Sunum ve Sistematik

1. BÖLÜM: TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR KONU ÖZETİ

Bu başlık altında, bölümün en can alıcı bilgileri, kazanım sırasına göre en alt başlıklara ayrılarak hap bilgi niteliğinde konu özeti olarak sunulmuştur.

ALIŞTIRMALAR1. BÖLÜM: TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR

Bu başlık altında her bölüm kazanımlara ayrılmış, kazanımlar tek tek çözüm-lü temel alıştırmalar ve sorular ile taranmıştır. Özellikle bu kısmın sınıf içinde öğrencilerle işlenmesi öngörülmüştür.

UYGULAMALI SORULAR1. BÖLÜM: TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR

Bu başlıklar altında uygulamalar yaparak öğrenciye yorum, analiz, sentez yetisinin geliştirilmesi hedeflenmiştir.

TEST - 1

KONU KAVRAMA TESTİ

Topoğrafya ve Kayaçlar – 1

1. BÖLÜM: TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR

Bu başlıkla üniteler alt bölümlere ayrılmış, her bölümün içerdiği kazanım ve alt başlıklar dikkate alınarak testler oluşturulmuştur.

ÜNİTE YAZILI SORULARI DOĞAL SİSTEMLER

Bu başlık altında resmi ve özel okul yönetmeliklerinde öngörülen formatlar ile ünitenin tamamını kapsayan yazılı soruları konulmuştur. Bu uygulamanın amacı, öğrenciyi okuldaki yazılılara hazırlamak ve öğrencinin okul başarısını arttırmaktır.

DOĞAL SİSTEMLER ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ

Bu başlık altında ünitenin geneli sorularla taranmış, öğrencinin bu ünite ile ilgili sınava hazır bulunulmuşluğu ölçme yoluna gidilmiştir. Bu başlık, ünitenin finali niteliğindedir.

KONU ÖZETİ

1110. Sınıf Coğrafya

1. BÖLÜM: TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR

KAYAÇLAR

Mineral: Belirli bir kimyasal yapısı olan, inorganik, katı ve doğal maddelerdir.

Kayaç (taş): Bir ya da birden fazla mineralin bir araya gelmesiyle oluşan katı ve doğal maddelerdir. Yer kabuğunu oluşturan ana malze-me kayaçlardır. Kayaçların farklı fiziksel ve kimyasal özelliklere sahip olması yer şekillerinin çeşitlilik göstermesinde önemli bir etkendir.

Oluşumlarına göre kayaçlar üç ana gruba ayrılır.

Püskürük (Magmatik) Kayaçlar

Kayaçlar

Tortul (Sedimenter) Kayaçlar Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar

Genel Özellikleri

• Yapıları kristallidir.• Tabakalaşma yoktur.• Kütleler halindedir.• İçlerinde fosil bulunmaz.• Asitten etkilenmezler.• Aşınmaya karşı sert ve dirençlidirler.

Genel Özellikleri

• Oluşumlarında dış kuvvetler etkilidir.

• Yapıları kristalli değildir.

• İçlerinde fosil bulunabilir.

• Tabakalı yapıya sahiptir.

• Asitten etkilenirler.

Genel Özellikleri

• Önceden oluşmuş tortul ve püskürük kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak eski özelliklerini kaybedip yeni bir kayaca dönüşmesiyle oluşurlar.

• Başlıca türleri:– Mermer (kalkerin başkalaşmasıyla)– Gnays (granitin başkalaşmasıyla)– Elmas (taş kömürünün başkalaşmasıyla)– Şist (kil taşının başkalaşmasıyla)– Kuvarsit (kum taşının başkalaşmasıyla)

oluşur.İç Püskürük Kayaçlar

• Yer kabuğu içinde magmanın yeryüzüne çıkmadan tabakalar içinde katılaşmasıyla oluşur.

• Yavaş soğuma ve katılaşmadan dolayı iri kristallidirler.

• Başlıca türleri: Granit, siyenit, diyorit ve gabrodur.

Kimyasal Tortul Kayaçlar

• Suda erimiş halde bulunan minerallerin daha sonra, suyun eritme özelliğini yitirmesiyle çökelip tortullanan kayaçlardır.

• Başlıca türleri: Kalker, jips, kaya tuzu, dolomit, traverten, sarkıt, dikittir.

Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar

• Akarsu, rüzgar, buzul ve dalga gibi dış kuvvetlerin diğer kayaçlardan kopardıkları parçacıkları çukur yerlerde biriktirmesi ve biriken malzemenin doğal bir çimento ile yapışması sonucu oluşur.

• Başlıca türleri: Konglomera (çakıl taşı), gre (kum taşı), kil taşı,mil ve marndır.

Organik Tortul Kayaçlar

• Bitki ve hayvan kalıntılarının okyanus, deniz ya da göl tabanı gibi çukur yerlerde birikmesi ve zamanla katılaşmasıyla oluşur.

• İçlerindeki fosil yoğunluğu diğer kayaçlara göre fazladır.

• Başlıca türleri: Taş kömürü, linyit, turba, mercanlar ve tebeşirdir.

Dış Püskürük Kayaçlar

• Magmanın yeryüzüne çıkarak soğuması ve katılaşmasıyla oluşur.

• Hızlı soğuma ve katılaşmadan dolayı kristalleşme az, genelde camsı özelliktedir.

• Başlıca türleri: Andezit, bazalt, trakit, volkan camı (obsidyen), süngertaşı, katran taşı ve tüfler.

TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR

12

KONU ÖZETİ

10. Sınıf Coğrafya

Kayaç Döngüsü: Jeolojik süreçte milyonlarca yıl içerisinde üç ana gruptaki kayaçlar birbirine dönüşmektedir. Mevcut kayaçlar derinle-re inerek eriyip magma haline gelirler. Magmanın yer kabuğu içinde ya da yeryüzüne çıkarak katılaşmasıyla püskürük kayaçlar oluşur. Püskürük kayaçların bir kısmı şiddetli sıcaklık ve basınç etkisiyle başkalaşım kayaçlara dönüşür. Püskürük kayaçların bir kısmıda aşın-ma ve ayrışmaya uğrayıp dış kuvvetler tarafından taşınarak çukur yerlerde biriktirilir ve tortul kayaçlar oluşur. Tortul kayaçlarda sıcaklık ve basınca maruz kalarak başkalaşım kayaçlara dönüşebilir. Başkalaşım kayaçlarda yerin derinliklerine doğru sürüklenip eriyerek magmaya karışabilir ya da ayrışma, aşınma, taşınma ve birikme yoluyla tekrar tortul kayaçlara dönüşebilir.

Granit kütlelerinin fiziksel ve kimyasal ayrışmaya

uğramasıyla ortaya çıkan farklı şekil ve boyuttaki

bloklara “tor topoğrafyası” denir.

Volkanik faaliyetler sonucu oluşmuş tüflü arazide sel suları ve akarsuların yaptığı aşındırma sonucu dirençli kayaçların altında kalan kısımların aşınma-masıyla sütun şeklinde oluşan yer şekillerine “peri bacası” denir.

Magma

Tortullar

Püskürük kayaçlar

Başkalaşım kayaçlar Tortul kayaçlar

Erim

e

Soğuma ve katılaşma

Sıcaklık ve basınç

Ayrışmave aşınma

Birikme ve

çimentolaşm

a

Erime

Sıcaklık

ve basın

ç

Ayrışm

a ve aşın

ma

Ayrışma ve aşınma

Kayaçların Yer Şekilleri Oluşumuna Etkileri: Kayaçlar ne kadar sert olursa ayrışma ve aşınmaya karşı o kadar dirençli olurlar.Sert ve dirençli kayaçlar arazide yüksek ve engebeli yer şekillerini oluştururken, dirençli olmayan kayaçlar ise alçak ve belirgin olma-yan yer şekillerini oluştururlar.

Granit kütlelerinin fiziksel ve kimyasal ayrışmaya

uğramasıyla ortaya çıkan farklı şekil ve boyuttaki

bloklara “tor topoğrafyası” denir.

Volkanik faaliyetler sonucu oluşmuş tüflü arazide sel suları ve akarsuların yaptığı aşındırma sonucu dirençli kayaçların altında kalan kısımların aşınma-masıyla sütun şeklinde oluşan yer şekillerine “peri bacası” denir.

Magma

Tortullar

Püskürük kayaçlar

Başkalaşım kayaçlar Tortul kayaçlar

Erim

e

Soğuma ve katılaşma

Sıcaklık ve basınç

Ayrışmave aşınma

Birikme ve

çimentolaşm

a

Erime

Sıcaklık

ve basın

ç

Ayrışm

a ve aşın

ma

Ayrışma ve aşınma

TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR

ALIŞTIRMALAR

1310. Sınıf Coğrafya

TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR

1. BÖLÜMTOPOĞRAFYA

VE KAYAÇLAR

KAYAÇLAR

Kazanım A.10.1: Kayaçların özellikleri ile yeryüzü şekillerinin oluşum süreçlerini ilişkilendirir.

Magmanın; yer kabuğunun farklı derinliklerindeki taş ve taba-kalar arasına sokularak yavaş yavaş soğumasıyla "iç püskü-rük" kayaçlar, volkanik faaliyetlerle yeryüzüne çıkmasıylada "dış püskürük" kayaçlar oluşur.

Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangisi oluşum bakı-mından püskürük kayaçlara örnek değildir?

A) Bazalt B) Granit C) Andezit

D) Linyit E) Gabro

Çözüm

Granit ve gabro magmanın taş ve tabakalar arasına sokularak yavaş yavaş soğuması sonucu oluşmuş iç püskürük, bazalt ve andezit ise magmanın volkanik faaliyetler sonucu yeryüzüne çıkmasıyla oluşmuş dış püskürük kayaçlardır. Linyitin püskü-rük kayaçların oluşumu ile ilgisi yoktur. Çünkü; linyit geçmiş jeolojik devirlerde var olan gür bitki topluluklarının tabakalar arasında taşlaşmasıyla oluşmuş organik tortul kayaçtır.

Cevap: D

Temel Alıştırma

1. I. Yapıları kristallidir. II. Asitle etkileşime girerek çözünürler. III. Kütleler halinde bulunurlar. IV. Tabakalı yapıya sahiptirler.

Yukarıda verilen bilgilerden hangileri püskürük kayaçla-rın özelliklerinden değildir?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IV

D) III ve IV E) I, II ve IVC

2. Van Gölü çevresinde araştırma yapan bir jeolog, arazide volkanik faaliyetler sonucu oluşan yer şekillerinin yaygın ol-duğunu gözlemlemiştir.

Buna göre, aşağıdaki kayaç türlerinden hangisinin Van Gölü çevresinde yaygın olduğu söylenebilir?

A) Jips B) Bazalt C) Kum taşı

D) Kalker E) Turba

B

3. ..........

..........

.....

İç Püskürük Kayaç

Yukarıda iç püskürük kayaçlarla ilgili verilen kavram ha-ritasına aşağıdaki kayaçlardan hangisi yazılırsa yanlış olur?

A) Siyenit B) Granit C) Diyorit

D) Gabro E) Andezit

E

4. Volkanizma sonucu bakır, krom, kurşun ve manganez gibi metalik madenler oluşur.

Buna göre, bu madenlerin yoğun olarak çıkarıldığı böl-gelerde aşağıdaki kayaç türlerinden hangisine daha az rastlanır?

A) Kaya tuzu B) Volkan camı C) Bazalt

D) Andezit E) Granit

A

UYGULAMALI SORULAR

1610. Sınıf Coğrafya

TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR

1. Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların karşısına "D" yanlış olanların karşısına "Y" harfi koyunuz.

a. Başkalaşım kayaçların diğer bir adı da metamorfik kayaçlardır.

b. Granit, andezit gibi kayaçlar aşınmaya karşı dirençsiz kayaçlardır.

c. Tortul kayaçlar bulundukları ortamın fiziki ve kimyasal yapısını yansıtırlar.

d. Linyit ve turba kimyasal tortul kayaçlar-dandır.

e. Kalkerin başkalaşıma uğraması sonucu mermer meydana gelir.

f. Tor topoğrafyasını oluşturan başlıca ka-yaç türü tüftür.

g. Kolay aşınmayan dirençli kayaçlar alçak ve belirgin olmayan yer şekillerini meyda-na getirirler.

h. Peri bacaları granitin metamorfizmaya uğraması sonucu oluşur.

ı. Obsidyen camsı yapıya sahiptir.

i. Magmanın soğuması ve katılaşması so-nucu mermer ve gnays oluşur.

2. a. Granit 1. Kimyasal Tortul

b. Bazalt 2. Organik Tortul

c. Mermer 3. İç Püskürük

d. Kömür 4. Başkalaşım

e. Kalker 5. Dış Püskürük Yukarıda verilen kayaç türlerinin hangi oluşum grubuna

ait olduğunu eşleştiriniz.

a. ……….……….……….……….

b. ……….……….……….……….

c. ……….……….……….……….

d. ……….……….……….……….

e. ……….……….……….……….

3. Bir bölgenin yer yapısını gösteren jeoloji haritası incelendi-ğinde; bölgenin kuzeyinde II. jeolojik devre ait tortul yapıla-rın, güneyinde ise III. jeolojik devirde meydana gelmiş vol-kanik araziler ve yer yer metamorfik yapıların yaygın olduğu tespit edilmiştir.

Buna göre; aşağıdaki tabloda verilen kayaçların oluşum özellikleri dikkate alındığında, bölgenin kuzeyinde ya da güneyinde yer alıyorlarsa örnekteki gibi eşleştiriniz.

KayaçlarBölgeninkuzeyinde

Bölgeningüneyinde

Kalker

Andezit ✔

Gabro

Konglomera

Granit

Mermer

Jips

Siyenit

Obsidyen

Gre

FizikselTortul

OrganikTortul

KimyasalTortul

4. Aşağıda fiziksel, kimya-sal ve organik tortul ka-yaçların özellikleri ile ilgili numaralandırılmış cümle-ler verilmiştir.

Verilen özellik hangi kayaç grubuna ait ise cümle başındaki numa-rayı venn şemasında uy-gun yerlere yerleştiriniz.

1. Fosil bulmak isteyen bir bilim adamı daha çok bu kayaçları incelemelidir.

2. Tabakalı yapıya sahiptirler.

3. Dış kuvvetlerin çeşitli boyutlarda biriktirdiği mad-delerin doğal bir çimento malzemesiyle yapışa-rak taşlaşmasıyla oluşurlar.

4. Kil ve marn bu kayaç grubuna girer.

5. Su içerisindeki kimyasal maddelerin suyun bu-harlaşması sonucu çökelmesiyle oluşurlar.

6. Mercan kayalıkları bu gruba girer.

TEST - 1

KONU KAVRAMA TESTİ

1910. Sınıf Coğrafya

Topoğrafya ve Kayaçlar – 1

19

TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR

1. Yer kabuğunun malzemesi olan kayaçlar ile bu kayaçla-rın oluşum ve dönüşümünü inceleyen bilim dalı aşağı-dakilerden hangisidir?

A) Kartoğrafya B) Jeomorfoloji C) Petroğrafya

D) Limnoloji E) Klimatoloji

2. Erciyes, Melendiz ve Süphan dağlarının oluşumuna ne-den olan kayaç grubu aşağıdakilerden hangisidir?

A) Püskürük B) Kimyasal tortul C) Organik tortul D) Metamorfik E) Fiziksel tortul

3. Aşağıdaki kayaç türlerinden hangisinin oluşumunda tortullanma etkili olmamıştır?

A) Kaya tuzu B) Kömür C) Jips D) Traverten E) Siyenit

4. Yer kabuğunun ana malzemesi olan kayaçların oluşu-muyla ilgili;

I. Magmanın soğumasıyla püskürük kayaçlar oluşur. II. Sıcaklık ve basınç etkisiyle başkalaşım sadece tortul ka-

yaçlarda görülür. III. Volkanizmanın etkili olduğu bir bölgede konglomera, şist

gibi kayaçlar yaygındır.

ifadelerinden hangileri doğru değildir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) II ve III

5. I. Konglomera II. Mercanlar III. Marn IV. Kalker

Yukarıdaki kayaçlardan hangileri fiziksel tortul kayaçlar içerisinde yer alır?

A) I ve II B) I ve III C) II ve IV

D) III ve IV E) I, III ve IV

6. Aşağıdakilerden hangisi, başkalaşım (metamorfik) ka-yaçların özelliklerinden biri değildir?

A) Metemorfizma sırasında kayaçların fiziksel ve kimyasal yönden kristal yapılarında değişme ve kıvrılmalar mey-dana gelir.

B) Taş kömürünün başkalaşımı ile elmas oluşur. C) Kayaçlar üzerinde, magmanın sıcaklığı ve hidrostatik

basınç etkisiyle meydana gelen değişime metamorfizma denir.

D) Moh'un sertlik cetvelinde en sert kayaç metamorfik ka-yaçtır.

E) Kuvarsit, granitin metamorfizmaya uğraması sonucu olu-şur.

7. Aşağıdaki görselde ülkemizde Nevşehir - Ürgüp ve çevre-sinde yaygın olan peri bacaları görülmektedir.

Peri bacalarının oluşumunda;

I. Volkanik tüflerin yaygın olması II. Yağmur ve sel suları III. Rüzgar aşındırması

faktörlerinden hangileri daha çok etkili olmuştur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II

D) I ve III E) II ve III

8. Suyun içerisinde erimiş halde bulunan tuz ve kalsiyum karbonat gibi minerallerin çökelmesiyle oluşan kayaç grubuna ne ad verilir?

A) Dış püskürük B) Organik tortul C) Başkalaşım D) Kimyasal tortul E) İç püskürük

7710. Sınıf Coğrafya

1. Aşağıdaki tabloda verilen kayaçların oluşum bakımın-dan hangi kayaç grubuna ait olduklarını yazınız.

Kayaç

Türü

Kayaç

Türü

a. Kalker f. Obsidyen

b. Mermer g. Gnays

c. Andezit h. Bazalt

d. Kömür ı. Granit

e. Konglomera i. Traverten

(Puan………………)

Cevap

2. Aşağıdaki haritada, Dünya’daki büyük levhalar ve hareket-yönleri gösterilmiştir.

X

Y

TZ

PasifikLevhası

NazkaLevhası

KokosLevhası

AntarktikaLevhası

Antarktika Levhası

AvustralyaLevhası

Güney AmerikaLevhası

Kuzey AmerikaLevhası

ArabistanLevhası

Levha Sınırları

UzaklaşanLevhalar

YakınlaşanLevhalar

Haritadan ve ön bilgilerinizden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.

a. Levha nedir?

b. X,Y, Z ve T ile gösterilen levhaların isimlerini yazınız.

c. Türkiye’de depremselliğe neden olan levhalar hangileri-dir?

d. Levha hareketlerine bağlı olarak, günümüzde yüz öl-çümleri artan okyanuslar hangileridir?

(Puan………………)

Cevap

3. Bitki örtüsünün dağılışı ve farklı türlerin oluşumu üze-rinde etkili olan faktörleri maddeler halinde yazınız.

(Puan………………)

Cevap

T.C. …………………………………………………………………………… Lisesi

… /… Öğretim Yılı 10. Sınıf Coğrafya Dersi … Dönem ……Yazılı Soruları

Öğrencinin Adı / Soyadı: …………………………………

No: …… / Sınıfı:……… Aldığı Not: …………………

ÜNİTE YAZILI SORULARI DOĞAL SİSTEMLER

7910. Sınıf Coğrafya

ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ - 1

1. Püskürük ve tortul kayaçlar yüksek sıcaklık ve basınca ma-ruz kalırsa başkalaşım kayaçlar oluşur.

Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangisi bulunduğu arazinin yüksek sıcaklık ve basınçtan etkilendiğini gös-terir?

A) Kömür B) Tüf C) Kaya tuzuD) Granit E) Kuvarsit

2. Yer yapısının eski kütlelerden oluştuğu alanlarda deprem riski azdır.

I III V

IV0°

II

Buna göre, yukarıdaki haritada gösterilen bölgelerden hangisinde deprem riski daha azdır?

A) I B) II C) III D) IV E) V

3. I. Nüfus yoğunluğunun fazla olması II. Granit, siyenit ve diyorit gibi kayaçların yaygın olması III. Toprak verimliliğinin fazla olması IV. Peri bacası gibi yer şekillerinin yaygın olması

Yukarıdakilerden hangileri bir bölgenin volkanik faali-yetlerden etkilendiği hakkında kesinlik ifade eder?

A) I ve II B) I ve IV C) II ve IIID) II ve IV E) II, III ve IV

4. Karasal iklim bölgelerinde insanlar tarafından ormanla-rın kesilerek, yakılarak tahrip edilmesi sonucu ortaya çıkan bozkırlara "Antropojen bozkır" denir.

Buna göre, aşağıdakilerden hangisi bir bölgedeki boz-kırların antropojen karakterli olduğunu kanıtlar?

A) Nüfusun su kenarlarında toplanmasıB) Geniş yapraklı ormanlar içinde yer yer iğne yapraklı tür-

lere rastlanmasıC) Maki türü çalıların görülmesiD) Geniş düzlüklerin yer almasıE) Bölgedeki bozkırların ağaçlı bozkırlardan oluşması

5. Aşağıdaki haritada levha hareketleri gösterilmiştir.

PasifikLevhası

PasifikLevhası

NazkaLevhası

KokosLevhası

AntarktikaLevhası

Antarktika Levhası

AvustralyaLevhası

Güney AmerikaLevhası

Kuzey AmerikaLevhası

AfrikaLevhası

FilipinlerLevhası

Avrasya Levhası

ArabistanLevhası

Levha Sınırları

UzaklaşanLevhalar

YakınlaşanLevhalar

Yer kabuğunu oluşturan levhaların hareket etmesinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir?

A) Çekirdek katmanın ağır ve yoğun olmasıB) Avrasya Levhası'nın en büyük levha olmasıC) Manto tabakasının eriyik halde olması D) Volkanizmanın eski kara parçalarında etkili olmasıE) Yer kabuğunun ince ve hafif olması

6. Dünya üzerinde Akdeniz ikliminin görüldüğü alanlarla ilgili aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz?

A) Kayaç yapısının etkisiyle bazı alanlarda kimyasal ayrış-ma fazladır.

B) Bitki örtüsü içerisinde zeytin, defne, keçiboynuzu gibi türler yaygındır.

C) Yaz sıcaklığı ve kuraklığı belirgindir.D) Başlıca toprak türü demiroksit oranı fazla olan laterittir.E) Bitki örtüsünü oluşturan türler yaz kuraklığından dolayı

kadifemsi yüzey geliştirmiştir.

7. Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde; yağış yetersizliği ve buharlaşmadan dolayı halomorfik topraklar oluşur.

IIII

V

IV

0°

II

Buna göre, yukarıdaki haritada gösterilen alanlardan hangisinde halomorfik topraklara daha sık rastlanır?

A) I B) II C) III D) IV E) V

DOĞAL SİSTEMLER