaan, aangepast aan een andere economie en een andere politieke structuur. (Vaksberg

1992: 276) Deze visie lijkt wel een beetje ideologisch gekleurd, stereotypeert de Nieuwe

Russen en duwt hen allemaal in hetzelfde vakje.

14

2 Stereotypen

2.1 Algemeen

Stereotypen worden vanuit veel verschillende invalshoeken bekeken. Het onderzoek naar

stereotypen heeft immers raakvlakken met veel verschillende wetenschappelijke disciplines,

zoals onder meer de linguïstiek, sociale psychologie, sociologie, geschiedenis, antropologie

en de politieke wetenschappen. (Berting & Villain-Gandossi 1995: 16)

Stereotypen zijn de bouwstenen van het linguïstische beeld van de wereld. Het

algemene idee van wat nu precies een stereotype is, bouwt verder op de studie over

linguïstische betekenis van Putnam (Putnam: 1975). Stereotypen zijn niet beperkt tot het

uiten van meningen over bepaalde sociale groepen, hoewel dit wel de meest gangbare

interpretatie van het woord is. Eigenlijk dienen stereotypen eerder als een mechanisme om

allerlei zaken in de wereld te organiseren en een plaats te geven. Een stereotype is dus een

cognitief fenomeen. Sociale stereotypen, zoals deze over de Nieuwe Russen, zijn hier een

subgroep van. (Zinken 2004: 116)

Stereotypen ontstaan vaak in een sociale context. In de sociale betekenis zijn

stereotypen geen concepten, maar representaties van sociale fenomenen. De stereotype is een

vorm van waardeoordeel. Dit oordeel kan zowel positief als negatief zijn. (Berting &

Villain-Gandossi 1995: 14-15) Quasthoff verbindt de term stereotype aan de term

vooroordeel. Behalve het feit dat een stereotype altijd op een groep slaat en een vooroordeel

zich op één persoon kan richten, maakt ze hierin verder geen onderscheid en beschouwt ze

deze woorden als synoniemen (Quasthoff 1973: 24-25).

Bij de perceptie van de wereld veronderstelt de mens dat hij alles correct in zich

opneemt. De mens denkt met zijn zintuigen de wereld goed te kunnen waarnemen, maar onze

zintuigen bedriegen ons. Niet enkel onze zintuigen, maar ook ons geheugen en ons creatief

verbeeldingsvermogen spelen een misleidende rol. Van eender welk publiek gebeuren zien

we slechts een klein onderdeel, bepaalde aspecten. Onze meningen en oordelen bekleden een

veel breder perspectief dan wat we eigenlijk rechtstreeks waarnemen. We maken dus een

geheel van onze eigen subjectieve perceptie en van dat wat anderen ons bericht hebben en

laten onze verbeelding de rest van het werk doen. Ooggetuigen maken een bepaalde

gebeurtenis rechtstreeks mee, maar ook zij kunnen achteraf geen volledig correct beeld meer

reconstrueren. (Lippmann 2004)

Bartmiński benadrukt dat stereotypen het resultaat zijn van een subjectieve

interpretatie van de wereld. (Zinken 2004: 128-129) Stereotypen ontstaan dus vanuit een

subjectief gezichtspunt. Stereotypen zijn echter nauwelijks afkomstig van de eigen

rechtstreekse ervaringen van personen, maar komen voort uit tradities en overleveringen. De

15

stereotiepe beeldvorming staat nagenoeg volledig los van de persoonlijke ervaringen. Het

gaat eerder om een collectieve manier van denken. (Berting & Villain-Gandossi 1995: 14-15)

Meestal definiëren we dus niet pas nadat we gezien hebben. We nemen eerst over wat onze

cultuur al voor ons gedefiniëerd heeft. We zien in de wereld dat wat onze cultuur ons als

definitie heeft opgelegd. We beelden ons bepaalde aspecten van de wereld al in voor we ze

ervaren. Hierdoor komen sommige zaken bekend of net vreemd over. (Lippmann 2004)

In het vorige aspect zit een zekere vorm van economie. Het zou uitputtend zijn of

zelfs onmogelijk om alles in detail te zien en op te slaan in plaats van ons te beperken tot

types en algemeenheden. Dit is een belangrijke reden om de wereld te stereotyperen.

―Reality is far too rich in itself to enable us to enter into its spirit; thus we have to enclose it

within the limits of stereotypes […].‖ (Venclova 1995: 281) Een andere belangrijke reden

waarom we vasthouden aan stereotypen is dat we willen vasthouden aan onze traditie en onze

positie in de maatschappij verdedigen. Ons stereotiepe beeld is dan misschien geen volledig

beeld van de wereld, het is een geordend beeld waarin onze eigen gewoonten, capaciteiten en

verwachtingen zitten. Het is het beeld van de wereld waaraan we aangepast zijn. (Lippmann

2004) Berger en Luckmann merken op dat realiteit zich in een sociale context bevindt. Wat

realiteit is voor een Tibetaanse monnik is misschien niet de realiteit voor de Amerikaanse

zakenman (Berger & Luckmann 1991: 15). Bij ons eigen wereldbeeld voelen we ons goed.

We zijn dan ook niet meteen bereid om toe te geven dat er een verschil is tussen ons

universum en het universum. (Lippmann 2004)

Stereotypen blijven gedurende lange periodes stabiel. Dit kan verbonden worden met

het feit dat stereotiepe beelden dus niet vanuit de eigen ervaringen, maar uit tradities

voortkomen. Ze kunnen vastgeroest raken in het collectieve bewustzijn van de bevolking. In

dit geval zijn ze heel erg resistent tegen persoonlijke tegenstrijdige ervaringen die absoluut

niet bij het stereotiepe beeld passen. (Berting & Villain-Gandossi 1995: 14-15) Er zijn twee

verschillende scenario‘s indien een persoonlijke ervaring contradictoir is aan de stereotype.

Ten eerste kan men zich beroepen op de uitdrukking: de uitzondering bevestigt de regel. Dit

gebeurt veelal als het niet voordelig is om de stereotype op te geven. Ten tweede, in het geval

van nieuwsgierigheid of open-mindedness, kan men de nieuwigheid opnemen en kan het

stereotiepe beeld aangepast worden. In een extreem geval kan de stereotype zelfs helemaal

overboord gegooid worden. (Lippmann 2004)

2.2 Stereotypen over de Nieuwe Rus

Rogačevskij merkt op dat het publiek al snel een karikaturaal beeld van de Nieuwe Rus

verwierf. Dit beeld schildert de Nieuwe Rus af als iemand met een dure, maar zeer slechte

smaak die pronkt met zijn onrechtmatig verworven rijkdom. Hij steekt de gewone bevolking

de ogen uit met zijn mobiele telefoon, gouden kettingen, auto‘s van buitenlandse merken en

16

grote huizen in binnen- en buitenland. (Rogačevskij 2008: 158) Dit beeld komt steevast voor

in de met stereotypen doorspekte moppen over de Nieuwe Russen. Fedorowicz merkt op dat

de slimme komiek die niet het risico wil lopen om geen gelach te kunnen opwekken, zijn

toevlucht zal nemen tot oude vertrouwde methodes, zoals het gebruik van stereotypen.

(Fedorowicz 1995) Levinson bemerkt echter dat er een grote discrepantie bestaat tussen het

karikaturale, stereotiepe beeld van de Nieuwe Rus dat geschetst wordt in de moppen en de

realiteit. Er zullen vast wel een paar zeer rijke en weinig ontwikkelde mensen bestaan in

afgelegen provincies of in het criminele milieu, maar hij is ze nog nooit tegengekomen (in

Rogačevskij 2008: 158). Ook Rogačevskij meent dat niet alle Nieuwe Russen de stereotypen

‗eer aan doen‘. Er zijn er die dure merkkledij dragen en meerdere dure buitenlandse wagens

bezitten, maar er zijn ook Nieuwe Russen die niet aan deze trends meedoen (Rogačevskij

2008: 165). Een belangrijk element van de stereotype is de generalisatie. Dit wil zeggen dat

iedereen over dezelfde kam geschoren wordt, terwijl in werkelijkheid zeker niet alle Nieuwe

Russen voldoen aan de stereotiepe voorstelling die vaak van hen gemaakt wordt.

De Nieuwe Russen worden niet enkel op een stereotiepe manier afgebeeld in moppen.

Er zijn ook enkele boeken en films verschenen over dit sociale fenomeen. Fedorowicz meent

dat de populaire cultuur één van de grootste invloeden heeft op de vorming van stereotypen.

Televisieseries en films zijn dus belangrijke factoren wat betreft de vorming en verspreiding

van stereotypen. (Fedorowicz 1995: 265) Twee bekende films zijn Антикиллер (2002) en

Олигарх (2002). De films tonen de Nieuwe Russen op een stereotiepe manier. Men kan

natuurlijk een filmmaker niet verwijten dat hij voor visuele middelen kiest. Die zijn namelijk

een belangrijk onderdeel van eender welke film.

Zowel Антикиллер als Олигарх zijn gebaseerd op boeken, respectievelijk op

Антикиллер4 van Daniil Arkad‘evič Koretskij en Большая Пайка

5 van Juli Anatol‘evič

Dubov. Over het algemeen identificeert Dubov de Nieuwe Russen met gespierde mannen die

in de meeste gevallen een gebrek aan smaak en intelligentie tentoonspreiden en zich enorm

verrijkt hebben op de kap van anderen. Hij legt een sterke focus op hun uiterlijk dat

overstroomt van extravagantie. Koretskij legt vooral de nadruk op het criminele milieu waar

de Nieuwe Rus zich mee inlaat. In zijn boek is er een enorme rivaliteit tussen de oude

professionele criminelen en de nieuwe Russische entrepreneurs. Deze laatstgenoemden zijn

echter even meedogenloos als de echte criminelen. (in Rogačevskij 2008: 159 en 162-163)

Een stereotiepe beschrijving van een typische Nieuwe Rus zou er als volgt kunnen

uitzien. Hij draagt een frambozenrode vest, een gouden ketting en een gouden ring. Hij is

stinkend rijk, baadt in luxe, heeft een dure auto van een buitenlands merk, meestal een

Mercedes en wordt vaak gezien met een mobiele telefoon. Op innerlijk vlak en qua karakter

en houding is vooral op te merken dat hij gewelddadig, arrogant en gierig is. Verder is hij

4 Antikiller.

5 The Big Ration of Het Grote Rantsoen.

17

nogal dom en vertoont hij een compleet gebrek aan cultuur en goede smaak. Hij leeft volgens

zijn eigen wetten en meent alles te kunnen doen wat hij wil zonder rekening te houden met

anderen. (Razuvaev 2006; Zarubina 2008) Deze stereotypen en ook andere komen in de

volgende hoofdstukken nog uitgebreid aan bod.

18

3 Humor en moppen

3.1 Humor

Lachen is iets van alle tijden en alle culturen. Humor is dan ook een belangrijk onderdeel van

het menselijke leven. De mens is al eeuwen gefascineerd door humor. Het is dus niet te

verwonderen dat humor al langer het onderwerp is van menig onderzoek. Zelfs Plato en

Aristoteles hielden zich al met humor bezig. Net zoals bij het onderzoek naar stereotypen (cf.

supra) zijn er veel wetenschappelijke disciplines die zich bezighouden met onderzoek naar

humor, zoals onder meer de linguïstiek en taalstudies, de sociologie, de psychologie, de

filosofie en de politieke wetenschappen.

Humor heeft meer dan één functie. Humor kan onder andere een schaamtegevoel

verlichten en kan dienen als coping mechanism, een manier om iets moeilijks te verwerken.

Humor kan ook functioneren als sociaal invloedmiddel of als middel om de spreker een

uitweg te verschaffen. De spreker kan namelijk makkelijk zijn woorden terugnemen door te

zeggen: ―Het was maar een grapje.‖ (Simpson 2003: 2) Door de vele facetten die de humor

omvat, is hij ―[a] very difficult subject to talk about, and it is an even more difficult subject to

be scientific about.‖ (Miller 1988: 6)

Ziv onderscheidt vijf sleutelfuncties van humor: de agressieve, de seksuele, de sociale,

de defensieve en de intellectuele (in Simpson 2003: 2-3). Humor kan dus bijvoorbeeld een

agressieve functie vervullen die veelvuldig aan bod komt in de satire. In dit geval wordt er

dan een doelwit uitgekozen dat ‗slachtoffer‘ wordt van de satire. (Simpson 2003: 3)

Humor kan opzettelijk gebruikt worden of onopzettelijk voorvallen. De spreker kan

bepaalde posities invullen volgens Simpson, namelijk: a) de spreker wil grappig zijn en is het

ook, b) de spreker wil grappig zijn, maar is het niet, c) de spreker wil niet grappig zijn, maar

is het toch. Een mogelijk vierde scenario waarbij de spreker niet grappig wil zijn en het ook

niet is, is evident, maar bevindt zich niet meer in het kader van de humor. (Simpson 2003:

16-17) Humor is dus intentioneel of onintentioneel. Bij de onintentionele humor kunnen

bijvoorbeeld de slip of the tongue of de verspreking ingedeeld worden. In de lexicale

versprekingen kunnen de anticipatie, de metathese, de perseveratie en de contaminatie

onderscheiden worden. Simpson merkt nog op dat de grens tussen intentionele en

onintentionele humor soms vaag kan zijn, zoals dat bijvoorbeeld het geval is bij

woordspelingen (2003: 20-27).

Humor kan over het algemeen in twee categorieën onderverdeeld worden: verbale en

non-verbale humor. Non-verbale humor is een vorm van humor waarbij geen taal gebruikt

wordt of de taal niet centraal staat. Denk bijvoorbeeld aan slapstick, een vorm van humor

waarbij acties en bewegingen gebruikt worden om mensen aan het lachen te maken. Grote

19

namen in de slapstick zijn bijvoorbeeld Stan Laurel en Oliver Hardy en ook Rowan Atkinson

als Mr. Bean. Een andere vorm van non-verbale humor is de practical joke. Hier gaat het dus

niet om het vertellen van een grap, wat verbale humor zou zijn, maar het uithalen van een

grap met iemand. Verbale humor omvat alle vormen van humor die door de taal uitgedrukt

worden. Deze vorm van humor is veruit de belangrijkste en de meeste onderzoeken houden

zich dan ook hiermee bezig. Verbale humor omvat moppen, woordspelingen, raadsels, one-

liners, cartoons en nog enkele andere. (Oring 1994: 1818)

3.2 Moppen

Een mop of grap is een vorm van humoristische communicatie. Een onderscheid wordt

gemaakt tussen wit (gevatheid) en jokes (moppen). Gevatte uitingen worden spontaan

gecreëerd terwijl moppen teksten zijn die opgevoerd, herhaald en zelfs schriftelijk

gecommuniceerd kunnen worden. Zulke gevatte uitingen kunnen wel eventueel in moppen

omgevormd worden. (Oring 1994: 1817-1818)

Moppen zijn humoristische vertellingen en net als bij andere vertellingen vertellen ze

dus een verhaal. Ze identificeren personages, plaatsen hen in een bepaalde setting en laten

hen iets zeggen of overkomen. De mop is anders dan andere vertellingen door haar humor.

Er zijn natuurlijk ook humoristische vertellingen die geen moppen zijn. Wat de mop nu net

iets anders maakt is de punch line, de rake slotzin, climax of clou van de mop. (Oring 1994:

1818)

Als vertelling is de mop onvolledig. Dit is een erg belangrijke factor. Als de mop na

de clou te hebben overgebracht nog verdere informatie zou geven, zou de mop geen mop

meer zijn, maar een gewone humoristische vertelling. Een teveel aan informatie is nooit goed

bij moppen. Een mop mag niet meer beschrijven dan nodig is. Beschrijvingen van

omgeving, omstandigheden, personages, enzovoorts moeten tot het minimum beperkt blijven.

Ook de clou moet kort zijn. De clou is meestal niet meer dan een zin, soms zelfs maar één

woord. Uiteraard moet de clou wel uitgebreid genoeg zijn zodat de appropriate incongruity

niet verborgen blijft. Appropriate incongruity is een gepaste buitensporigheid, iets absurds

dat toch op zijn plaats is in de mop en zorgt voor het grappige effect. De incongruity mag niet

volledig blootgelegd worden. Een grap is een soort van puzzel die meteen op te lossen is.

Het vergt dan ook enige intellectuele inspanning om de clou te ‗decoderen‘ en dus de grap te

begrijpen. (Oring 1994: 1818)

20

3.3 Humor en moppen in de Sovjet-Unie en in Rusland

3.3.1 Inleiding

De humor in Rusland heeft verscheidene veranderingen doorstaan doorheen de tijd. De

periode van overgang na de val van de Sovjet-Unie is belangrijk, niet alleen voor de

geschiedenis van Rusland, maar ook voor de evolutie van de humor in het land. Tijdens deze

periode verdwenen sommige humoristische onderwerpen en kwamen nieuwe thema‘s op het

toneel. Toch was er sprake van een zekere continuïteit: voor nieuwe onderwerpen werden

oude grappen hergebruikt en omgevormd. Het volstaat soms gewoon om de naam of

benaming van de persoon te veranderen. Oude stereotypen worden overgedragen naar de

nieuwe instellingen en personen. (Razuvaev 2006: 74)

In humor kan men culturele elementen terugvinden, waarbij de verhouding tussen

verschillende etnische groepen duidelijk wordt. Christie Davies deed verscheidene

onderzoeken naar humor en moppen. Eén van haar onderzoeken hield zich bezig met moppen

over domheid. In het Westen zijn vooral etnische minderheden het mikpunt van deze

moppen. In de Verenigde Staten zijn de Polen het slachtoffer van deze grappen, in Frankrijk

worden de Belgen dan weer geviseerd, in Engeland lacht men vooral met de Ieren en in Italië

zijn het de Zuid-Italianen die beschimpt worden als dom. In Oost-Europa ten tijde van de

Sovjet-Unie ligt de nadruk minder vaak op etnische minderheden, maar worden veelal

mensen met politieke macht geviseerd. Door domme moppen over de politiek te vertellen,

trekt men volgens Davies de rationaliteit van het politieke stelsel in vraag. In de moderne

maatschappij zijn moppen over domheid erg populair. De nadruk in onze steeds

gecompliceerdere wereld ligt steeds meer op kennis, vaardigheden, know-how en intelligentie.

Men moet niet enkel in iets gespecialiseerd zijn, maar verder ook van alles iets afweten. Hoe

gecompliceerder de wereld, hoe liever we grappen maken over zij die er zogezegd niets van

begrijpen. Dit zou men doen om gerustgesteld te worden dat men zelf niet dom is. Met de

uitzondering van moppen over seks, komen moppen over domheid meer voor dan moppen

over eender welk ander thema. (Davies 1998: 2-3, 28, 64-66, 82)

De Russische анекдот is een zeer populaire vorm van humor in Rusland. Een

анекдот is eigenlijk gewoon een mop. Het is dus een korte humoristische vertelling die

meestal eindigt met een punch line. Op internet zijn er enorm veel websites te vinden die

volstaan met mopjes over allerlei thema‘s. Razuvaev vertelt dat gedurende de hele periode

waarin een paar journalisten met Vladimir Putin samenwerkten om een boek over hem te

schrijven, hij slechts één keer een grap maakte en dat was in de vorm van een ‗анекдот‘

(2006: 96).

21

3.3.2 Humor ten tijde van de Sovjet-Unie

Dundes suggereert dat, hypothetisch gezien, hoe repressiever het regime is, hoe meer moppen

er over dat regime zijn. (1987 [1971]: 160) Davies bemerkt daarentegen dat er ten tijde van

Stalin allicht wel minder moppen over het regime verteld werden. In die tijd kon het best

gevaarlijk zijn zich met politieke humor in te laten, gezien het feit dat men wel eens zijn werk

kon verliezen of, erger nog, in een strafkamp kon terechtkomen. In de jaren ‘60, ‘70 en ‘80

was er al meer openlijke politieke humor. Het bewind was nog steeds repressief en er heerste

nog geen freedom of speech, maar toch was er een zekere vorm van vrijheid die Davies

freedom of conversation noemt (1998: 175). Er kon vanaf de jaren ‘60 dus iets vrijer gegrapt

worden dan voorheen.

Er zit een soort van gezond verstand in de moppen die men in deze periode vertelde.

Het waren moppen van mensen die hadden gezien dat een geplande toekomst niet werkt, die

inzagen dat een volledig gepolitiseerde samenleving niet goed functioneert en die geen

illusies hadden over het socialisme en zijn utopische toekomstbeelden. De moppen toonden

een inzicht in het falen van het sociale en politieke systeem. Met hun moppen werkten ze aan

een andere toekomst, want ―[e]very joke was a tiny counterrevolution.‖ (Davies 1998: 98)

De toekomstdromen hielden natuurlijk ook het verdwijnen van de moppen in kwestie in, want

in de toekomst die de moppenvertellers voor ogen hadden, zou er geen behoefte meer zijn aan

deze humor. ―[T]hey had only their jokes to lose.‖ (Davies 1998: 99)

3.3.3 Humor in de overgangsperiode

De gebeurtenissen in Rusland eind jaren ‘80 en begin jaren ‘90 brachten niet enkel enorme

veranderingen met zich mee op politiek, economisch en sociaal vlak. De grote veranderingen

hadden ook gevolgen voor de humor in Rusland. Bepaalde stromingen van de Russische

humor gingen, al dan niet tijdelijk, verloren, maar ook nieuwe stromingen doken op, zoals

onder andere de grappen over Nieuwe Russen.

Eerder, in tsaristische tijden en ten tijde van de Sovjet-Unie, was de leider van het land

een van de belangrijkste figuren in de moppen. Scepticisme ten opzichte van de leiding van

het land had dus diepe wortels in de geschiedenis van de Russische humor. In het begin van

de jaren ‘90 kwamen moppen over staatshoofd Boris El‘cin echter niet zo vaak voor. Slechts

weinig moppen hadden in die periode de charismatische leider als mikpunt. Als er dan al

moppen over hem verteld werden, waren ze niet erg kritisch of hard. De meest voor de hand

liggende reden hiervoor is dat El‘cin in het begin van de jaren ‘90 erg populair was in

Rusland. Een tweede reden is dat het land zich in een onduidelijke periode bevond. Alles

werd in twijfel getrokken, niets leek meer zeker te zijn. De maatschappij was gedesoriënteerd

22

en dat had ook invloed op het gedrag van de bevolking. Hierdoor kwam er een tijdelijke

verandering in de houding van het volk ten opzichte van de leiders. Razuvaev bemerkt dat

het van fundamenteel belang is in gedachten te houden dat deze houding slechts tijdelijk was.

Een derde mogelijke reden is dat niet enkel de maatschappij en de bevolking, maar ook de

intelligentsia gedesoriënteerd was in de overgangsperiode. Ook de intelligentsia had een

zekere bewondering voor een ‗sterke man‘ als El‘cin. Deze drie zaken hadden mogelijk een

invloed op de lage frequentie van moppen over het toenmalige staatshoofd. (Razuvaev 2006:

74-77)

Niet enkel moppen over het staatshoofd leken (tijdelijk) verdwenen te zijn, ook

moppen over de communistische partij van de Sovjet-Unie. Dit is natuurlijk niet zo

verwonderlijk, want de partij regeerde nu niet meer. Ook de KGB die eerder een zeer

populair onderwerp was in de politieke humor, verdween uit de schijnwerpers nadat El‘cin

deze instelling volledig moderniseerde en herstructureerde. (Razuvaev 2006: 77-78)

3.3.4 Humor in de postsovjet periode

Enkele veranderingen op het vlak van politieke humor die plaatsvonden tijdens de

overgangsperiode van de Sovjet-Unie naar de Russische Federatie werden later weer

ongedaan gemaakt. Moppen over thema‘s die een tijd in de vergetelheid waren geraakt,

komen bijna allemaal terug boven tegen het midden van de jaren ‘90 en ten laatste eind jaren

‗90. Er ontstaan nieuwe moppen over deze oude thema‘s. Ook duiken er nieuwe moppen op

over nieuwe onderwerpen . Razuvaev merkt op dat men nu ongeremd grappen kon maken

over eender wie en eender wat, want ―the almighty KGB was no more, and lovers of

anecdotes no longer needed to be afraid.‖ (Razuvaev 2006: 80)

In het midden van de jaren ‘90 begint El‘cins populariteit af te nemen terwijl het

scepticisme ten opzichte van de president toeneemt. Alsnog wordt hij het mikpunt van talloze

grappen. Vladimir Putin die El‘cin als president van de Russische federatie opvolgt, bevindt

zich in een iets andere situatie. Ondanks het aanvankelijk grote enthousiasme over de nieuwe

leider, wordt hij niet lang gespaard van grappen over zijn persoon. Naargelang de kritiek op

Putin stijgt, stijgt ook het aantal moppen met hem als hoofdfiguur. Hoewel er dus net zoals

bij El‘cin eerder een positieve opinie bestond in het begin van Putins ambtstermijn, wordt hij

wel meteen het mikpunt van humor. (Razuvaev 2006: 83)

In de late jaren ‘90 duiken er steeds meer moppen op over twee Sovjetfenomenen.

Vladimir Putin zorgt in 1999 voor de verrijzenis van KGB-moppen (Razuvaev 2006:87).

Putin was jarenlang werkzaam voor de KGB, van 1975 tot 1991. Van 1998 tot 1999 stond hij

aan het hoofd van de FSB (Федеральная Служба Безопасности Российской Федерации),

de opvolger van de KGB. Door deze omstandigheden herleven enkele oude moppen over de

KGB weer. Het tweede onderwerp dat eind jaren ‘90 aan populariteit in de humor wint is

23

Vladimir Lenin die plots het mikpunt wordt van bijzonder harde grappen. Andere bekende

gezichten uit het Sovjetverleden bleven zo goed als onvermeld in de humor.

Zoals eerder vermeld, duiken er in de jaren ‘90 nieuwe onderwerpen op in de

populaire humor in Rusland. Razuvaev onderscheidt als drie belangrijkste: de verkiezingen,

de etnische problematiek en de Nieuwe Russen (2006: 88). Ik zal verder één van deze drie

onderwerpen nader belichten, namelijk de Nieuwe Russen.

3.3.4 Moppen over Nieuwe Russen

Bij de opkomst van een nieuwe sociale groep die een soort van eigen nieuwe subcultuur

creëert en dus andere gedragingen tentoonspreidt, nieuwe normen en waarden aanneemt en

nieuwe smaken ontwikkelt, is het niet onlogisch dat er een conflict ontstaat met andere lagen

van de maatschappij. Humor kan gebruikt worden om spanningen in de samenleving te

verlichten en kan bepaalde relaties in de maatschappij doen stabiliseren en op die manier voor

een zekere vorm van culturele tolerantie zorgen. (Zarubina 2008: 81-82) De opkomst van de

nieuwe sociale klasse van entrepreneurs, die men de nieuwe rijken of vaker de Nieuwe

Russen gaat noemen, gaat vanzelfsprekend gepaard met enige sociale spanning. Een kleine

groep mensen verrijkt zich plots op korte tijd en creëert een enorme kloof tussen zichzelf en

de rest van de bevolking. Het is dan ook logisch dat de humor zich gaat toespitsen op de

verschillen en conflicten tussen de twee kanten (Zarubina 2008: 83).

Davies ziet eerder een vorm van zelfbevestiging in humor en dan vooral in de moppen

over de domheid van bepaalde etnische of sociale groepen (1998: 64). De mopvertellers

kunnen zich via deze moppen afzetten van de etnische of sociale groep in kwestie en zichzelf

geruststellen dat ze zelf niet dom zijn (cf.supra). Moppen over domheid zijn een vaak

voorkomend type in de moppen over Nieuwe Russen.

De Nieuwe Rus in de moppen is vooral buitengewoon rijk. Hij zou, als we de moppen

moeten geloven, zelfs de Wolga kunnen kopen (zie bijlage A2). Geld en materiële zaken

zouden het allerbelangrijkste zijn voor de Nieuwe Rus. Zijn rijkdom duidt namelijk aan hoe

succesvol hij is. Ze spreiden hun rijkdom dan ook maar al te graag tentoon. Zo is er een grap

waarin de ene Nieuwe Rus tegen de andere opschept over zijn nieuwe das van 1500 dollar.

De andere maakt hem uit voor een idioot. Hij had diezelfde das elders immers ook voor 2000

dollar kunnen kopen (zie bijlage A3). De Nieuwe Rus omgeeft zich maar al te graag met

statussymbolen. Zo wordt hij in vele moppen gespot in een dure wagen, koopt hij dure

juwelen en heeft hij meestal meerdere grote villa‘s. Uitleg voor de rijkdom van de Nieuwe

Rus wordt niet gegeven in de moppen. Razuvaev meent dat dit komt door het feit dat de

mensen werkelijk geen idee hadden hoe deze groep zo‘n groot kapitaal had kunnen

bijeenkrijgen (2006: 92). De rijkdom van de Nieuwe Rus staat in fel contrast met een groot

deel van de Russische bevolking dat in armoede leeft. Zarubina merkt op dat het niet de

24

rijkdom en het ondernemerschap is waartegenover men een zeer negatieve houding aanneemt,

maar dat de bevolking vooral een probleem heeft met het enorme verschil wat betreft

inkomen en levensstandaard van rijk en arm (2008: 98).

De Nieuwe Rus zou ondanks zijn overweldigende rijkdom absoluut niet vrijgevig zijn.

Dit is volgens Zarubina ook in strijd met de belangrijke waarden van vrijgevigheid en

gastvrijheid in de Russische cultuur (2008: 88-89). Een goed voorbeeld van deze gierigheid

is de mop waarin de Nieuwe Rus gevraagd wordt om een bijdrage voor het nieuwe zwembad

voor de school. Zijn ‗genereuze‘ bijdrage zijn twee emmers water. (zie bijlage A5)

Er bestaan bepaalde tradities in humor. Razuvaev heeft het hier over ‗komische

patronen‘ die hergebruikt worden (2006: 85). De Nieuwe Rus blijkt een voorganger gehad te

hebben, de Georgiër. Deze stond eveneens als de Nieuwe Rus bekend als een zeer rijk man

die volgens zijn eigen regels leeft. (Razuvaev 2006: 90) Ten tijde van de Sovjet-Unie zouden

Georgiërs gekend geweest zijn omwille van hun activiteiten op de zwarte markt. Verder zijn

er ook grote gelijkenissen tussen sommige moppen over Nieuwe Russen en oude moppen

over de Чукчи6. Tsjoektsjen zijn inwoners van het autonome district Tsjoekotka, in het meest

noordoostelijke deel van Siberië. De parallellen tussen de Georgiërs en Čukči enerzijds en de

Nieuwe Russen anderzijds zijn niet heel erg groot. Het belangrijkste is om hier op te merken

dat men niet altijd volledig nieuwe moppen verzint over een nieuw onderwerp, maar zich

vaak gaat baseren op moppen uit het verleden. Men hoeft meestal enkel het personage te

verwisselen.

De Nieuwe Rus komt in de moppen vaak over als lichtelijk gestoord of zelfs een

beetje krankzinnig. Ze zouden cultureel achterliggen op de rest van Rusland. Ze worden dan

ook uitgelachen met hun gebrek aan cultuur. Een goed voorbeeld hiervan is de grap over de

Nieuwe Rus die niet weet dat een Stradivarius een viool hoort te zijn en geen trommel (zie

bijlage A4). Ook onderwijs en opleiding doen het niet goed bij de Nieuwe Rus. Een goed

voorbeeld dat in mijn corpus terug te vinden is de mop over de achtendertigjarige zoon van

een Nieuwe Rus die nog niet van school af is (zie bijlage A27). Zarubina wijst hier op de

gevoelens van haat en superioriteit van de oude elite van intellectuelen die nu vaak in

armoede leven (2008: 88, 93-94).

In de eerste jaren van de 21ste

eeuw lijkt er voor het eerst een daling te zijn van

moppen over de Nieuwe Russen. Ook de inhoud begint te veranderen. Er ontstaan meer en

meer grappen over de oligarchen waarin gespot wordt met hun conflicten met de staat.

(Zarubina 2008: 99) Toch verschijnen er nog nieuwe moppen, zoals de mop waarin de zoon

van een Nieuwe Rus aan zijn vader vraagt om Madagascar voor hem te kopen. De vader

koopt vervolgens het Afrikaanse eiland voor zijn zoon, terwijl deze eigenlijk gewoon de film

wou7 (zie bijlage A1). Deze mop lijkt gebaseerd te zijn op een andere, oudere mop. In de

6 Tsjoektsjen.

7 Madagascar is een animatiefilm van Dreamworks die uitkwam in het jaar 2005.

25

oude variant van de mop vraagt iemand aan een Nieuwe Rus of hij de Wolga (Волга) zou

kunnen kopen. De Nieuwe Rus antwoordt bevestigend, maar vraagt zich dan af wat hij met al

dat water en al die boten moet doen. De Nieuwe Rus denkt hier dus dat het om de rivier gaat,

terwijl men eigenlijk de auto van het Russische automerk Volga (Волга) bedoelde (zie bijlage

A2). Hoewel de mop over Madagascar gebaseerd is op een oudere mop over de Wolga, toont

ze toch aan dat er nog steeds nieuwe grappen over de Nieuwe Russen bijkomen. Het internet

is hiervoor natuurlijk het medium bij uitstek.

De Nieuwe Russen worden erg gecriminaliseerd. Zoals al eerder gezegd en ik ook

verder nog zal aantonen, worden ze geassocieerd met het criminele milieu en hebben ze zelfs

enkele kenmerken gelijk met criminelen. Zo zouden ze veel fysieke kenmerken gelijk

hebben, op een gelijkaardige manier handelen in hun omgang met mensen en op criminele

manier hun fortuin bemachtigd hebben.

De ‗Oude Rus‘ heeft best wel redenen om zich superieur te voelen volgens Zarubina.

Eigenlijk zou hij ook medelijden moeten hebben met de Nieuwe Rus. Die heeft wel veel geld

en bezittingen, maar hij kan er over het algemeen niet van genieten. Hij is ook niet omgeven

door mensen die van hem houden, maar door mensen die enkel op zijn geld uit zijn. Een

stereotiep beeld is dat het de vrouw van de Nieuwe Rus enkel om het geld te doen is (zie

bijlage A25). Dit zorgt nu net voor de verlichting van het sociale conflict, meent Zarubina.

Iemand met wie je medelijden hoort te hebben, kan toch niet erg gevaarlijk lijken. Door

humor kan de ‗Oude Rus‘ de Nieuwe Rus toch overstijgen. (Zarubina 2008: 96-97)

Zo gauw de Nieuwe Rus ten tonele kwam in Rusland werd hij het onderwerp van spot

en een personage in vele moppen. Dit duidt aan dat de maatschappij het fenomeen opmerkte

en trachtte een manier te vinden om met de tegenstellingen en contrasten die erdoor

ontstonden om te gaan. (Zarubina 2008: 97)

26

4 Corpusanalyse: stereotypen over de Nieuwe Russen in Russische

moppen

4.1 Inleiding

De corpusanalyse is een analyse van een begrensde verzameling van teksten. Deze analyse

bestaat uit verschillende onderdelen die elk een bepaald aspect van de moppen over de

Nieuwe Russen belichten. De facetten zijn enigszins gebaseerd op één van de hedendaagse

etnolinguïstische benaderingen die op de theorie van de lexicale functies van Apresjan (2000)

teruggaan. In elk van deze onderdelen zal ik een bepaald aspect van de moppen analyseren en

bespreken. Uit deze analyse zal dan naar voren komen welke elementen, attributen en

functies per onderdeel het vaakst voorkomen en dus het meest stereotiep zijn in de moppen.

De percentages die volgen, zijn gebaseerd op het voorkomen in het door mezelf

samengestelde corpus. Het is ook belangrijk voor ogen te houden dat het hier enkel gaat om

de stereotiepe ideeën die in de moppen voorkomen en dat deze mogelijk afwijken van de al

dan niet stereotiepe beelden die men in de realiteit heeft. De verschillen en gelijkenissen

tussen de stereotypen die in het corpus van moppen teruggevonden kunnen worden en de

stereotypen die men echt heeft, zullen in het volgende hoofdstuk besproken worden.

Het corpus is willekeurig samengesteld. Ik heb vanop verschillende internet websites

at random moppen met als thema ‗de Nieuwe Russen‘ genomen. Het corpus bestaat uit 96

moppen om precies te zijn. De moppen werden verder niet geselecteerd op een bepaald

subthema. De resultaten van de analyse zouden lichtelijk kunnen verschillen indien men een

ander corpus zou samenstellen of een nog uitgebreider corpus zou gebruiken. Desalniettemin

is het aannemelijk dat de resultaten van dit onderzoek toch een relatief goed en algemeen

correct beeld schetsen.

Al de moppen die gebruikt zijn in dit onderzoek zijn Russische анекдоты. Deze

анекдоты zijn zoals al eerder vermeld korte humoristische vertellingen. Af en toe kan de

mop ook in raadselvorm geschreven zijn. In deze gevallen begint de mop met een vraag. Het

antwoord op dit raadsel vormt de clou van de mop. In het corpus zitten ook enkele

voorbeelden van raadsels (zie bijlage A22, A23, A24).

Niet elke mop is even lang. Meestal is een mop een heel korte vertelling. Dit is een

belangrijke eigenschap van de mop. Als de plaats of omgeving, maar ook de setting, de

karakters en de gebeurtenissen te uitgebreid omschreven worden, verliest de luisteraar vaak al

snel de aandacht. Deze zal dan de belangrijkste informatie van de mop, de pointe, misschien

uit het oog verliezen. (Oring 1994: 1818) Bij de korte mop worden erg weinig details

gegeven. Een goed voorbeeld van een korte mop is het raadsel, omdat die meestal slechts uit

vraag en antwoord, elk meestal één zin lang, bestaat. Ook vertellende moppen kunnen kort

27

zijn. Deze zijn soms zelfs maar één zin lang, zoals de volgende mop. ―У братана

неприятности - сломалась машинка для счета денег...‖8 (zie bijlage A28) Uiteraard

bestaan er ook erg lange moppen. Hoewel de mop met het oog op de grappigheid van de clou

meestal kort gehouden moet worden, kan de grote lengte van een mop ook bijdragen aan de

grappigheid van de clou. Het volgende voorbeeld toont dit perfect aan. De mop begint met

de vermelding dat het oudejaarsavond is. Dan volgt een ellenlange beschrijving van het

prachtige luxueuze huis van de Nieuwe Rus, de mooie jongedame die bij hem is en de

rijkgevulde feesttafel waar hij kan aanschuiven. De beschrijving is zeer lang, gedetailleerd en

levendig. Plots krijgt de Nieuwe Rus telefoon van een vriend die hem voor het nieuwe jaar

toewenst dat hij één of andere heimelijke, innige wens zal krijgen. (zie bijlage A15) De

lengte van de beschrijving zorgt hier voor een extra grappige noot bij het lezen of horen van

de clou. Hoewel er ook opgemerkt zou kunnen worden dat de stereotype van de belachelijk

buitensporig rijke Nieuwe Rus waarschijnlijk wel voldoende ingeburgerd is om die

beschrijving weg te laten zonder dat de clou van deze mop aan grappigheid zou moeten

inboeten.

Het allerbelangrijkste van een mop is natuurlijk dat ze grappig is. Voor dit onderzoek

is het echter niet van groot belang dat de moppen al dan niet grappig zijn. De focus ligt op de

stereotypen die erin voorkomen. Het is trouwens ook moeilijk om veel te zeggen over de

maat van grappigheid. Ten eerste omdat grappigheid subjectief is en smaken nu eenmaal

verschillen. Niet elke grap doet het goed bij elk publiek. Ten tweede omdat de Russen een

ander wereldbeeld hebben en anders staan tegenover Nieuwe Russen dan mensen in het

Westen. ―The comic […] seems bound to its time, society, cultural anthropology. We

understand the drama of the protagonist of Rashomon, but we don‘t understand when and

why the Japanese laugh.‖ (Umberto Eco in Simpson 2003: 47) Het wereldbeeld is cultureel

bepaald en determinerend voor humor. Hierdoor zijn sommige grappen vast wel leuk voor

Russischtaligen, maar niet voor hen die buiten de Sovjet- of Russische cultuur leven. Ik zal

me er dus van weerhouden om uit te weiden over de grappigheid van de moppen uit het

corpus.

Sommige moppen komen meer dan één keer voor in het corpus. Ze komen dan op

andere of soms zelfs op dezelfde websites meerdere malen voor. Toch zijn ze niet voor

honderd procent identiek. Meestal worden ze in andere woorden verteld, maar de personages,

de handelingen en de clou zijn wel hetzelfde. In het corpus dat ik samenstelde zitten twee

voorbeelden. Het eerste voorbeeld is een mop over een auto-ongeluk van een Nieuwe Rus en

een oud mannetje met paard en kar. Deze mop komt in drie verschillende varianten voor in

het corpus (zie bijlage A9, A31, A32). Het enige verschil tussen deze drie varianten is de

bewoording, die lichtelijk verschilt. Het tweede voorbeeld gaat over twee Russen op jacht.

Eén van hen wordt onwel en krijgt een hartaanval. Daarop belt de andere naar de eerste hulp

8 ―Een maat heeft iets onaangenaams voor - zijn machientje om geld te tellen is stuk…‖

28

en zegt dat zijn vriend dood lijkt. Ze vragen hem of hij zich ervan kan verzekeren dat de

andere dood is. Een schot weerklinkt en hij vraagt of hij nog iets moet doen. (zie bijlage

A44) Deze mop komt tweemaal voor in het corpus (zie bijlage A44, A49) Het feit dat enkele

moppen meerdere malen voorkomen in dit corpus toont aan dat hoewel er erg veel

verschillende moppen zijn er toch ook sprake is van veelvuldige herhaling.

Spellingsfouten komen talrijk voor in de Russische moppen die ik gebruik voor mijn

onderzoek. Veelal gaat het hier niet om onbewuste foutjes, maar om het gebruik van slang.

Op internet is het in veel talen gebruikelijk een alternatieve spelling te gebruiken voor

bepaalde klanken of woorden. Het is als niet-Russischtalige niet evident te onderscheiden

wanneer het werkelijk om een fout gaat en wanneer het een alternatieve

‗internetspellingsmethode‘ betreft. Opvallend was dat geregeld de a en o verwisseld werden.

De Russische fonologie heeft een bepaalde reductieregel voor de letter o, аканье genaamd.

Wanneer de o niet beklemtoond is, klinkt deze als een a. Het woord совсем (helemaal) werd

wel eens als савсем gespeld (zie bijlage A39). Hier wordt het woord geschreven zoals het

klinkt. Hiertegenover staan enkele andere gevallen waarbij de a als onbeklemtoonde o wordt

geschreven: капот (motorkap) als копот (zie bijlage A38) en амбал als омбал (zie bijlage

A8). Bij internetslang is het vaker de gewoonte om woorden te schrijven zoals ze

uitgesproken worden. Of het in deze gevallen daarom draait of dat het toch gewoon type- of

schrijffouten zijn, ga ik niet onderzoeken of bespreken.

4.2 Subject

De hoofdrolspeler van de mopjes is in de meeste gevallen de Nieuwe Rus zelf. Het gaat altijd

om een man en nooit over een новая русская. Hij bevindt zich telkens met allerlei andere

mensen in allerlei verschillende situaties. In de moppen is de Nieuwe Rus echter zeker niet

altijd de hoofdpersoon. Het subject kan ook een duo of een nog grotere groep van Nieuwe

Russen zijn. Meerdere moppen spreken over двое новых русских (twee Nieuwe Russen).

Een enkele keer is hij nochtans echter niet zelf het onderwerp van de mop, maar wel zijn

vrouw of kind. Ik geef enkele voorbeelden. Ten eerste is er de mop met de zoon die zijn

ouders vertelt dat hij wil trouwen. Ze vinden hem te jong, maar hij meent als

achtendertigjarige niet te jong te zijn. De ouders merken dan op dat ze hadden afgesproken

dat hij niet mocht trouwen zolang hij zijn school niet heeft afgemaakt. (zie bijlage A27) In

dit voorbeeld is de zoon het hoofdpersonage en spelen de Nieuwe Rus en zijn vrouw slechts

een bijrol. Soms komt de Nieuwe Rus echter helemaal niet in de grap voor. Zo is er een grap

waarin de vrouw van een Nieuwe Rus bij de politie aangeeft dat haar man al een dag of tien

verdwenen is. Ze komt het pas zo laat melden, daar ze nu pas merkte dat hij weg was door

het feit dat ze zonder geld zat. (zie bijlage A25) De Nieuwe Rus wordt hier wel vermeld,

maar komt niet zelf voor in de mop. Er zijn nog enkele andere voorbeelden waarin de vrouw

29

de hoofdrol speelt en de man slechts een zeer beperkte rol krijgt toebedeeld en dus slechts

zeer kort vermeld wordt (zie bijlage A10, A52). Een volgend voorbeeld waarbij de Nieuwe

Rus zelf niet in de vertelling voorkomt is de mop over de zoon die studeert en zijn ouders om

meer geld vraagt voor voeding. Meer geld krijgt hij niet. Ze kopen hem maar meteen een

restaurant. (zie bijlage A26) In deze mop wordt enkel verwezen naar de ouders, maar de

Nieuwe Rus en zijn vrouw komen hier zelf niet als personage voor. Eén mop uit het corpus

vermeldt de Nieuwe Rus zelfs helemaal niet. Hier gaat het om een mopje over twee kinderen

van Nieuwe Russen (zie bijlage A51).

4.3 Benamingen en aansprekingen

De Nieuwe Rus krijgt in de moppen enkele verschillende benamingen. De benaming is de

term waarmee in de moppen naar de Nieuwe Rus verwezen wordt. Meestal heeft men het in

de moppen over de новый русский, de Nieuwe Rus. Enkele andere belangrijke benamingen

zijn браток of het meervoud братки, братан of het meervoud братаны, братва, амбал en

авторитет. Deze laatste benamingen zijn termen die afkomstig zijn uit het criminele

milieu. De woorden браток, братан en братва gaan alledrie terug op de stam van het

Russische woord брат (broer). Браток komt het vaakst voor. Het woord situeert zich in de

spreektaal. Het kan vriend of makker betekenen, maar heeft ook een criminele connotatie in

de betekenis van gangster. Братан is enkel positief van betekenis en staat voor broer, maat

of makker. Dit woord is kenmerkend voor een laag stijlniveau. Братва is een collectief

woord van lage stijl. In de criminele sfeer betekent het gangsters, maar het kan ook staan

voor maten of makkers. Het woord амбал komt ook enkele keren voor, maar wel opvallend

minder dan de hiervoor besproken termen. Амбал heeft een negatieve connotatie en heeft de

depreciatieve betekenis van een ruige, sterke, potige man. Verder krijgt de Nieuwe Rus af en

toe de benaming авторитет (autoriteit in de betekenis van een persoon). Deze term komt

uit het milieu van de georganiseerde misdaad (zie 4.9).

De Nieuwe Rus krijgt niet enkel verschillende benamingen in de moppen, hij wordt

ook op verschillende manieren aangesproken. Sommige aanspreekvormen komen overeen

met benamingen die gebruikt worden. De meest voorkomende aanspreking is братан. Met

dit woord wordt de Nieuwe Rus door zijn vrienden die tevens Nieuwe Russen zijn

aangesproken. Door andere personages wordt hij niet met deze term aangesproken. Af en toe

spreken andere personages hem aan met мужик (hier in de betekenis van kerel, vent, man).

De term мужик heeft een laag stijlniveau. Als meerdere Nieuwe Russen worden

aangesproken, gebeurt dat wel eens met de vorige term in het meervoud, мужики, wat

mansvolk betekent. Ook de Nieuwe Rus zelf spreekt zijn vrienden een enkele keer wel eens

aan met de termen мужик of мужики.

30

De manier waarop de Nieuwe Rus zelf anderen aanspreekt, vertoont enige gelijkenis

met hoe hij zelf vaker wordt aangesproken of genoemd. In de moppen spreekt hij andere

personages (die geen Nieuwe Russen zijn) het meest aan met братан en мужик.

In het corpus komen heel af en toe ook aansprekingen met voornamen voor. Het gaat

hier veelal o