Eyll 200820

Sfi PerspektifKadir ZKSE*

nsanda rh ile nefis srekli olarak birbirleriyle mcdele ederler. Baz kiilerde

nefis, btn bedeni ve hatta rhu bile kontrol altna alr; artk btn yetenekler ve

zek, nefse hizmet eder hale gelir. Bu durumda btn canllar dnyasnn zerinde

bir varlk olarak yaratlan insan, hayvanlardan daha aa bir seviyeye der.

nEFS VERmE zAmAn

RUHUn HzmEtnE

21

N efs, kelime olarak can, ruh, his, kan, ceset, nazar dediren gz, bir eyin z, cevheri, aza-met, izzet, hamiyet ve gayb gibi manalara ge-

lir.1 Sfler, nefsi; kulun kt huylar ve irkin

vasflar, kt his ve huylarn mahalli olan latfe

ve rh- hayvn olarak tanmlamlar, tasavvu-

fu nefisle mcadele ve mcahededen ibaret gr-

mlerdir.2 Nefis; insann kendisi olup, latif bir

yapdr. Ahvalinin deiikliine gre muhtelif va-

sflarla nitelendirilmektedir.3 Nefis, insandaki

ehvet ve gazap kuvvetini de iine alan geni bir

mndr. Nasl ki, gz grg, kulak duygu, burun

koku ve az tatmak yeri, dinleyen, gren kokan

ve tadan ancak insan olan btn ise, onun gibi iyi

vasflarn yeri ruh ve kalb, kt vasflarn yeri de

nefistir. Nefis bu btnn bir parasyken, kalb

de bir dier parasdr.4 Kiinin yersiz ve yanl

sfatlarn gidermesi, nezih ve gzel hasletlere be-

zenmesi, nefsin ktlklerine kar mcadele et-

mesi ve nefsini yenmesi gerekir.

Nefsin ayp ve kusurlarn bilmek, arz ve se-

may keiften daha hayrldr. Kii noksan-

n bilmek gibi irfan olmaz. sz bir hakikattir.

Yer ve gklerin kefi, seyr-i mahzdr. Kusurlar-

nn farknda olmayan ve hakikatten uzak olan ki-

inin bylesi bir seyre koyulmasnn bir fayda-

s yoktur.5. Bu gerei ifade sadedinde Ebu Bekr

et-Tamestn (. 340/951) yle demektedir: En

byk nimet nefisten kmak ve uzaklamaktr,

nefis seninle Allah arasnda bulunan perdele-

rin en bydr.6 Nefis ve ruh insan denilen

ayn btnn iki ayr paras ve iki farkl kutbu-

Nefsin ayp ve kusurlarn bilmek, arz ve semay

keiften daha hayrldr. Kii noksann bilmek gibi

irfan olmaz. sz bir hakikattir. Yer ve gklerin

kefi, seyr-i mahzdr. Kusurlarnn farknda olmayan

ve hakikatten uzak olan kiinin bylesi bir seyre

koyulmasnn bir faydas yoktur.

Eyll 200822

dur. Benliin mspet kutbuna ruh, menf kutbu-

na nefis diyoruz. Ruh, insann Allahtan kaynak-

lanan ynlerinin tamam, nefis ise beden meneli

vasflarnn tmdr. Ruh ezel ve ebeddir ama

dnya planndaki seyrini nefis olmadan srdre-

mez. Tasavvuf slkta nefsi ldrmek deil, s-

lah esastr. Ruh nefsi, nefis de ruhu esir edebilir.7

Tasavvuf psikolojisinin nc ismi Haris el-

Muhsib (. 243/857), nefsin ana eilimini u

ekilde sralamaktadr:

1. Nefsin gaye olarak kurtuluu istememe ni-

yeti yoktur; ancak, kurtulua giden yol ona ar

gelir.

2. Helak olmay bir niyet olarak tamaz, an-

cak, kiiyi helke gtren eyleri hafife alr.

3. Daima anlk hazlar ve rahat, gelecekteki

dim haz ve rahata tercih eder.8

Bu zellikleri ile nefis, Allah ile insan arasn-

da bir perdedir. nsann bu perdeyi mutlaka a-

mas gerekmektedir. nsanda rh ile nefis srekli

olarak birbirleriyle mcdele ederler. Baz kii-

lerde nefis, btn bedeni ve hatta rhu bile kont-

rol altna alr; artk btn yetenekler ve zek,

nefse hizmet eder hale gelir. Bu durumda btn

canllar dnyasnn zerinde bir varlk olarak ya-

ratlan insan, hayvanlardan daha aa bir sevi-

yeye der. Aslnda ideal olan da, nefsi devaml

kontrol altnda tutmak, ruhun hizmetine vermek,

yce Allahn izdii snrlar iinde yaayarak can

ile birlikte Allaha ubdiyet/kulluk grevini yap-

maktr. Tasavvufun balca hedefi, nefisle ruh

arasndaki bu ekimeyi, rh lehine sonulandr-

maktr.

Ak Smmn (. 1333/1915), rh ile nefsin

mcadelesini anlatt Nefis Destannda ruhu

hep iyiyi ve doruyu emreden insann melek

yn; nefsi de hep sfl duygularn, geici zevk-

lerin peinde koan insann eytn yn olarak

ifde etmektedir. Rhun hkimiyetine sokulan ve

slah edilen nefsi hirete yolda olarak almakta

ve bu manev seyre dair terennmlerini yle dile

getirmektedir:

Nefis ile ruhu klaym destn

Bunlarn cengini vereyim ayn

Eer g verirse ahbb u yrn

Biri nmert olur biri merdne.

Smmn destann vasfn eylesin

Akl idrak eden derim dinlesin

Mevlm nefsinizi slh eylesin

Ahirete yolda etsin mna.9

Nefsi ruhun hizmetine verebilmek iin, n-

celikle nefsin sk bir eitime tbi tutulmas ge-

rekir. Bir doan avcsnn kuunu evcilletirme-

si gibi mrid-i kamiller de kendi hakikatinden

kaan gafilleri Hak ile nsiyet peyda ettirmeye ve

Hak sarayna yarar bir kvama gelmelerine al-

rlar. Zira padiahn avcs doan avlaynca, nce

onun gzn, sonra ayaklarn balar. Doann

nefsi krelsin, vahilii kalmasn ve avcya al-

sn diye gndzleri a ve susuz, geceleri uyank

tutar. Avcya alp evcilleince, avc ona avlama-

y retir. Avlamay renince, padiahn huzu-

runa gtrr. Doan padiahn yanna gelip eline

konar. Aslnda avcnn maksad, doann gzn

23

ve ayaklarn balamak, onu a, susuz ve uykusuz

brakmak deildir. Avcnn tek gayesi doana av-

lamay retmektir. Geri maksat sadece doann

avlamay renmesi de deildir. Avlamay re-

nerek padiaha yaklamasn salamaktr. Ayn

ekilde, mrid-i kamiller de nce dervilerini

avlarlar. Avlaynca gzlerini balar, yani halvet

hcresine alr, karanlk bir odaya sokar, kalaba-

lklardan kurtulup kendi i dn-

yasna nazar etmesini salar, bir

i muhasebesi gerekletirmesi-

ni ister, kendisi ile yzlemesine

zemin hazrlar, her trl kaytlar-

dan uzaklap Hakk idrak etme-

sini hatrlatr ve Haktan kaan

yabani tabiatnn giderilmesine

alr.

Dillerini balar, yani dervii

halvet ve uzlete sokar, gnlerce

a ve susuz brakr, geceleri uya-

nk tutar, geceleri kaim, gndz-

leri saim olur, kt szlerden di-

lini tutmasn, hayr sylemeyi

renmesini, dillerini Hakkn zikrine altrma-

sn, kalbinde Hakk murakabe ve tefekkr etme-

sini ngrr. Bylece dervilerinin nefsini krel-

tir. Sonunda derviin hayvn/yabn ve eytan

kuvvetleri azalr. Mrit, daha sonra ona avlama-

y retir. Derviin av; ilim, marifet, muhabbet,

mahede ve muayenedir. Avlamay renince

padiahn huzuruna gelip ona yakn olur. Padia-

ha yakn olunca kurtulur ve kurtulanlar zmresi-

ne girer. Yegane padiah ise Hazreti Allahtr. Do-

laysyla mrid-i kamillerin gayesi dervilerini

kendilerine bende klmak deil, Allaha kul olabil-

melerini salamaktr. Onlar sadece birer klavuz-

dur. Tek gayeleri; Hakka giden yolcular harami-

lerin saldrlarndan korumak, menzil-i maksuda

selametle ulamalarn salamaktr.10

Mrid-i kamiller ncelikli olarak kiinin nef-

sini tanmasna ve kendi farkndalna varmasn

salarlar. Nefsin hasletleri, hkmleri ve sfatla-

r ise Kuran- Kerimin ilgili ayetlerinde u ekil-

de beyan edilmektedir: ehvet,11 heva,12 lav//

faydasz ve irkin sz,13 gizlet ve kasvet-i mizac/

huy ve miza sertlii,14 hkd ve gll/gnl darl,

kin ve hile, hyanet ve dmanlk, intikam duygu-

su,15 hunet/kabalk, sertlik ve inatlk,16 ikrah/

hayrl ve gzel amelleri istemeyerek ve zorlana-

rak yapmak, iyilikten holanmamak,17 vefaszlk

ve ihanet,18 gazab/fke,19 gayz/hiddet, dargnlk

ve hn duygusu,20 zulm,21 kibir ve ucub kendi-

ni beenme.22

Bylesi meziyetlere sahip olan nefis, slah edil-

medikten sonra ondan hayr gelir mi? Bu zel-

likler olumlu niteliklere dntrlmeden iman

nuru elde edilebilir mi? Bylesi ykc ve yak-

c hususiyetler insan ve topluma huzur verebilir

mi? Saylan bu sfatlar tayan insanlar meden

ve uygar olabilir mi? Nefsi kabaran, kt huylara

brnen, azmanlap hrnlaan, benlik duygusu

ile hareket edip egosunu tatmine alan insan-

larn egemen olduu dnyada paylamann, sev-

menin ve merhametin yeri olur mu?

te genelde Mslmanlar zelde tasavvuf er-

bab tm dikkatleri nefse ekmiler, kiinin ba-

na gelen tm ktlklerin adresini nefis olarak

gstermilerdir. Nefsi eitmeden, nefsi terbiye

etmeden, nefsi belli bir kvama getirmeden ke-

male ermenin imkanszln dile getirmiler-

dir. Tarikat erbabnn benimsedii halvet, ile,

erbain, mcahede, riyazet, seyahat, hizmet, sa-

br, sebat, tevazu, kanaat, hrmet ve metanet

gibi usuller, derviin slkunu gerekletirmesi-

ne yneliktir.

Eyll 200824

Sonu olarak diyebiliriz ki, slma gre insan

yapsnda bulunan ktlklerin kayna nefistir.

nk nefis, alabildiine ktl emreden23

ve kiiyi gnaha yneltmek iin fsltlar hlinde

srekli telkinde bulunan24 bir gtr. Bylesi

bir nefis, nefs-i em mredir. Nefs-i emmare, in-

san varlnn en aa tabakas olup btn kt

huylarn ve ir kin hareketlerin merkezidir. O, in-

san daima ktle srkler, kulaa vesve se ve-

rir,25 isteklere ve kt arzulara meyleder. nsa-

nn nefs-i emmaresini yenmesi,26 sabrl ol mas27

ve agzllnden korunmas28 gerekir. Gna-

ha meylin ve dnya ya ait isteklerin odak nokta-

s olarak karmza kan nefs-i emmre, heva ve

hevesin de kaynadr.29 Peygamber Efendimiz,

nefse kar yaplan cihadn en byk cihat oldu-

unu,30 sylemektedir. Kurn- Kerim de nefsi-

ni tezkiye edenleri veya nefsini Allahn tezkiye

ettii kiileri felha erenler diye nitelendirmek-

tedir.31 Bu duygularla hareket eden tasavvuf er-

bab, nefislerini arndrmann abasna koyul-

mular, nefis eitimini ciddiye almlar, nefsi

zamannda ve yerinde eitmenin gayretine b-

rnmlerdir. Ahlk gzelletirip, kt huy ve

hasletleri yok etmeye alan mrid-i kamil-

ler, irat ve talimleri ile nefisleri slah ederken,

mntesiplerini meru haklardan mahrum da et-

memilerdir. nk Hz. Peygamber; zerinde

Rabbinin de hakk vardr; nefsinin de. yley-

se her hak sahibine hakkn ver.32 buyurmu-

tur. Bunlara engel olmak, Allah tarafndan ta-

knlk olarak tanmlanmtr: Ey nananlar!

Allahn size hell ettii temiz eyleri haram kl-

mayn, hududu da amayn, dorusu Allah a-

r gidenleri sevmez.33 Bu yet, baz sahablerin

birtakm meru nimetleri nefislerine haram kl-

ma kararlar mnasebetiyle inmitir.34 Kurn-

Kerim, nefs-i emmarenin karsnda, kendini k-

nayan nefse, levvme ve Hakkn rzasnda hu-

zur bulan nefse de mutmainne demektedir.35

Kurn bizlerden, nefislerimizin dizginlenmi,

eitilmi ve iyilik yapmay kabullenmi hale gel-

mesini istemektedir.36

Rabbim bizleri bir an bile olsa nefsimizle

ba baa brakmasn. Nefsini slah eden, nefsi-

ne hkim olan, nefsini kulluk sarayna sokabilen

ve nefsinin her trl hile ve desiselerinden kur-

tulan kullarndan eylesin.

1 el-Kn, Abdurrezzak, Mucemu Istlahats-Sufiyye, tah. Abdll ahin, Darul-Inad, Kahire 1992, s. 114118; Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB Yaynlar, stanbul 1993, c. II, s. 672.

2 Ebl-Kasm Abdlkerim el-Kueyr, er-Risaletl-Kueyriyye fi lmit-Tasavvuf, Haz. Maruf Zerrik ve Ali Abdlhamid Baltac, Darl-Hayr, Beyrut 1993, s. 87; Kn, Istlhtus-sfiyye, s. 114; mam Gazali, hyu ulmid-dn, Drul-Cl, Beyrut 1412/1992, c. III, s. 192196.

3 Said Havva, Ruh Terbiyemiz slam Tasavvufu, ev. brahim Sarm - M. Sait imek, Kayhan Yaynlar, stanbul II. Bask, 1986, s.58.

4 Kueyr, Risle, s. 8687.5 M. Zahid Kotku, Tasavvufi Ahlak, Seha Neriyat, stanbul 1979, c. II, s. 14.6 Kueyr, Risle, s. 423.7 Y. Nuri ztrk, Kuran ve Snnete Gre Tasavvuf, Yeni Boyut, stanbul 1989, s. 123-

4.8 Hseyin Aydn, Muhasibnin Tasavvuf Felsefesi nsan, Psikoloji, Bilgi, Ahlak Gr-,

Ankara 1976, s. 84.9 Cengiz Gndodu, k Smmnde Akn Metafizii, Tasavvuf lm ve Aka-

demik Aratrma Dergisi, yl: 8, say: 18, Ocak-Haziran 2007, s. 140141.10 Azizddin Nesef, Tasavvufta nsan Meselesi -nsan- Kmil-, ter. Mehmet Kanar,

Dergh Yaynlar, stanbul 1990, s. 53.11 3/Al-i mran, 1415; 4/Nisa, 27; 19/Meryem, 59.12 45/Casiye, 23; 5/Maide, 70; 53/Necm, 34, 23; 4/Nisa, 135; 38/Sad, 26; 26/uara,

15.13 23/Muminn, 1, 3; 25/Furkan, 72; 28/Kasas, 55.14 2/Bakara, 74; 3/Al-i mran, 159.15 7/Araf, 195.16 3/Al-i mran, 159; 39/Zmer, 23.17 2/Bakara, 256; 10/Yunus, 99; 5/Maide, 99; 26/ura, 48.18 5/Maide, 1; 61/Saff, 34.19 11/Hd, 75; 37/Saffat, 101.20 3/Al-i mran, 134.21 31/Lokman, 13; 2/Bakara, 231; 16/ Nahl, 118; 28/ Kasas, 16; 65/ Talak, 1; 11/Hd,

101; 3/l-i mran, 108, 182.22 ztrk, Kuran ve Snnete Gre Tasavvuf, s. 12741.23 12/Ysuf, 53. 24 50/Kf, 16; 53/Necm, 23.25 50/Kf, 16.26 79/Nzit, 40.27 18/Kehf, 28.28 59/Har, 9.29 53/Necm, 23.30 smil b. Muhammed el-Acln, Keful-hafa ve muzlul-ilbs amm itehera minel-

ehdsi al elsinetin-ns, Beyrut 1351, c. I, s. 424.31 91/ems, 9.32 Eb Abdullah Muhammed b. smail Buhar, el-Cmius-Sahh, stanbul 1981, Adb,

8486.33 5/Mide, 87.34 Ebl-Hasen Ali b. Ahmed el-Vhid, Esbbun-Nzul, Beyrut 1978, s.137138.35 H. Mehmet Soysald, slmda Gnah Kavram, Tasavvuf Dergisi, yl: 3, S. 7, Eyll-

Aralk 2001, s. 150151.36 75/Kyme, 2; 89/Fecr, 2728.

Dipnot * Do. Dr.

slma gre insan yapsnda

bulunan ktlklerin kayna nefistir.

nk nefis, alabildiine ktl

emreden23 ve kiiyi gnaha

yneltmek iin fsltlar hlinde

srekli telkinde bulunan24 bir gtr.

SB-95-A