SUYUBULANDIRANKIZ

HONORÉDEBALZAC

FRANSIZCAASLINDANÇEVİREN:

YAŞARAVUNÇ

TÜRKİYEİŞBANKASIKÜLTÜRYAYINLARI

özgünadıLARABOUILLEUSEfransızcaaslındançevirenYAŞARAVUNÇ©türkiyeişbankasıkültüryayınları,2009editörALİALKANİNALgörselyönetmenBİROLBAYRAMdüzeltiALEVÖZGÜNERgrafiktasarımveuygulamaBukitabıntümyayınhaklarısaklıdır.Tanıtımamacıyla,kaynakgöstermekşartıylayapılacakkısaalıntılardışındagerekmetin,gerekgörselmalzemeyayınevindenizinalınmadanhiçbiryollaçoğaltılamaz,yayımlanamazvedağıtılamaz.TÜRKİYEİŞBANKASIKÜLTÜRYAYINLARIistiklalcaddesi,no:144/4beyoğlu34430istanbul

Tel.(0212)2523991Fax.(0212)2523995www.iskultur.com.tr

GenelYayın:1741

Hümanizma ruhunun ilk anlayış ve duyuşmerhalesi, insanvarlığının enmüşahhas şekildeifadesi olan sanat eserlerinin benimsenmesiylebaşlar. Sanat şubeleri içinde edebiyat, buifadenin zihin unsurları en zengin olanıdır.Bunun içindir ki bir milletin, diğer milletleredebiyatını kendi dilinde, daha doğrusu kendiidrakinde tekrar etmesi; zekâ ve anlamakudretini o eserler nispetinde artırması,canlandırması ve yeniden yaratmasıdır. İştetercüme faaliyetini, biz, bu bakımdanehemmiyetlivemedeniyetdâvamıziçinmüessirbellemekteyiz. Zekâsının her cephesini bu türlüeserlerin her türlüsüne tevcih edebilmişmilletlerdedüşüncenin en silinmezvasıtası olanyazı ve onun mimarisi demek olan edebiyat,bütünkütleninruhunakadarişliyenvesinenbirtesire sahiptir. Bu tesirdeki fert ve cemiyetittisali, zamanda ve mekânda bütün hudutlarıdelipaşacakbirsağlamlıkveyaygınlığıgösterir.Hangimilletinkütüpanesibuyöndenzenginseomillet, medeniyet âleminde daha yüksek bir

idrak seviyesinde demektir. Bu itibarla tercümehareketini sistemli ve dikkatli bir surette idareetmek, Türk irfanının en önemli bir cephesinikuvvetlendirmek, onun genişlemesine,ilerlemesine hizmet etmektir. Bu yolda bilgi veemeklerini esirgemiyen Türk münevverlerineşükranla duyguluyum. Onların himmetleri ilebeş sene içinde, hiç değilse, devlet eli ile yüzciltlik, hususi teşebbüslerin gayreti ve genedevletin yardımı ile, onun dört beş misli fazlaolmak üzere zengin bir tercüme kütüpanemizolacaktır. BilhassaTürk dilinin, bu emeklerdenelde edeceği büyük faydayı düşünüp deşimdidentercümefaaliyetineyakın ilgivesevgiduymamak, hiçbir Türk okuru için mümkünolamıyacaktır.

23Haziran1941

MaarifVekili

HasanÂliYücel

MösyöCharlesNodier'ye,

FransızAkademisiÜyesi veArsenalKitaplığıMüdürü

İşte, sevgili Nodier, aile içi gizli oturumlarsayesinde yasaların elinden kurtulmuş olaylarladolu, ama içinde çok sık da rastlantı diyeadlandırılan Tanrı'nın parmağının insanlarınadaletinin yerine geçtiği ve ahlakın, şakacıbirinin söyleyebileceği gibi, yine de öğretici veilginç olduğu bir yapıt. Bence bu yapıttan hemAile hem deAnalık için büyük dersler çıkıyor.Babalık gücünün azalmasının yol açtığısonuçların farkına belki çok geç varıyoruz.Eskidenancakbabanınölümüyleortadankalkanbu güç, aile içi davaların görüldüğü tekmahkemeyi oluşturuyor, önemli durumlardakrallık bu mahkemenin kararlarınınuygulanmasını sağlamak için araya giriyordu.Annehernekadarsevecenveiyiyürekliolsadabu ataerkil krallığın yerini tutamaz, tıpkıgenellikleKadın'ıntahtaçıkmışbirKral'ınyerinitutamaması gibi; ama burada bir istisnagerçekleşirse, bundan korkunç bir varlık doğar.

Belki, bozulmaz bir evliliğinAvrupa toplumlarıiçin ne kadar gerekli olduğunu, kadınınzayıflığının yol açtığı felaketlerin nelerolduklarını, frenlenmediği zaman kişisel çıkarınnegibitehlikeleriçerdiğinibutablodandahaiyigösteren başka bir tablo çizmedim. Dilerim,yalnızca paranın gücüne dayanan bir toplum,başarıyı, başvurduğu bütün yolları bağışlayarakyücelten bir sistemin kombinezonları üzerindeadaletin güçsüzlüğünü görerek titresin!Kitleleridin duygusuyla ve laik bir üniversiteeğitiminden başka bir eğitimle arılaştırmak için,hemen Katolikliğe başvursun! Özelyaşamlarında savaş alanlarında davranır gibidavranmak cesaretini gösteren kimi insanlarınsavaşa ilişkin gereklerinin ne kadar ahlakbozukluğuna yol açtığını burada bana belirtmeolanağı verecek kadar iyi karakterler, yüce vesoylu bağlılıklar Askerlik YaşamındanSahneler'de göze çarpacaktır. Siz zamanımızaöngörülü bir bakışla baktınız, bu bakışınızınfelsefesiozarifsayfalarınızdayeralanbirçokacıdüşüncede belli oluyor. Ülkemizin zihnindefarklı dört politik sistemin yol açtığı hasarları

herkesten daha iyi gördünüz. Bu yüzden buromanı daha yetkili bir otoritenin korumasıaltında bırakamam. Belki adınız bu yapıtı onaelbetteyapılacaksuçlamalarakarşısavunacaktır:Cerrah en taze yaralarından neşterini çekerkensesi çıkmayan hasta nerede? Bu Sahne'yi sizeithaf etmenin zevkine, burada en içtenhayranlarınızdan biri olduğunu söyleyen kişiiçin iyilikseverliğiniziaçıklamanınverdiğigururekleniyor.

DeBalzac

BİRİNCİBÖLÜM

İKİERKEKKARDEŞ

I

Descoings'lerileRouget'ler

1792'de Issoudun kenti burjuva sınıfınınRouget adında çok kötü ün salmış bir doktoruvardı.Kimiyüreklikişilerinsöylediklerinegöre,adam karısını, kentin en güzel kadını olsa da,epey mutsuz kılıyordu. Belki kadın birazbudalaydı. Dostların bezdirici soruşturmalarına,ilgisizlerin dedikodularına, kıskananlarınçekiştirmelerine karşın, bu çiftin ev içi gizi pekçözülemedi. Doktor Rouget, kolayca belalıdenilecek adamlardan biriydi. Bu yüzden ömrüboyunca hakkında kimse ağzını açmadı,kendisine güler yüz gösterildi. Kızken haylisıskaolan(bunundoktorunonunlaevlenmesininbir nedeni olduğu söyleniyordu) Descoingsailesinden bu kadının önce bir erkek, on yılsonra da beklenmedik biçimde bir kız çocuğuoldu. Baba doktordu, ama onun bu kızıngeleceğini hiç beklemediği söyleniyordu. Geçgelen kızın adı Agathe'dı. Bu küçük olaylar odenli basit, o denli sıradandır ki, bir tarihçininbunlarıbiranlatınınbaşınakoymasınıhiçbirşey

haklı gösteremez; ama bilinmemiş olsalar da,Doktor Rouget karakterinde biri bir canavar,kötü bir baba olarak değerlendirilirdi; oysa obirçok insanın, "Bir erkek karakter sahibiolmalıdır!" gibi korkunç bir belit olarak içindetaşıdığı kötü eğilime tam bir saflıkla boyuneğiyordu. Bu erkekçe söz birçok kadınınyıkımına neden oldu. Doktorun kayınpederi vekayınvalidesi Descoings'ler yün ticaretindekomisyonculuk yapıyor, mal sahipleri adına LeBerry'nin "Altın Post"[1] değerindeki altınyapağılarını satıyor ya da bu işle uğraşantüccarlar adına bu yapağıları satın alarak aynızamandaikitaraftankomisyonsağlıyorlardı.Buiş sayesinde zengin, ama cimri de oldular:Birçok insanın yaşamında ahlak anlayışıböyledir. Madam Rouget'nin küçük kardeşi,oğul Descoings, Issoudun'ü sevmedi; Paris'ezengin olmaya gitti ve orada Saint-HonoréSokağı'nda bir bakkal dükkânı açtı, bu damahvına neden oldu. Ama ne bekliyorsunuz?Bakkal, sanatçıları işlerinden uzaklaştıran otiksinme gücüne eşit bir güçle işine çekilir.Çeşitli yetenekleri oluşturan toplumsal güçler

yeterince incelenmemiştir.OğullarınMısırlılardaolduğu gibi ille de babamesleğini seçmedikleridurumda, bir insanın fırıncı değil de kırtasiyeciolmasını neyin belirlediğini öğrenmek ilginçolurdu.OğulDescoings'daaşkyeteneğeyardımetmişti. Kendi kendine: "Ben de bakkalolacağım!" demiş, ama sonradan devralacağıdükkânda çılgınca âşık olduğu kadınpatronunun, o çok güzel insanın karşısındaiçinden başka şey geçirmişti. Sabırdan veannesiyle babasının gönderdikleri az miktardaparadan başka yardım almadan, selefi Bixiouefendinin dul eşiyle evlendi. 1792'deDescoings'ler iyi iş yapan insanlar olarak kabulediliyorlardı.YaşlıDescoings'ler de o dönemdehâlâhayattaydı.Yünişinibırakıpparalarınımilliemlaksatınalmaktakullandılar:Budabirbaşka"Altın Post" idi! Yakında karısının ölümüneağlamak zorunda kalacağından emin olandamatlarıkızınıParis'e,hembubaşkentigörmesiiçin, hem de kurnazca bir düşünceylekayınbiraderinin yanına gönderdi. GençDescoings'lerin çocuklarıyoktu.Kocasındanoniki yaş büyük olan Madam Descoings çok

sağlıklı, ama bağbozumundan sonra yağlananbirardıçkuşukadarşişmandı;kurnazRouget'ninde, Madam ve Mösyö Descoings'in, perimasallarının sonundaki o iyimser sözün tersine,her zaman mutlu olacaklarını, ama çocuklarıolmayacağını kestirecek kadar tıp bilgisi vardı.BuçiftAgathe'abüyükbirilgiduyabilirdi.OysaDoktor Rouget kızını mirasından yoksunbırakmak istiyor, onun çevresini değiştirerekamacına ulaşacağını umuyordu. O zamanIssoudun'ünengüzelkızıolanbugençinsannebabasına, ne de anasına benziyordu. Dünyayagelişi, Doktor Rouget ile yakın dostu, kısa birsüre önce Issoudun'den ayrılmış olan eskikaymakam[2] Mösyö Lousteau arasındabitmeyenbir dargınlık konusuolmuştu.Bir ailedoğupbüyüdüğüyeri bırakıpgiderse, Issoudungibiçekicibiryerinyerlihalkınınbukadaraşırıbir davranışın nedenlerini araştırmaya hakkıvardır. Kimi esprili kişilerin söylediğine göre,kinci bir adam olan Mösyö Rouget, "Lousteaubenim ellerimde ölecek!" diye haykırmıştı. Birdoktorun ağzından çıkan bu söz bir top güllesikadar etkiliydi. Ulusal Meclis söz konusu

kaymakamlıkları kaldırdığında, LousteauIssoudun'denayrılıpbirdahaorayadönmedi.Buailenin ayrılışından başlayarak, Madam Rougetbütün vaktini eski kaymakamın öz kız kardeşiMadam Hochon'un yanında geçirdi. MadamHochon,kızınınvaftizannesivedertleriniaçtığıtek kişiydi; dolayısıyla Issoudun kenti bu güzelMadam Rouget hakkında az da olsa neöğrendiyse, bunları ancak doktorun ölümündensonra bu iyi yürekli kadından öğrendi. KocasıonaAgathe'ıParis'egöndermektensözettiğinde,MadamRouget'ninilksözüşuoldu:"Kızımıbirdahagöremeyeceğim!"

—Neyazıkkihaklıçıktı,diyorduozamanbusaygıdeğerMadamHochon.

Zavallı anne daha sonra bir ayva gibi sarardıve durumu Rouget'nin onu yavaş yavaşöldürdüğünü ileri sürenlerin söyledikleriniyalanlamadı. O koca budala oğlunundavranışları, haksız olarak suçlanan bu anneyidaha mutsuz kılıyor olmalıydı. Pek az ölçülüolan,belkidebabası tarafındanyüreklendirilen,tam bir budala denecek bu çocuk, bir oğulun

annesine göstermesi gereken ne ilgiyi, ne desaygıyı gösteriyordu. Jean-Jacques Rougetbabasınabenziyorduamaolumsuzolarak;zatendoktor da ne ahlaksal, ne fiziksel açıdanmatahsayılırdı.

Güzel Agathe Rouget'nin gelişi dayısıDescoings'e hiç uğur getirmedi.Bir hafta ya dadaha çok on gün içinde (Cumhuriyet ilanedilmişti) adam Robespierre'in Fouquier-Tinville'e bir sözü üzerine hapse atıldı. Kıtlığınyapay olduğuna inanmakla bir ihtiyatsızlıkyapan Descoings (fikirlerin serbest olduğunudüşünüyordu) bu düşüncesini kadın ve erkekmüşterilerinin birçoğuna, onlara yardım içinbildirerek bir budalalık da yaptı. Robespierre'inevinde kaldığı marangozun karısı olan ve bubüyükyurttaşınevişlerinigörenyurttaşDuplay,ne yazık ki bu Le Berry'li Descoings'indükkânını müşteri olarak onurlandırıyordu. Buyurttaş bakkalın inancını I. Maximilien'e karşıhakaret olarak gördü. Daha önce zatenDescoings çiftinin davranışlarını pekbeğenmeyen Jacobin'ler kulübünün bu ünlüörgücü kadını, kadın yurttaş Descoings'in

güzelliğinebirtüraristokrasigözüylebakıyordu.Descoings'lerin sözlerini o iyi yürekli, yumuşakhuylu efendisine abartarak yineledi... Bakkalistifçilik gibi bayağı bir suçlama ile tutuklandı.Kocası içeriye atılınca, karısı onun salıverilmesiiçin çabaladı, ama girişimleri o kadarbeceriksizceydi ki, onu bu yazgının sorumlusuzorbalar ile konuşurken dinleyen bir gözlemciolsa, kocasından açıkça kurtulmak istediğinisanabilirdi. Madam Descoings, İçişleri BakanıRoland'ın sekreterlerinden birini, bu bakandansonra gelen bütün bakanların da sağ koluBridau'yu tanıyordu. Bakkalı kurtarması içinBridau'yu devreye soktu. Çıkar gütmemeninerdemli kurbanlarından biri olan bu çok dürüstbüro şefi Descoings'in yazgısını elinde tutankişileri yoldan çıkarmaktan bayağı sakındı:Onları aydınlatmayı denedi. O zamanıninsanlarını aydınlatmak onlardan Bourbon'larıgeri getirmeyi rica etmekle birdi. Robespierre'ekarşı savaşan Girondin'lerin partisinden bubakan, Bridau'ya, "Sen niye araya giriyorsun?"dedi. Bridau, Madam Descoings'esoğukkanlılığını korumasını akıllıca salık verdi,

ama o, Robespierre'in temizlikçi kadınınınsaygısını kazanmak yerine, bu muhbir kadınaateş püskürdü. Bir Konvansiyon üyesinigörmeyegitti,adamzatenkendisiiçinkorkudantitriyordu, ona, "Bu konuda Robespierre'lekonuşacağım" dedi.Güzel bakkal kadın bu sözüzerine yatıştı, ama bu koruyucu doğal olarakçok derin bir sessizliğe gömüldü. YurttaşDuplay'yebirkaçkelleşeker,birkaçşişekalitelilikör verilse, bunlar Descoings'i kurtarırdı. Buküçükolaydevrimsırasındabir insanınesenliğiiçin namuslu kişiler kadar namussuz kişilerkullanmasının da tehlikeli olduğunu kanıtlıyor.İnsan kendisinden başkasına güvenmemeli.Descoings öldü ama, en azından André deChénier[3]ilebirliktegiyotinegitmeninonurunaerişti. Kuşkusuz orada Bakkallık'la Şiir ilk kezkucaklaştılar, çünkü o zaman gizli ilişkileriolmuştu, bu ilişkiler her zaman da gizlikalacaktır. Descoings'in ölümü André deChénier'nin ölümünden daha çok heyecanuyandırdı. Fransa'nın Chénier'nin ölümüyleDescoings'in ölümüne kıyasla daha çok şeykaybettiğini kabul etmesi için otuz yıl geçmesi

gerekti. Robespierre'in ölçülü davranışının şuyararı oldu: Gözü korkmuş olan bakkallar1830'a kadar artık politikaya karışmadılar.Descoings'in dükkânı Robespierre'in oturduğueve çok yakındı. Descoings'den sonrakibakkalın işleri burada hiç iyi gitmedi. Ünlüıtriyatçı César Birotteau buraya yerleşti. Amasanki giyotin felaketin anlaşılmaz bir biçimdeburaya bulaşmasına yol açmış gibi SultanlarınÇifte Kremi ve Bağırsak Gazlarını Giderici Sugibi ürünleri icat etmiş olan bu adam iflas etti.BusorununçözümüGizliBilimleriilgilendirir.

Büro şefi o bahtsız Descoings'in karısınayaptığı birkaç ziyaret sırasında AgatheRouget'nin dingin, soğuk, saf güzelliğikarşısında şaşırdı. Ölen ikinci eşinin işinisürdüremeyecek kadar acı içinde olan kadınıavutmayageldivebugüzelkızlaongüniçinde,babasınıngecikmedengelişinden sonraevlendi.KarısıDescoings'lerin tekmirasçısıolacağı için,işlerin umduğundan daha iyi geliştiğini görüpmutlu olan doktor koşa koşa Paris'e gitti, amaamacıAgathe'ın düğününde hazır bulunmaktançok, evlenme sözleşmesini istediği gibi

düzenletmekti. Yurttaş Bridau'nun çıkargütmemesi ve çok büyük aşkı doktorunkalleşliğinemeydanı tümüyle boş bıraktı; adambu öykünün devamında görüleceği gibi,damadının düşüncesizliğinden yararlandı.MadamRouget,dahadoğrusudoktor,ikiyılaraile ölen baba ve anne, Mösyö ve MadamDescoings'in bütün mülkünün, taşınır vetaşınmaz mallarının mirasına kondu. SonraRouget karısının hakkından geldi, kadın 1799yılınınbaşındaöldü.Doktorbağlarasahipoldu,çiftlikler ve demir fabrikaları satın aldı, yün desattı! Sevgili oğlu hiçbir şey yapmayıbilmiyordu; ama doktor sevgili oğlunu malsahibi olmaya hazırlıyordu, zenginlikte vebudalalıkta gelişme göstermesi için onu serbestbıraktı; bu çocuğun kendisini serbestçeyaşamaya ve ölüme bırakarak, en bilgin kişilerkadar bu işi becereceğinden emindi. 1799'daIssoudun'ün hesabı kuvvetli kişileri Rougetbabanın şimdiden otuz bin altın liralık rantıolduğunu söylüyorlardı. Doktor, karısınınölümünden sonra hep sefih bir yaşam sürdü.Ama sanki bu yaşamı da düzene soktu, evinin

dört duvarıyla sınırladı. Çok kişilik sahibi olanbudoktor1805'teöldü.Issoudunburjuvazisininonun hakkında ne kadar konuştuğunu ve okorkunç özel yaşamı ile ilgili ne kadar söylentidolaştığını Tanrı bilir. Babasının, budalalığınıkabul ederek sertlikle sözünü dinlettiği Jean-Jacques Rouget ciddi nedenlerle bekâr kaldı,bunun açıklaması bu öykünün önemli birbölümünü oluşturuyor. Bekâr kalışına kısmendoktorun hatası yol açtı, bu da ileridegörülecektir.

Şimdi kendi kızı gibi görmediği, ama elbetteyasal olarak kendisinin olan bir kızdan birbabanın aldığı öcün sonuçlarını incelemekgerekiyor. Issoudun'de hiç kimse kuşaksorununubiliminiçindekaybolduğubiruçurumdurumuna getiren tuhaf olaylardan birini farketmemişti. Agathe Doktor Rouget'nin annesinebenziyordu.Sıradanbirgörüşegöre,nasıldamlahastalığıbirkuşağıatlayıpbüyükbabadantorunageçerse, benzerliklerin de damla hastalığı gibidavrandıklarıendergörülenbirşeydeğildir.

Oysa annesine benzeyen Agathe'ın

çocuklarından büyüğü, büyükbabası DoktorRouget'nin bütün tinsel yanını aldı. Bu diğersorunun çözümünü mikroskopla görülebilenhayvancıkların adlarını içeren güzel bir dizinlebirlikte yirminci yüzyıla bırakalım, böyleceyeğenlerimiz "Bilginler Topluluğu"muzun bugizemli konu üzerinde daha önce yazdıklarıkadarsaçmasapanşeyleryazacaklardır.

II

BridauAilesi

Agathe Rouget, efendimizin annesi Meryemgibi, evlendikten sonra da hep kızoğlankızkalmaya yazgılı yüzlerden biri olarak halkınhayranlığına sığınıyordu. Hâlâ Bridau'nunatölyesinde bulunan portresinde kusursuz,yuvarlak bir yüz, sarı saçlarına karşın,bozulmamış ve çilsiz, beyaz bir tengörülmektedir. Birçok sanatçı bu pak alnı, buzarifağzı,bunarinburnu,güzelkulakları,uzunkirpikleri ve son derecede sevecen, koyu mavigözleri, kısacası dinginlik yüklü buyüzügörüpbugün büyük ressamımıza şöyle sorar: "Acababu, Raffaello'ya ait bir tablodaki bir başınkopyası mı?" Bu genç kızla evlenmekle, hiçbirzaman bir erkek, o büro şefinden daha çoketkilenemezdi. Agathe taşrada yetişmiş veannesinden hiç ayrılmamış ideal bir ev kadınıoldu. Sofu değildi ama dindardı, Kilise'ninkadınlara verdiği eğitimden başka eğitimi deyoktu.Basit anlamdakusursuzbir eşoldu, amayaşam konusundaki bilgisizliği de birçok

felakete yol açtı. Ünlü bir Romalı kadının şumezar taşı yazısı böyle arı, sade ve dingin biryaşamı çok güzel bir şekilde belirtiyor: "Halıdokudu ve evinden hiç çıkmadı." Konsüllükdöneminden başlayarak, Bridau, Napoléon'afanatikçe bağlandı, Napoléon da onu 1804'te,Rouget'nin ölümünden bir yıl önce bölüm şefiyaptı.Onikibinfrankgibibolbiraylıkvehatırısayılır ikramiyeler alan Bridau, Issoudun'deyapılan veAgathe'ın hiçbir şey almadığı satışınutanç verici sonuçlarına hiç aldırış etmedi.ÖlümündenaltıayönceRougetbabamülkününbir bölümünü oğluna satmıştı, gerisi ise hemhibe hem de miras olarak Jean-Jacques'abırakıldı. Evlilik sözleşmesine göre Agathe'abırakılan yüz bin franklık bir avans, annesi ilebabasından kalacak mirastaki payınıgösteriyordu. İmparator'a tapan Bridau,efendisine körü körüne bağlı biri olarak,Fransa'da her şeyi yıkılmış bulup, her şeyidüzenlemek isteyen bu modern yarı tanrınıngüçlü görüşlerine hizmet etti, bölüm şefi hiçbirzaman "yeter" demiyordu. Projeler, bildiriler,raporlar, incelemeler; İmparator'a yardım

etmekten o kadar mutluluk duyuyordu ki, enağıryüklerikabuletti;onuinsanolarakseviyor,onahükümdarolaraktapıyorveonuneylemleri,projeleri ile ilgili en ufak bir eleştiriyedayanamıyordu. Bölüm şefi 1804'ten 1808'ekadar Voltaire Rıhtımı'nda, bakanlığından veTuileries Sarayı'ndan iki adım ötede, büyük vegüzel bir dairede oturdu. Bir kadın aşçı ve birerkek oda hizmetçisi Madam Bridau'nungörkemlidönemindeevinbütünhizmetinigörenkişilerdi. Her zaman herkesten önce kalkanAgathe aşçı ile birlikte pazara gidiyordu. Odahizmetçisi evi temizlediği sırada,oöğleyemeğihazırlıklarınıdenetliyordu.Bridaubakanlığaherzaman ancak saat on bire doğru gidiyordu.Evlilikleri süresince karısı ona nefis bir öğleyemeğihazırlamaktanhepaynızevkiduydu,buBridau'nun zevkle yediği tek yemekti. Hermevsimde, kocası evden çıktığında, hava nasılolursa olsun, Agathe onun bakanlığa gidişinipenceredenseyrediyorveoancakBacSokağı'nıdöndüğünde başını içeriye çekiyordu.O zamansofrayı kendisi topluyor, evin içine göz atıyor,sonra giyiniyor, çocuklarla oynuyor, onları

gezdiriyor ya da Bridau'nun dönüşünübekleyerek ziyaretleri kabul ediyordu. Bölümşefievegetirdiğiivediişlerinigözdengeçirirken,Agathe onun çalışma odasında, masasınınyanına oturuyor, bir heykel gibi sesiniçıkarmadan onun çalışmasını seyrederken örgüörüyor, onun kadar uyanık kalıyor, ondan kısabir süre önce yatıyordu. Kimi zaman çift,bakanlığın localarından tiyatro oyunlarıseyretmeye gidiyordu. Böyle günlerde, birrestoranda akşam yemeği yiyorlardı; restoranıngörünümü,MadamBridau'yaher zaman,Paris'igörmemiş olanlara tattırdığı büyük zevkitattırıyordu. İçişleri Bakanlığı'nda bir bölümüyöneten bölüm şefine verilen ve onun saygılıdavranıp aynı şekilde iade ettiği törensel akşamyemeklerini çoğu zaman kabul etmek zorundakalanAgathe, o dönemin tuvaletlerinin lüksüneboyun eğiyor, ama dönüşte bu gösterişlizenginlikten sevinçle vazgeçip, evinde yenideno taşralı sadeliğine kavuşuyordu. Haftada birgün, perşembeleri, Bridau dostlarını evindekabulediyor,karnavalınsongünüdebüyükbirbalo veriyordu. Bu birkaç söz, başına yalnızca

şu üç önemli olay gelmiş olan bütün bir karıkoca yaşamının öyküsünü anlatıyor: Üç yıl araile iki çocuğun dünyaya gelişi, 1808'deBridau'nun İmparator ona kontluk unvanıvereceği, genel müdür ve danıştay üyesiatayacağısıradaaşırıdüşünceveçalışmasonucuölümü. O sırada Napoléon kendini özellikleİçişleriBakanlığı'nınişlerineverdi,Bridau'yuişeboğdu ve bu yılmaz bürokratın sonundasağlığının bozulmasına neden oldu; Bridau'nunkendisinden hiçbir zaman herhangi bir şeyistemediği Napoléon, onun ahlakı ve servetihakkında bilgi edindi. Bu sadık adamınmevkiindenbaşkabirşeyiolmadığınıöğrenince,yönetimini biraz daha yücelten, törel ve tinselbakımdan güçlendiren, ahlakı bozulmazkişilerden biri diye kabul etti; ona parlaködüllerle sürpriz yapmak istedi. İmparator'unİspanya'ya gidişinden önce çok büyük bir işibitirmek arzusu bu bölüm şefinin ölümüneneden oldu, adam bir iltihaplı ateşten öldü.Paris'e birkaç gün içinde 1809 seferinihazırlamak üzere dönen İmparator, bu kaybıöğrendiğinde, "Yerleri hiçbir zaman

doldurulamayan insanlar vardır!" dedi.Askerlerine yaptığı o parlak hizmetlerdenhiçbirinin gerektirmediği ölçüde kendisinegösterilen bağlılık karşısında şaşakalıp, onlariçin Légion d'Honneur nişanı ihdas ettiği gibi,sivilleriçindeesaslıbirödüldeğerindebirnişanihdasetmeyekararverdi.Bridau'nunölümününüzerinde bıraktığı etki ona Réunion[4] nişanınıihdas etmeyi düşündürdü, ancak bu aristokratiknişanın sonunu getirecek zamanı olmadı; zatenanısı öylesine unutuldu ki, okurların çoğu bugeçici nişanın ambleminin ne olduğunu merakedecektir:Mavibirşeritletaşınıyordu.İmparatorbunişanaİspanyasarayınınAltınPostnişanıileAvusturyasarayınınAltınPostnişanınıbirbirinekarıştırmak düşüncesiyle Réunion adını verdi.Bir Prusyalı diplomatın söylediği gibi,Tanrı busaygısızlığıengellemeyibildi.İmparator,MadamBridau'nun durumu hakkında bilgi aldı. İkiçocuktanherbirineLycéeImpérial'deokumalarıiçin tam burs verilmesini sağladı, onların bütüneğitim masraflarını has hazinesinden karşıladı,ayrıcaMadamBridau'ya, kuşkusuz iki oğlununserveti ile ilgilenmeyi kendisi üstlenerek, dört

bin franklık bir ödenek çıkardı. Evlendiğigünden kocasının ölümüne kadar MadamBridau'nun Issoudun ile hiç ilişkisi olmadı.Annesini kaybettiğinde ikinci çocuğunudoğurmak üzereydi. Kendisini pek sevmediğinibildiği babası öldüğünde, İmparator'unkutsanması için düzenlenen ayin sözkonusuydu, taç giyme töreni de Bridau'ya okadar iş yüklemişti ki, kocasını bırakmakistemedi. Kardeşi Jean-Jacques Rouget,Issoudun'den ayrılışından bu yana ona hiçyazmamıştı. Agathe, ailesi tarafından örtükolarakreddedilmesineüzülüpsonundakendisinihiç düşünmeyenleri pek ender olarak düşünüroldu. Her yıl vaftiz annesiMadamHochon'danbirmektupalıyor,buiyiyürekli,dindarkadınınkendisine örtülü sözlerle verdiği öğütleriincelemeden, ona önemsiz, sıradan yanıtlaryazıyordu. Doktor Rouget'nin ölümünden birsüreönce,MadamHochonvaftizevladına,eğerMösyö Hochon'a vekâletname göndermezse,babasından hiçbir şey alamayacağını yazdı.Agathe kardeşini üzmekten çekindi. Bridau,gerek yağmanın Le Berry kenti hukuku ve

geleneğine uygun olduğunu anlamış, gereksetemiz ve dürüst bir insan olan karısının ruhyüceliğini ve çıkar konusundaki kayıtsızlığınıpaylaşmıştı; babanın kızını yasal mirashakkındanyoksunbırakmasınısağlayanakitlereitiraz etmek için mevkiinden yararlanmasınısalık veren noteri Roguin'i hiç dinlemekistemedi. Karı koca o zaman Issoudun'deyapılanı onayladı. Bununla birlikte Roguin, budurumda bölüm şefine karısının tehlikeyesokulmuş çıkarlarını düşündürmüştü. Bu üstünadam, kendisi ölürse, Agathe'ın varlıksızkalacağınıakıletti.Ozamanişlerinindurumunuinceletmekistedi,sonuçta1793'ten1805'ekadarkarısının ve kendisinin yaşlı Rouget'nin kızınavermiş olduğu elli bin frank nakdin otuz bininialmakzorundakaldıklarınıöğrendi;kalanyirmibin frankı Devlet Alacaklıları Listesi'nekaydettirip hazine bonosuna yatırdı. O zamanfonlar yüzde kırk gelir getiriyordu, Agatheböylece devletten iki bin frank gelir elde etmişoldu.DolayısıylaMadamBridau,birdulolarak,altı bin franklık geliriyle rahat rahatyaşayabilirdi. Her zaman bir taşra kadını olan

Agathe, Bridau'nun erkek hizmetçisine yolvermek, yalnızca kadın aşçıyı alıkoymak ve evdeğiştirmek istedi; ancak ısrarla yengesiolduğunu söyleyen yakın dostu MadamDescoingsmobilyalarını satıp evinden ayrılarakAgathe'la birlikte oturmaya geldi. Bridau'nunçalışma odası da onun yatak odası yapıldı. Buikidulgelirlerinibirleştiriponikibinfranklıkbirgelirinsahibioldular.Budavranışbasitvedoğalgibigörünüyor,amahayattadoğalgibigörünenşeyler daha çok dikkat etmeyi gerektirir,olağanüstü olan şeye her zaman pekgüvenmeyiz; bu yüzden deneyimli insanlar,avukatlar, yargıçlar, doktorlar, papazlar basitşeylere çok büyük önem verirler. Bu insanlarıtitiz buluruz. Çiçekler altındaki yılan bizeişlerimizi yürütme konusunda antikçağınbıraktığı çok güzel mitlerden biridir. Budalalarkendilerinin ve başkalarının gözündebağışlanmak için az mı şöyle bağırırlar: "Bu okadarbasittiki,herkesyapabilirdi!"

1809'da, yaşını hiç söylemeyen MadamDescoings altmış beş yaşındaydı. Vaktiyle"güzel bakkal" adı verilen bu kadın zamanın

esirgediği ender kadınlardan biriydi ve yine deciddi bir inceleme karşısında pes eden birgüzelliği korumakgibi bir üstünlüğü o çok hoşvücut yapısına borçluydu. Orta boyluydu,tombuldu,dinçti,güzelomuzları,hafifçepembebirtenivardı.Kestaneyeçalankumralsaçlarınınrenginde Descoings'in uğradığı felakete karşın,en ufak bir değişiklik yoktu. Yemeğe aşırıderecede düşkündü, kendisine güzel yemekleryapmayı severdi; ama mutfağa bu derecededüşküngibi görünse de, tiyatroyuda seviyorduve çok derin bir gize büründürdüğü bir kötüalışkanlığı vardı: Piyango oynuyordu! Acabamitolojinin bize Danaos Kızları'nın o tabanıdelik fıçısıyla belirttiği dipsiz derinlik bu değilmiydi? Madam Descoings ki piyango oynayanbir kadına da bu ad verilmeli, uzun süre gençkalmakmutluluğuna erişen bütün kadınlar gibi,belkituvaletinebirazfazlaparaharcıyordu;amabu küçük kusurları dışında, birlikte yaşanacaken hoş kadındı. Herkesin değişmeyendüşüncesine göre, hiç kimseyi darıltmayarak,başkalarına geçirdiği tatlı neşesiyle hoşagidiyordu; özellikle de emekli olmuş küçük

memurları ve yaşlı tüccarları baştan çıkaran,Parisli kadınlara özgü bir niteliği vardı: Şakakaldırıyordu!Üçüncükezevlenmemişti,amabu,kuşkusuz yaşadığı dönemin kusurundan ilerigeliyordu. İmparatorluk savaşları sırasında,evlenmek isteyen bekâr erkekler altmışlıkkadınlarla ilgilenmelerine fırsat kalmadan güzelve zengin kızları çok kolayca buluyorlardı.Madam Descoings Madam Bridau'yuneşelendirmek istedi; onu sık sık arabaylatiyatroya götürdü, ona nefis akşam yemeklerihazırladı,hattaonuoğluBixiouileevlendirmekde istedi; ama ne yazık ki kendisi, ölü kocasıDescoings ve noteri tarafından sıkı sıkıyasaklanmışçokbüyükbirgiziaçıkladı.Ozaman,otuzaltısındaolduğunusöyleyen,gençvegüzelbir kadın olan Madam Descoings'in Bixiouadında bir oğlu vardı. Bixiou şimdi otuz beşyaşındaydı, dul kalmıştı, 21. Cephe'debinbaşıydı,dahasonraalbayolduveDresden'degeridebirerkekçocukbırakaraköldü.Torununuancak gizli gizli gören Madam Descoings onukocasının ilk karısından olan çocuğu diyetanıtıyordu. Gizini saklaması ihtiyatlı bir

davranıştı. Lycée Impérial'de Bridau'ların ikioğlu ile birlikte yetişmiş olan albayın oğluburada yarım burslu öğrenciydi. Lisede bilekurnaz ve şakacı bir çocuktu, daha sonradesinatör ve zeki biri olarak büyük bir ünkazandı. Agathe artık dünyada kendiçocuklarından başka hiçbir şeyi sevmiyor veyalnızcaonlariçinyaşamakistiyordu.İkincikezevlenmeyi gerek mantığı gerekse sadakatiyüzünden reddetti. Bir kadın için iyi bir eşolmak iyibiranneolmaktandahakolaydır.Dulbirkadınınikigörevivardır,bunlarınyükümleribirbiriyle çelişir: Annedir ve babalık otoritesiuygulamalıdır. Pek az kadın bu çifte rolüanlayacak ve oynayacak kadar güçlüdür.Onuniçin zavallı Agathe, erdemlerine karşın, birçokfelakete masumca yol açtı. Zekâsının kıtlığı veyüce gönüllülerde alışkanlık halindeki o güvenduygusu yüzünden Madam Descoings'inkurbanıoldu,bukadınonukorkunçbirfelaketiniçine soktu. Madam Descoings her defasındaaynı üç numaraya oynuyordu, üçü birdençıkınca kazanıyordunuz, piyango idaresioyuncularakredivermiyordu.Eviyönetirken,ev

için harcaması gerekli parayı oyuna yatırabildi;bu oyun parasını da torunu Bixiou'yu, sevgiliAgathe'ını ve küçükBridau'ları zenginleştirmekumuduylayavaşyavaşborçlandı.Borçlaronbinfrankı bulunca, oyuna daha büyük paralarlakatıldı, on dokuz yıldır çıkmayan gözdenumarasının çıkıp o dipsiz açığını kapatacağınıumuyordu.Ama borç çabucak yükseldi.Yirmibin frank gibi bir rakama ulaştığında, MadamDescoings bunaldı, piyangodan da bir şeykazanmadı. Bunun üzerine yeğenine borcunuödemekiçinservetinirehinekoymakistedi,amanoteri Roguin ona bu dürüstçe niyetigerçekleştirmeninolanaksızlığınıgösterdi; şimdihayatta olmayan Rouget, kayınbiraderiDescoings'in ölümünde, Jean-JacquesRouget'nin mülkünü rehin eden bir intifahakkıyla Madam Descoings'in alacak ilişkisinikeserek kayınbiraderinin mirasına konmuştu.Hiçbir tefecideyüzdeongelirliyatırımlarınbolbol yapıldığı bir dönemde yaklaşık dört binfranklıkbirintifahakkıdevriüzerinealtmışyediyaşındaki bir kadına yirmi bin frank borçvermek istemezdi.Bir sabahMadamDescoings

gidip yeğeninin ayaklarına kapandı ve hıçkırahıçkıraağlayarakdurumuanlattı.MadamBridauonu hiç kınamadı, erkek hizmetçisine ve kadınaşçısına yol verdi,mobilyalarının fazlasını sattı,Devlet Alacaklıları Listesi'ne kayıtlı hazinebonolarının dörtte üçünü de elinden çıkardı,bütünborçlarıödediveevindençıktı.

III

MutsuzDulKadınlar

Paris'in en korkunç köşelerinden birikuşkusuz, Mazarine Sokağı'nın GuénégaudSokağı'ndan başlayarak Seine Sokağı ilebirleştiği yere kadar, Institut Sarayı'nıngerisindeki bölümüdür. Kardinal Mazarin'inParis kentine armağan ettiği ve bir gün FransızAkademisi'nin yerleşeceği kolejle kitaplığınyüksek gri duvarları bu sokak köşesinigölgeleriyle buz gibi soğutur; güneş buradakendini ender olarak gösterir, dondurucu birpoyrazeser.İflasetmişolanzavallıdulkadınbunemli, karanlık ve soğuk köşedeki evlerdenbirinin üçüncü katına yerleşti. Evin önündeInstitut'nün binaları yükseliyordu; bu binalardada burjuvalarca sanatçılar, atölyelerde de resimöğrencileri diye anılan yırtıcı hayvan kafesleribulunuyordu. Institut'ye resim öğrencisi olarakgiriliyor, buradan Roma'da devlet öğrencisiolarak çıkılabiliyordu.Yarışmacıların yıl içindebu kafeslere kapatıldıkları dönemlerde bu çıkışişlemiolağanüstügürültüpatırtıyayolaçıyordu.

Ödülkazanabilmek içinbelirli bir zaman içindeheykeltıraş adayıbirheykelinkilli topraktanbirmodelini, ressam adayı Güzel SanatlarOkulu'ndagörülentablolardanbirininkopyasını,mimaradayıbiranıtprojesiniyapmış,müzisyenadayıdabirkantathazırlamışolmakzorundaydı.Şusatırlarınyazıldığısıradabuhayvanbarınağı,bu karanlık ve soğuk binalardan birkaç adımötedeki o zarifGüzel Sanatlar Sarayı'na taşındı.Madam Bridau'nun pencerelerinden buparmaklıklı kafesler rahatça görülebiliyordu, içkarartıcı bir görünümdü. Kuzeyde görünümInstitut'nün kubbesi ile sınırlıydı. Sokaktanyukarıyadoğruçıkarken,gözlerancakMazarineSokağı'nın başında duran fayton kuyruğunugörünce dinleniyordu. Bu yüzden dul kadınsonundapencerelerineiçitoprakdoluüçsandıkkoyup burada o "havai" bahçelerden birinikurdu;bu,poliskararlarınaaykırıydı,yetiştirdiğibitkiler gün ışığını ve havayı kesiyordu. SeineSokağı'na bakan başka bir eve bitişik bu evinzorunluolarakpekazderinliğivardır,merdivenburada kendi üzerinde döner. Üçüncü kat sonkattır. Üç penceresi, üç odası bulunur: Bir

yemeksalonu,küçükbir salon,biryatakodası;karşıda da, sahanlığın öteki tarafında, birmutfak, üstte kullanılmayan iki erkek çocukodası ve çok geniş bir çatı katı.MadamBridaubu evi üç nedenle seçti: Küçüklüğü nedeniyle,kirası dört yüz franktı, dolayısıyla dokuz yıllıkbir kira sözleşmesi yaptı; koleje yakınlığınedeniyle, Lycée Impérial'e pek yakın biryerdeydi; nihayet alışık olduğu birmahalledeydi. Duvarları yeşil çiçekli sarı birkâğıtla kaplı ve kırmızı döşeme taşlarıcilalanmamış yemek salonunda yalnızca çokgerekli şeyler vardı: Bir masa, iki büfe, altısandalye; tümünü bıraktığı daireden getirmişti;yer bakanlığın mobilyaları yenilendiği sıradaBridau'ya verilmiş olan birAubusson halısı ilekaplandı. Dul kadın buraya Jacob Desmalter'in1806'daonikidüzinelikserihalindeimalettiği,maun ağacından Mısırlı başlarıyla süslü vebeyaz gülbezekli yeşil ipek kumaş kaplı çokamaçlı mobilyalardan birini yerleştirdi.Kanepenin üstünde Bridau'nun bir dostunyapmış olduğu pastel portresi hemen gözeçarpıyordu; resim her ne kadar sanat açısından

eleştirilebilirolsada,bugizemlibüyükyurttaşınsarsılmazlığı suratından pekâlâ anlaşılıyordu.Hoş ve gururlu gözlerinin duru bakışı iyiyansıtılmıştı. İmparator'un, hakkında Justum ettenacem[5] dediği bu adamın sakınım yüklüdudaklarının belirttiği keskin zekâsı, içtengülümsemesi ve görünüşü ustalıkla olmasa dadoğrulukla ortaya konmuştu. İnsan bu portreyedikkatle bakınca adamın her zaman göreviniyapmış biri olduğunu görüyordu. Yüzü,Cumhuriyet döneminde görev almış birçokinsana mal edilen o namusluluğu dilegetiriyordu. Karşısında, bir oyun masasınınüstünde asılı, İmparator'unVernet [6] tarafındanyapılmış renkli bir resmi parlıyordu; resimdeNapoléon,arkasındamuhafıztakımı,atüzerindehızlageçmekteydi.Agathe ikibüyükkuşkafesiedindi, biri kanaryalar, öteki ise Hindistankuşlarıyla doluydu. Birçok kimse gibi o datelafisi olanaksız bir kayıptan bu yana kendinibuçocuksuoyunavermişti.Dulkadınınodasınagelince, bu oda üç ay sonra onu bırakmakzorunda kalacağı uğursuz güne kadar, hiçbirbetimlemeyle düzenli hale sokulamayacak bir

dağınıklık içinde oldu. Kediler berjer koltuklarımesken tutmuşlardı, kimi zaman serbestbırakılan kanaryalar bütün mobilyaların üstünevirgül şeklinde pisliklerini konduruyorlardı. İyiyürekli zavallı dul kadın onlar için birçok yeredarı ve farekulağı koyuyordu. Kediler bir yanıkırık fincan tabakları içinde mamalarınıbuluyorlardı. Eski püskü giysiler yerdesürükleniyordu. Bu oda taşra ve sadakatkokuyordu. Ölen Bridau'ya ait her şey buradaözenle korundu.Onun büro eşyalarına, eskidenbir gezgin şövalyenin dul kalan eşininşövalyenin silahlarına gösterebileceği özengösterildi. Herkes bir tek ayrıntıya bakıp bukadının insanı duygulandıran büyük sevgisinianlayacaktır.Kuşteleğindenbirkalemibirzarfakoyup kapatarak mühürlemiş ve üstüne şöyleyazmıştı: "Sevgili eşiminkullandığı sonkalem."Bridau'nun içindensonyudumunu içtiği fincan,üstüne cam fanus geçirilmiş halde şömineninüstünde duruyordu.Adamın takkeleri ve takmasaçları, daha sonra bu değerli hatıra eşyalarınkonulduğu cam fanuslarda görünür oldular.Bridau'nun ölümünden bu yana bu otuz beşlik

genç dul kadında artık ne beğenilme, ne dekadın olarak kendine özen gösterme merakıkalmıştı.Tanıdığı,beğendiği,sevdiği,onuazıcıkbile üzmemiş bu tek erkekten ayrılınca,kendisinikadıngibihissetmezolmuştu,herşeyekarşı kayıtsızdı, doğru dürüst giyinmiyordu.Hiçbir şey bu evlilik mutluluğundan vesüslenme merakından el etek çekme kadar nedaha basit, ne de daha tam oldu.Kimi insanlaraşktanbenliklerinibaşkabirineaktarmagücünüelde ederler, bu da ellerinden alınınca yaşamakartık onlar için olanaksız duruma gelir. Şimdiyalnızca çocukları için yaşayabilen Agatheyıkımının onları ne kadar yoksunluklarla karşıkarşıya bırakacağını görerek sonsuz bir üzüntüduyuyordu. Mazarine Sokağı'ndaki yenidairesine taşınmasından bu yana yüzünde hafifbir melankoli havası belirdi, bu da insanıduygulandırıyordu. Birazcık İmparator'agüveniyordu, ama İmparator şimdi yaptığındandaha fazlasını yapamazdı. Has hazinesi, bursdışında,herçocukiçinaltıyüzfranködüyordu.

O parlak Madam Descoings'e gelince, onunyeğeninin dairesine benzeyen ikinci katta

oturduğunu söyleyelim. Kadın, MadamBridau'ya,tercihenintifahakkındankullanılmaküzere bin ekü için yetki verdi. Noter RoguinMadamBridau içinbukonudayasalhazırlıklarıyapmıştı, ama ağır işleyen bu geri ödemeninsıkıntıyı gidermesi için yaklaşık yedi yılgerekiyordu. Bin beş yüz franklık geliri gerialmakla görevli noter, böylece bloke edilmişmiktarlarıpeyderpeytahsilediyordu.BinikiyüzfrankakalmışolanMadamDescoingsyeğeniylebirlikte kıt kanaat geçiniyordu. Bu iki dürüstama zayıf kadın sabah işleri için yalnızca birtemizlikçi kadın aldılar.Yemek yapmayı sevenMadamDescoingsakşamyemeğinihazırlıyordu.Akşamları kimi dostlar, vaktiyle Bridau'nun işealdığımemurlar,ikidulkadınlaoyunoynamayageliyorlardı. Madam Descoings hâlâ aynı üçnumaraya oynuyor, bu numaralar çıkmamaktainat ediyor diyordu kendi kendine.Yeğenindenzorunlu olarak ödünç aldığını bir defada gerivermeyiumuyordu. İki küçükBridau'yu torunuBixiou'dan daha çok seviyordu, onlara yaptığıhaksızlığın bilincindeydi, en çok acı çektiğizamanlarda bile kendisini en ufak bir sitemde

bulunmamışolanyeğenininiyilikseverliğinesonderece hayrandı. Bu yüzden Joseph ilePhilippe'in Madam Descoings tarafından çoksevildiklerine inanın. Kendilerini bağışlatmakgibi bir kötü alışkanlığı olan bütün insanlarmisali, Fransa Kraliyet Piyango İdaresi'nin buyaşlı oyuncusu, çocuklara tatlısıyla tuzlusuylaakşam yemekleri hazırlıyordu. Sonraları JosephilePhilippeondankolaycabirazparadaalabiliroldular: Küçük olan, satın alacağıkömürkalemler, kurşunkalemler, kâğıtlar,estomplar; büyük ise elmalı pastalar, bilyeler,sicimler ve bıçaklar için. Madam Descoingstutkusu yüzünden bütün harcamaları için aydaelli frankla yetinmek zorunda kalmıştı, böylecegerikalanınıoyunaharcayacaktı.

Öteyandan,MadamBridauanneliksevgisiyle,harcamalarının daha büyük bir miktaraçıkmasına izin vermiyordu. Kendine güveninicezalandırmak amacıyla küçük zevkleri içinyapacağı harcamaları yiğitçe kısıyordu. Birçokçekingenvedargörüşlüinsandagörüldüğügibi,tek bir yaralanmış duygu ve ortaya çıkan birgüvensizlik onu bir kusuru o kadar büyük

görmeye itiyordu ki, bu kusur bir erdemkıvamına geliyordu. İmparator unutabilir,diyordu kendi kendine, bir savaşta ölebilir, ozaman ödeneğim kesilir. Çocuklarının beşparasız ortada kalabileceklerini düşünerektitriyordu. Roguin, yedi sene sonra MadamDescoings'in intifa hakkı üzerinden üç binfranklık bir kesintinin, elinden çıkarmış olduğugelirini geri getireceğini anlatmaya çalıştığında,adamınyaptığıhesaplardanbirşeyanlayamadığıiçin, ne bu notere, ne yengesine, ne devleteinanıyor, artık yalnızca kendine veyoksunluklarına güveniyordu. Her yıl ödeneğiüzerinden bin eküyü bir kenara koyarsa, on yılsonra otuz bin frankı olacak, bu parayla dapekâlâ çocuklarından her biri için bin beş yüzfranklıkbirgeliroluşturacaktı.Otuzaltıyaşındaolduğuna göre, daha yirmi yıl yaşayabileceğineinanmaya yeterince hakkı vardı; bu sistemeuyarak da, çocuklarına gerekli en az şeyiverebilecekti.Böylecebuikidulbüyükbirsahtezenginlikten gönüllü bir sefilliğe geçmişti; birikötübiralışkanlığınetkisiyle,ötekienarıerdembelirtileriyle. Bu son derece önemsiz şeylerden

hiçbiri, yaşamın en sıradan ama kapsamı belkidaha da geniş olabilecek çıkarlarını göz önünealmış bu öyküden alınacak derin ders içinyararsız değildir. O kafeslerin görüntüsü, resimöğrencilerininsokaktakiokıpırkıpırhalleri,herzamannemli buköşeyi dört bir yandan çevireno korkunç görünümler karşısında avunmak içingökyüzüne bakmak zorunluluğu, amatör birressamın işi olmasına karşın o hâlâ canlılık veyücelik yüklü portrenin görüntüsü, o hoş vedingin ev içinin zengin ama eski ve uyumlurenklerinin görünümü, "havai" bahçelerinbitkileri, bu evin yoksulluğu, annenin büyükçocuğunu yeğlemesi, küçüğünün zevklerinekarşı çıkması, kısacası bu öyküye girişoluşturmaya yarayan olay ve durumların hepsi,belki bugün Fransız Okulu'nun büyükressamlarındanbiriolanJosephBridau'yuborçluolduğumuzdoğurucunedenleriiçeriyor.

IV

Yetenek

Bridau'ların iki çocuğundan büyük olanıPhilippe, çok belirgin bir biçimde annesinebenziyordu.Mavigözlü,sarışınbirçocuktuamakolaycacanlılık,yürekliliksanılangürültücübirhali vardı. Bridau ile birlikte aynı zamandabakanlığa girmiş ve akşamları iki dulla oyunoynamaya gelen sadık dostlarından biri olanyaşlı Claparon ayda iki üç kez Philippe'e,yanağına hafifçe vurarak şöyle diyordu: "İştegözünü budaktan sakınmayacak küçük biryaramaz!" Uyarılan çocuk övüngenlikle bir türkararaldı.Karakterinebueğilimaşılanınca,odabütün bedensel etkinliklerde beceri gösterdi.Lisededövüşedövüşegözüpekliğiveaskerliğeyatkınlık doğuran acıyı hor görme alışkanlığınıedindi; ama doğal olarak, okumaya karşı enbüyük nefreti de kazanmış oldu; çünkü kamueğitimibedenlezekânınaynızamandagelişmesigibigüçbirsorunuhiççözemeyecektir.Agathe,Philippe'le yalnızca fiziksel benzerliğine bakıp,tinselbiruyumunsözkonusuolduğusonucunu

çıkarıyor ve bir gün onda erkeklik gücüylebüyüyen bir duygu inceliğini bulacağınakesinlikle inanıyordu. Annesi MazarineSokağı'ndakibuiçkarartıcıdaireyeyerleştiğindePhilippe on beş yaşındaydı ve bu yaştakiçocukların kibarlığıyla o zaman annesinininançlarını doğruluyordu. Üç yaş daha küçükolan Joseph babasına benziyordu, ama kötütaraflarıyla.Önce gür siyah saçları, ne yapılırsayapılsın, hiçbir zaman iyi taranmıyordu; oysakardeşicanlılığınakarşınhephoştu.Sonrahangitalihsizliğin yol açtığı bilinmiyordu, ama çokuzun süren talihsizlik alışkanlık yapar, Josephhiçbir giysisini temiz tutamıyordu:Giydiği yenigiysileri çok geçmeden eski giysileredönüştürüyordu. Büyük oğlan ise, özsaygısınedeniyle eşyalarına özen gösteriyordu. YavaşyavaşanneJoseph'ipaylamayıveonakardeşiniörnek göstermeyi alışkanlık ediniyordu.Dolayısıyla Agathe iki çocuğuna aynı şekildedavranmıyor ve onları almaya gittiğindeJoseph'le ilgili olarak şöyle söylüyordu:"Eşyalarını acaba ne halde bulacağım?" Buönemsiz şeyler onu anne olarak bir evladını

ötekineyeğtutmayaitiyordu.İkidulunçevresinioluşturansonderecesıradankişilerarasındahiçkimse,neBruel'inbabası,neyaşlıClaparon,neDesroches baba, hatta ne de Agathe'ın günahçıkarttığı Rahip Loraux, Joseph'in gözlemyapmaya olan eğilimini fark etti. Yeteneğininegemenliğialtındakigeleceğinburenkçiressamıkendisine ilişkin hiçbir şeyle ilgilenmiyordu;zaten çocukluğunda bu eğilim uyuşukluğa okadar benziyordu ki, babası onun içinkaygılanmıştı. Başının olağanüstü büyüklüğü,alnının genişliği ilkönce onun hidrosefalolmasından korkmalarına yol açtı. O kadarbiçimsiz olan ve bir yüz ifadesinin tinseldeğerinibilmeyenlercetuhaflığıçirkinliksanılansuratı gençliğinde oldukça asıktı. Sonradangelişen çizgileri gerilmiş gibi görünüyordu,çocuğunçevresindekişeylereduyduğuderinilgibu çizgilerin daha da gerilmesine yol açıyordu.Dolayısıyla Philippe annesinin adamakıllıgururunuokşuyor, Joseph iseenufakbirgönülokşamadan nasibini almıyordu. Philippe'inağzından, anne babaları çocuklarının büyükadamolacağınainandıranparlaksözler,şıpdiye

verilen yanıtlar çıkıyordu, oysa Joseph hepsuskun ve düşünceliydi. Anne, Philippe'inharikalar yaratacağını umuyor, Joseph'e hiçgüvenmiyordu.Joseph'insanatayeteneğişuçoksıradan olayla ortaya çıktı: 1812'de paskalyatatili sırasında erkek kardeşi ve MadamDescoingsileTuileriesSarayıbahçesindeyaptığıgezintiden dönerken bir öğrencinin duvara biröğretmenin karikatürünü yaptığını gördü;muziplikle dolup taşan, tebeşirle yapılmış buçizimin önünde hayranlıkla mıhlanıp kaldı.Ertesi gün Joseph pencerenin önüne oturupöğrencilerin Mazarine Sokağı'ndaki kapıdangirişlerini seyretti, sonra gizlice aşağıya indi vesessizceInstitut'nünuzunavlusunagirdi;buradaheykeller, büstler, yapılmaya başlanmışmermerheykeller, pişmiş topraktan, alçıdan heykellergördü, bunları heyecanla seyretti, çünküiçgüdüsü ortaya çıkıyordu, yeteneği onukışkırtıyordu.Kapısıaralık,basıkbirsalonagirdive içerideheykelyapmaktaolanonkadargençgördü,hemenbugençleriçinalaykonusuoldu.

—Küçük,küçük!dedionuilkfarkeden,elinebirazekmekiçialıpufalayarakonafırlattı.

—Kiminçocuğubu?

—Tanrım!Nekadardaçirkin!

Kısacası,Josephbirçeyreksaatsüreylebüyükheykeltıraş Chaudet'nin[7] atölyesininsaldırılarına uğradı, ama öğrenciler onunlaadamakıllı alay ettikten sonra, hâlâ ayakdiremesi ve yüz ifadesi karşısında şaşırıp neistediğini sordular. Joseph resim yapmayıöğrenmeyiçokistediğinisöyledi,bununüzerineöğrencilerin hepsi onu yüreklendirdi.Çocuk budostça havadan etkilenip Madam Bridau'nunoğluolduğunuanlattı.Atölyeninherköşesindensesleryükseldi:

—Ah!MadamBridau'nunoğlusunya,büyükadam olabilirsin sen! Yaşasın MadamBridau'nun oğlu!Annen güzel mi senin? Kocakafanabakılacakolursa,biraztipsizolmalı!

— Sanatçı olmak istiyorsun ha, dediöğrencilerden en büyük olanı, yerinden kalkıpJoseph'ebir şakayapmaküzereyanınagelerek.Ama yürekli olmak ve büyük yoksunluklarakatlanmak gerektiğini iyi biliyor musun? Evet,

kolunu bacağını kırmana neden olabilecekdenemelerden geçiliyor. Gördüğün bütün buyumurcaklar içindebudenemelerdengeçmeyenkimse yok. Bak, şu yemek yemeden yedi günbekledi!Bakalımsensanatçıolabilirmisinha?

Joseph'in bir kolunu tutup dikine havayakaldırdı, sonraötekikolunayumrukatacakgibibirduruşverdi.

— Biz buna telgraf denemesi diyoruz, dedi.Eğilmeden, kollarının duruşunu değiştirmedenbir çeyrek saat böyle kalabilirsen, eh, o zamankendine güvenen yürekli biri olduğunukanıtlayacaksın.

— Haydi küçük, cesaret, dedi ötekiler. Ah,öyle ya, sanatçı olmak için acı çekmekgerekiyor!

Joseph on üç yaşında bir çocuk iyi niyetliliğiiçinde, yaklaşık beş dakika kımıldamadanöylece kaldı, bu sırada bütün öğrenciler ciddiciddionabakıyorlardı.

—Oo!Eğiliyorsun,diyordubiri.

— Hey! Kal öyle dangalak! İmparatorNapoléon orada gördüğün gibi bir ay pekâlâöyle kaldı, diyordu bir başkası, Chaudet'ninyaptığıogüzelheykeligöstererek.

İmparator ayaktaydı, bir eliyle imparatorlukasasını tutuyordu. Bu heykel 1814'te, tepesindepek güzel durduğu sütundan[8] indirildi. Ondakika sonra Joseph'in alnında boncuk boncukterlerparlıyordu.Busıradadazlakkafalı,solgunbenizli, cılız, ufak tefek bir adam içeriye girdi.Atölyeye adamakıllı saygı dolu bir sessizlikçöktü.

— Hey, çocuklar! Ne yapıyorsunuz? dediatölyedekikurbanabakarak.

— Poz veriyor bu küçük adam, diye yanıtverdi Joseph'i bu poza hazırlamış olan büyüköğrenci.

—Zavallı bir çocuğa böyle işkence etmektenutanmıyormusunuz?dediChaudetveJoseph'inkollarını aşağı indirdi. Ne zamandır buradasın?diye sordu, yanağına dostça, hafif bir fiskevurarak.

—Birçeyreksaatoldu.

—Peki,nedengeldinburaya?

—Sanatçıolmakistiyorum.

—Neredençıkıpgeldinsen?

—Anneminevinden.

—Oo!Annesi!diyebağırıştıöğrenciler.

— Siz susun bakayım! diye bağırdı Chaudet.Annenneişyapar?

—MadamBridau. Babam öldü, İmparator'undostuydu. Dolayısıyla, bana resim yapmayıöğretirseniz, İmparator size ne istersenizödeyecektir.

Chaudetbirdenanımsayarak,

—BabasıİçişleriBakanlığı'ndabölümşefiydi,dediyükseksesle.Sanatçımıolmakistiyorsun?

—Evetmösyö.

— Buraya istediğin kadar gel, senieğlendiririz!Onabirresimdosyası,kâğıt,birkaç

kalem verin, bırakın bir şeyler yapsın. Bilin ki,rezil herifler, dedi heykeltıraş, babasınaminnettarım. Al şunu Kuyu İpi, git pasta,şekerleme,bonbonal,dediJoseph'insaflığındanyararlanmış olan çocuğa para vererek. Bunlaranasıl yumulduğuna bakarak sanatçı olupolmadığını pekâlâ anlayacağız, diye devam ettiChaudet, çocuğun çenesini okşayarak. Sonraçocuğu yanına alıp öğrencilerin yaptıklarıçalışmaları gözden geçirdi; çocuk bakıyor,dinliyor,anlamayaçalışıyordu.Pastalar,şekerlergeldi. Bütün atölye, heykeltıraş ve çocukyemeğe başladılar. Joseph o zaman işletilmişolduğu kadar da okşanmış oldu. Şaka vesanatçılarınyüreğini ortayakoyan, Joseph'in deiçgüdüsel olarak anladığı bu sahne çocuküzerinde olağanüstü bir etki yaptı. Erken birölümle dünyaya veda etmiş, İmparator'unkoruması sayesinde de ünlenmiş heykeltıraşChaudet ile ansızın karşılaşmak Joseph içinhayal görmek gibi bir şey oldu. Joseph bukaçıştanannesinehiçsözetmedi,amaherpazarveherperşembeChaudet'ninatölyesindeüçsaatgeçirdi. Bu iki sevimli çocuğun değişik

heveslerini destekleyen Madam DescoingsJoseph'e hemen kurşunkalemler, sangin,estomplar ve resim kâğıdı aldı. O, LycéeImpérial'de geleceğin sanatçısı öğretmenlerinineskizlerini, arkadaşlarının resimlerini çiziyor,yatakhanelerin kömürkalemle resimleriniyapıyordu.Joseph'inyalnızcaeğilimindendeğil,kaydettiği ilerlemeden de etkilenen LycéeImpérial'inöğretmeniLemire,MadamBridau'yagidip oğlunun yeteneğini haber verdi. Agathe,evişlerindennekadarçokanlıyorsa,sanattandao kadar az anlayan bir taşra kadını olarakdehşete kapıldı. Lemire gider gitmez ağlamayabaşladı.

— Ah! dedi Madam Descoings geldiğinde,mahvoldum! Memur yapmak istediğim,babasının gölgesinde korunacağı İçişleriBakanlığı'nagirmekiçinyolutümüyleaçıkolan,yirmi beş yaşında büro şefliğine yükselecekJoseph, şu işe bak ki, ressam olmak istiyor.Baldırı çıplak işi bu. Zaten bu çocuğun banaüzüntüdenbaşkabirşeyvermeyeceğiniöncedenpekâlâkestiriyordum!

Madam Descoings birkaç aydır Joseph'in bututkusunu desteklediğini, onun pazar veperşembe günleri Institut'ye kaçışlarınıgizlediğini itiraf etti. Çocuğu Louvre SarayıSergi Salonu'na götürmüştü, bu küçük adamıntablolara gösterdiği büyük ilgi mucize gibi birşeydi.

—Onüçyaşındaresimdenanlıyorsagüzelim,dedi, Joseph'iniz üstün yetenekli bir adamolacak.

—Evet,bakın,üstünyetenekbabasınınereyegötürdü! Çalışa çalışa kendini harap edip kırkyaşındaöldü.

Güzmevsiminin son günlerinde, Joseph'in ondördüne basacağı sıralarda, Agathe MadamDescoings'in yalvarıp yakarmalarına karşın,oğlunun sefahate sürüklenmesine karşı çıkmakiçinChaudet'yegitti.Chaudet'yiüstündemaviişgömleği, son heykeli üzerinde çalışırken buldu.Heykeltıraş vaktiyle oldukça kritik bir durumdakendisine yardım etmiş olan adamın dul eşinineredeyse kötü karşıladı; daha önceeleştirildiğinden,birkaçaydayapılmasıgüçolan

bir şeyi çok kısa sürede yapmak için gerekencoşkuyla çabalıyordu. Uzun süredir aradığı birşeyle de karşılaşmıştı, çamur kalemini ve kilinikesik kesik hareketlerle kullanıyordu, bunlarbilgisiz Agathe'a bir delinin hareketleri gibigöründü.Herhangi bir başka durumdaChaudetgülmeye başlardı, ama bu annenin sanatlarılanetlediğini, oğlunun zorla bu geleceğeyönlendirilmesindenyakındığınıveonubirdahaatölyeyealmamalarını istediğiniduyuncabüyükbiröfkeyekapıldı.

— Ölen kocanıza minnet borcum var, buborcu oğlunu destekleyerek, sizin küçükJoseph'inizin bütün mesleklerin en büyüğüneattığı ilk adımlara göz kulak olarak ödemekistiyorum, dedi heyecanla. Evet madam,bilmiyorsanız öğrenin; büyük bir sanatçı birkrala bedeldir, kraldan da ötedir: Önce dahamutludur, bağımsızdır, keyfince yaşar; sonrafantezi dünyasında egemendir. Hem oğlunuzuengüzelgelecekbekliyor.Onungibiyetenekleraz görülüyor; bunlar ancak Giotto'larda,Raffaello'larda, Tiziano'larda, Rubens'lerde,Murillo'larda o kadar erken ortaya çıktı; bana

öyle geliyor ki, Joseph heykeltıraştan çokressam olmalı. Ah Tanrım! Benim böyle biroğlum olsaydı, İmparator Roma kralı olmaktanne kadar mutluluk duyacaksa, ben de o kadarmutluluk duyardım! Kısacası, çocuğunuzunyazgısından siz sorumlusunuz. Haydi madam,onu bir budala, bir kaldırım mühendisi, zavallıbir küçük memur yapın: O zaman bir cinayetişlemiş olursunuz. Bütün çabalarınıza karşın,onun yalnızca sanatçı olacağını pekâlâumuyorum! Yetenek: Bu sözcük Tanrı çağrısıanlamına gelir; yetenek Tanrı'nın yaptığı birseçimdir! Ama siz çocuğunuzu mutsuzkılacaksınız! Artık gereksinim duymadığı kilişiddetle bir gerdelin içine fırlattı ve modeline,"Bugünlük bu kadar" dedi. Agathe gözleriniyukarıya kaldırdı ve atölyenin bir köşesinde birtaburenin üstüne oturmuş olan, daha önce farketmediği çıplak bir kadın gördü; bunun üzerinedehşetekapılarakdışarıyaçıktı.

— O küçük Bridau'yu bir daha burayaalmayacaksınız, dedi Chaudet öğrencilerine.Annesiüzülüyor.

—Deh!diyebağırdıöğrenciler,Agathekapıyıkapadığısırada.

— Joseph'in gittiği yere bakın! dedi kendikendine, görüp işittiklerinden ürkmüş olanzavallıanne.

Madam Bridau'nun oğlunun sanatçı olmasınıistemediğini öğrenir öğrenmez heykeltıraşlık veresim bölümü öğrencilerinin bütün mutluluğuJoseph'i kendilerine çekmek oldu.Annesine birdaha Institut'yegitmeyeceğinedair verdiği sözekarşın,çocuksıksıkRegnauld'nun[9]atölyesinegitti, burada tuvallerini çiziktirmesi içinözendirildi. Dul kadın şikâyet etmek istedi,Chaudet'nin öğrencileri ona MösyöRegnauld'nun Chaudet olmadığını, zaten oğlubeyefendiyi onlara korumaları için vermediğinisöylediler ve bir sürü başka şaka yaptılar. Bukorkunç resim öğrencileri Madam Bridau ileilgili yüz otuz yedi kıtalık bir şarkı besteleyipokudular. Bu iç karartıcı günün akşamıAgatheoyun oynamayı reddetti ve berjer koltuğunda okadarderinbirüzüntüyekapıldıki,kimizamanogüzelgözleriyaşardı.

—NeyinizvarMadamBridau?diyeonasorduyaşlıClaparon.

—Resmeyeteneğiolduğuiçinoğlununekmekdileneceğini sanıyor, dedi Madam Descoings;ama ben resim yapmaya aşırı tutkusu olantorunumküçükBixiou'nungeleceğiiçinenufakbir kaygı beslemiyorum. İnsanlar geleceğiöncedengörmekiçinyaratılmışlardır.

—Madamhaklı,dediyeteneğinekarşınhiçbirzaman şef muavini bile olamamış o duygusuz,katı Desroches. Bereket versin benim tek biroğlumvar,çünkübinsekizyüzfrankkazancımve dükkânında damgalı kâğıt satan karımınancak bin iki yüz frank kazancıyla ne olurdumben?Oğlumu yardımcı olarak bir davavekilininyanınaverdim,aydayirmibeşfrankalıyor,öğleyemekleri de bedava, ben de ona o kadarveriyorum;akşamyemeklerinievdeyiyor,evdeyatıyor, hepsi bu; elbette böyle gide gide işiniyolunakoyacak!Veledinbaşınaişaçtım,kolejegitseydibukadarsıkıntıyagirmezdi,amagününbirinde davavekili olacak; tiyatroya gitmesi içinkendisineparaverdiğimde,birkralkadarmutlu

oluyor,banasarılıyor;ah,onusıkıyaalıyorum,oda harcadığı paranın hesabını veriyor. Sizçocuklarınıza fazla iyi davranıyorsunuz.Oğlunuz yokluk ve sıkıntı çekmek istiyorsabırakınçeksin,bunlaronuadameder.

— Benimki, dedi yeni emekli olmuş eskibölüm şefi yaşlı du Bruel, ancak on altısında,annesi ona bayılıyor; ama ben bu kadar erkenortaya çıkabilecek bir yeteneği kabul edemem.Bu o zaman sırf fantezidir, geçici bir zevktir!Bana göre erkek çocuklarının yönetilmelerigerekir...

— Siz mösyö, zenginsiniz, erkeksiniz ve tekçocuğunuzvar,dediAgathe.

— Gerçekten, çocuklar bizim zorbalarımız(karo), dedi Claparon. Benimki beni çılgınaçeviriyor. Mahvetti beni. Sonunda artık onunlahiçilgilenmezoldum(bağımsızlık)[10]Eh!Odabundan daha çok memnun, ben de öyle. Rezilherif, zavallı annesinin ölümünden de kısmensorumlu. Seyyar satıcı oldu. Layığını da buldu;eve girer girmez çıkmak istiyordu, hiç yerinde

duramıyordu; hiçbir şey öğrenmek istemedi;Tanrı'danbütündileğim,onunadımılekelediğinigörmedenölmektir.Çocuğuolmayanlarınbirçokzevktenhaberi yoktur, amaonlar birçok acıdandakaçmışolurlar.

— İşte babalar! dedi içindenAgathe, yenidenağlamayabaşlayarak.

— Bunları size, sevgili Madam Bridau,çocuğunuzun ressam olmasına izin vermenizgerektiğini anlatmak için söylüyorum; izinvermezseniz,zamankaybetmişolursunuz...

— Eğer onu paylayabilirseniz, dedi o sertDesroches,onunzevklerinekarşıçıkmanızısalıkvereceğim, ama gördüğüm kadarıyla sizçocuklarınıza karşı zayıf davrandığınız içinbırakınonuçizsin,çiziktirsin.

—Kaybettik!dediClaparon.

—Nasıl kaybettik yani? diye haykırdı zavallıanne.

— Ama öyle! Karo'daki bağımsızlığım'danötürü, bu Desroches da bana her zaman

kaybettiriyor.

— Üzülmeyin Agathe, dedi MadamDescoings,Josephbüyükadamolacak.

Her tartışmada olduğu gibi, bu tartışmadansonra dul kadının dostları aynı düşüncedebirleştiler, ama bu düşünce onun üzüntülerineson vermiyordu. Ona Joseph'i yeteneğinikullanmasıiçinözgürbırakmasısalıkverildi.

— Joseph üstün yetenekli değilse, dediAgathe'akuryapanduBruel,onuherzamanbirresmi dairede işe koyabilirsiniz. Merdivenbaşında Madam Descoings üç yaşlı memurugeçirirken, onları Eski Yunan bilgeleri diyenitelendirdi.

—Kendinifazlaüzüyor,dediduBruel.

— Oğlu bir şey yapmak istediği için sonderecemutlu,dediClaparon.

— Tanrı bize İmparator'un kalmasını nasipederse, dediDesroches, Joseph zatenkayırılmışolacak!Öyleyseannesinedenkaygılanıyor?

— Çocukları söz konusu olunca her şeydenkorkuyor, diye yanıt verdi Madam Descoings.Geri döndüğünde, haydi yavrum, dedi,görüyorsunuz ki hepsi aynı düşüncede, nedenhâlâağlıyorsunuz?

— Ah! Philippe söz konusu olsa hiçkorkmayacağım. O atölyelerde neler olupbittiğini bilmiyorsunuz! Sanatçılar çıplakkadınlarlabirlikteler.

—Amaumarımoradaateşyakıyorlardır,dediMadamDescoings.

V

AileninBüyükAdamı

Birkaç gün sonra Moskova bozgununun yolaçtığı yıkımlar patlak verdi. Napoléon yenikuvvetler oluşturmak ve Fransa'dan yeniözverileristemeküzeregeridöndü.Zavallıannebu yüzden birçok başka kaygıya da kapıldı.Liseden hoşlanmayan Philippe ille deİmparator'a hizmet etmek istedi.Tuileries'de birdenetleme sırasında–ki buNapoléon'unyaptığıson denetlemeydi– orada bulunan Philippe'inaklını çelmişti. O zamanlar askerliğin görkemi,üniformaların görünümü, apoletlerin gücü kimigençlere karşı konulmaz biçimde çekicigeliyordu.Kardeşinasılkendinisanatayetenekligörüyorsa, Philippe de kendini askerliğeyetenekli gördü. İmparator'a annesindenhabersiz kaleme aldığı şöyle bir dilekçegönderdi:

"Haşmetmeap,benBridau'nuzunoğluyum,onsekiz yaşındayım, boyum beş kadem altıparmak, güçlü bacaklarım, iyi bir vücut yapım

var, askerlerinizden biri olmayı arzuetmekteyim. Orduya girmem için yardımınızıricaediyorum"vb.

İmparator, Philippe'i yirmi dört saat içindeLycée Impérial'den aldırıp Saint-Cyr'e[11]gönderdi; altı ay sonra da, 1813 Kasım'ındaburadan asteğmenolarak çıkmasını sağlayıpbirsüvari alayında görevlendirdi. Philippe kışın birbölümünü eğitim kıtasında geçirdi, ama atabinmeyiöğreniröğrenmezbüyükbiristekleyolaçıktı. Fransa seferi sırasında bir öncü birliğindeteğmen oldu, burada cesaretiyle albayınıkurtardı. İmparator, Philippe'i La Fère-ChampenoiseSavaşı'ndayüzbaşılığayükselttivekendisine emir subayı yaptı. Böyle bir terfi ileyüreklenen Philippe, Montereau Savaşı'ndanişanaldı.Napoléon'unFontainebleau'dakivedatörenine tanık oldu ve bu görünüm karşısındabağnazlaşıpBourbon'larahizmetetmeyireddetti.1814 Temmuz'unda annesinin yanınadöndüğünde, onu her şeyini yitirmiş durumdabuldu. Tatilde Joseph'in bursunu kesmişlerdi,ödeneği İmparator'un has hazinesinden ödenen

Madam Bridau da bu paranın İçişleriBakanlığı'nca ödenmesi için boşuna ricadabulundu. Şimdi daha iyi bir ressam olan vebundan hoşnutluk duyan Joseph annesindenkendisine Mösyö Regnauld'ya gitmesine izinvermesini istedi, hayatını kazanacağına sözverdi.Birincisınıftanikincisınıfageçecekkadargüçlü bir öğrenci olduğunu söylüyordu. Ondokuz yaşında yüzbaşılığa terfi etmiş ve nişanalmış olan Philippe de iki savaş sırasındaİmparator'a emir subaylığı yaptıktan sonraannesinin gururunu adamakıllı okşuyordu; buyüzdenhernekadarkabavegürültücüpatırtıcıda olsa, aslında acımasız ve korkusuz askerlereözgü basit yiğitliği dışında başka bir niteliğiolmasa da, Philippe annesinin gözünde üstünyetenekli biriydi; oysa ufak tefek, cılız, sağlığıbozuk,yabanılbiryüzüolan,huzuru,dinginliğiseven, sanatçı olmanın ününü düşleyip duranJoseph, annesine göre ona yalnızca üzüntü vekaygı verebilirdi. 1814-1815 kışı Joseph içinhayırlıoldu,MadamDescoingsveGros'nun[12]öğrencisi Bixiou tarafından gizlice desteklendive çalışmak üzere bu ressamın birçok farklı

yeteneğin yetiştiği ünlü atölyesine gitti, buradaSchinner[13] ile çok sıkı ilişki kurdu. 20Mart[14] olayı meydana geldi, Lyon'daİmparator'unyanınagidipTuileries'deona eşlikeden Yüzbaşı Bridau, Süvari Muhafız Birliğikomutanlığınaatandı.Hafifçeyaralandığıvebusırada Légion d'Honneur nişanı aldığıWaterlooSavaşı'ndan sonra, Saint-Denis'de MareşalDavoust'un yanında bulundu ve Loireordusundan ayrıldı; Mareşal Davoust'undesteğiyle Légion d'Honneur nişanı ile rütbesiolduğu gibi kaldı, ama yarım aylık almayabaşladı. Geleceğinden kaygı duyan Joseph budönemdecoşkuylaçalıştı,bucoşkunlukonubuolaylarfırtınasısırasındabirçokkezhastaetti.

—Bu,boyakokusundanilerigeliyor,diyorduAgathe,MadamDescoings'e;sağlığınabukadarzararlıbirdurumdankesinliklekurtulmalı.

OzamanAgathe'ınbütünkaygısıalbayoğlunayönelikti,onu1816'dayenidengördü,birSüvariMuhafızBirliği komutanı olarak bir yılda aldığımaaşı yaklaşıkdokuzbin franktan aydaüçyüz

frank yarım aylığa düşmüştü, mutfağınüstündeki çatı katını onun için düzenletti,biriktirdiği paraların bir bölümünü bu iş içinharcadı.Philippe,üstrütbelisubaylarınbuluşmayeri Café Lemblin'e, bu gerçek meşrutiyetçiBoiotia'yaençokuğrayanBonapartçılardanbirioldu. Burada yarım aylıklı subaylarınalışkanlıklarını, davranışlarını, üslubunu, yaşambiçimini edindi ve yirmi bir yaşındaki her gençgibionları aştı,Bourbonhanedanınakarşı ciddiolarak korkunç bir nefret besledi, onlarla biraraya gelmedi, hatta albay rütbesiyle orduyayeniden alınma fırsatından yararlanmadı;Philippe annesinin gözünde büyük bir kişiliksergiliyorgibiydi.

—Babasıdahaiyisiniyapamazdı,diyordu.

Yarım aylık Philippe'e yetiyordu, ev için birşey harcamıyordu, oysa Joseph iki dulunbakımını tümüyle üstlenmişti. O zamandanbaşlayarak Agathe'ın Philippe'i üstün tuttuğubelli oldu. O zamana kadar bu bir gizdi, amaİmparator'unbu sadık askerineyapılan işkence,busevgilioğlunaldığıyaranınanısı,gönüllüde

olsa, annenin soylu saydığıbirbahtsızlık içindebu oğlun gösterdiği yüreklilik, Agathe'ınsevgisini açıkça ortaya koymasına yol açtı. Şusöz her şeyi haklı gösteriyordu: "O mutsuz!"Karakterinde yaşamın başlangıcındakisanatçıların ruhunda gereğinden çok bulunan oyalınlıkla,zatenağabeyinebellibirhayranlıkdaduyan Joseph, annesinin onu üstün tutmasınagücenmekşöyledursun,ikisavaştaNapoléon'unbuyruklarını taşımış,Waterloo'da yaralanmış buyiğide duyulan büyük sevgiyi paylaşarakannesini doğruluyordu. Yeşil ve altın sarısı ogüzel üniforması içinde, Champsde-Mai'deSüvari Muhafız Birliği'ne komuta ederkengörmüşolduğubuağabeyinüstünlüğündennasılkuşkulanırdı! Philippe'i üstün tutmasına karşın,Agathezateniyianneolduğunudagösteriyordu:Joseph'i seviyordu,amakörükörünedeğil;onuanlamıyordu, hepsi bu. Joseph annesini çokseviyordu, oysa Philippe annesi tarafından çoksevilmiş olmakla yetiniyordu. Bununla birliktebusüvarininoaskercesertliğiannesisözkonusuolduğunda yumuşuyordu, ne var ki Joseph'iküçümsediğini, dostça dile getirerek, hiç

gizlemiyordu. Bu kardeşin güçlü kafasınınegemenliği altında olduğunu ve inatçı birçalışma yüzünden zayıflayıp on yedi yaşındaadamakıllı güçsüz ve cılız kaldığını görüp ona,"Bızdık!" diye sesleniyordu. Zaten askerlerin osert havaları altında gizli iyilikseverliğe inananbu sanatçı kardeşin aldırmazlığı olmasa, onunherzamankikoruyucudavranışlarıkırıcıolurdu.Joseph, zavallı çocuk, gerçek yeteneğe sahipaskerlerinbaşkaüstüninsanlargibiyumuşakvenazik olduklarını henüz bilmiyordu. Üstünyetenekherşeydekendiniolduğugibigösterir.

— Zavallı çocuk! diyordu Philippe annesine,onu tedirgin etmemeli, eğlenmesine izinvermeliyiz.

Buküçümsemeanneyegörekardeşsevgisininbirkanıtıgibiydi.

— Philippe kardeşini her zaman sevecek veonukoruyacak,diyedüşünüyorduAgathe.

1816'da Joseph annesinden çatı katına bitişikambarı atölyeye dönüştürmek üzere izin aldı,MadamDescoingsdeonaressamlıkmesleğiiçin

gerekli şeyleri alsın diye bir miktar para verdi,çünkü bu iki dula göre ressamlık yalnızca birmeslekti. Yeteneğe eşlik eden anlayış vecoşkuyla Joseph o zavallı atölyesinde her şeyikendisi düzenledi. Ev sahibi, MadamDescoings'inricasıüzerinedamıdeldiripburayabir pencere açtırdı. Burası Joseph tarafındançikolatarengineboyanmışgenişbirsalonhalinegeldi,Josephduvarlarabirkaçeskizastı,Agatheacıyarak buraya dökme demirden küçük birsoba koydu, Joseph de böylece evindeçalışabildi, bununla birlikte ne Gros'nun, ne deSchinner'inatölyesini ihmaletti.Özellikleyarımaylığa bağlanmış subaylar ve Bonapartçı partitarafından desteklenen anayasa yanlısı parti, osırada kimsenin istemediği anayasa adınaparlamento çevresinde ayaklanma başlattı vebirçokkomplokurdu.BuişlerekarışanPhilippetutuklanıpsonradelilyetersizliğindensalıverildi,ama savaş bakanı Philippe'in yarım aylığınıkestirip onu disiplin kadrosu diyeadlandırabileceğimiz bir kadroya koydu. Fransaartık dayanılabilir gibi değildi, Philippe desonunda kışkırtıcı ajanlar tarafından kurulmuş

bir tuzağa düşecekti. O zamanlar kışkırtıcıajanlardan çok söz ediliyordu. Philippe şüphelikahvelerde bilardo oynayarak zaman öldürüyorve çeşitli içkileri kadeh kadeh devirmeyealışıyordu, Agathe ailenin büyük adamıyüzünden korkunç kaygılar içindeydi; EskiYunan'ın o üç bilgesi her akşam aynı yoluyürümeye, iki dulun evinin merdivenleriniçıkmaya, onları kendilerini bekler ve gününizlenimlerini sormaya hazır durumda bulmayaonlardanhiçayrılmayacakderecedealışmışlardı,her zaman o küçük, yeşil boyalı salonda oyunoynamaya geliyorlardı. 1816 yılında iştenatmalara, ayıklamalara girişmiş olan İçişleriBakanlığı, Claparon'a dokunmamıştı. Claparon,"Beni tehlikeye atmayın" diyerek Moniteurgazetesindeki haberleri alçak sesle anlatanödleklerden biriydi.Yaşlı duBruel'den bir süresonra emekli edilmiş Desroches hâlâ emekliaylığını tartışıyordu. Agathe'ın büyüküzüntüsüne tanıkolanbuüçdostonaPhilippe'iyolculuğaçıkarmasınısalıkverdiler.

— Komplolardan söz ediliyor, oğlunuzkarakteri gereği bir olayın kurbanı olacaktır,

çünküherzamanhainlervardır.

— Hay Allah! O, İmparator'unun mareşalyaptıklarıylaaynıhamurdan,dediduBruelalçaksesle, çevresine bakarak; dolayısıyla mesleğinibırakmamalı. Doğu'ya, Hindistan'a gidiporalardahizmetetsin...

—Pekisağlığıneolacak?dediAgathe.

— Neden bir görev almıyor? dedi yaşlıDesroches, o kadar çok sayıda özel yönetimoluşuyor ki! Ben bir sigorta şirketine büro şefiolarak gireceğim, emekli aylığım ayarlanırayarlanmaz.

—Philippeasker,oyalnızcasavaşısever,dedisavaşısevenAgathe.

— Öyleyse aklını başına toplayıp hizmetetmekistemeli...

— Bunlara mı? diye bağırdı dul kadın. Ah!Bunu ona salık verecek kişi hiçbir zaman benolmayacağım.

— Haksızsınız, dedi du Bruel. Oğlum

Navarreins dükü tarafından işe yerleştirildi.Bourbon'lariçtenliklekendilerinekatılanlaraçokiyidavranıyorlar.Oğlunuzbiralayaalbayolarakatanabilir.

— Süvari sınıfında yalnızca soylularınbulunması isteniyor, hem o hiçbir zaman albayolmayacak,dediheyecanlaMadamDescoings.

Korkuya kapılmış olan Agathe, Philippe'eyabancı bir ülkeye gidip orada İmparator'unemir subaylığını yapmış bir askeri her zamankayıracak bir devletin hizmetine girmesi içinyalvardı.

— Yabancılara mı hizmet edeceğim?.. diyebağırdıPhilippedehşetle.

Agathe sevgi gösterisiyle oğlunu kucaklayıp,"Tıpkıbabası"dedi.

— Haklı, dedi Joseph, Fransızlar başkayerlerin ordularına katılmayacak kadar kendiordularındangururduyarlar.ZatenNapoléondabelkibirkezdahabaşageçecek!

Philippe, annesinin hatırı için, bunun üzerine,

ABD'de General Lallemand'a katılıp SığınmaAlanı[15] adlı kuruluşla işbirliği yapmak gibiçok parlak bir fikre kapıldı. Bu kuruluş UlusalKatılım Kampanyaları olarak bilinen korkunçaldatmacalardan biriydi. Agathe biriktirdiğiparalardanonbin frankverdi,ayrıcaoğlunuLeHavre'a götürüp oradan vapura bindirmek içinbin frank harcadı. 1817 yılı sonunda Agathehazinebonosunayatırdığı paralardangeri kalanaltı yüz frank ile geçinebildi, sonra bir andaaklına gelen iyi bir düşünceyle biriktirdiğiparadan geri kalan on bin frankı da hemenyatırarak ayrıca yedi yüz frank gelir elde etti.Josephdebuözveriyekatkıdabulunmak istedi:Kötü giyinmeye başladı, kaba ayakkabılarla,mavi çoraplarla dolaştı, eldiven kullanmadı,taşkömürü yaktı, ekmek, süt ve Brie peyniriyleyaşadı. Zavallı çocuk yalnızca yaşlı MadamDescoings ile kolej ve atölye arkadaşıBixiou'dangüçvedestekbuluyordu.Bixioubirbakanlıkta küçükbir görevdeydi, bu sırada çokgüzelkarikatürleryapıyordu.

— 1818 yazının gelişini nasıl sevinçle

karşıladım! dedi sık sık Bridau, o zamanlarçektiği sıkıntıları anlatırken. Güneş beni kömüralmaktankurtardı.

Renk konusunda şimdiden Gros kadar güçlüolduğuiçinartıkustasınıyalnızcadanışmakiçingörüyor, yaratılarının ve fantezilerinin bütüngücüyle, o sırada klasiklere karşı çıkmayı, EskiYunanlılara özgü uzlaşımları ve içinde doğanınnasılsa öyle ait olduğu bir sanatın hapsedildiğisınırları kaldırmayı düşünüyordu. Josephsavaşımahazırlanıyordu,busavaşımda1823'teresimlerinin Salon'da sergilenmesindenbaşlayarak hiç durmadı. Çok kötü bir yıl geçti:Madam Descoings'in ve Madam Bridau'nunnoteriRoguin,yediyıldır intifahakkıüzerindenyapılan kesintileri alarak ortadan kayboldu. Bukesintilerşimdidenikibinfrankgelirgetirecekti.Bufelakettenüçgünsonra,NewYork'tanAlbayPhilippe tarafından annesi üzerine çekilmiş binfranklık bir poliçe geldi.Onca başka insan gibialdatılmış olan zavallı çocukSığınmaAlanı'ndaher şeyini kaybetmişti. Agathe'ı, MadamDescoings'i ve Joseph'i hüngür hüngür ağlatanbupoliçekendisiyleaynıkötüyazgıyıpaylaşan

arkadaşlarının albaya kefil oldukları NewYork'tayapılmışborçlarlailgiliydi.

—Amaonuorayagitmeyebenzorladım,diyeyüksek sesle sürdürdü Philippe'in yanlışlarınıhaklıgöstermeyeçalışanzavallıanne.

—Ona sık sık böyle yolculuklar yaptırmanızıönermem,dediyeğenineyaşlıDescoings.

Madam Descoings yiğit bir kadındı. MadamBridau'ya her zaman bin ekü veriyor, amapiyangoda 1799'dan bu yana hiçbir zamançıkmayan aynı üç numaraya oynamayı dasürdürüyordu.Osıralarpiyangoyönetiminin iyiniyetindenkuşkuduymayabaşlamıştı.Hükümetisuçladıvebuyönetiminkatılanlarıçılgıncaparayatırmaya kışkırtmak için o üç numarayıpiyango sandığına koymamayı pekâlâbecerebileceğine inandı. Kaynakların çabucakbir incelemesi yapıldıktan sonra, rantların birbölümünü elden çıkarmadan bin frankıtoplamanınolanaksızolduğugörüldü. İki kadıngümüşsofratakımını,çamaşırlarınbirbölümünüyadafazlamobilyayırehinekoymaktansözetti.

Bu önerilerden ürken Joseph gidipGérard'ı[16]buldu,durumuanlattı;bubüyük ressamdaonakraliyet müzesi için, XVIII. Louis'nin ikiportresinin her biri beş yüz frank değerinde ikikopyasını yapmasını sağladı. Öte yandan, Grospek eli açık olmasa da, Joseph'i boya tüccarınagötürüp kendi hesabına öğrencisine gerekligereçleri vermesini söyledi. Ama bin frankancak kopyalar teslim edildikten sonraödenecekti.

Joseph bunun üzerine on gün içinde dörtküçük tablo yaparak bunları tüccarlara sattı veannesine bin frankı getirdi, o da poliçeyiödeyebildi. Sekiz gün sonra başka bir mektupgeldi; bu mektupta albay annesine bir gemiyleyolaçıkacağını,kaptanınonusözünegüvenerekgemisine alacağını bildiriyordu. Philippe LeHavre'da karaya çıktığında en azından binfranka daha gereksinimi olacağını dabildiriyordu.

— Peki, dedi Joseph annesine, kopyalarımıbitirmişolacağım,onabinfrankıgötürürsün.

— Sevgili Joseph! dedi annesi, iki gözü ikiçeşme ağlarken onu kucaklayarak, Tanrı senikutsayacak.Hayatın sillesini yemiş bu zavallıyıseviyorsun demek ha? O bizim onurumuz vebütüngeleceğimiz.Bukadargenç,bukadariyi,bu kadar da mutsuz! Her şey ona karşı, bariüçümüzondanyanaolalım.

— Resim sanatının bir işe yaradığını pekâlâgörüyorsun, dedi heyecanla, annesinden büyüksanatçıolmakiçinsonundaizinaldığınasevinenJoseph.

Madam Bridau sevgili oğlu Albay Philippe'ikarşılamaya koştu. Le Havre'a geldiğinde hergün I. François tarafından yaptırılmış olanyuvarlakkuledenöteyegidipAmerikangemisinibekledi, günden güne en acımasız kaygılarıduydu. Bu tür acıların analık duygularını nekadar canlandırdığını yalnızca anneler bilir.Gemi1819yılıEkimayınıngüzelbirsabahında,zarar görmeden, en ufak bir kasırgaylakarşılaşmadan geldi. En kaba bir insanda bilevatan havasını solumak ve bir anneyi görmek,hele sıkıntılarla dolu bir yolculuktan sonra her

zaman belli bir etki yapar. Dolayısıyla Philippekendini bir sevgi gösterisine kaptırdı, bu daAgathe'ın,"Ah!Beninekadardaseviyor!"diyedüşünmesine yol açtı. Yazık! Subay artıkdünyadayalnızcabirkişiyiseviyordu,bukişideAlbay Philippe'di. Texas'ta başına gelenfelaketler,spekülasyonvebireyciliğinenyüksekdereceye çıktığı, çıkar konusunda hoyratlığınedepsizliğe vardığı, tam olarak yalnızlığa terkedilmiş insanın kendisini kendi gücüyleilerlemek,herankendidavasınınyargıcıolmakzorunda gördüğü, politikanın var olmadığı biryer olanNewYork'ta geçirdiği günler, kısacasıbu yolculuk sırasında meydana gelen küçükküçük olaylar Philippe'te kaba askerlere özgükötü eğilimlerin gelişmesine yol açmıştı: Kaba,içkici,tütüntiryakisi,bencil,nezaketsizolmuştu;yoksullukvebedenselacılarahlakınıbozmuştu.Zaten albay kendisini ezilmiş biri olarakgörüyordu. Bu görüşün etkisi, zeki olmayaninsanları acımasız ve hoşgörüsüz yapar.Philippe'e göre evren onun başında başlayıpayaklarında sona eriyor, güneş yalnızca onuniçin parlıyordu. Kısacası, bu eylem adamı

tarafından yorumlanan New York görünümüonda ahlakla ilgili en ufak kaygıları bile yoketmişti. Bu tür insanlarda yalnız iki varoluşbiçimivardır:Ya inanırlaryada inanmazlar,yanamuslu bir insanın bütün erdemlerinesahiptirleryadazorunluluğunbütüngereklerineteslim olurlar, sonra en ufak çıkarlarını vetutkularının bir anlık her isteğini zorunlulukhaline getirirler. Bu sistemin sonu kötü olabilir.Albayyalnızcagörünüşte,askerlereözgüoaçıkyürekliliği, içtenliği, davranışlarında aşırıözgürlüğü korumuştu.Bu yüzden son derecedetehlikeliydi, bir çocuk gibi saf görünüyordu,ama sadece kendini düşünmek zorunda olduğuiçin, yapması gereken şeyi her işte bir GoninUsta oyunu[17] düşünen kurnaz bir davavekiligibi düşünmeden hiçbir zaman yapmıyordu,verdiği sözler ona hiçbir şeye mal olmuyor,bunları inanmak istediğiniz ölçüde veriyordu.Eğer, ne yazık ki, biri davranışı ile söyledikleriarasındaki çelişkileri haklı gösterenaçıklamalarını kabul etmeyecek olursa,tabancasınıpekgüzelbirşekildeçeken,enustaeskrim öğretmenine meydan okuyan ve

kendileri için hayatın hiç önemi olmayaninsanlaraözgübirsoğukkanlılıkgösterenalbay,enufakbirkötüsözünhesabınısormayahazırdı,bu arada zor ve şiddet yollarına başvuracağabenziyordu, zaten bu yollara başvurunca, artıkhiçbir uzlaşma olanağı bulunmaz. Gösterişlibedeni biraz tombullaşmış, yüzü Texas'tabulunduğu sırada yanıp esmerleşmişti, NewYork halkının içinde kendisini saydırmakzorunda olan bir insana özgü sert konuşmabiçimini ve kestirip atan tonunu koruyordu. Buhaliyle,basitgiyinişiyle,çektiğisonsıkıntılardanaçıkça katılaşmış bedeniyle Philippe zavallıannesine bir kahraman gibi göründü; ama ohalkın oldukça yüreklilikle ipsiz dediği bir kişiolmuştu yalnızca. Sevgili oğlununyoksulluğundan gözü korkan Madam Bridauonu Le Havre'da tepeden tırnağa yenidengiydirdi. Çektiği sıkıntıların öyküsünüdinleyince, SığınmaAlanı'ndan dönen bir insangibi içmesi ve eğlenmesi gereken oğlununyemesini, içmesiniveeğlenmesini engelleyecekgücü kendinde bulmadı. Elbette imparatorlukordusundan geri kalanların Texas'ı fethetmeleri

güzel bir düşünceydi; ama bu düşünceolaylardan çok insanların yüzündengerçekleşmedi,çünkübugünTexasgeleceğiçokparlak bir cumhuriyet. Restorasyon dönemindebu liberalizm deneyimi, çıkarlarının yalnızcabencilce olduğunu ve hiç de ulusal amaçlıolmadığını, başka yerde değil de iktidarçevresinde odaklandığını adamakıllı kanıtlıyor.Neinsan,neyer,nedüşünce,nebağlılıkeksikti,ama elinde çok büyük paralar bulunan veyeniden kavuşulacak bir imparatorluk sözkonusuyken hiçbir şey vermeyen bu ikiyüzlüpartinin eküleri ve yardımlarıydı eksik olan.Agathe gibi ev kadınlarının kendilerine bu türpolitik aldatmacaları keşfettiren bir sağduyusuvardır. Zavallı anne o zaman oğlununanlattıklarından gerçeği şöyle bir görür gibioldu; çünkü ezilmiş oğlunun çıkarı için onunyokluğunda anayasa yanlısı gazetelerin şatafatlıreklamlarını dinlemiş ve beş altı milyon frankgerekirken,ancakyüzellibinfranktoplayabilenbu ünlü katılım kampanyasını izlemişti.Liberalizmin şefleri ordularımızın şanlıkalıntılarını Fransa'dan ihraç ederek XVIII.

Louis'nin işine yaradıklarını hemen farketmişlerdi; bu yüzden en sadık, en ateşli, encoşkulu olanları, öne ilk atılanları yüzüstübıraktılar.Agatheoğlunaonunnasılezilmişbiriolmaktan çok aldatılmış biri olduğunu hiçbirzaman anlatamadı. Gözbebeği oğluna inandığıiçin kendisini bilgisizlikle suçladı ve karışık birdönemin çok kötü koşullarından etkilenenPhilippe'e yandı.Gerçekten de o zamana kadarPhilippe bütün sıkıntılarında kusurlu olmaktançokgüzelkarakterinin,enerjisinin, İmparator'undüşüşünün, liberallerin ikiyüzlülüğünün veBourbon'ların Bonapartçılara karşı olan hırsınınkurbanı olmuştu. Agathe, Le Havre'da geçençok pahalıya mal olmuş bu hafta boyuncaoğluna kraliyet hükümeti ile barışmasını veSavaş Bakanlığı'na gitmesini önermeye cesaretedemedi; cebinde ancak yolculuk parasıkaldığında, onu hayatın son derece pahalıolduğu Le Havre'dan kopararak Paris'e gerigötürmekiçinepeyuğraştı.

VI

Mariette

Philippe'i karaya çıkacağı KraliyetDenizyolları'nın avlusunda bekleyen MadamDescoings ile Joseph, Agathe'ın yüzündekideğişiklikkarşısındaşaşırdılar.

—Annen iki ay içinde on yıl yaşlandı, dediMadam Descoings Joseph'e kucaklaşmalararasında,ikibavulungemidençıkarıldığısırada.

— Merhaba Descoings anne! Albayın eskibakkalkadınayönelttiğisevgidolusözbuoldu;oysa Joseph de ona sevgiyle, Descoings anadiyeseslenirdi.

— Araba için ödeyecek paramız yok, dediAgathe,yakınanbirsesle.

— Bende var, diye yanıt verdi genç ressam.Kardeşimin teni çok güzel bir renk almış, dediPhilippe'igörünce.

—Evet,dediPhilippe,ziftgibikarardım,amasendeğişmemişsinbızdık.

Ozamanyirmibiryaşındaolanveonusıkıntılıgünlerinde desteklemiş birkaç dostu tarafındanbeğenilen Joseph gücünü duyumsuyordu,yeteneğinin de bilincindeydi; yaşamını bilime,edebiyata, politikaya ve felsefeye adamışgençlerin oluşturduğu bir toplulukta resimsanatını temsil ediyordu; dolayısıyla kardeşininşujestiyledahadabelirginleştirdiğiküçümseyiciifadesi onu kırdı: Philippe küçük bir çocuğunkulağını büker gibi onun kulağını bükmüştü.AgatheMadamDescoings'deveJoseph'tesevgigösterilerinin yerini bir tür soğukluğun aldığınıgördü, ama Philippe'in sürgünde olduğu sıradaçektiği acılardan söz ederek her şeyi düzeltti.Çok alçak sesle savurgan diye adlandırdığıçocuğun dönüşünü bir bayram günü gibikutlamak isteyen Madam Descoingsolabildiğince en güzel akşam yemeğinihazırlamış, bu yemeğe yaşlı Claparon veDesroches baba da davet edilmişti. Evin bütündostları gelecekti, akşam vakti geldiler. Josephdernek arkadaşları Léon Giraud'ya, d'Arthez'e,Michel Chrestien'a, Fulgence Ridal'e veBianchon'a haber vermişti. Madam Descoings

sözde üvey oğluBixiou'ya gençler arasında bir"ekarte"[18] partisi düzenleneceğini söyledi.Babasının katı isteğiyle hukuk eğitimi görmüşolanoğulDesrochesdadavetekatıldı.DuBruel,Claparon,DesrochesveRahipLoraux,Philippe'iincelediler; kaba davranışları, duruşu, içkiyüzünden bozulmuş sesi, halka özgü boş veparlak sözleri ile bakışları onları ürküttü. Buyüzden,Josephoyunmasalarınıdüzenlerken,ensadık dostları Agathe'ın etrafını çevirip ona,"Philippe'i ne yapmayı düşünüyorsunuz?" diyesordular.

— Bilmiyorum, dedi, ama hâlâ Bourbon'larahizmetetmekistemiyor.

— Fransa'da ona göre bir görev bulmak çokgüç.Yenidenorduyadönmezse,sivilyönetimdehemen bir işe yerleşemez, dedi yaşlı du Bruel.Elbette Philippe oğlum gibi, tiyatro oyunlarıylaservet yapma olanağı bulamayacaktır. Bunugörmekiçinonudinlemekyeterli.

Agathe yanıt verdiği sırada gözlerininhareketindenherkesPhilippe'ingeleceğininonu

ne kadar kaygılandırdığını anladı, dostlarındanhiçbirinindeonagösterecekçaresiolmadığıiçinhepsi de sustu. Philippe, oğul Desroches veBixiou ekarte oynamaya başladılar, o sıralar buoyunaaşırıdüşkünlükvardı.

—Descoings ana, kardeşimin oyun oynamakiçinparasıyok,dediJosephgelipbuiyiyürekli,bu eşsiz kadının kulağına eğilerek. KraliyetPiyango İdaresi'nin bu gediklisi gidip yirmifrank getirerek Joseph'e verdi, o da bu parayıgizlice kardeşinin eline sıkıştırdı. Herkesgelmişti. İkimasa boston oyunu için hazırlandıve gece canlandı. Philippe kötü oyuncuolduğunu gösterdi. Önce çok kazandı, sonrakaybetti;dahasonrada,saatonbiredoğru,oğulDesroches'a ve Bixiou'ya elli frank borçlandı.Ekartemasasındaki gürültüpatırtı ve tartışmalarbirçok kez boston oynayan dingin oyuncularınkulaklarında çınladı, bunlar belli etmedenPhilippe'e baktılar. Philippe o kadar kötü biryaradılışınkanıtlarınıortayadöktüki,zatenodapek matah biri olmayan oğul Desroches'layaptığı sonkavgadababaDesroches oğlu haklıolsa da haksız buldu ve ona oyun oynamayı

yasakladı. Madam Descoings de torununa aynışekildedavrandı;torundaPhilippe'inanlamadığıesprili sözler sarf etmeye başlamıştı, ama busözlerbuacımasızalaycıyıtehlikeyesokabilirdi,heleonunbuiğnelioklardanbirialbayınokalınkafasınagirmişolsaydı.

— Yorgun olmalısın, dedi Agathe oğlununkulağına,geldeyat.

— Çok gezen çok bilir, dedi Bixiougülümseyerek,albay ileMadamBridaudışarıyaçıktıklarında.

Gün doğarken kalkan ve erken yatan Josephbu gece toplantısının sonunu göremedi. Ertesisabah Agathe ve Madam Descoings ilk odadakahvaltı hazırlarken, bu gece toplantılarının,Madam Descoings'in deyimiyle, Philippe buoyunadevamederse,çokpahalıyamalolacağınıdüşünmekten kendilerini alamadılar. O zamanyetmiş altı yaşında olan bu yaşlı kadınmobilyalarını satıp ikinci kattaki dairesiniboşaltmayı–kibuevsahibinincanınaminnetti–,Agathe'ın salonunu yatak odası yapmayı, ilkodayı da ortak yemek salonuna dönüştürmeyi

önerdi. Böylece yılda yedi yüz frank tasarrufsağlanacak, masraflardaki bu azaltma, bir işeyerleşinceye kadar Philippe'e ayda elli frankvermeyi olanaklı kılacaktı. Agathe bu özveriyikabul etti.Albay aşağıya indiğinde, annesi onaküçük odasında rahat edip etmediğini sordu, osırada iki dul ona ailenin durumunu açıkladı.Madam Descoings ile Agathe gelirlerinibirleştiripbeşbinüçyüzfranlıkbirgeliresahipoluyorlardı, bumiktarın dört bin frankıMadamDescoings'in ömür boyu geliriydi. Altı aydırMadam Descoings, torunu Bixiou'ya altı yüzfrank,Joseph'edeyinealtıyüzfrankveriyordu;gelirinin geri kalanı, Agathe'ınki gibi eve vebakımlarına gidiyordu. Biriktirilmiş bütün parayokolmuştu.

—Sakinolun,dedialbay, iş arayacağım, sizeyük olmayacağım; şimdilik bir lokma ekmeklebaşımı sokacak bir yerden başka bir şeyistemiyorum.

Agathe oğluna sarıldı, Madam Descoings debir akşam önceki oyunda borçlandığı parayıödemesi için Philippe'in eline yüz frank

sıkıştırdı. On gün içindemobilyaların satılması,dairenin boşaltılması ve Agathe'ın dairesindekideğişikliklerin yapılması ancak Paris'te görülenbir çabuklukla gerçekleşti. Bu on gün sırasındaPhilippe öğle yemeklerinden sonra düzenli birşekilde evden dışarıya çıkıp akşam yemeği içingeridöndü;akşamlarıdayenidençekipgiderek,yatmak üzere ancak gece yarısına doğru gerigeldi. İşte çürüğe çıkarılmış bu askerinneredeyse kurulmuş makine gibi edindiğikökleşen alışkanlıkları şunlar oldu: Pont-Neufüzerinde, Pontdes-Arts'dan[19] geçerken aldığıiki meteliğe çizmelerini boyatıyor, buradangittiğiPalais-Royal'degazeteokuyarakikikadehiçki içiyor, böylece öğleyi bulduktan sonraVivienne Sokağı'ndan geçerek Café Minerve'egidiyor, burada liberal politikaya bulaşıyor veeski subaylarla bilardo oynuyordu. Philippe,kazansa da kaybetse de, her zaman çeşitliiçkilerden üç dört kadeh yuvarlıyor vesokaklardagidipgelerek, avare avaredolaşaraktekel purosu içiyordu. Akşamları EstaminetHollandais'de[20] bir süre pipo içtikten sonrasaatonadoğruyukarıya,oyunsalonunaçıkıyor,

buradagörevlibirkişionabiroyunkâğıdıvebirtoplu iğne veriyordu; Philippe de kimi seçkinoyunculardan "kırmızı ve siyah" oyununundurumuhakkındabilgialıyorveenuygunandaon frankla oyuna giriyor, kazansa da kaybetsede, hiçbir zaman üç kezden fazla oynamıyor;kazandığında, ki hep kazanıyordu, bir fincanpunç içtikten sonra yeniden çatı katınadönüyordu;ancakyoldaultraları[21]vekraliyetmuhafızlarını öldüreceğinden söz ediyor,merdivenlerde şarkı söylüyordu: Koruyalımesenliğini imparatorluğun! Onu duyan zavallıannesi, "Bu akşam neşesi yerinde Philippe'in"diyor ve punçun, öteki içkilerin, tütünün o çokpiskokularındanyakınmadanonasarılmak,onuöpmeküzereyukarıyaçıkıyordu.

— Benden herhalde memnunsun anneciğim,öyle değil mi? dedi ona Ocak sonuna doğru.Dünyanınendüzenliyaşamınısürüyorum.

Philippeeskiarkadaşlarıylarestorandabeşkezakşam yemeği yemişti. Bu eski askerlerİmparator'un kurtarılması için bir denizaltıyapımının yarattığı umutlardan söz ederek,

birbirlerine işlerinin durumunu anlatmışlardı.Philippe yeniden kavuştuğu eski arkadaşlarıiçinde, bölüğünde ilk kez göreve başladığıMuhafızSüvariBirliği'ndenGiroudeauadındakiyaşlı yüzbaşıyı özellikle seviyordu. Philippe bueski süvari sayesinde alkollü içkilere, purolara,kumara bir dördüncü tekerlek ekleyerek,Rabelais'nin "şeytanın arabası" adınıverebileceği şeyi tamamlamış oldu. Şubat ayıbaşında bir akşam Giroudeau, Philippe'iyemekten sonraLaGaieté adlı tiyatroda yeğeniFinot'nun çıkardığı küçük bir tiyatro gazetesineayrılmış bir locaya götürdü; Finot bu gazeteninhesaplarını tutuyor, yazılarını yazıyor,kuşaklarınıhazırlayıpkontrolediyordu.Anayasakarşıtı Bonapartçı subayların modasına uygunolarak giyinmiş, üstlerinde kare yakalı, çeneyekadardüğmeli, topuklarakadar inen, yakasındarozeti, geniş bir redingot, ellerinde örgülüderiden bir kordonla tuttukları elma biçimindekurşunlutopuzuilebirerhezarenbastonolanbuiki eski asker, kendi deyimleriyle söylemekgerekirse,kafayıbulmuşlardıvelocayagirerkenbirbirlerine içlerini döküyorlardı. Çeşit çeşitli

likörşişesindenvekadehlerindençıkanbuharlararasında Giroudeau, Philippe'e sahnedeFlorentine adında küçük, tombul, çevik bir kızıgösterdi;kızıngösterdiğiyakınlıkvesevgi,locaiçin olduğu gibi, tiyatro gazetesinin gücündenilerigeliyordu.

—Ama,dediPhilippe,seningibikırantayaşlıbir askere gösterdiği yakınlık nereye kadargidiyor?

—Tanrı'yaşükür,diyeyanıtverdiGiroudeau,şanlı üniformamızın eski ilkelerindenvazgeçmedim! Bir kadın için hiçbir zaman beşparaharcamadım.

—Nasıl olur? dedi Philippe bir parmağını solgözününüstünekoyarak.

— Olur, dedi Giroudeau. Ama aramızdakalsın, gazetenin bu işte büyük rolü var.Yarıniki satırla yönetime Matmazel Florentine'i dansettirmesini salık vereceğiz. İnan bana yavrum,çokmutluyum.

Philippeşöyledüşündü:

— Eh! Bu saygıdeğer Giroudeau, dizim gibiparlak kafasına, kırk sekiz yaşına, kocagöbeğine, bağcı suratına benzeyen suratına,patates gibi burnuna karşın, bir figüran kızındostu ise, benim Paris'in en ünlü kadınoyuncusunun dostu olmam gerekir... Neredebulunurbu?dediGiroudeau'yayükseksesle.

— Bu akşam sana Florentine'in evinigöstereceğim.Sevgilimtiyatrodanaydayalnızcaelli frank alıyor, ama ona ayda beş yüz frankveren Cardot adında eski bir ipekli kumaştüccarı sayesinde hâlâ oldukça iyi geçinipgidiyor!

—Ya!Ama?..diyesordukıskananPhilippe.

—Yok canım! dedi Giroudeau, gerçek aşkıngözükördür.

Tiyatrodan sonra Giroudeau, Philippe'iMatmazel Florentine'in evine götürdü; evtiyatrodan iki adım uzakta, CrussolSokağı'ndaydı.

— Düzgün davranalım, dedi Giroudeau.

Florentine annesiyle birlikte oturuyor; anlıyormusun, benim yalnızca birine bile ödeyecekparam yok, hem kadın öz annesi. Bu kadınkapıcıydı, ama zekâdan yoksun değildir; adıCabirolle, sen ona "madam" diye seslen, bunaçokönemverir.

Florentine'in o akşam evinde konuk olarakMarie Godeschal adında bir arkadaşı vardı, birmelek kadar güzeldi, bir dansçı kadar dasoğuktu, zaten Vestris'in [22] öğrencisiydi,Vestris koreografi açısından onda en büyükgeleceği öngörüyordu. O zaman Le PanoramaDramatique'te[23] Mariette adıyla çalışmakisteyen Matmazel Godeschal, bir kraliyetbaşmabeyincisinin desteğine güveniyordu,Vestris onu bu kişiyle uzun süredir tanıştırmayıdüşünüyordu. Bu dönemde hâlâ dinç olanVestris öğrencisini henüz yeterince yetişmişbulmuyordu. Hırslı Marie Godeschal, Mariettetakmaadınıünlükıldı,amahırsıdaçokövgüyedeğer oldu. Davavekili Derville'in yanındayardımcı olarak çalışan bir erkek kardeşi vardı.Yetimveyoksulolan,amabirbirinisevenbuiki

kardeşyaşamıParis'tenasıliseöylegörmüşlerdi.Biri kız kardeşini başgöz etmek için davavekiliolmak istiyor ve günde on meteliklegeçiniyordu, öteki ise erkek kardeşine birnoterlik satın almak için dansçı olmaya vegüzelliğinden ve bacaklarından yararlanmayaserinkanlılıkla karar vermişti. Birbirlerine karşıbesledikleri duyguları, çıkarları ve ortakyaşamları dışında her şey onlar için, vaktiyleRomalılarveİbranileriçinolduğugibibarbarca,yabancı ve düşmancaydı. Böylesine güzel vehiçbir şeyin bozmayacağı bu dostluk, yakındantanıyanlara Mariette'i anlatmış oluyordu. İkikardeşozamanEskiTempleSokağı'ndabirevinsekizinci katında oturuyorlardı. Mariette onyaşında çalışmaya başlamıştı, şimdi on altıyaşındaydı. Ne yazık! Tuvaleti biraz eksikolduğundan, tavşan tüyünden bir kaşmir şalınaltında gizlenmiş, şosonlar giymiş, basmapamuklu kumaşa bürünmüş, bakımsız haliyle oçıtı pıtı güzelliği, ancak işçi kızların ardındakoşmaya ve mutsuz güzellerin izini sürmeyekendilerini vermiş Parisli erkekler tarafındankeşfedilebilirdi. Philippe, Mariette'e âşık oldu.

Mariette, Philippe'te Süvari Muhafız Birliğikomutanını, İmparator'un emir subayını, yirmiyedi yaşında bir genci bulmuş ve Philippe'inGiroudeau'ya açıkça üstünlüğü yüzünden,kendisiniFlorentine'denüstüngörmeninhazzınakavuşmuştu.

FlorentineileGiroudeau'yagelince,Giroudeauarkadaşını mutlu etmek, Florentine de bu kızarkadaşınabirkoruyucusağlamakiçin,MarietteilePhilippe'ibirdanışıklıevlilikyapmayaittiler.Budeyimkrallar ve kraliçeler için geçerli denkolmayan evlilik[24] deyimine eşittir. Philippe,evden çıkarken Giroudeau'ya yoksulluğundansözaçtı,amabukurnazvesinsiadamonuniçiniadamakıllırahatettirdi.

— Yeğenim Finot'ya senden söz edeceğim,dediGiroudeau.BakPhilippe,şimdisivillerinvesözlerinsaltanatıvar,boyuneğelim.Bugünyazıtakımı her şeye kadir.Mürekkep barutun yerinialdı.Sözdemermininyerinegeçiyor.Nedeolsabubacaksızgazeteyazarı çokakıllıdır, oldukçada iyiyüreklidir.Yarıngazeteyegelipbenigör,yeğenimesenindurumunlailgilibirikisözetmiş

olacağım. Bir süre sonra herhangi bir gazetedebir işin olur. Şu sırada hiçbir şeyi olmadığı, neanlaşması ne de bir işe başlamaolanağı olduğuiçinseniseçen(sakınaldanma)Mariette,kionasenin benim gibi bir gazetede çalışacağınısöyledim, seni sen olduğun için sevdiğini sanakanıtlayacak, sen de buna inanacaksın! Benimgibi yap, elinden geldiğince onu hep figüranolarakbırak!Benokadarâşıktımki,Florentinedansçı olmak isteyince, Finot'dan bunusağlamasını istedim; ama yeğenim bana, "Kızyetenekli, değil mi? Eh, o zaman dansçılığabaşlayınca seni kapı dışarı edecektir" dedi.Ah!Finotişteböyledir.Pekbeceriklibiriyletanışmışolacaksın.

Ertesigünsaatdördedoğru,PhilippekendisiniSentier Sokağı'nda küçük bir asma katta buldu,içerideyırtıcıbirhayvangibibirtürkedituzaklıkafes içine hapsedilmiş olan Giroudeau'yu farketti; küçük bir soba, küçük birmasa, iki küçüksandalye ve soba için kesilmiş küçük odunlargözüneçarptı.Buradakidüzenkapınınüzerindesiyah harflerle basılıAbonman bürosu şeklindebüyülüikisözcükleveelleyazılıpdemirkafesin

üstüne tutturulmuş Kasa sözcüğüylebelirlenmişti. Yüzbaşının oturduğu yerinkarşısındaki duvar boyunca bir arkalıksızkanepevardı,busıradaoradabirkolukesikbirsavaşmalulüyemekyemekteydi,Giroudeaubuadama kuşkusuz yüzünün Mısırlılara özgürengindendolayıAcurdiyesesleniyordu.

—Güzel!dediPhilippeodayı inceleyerek.Neyapıyorsun burada, sen ki Eylau'da o zavallıAlbay Chabert'in gerçekleştirdiği saldırıyakatıldın? Hay Allah kahretsin! Bin kere Allahkahretsin!Şuüstrütbelisubaylarha...

—Eh, öyle! –Bum!Bum!Makbuzkesenbirüst rütbeli subay, dediGiroudeau siyah ipektenberesini kafasına daha iyi yerleştirerek. Hemayrıca bu maskaralıkların sorumlu editörüyüm,dedigazeteyigösterip.

— Ben ki Mısır'a gittim, şimdi Timbre'e[25]gidiyorum,dedisavaşmalulü.

—Sen susAcur, dediGiroudeau,MontmirailSavaşı'nda İmparator'un buyruklarını götürmüşolanbiryiğidinkarşısındasın.

—Bendeoradaydım!Kolumuoradayitirdim.

— Acur, sen burada kal, ben yeğeniminyanınaçıkıyorum.

İki eski asker dördüncü katta, bir koridorunsonunda, bir tavan arasına gidip, kötü birkanepenin üstüne uzanmış, solgun ve soğukbakışlıbirgencibuldu.Adamistifinibozmadanamcasına ve amcasının arkadaşına puro ikrametti.

— Arkadaşım, dedi Giroudeau yumuşak vemütevazı bir tonla, işte sana sözünü ettiğimKraliyet Süvari Muhafız Birliği'nin eski yiğitkomutanı.

—Ya,öylemi?dediFinot,Philippe'i tepedentırnağa süzerek. Philippe bütün gücünü yitirdi,Giroudeau da basının bu diplomatı karşısındaaynıdurumdaydı.

— Sevgili çocuğum, dedi Giroudeau amcalıktaslamayaçalışarak,albayTexas'tandöndü.

—Oo!Texas'a, SığınmaAlanı'na gitmişsiniz.Ama Çiftçi Asker olmak için henüz çok

gençsiniz.

Bu şakanın sertliğini ancak Çiftçi Askerfikrinin doğurduğu birçok gravürü, paravanayı,duvar saatini, tunçvealçıheykeli anımsayanlaranlayabilirler; bu fikir, sonunda bu konudabirçok vodvil yazılmasına da yol açanNapoléon'la yiğit askerlerinin yazgısının büyükanısıdırvebufikreilişkinenazındanbirmilyonbelge üretilmiştir. Taşrada ücra yerlerde duvarkâğıtları üstünde hâlâ Çiftçi Asker resimlerigörebilirsiniz. Eğer bu genç, Giroudeau'nunyeğeni olmasaydı, Philippe onun suratına ikitokataşkederdi.

—Evet,orayagittim,oradaonikibinfrankımıve zamanımı kaybettim, dedi Philippe zorlagülümsemeyeçalışarak.

— Peki hâlâ İmparator'u seviyor musunuz?diyesorduFinot.

—ObenimTanrım,dediPhilippeBridau.

—Liberalmisiniz?

—Her zamanAnayasaMuhalifleri'nden yana

olacağım.AhFoy!AhManuel!AhLaffitte. [26]İşte tam istenilen insanlar! Bizi şimdi bu düşükgelirlerdenkurtaracaklar!

— Öyleyse, dedi Finot soğuk bir şekilde,mutsuzluğunuzdan yararlanmanız gerekir,çünkü siz liberallerin bir kurbanısınız dostum!Düşüncenize çok önem veriyorsanız, liberalolarak kalın, ama liberalleri o Texassaçmalıklarını açığa vurmakla korkutun.Toplanan o ulusal yardım parasından metelikalmadınız, değil mi? Öyleyse uygun birdurumdasınız, bu yardım paralarının hesabınısorun. Bakın, sizi neler bekliyor: Solcumilletvekillerinin korumasında yeni birmuhalefet gazetesi çıkartılıyor; siz bu gazeteninbineküücretleveznedarıolacaksınız,süreklibiriş;yirmibinfranklıkbirkefaletakçesibulmanızyeterli, bulun bu akçeyi, bir hafta içinde işegirersiniz. İş vererek sizden kurtulacaklarınıöğütleyeceğim, ama bağırın, hem de yüksekseslebağırın!

Giroudeau, Philippe'in önden birkaç basamakinmesine izin verdi; Philippe nasıl teşekkür

edeceğini bilemiyordu, Giroudeau yeğenineşöyle dedi: "Bak hele! Sen ne tuhaf adamsın!Beniburadabinikiyüzfrankaalıkoyuyorsun."

— Gazete bir yıl dayanamayacak, diye yanıtverdi Finot. Senin için bundan daha iyisi varelimde.

— Hay Allah kahretsin! dedi Philippe,Giroudeau'ya,seninyeğenindebudaladeğilmiş!Onun dediği gibi, durumumdan yararlanmayıdüşünmemiştim.

Akşam Café Lemblin'de, Café Minerve'deAlbay Philippe, yardım toplayan,Texas'a askeryollayan, ikiyüzlülükle Çiftçi Askerlerden sözeden, iyi yürekli insanları, yirmi bin franklarınıyedikten ve iki yıl dolaştırdıktan sonra parasız,yoksulluk içinde bırakan liberal parti aleyhindeolmadıksözlersöyledi.

— Sığınma Alanı için toplanan paralarınhesabını soracağım, dedi Café Minerve'ingediklilerinden birine, o da bunu solcugazetecilereaktardı.

Philippe, Mazarine Sokağı'ndaki evinedönmedi,Mariette'in evine gitti.Niyeti kıza, onbin abonesi olması gereken ve onun dansçılıkisteklerinin ateşli bir biçimde destekleneceği birgazetedeçalışacağıhaberinivermekti.AgatheileMadam Descoings, Philippe'i korkudan ölerekbeklediler, çünkü Berry dükü az önceöldürülmüştü.Ertesigünalbayöğleyemeğindenbirsüresonraevegeldi,annesiyokluğununyolaçtığı kaygılarını ona söylediğinde, Philippeöfkelendi,erginolupolmadığınısordu.

— Hay Allah kahretsin! Size iyi bir habergetirdim,oysasizinyastutargibibirhalinizvar.Berrydüküölmüş,ee,iyiya,biridahaeksilmiş.Ben bin ekü ücretle bir gazeteye veznedarolacağım, siz de böylece benimle ilgilisıkıntınızdankurtuluyorsunuz.

—Öylemi?dediAgathe.

— Evet, benim için yirmi bin franka kefilolursanız, yalnızca on üç bin franklık geliriniziblokeettireceksiniz,yinedeüçaylıkgelirlerinizialacaksınız.

YaklaşıkikiaydırPhilippe'inneyaptığını,onunereye ve nasıl yerleştireceklerini araştırmaktancanı çıkan iki dul bu olasılıktan o kadar mutluoldu ki, o sıralarda meydana gelen çeşitli kötüolaylarıartıkdüşünmedi.AkşamyaşlıduBruel,bitik Claparon ve sert babaDesroches, bu EskiYunanbilgelerioybirliğinevardılar:

Tümü dul kadına oğluna kefil olmasını salıkverdiler. Bereket versin, Berry dükününöldürülmesinden önce kurulmuş olan gazete ozaman Decazes'ın basına indirdiği darbedenkurtuldu.DulBridau'nunbinüçyüzfrankıresmikayıtlardablokeedilip,veznedarolarakatanmışPhilippe'in kefaletine ayrılmış oldu. Bu iyiyürekli oğul iki dula evde yatıp kalkmak veyemek karşılığında ayda yüz frank ödemeyehemen söz verdi ve çocukların en iyisi ilanedildi.PhilippehakkındakötüdüşünmüşolanlarAgathe'ıkutladılar.

—Onuyanlışdeğerlendirmişiz,dediler.

Joseph,kardeşindengerikalmamakiçin,kendikendineyetmeyeçalıştıvebunubaşardı.Üçaysonra,insanışaşırtacakderecedeyiyipiçen,güç

beğenenvepansiyonücretinibahaneederekikidulu yemek masraflarına sürükleyen albayhenüz metelik vermemişti. Ne annesi, ne deMadam Descoings, incelik göstererek, bukonudaverdiğisözüanımsatmakistiyordu.LéonGozlan'ın[27] o kadar cesurca beş pençelikaplandiyeadlandırdığıparanınbirmeteliğibilePhilippe'in cebinden eve aktarılmadan yıl geçti.Gerçekten de albay bu bakımdan vicdanınırahatlatmıştı: Ender olarak evde akşam yemeğiyiyordu.

— Sonunda mutlu oldu, dedi annesi, rahatşimdi,birişivar.

Bixiou, Finot ve Giroudeau'nun dostu olanVernou'nun gazetede yazdığı yazıların etkisiyleMariette, Panorama-Dramatique'te değil, Porte-Saint-Martin'de işe başladı; bu tiyatroda LaBégrand'ın yanında büyük sükse yaptı.Tiyatronun müdürleri arasında o zaman birkadın oyuncuya tutulduğu için impresarioolmuş, zengin ve çok gösterişli bir generalbulunuyordu. Paris'te her zaman kadınoyunculara,dansçılaraveşarkıcılaravurulupda

aşkıyüzündentiyatromüdürüolmuşçokinsanarastlanır. Bu general, Philippe'le Giroudeau'yutanıyordu. Finot'nun küçük gazetesi vePhilippe'in gazetesinin yardımıyla Mariette'indansçılığa başlaması üç subay arasında o kadarçabukayarlananbir işolduki, tutkularçılgınlıkkonusunda tam bir dayanışma içindeymiş gibigörünüyordu.KötüniyetliBixiouçokgeçmedenbüyükannesinevesofuAgathe'ayiğitlerinyiğidiveznedar Philippe'in Porte-Saint-Martin'in ünlüdansçısı Mariette'i sevdiğini anlattı. Bu eskihaber iki dul kadını yıldırımla vurulmuşadöndürdü: Önce Agathe dinsel duygularınınetkisiyle, tiyatro oyuncusu kadınlaracehennemlik gözüyle bakıyordu, sonra herikisinedebukadınlaraltınlayaşıyor, inci içiyorve en büyük servetleri batırıyormuş gibigeliyordu.

— Peki, dedi annesine Joseph, kardeşiminMariette'ineparaverecekkadarbudalaolduğunumu sanıyorsunuz?Bukadınlar ancak zenginlerimahvederler.

— Şimdiden Mariette'in Opera'da işe

alınacağından söz ediliyor, dedi Bixiou. Amakorkmayın,MadamBridau,kordiplomatikPorte-Saint-Martin'de kendisini gösteriyor, bu güzelkız uzun süre oğlunuzla birlikte olamaz.Mariette'e deli gibi âşık bir büyükelçiden sözediliyor. Başka bir haber! Claparon baba öldü,yarıngömülecek,parababasıolanbankacıoğluen ucuzundan bir cenaze töreni yapılmasınıistemiş. Bu çocuk görgüsüz. Çin'de bile bu işböyleolmaz!

Philippe, paraya tamah ederek dansözekendisiyle evlenmesini teklif etti; amaOpera'yagirmeküzereolanMatmazelGodeschal,albayınniyetlerini tahmin etmiş ya da bağımsızlığınınserveti için ne kadar gerekli olduğunu anlamışolacakki,albayınteklifinikabuletmedi.BuyılıngerikalanzamanındaPhilippeannesinigörmeyeayda en çok iki kez geldi. Peki, neredeydi?Kasasının başında, tiyatroda ya da Mariette'inevindeydi. Tutumu hakkında hiçbir bilgiMazarineSokağı'ndaki eve sızmadı.Giroudeau,Finot, Bixiou,Vernou, Lousteau onun zevk veeğlence içinde yaşadığını görüyorlardı. PhilippeOpera'nın yıldız dansçılarından biri olan

Tullia'nın, Porte-Saint-Martin'de Mariette'inyerini alan Florentine'in, Florine'in, Matifat'nın,Coralie'nin ve Camusot'nun bütün oyunlarındahazır bulunmaktaydı. Kasasını bıraktığı saatdörtten başlayarak gece yarısına kadareğleniyordu, çünkü her zaman bir gün öncekurulmuşbirçıkarortaklığı,birininverdiğigüzelbir akşam yemeği, bir oyun akşamı, bir geceyarısı yemeği vardı. Philippe o zaman sankikendi doğal çevresi içinde yaşadı. On sekiz aysüren bu karnaval kaygısız da geçmedi. GüzelMariette, 1821 yılı Ocak ayında Opera'da işebaşladığı sırada, XVIII. Louis sarayının enparlak düklerinden birini kendine bağladı;Philippe düke karşı savaşmaya çalıştı, ancakoyunda biraz şanslı olmasına karşın, gazetedeNisan ayındaki abonman yenilenmesi sırasında,tutkusu yüzünden gazetenin kasasından paraalmak zorunda kaldı, Mayıs ayında bin yüzfrank borçlanmıştı. Bu uğursuz ay içindeMariette, Opera için Lepelletier Sokağı'ndakiChoiseul Oteli'nde geçici bir salon yapılırkenlordları sömürmeküzereLondra'yagitti.ZavallıPhilippe, oluyor böyle şeyler, Mariette'i

kendisini açıkça aldatmasına karşın sevecekduruma gelmişti, ama Mariette bu çocuğuyalnızca kaba ve akılsız bir asker, uzun süreüstünde durmayacağı bir ilk aşama olarakgörüyordu. Bu yüzden, bu dansçı kadınPhilippe'inbeşparasızkalacağızamanıöncedenkestirerek, gazetecilik çevresinde Philippe'tenkendisini kurtaracak destekler bulmayı becerdi,bununla birlikte yaşadıkları o korkunçoyunculuk mesleğinin güçlüklerini bir bakımaortadankaldırmışolanilkkişiyebutürkadınlaraözgübirminnetduydu.

VII

PhilippeKasadanParaTırtıklıyor

O yaman metresinin, ardına düşmeden,Londra'yagitmesine izinvermek zorundakalanPhilippe, kendi deyimiyle, kışlık karargâhınaçekildi, Mazarine Sokağı'ndaki çatı katınadöndü. Burada yatar kalkarken karanlıkdüşüncelere saplandı, içinde bir yıldıryaşadığından başka türlü yaşayamayacağıduygusuuyandı.Mariette'inevindeegemenolanlüks,akşamvegeceyarısıyemekleri,kulislerdegeçen akşamlar, zeki insanlarınvegazetecilerinneşesi, çevresinde kopan bir tür gürültü, bununsonucu olarak duyguların ve gururunokşanması; Paris'ten başka bir yerdebulunmayan ve her gün yeni bir şey sunan buyaşam Philippe için alışkanlıktan öte bir şeyolmuştu, tütünü ve içkisi gibi bir zorunlulukoluşturuyordu. Bu yüzden bu sürekli hazlarolmadıkça yaşayamayacağını kabul etti. İntiharetme fikri aklından geçti, ama bu, kasasındayakında fark edilecek açık yüzünden değil,Mariette ile birlikte ve hoşlandığı zevk ve

eğlenceatmosferiiçindeyaşamanınolanaksızlığıyüzündendi. Bu karanlık düşüncelerle doluolarak ilk kez kardeşinin atölyesine gitti, onuüstünde mavi iş gömleği, bir tüccar için birtabloyukopyaetmeyeçalışırkenbuldu.

— Demek tablolar böyle yapılıyor ha? dediPhilippe,konuyagirmekiçin.

—Hayır, diye yanıt verdi Joseph, ama böylekopyaediliyor.

—Sananekadarödeniyorbununiçin?

—Ah!Hiçbir zamanyeterli değil, ikiyüzellifrank,amaustaların tarzını incelemişoluyorum,bilgi ediniyorum, mesleğin sırlarınıkeşfediyorum. İşte tablolarımdan biri, dedifırçasının ucuyla boyası henüz yaş olan bireskizigöstererek.

—Peki,şimdiyıldacebinenekadargiriyor?

—Neyazık ki beni henüz yalnızca ressamlartanıyor. Schinner beni destekliyor, Preslesşatosunda bana iş sağlayacak, ben de Ekimayına doğru oraya gidip arabeskler, çerçeveler,

süslemeleryapacağım,Sérisykontuçokiyiparaverecek. Bu değersiz şeylerle, tüccarlarınverdikleri siparişlerle, bundan böyle, her türlümasraf çıktıktan sonra, bin sekiz yüz ile iki binfrank arasında bir para kazanabileceğim. Boşver! Gelecek Sergi'ye şu tabloyu koyacağım,beğenilirse işim iş demektir, dostlarım bundanmutluolacaklardır.

— Bu işlerden anlamam, dedi Philippeyumuşak bir ses tonuyla, bu ton Joseph'i onabakmayazorladı.

— Neyin var senin? diye sordu, kardeşinisolgunbularak.

— Portremi ne kadar zamanda yapacağınıbilmekistiyorum.

— Durmadan çalışarak, hava da açıksa, üçdörtgüniçindebitiririm.

—Çok uzun bu, benim sana vereceğim süre,ancak bir gün sabahtan öğlene kadar. Zavallıannem beni öyle seviyor ki ona bir benzerimibırakmak istiyordum. Bundan bir daha söz

etmeyelim.

—Öyleyseyineçekipgidiyormusun?

—Bir daha geri dönmemeküzere gidiyorum,dediPhilippe,yapmacıktanneşelibirtavırla.

—BaksanaPhilippe,neyinvarsenindostum?Ciddi bir şey söz konusuysa, aklı başındabiriyimdir, budalalık etmem, çetin savaşlarahazırlanıyorum, ağız sıkılığı gerekiyorsa, bunudayaparım.

—Eminmisin?

—Şerefimüzerineyeminederim.

— Dünyada hiç kimseye hiçbir şeysöylemeyeceksin,öylemi?

—Hiçkimseye.

—Pekâlâ!Kafamabirkurşunyiyipöleceğim.

—Yapma!Demeksavaşmayagideceksin?

—Kendimiöldüreceğim.

—Pekiamaneden?

—Kasadan on bir bin frank aldım, yarın dahesapvermemgerekiyor,böylecekefaletimyarıyarıya azalmış olacak, zavallı annemiz de altıyüz frank gelire kalacak. Bu hiç önemli değil,ona bu parayı daha sonra bir servet olarak geriödeyebilirim, ama şerefim lekelendi! Şerefsizyaşamakistemiyorum.

— Aldığını geri verirsen şerefin lekelenmişolmaz,amaişinikaybedersin,nişanındanaldığınbeş yüz frank kalır yalnızca sana, eh, beş yüzfrankladageçinilebilir.

— Elveda! dedi Philippe çabucak aşağıyainerkenvehiçbirşeyduymakistemeyerek.

Joseph atölyesinden ayrılıp öğle yemeğiyemeküzereannesinegitti,amaPhilippe'ingiziiştahını kaçırmıştı. Madam Descoings'i birkenara çekerek ona o korkunç haberi verdi.Yaşlı kadın korkunç bir haykırışla elindeki süttenceresini yere düşürdü ve kendisini birsandalyenin üstüne attı. Agathe koşarak geldi.Haykırışlarhaykırışları izlediveuğursuzgerçekanneyeitirafedildi.

—O şerefini lekelemiş ha!Kendisine emanetedilenkasadanBridau'nunoğluparaalmışha!

Dul kadının her yanı titredi, gözleri büyüdü,bir noktaya takıldı; Agathe sonra oturdu vehüngürhüngürağlamayabaşladı.

— Nerede o şimdi? dedi hıçkırıklar arasında.BelkidekendisiniSeineIrmağı'naatmıştır!

— Umutsuzluğa düşmemeli, dedi MadamDescoings; zavallı çocuk kötü bir kadınarastladı, bu kadın ona çılgınlıklar yaptırdı.Tanrım! Bu sık sık görülüyor. Philippe yurdadönüşünedekokadaracıçekti,mutluolmakvesevilmekiçinokadarazfırsatıolduki,onunbukadına tutulmasına şaşmamak gerekir. Bütüntutkular aşırılıklara götürür! Benim deyaşamımda kendimi bu yüzden bir kezkınadığımoldu,amayinedenamuslubirkadınolduğuma inanıyorum! Bir kez işlenen hatakötülük sayılmaz! Hem sonra, yalnızca hiçbirşeyyapmayaninsanlaraldanmazlar!

Umutsuzluğu Agathe'ı o kadar üzüyordu ki,MadamDescoingsileJosephonabütünailelerde

böyle şeylerin olduğunu söyleyerek Philippe'inhatasınıufakgöstermekzorundakaldılar.

— Ama o yirmi sekiz yaşında, diye bağırdıAgathe,artıkçocukdeğil.

Zavallı kadının oğlunun tutumu hakkında nedüşündüğünüaçıklayanmüthişbirsözdübu.

—Anne,seniteminederimkioyalnızcasanaverdiğiacıyıveyaptığıhaksızlığıdüşünüyordu,dediJoseph.

—Ah!Geridönsün!Yaşasın!Onunherşeyinibağışlarım! diye heyecanla cevap verdi zavallıanne, zihninde Philippe'in sudan ölü olarakçıkarıldığı korkunç bir tablo belirdi. Bir süre içkarartıcıbirsessizlikoldu.Öğleyekadarvakitenacımasızseçenekleridüşünmeklegeçti.Herüçüenufakbirgürültüdesalonunpenceresinekoşupçeşitli tahminlere kalkışıyordu. Ailesi üzüntüiçindeyken, Philippe kasasında her şeyi rahatrahatdüzenekoyuyordu.Birfelakettenkorktuğuiçin on bir bin frankı evinde sakladığınısöyleyerekkasasınınhesabınıvermekcesaretinigösterdi. Rezil herif, kasasından beş yüz frank

daha alarak saat dörtte çıkıp soğukkanlılıklakumarhaneye gitti. İşe girdiğinden bu yanaoraya uğramamıştı, bir veznedarın kumarsalonlarına sık sık gidemeyeceğini pek iyianlamıştı çünkü. Bu çocuk hesap biliyordu.Dahasonrakitutumuzatenoerdemlibabasındançok dedesi Rouget'ye çektiğini kanıtlayacaktır.Belki iyi bir general olabilirdi, ama özelyaşamında girişimlerini ve kötü davranışlarınıyasallık paravanası ardında ve ailenin kibarçatısı altında barındıran o adamakıllı kötüadamlardan biri oldu. Philippe bu girişimindebütünsoğukkanlılığınıkorudu.Öncekazandıvealtı bin frank kadar bir toplama ulaştı, amabelirsiz durumunu bir hamlede sona erdirmearzusuna kapıldı. Rulette siyahın on altı kezgeldiğiniöğrenipotuz-ve-kırk'ı[28]bıraktı,gidipkırmızıüzerinebeşbinfrankoynadıvesiyahonyedinci kez bir daha geldi.Albay o zaman binfranklık banknotunu siyah üzerine koydu vekazandı. Talihin bu şaşırtıcı uyumuna karşın,kafası yorulmuştu; bunu hissetti, ama yine dedevametmekistedi.Oyuncularınönemsedikleri,ansızın ortaya çıkıp hemen kaybolan kâhinlik

duyusu çoktan bozulmuştu. Sonra sıraoyuncuların kaybettiklerini belirten oyuna aravermelere geldi. Zihin aydınlığı etkisini güneşışınları gibi, yalnızca sapmayan doğru bir çizgişeklinde gösterir, yönünü değiştirmemekkoşuluyla etkili olur, şansın sekmeleri sırasındabulanır. Philippe her şeyi kaybetti. Bu kadargüçlüsınamalardansonra,engözüpekruhgibien aldırmaz ruh da çöker. Bu yüzden Philippeevine dönerken, kendisini öldürme sözü vermişolmasından çok, hiçbir zaman kendisiniöldürmek istemediğini düşünüyordu. Artık nekaybettiği işini, ne el konulmuş kefaletini, neannesini, ne de mahvına neden olan Mariette'idüşünüyordu.Evegirdiğinde,gözleriyaşladoluannesi, Madam Descoings ve kardeşi boynunasarıldılar, onuöptüler ve neşe içinde şömineninbaşınagötürdüler.

— Vay! diye düşündü, haber etkisinigöstermiş.

Bu canavar o zaman ciddi ve üzgün bir tavırtakındı, çünkü oyun onu derinden etkilemişti.Acımasız gözde oğlunu solgun ve çökmüş

görünce, zavallı anne onun dizlerine kapandı,elleriniöpüpyüreğinegötürdüveonagözyaşlarıiçindeuzunsürebaktı.

— Philippe, dedi boğuk bir sesle, kendiniöldürmeyeceğinesözver,herşeyiunutacağız!

Philippe duygulanmış olan kardeşine, gözleriyaşlıMadamDescoings'e baktıktan sonrakendikendine, "Bunlar iyi insanlar!" dedi; annesinikaldırıp kucağına oturttu, yüreğine bastırdı veonuöperekkulağına,"Senbanaikincikezhayatveriyorsun!"dedi.

Madam Descoings çok güzel bir akşamyemeğihazırlamafırsatınıbulup,buyemeğeikişişe yıllanmış şarap, biraz da eski dükkânındankalmaadalarlikörüekledi.

—Agathe,puroiçmesineizinvermeliyiz!dedisıra tatlı ve meyveye geldiğinde.Ve Philippe'epuroikrametti.

Bu zavallı iki insan, Philippe'i tümüyle rahatbırakmakla onun evi seveceğini, evebağlanacağını düşünmüştü, dolayısıyla her ikisi

de tiksindikleri tütündumanına alışmaya çalıştı.BuçokbüyüközveriyiPhilippefarketmedibile.Ertesi günAgathe on yıl yaşlanmıştı. Kaygılarıyatışır yatışmaz da düşünceler onu yakaladı vezavallı kadın o korkunç gece boyunca gözünükırpmadı.Altı yüz frankgelire kalacaktı.Bütünşişmanveboğazınadüşkünkadınlargibi,kroniknezleye bağlı inatçı bir öksürüğü olan MadamDescoings'in hareketleri gitgide ağırlaşıyordu,merdivenlerde adımları odunla vurur gibi seslerçıkarıyordu, dolayısıyla her an ölebilirdi, ölürsedört bin frank da yok olacaktı. Bu kaynağagüvenmekgülünçdeğilmiydi?Neyapmalıydı?Ne olmalıydı? Çocuklarına yük olmaktansahasta bakmaya karar veren Agathe kendinidüşünmüyordu. Peki ama, Légion d'Honneurnişanı dolayısıyla aldığı beş yüz franka kalanPhilippe ne yapacaktı? On bir yıldır, MadamDescoings her yıl bin ekü vererek onunneredeyse iki kez borcunu ödemiş ve Bridauailesininçıkarlarıiçintorunununçıkarlarınıfedaetmişti. Agathe'ın bütün namuslu ve katıduyguları bu korkunç felaketin ortasındayaralanmıştı, ama o şöyle söylüyordu: "Zavallı

çocuk! Bu onun hatası mı? Verdiği sözleresadık.Benonuevlendirmemeklehataettim.Onabir kadın bulmuş olsaydım, o dansözle ilişkikurmazdı. Ne kadar da güçlü bir vücut yapısıvar!.."

Yaşlı tüccar kadın da gece aile şerefinin nasılkurtarılabileceğini düşünmüştü. SabahleyinyatağındançıkıpdostuAgathe'ınodasınagitti.

— Bu nazik işi ele almak ne size ne dePhilippe'e düşer, dedi ona. Eski dostlarımızClaparon ile du Bruel öldüler ama,başvuracağımız iyi bir yargılama yeteneği olanDesrochesbabavargeride.Busabahonunevinegideceğim. Desroches, Philippe'in bir dostagüvenmesinin kurbanı olduğunu, bu tür birzayıflığın onu bir kasayı yönetmeye tümüyseelverişsiz duruma getirdiğini söyleyecektir.Bugün başına gelen yeniden başına gelebilir.Philippe istifasını vermeyi yeğleyecek,dolayısıylakovulmuşolmayacaktır.

Agathe, bu yarı resmi yalanla oğlununşerefinin hiç olmazsa yabancıların gözündekurtulacağını görerek Madam Descoings'i

kucakladı, Madam Descoings bu korkunç işiayarlamak üzere dışarıya çıktı. Philippe dürüstinsanlargibibiruykuçekmişti.

— Kurnaz biri şu yaşlı kadın! dedigülümseyerek,Agathekendisineöğleyemeğininnedengeciktiğinianlattığında.

Bu iki zavallı kadının son dostu olan ve sertkarakterinekarşın,Bridau tarafından işealınmışolduğunu hiç unutmayan yaşlı Desroches, tambir diplomat olarak, Madam Descoings'inkendisine vermiş olduğu nazik görevi yerinegetirdi.AileilebirlikteakşamyemeğiyemekveAgathe'aVivienneSokağı'ndakiHazinebinasınagiderek satılmış olan gelirin tutarının transferiiçin imza atması ve kendisine kalan altı yüzfranklık kuponu geri alması gerektiğini habervermek üzere eve geldi. Yaşlı adam Philippe'iSavaş Bakanlığı'na bir dilekçe verip yenidenorduya alınmasını istemeye razı etmeden evdenayrılmadı. Desroches iki kadına dilekçenindurumunu Savaş Bakanlığı bürolarındaizleyeceğine ve dükün Philippe'e karşı dansçıkadın nezdinde elde ettiği başarıdan da

yararlanıp bu büyük soylunun desteğinisağlayacağınasözverdi.

— Üç aydan önce, Maufrigneuse dükününalayında albay olacak, siz de ondankurtulacaksınız.

Desroches iki kadının ve Joseph'in adamakıllıhayır duasını aldıktan sonra evden ayrıldı.Gazeteyegelince,Finot'nuntahminettiğigibiikiay sonra kapandı. Böylece Philippe'in kusuruçevrede hiçbir yankı uyandırmadı, amaAgathe'ın anneliği çok derin bir yara almıştı.Oğluna olan güveni bir kez sarsılınca, artıksüreklibüyükkaygılariçindeoldu;kaygıları,bukötü korkularının yersiz olduğunu gördüğünde,hoşnutluklarlakarışıyordu.

Philippe gibi fiziksel açıdan yürekli olup datinsel açıdan korkak ve alçak olan insanlar,ahlaklarınınaşağıyukarıyokolmasınayolaçanbir felaketten sonra, çevrelerinde her şeyinyeniden normal akışına döndüğünügördüklerinde, ailenin ya da dostlarıngösterdikleri incelik onlar için bir teşvik ödülüdeğerindedir.Cezasızkalmışolmayagüvenirler:

Yanlış düşünme yoluna sapmış zihinleri, tatminolmuş tutkuları onları toplum yasalarınıdeğiştirmeyi nasıl başardıklarını incelemeye iterveozamansondereceustaolurlar.Onbeşgünsonra yeniden işsiz güçsüz, sıkıntılı durumadüşen Philippe ister istemez kahvehaneyaşamına, içkilerle şenlenenyerlere takılmalara,punçlu uzun bilardo partilerine, tam zamanındaaz bir para koyup da o düzensiz yaşamınısürdürmesi için yeterli bir kazanç elde ettiğikumar gecelerine yeniden döndü. Görünüştetutumluydu; annesini ve Madam Descoings'idaha iyi kandırmak için, çevresinin vekenarlarının havı dökülmüş, neredeyse kirli birşapka, yamalı çizmeler, yakasında uzun süredura dura kahverengine dönmüş ve içki ya dakahve damlalarıyla lekelenmiş kırmızı rozetininzarzorparladığıyıpranmışbir redingotgiyiyor,yeşile çalan geyik derisi eldivenleri uzun süredayanıyor, son olarak, saten yakasından daancak keçeye benzediğinde vazgeçiyordu.Mariette bu gencin tek aşkıydı, bu yüzden budansçı kadının ihaneti onun yüreğini çokkatılaştırdı. Rastlantı sonucu, ummadığı

kazançlar elde ettiğinde ya da eski arkadaşıGiroudeauileakşamyemeğiyediğinde,PhilippekavşaklarınVenüsü'ne sekse karşı bir tür kabaküçümseme duygusuyla sesleniyordu. Zatendüzenlibiriolmuştu,öğleveakşamyemeklerinievde yiyor ve her gece saat bire doğru evedönüyordu. Bu korkunç yaşam düzeni içindegeçen üç ay zavallı Agathe'a yeniden birazgüven vermişti. Joseph'e gelince, sonradanününü borçlu olacağı o güzel tablosu üzerindeçalışıyor, atölyesinde yaşıyordu. Söylediklerinebakarak, Joseph'in ünlü olacağına inananMadamDescoings, bu ressama büyük bir anneözeni gösteriyor; ona sabah kahvaltısınıgetiriyor, alışverişini yapıyor, çizmelerinitemizliyordu. Ressam ancak akşam yemeğindegörünüyor,gecevakitlerinidernekarkadaşlarınaayırıyordu. Zaten çok okuyordu, ancak insanınkendisine bağlı olan, bütün yetenekli insanlarında yirmi ile otuz yaşları arasında almayagiriştikleriderinveciddieğitimiokendikendineveriyordu. Joseph'i pek az gören ve onun içinkaygılanmayan Agathe ancak Philippedolayısıyla yaşıyordu. Philippe, annesine ortaya

çıkmış korkularla yatışmış korkularınseçeneklerini sunuyordu; bunlar birazduyguların yaşamını oluşturur ve hem analıkhem de sevgi için gereklidir. Yaklaşık haftadabirkezeski şefivedostununduleşinigörmeyegelen Desroches ona bir takım umutlarveriyordu:Maufrigneusedükü,Philippe'ialayınaalmak istemişti, savaş bakanı kendine bir raporhazırlatıyordu ve Bridau adı hiçbir polislistesinde, hiçbir saray dosyasında yer almadığıiçin,gelecekyılınilkaylarındaPhilippeyenidengöreve alındığına ilişkin bir mektup alacaktı.Desrochesbaşarılıolmakiçinbütüntanıdıklarınıseferber etmişti; Emniyet Müdürlüğü'ndekisoruşturmalarında, Philippe'in her akşam kumaroynamaya gittiğini öğrendi ve bu gizi yalnızcaMadamDescoings'e,onageleceğinalbayınagözkulak olmasını salık vererek açıklamayı gerekligördü, çünkü böyle bir skandal her şeyimahvedebilirdi. Şimdilik savaş bakanı,Philippe'in kumarbaz olup olmadığınıaraştırmayakalkışmayacaktı.Oysaalbayorduyadöner dönmez, işsiz kalmasından kaynaklananbututkudanvazgeçecekti.Akşamlarıartıkyalnız

kalanAgatheşömineninbaşındaduaediyor,busırada Madam Descoings iskambil falınabakıyor,düşlerinikendikendineyorumluyorvekabala kurallarını oyuna koyacağı paralarauyguluyordu. Bu inatçı kumarbaz kadın hiçbirpiyango çekilişini kaçırmıyor, henüz çıkmamışolan o üç numaraya oynamaktanvazgeçmiyordu. Bu üç numara, yakında yirmibir yaşına basacak, erginlik yaşına ulaşacaktı.Yaşlı piyango oyuncusu bu çocuksu durumaçok umut bağlıyordu. Numaralardan biri,piyangonun icadından bu yana, dönen piyangodolaplarınındibindekalmıştı;buyüzdenMadamDescoings en çok bu numaraya ve bu üçrakamın bütün kombinezonlarına oynayacaktı.Karyolasınınşiltesibuzavallıkadınınbiriktirdiğiparaların deposu olmuştu; şiltenin dikişlerinisöküp içine gereksinimlerinden ayırdığı, yünesımsıkı sarılı altın lirayı yerleştiriyor, sonrayenidendikiyordu.

SonParisçekilişindebiriktirdiğibütünparalarıo sevgili üç numarasının kombinezonlarınayatırmayı göze alıyordu. Dünyaca o kadarkınanmış bu tutku hiçbir zaman incelenmedi.

Hiç kimse bu tutkunun içindeki sefaletinafyonunu görmedi. Dünyanın en güçlü perisiolan piyango büyülü umutlar vermiyor muyduacaba? Oyunculara yığınla altını ve hazzıgösteren rulete vuruşun süresi, çakan birşimşeğin süresi kadardı, oysa piyango bugörkemli şimşeğe beş gün[29] yaşam süresitanıyordu.Sizibeşgünboyuncamutlukılabilenvebugünsize idealbirşekildeuygarlığınbütünmutluluklarını sunabilen toplumsal güçhangisidir? Kumardan bin kez daha töredışıvergi niteliğindeki tütün vücudu harap eder,zekâyı kemirir, bir ulusu uyuşturur, oysapiyangobutürenufakbiryıkımayolaçmaz.Bututkuda zaten çekilişler arasındaki uzaklıkla veheroyuncununsevdiğidolabagöreayarlanmakzorundaydı. Madam Descoings yalnızca Parisçekilişinin dolabındaki numaralar üzerineoynuyordu. Yirmi yıldır üstüne oynadığı o üçnumaranın kazandığını görmek umuduyla, yılınsonçekilişine rahatçaparakoyabilmek için çokbüyük yoksunluklara katlanıyordu. Kabalayadayalı,gizemlidüşlergörmüşse(oysadüşlerdekinumaralar piyango numaralarına hiç

uymuyordu),gidipbunlarıJoseph'eanlatıyordu,çünküJosephonudinleyentekkişiydi;busıradaonu azarlamıyor, sanatçıların zihninçılgınlıklarını avutmak için söyledikleri türden,tatlı sözler söylüyordu.Bütünbüyükyeteneklergerçek tutkulara saygı gösterir, bunları anlar,bunları kendi kendilerine açıklar ve bunlarınkökleriniyürekteyadakafadabulurlar.Joseph'egöre kardeşi tütünü ve içkiyi, yaşlı Descoingsana üç numarayı, annesi de Tanrı'yı, oğulDesroches davaları, baba Desroches oltaylabalıktutmayıseviyordu.Herkesbirşeyiseviyor,diyordu Joseph; o ise her şeyde ideal güzeliseviyordu, Byron'ın şiirlerini, Géricault'nunresimlerini,Rossini'ninmüziğini,WalterScott'ınromanlarınıseviyordu.

— Herkesin zevki ayrıdır ana, dedi. Ancaksizinnumaralardapekişyokbence.

—Çıkacak,zenginolacaksın,küçükBixiou'mdazenginolacak!

— Bence her şeyi torununuza verin, diyesürdürdü Joseph. Aslında nasıl isterseniz öyleyapın!

— Heey! Çıkarsa, herkese verecek kadarparamolacak!Öncesengüzelbiratölyeyesahipolacaksın; modellerine ve boya aldığın tüccarapara ödemek için Les Italiens tiyatrosunagitmekten yoksun kalmayacaksın. O tabloda,yavrum, bana güzel bir rol vermediğini biliyormusun?

Joseph tutumlu davranıp, yaşlı bir kadıntarafından Venedikli bir senato üyesinegetirilmiş genç bir kibar fahişeyi konu alangörkemli bir tabloda Madam Descoings'e pozverdirmişti. Gros'nun kendisinin de bir Tizianotablosu gözüyle baktığı, modern resminbaşyapıtlarından biri olan bu tablo, gençsanatçıları 1823 Salonu'nda Joseph'inüstünlüğünütanımayave ilanetmeyeçokgüzelbirşekildehazırladı.

— Sizi tanıyanlar kim olduğunuzu pekâlâbiliyorlar, diye yanıt verdi ona Joseph neşeyle.Hem sizi tanımayanları ne diye dertediyorsunuz?

Yaklaşık on yıldır, Madam Descoings renettürü olgun bir elmanın paskalya zamanında

aldığı renk tonlarına bürünmüştü. Soğuk veyumuşacık olmuş bütün etlerinde kırışıklaroluşmuştu. Hayat dolu gözleri hâlâ genç vecanlıydı, ancak hırs düşüncesi denebilecek birdüşünceyle canlanmış gibi görünüyorlardı,çünkü kumarbazların her zaman hırslı bir yanıvardır. Tombul yüzü derin bir sinsiliğin veyüreğinin derinliklerinde gömülü bir artdüşüncenin izlerini taşıyordu. Tutkusu gizliliğigerektiriyordu. Dudaklarının hareketlerindeoburluğun kimi işaretleri görülüyordu. Buyüzden, her ne kadar tanıdığınız namuslu veeşsiz bir kadın da olsa, gözler bu konudayanılabilirdi. Dolayısıyla Madam Descoingsyaşlı bir kadın olarak, Bridau'nun resminiyapmakistediğiçokhoşbirmodeldi.Bridau'nundostlarından biri, genç şair Lucien deRubempré'nin genç yaşta ölen, olağanüstügüzellikte bir oyuncu olan metresi Coralie onabu tablo fikrini vermişti. Bu güzel yağlıboyaresim, üç portrenin görkemli bir düzenlemesiolsa da taklit olmakla suçlandı. Derneğingençlerinden biri olanMichel Chrestien, senatoüyesiiçinkendi"cumhuriyetçi"başınıönermişti,

Josephdebubaşabirazolgunhavavermiş,aynışekilde Madam Descoings'in yüz ifadesinideğiştirmişti. Çok yankı yapacak ve sonundaJoseph'e duyulan onca nefrete, onca kıskançlıkve hayranlığa yol açacak bu tablo yavaş yavaşortaya çıkıyordu; ancak Joseph geçinmek içinısmarlamaresimleryapmaküzerebutabloyaaravermek zorundaydı, eski ustaların resimlerinikopyaediyor,böyleceonlarınyöntemleriniiyiceöğrenmiş oluyordu; dolayısıyla fırçası en ustafırçalardan biriydi. Sanatçı sağduyusu ona eldeetmeye başlayacağı kazançları MadamDescoings'den ve annesinden gizlemeyi salıkvermişti, çünkü biri için Philippe'i, öteki içinpiyangoyu yıkım nedeni olarak görüyordu.Yaşadığı yıkım içinde askerin gösterdiği bir türsoğukkanlılık, sözde kendini öldürme maskesialtında gizli, ancak Joseph'in ortaya çıkardığıplanı,bırakmamasıgerekenbirmeslekteyaptığıyanlışların anısı, kısacası kardeşinin tutumununen ufak ayrıntıları sonunda Joseph'in gözünüaçmıştı. Bu kavrayış ressamlarda ender olarakeksiktir:Atölyelerininsessizliğiiçindedüşünceyibir noktaya kadar serbest bırakan işleriyle

günlerce uğraşmakla biraz kadınlara benzerler,zihinleri yaşamın ufak tefek olayları çevresindedönüpdurarakonungizlianlamınıkavrayabilir.Joseph, atölyesinin bir köşesini süslemek için,henüz moda olmamış o görkemli dolaplardanbirini satın aldı; atölyesinde ışık alçakkabartmalarda titreşiyor, bütün parlaklığını onaltıncı yüzyıl zanaatçılarının bu başyapıtınayansıtıyordu. Joseph bu dolapta gizli bir bölmeolduğunu fark etmişti, burada ilerisi için parabiriktiriyordu.Gerçeksanatçılaraözgüdoğuştangelen bir güvenle, dolabın gözlerinden birininüstündeki kuru kafa şeklindeki süsün içine deaylıkmasrafları için ayırdığı parayı koyuyordu.Kardeşinin eve dönüşünden bu yana, yaptığımasraflarla bu paranın miktarı arasında süreklibir fark buluyordu. Ayın yüz frankı inanılmazbir çabuklukla yok oluyordu. Ancak kırk ellifrank harcadıktan sonra hiçbir şey bulamayıncakendi kendine ilk kez şöyle dedi: "Anlaşılanparamın uçacağı varmış!" İkinci defasında,masraflarınadikkatetti;amaRobert-Macaire[30]gibi boşuna hesap yapıyordu, on altı artı beşyirmi üç ediyordu; işin içinden çıkamadı.

Üçüncüdefadahabüyükbiryanlışıfarkederekbu üzücü konuyu yaşlı Descoings'e açtı. Bukadın tarafından annelere özgü, sevecen,güvenli, saf, pek içten bir aşkla sevildiğinihissediyordu; tavuğun civcivleri tüyleninceyekadaronlaragösterdiğiözengibi, sanatçının ilkdönemleriiçingereklibusevgi,hernekadariyiyürekliolsadaannesindeyoktu.Josephyalnızcabu kadına o korkunç kuşkularını açabilirdi.Dostlarından kendinden emin olduğu kadaremindi, Madam Descoings de piyangoyayatırmak için kuşkusuz ondan herhangi bir şeyalmıyordu; Joseph bu düşüncesini açtığında,zavallı kadın ellerini ovuşturdu; öyleyse ancakPhilippebuaileiçiküçükhırsızlığıyapabilirdi.

— Gereksinimi olan şeyi neden bendenistemiyor?dediJosephöfkeyle,paletindenboyaalıp farkında olmadan bütün renk tonlarınıkarıştırarak.Ondanparayıesirgeyecekmiydim?

—Bu,birçocuğusoymakdemek,dediyükseksesle Madam Descoings; yüzünde derin birdehşetifadesivardı.

— Hayır, diye devam etti Joseph; bunu

yapabilir, obenimkardeşim,beninparamonunparası,amabanaöncedensöylemesigerekirdi.

— Bu sabah oraya belli miktar madeni parakoy ve dokunma, dedi onaMadamDescoings,atölyenekimingeldiğinigöreceğim;eğerondanbaşkası içeriye girmezse, kesin bir kanıyavaracaksın.

Hemen ertesi sabah Joseph kardeşininkendisindenzorlaödünçparaaldığınıkanıtlamışoldu. Philippe, Joseph'in bulunmadığı sıradaatölyeye giriyor ve gereksinim duyduğu azmiktardaki parayı alıyordu. Ressam bu küçükhazinesiiçinkaygıduydu.

—Bekle! Bekle! Seni enseleyeceğim açıkgözçocuk,dediMadamDescoings'egülerek.

— İyi edersin; onu yola getirmeliyiz, çünkükimi zaman ben de para kesemde eksilmegörmüyor değilim. Ama bu zavallı çocuğuntütünegereksinimivar,alışmışbuna.

— Zavallı çocuk, zavallı çocuk, dedi ressam,ben biraz Fulgence ve Bixiou ile aynı

düşüncedeyim. Philippe sürekli olarak bizitedirgin ediyor, kimi zaman başkaldırılarabulaşıyor, onu Amerika'ya göndermekgerekiyor:Bugidişdeannemeonikibinfrankamal oluyor; Yeni Dünya'nın ormanlarında birşey bulmayı beceremiyor ve dönüşü de gidişikadar paraya mal oluyor. Gidip bir generaleNapoléon'un bir iki sözünü yinelemiş olmakbahanesiyle Philippe kendisini büyük bir askersanıyorveBourbon'larayüzvermemekzorundaolduğunu düşünüyor. Bu arada eğleniyor,yolculuğa çıkıyor, çok yer görüyor; ben onungibi mutsuzlukların tuzağına düşmüyorum;nerede olursa olsun, durumu kötü bir insangörüntüsüyokonda!Bizimaçıkgözeçokiyibirişbulunuyor,biroperadansçısıkadınlazevkveeğlenceyaşamısürüyor,birgazeteninparalarınıiç ediyor ve annemize ayrıca on iki bin frankamal oluyor. Elbette bu bana vız gelir, amaPhilippe zavallı kadını mahvedecek. Beni hiçesayıyor, çünkü ben Muhafız Birliği süvarileriiçinde yer almadım! Belki de bu zavallı, iyiyürekli kadına son günlerinde ben bakacağım;oysaböyledevamederse,bukabaaskerinsonu

bilmiyorum nasıl olacak. Bixiou bana şöylediyordu:"Seninkardeşineşsizbirmaskara!"Eh,torununuz haklı: Philippe ailenin şerefinilekeleyecekuygunsuzbirişyapacaktır,ozamanyine on ya da on iki bin frank bulmakgerekecek! Her akşam kumar oynuyor, evezilzurnasarhoşdöndüğünde,oyundaKırmızıileSiyah'ın sıralarını belirtmeye yarayan delinmişkartlarımerdivendedüşürüyor.BabaDesroches,Philippe'i yeniden orduya aldırmak içinçabalayıp duruyor; şerefim üstüne yeminederim, yeniden hizmete alınırsa sanırım bunaçoküzülecektir.Öylepırılpırıl, çokgüzelmavigözlere sahip, o korkusuz, kusursuz, efsaneşövalye Bayard'ı andıran bu çocuğun bir günyalancı pehlivan Sacripan'a[31] dönüşeceğiaklınızagelirmiydi?

Philippe akşamları oyunlarını akıllıca vesoğukkanlılıklaoynasabile,arasıraoyuncularınbüyük zarar dedikleri kayıplara uğruyordu. Oakşamki oyunun kavı on franka sahip olmanındayanılmaz arzusuna kapılıp evde kardeşininparasına el atıyor, Madam Descoings'in orada

buradabıraktığıparayıyadaAgathe'ınparasınıçalıyordu. Daha önce bir kez zavallı dul dauykuya dalacağı sırada korkunç bir şeygörmüştü: Philippe yatak odasına girmiş,giysisinin ceplerindeki bütün parayı almıştı.Agathe uyuyor gibi yapmış, ama gecenin gerikalan bölümünü ağlayarak geçirmişti. İşiniçyüzünüanlıyordu.Birkezişlenenhatakötülüksayılmaz, demişti Madam Descoings; amasürekliyenidenişlenenhatalardansonrakötülükapaçık oldu. Agathe artık şundan kuşkuduyamazdı: En sevgili oğlunda ne incelik neonur vardı. Gördüğü bu korkunç olayın ertesigünü, öğle yemeğinden sonra, Philippe evdençıkmadan önce onu odasına çekip yalvarır gibibir tonla, gereksinim duyacağı parayıkendisinden istemesini rica etti. Bunun üzerineistekler o kadar sık yinelendi ki, on beş güniçinde Agathe biriktirdiği bütün paralarıtüketmişti. Beş parasız kalmıştı, çalışmayıdüşünüyordu. Birçok akşam boyunca çalışarakparakazanmanınyollarınıMadamDescoingsiletartışmıştı. Şimdiden zavallı anne kanaviçeişlemek için Père de Famille adlı ticarethaneye

başvurmuştu,buişgündeyaklaşıkyirmimetelikkazandırıyordu. Yeğeninin adamakıllı ağzı sıkıoluşuna karşın, Madam Descoings onun bukadın işini yaparak para kazanma isteğininnedenini pekâlâ keşfetmişti. Agathe'ınyüzündeki değişiklikler zaten yeterinceanlamlıydı: O taze yüzü kuruyordu, derisişakaklarına, elmacık kemiklerine yapışıyordu,alnı kırışmaya başlamıştı, gözleri duruluğunuyitiriyordu; elbette içinde bir ateş onu eritipbitiriyordu; geceleri ağlıyordu; ama en çokyıkıma yol açan, dertlerini, acılarını, kaygılarınıdışarıyavurmamazorunluluğuydu.Philippeevedönmeden hiçbir zaman uyumuyordu; onunsokakta olduğunu anlıyordu; sesinin, yürüyüşbiçiminin değişmelerini, kaldırımda sürüklediğibastonunun dilini incelemişti. Bilmediği hiçbirşeyi yoktu. Philippe'in ne derecede sarhoşolduğunu biliyor, onun merdivenlerdesendelediğini duyunca titriyordu; bir gecedüştüğüyerdenaltınparalartoplamıştı.İçipparada kazandığı zamanlar sesi boğuk çıkıyordu,bastonunu sürüklüyordu; ama kaybettiğizamanlar, adımları sert, belirgin, öfkeli bir hal

alıyordu, net bir sesle şarkı mırıldanıyor vebastonunu havada, silah taşır gibi tutuyordu;eğer kazanmışsa, öğle yemeğinde neşeli veneredeyse sevgi dolu bir tavır sergiliyor, kabaşakalar yapıyor, Madam Descoings ile, Josephile ve annesiyle şakalaşıyordu; kaybetmişse,tersine, neşesiz oluyor, kısa ve kesik kesikkonuşmaları, sert bakışı, üzgün hali insanıürkütüyordu. Bu zevk ve eğlence yaşamı, içkialışkanlığı vaktiyle o kadar güzel olan yüzünügünden güne değiştiriyordu. Yüzündekidamarlarkızarmıştı,yüzçizgilerikabalaşıyordu,kirpikleri dökülüyor, gözleri kuruyordu.Kısacası, kendine pek bakmayan Philippekahvehanelerin zararlı mikroplarını ve çamurluçizme kokusunu yayıyordu, bu çizme kokusubir yabancıya rezilce zevk ve eğlenceyedüşkünlüğündamgasıgibigörünebilirdi.

—Elbette, dediMadamDescoings Philippe'e,Aralık ayının ilk günlerinde kendinize tepedentırnağayenigiysileryaptırmanızgerekir.

—Peki ama bunların parasını kim ödeyecek?diye yanıt verdi Philippe sert bir sesle. Zavallı

anneminbeşparasıkalmadı,benimdeyıldabeşyüz frank gelirim var. Giysi alabilmek için biryıllık şerefödeneğimgerekli, buödeneğideüçyıliçinrehinekoydum...

—Pekineden?diyesorduJoseph.

— Bir şeref borcu. Giroudeau bana borçvermek üzere Florentine'den bin frank ödünçalmıştı...Doğrusuhiçbir şeyimyeni değil.AmaNapoléon'un Sainte-Hélène'de iken geçinmekiçin gümüş sofra takımını sattığı düşünülürse,ona sadık olan askerler elbette topukları erimişçizmelerle gezebilirler, dedi çizmelerinigöstererek.Vedışarıyaçıktı.

— O kötü bir çocuk değil, dedi Agathe; iyiduygularıvar.

—İnsanİmparator'usevebilir,amakendinedebakabilir, dedi Joseph. Kendine ve kılıkkıyafetine özen gösterse, bir baldırı çıplağabenzemez!

— Joseph, kardeşine karşı hoşgörülüolmalısın, dedi Agathe. Sen istediğini

yapıyorsun,oysaoolmasıgerekenyerdedeğil.

— Peki neden değil? diye sordu Joseph.Bayrakların üstünde, eğer bu bez parçalarıFransızlara aitse, XVIII. Louis'nintahtakurularının ya da Napoléon'un gugukkuşunun bulunmasının ne önemi var? FransaFransa'dır.Benşeytaniçinderesimyapabilirim!Bir asker, eğer askerse, sanat aşkıylasavaşmalıdır. Philippe orduda rahat dursaydıbugüngeneralolacaktı...

— Ona haksızlık ediyorsun, dedi Agathe.İmparator'a tapan baban ona hak verirdi. Amane de olsa orduya geri dönmeyi kabul ediyor!İhanet gözüyle baktığı şeyin kardeşini ne kadarüzdüğünüTanrıbilir.

Joseph atölyesine çıkmak üzere kalktı; amaAgathe onu elinden tutup, "Kardeşine iyidavran,okadarmutsuzki..."dedi.

Ressam atölyesine döndü; arkasından gelenMadam Descoings ona annesinin ne kadardeğiştiğini, bu değişikliğin içindeki acıları nekadar dışarı vurduğunu anlatarak, alınganlığını

hoş karşılamasını söylüyordu; büyük birşaşkınlıklaPhilippe'iatölyedebuldular.

— Joseph, yavrum, dedi Philippe rahat birtavırla, paraya çok gereksinimim var. Allahkahretsin!Tütüncü dükkânına purolar için otuzfrankborçluyum.Buparayıödemedeno lanetlidükkânın önünden geçmeye cesaretedemiyorum. Belki on kez ödeyeceğime sözverdim.

— Bak, bu bence de iyi; o kuru kafanıniçindenal.

— Zaten ben de dün akşam, yemekten sonrahepsinialdım.

—Kırkbeşfrankvardı...

—Ee,öyle,pekâlâişimigördü,dediPhilippe.Buldumonları.Kötübirşeymiyaptım?

— Hayır dostum, hayır, dedi ressam. Zenginolsaydın, ben de senin gibi yapardım, amaalmadan önce, bunun uygun olup olmadığınısanasorardım.

—Sormak çok küçük düşürücü bir şey, dediPhilippe.Senindehiçbirşeysöylemeden,benimgibi almanı yeğlerdim. Burada daha çok güvensöz konusu.Askerlikte bir arkadaş ölür, bir çiftiyi çizmesi vardır, seninse bir çift kötü çizmen.Kendininkinionunkiyledeğiştirirsin.

—İyiama,ölmemişsealamazsın!

— Ah! Küçük şeyler bunlar, dedi Philippeomuzsilkerek.Demekparanyok,öylemi?

— Yok, dedi Joseph; parasını sakladığı yerigöstermekistemiyordu.

— Birkaç gün sonra zengin olacağız, dediMadamDescoings.

—Evet, numaralarınızın ayın yirmi beşindekiParis çekilişinde kazanacağını sanıyorsunuz.Hepimizi zengin etmek istiyorsanız önemli birmiktardaparakoymanızgerekecek.

— Yalnızca bir numara grubu için iki yüzfrank koyarsan üç milyon kazanırsın, başkakombinezonlarıhesabakatmazsan.

—Onbeşbinkezdekoysan,evet,yinedeikiyüzfrankgerek!dediPhilippeheyecanla.

VIII

AnalıkDuygusuNasılKörelir?

Madam Descoings dudaklarını ısırdı,tedbirsizce bir laf etmişti. Gerçekten, Philippemerdivende kendi kendine şöyle söylüyordu:"Bu yaşlı cadı piyangoya yatıracağı parayınereye koyabilir? Boşa gidecek para bu, benonune güzel kullanırdım!Kumarda ortaya dörtkez elli frank sürdün mü, iki yüz bin frankkazanabilirsin! Bu, piyangoda kazanmaktanbirazdahakesin!"MadamDescoings'inparasınıgizleyebileceği yerin neresi olabileceğinidüşünüyordu.DinselbayramlardanbirgünönceAgathe kiliseye gidip orada uzun süre kalıyor,kuşkusuz günah çıkartıyor ve kudas ayininehazırlanıyordu. Noel arifesiydi, MadamDescoings kesinlikle Noel'de yenecek geceyarısı yemeği için tatlılar, şekerler almayaçıkacaktı, ama belki aynı zamanda piyangoyapara da yatıracaktı. Piyango Bordeaux'da,Lyon'da, Lille'de, Strasbourg'da ve Paris'te herbeşgündebirçekiliyordu.Parisçekilişiherayınyirmi beşinde yapılıyor, listeler de yirmi

dördünde gece yarısı kapanıyordu. Bizim askerbütünbudurumlarıinceledivedeğerlendirmeyebaşladı. Öğleye doğru eve geldi, MadamDescoings dışarıya çıkmış, ama daireninanahtarınıyanınaalmıştı.Busorunuçözmekgüçolmadı. Philippe içeride bir şey unutmuş gibiyaparak kapıcı kadını çilingir çağırmayagönderdi,ikiadımötede,GuénégaudSokağı'ndadükkânı olan çilingir gelip kapıyı açtı. Kabaaskerin ilkdüşüncesikaryolayayönelmekoldu;yatağı bozdu, tahta bölümüne bakmadan önceşilteleri yokladı, eli son şiltede bir kâğıda sarılıaltın paralara değdi. Hemen şilteyi deşip dörtyüzfrankdeğerindeyirmiNapoléonaltınınıaldı,şilteyi yeniden dikmek zahmetine katlanmadan,Madam Descoings'in hiçbir şeyin farkınavarmamasıiçinyatağıoldukçaustalıklayenidendüzeltti.

Kumarbaz üçer saat ara ile üç kez değişikşekilde,herkezdeondakikasüreileoynamayıdüşünerek çevik adımlarla tüydü. 1786'dan buyana –ki bu halka açık oyunların icat edildiğidönemdir–yönetiminkorktuğu,kumarhanelerindeyimiyle de, "bankodaki parayı yemiş" olan

büyük kumarbazlar hiçbir zaman başka türlüoynamamışlardır. Ama bu deneyimikazanıncaya kadar, servetler yok olupgidiyordu. Kumarhane sahiplerinin felsefesi vekazançları kasalarının rahatlığından, yarısıbankoya kalan eşit koşulla para sürmelerden,oyuncuların oyuna sürdükleri paraları ancakisteğe bağlı olarak tutmak ya da ödemektenibaret olan, hükümetin izin verdiği göze çarpıcıbir kötü niyetten geliyordu.Kısacası, zengin vesoğukkanlıoyuncuyukabuletmeyenkumar,budüzenin çabukluğuyla sarhoş olmakta oldukçabudalaca inat eden oyuncunun servetiniyutuyordu. Otuz ve kırk oyuncuları neredeyserulet oyuncuları kadar hızlıydılar. Philippe, buolaylar fırtınasının ortasında, gözün açık vezekânın parlak kalmasını sağlayan birbaşkumandan soğukkanlılığını sonundakazanmıştı.Buaradaşunudabelirtelim,PhilippeParis'te her akşam başı dönmeden bir uçurumuseyredecek kadar güçlü bin insanı yaşatan okumar yüksek politikasına erişmişti. Dört yüzfrankı ileogünservetyapmayakararverdi. İkiyüz frankı yedek olarak çizmelerinin içine, iki

yüz frankı da cebine koydu. Saat üçte, bugünPalais-

RoyalTiyatrosubinasındabulunan,bankocularınenyüklüparalarıtuttuklarıoyunsalonunageldi.YarımsaatsonraburadanyedibinfrankkazanarakçıkıpbeşyüzfrankborçluolduğuFlorentine'igörmeyegitti.OnabuparayıödedivetemsildensonraRocherdeCancaleadlılokantadayemekyemeyiönerdi.DönüşteSentierSokağı'ndakigazeteidarehanesineuğrayıpdostuGiroudeau'yaplanlanangalayemeğindensözetti.SaataltıdaPhilippeyirmibeşbinfrankkazandı,kendineverdiğisözütutarakdışarıyaçıktı.Akşamsaatonda,yetmişbeşbinfrankkazanmıştı.Çokiyigeçenyemektensonra,Philippesarhoşvekendindeneminbirhaldegeceyarısınadoğruyenidenkumaradöndü.Kendisinekoymuşolduğukuralıntersine,birsaatoynayıpkazancınıikikatınaçıkardı.Oyunyöntemiylekendilerindenyüzellibinfrankkopardığıbankocularonameraklabakıyorlardı.

— Dışarıya çıkacak mı? Kalacak mı? diyebirbirlerine soruyorlardı bakışlarıyla. Kalırsa,

mahvolur.

Philippeşanslıbirgünündeolduğunainandıvekaldı. Sabahın üçüne doğru yüz elli bin frankyeniden oyun kasasına girmişti. Oynarken çokmiktardagrog[32]içmişolanbizimaskersarhoşbir halde dışarıya çıktı, soğuğayakalandığı içinsarhoşluğu en yüksek dereceye varmıştı, amasalonun görevlilerinden biri onu izledi,kapısındaki fenerin altında "Burada gecelikmüşteri kabul edilir" yazılı o korkunç evlerdenbirine götürüp bu iflas etmiş oyuncu hesabınaödeme yaptı. Philippe giysileriyle bir yatağayatırıldı, Noel akşamına kadar orada kaldı.Kumarhane yönetimi sürekli müşterilerine, helebüyükoyuncularasaygıgösterirdi.Philippeağzıyapış yapış, yüzü şişmiş ve sinirli bir durumdaancak saat yedide uyandı. Güçlü bünyesisayesinde annesinin evine yayan olarakvarabildi; buraya istemeden yas, üzüntü, yıkım,ölüm getirmişti. Bir gün önce akşam yemeğihazır olduğundaMadam Descoings ileAgathe,Philippe'i yaklaşık iki saat beklediler. Sofrayaancak saat yedide oturuldu. Agathe neredeyse

herzamansaatondayatıyordu,amageceyarısıayinine katılmak istediği için yemekten hemensonra yatmaya gitti. Madam Descoings ileJoseph,birçokamaçlakullanılanküçüksalonda,ateşin karşısında yalnız kaldılar, yaşlı kadın daüçlü numarasına yatıracağı parayı, o büyükparayıhesaplamasınıJoseph'tenricaetti.

Çeşitli kombinezonlarıoynamak, tümşanslarasahipolmakistiyordu.MadamDescoingsbutarzoyundakişiirselliğintadınaiyicevardıktan,oikitür kombinezonu Joseph'e anlattıktan vekesinlikle kazanacağını gösterip, yalnızca böylebir mutluluğu sürdürmenin ve bu mutluluğugece yarısından ertesi gün saat ona kadarbeklemenin güç olacağı düşüncesiylekaygılanarak düşlerinden söz ettikten sonra,onun oyuna yatıracağı dört yüz frankı ortadagörmeyenJoseph'inaklınabunusöylemekgeldi.Yaşlı kadın gülümseyip onu şimdi yatak odasıolaneskisalonagötürdü.

—Göreceksin!dedi.

Madam Descoings oldukça çabuk davranıpyatağını bozdu ve şiltenin dikişlerini sökmek

için makasını eline aldı, gözlüğünü taktı, beziinceledi ve deşilmiş olduğunu görünce şilteyibıraktı. Piyango düşkünü bu yaşlı kadınıngöğsünün derinliklerinden gelen ve sankikalbine taşınan kanla boğulmuş iç çekişiniduyanJosephiçgüdüselolarakkollarınıuzattıveonubaygınhaldebirkoltuğunüstünebırakırkenbağırarak annesini çağırdı. Agathe kalktı,sabahlığınıgiyipkoştu,bayılmışolanyengesinemum ışığında halk arasında yaygın o basittedaviyiuyguladı:Şakaklarınıkolonyaileovdu,alnına su serpti, burnunun dibinde bir kuştüyüyaktıvesonundaonunkendinegeldiğinigördü.

— Bu sabah oradaydılar; ama o, o canavaronlarıalmış!

—Ne?dediJoseph.

— Şiltemin içinde yirmi Napoléon altınımvardı, iki yıldır biriktirdiğim para; onları ancakPhilippealmışolabilir...

—Ama ne zaman? dedi zavallı, bitkin anne,kahvaltıdanbuyanaevedönmediki!

— Yanılmış olmayı çok isterdim, dedi yaşlıkadın heyecanla. Ama bu sabah Joseph'inatölyesinde,piyangoyayatıracağımparadansözettiğimde içime doğdu; oyuna hemen yatırmaküzere paracıklarımı almak için aşağıyainmemekle hata ettim. İnmek istiyordum, amabilmiyorumbeni ne engelledi.AhTanrım!Onapuroalmayagitmiştim!

— Ama, dedi Joseph, dairenin kapısıkapalıydı.Zatenbuokadarutançvericibir şeyki, inanamıyorum. Philippe sizi gözetlemiş,şiltenizi deşmiş, her şeyi önceden planlamışolsunha...Hayır!

— Bu sabah kahvaltıdan sonra yatağımıdüzeltirken paralarıma dokunduğumu hissettim,dediMadamDescoings.

Ürkmüş olanAgathe aşağıya inip gün içindePhilippe'inevedönüpdönmediğinisordu,kapıcıkadın da Philippe'in marifetini anlattı.Yüreğinden vurulmuşa dönen anne, tümüylefarklı biri olarak geri geldi. Yüzü gömleğininkumaşı gibi beyazlaşmıştı, insanüstü amaneredeyse mekanik bir gücün etkisiyle,

hayaletlerin yürüdükleri düşünülen biçimde,sessizce, ağır ağır yürüyordu. Elinde onutümüyle aydınlatan ve dehşetten sabitleşmişgözlerini gösteren bir şamdan vardı. Saçlarıellerini alnına götürmek için farkına varmadanyaptığı bir hareketle dağılmıştı. Bu durum onudehşet içinde o kadar güzelleştiriyordu ki,Joseph bu pişmanlık acısının ortaya çıkışı, buDehşet ve Umutsuzluk heykelinin görüntüsükarşısındaolduğuyereçivilenipkaldı.

— Yenge, dedi Agathe, benim çatal bıçaktakımımı alın, altılık takımdır, sizin paranızıkarşılar; o parayı Philippe için ben aldım, sizfarkına varmadan önce yeniden yerinekoyabileceğimisandım.Ah!Çokacıçektim.

Oturdu. Kuru ve hareketsiz gözleri bununüzerinebirazkıpırdamayabaşladı.

— Bu işi Philippe yaptı, dedi MadamDescoings,çokalçaksesleJoseph'e.

—Hayır, hayır, dediAgathe. Siz benim çatalbıçak takımımı alıp satın, onlar artıkbenim içingereksiz;sizinkilerikullanıyoruz.

Odasınagidipçatalbıçaktakımıkutusunualdı,ama kutu eline hafif geldi, açtı ve içinde rehinkarşılığıparaverenkurumunmakbuzunubuldu.Zavallı anne korkunç bir çığlık attı. Joseph ileMadam Descoings koşup kutuya baktılar veannenin o yüce yalanı boşa gitmiş oldu. Üçübakışmaktan kaçınarak sessiz kaldı. Bu sıradaAgathe neredeyse çılgınca bir hareketle, hiçkimsenin açığa vurmak istemediği gizianımsatmak için bir parmağını dudaklarınagötürdü.Üçübirliktesalondakiateşinönünegeridöndüler.

—Bakınçocuklarım,dediMadamDescoings,yüreğimden vuruldum: O üçlü numaramkazanacak,bundaneminim.Artıkkendimideğil,ikinizidüşünüyorum!Philippebircanavar,dediyeğenine, onun için yaptığınız her şeye karşınsizi hiç sevmiyor; ona karşı önlem almazsanız,busefihsizimahvedecek.Rantlarınızısatıpeldeedeceğiniz parayı ömür boyu gelir hesabınayatıracağınızabanasözverin.Joseph'indurumuonu geçindirecek kadar iyi. Bu kararı almakla,yavrum, hiçbir zaman Joseph'e yükolmayacaksınız. Mösyö Desroches oğluna iş

kurmak istiyor, oğlan (o zaman yirmi altıyaşındaydı)birnoterlikgörevibuldu;onikibinfrankınızı alıp gerekli işlemleri yaparak ömürboyugelireçevirecektir.

Joseph annesinin elinden şamdanı alıp hemenatölyesine çıktı ve üç yüz frank alarak geridöndü: "Buyurun Descoings ana" dedi onadişinden tırnağından artırdığı parayı uzatarak."Paranızıneyaptığınızıaraştıracakdeğiliz,eksikolanını size borçluyuz, işte, neredeyse tamamıburada!"

— Katlandığın yoksunlukların meyvesi olanparacıklarını senden almak bana ne kadar acıverir!SendelimisinJoseph?diyebağırdıFransaKraliyet Piyango İdaresi'nin yaşlı oyuncusu, oüç numarasına katı inancı ile kendisine kutsalşeylere saygısızlık gibi görünen bu oyunculukarasındaaçıkçabölünmüştü.

— Ah! Dilediğinizi yapın bu parayla, dediAgathe; gerçek oğlunun jesti onu gözleriniyaşartacakderecededuygulandırmıştı.

MadamDescoingsJoseph'inbaşınıtutarakonu

alnından öptü: "Yavrum, beni kışkırtma. Bak,yinekaybedeceğim.Piyangobudalacabiriş!"

Özel yaşamın bilinmeyen dramları hakkındahiçbir zaman bu kadar yiğitçe bir şeysöylenmedi. Bu, gerçekten de, kökleşmiş birkusuru ortadan kaldıran sevgi değil mi? Busıradageceyarısıayiniçanlarıçalmayabaşladı.

— Zaten artık zamanı geçti, dedi MadamDescoings.

—Ah!dediJoseph,iştekabalahesaplarınız.

Cömert ressam numaraların üstüne atıldı,merdivene koştu ve piyangoya para yatırmayagitti. Joseph ayrıldıktan sonra, Agathe ileMadam Descoings hüngür hüngür ağlamayabaşladılar.

— Gitti çocukcağız, diyordu heyecanla,kumarbazkadın.Amahepsionunolacak,çünkübuonunparası!

Ne yazık ki Joseph piyango bileti satışbürolarının durumundan tümüyle habersizdi,oysa o zamanlar gediklileri bunları Paris'te

bugüntiryakilerintütüncüdükkânlarınıbildiklerikadar biliyorlardı. Ressam, sokak fenerlerinebakabakadeligibigidiyordu.Gelipgeçenlerdenböyle bir büro hakkında bilgi istediğinde,bunların kapalı olduğunu, ama Palais-Royal'inbasamaklısekisindekibüronunkimizamanbirazdaha geç saate kadar açık kaldığını söylediler.RessamhemenkoşarakPalais-Royal'egitti,amaoradakibürodakapalıydı.

— İki dakika önce gelseydiniz biletalabilirdiniz, dedi ona sekinin alt bölümündedurup, şu ilginç sözleri bağırabağırahazır biletsatan çığırtkanlarından biri: "Kırk meteliğekarşılıkbinikiyüzfrank!"

Joseph, sokak fenerinin ve Café de laRotonde'un[33]ışıklarında,bubiletlerinüstündeMadamDescoings'in numaralarından birkaçınınbulunup bulunmadığına baktı, ama benzer tekbirnumarabilebulamadıveyaşlıkadınıhoşnutetmek için üstüne düşeni yapamamış olmanınacısıyla geri dönüp ona talihsizliğini anlattı.Agatheyengesiilebirlikte

Saint-Germaindes-Prés'dekigeceyarısıayininegitti.Josephyattı.Geceyarısıyemeğiyenmedi.MadamDescoingsaklınıkaçırmıştı,Agathe'ınyüreğindesonsuzbiracıvardı.İkikadıngeçkalktı.MadamDescoingskahvaltıhazırlamakiçinkıpırdanmayaçalıştığısıradasaatonuçaldı,kahvaltıancaksaatonbirbuçuktahazırolabildi.Busaatedoğrupiyangosatışbürolarıkapılarınaasılıboyuenindenfazlaçerçeveleriçindekazanannumaralaryazılmışoluyordu.MadamDescoingsbiletinialmışolsaydı,saatdokuzbuçuktakazanıpkazanmadığınıöğrenmekiçinNeuvedes-Petits-ChampsSokağı'nagitmişolacaktı;çekilişMaliyeBakanlığıbinasınabitişik,ancakbugünyerindeVentadourTiyatrosuileVentadourMeydanıbulunanbiroteldeyapılıyordu.Bütünçekilişgünlerinde,meraklılarbuotelinkapısındayaşlıkadınlardan,aşçıkadınlardan,yaşlıerkeklerdenoluşanbirkalabalığıhayranlıklaseyredebiliyordu;bukalabalık,ozamanlarHazinebinasındagelirödemeleriyapıldığıgünlerrantiyekuyruğunungörünümükadarilginçbirgörünüm

oluşturuyordu.

— Ee, işte çok zengin oldunuz! diye bağırdıyaşlı Desroches, Madam Descoings kahvesininson yudumunu tadını çıkara çıkara içtiği sıradaiçeriyegirerek.

—Nasıl?diyebağırdızavallıAgathe.

— Numaraları kazandı, dedi, numaralarınküçük bir kâğıdın üstünde yazılı listesinigöstererek; bu listelerden yüzlercesini tütünsatıcıları tezgâhlarınınüstündebir çanağın içinekoyuyorlardı.

Joseph listeyi okudu. Agathe listeyi okudu.Madam Descoings hiçbir şey okumadı, sankiyıldırımla vurulmuş gibi devrildi; yüzündekideğişikliği gören, attığı çığlığı duyan yaşlıDesroches ile Joseph onu yatağına taşıdılar.Agathedoktorçağırmayagitti.Anidengelenbukomahalizavallıkadınısersemleştirmişti;ancakakşamsaatdördedoğrukendinegeldi.Doktoruyaşlı Haudry, iyileşse de, kendini kollaması,sağlığını düşünmesi gerektiğini söyledi, oysakadının ağzından tek bir söz çıkmıştı: "Üç

milyon..."

Joseph tarafından, söylenmemesi gerekenşeyleratlanarakhaberdaredilenDesrochesbaba,oyuna para koymayı yazgı gereği unutmuşolduğu gün şansını kaçırmış birçok kumarbazörneği verdi; ama yirmi yıllık bir direnmedensonrameydanageldiğinde,böylebirtalihsizliğinne kadar korkunç olabileceğini anladı. Saatbeşte, bu küçük dairede en derin sessizliğinegemen olduğu ve Joseph ile annesinin, biriyatağın ayakucunda, öteki başucunda oturmuşdurumdayanındanöbet tuttukları hastanınyaşlıDesroches'un getirmeye gittiği torununubeklediği sırada, Philippe'in ayak sesleri vebastonunungürültüsümerdivendeçınladı.

— İşte o! İşte o! diye bağırdı MadamDescoings,yatağındadoğrularak;tutulmuşdilinioynatabilmişti.

Agathe ile Joseph hasta kadını bu kadarşiddetlibirbiçimdesarsankorkudanetkilendiler.Philippe'in mavimtrak ve bozukyüzünü,sendeleyerek yürüyüşünü, etrafıadamakıllımor halkalı, donuk amayine de sert

bakışlı gözlerini görünce, o üzücübekleyişleri.tümüyle doğrulanmış oldu. Philippeateştentirtirtitriyor,dişleritakırdıyordu.

—Şu sefalete bakın! diye bağırdı. Ne ekmekvarnehamur,boğazımyanıyor.Ee,neoluyor?Her zaman işlerimize şeytan karışıyor. Benimyaşlı Descoings'ım yatakta ve gözlerini fal taşıgibiaçmışbanabakıyor...

— Susun mösyö, dedi ona Agathe ayağakalkarak, hiç olmazsa neden olduğunuz yıkımasaygıgösterin.

— O! Mösyö ha?.. dedi annesine bakarak.Sevgili anneciğim, olmadı ama, oğlunuzu artıksevmiyorsunuz,öylemi?

— Sevilmeye layık mısınız ki? Dün yapmışolduğunuzu anımsamıyor musunuz? Hemkendinizebirdairearamayabakın,artıkbizimlebirliktekalmayacaksınız.Amayarındanitibaren,çünküiçindebulunduğunuzdurumda,çokgüç...

— Beni kovmak demek bu, öyle değil mi?dedi. Ah! Kovulmuş oğul melodramını

oynuyorsunuz.Öfbe,netuhafinsanlarsınız.Nekötülük ettim ki ben? Yaşlı kadıncağızınşiltelerindeufakbir temizlikyaptım.HayAllah,para da yünün içine konmaz ki! Bunun suçneresinde?Osizdenyirmibin frankalmadımı?Biz onun alacaklıları değil miyiz? Ben dealacağımkadarınıaldım.İştebukadar!

—Tanrım!Tanrım! diye bağırdı hasta kadın,ellerinikavuşturupduaederken.

—Kes sesini!diyebağırdı Joseph,kardeşininüstüneatlayıpbireliyleonunağzınıkapatarak.

—Solböğründentutupadamışöyledörttebirçevirdinmi,iştamamdır,yumurcakressam!dediPhilippe,güçlüeliniJoseph'inomzunakoyarak,sonra onu çevirip bir koltuğun üstüne düşürdü.Kraliyet Muhafız Süvari Birliği komutanınınbıyığınaböyledokunulmaz.

—Amakadınbanaolanbütünborcunuödedi,diyebağırdıAgathe;ayağakalkıpoğlunaöfkelibir yüz ifadesiyle baktı. Zaten bu iş yalnızcabeni ilgilendirir, kadını öldürüyorsunuz. Çıkındışarıyaoğlum,dedigücünütüketenbirhareket

yaparak, hem bir daha benim karşımdagörünmeyin.Sizbircanavarsınız.

—Onuöldürüyormuyum?

— Ama numaraları kazandı, diye bağırdıJoseph,oysasenbileteyatıracağıparayıçaldın.

— Oynanmamış numaraları yüzündengeberiyorsa, onu geberten ben değilim, diyeyanıtverdiayyaşPhilippe.

— Haydi çıksanıza dışarı, dedi Agathe, benitiksindiriyorsunuz. Bütün kötülükler sizde!Tanrım, bu benim oğlum mu? MadamDescoings'in boğazından çıkan boğuk bir hırıltıAgathe'ınöfkesiniartırmıştı.

— Ben sizi hâlâ çok seviyorum, anne, siz kibütün mutsuzluklarımın nedenisiniz, dediPhilippe. Bir Noel günü beni kapının önünekoyuyorsunuz, hem de onun doğum gününde,neydi adı?.. İsa! Dedem Rouget'ye, babanıza,onun sizi kovmasına ve mirastan yoksunbırakmasına neden olacak ne yapmıştınız?Onugücendirmemişolsaydınız,zenginolacaktık,ben

de son derece sefil bir duruma düşmeyecektim.Siz ki iyi bir kadınsınız, peki babanıza neyaptınız? Pekâla görüyorsunuz, iyi bir çocukolabilsem de yine kapının önüne konuyorum,benkiaileninyüzakıyım.

— Yüz karasısın! diye bağırdı MadamDescoings.

— Çıkacaksın ya da beni öldüreceksin! diyebağırdı Joseph, öfkesinden aslan gibikükreyerekkardeşininüstüneatılırken.

—Tanrım!Tanrım!dediAgatheayağakalkıp;ikikardeşiayırmakistiyordu.

Bu sırada Bixiou ile Doktor Haudry içeriyegirdiler.Josephkardeşinideviripyereyatırmıştı.

—Ogerçekbiryırtıcıhayvan,dedi.Konuşma,yoksaseni...

— Bunu unutmayacağım, diye bangır bangırbağırıyorduPhilippe.

—Birailetartışmasımı?diyesorduBixiou.

— Kaldırın onu, dedi doktor; o da zavallı

kadın kadar hasta, giysilerini çıkarıp yatırın,çizmelerinideçekin.

— Söylemesi kolay, diye bağırdı Bixiou.Kesmek gerek bu çizmeleri, bacakları çokşişmiş...

Agathe makas getirdi. O zamanların modası,vücudayapışmışgibiduranpantolonlarınüstüneçekilen çizmeleri kestiğinde on adet altın parayereyuvarlandı.

— İşte parası, dedi Philippe mırıldanarak. Nepis bir hayvanım ben, yedek paramı unuttum.Bendeşansımıkaçırdım!

Çok yüksek ateşin etkisiyle Philippe desayıklamayabaşladı,saçmasapankonuşuyordu.Joseph,buaradagelmişolanDesrochesbabaveBixiou'nunyardımıyla,buzavallıadamıodasınataşıyabildi. Doktor Haudry, bir deli gömleğigönderilmesi için Charité Hastanesi'ne yazıyazmak zorunda kaldı, çünkü sayıklamaPhilippe'in kendisini öldürmesinden korkulacakderecede arttı, deliye dönmüştü. Saat dokuzdaevyenidendinginliğekavuştu.RahipLorauxile

Desroches Agathe'ı avutmaya çalışıyorlardı;kadıncağız yengesinin başucunda durmadanağlıyor, başını sallayarak dinliyor, ısrarlı birşekilde hiç konuşmuyordu. Onun iç yarasınınderinliğini ve büyüklüğünü yalnızca Joseph veMadamDescoingsbiliyorlardı.

—Yolagelecektir,anne,dedisonundaJoseph,DesrochesbabaileBixiougittiktensonra.

—Ah! diye bağırdı dul kadın, Philippe haklı:Babam beni lanetledi. Benim hakkım yok ki...İşteparalarburada,dediJoseph'inüçyüzfrankıile Philippe'in üstünden çıkan iki yüz frankı biraraya getirerek. Git bak bakalım, kardeşineiçecekbirşeygerekmiyormu,dediJoseph'e.

—Ölüm döşeğindeki birine verilmiş bir sözütutacak mısınız? dedi aklını yitirmek üzereolduğunuhissedenMadamDescoings.

—Elbetteyenge.

—Öyleyse,paralarınızıömürboyugeliralmakiçin oğul Desroches'a vereceğinize söz verinbana. Benim gelirimden yoksun kalacaksınız,

hem söylediklerinizden anladığıma göre, sankibu sefil tarafından son meteliğinize kadarsömürülmenizeizinvereceksiniz.

—Sözveriyorumyenge.

Yaşlı bakkal kadın 31 Aralık'ta yaşlıDesroches'un kötülük düşünmeden indirdiği okorkunç darbeden beş gün sonra öldü. Evdekalan sonpara,beşyüz frank,dulDescoings'incenazemasraflarınıödemeyeancakyetti.Geriyeyalnızca bir miktar gümüş çatal bıçak vemobilya bırakmıştı; bunların satış geliri deMadamBridautarafındantorununaverildi.OğulDesroches'un, unvanını, tek başına, müşterikatılımı olmaksızın satın aldığı görevine kesinolarak başlayıp on iki bin frankı da alarak onasağladığı sekiz yüz franklık ömür boyu gelirekalan Agathe, üçüncü katta kiracı olarakoturduğu daireden çıkarak gereksiz bütünmobilyaları sattı. Bir ay sonra, hasta oğlunekahet dönemine girdiğinde, ona hastalıkmasraflarının eldeki bütün parayı götürdüğünüserinkanlılıkla açıkladı; kadın bundan böyle,geçinmek için çalışmak zorunda kalacaktı; bu

yüzden oğlunu son derece sevgi dolu birbiçimde yeniden işe başlamaya ve kendikendineyetmeyeçağırdı.

— Bu nutku çekmemiş olabilirdiniz, dediPhilippe annesine tam bir aldırmazlıkla soğuksoğuk bakarak. Siz de, kardeşim de artık benisevmiyorsunuz, bunu pekâlâ gördüm. Şimdidünyada tek başınayım: Bu durumumuyeğliyorum!

— Kendinizi sevgiye layık kılın, dediyüreğinin en derin yerinden yaralı anne, ozamanbizdesizesevgimiziveririz.

— Budalaca sözler bunlar! diye bağırdıPhilippeannesininsözünükeserek.

Kenarlarında havı dökülmüş eski şapkasını,bastonunu aldı, şapkasını kulaklarının üstüneoturttuveıslıkçalarakmerdivenlerdenindi.

— Philippe! Parasız nereye gidiyorsun? diyebağırdı ona annesi gözyaşlarını tutamayarak.Al...

Ona bir kâğıda sarılı yüz altın frank uzattı,

Philippeindiğimerdivenlerdenyenidenyukarıyaçıkıpparayıaldı.

— Ee, beni öpmüyor musun? dedi Agathehüngür hüngür ağlayarak. Philippe annesinigöğsüne bastırdı, ama tek başına bir öpücükdeğerindebirsevgigösterisibiledeğildibu.

— Peki ama nereye gidiyorsun? dedi onaAgathe.

— Giroudeau'nun metresi Florentine'in evine.İşte dost dediğinonlar! diyeyanıt verdi sert birbiçimde. Aşağıya indi. Agathe bacaklarıtitreyerek,gözleribulanıklaşmış,yüreğidaralmışhalde geri döndü. Diz çöküp Tanrı'ya buhayırsız evladı koruması için yalvardı ve o ağıranalıkduygusunubıraktı.

IX

Philippe'inSonDüzenbazlıkları

1822 yılı Şubat ayında Madam Bridau eskidairesinde daha önce Philippe'in kaldığı,mutfağın üstünde bulunan odaya yerleşmişti.Ressamın atölyesi ve odası merdivenin ötekitarafında, karşıdaydı. Joseph annesinin bu haledüştüğünü görerek, hiç olmazsa onunolabildiğince iyi hale gelmesini istemişti.Kardeşininevdenayrılışındansonra,çatıkatınındüzenlenmesi işine girişti; buraya sanatçılaralayık bir hava verdi, bir halı serdirdi. Özentisizbir şekilde, ama büyük bir zevkle yerleştirilmişolan karyola manastırlara özgü bir sadeliksergiledi. Ucuz ama iyi seçilmiş, yenilenmişmobilyaların rengi ile uyumlu parlak perkalkumaşla kaplanan duvarlar bu çekme katı zarifve temiz bir hale getirdi. Joseph ayrıcasahanlığın üstüne bir çifte kapı yaptırdı veiçeriye bir kapı perdesi koydurdu. Pencereiçeriye tatlı bir ışık sızdıran bir stor perdeyleörtüldü. Bu zavallı annenin yaşamı Paris'te birkadının yaşamının alabileceği en basit şekle

indirgenmişse de, Agathe oğlu sayesinde, enazından, böyle bir durumdaki herhangi birkimseden daha iyiydi. Joseph, annesini Paris'teailelerin çektikleri o dayanılmaz cansıkıntılarından kurtarmak için her gün BeauneSokağı'nda sabit fiyatla yemek yenen birlokantaya akşam yemeğine götürdü, burayadoğru dürüst kadınlar, milletvekilleri, nitelikliinsanlargeliyorveyemekherkeseaydayaklaşıkdoksan franka mal oluyordu. Yalnızca öğleyemeğini üstlenenAgathe, vaktiyle babası içinuyguladığı âdeti yeniden oğlu için uyguladı.Joseph'in saygısından ötürü söylediği yalanlarakarşın, sonunda akşam yemeğinin yaklaşık yüzfranka mal olduğunu öğrendi. Bu harcamanınaşırılığından ürküp, oğlunun çıplak kadınresimleri yaparak çok para kazanacağını dadüşünmeyerek, günah çıkarttığı Rahip Lorauxsayesinde, Chouan'ların şeflerinden birinin duleşi Bauvan kontesine ait bir piyango satışbürosunda, yıllık yedi yüz frank ücretle bir işbuldu.Korunandulkadınlarıngeçimkapısıolanpiyango büroları, evi idare etmeye çalışan biraileyi oldukça vasat bir şekilde geçindiriyordu.

AncakRestorasyon döneminde, anayasa yanlısıhükümetin getirdiği sınırlamalar içinde, verilenbütün hizmetleri karşılamanın güçlüğüyüzünden mutsuz kadınlara bir değil de, ikipiyangobürosuverildikibunlarıngelirialtıbinile on bin frank arasında değişiyordu. Budurumda, böylece korunan bir generalin ya dabir soylunun dul eşi bürolarını yalnızca kendisiçalıştırmıyordu, ilgili yöneticileri vardı. Buyöneticiler erkek iseler, yanlarında bir memurçalıştırmadan edemiyorlardı, çünkü bürosabahtan gece yarısına kadar açık kalmalıydı,MaliyeBakanlığı'nıntutulmasınıistediğikayıtlardaepeyyüklüydü.RahipLorauxdulBridau'nundurumunuBauvankontesineanlatmış,kontesdeyöneticisi işten ayrılırsa, yerine Agathe'ıalacağına söz vermiş, sözünü de tutmuştu.Sabahın onundan başlayarak büroda bulunmakzorunda kaldığından, zavallı Agathe'ın akşamyemeği için ancak zamanı oluyordu.Akşamlarısaat yedide büroya yeniden geliyor ve buradangece yarısından önce çıkmıyordu. İki yılboyunca Joseph akşamları annesini MazarineSokağı'na götürmek üzere almaya gelmeyi bir

gün bile ihmal etmedi, sık sık da gelip onuakşam yemeğine götürüyordu, dostları onungece yarısından önce Vivienne Sokağı'ndaolabilmek için Opera'dan, tiyatrodan ve enparlaksanatçısalonlarındanayrıldığınıgördüler.

Agathe, büyük acılara uğramış insanlarıniçinde bir dayanak buldukları yaşamın bumonotondüzenliliğinibenimsedi.Odasındaartıkne kedileri ne de kuşları vardı. Sabahları, buodada işini bitirip şöminesinin karşısındahazırladığı kahvaltıyı oğlunun atölyesinegötürüyor, orada oğlu ile birlikte kahvaltıediyordu. Joseph'in odasını düzenliyor, kendiodasında ateşi söndürüyor, sonra atölyeyegelipküçük dökme demir sobanın yanında çalışıyor,oğlununbir arkadaşı ya damodeller geldiğindehemen buradan ayrılıyordu. Ne sanattan ne desanatın olanaklarından anlamasına karşın,atölyenin derin sessizliği ona uygun oluyordu.Bu bakımdan bir gelişme göstermedi, hiçbirikiyüzlü davranışta da bulunmuyor ve renklere,kompozisyona, resme verilen öneme saf safşaşıyordu.Josephdernektekidostlarındanbiriyleya da Schinner, Pierre Grassou, o zamanlar

MistigrisdiyeadlandırılangençressamLéondeLora gibi bir ressam arkadaşıyla konuşurken,Agathe gelip dikkatle bakıyor, ama bu büyüksözlere, bu sıcak tartışmalara neyin yol açtığınıanlayamıyordu. Oğlunun çamaşırını yıkıyor,uzun, kısa çoraplarını onarıyordu; işi onunpaletini temizlemeye, fırçalarını silmesi için bezparçaları toplamaya, atölyede her şeyi düzenekoymaya kadar vardırdı. Annesinin bu küçükayrıntılarda yeteneğini gören Joseph onunüstüne titriyordu. Ana oğul sanat konusundaanlaşamıyorsa da, sevgi konusunda çok güzelanlaşıyorlardı.Annenin bir düşüncesi vardı.Birsabah Agathe Joseph'e, başladığı, daha sonrabitireceği,ancakanlaşılmayacakolançokbüyükbir tablonun taslağını yaptığı sırada, tehlikeyigöze alıp yüksek sesle şöyle dedi: "Tanrım!Neyapıyoracaba?"

—Kim?

—Philippe!

— Ah! Öyle ya! Çocuk sıkıntı içinde. Yolagelecektir.

—Ama daha önce yoksulluğu yaşadı, belkiyoksulluk yüzünden onu değişmiş gördük.Mutluolsaydı,iyiyüreklideolurdu...

—Anneciğim, o dışarıya gittiğinde acı çektisanıyorsun, değil mi? Ama yanılıyorsun, NewYork'ta da hâlâ burada yaptığı gibi zevk veeğlenceiçindeyaşadı...

—Amabizimyanımızdaykenacıçekseydi,bukorkunçbirşeyolurdu...

—Evet,dediJoseph.Banadüşenşeyegelince,seve seve para veririm, ama onu görmekistemiyorum. Zavallı Madam Descoings'iöldürdü.

—Peki,dediAgathe,onunportresiniyapmakistemezmisin?

— Senin için her türlü acıya katlanırım anne.Amatekbirşeyielbetteaklımdançıkaramam:Obenimkardeşim.

— Süvari yüzbaşısı kıyafetiyle at üstünde birresminenedersin?

—Evet, Gros'yu örnek alarak yapılmış güzelbir at resmim var; bunu nerede kullanacağımıbilmiyorum.

— Öyleyse, onun arkadaşına gidip nedurumdaolduğunuöğren.

—Gideceğim.

Agathe ayağa kalktı: Makası, her şey yeredüştü, gidipoğlunubaşındanöptüve iki damlagözyaşınısaçlarınınarasındagizledi.

— Bu çocuk senin tutkun, dedi Joseph,hepimizindemutsuzbirtutkusuvardır.

Akşam Joseph Sentier Sokağı'na gidip saatdörde doğru kardeşini buldu. Philippe,Giroudeau'nun yerine bakıyordu. Yaşlı süvariyüzbaşısı yeğeninin çıkardığı bir haftalıkgazetedeveznedarlıkyapıyordu.Finot,hisselereböldüğü, ancak bütün hisseleri elindebulundurduğubuküçükgazeteninhernekadarsahibi ise de, görünür sahibi ve başyazarıdostlarından Lousteau adında biriydi. Lousteauda tam olarak Bridau'nun büyükbabasının öç

almak istediği Issoudun kaymakamının oğlu,dolayısıylaMadamHochon'unyeğeniydi.Finot,amcasının hatırı için, Lousteau'ya vekili olarakPhilippe'i vermiş, ama ücreti yarıya indirmişti.Sonra Giroudeau her gün saat beşte kasayıkontrol ediyor ve günlük hasılatı alıpgötürüyordu.Bürohizmetlisiolarakayakişleriniyapan savaş malulü Coloquinte biraz daAlbayPhilippe'igözetliyordu.ZatenPhilippede iyibirtutumsergiliyordu.Altıyüzfrankücretvenişanıdolayısıyla aldığı beş yüz frank maaş daha iyiyaşamasınısağlıyordu,öylekigündüzleriçalışıpakşamlarınıbedavagirdiği tiyatrolardageçirdiğiiçin yalnızca boğazını ve yatacağı yeridüşünmek zorundaydı. Joseph girdiği sırada,Coloquinte başının üstünde taşıdığı damgalıkâğıtlarladışarıyaçıkmaktaydı,Philippedeyeşilbezdenkolluklarınıfırçalıyordu.

— Bak hele, bızdık burada, dedi Philippe.Öyleyse bu akşam birlikte yemek yeriz,Opera'yadagelirsin,Florine ileFlorentine'inbirlocası var orada, ben Giroudeau ile gideceğim,sendekatılırsın,hemNathan'ladatanışırsın!

Kurşunlubastonunualdı,purosunuıslattı.

— Davetini kabul edemeyeceğim, annemizialmam gerek, akşam yemeğimizi lokantadayiyoruz.

—Pekâlâ,nasılozavallıiyiyüreklikadın?

—Fenadeğil,dediressam.Babamızınportresiile yengemiz Descoings'in portresini yaptım.Kendiminkini bitirdim. Seninkini de KraliyetMuhafız Birliği süvarisi kıyafetinle yapıpannemizevermekistiyorum.

—İyi!

—Amagelippozvermengerek...

—Hergünsaatdokuzdanbeşekadarbutavukkümesindeolmakzorundayım...

—İkipazaryetecektir.

—Anlaştıkbızdık,dediNapoléon'uneskiemirsubayı,purosunukapıcınınlambasındayakarak.

Joseph, Beaune Sokağı'nda akşam yemeğiyemeye giderlerken, Philippe'in durumunu

annesineanlattı,kolununüstündeonunkolununtitrediğini hissetti, sevinç bu solgun yüzüaydınlattı; zavallı kadın çok ağır bir yüktenkurtulmuş biri gibi soluk aldı. Ertesi gün,duyduğumutlulukveminnettarlık ona Joseph'eilgi göstermeyi esinledi, Joseph'in atölyesiniçiçeklerledonattıveonaikijardiniyersatınaldı.Philippe'in poz vermek üzere geldiği ilk pazargünü Agathe atölyede nefis bir öğle yemeğihazırlamaya özen gösterdi. Sofraya her şeyikoydu, yarı yarıya dolu bir şişe likörü deunutmadı.Üzerindedelikaçtığıbirparavananınarkasına geçti. Eski süvari bir gün önceüniformasınıgöndermişti,Agathebuüniformayasarılmaktankendinialamadı.Philippe,Joseph'inkiraladığı, saraçlarda bulunan, içine samandoldurulmuş o atlardan biri üstünde subaykıyafetiyle poz verdiğinde,Agathe, kendini elevermemekiçin,gözyaşıdöktüğüsıradaçıkardığıo hafif gürültüyü iki kardeşin konuşurkençıkardıklarıgürültüyekarıştırmakzorundakaldı.Philippeyemektenönce iki, yemekten sonra daiki saat poz verdi. Öğleden sonra saat üçteyeniden günlük giysilerini giydi ve bir puro

yakarak, kardeşine ikinci kez birlikte Port-Royal'e birlikte yemeğe gitmeyi önerdi. Yelekcebindekialtınlarıçınlattı.

—Hayır, dedi Joseph, seni altınlarla görünceürküyorum.

— Ya! Burada benim hakkımda hep kötüdüşüneceksiniz,öylemi?diyebağırdı,gürleyenbir sesle albay. İnsan para biriktiremez demekha!

—Hayır,dedi,gizlendiğiyerdençıkarakgelipoğluna sarılan Agathe. Joseph, onunla birlikteakşamyemeğinegidelim.

Joseph annesini terslemeye cesaret edemedi,giyindi ve Philippe onları MontorgueilSokağı'nda Rocher de Cancale adlı lokantayagötürdü, burada annesiyle kardeşine görkemlibir akşam yemeği yedirdi, hesap da yüz frankıbuldu.

— Vay canına! dedi kaygılanan Joseph, binyüz frank gelirinle, BeyazKadın adlı oyundakiPonchard gibi, arazi alabilecek kadar para

biriktiriyorsun.

—Boşver!Benşanslıbiriyim,dediadamakıllıiçmişolansüvari.

Kapı eşiğinde, tiyatroyagitmeküzere arabayabinmedenöncesöylenmişbusözüduyanJoseph(çünkü Philippe annesini günah çıkaranpapazınıngitmesine izinverdiği tek tiyatroolanCirque-Olympique'e götürüyordu), annesininkolunudürttü,odakendinirahatsızgibigösterdive tiyatroya gitmeyi kabul etmedi. BununüzerinePhilippeannesinivekardeşiniMazarineSokağı'nagerigötürdü,AgatheJoseph'lebirlikteonun çatı katında kendini yeniden yalnızbulduğunda,adamakıllısessizkaldı.ErtesipazarPhilippeyinepozvermeyegeldi.Bukezannesiçalışmada açıkça hazır bulundu.Öğle yemeğinigetirdi ve süvariye sorular sorabildi. O zamanannesinin dostu, yaşlı Madam Hochon'unyeğeninin edebiyat alanında belli bir roloynadığınıöğrendi.PhilippeiledostuGiroudeauda bir gazeteciler, kadın oyuncular, kitapçılartopluluğunda yer alıyor ve burada veznedarolarak saygı görüyorlardı.Yemekten sonra her

zamankirsh içerekpozverenPhilippe'in çenesiaçıldı.Yakındayenidenönemlibirkişiolacağınıileri sürdü.Ama Joseph'in maddi olanakları ileilgilibirsorusunayanıtvermedi.Rastlantıbuya,ertesi gün bir bayram nedeniyle gazetekapalıydı,Philippedebuişibitirmekiçin,ertesigün poz vermeye gelmeyi önerdi. Joseph onaSalon'da sergi döneminin yaklaştığını, tablolarıiçin gerekli iki çerçeve almak için parasıolmadığını, bu parayı ancak Magus adında birtablo tüccarının istediği bir Rubens kopyasıyaparak sağlayabileceğini söyledi. Resminorijinalizenginbirİsviçrelibankacıyaaitti,odabunu ancak on gün için ödünç vermişti, ertesigünde tabloyu iadeetmesigerekensongündü,dolayısıyla ertesi günkü seansımutlaka gelecekpazaraertelemekgerekiyordu.

— Öyle mi? dedi Philippe, bir resim sehpasıüstünekonmuşRubenstablosunabakarak.

—Evet,diyeyanıtverdiJoseph.Bunundeğeriyirmi bin frank. Bak, deha nelere kadirolabiliyor. Yüz binlerce frank eden tuvalparçalarıvar.

—Benseninkopyanıyeğlerim,dedisüvari.

— Daha genç o, dedi Joseph gülerek. Amabenim kopyam ancak bin frank ediyor. Yarınonaorijinalinbütüntonlarınıvermem,amaayırtedilmemeleriiçindeyaşlandırmamgerekiyor.

— Hoşça kal anne, dedi Philippe, Agathe'ıöperek.Gelecekpazaragörüşürüz.

Ertesi gün Élie Magus'ün kopyayı almayagelmesi gerekiyordu. Joseph'in bir dostu, butüccarın yanında çalışan Pierre Grassou,tamamlanmış olan bu kopyayı görmek istedi.JosephBridau,kapıyıçaldığınıduyuncaonabiroyunoynamakiçin,özelbirvernikilecilalanmışkopyasını orijinalin yerine koydu ve orijinalisehpasının üstüne yerleştirdi, Pierre Grassou deFougères'itamanlamıylaişletmişoldu,adambuelçabukluğunahayrankaldı.

—YoksayaşlıÉlieMagus'ü aldatacakmısın?dediPierreGrassou.

—Göreceğiz,dediJoseph.

Tüccar gelmedi, geç olmuştu. Agathe kocası

kısa bir süre önce ölmüş olan MadamDesroches'un evinde akşam yemeğine kalmıştı.Joseph bu yüzden Pierre Grassou'ya tabldotusulü yemek yenen lokantasına gelmesiniönerdi.Aşağıyaindiğisırada,herzamanolduğugibi,atölyesininanahtarınıkapıcıkadınabıraktı.

— Bu akşam poz vereceğim, dedi Philippekapıcı kadına, kardeşinin gidişinden bir saatsonra gelerek. Joseph dönecek, onu atölyedebekleyeceğim.

Kapıcı kadın ona anahtarı verdi, Philippeyukarıya çıktı, orijinal tabloyu aldığını sanarakkopyayıaldı,sonraaşağıyainipbirşeyunutmuşgibi görünerek anahtarı kapıcıya geri verdi veRubens'i üç bin franka satmak üzere ayrıldı.KardeşiadınaÉlieMagus'eertesigüngelmesinisöyleyerektedbirinidealdı.Akşam,annesinidulMadam Desroches'un evinden alan Josephdöndüğünde, kapıcı ona girmesiyle çıkması birolmuşkardeşininyaptığıdeliliğianlattı.

— Yalnızca kopyayı almak inceliğinigöstermemişsemahvoldum,dedi telaşla ressam,hırsızlığı sezerek. Çabucak üç katı çıktı,

atölyesine daldı ve şöyle dedi: "Tanrı'ya şükür!Vaktiyle ne idiyse, hep öyle olacak, yaniaşağılıkbirkerata!"

Joseph'i izlemişolanAgathebu sözdenhiçbirşey anlamamıştı, ama oğlu durumuaçıkladığında,gözleriyaşarmadanayaktakaldı.

—Benimartıktekbiroğlumvar,dedizayıfbirsesle.

— Onun yabancıların gözünde şerefinilekelemek istemedik, dedi Joseph, ama şimdikapıcıya tembih etmemiz gerekiyor. Bundanböyleanahtarlarımızıyanımızdabulunduracağız.Onun o kahrolası resmini zihindentamamlayacağım,azbirşeykaldı.

— Olduğu gibi bırak, onu görmek beni çoküzecek, dedi yüreğinden yaralı ve bu kadaralçaklık karşısında şaşkınlıktan donakalmışanne. Philippe bu kopyanın parasının ne işeyarayacağını biliyordu, kardeşini içinedüşürdüğü uçurumu da, ama hiçbir şeye saygıgöstermemişti. Bu son suçtan bu yana AgatheartıkPhilippe'tensözetmedi,yüzüneacı, soğuk

ve içedönük bir umutsuzluğun ifadesi yerleşti,birdüşünceonuyiyipbitiriyordu.

—Bir gün, diyordukendi kendine,Bridau'yumahkemelerdegöreceğiz!

İki ay sonra, Agathe piyango bürosunagideceği sırada, bir sabah, Philippe'in dostuolduğunuve ivedibir iş içingeldiğini söyleyenyaşlı bir asker, Joseph ile kahvaltı etmekteolanMadamBridau'yugörmekistedi.

Giroudeauadınısöylediğinde,anaoğultitredi,çünkü bu eski süvaride yaşlı bir deniz kurdunaözgü pek güven uyandırmayan bir yüz ifadesivardı. Parlaklığını yitirmiş iki gri gözü, kırçılbıyığı, taze tereyağı rengindeki kafasınınetrafında artakalan dağınık saçları dilegetirilmesi güç, kösnül bir şeyi belirtiyorlardı.Yakası Légion d'Honneur nişanının rozeti ilesüslü,demirgrisi rengindevekulaklarınakadaryarık ağzı ve güçlü omuzlarıyla uyumlu aşçıgöbeğinin üstünde güçlükle kavuşan eski birredingot giymişti. Gövdesi ince uzun bacaklarıüstüne oturmuştu. Bununla birlikte, elmacıkkemiklerinde canlı bir renk almış teni neşeli bir

yaşamı yansıtıyordu. Adamakıllı kırışık olanyanaklarınınaltkısmıyıpranmış,siyahbirkadifeyakanın üstüne taşıyordu. Başka süsleriarasında, eski süvarinin kulaklarında kocamanaltınküpelervardı.

—Ne sefa pezevengi ya! dedi kendi kendineJoseph, atölyelere de girmiş bir halk deyiminikullanarak.

— Madam, dedi Finot'nun amcası veveznedarı, oğlunuz o kadar acınacak durumdaki, dostları için, onlara zorla kabul ettirdiğioldukça ağır yükleri paylaşmanızı sizden ricaetmemek olanaksız, artık gazetedeki işinigöremiyor,LaPorte-Saint-MartinTiyatrosu'ndanMatmazelFlorentineonuVendômeSokağı'ndakievinde, zavallı bir çatı katında barındırıyor.Philippeölmeküzere,eğerkardeşivesizdoktorparasıyla ilaç paralarını ödeyemezseniz,iyileşmesiiçin,onuLesCapucins'e[34]yatırmakzorunda kalacağız, oysa üç yüz franka onabakabiliriz: Kesinlikle bir hastabakıcı kadınagereksinimi var, akşamlarıMatmazel Florentinetiyatroda iken dışarıya çıkıp hastalığına ve

tedavisine ters düşen azdırıcı şeyler alıyor, onusevdiğimiziçinbizigerçektenüzüyor.Buzavallıçocuk emekli aylığını üç yıl için rehine koydu,geçici olarak gazetede yerine başkası alındı,şimdi hiçbir şeyi kalmadı, ama madam, onuDoktor Dubois'nın kliniğine yatırmazsak,kendiniöldürecek.Buuygunhastaneninmasrafıgünde on frank tutacak. Florentine ile ben biraylık masrafın yarısını karşılayacağız, öbüryarısını da siz karşılayın, olmaz mı?.. Haydiama!Zatenancakikiaykalacaktır!

— Mösyö, bir annenin, oğluna yaptıklarınıziçin size sonsuza dek minnettar kalmamasızordur, dedi Agathe. Ama ben bu çocuğuyüreğimden sildim, paraya gelince, hiç paramyok. Gece gündüz çalışan, kendini harap edenve annesinin bütün sevgisine layık olan şuoğluma yük olmamak için bir piyangobürosunda yönetici yardımcısı olarak çalışmakzorundayım.Buyaşta!

— Peki, siz delikanlı, dedi Joseph'e eskisüvari, siz ne diyorsunuz? Kardeşiniz için LaPorte-Saint-Martin Tiyatrosu'nun zavallı bir

dansçı kızı ile yaşlı bir askerin yaptıklarını sizyapmayacakmısınız?..

— Bakın, dedi sabrı tükenen Joseph, sanatçıdiliyle size ziyaretinizin nedenini açıklayayımister misiniz? Evet, siz bizden para sızdırmayageldiniz.

—ÖyleysekardeşinizyarınMidiHastanesi'negidecek.

— Orada çok iyi bakılacaktır, dedi Joseph.Ben de bir gün bu durumda olsam, orayagiderdim!

Giroudeauadamakıllıdüşkırıklığınauğramıştı,ama Montereau Savaşı sırasında İmparator'unbuyruklarını taşımış bir insanı Les Capucins'eyatırmak zorunda kalacağı için de gerçektenüzgünolarak çekip gitti.Üç ay sonra,Temmuzayınınsonunadoğru,Agathebir sabahpiyangobürosuna giderken, Pontsdes-Arts Köprüsü'negeçişücretivermektenkurtulmakiçinPont-NeufKöprüsü'nden geçtiği sırada, korkuluğuizleyerek dükkânlar boyunca yürüdüğü ÉcoleRıhtımı'ndaki ikinci sınıf sefillik kıyafeti içinde

gözüne çarpan bir adam onda şaşkınlıkuyandırdı: Bu adamla Philippe arasında birbenzerlikbuldu.GerçektendeParis'teüçsefilliksınıfı vardır. Önce, görünüşü koruyan vegelecek kendisine ait olan insanın yoksulluğu:Gençlerin, sanatçıların, kibarlar dünyasıinsanlarının geçici sefilliği. Bu sefilliğinbelirtileri ancak en usta bir gözlemcininmikroskopuylagörülebilir.Bu insanlar sefilliğinbinici sınıfını oluştururlar, hâlâ tek atlı vekörüklühafifatarabasıylagiderler.İkincisınıftaher şeye karşı kayıtsız olan, Haziran ayındaalpaka bir redingotun yakasına Légiond'Honneurnişanıtakanyaşlılarbulunur.Burada,Sainte-Périne'de[35] yaşayan ve kılık kıyafetineartık hiç özen göstermeyen yaşlı rantiyelerin,yaşlı memurların sefilliği söz konusudur.Nihayet, yırtık pırtık giysiler içindekilerin, halktabakasının sefilliği gelir; bu zaten içlerinde enşiirsel olanı ve Callot'nun, Hogart'ın,Murillo'nun,Charlet'nin,Raffet'nin,Gavarni'nin,Meissonier'nin, Sanat'ın özellikle karnavallardahayran kaldıkları ve yapıtlarında işlediklerisefilliktir. Zavallı Agathe'ın onda oğlunu

gördüğünü sandığı adam yarı yarıya bu son ikisınıfa giriyordu. Agathe adamın iğrenç birşekilde yıpranmış gömlek yakasını, kirlişapkasını, topukları aşınmış,yamalı çizmelerini,kapsülleri açılmış ya da büzülmüş şekilsizdüğmeleri, yıpranmış cepleriyle tam bir uyumiçinde olan lime lime redingotunu ve yağlıyakasını gördü. Kumaşının üstündeki tüykalıntıları, eğer bu redingot içinde bir şeybulunduruyorsa, bunun ancak toz olabileceğiniyeterince söylüyorlardı. Adam işçi elleri gibikirli ellerini demir grisi rengindeki yırtıkpantolonundan çıkardı. Nihayet, yündenörülmüş, kullana kullana rengi koyulaşmış,redingot yenlerinin dışına taşan, pantolonunüstüne çıkan bir kazak göğsünü olduğu gibikaplıyor, herhalde iç çamaşırı yerini tutuyordu.Philippe yeşil taftadan ve pirinç telden bir gözsiperliği takmıştı. Neredeyse dazlak başı, teni,solgun yüzü, o korkunç Midi Hastanesi'ndençıktığını yeterince belirtiyordu. Kumaşınınkenarlarıağarmış,maviredingotununyakasındahâlâ nişanının rozeti vardı. Bu yüzden yoldangelip geçenler kuşkusuz yönetimin bir kurbanı

olan bu yiğide acımayla karışık bir meraklabakıyorlardı, çünkü rozeti bakışları tedirginediyor ve en aşırıları Légion d'Honneur adınasaygı açısından kuşkulara düşürüyordu. Ozamanlar, bu nişan ölçüsüz terfilerle gözdendüşürülmeye çalışılsa da, Fransa'da nişanverilmiş elli üç bin kişi yoktu. Agathe içinintitrediğini hissetti. Bu evladı sevmemek onuniçin olanaksızdı, ama onun yüzünden daha daçok acı çekebilirdi. Analık duygusunun sonpırıltısının etkisi altında kalarak, İmparator'un oparlak emir subayının bir puro almak üzere birtütüncü dükkânına girmeye çalıştığını, amakapının eşiğinde kaldığını görünce ağlamayabaşladı:Cebinikarıştırmış,amaiçindehiçbirşeybulamamıştıoğlu.Agatheçabucakrıhtımınkarşıtarafına geçti, para kesesini çıkarıp onuPhilippe'in avucuna bıraktı ve sanki bir suçişlemiş gibi kaçtı. İki gün hiçbir şey yiyipiçmeden öylece kaldı: Paris'te açlıktan ölenoğlunun o korkunç hali gözünün önündengitmiyordu.

— Para kesemin içindekiler bittikten sonra,kim ona para verecek? diye düşünüyordu.

Giroudeau bizi aldatmıyordu: Philippehastaneden çıkmış. Artık zavallı yengesininkatilini, ailenin belasını, evin hırsızını,kumarbazı, ayyaşı, ayaktakımı sefihigörmüyordu, açlıktan ölen nekahet dönemindebirini, tütünsüz kalmış bir tiryakiyi görüyordu.Kırkyediyaşındaikenyetmişyaşındabirkadınadöndü. Gözleri yaş akıtmaktan, dua etmektendonuklaştı. Ama bu, oğlunun ona indirmesigereken son darbe olmadı ve en korkunçtahmini gerçekleşti. O sırada ordu içinde birsubaylar komplosu meydana çıkarıldı veMoniteur gazetesinin tutuklamalarla ilgiliayrıntılar içeren özeti sokaklarda bağırarakveriliyordu. Agathe, Vivienne Sokağı'ndakipiyango bürosunda oturduğu bölmeninderinliklerinden Philippe Bridau adını duydu.Bayıldı, acısınıanlayanvebirtakımgirişimlerdebulunulmasıgerektiğinidüşünenyöneticionaonbeşgünizinverdi.

—Ahdostum,sertdavranarakonubudurumabizittik,dediJoseph'eyatağınayatarken.

—GidipDesroches'ugöreceğim,dediJoseph.

Ressam, Paris'teki davavekillerinin en kurnazı,en beceriklisi olarak bilinen ve hizmet verdiğibaşka birçok kişi arasında o zaman birbakanlıktagenelsekreterolanDesLupeaulx'nunda bulunduğu Desroches'a kardeşininmarifetlerini anlattığı sırada, Giroudeau dulkadının evine gelmişti, kadın bu kez onagüvendi.

—Madam, dedi ona, on iki bin frank bulun,böylece oğlunuz delil yetersizliğinden serbestkalacak. İki yalancı tanığa para ödemekgerekiyor.

— Bulacağım bu parayı, dedi zavallı anne,neredevenasılbulacağınıbilmeden.

Tehlikedenetkilenip,vaftizanasıyaşlıMadamHochon'amektup yazarak, Philippe'i kurtarmakiçin, bu parayı Jean-Jacques Rouget'denistemesini,Rougetreddederse,ikiyıliçindegeriödeyeceğine söz vererek, kendisinin ödünçvermesiniricaetti.Hemenaşağıdakiyanıtıaldı:

"Yavrum,

MösyöHochon'unaltıyüzbinfrankınüstündeolduğunutahminettiğiparadışındakardeşinizinonyediyıldırbiriktirdiğikırkbinliragelirivarsada, o hiç görmediği yeğenleri için beş paravermeyecektir. Bana gelince, eşim yaşadığısürece, on liram bile olmayacağınıbilmiyorsunuz. Hochon Issoudun'ün en büyükcimrisidir,parasınıneyaptığındanhaberimyok,torunlarınayıldayirmifrankbilevermez,ödünçalmak için iznine gereksinimim var, bu izni devermeyecektir. Bu meseleyi kardeşinizeaçtırmaya bile kalkışmadım, onun kul köleolduğu nikâhsız bir eşi var, başında bir de kızkardeş ve yeğenler olunca, zavallı adama evdenasıl davranıldığını görmek insanın içinisızlatıyor. Size Issoudun'e gelmekle kardeşinizikurtarabileceğinizi ve çocuklarınız için kırk,belkidealtmışbinliralıkbirservetibuçekilmezkadının pençesinden koparıp alabileceğiniziaçıkçasöylemesemdebirçokkezanlattım,amabana yanıt vermiyorsunuz ya da beni hiçanlamamış gibi görünüyorsunuz. Bu yüzdenbugün size çekinmeden yazmak zorundayım.Başınıza gelmiş olan felaket dolayısıyla elbette

acınızıpaylaşıyorum,amasizeacımaktanbaşkabir şey de elimden gelmiyor yavrucuğum.Bakın, size neden hiç yardımcı olamayacağımıaçıklayayım: Seksen beş yaşında olan Hochondört kez sofraya oturuyor, akşamları salata ilebirlikte lop yumurtalar yiyor, tazı gibi dekoşuyor. Adam beni mezara göndereceği için,bütün yaşamımı para kesemde yirmi lira bilegörmeden geçireceğim. O nikâhsız kadınınkardeşiniz üzerindeki baskısıyla savaşmak içinIssoudun'e gelirseniz, Rouget'nin sizi evinekabul etmemesi için nedenleri olduğu gibi,benimdesizievimdeağırlamamiçinkocamdanizin koparmam çok güç olacaktır, ama yine degelebilirsiniz, bu konuda beni kırmayacaktır.Ondan istediğimi koparmanın bir çaresinibiliyorum: Ona benim vasiyetnamemden sözetmek yeter.Bu bana o kadar iğrenç geliyor kibunahiçbirzamanbaşvurmadım,amasizin içinolanaksızı gerçekleştireceğim. Özellikle de iyibir avukat tutarsanız, Philippe'iniz dilerimpaçasını kurtarır, ama bir an önce Issoudun'egelin.Düşününki sizin o budala kardeşiniz elliyedi yaşında, oysa şuMösyöHochon'dan daha

cılız ve daha yaşlı. Bu iş beklemeye gelmez.Şimdiden, sizi mirastan yoksun bırakacak birvasiyetnameden söz ediliyor, ama MösyöHochon'undediğinebakılırsa,buvasiyetnameyigeçersiz saydırmanın zamanı geçmemiştir.Elveda Agathe'cığım, Tanrı yardımcınız olsun!Sizisevenvaftizananızadagüvenin.

MaximilienneHochon,kızlıksoyadıLousteau.

NOT – Gazetecilik yapan, söylendiğine görede oğlunuz Philippe'le dostluk kurmuş olanyeğenim Étienne size dostluk görevini yerinegetirmeyegelmedimi?Amasizburayagelmeyebakın,ondansözederiz."

Agathe kafasını adamakıllı meşgul eden bumektubu kaçınılmaz olarak Joseph'e gösteripona Giroudeau'nun önerisini anlatmak zorundakaldı. Kardeşi söz konusu olduğunda tedbirlidavrananressam,annesineherşeyiDesroches'aaçıklamak gerektiğini söyledi. Bu görüşündoğruluğukarşısındakaygılanananaoğul,ertesisabah saat altıda Bussy Sokağı'na gidipDesroches'ubuldular.Ölmüşbabasıgibikatı,tizsesli, soğuk benizli, acımasız bakışlı, piliçlerin

kanıyla dudaklarını yalayan sansar yüzlü biradam olan davavekili, Giroudeau'nun ziyaretinive yaptığı öneriyi duyunca bir kaplan gibisıçradı.

—Ah!BakınBridau ana, diye haykırdı kısıksesiyle, ne zamana kadar o lanet olası haydutoğlunuzun oyununa gelmeye devamedeceksiniz? Beş para bile vermeyin! Ben sizePhilippe konusunda güvence veriyorum.GeleceğinikurtarmakiçinilledeYüksekMeclisMahkemesi tarafından yargılanmasına gözyummak istiyorum, mahkûm olacak diyekorkuyorsunuz, ama umarım avukatı onunaleyhine bir mahkûmiyet kararı çıkarır. SizIssoudun'e gidip çocuklarınızın servetinikurtarın.Bundabaşarılı olamazsanız,kardeşinizbukadınlehinebirvasiyetnamehazırlamışsa,sizde bu vasiyetnameyi iptal ettirmeyibilmiyorsanız... eh, o zaman, hiç olmazsa birmiras yoluyla dolandırıcılık davası açmak içingerekli verileri toplayın, ben bu davayıüstlenirim. Ama siz bu tür bir davayı açmakoşullarını bir araya getiremeyecek kadarnamuslu bir kadınsınız. Tatilde ben gideceğim

Issoudun'e...gidebilirsem.

Bu "ben gideceğim" sözü ressamı ürküttü.Desroches, annesinin biraz önden gitmesinisağlamasıiçinJoseph'egözüileişaretettivebirsüreonunlayalnızkaldı.

— Kardeşiniz büyük bir sefil. Bilerek ya dabilmeyerek komplonun ortaya çıkarılmasınanedenoldu,rezilherifokadarkurnazkibuişingerçeğini bilemezsiniz.Budala ile hain arasındaonun için bir rol seçin. Kuşkusuz gizli polisingözetimi altında olacak, hepsi bu kadar.Kaygılanmayın, bu gizi benden başka kimsebilmiyor. Annenizle birlikte hemen Issoudun'egidin, siz zeki bir insansınız, bu mirasıkurtarmayaçalışın.

— Gidelim anneciğim, Desroches haklı, dediJoseph, merdivende Agathe'a yetişerek, ikitablomusattım,onbeşgünizinliolduğunagöre,LeBerry'yegidelim.

Agathe vaftiz anasına geleceğini mektuplabildirdiktensonra,anaoğul,Philippe'iyazgısıylabaş başa bırakarak, Issoudun'e gitmek üzere

ertesi akşam yola çıktılar. Yolcu arabası EnferSokağı'ndan geçerek Orléans yoluna saptı.Agathe, Philippe'in götürülmüş olduğuLuxembourg Sarayı'nı uzaktan gördüğünde,şöyle demekten kendini alamadı: "Müttefiklerolmasaydı, o da orada olmayacaktı!" Birçokçocuk sabırsızlık belirten bir hareket yapabilir,acıdığı için gülümseyebilir, ama arabadaannesiyleyalnızolanressam,onukendineçekipyüreğine bastırarak şöyle dedi: "Ah anne!Raffaello nasıl ressamsa, sen de öyle annesin!Ve her zaman budala bir anne olarakkalacaksın!"

İKİNCİBÖLÜM

TAŞRADABİRBEKÂREVİ

I

Issoudun

Az sonra yolda oyalanarak üzüntülerindenkurtulan Madam Bridau yolculuğunun amacınıdüşünmek zorunda kaldı. Elbette MadamHochon'un davavekili Desroches'u çokheyecanlandırmış olan mektubunu yenidenokudu. Bu sırada zaten kendisi de budala diyenitelendirilen Jean-Jacques Rouget'nin servetiniyutmaküzereolankadınınitelemekiçin,dindarolduğu kadar da saygın, yetmişlik bir kadınınkaleminden çıkmış nikâhsız kadın, çekilmezkadın sözcüklerinden etkilenip, Issoudun'debulunmakla bir mirası nasıl kurtarabileceğinikendikendinesordu. Joseph,buderecedeçıkargütmeyen bu sanatçı, yasalar hakkında pek birşey bilmiyordu, dolayısıyla annesininheyecanlanmasıonukaygılandırdı.

— Bizi bir mirası kurtarmaya göndermedenönce,dostumuzDescrochesbumirasınnasılelegeçirileceğinin yollarını da elbette bizeaçıklamalıydı,dediyükseksesle.

— Philippe'in hapiste, belki de tütünsüz,YüksekMeclisMahkemesiönüneçıkmaküzereolduğunu düşünmekten hâlâ sersem sepelekolankafamdabellekkaldıysa,banaöylegeliyorki,gençDesrochesbizekardeşimino...okadınlehine bir vasiyetname hazırlatmış olmasıdurumunda, miras yoluyla dolandırıcılık davasıaçmakiçingerekliverileritoplamamızısöyledi.

—Desroches da bir âlem!.. dedi ressam.Vaycanına! Madem bu işten bir şey anlamıyoruz,kendisindenricaedeceğimgerekeniyapmasını.

— Boş yere üzülmeyelim, dedi Agathe.Issoudun'e vardığımızda vaftiz anam biziyönlendirecektir.

Orléans'da araba değiştirdikten sonra,MadamBridau ile Joseph'in Sologne'a girdikleri sıradageçenbukonuşma,ressamlaannesinin,omüthişdavavekili Desroches'un kendilerine verdiğigörevi yerine getirme konusunda yetersizolduklarınıyeterincegösteriyor.Ancak,otuzyılayrılıktan sonra Issoudun'e yeniden gelmekleAgathe burada törelerde o kadar değişiklikbulacaktıkibukentikısacaanlatmakgerekiyor.

Buyapılmazsa,MadamHochon'unvaftizkızınayardım için gösterdiği kahramanlık ve Jean-Jacques Rouget'nin tuhaf durumu güçanlaşılacaktır. Her ne kadar doktor, Agathe'ıoğluna bir yabancı gibi tanıtmışsa da, bir erkekkardeşin, kız kardeşine kendisinden hiç habervermeden otuz yıl sessiz kalmasında fazlacaolağanüstü bir şey vardı.Bu suskunluk, Josephve Agathe'ın dışında, akrabaların uzun süredirbilmek istedikleri tuhaf koşullara dayanıyorduelbette.Kısacası, kentin durumu ileBridau'larınçıkarlarıarasındakimi ilişkilervardı,bu ilişkilerromanınakışıiçindeanlaşılacaktır.

Paris hakkında ne düşünürseniz düşünün,IssoudunFransa'nıneneskikentlerindenbiridir.İmparator Probus'u[36] Galya'nın Nuh'u yapantarihsel önyargılara karşın, Sezar, Issoudun'üneniyibağlarındanbirininürünüonefisChamp-Fort (Campo Forti) şarabından söz etmiştir.Rigord[37] bu kenti, kalabalık nüfusu ve çokbüyük ticari etkinliği konusunda hiç kuşkubırakmayan sözlerle anlatıyor. Ne var ki bu ikitanıklık kentin çok eski çağlarına kıyasla pek

parlakolmayanbirçağıbelirtiyor.Gerçektendekentin bilge arkeoloğuMösyöArmandPérémettarafından yakın zamanda yapılmış kazılarsayesinde ünlü IssoudunKulesi altında, beşinciyüzyıldan kalma, belki de Fransa'da o zamanmevcut tek bazilika olan bir bazilika ortayaçıkarıldı. Bu kilise, malzemelerinde bile, hâlâönceki bir uygarlığın damgasını taşıyor, çünkütaşları yerini aldığı bir Roma tapınağındangeliyor. Böylece, bu arkeoloğun araştırmalarınagöre,adınıneskiyadaçağdaşsonüçharfiDUN(dunum) olan bütün Fransa kentleri gibiIssoudun de adıyla yerli olduğunu kanıtlıyor.Drüit dini[38] tarafından benimsenmiş her türlüyüceliğinsimgesiolanbuDunsözcüğüKeltlerinbir askeri ve dinsel yerleşimini belirtebilir.Romalılar Galyalıların yönetimi (Dun'u) altındaTanrıça İsis adına bir tapınak yapmışlar.Chaumeau'ya göre, kentin adı buradan geliyor:Issousdun! Is, İsis'in kısaltılmış halidir. AslanYürekli

Richard,hiçkuşkuyok,oünlükuleyiparabastırdığıyerde,beşinciyüzyıldankalmabirbazilikanınüstüneyaptırdı;kulebueskikentinüçüncüdinininüçüncüanıtıoldu.Richardbukiliseyiburcununyükselmesiiçingereklibirduruşnoktasıolarakkullandıveonubirmantoylaörtergibiderebeyliğeözgüsurlarlaörterekkorudu.Issoudunosırada,

II.Henri'nin,oğluRichard'akarşı,onunPoitoukontuolarakayaklanmasısırasındagönderdiğicondottiere'ler[39]olanRoutierveCottereau'larıngeçiciegemenliğininmerkeziydi.BenediktenlertarafındanyazılmamışolanAquitaniatarihikuşkusuzhiçyazılmayacaktır,çünküartıkBenediktenleryok.Dolayısıyla,herfırsatortayaçıktığında,törelerimizintarihindekibuarkeolojikkaranlıklarpekaydınlatılamıyor.KentinetrafınıçevirenThéolsIrmağıdüzeyininüstünde,genişbirarazidemetrelerceyükseltilmişküçükbirırmakolanTournemine'inkanaliçinealınmasıIssoudun'üneskigücününbaşkabirtanığıdır.Bukanaliçinealınmaişi,hiçkuşkuyok,Romalılarındehasınınürünüdür.Nihayet,Château'dankuzeyedoğruuzanandışmahalleniniçinden,ikibinyıldanfazlabirsüredirRomaSokağıolarakadlandırılanbirsokakgeçer.DışmahalleninadıdaRomamahallesidir.Irkı,kanı,fizyonomisizatenözellikgösterenbumahalleinsanlarıRomalılarınsoyundangeldiklerinisöylerler.Neredeysetümübağcıdırvekuşkusuzkökenlerine,ayrıcabelki

deonikinciyüzyıldaCharostOvası'ndayokettikleriCottereauveRoutier'lerkarşısındakazandıklarızaferebağlıolarakdikkatçekicikatıtörelerivardır.1830ayaklanmasındansonraFransa,dikkatiniIssoudunbağcılarınınayaklanmasınaverdiğiiçinçokhuzursuzoldu.Bubaşkaldırınınayrıntılarızatenyayımlanmadı,hemdehaklıolarak.Önce,Issoudun'ünburjuvalarıordularınkentegirmesineizinvermediler.Ortaçağdaburjuvaziningelenekvegöreneklerinegöre,bunlarkentlerininsorumluluğunukendileriyüklenmekistediler.Hükümetvasıtasızvergiarşivlerinivebürolarınıyakmışolanvehersokakfenerininönünde"Onuburadaasmakgerek!"diyerekbirvergimemurunusokaktansokağasürükleyenaltıyadayedibinbağcıyaboyuneğmekzorundakaldı.ZavallıadambuöfkeliinsanlarınelindenUlusalMuhafızBirliğitarafındanalındı;adamıhesapsorulacakbahanesiylehapishaneyegötürüphayatınıkurtardılar.Birlikkomutanıgeneralancakbağcılarlayapılanbiranlaşmasonundakentegirdi,buyığınlarıniçinedalmakcesaretgerektirdi,çünkügeneralbelediye

binasındagörüldüğüsırada,Romadışmahallesindenbirbağcıvolanını(volanağaçlarıbudamayayarayan,birsırığabağlıkocamanbirkıvrıkbıçaktır)onunboynunageçiripbağırdı:"Herşeyyapabilirdi,amahiçbirşeyyapmadı!"Bubağcı,kendisinemeclislerdenmahzenfarelerinin[40]görevininyürürlüktenkaldırılmasınınisteneceğinedairsözverilenayaklanmanınelebaşlarındanbirihemenarayagirmemişolsaydı,onaltıyılboyuncasavaşınesirgediğibirinsanınbaşınıuçuracaktı.

OndördüncüyüzyıldaIssoudunhenüzonaltı-on yedi bin nüfusa sahipti ki bu, vakanüvisRigord'undönemindekinüfusunikikatıydı.VII.Charles'ın burada hâlâ mevcut olan ve onsekizinci yüzyıla kadar Kral Evi adıyla tanınanbir konağı vardı. O zaman yün ticaretininmerkezi durumundaki bu kent Avrupa'nın birbölümüne yün sağlıyor ve büyük çapta yünlükumaşlar,şapkalarvekeçiderisindençokgüzeleldivenler üretiyordu. XIV. Louis döneminde,tiyatro oyuncusu Baron ile vaiz Bourdaloue'yaborçlu olan Issoudun her zaman bir zarafet,

güzel dil, iyi dostluk kenti olarak anılırdı.Sancerrekentinin tarihi ile ilgilikitabındaRahipPoupart, bütün Le Berry'liler arasında,Issoudun'lülerin incelikleri ve doğal zekâları iledikkat çekici olduklarını öne sürüyordu.Bugünbu görkem ve bu zekâ tümüyle ortadan kalktı.Topraklarının genişliği eski önemini kanıtlayanIssoudun on iki bin nüfusa sahiptir ve çokbüyük dört dış mahallede oturan bağcılar bunüfusa dahildir. Saint-Paterne,Vilatte,Roma veTarlakuşları adlı bu dış mahalleler birer küçükkent gibidir. Burjuvazi, Versailles burjuvazisigibi, sokaklara yayılmıştır. Issoudun hâlâ LeBerry yünlerinin pazarıdır; bu yün ticareti, heryere giren ve Le Berry'nin hiç kabul etmediğikoyun ırkının iyileştirilmesi yüzünden tehlikealtındadır. Issoudun bağcıları iki bölgede içilenveBourgogne ileGaskonya'da üretilen şaraplargibi üretilse Fransa'nın en kaliteli şaraplarındanbiri olacak bir şarap üretiyorlar. Yazık!Atalarımızın yaptıkları gibi yapmak, hiçbir şeyiyenileştirmemek,buradageçerliyasabudur.Buyüzden bağcılar mayalanma sırasında salkımınçöplerini atmayıp bırakmaya devam ediyorlar,

budabölgeiçinyenizenginliklerkaynağıvebiretkinlikkonusuolabilecekbirşarabıberbateder.Çöplerin verdiği, söylendiğine göre de zamanladeğişen sertlik sayesinde, şarap yüz yıl kalır.Bağcılık'ın gösterdiği bu neden, bağcılık bilgisiaçısından,yayımlanacakkadarönemlidir.ZatenGuillaumele-Breton[41], La Philippide adlı şiirkitabında bu özelliği birkaç dizede açıkçaövmüştür.

Issoudun'ün çöküşü budalalığa kadarvardırılmışbir tutuculukanlayışıyla açıklanıyor,bunudatekbirolayanlatacaktır.Paris-Toulouseyoluylailgilenildiğisırada,buyoluIssoudun'dengeçirerek Châteauroux üzerinden Vierzon'ayöneltmek doğaldı.Yol şimdiki gibiVatan'dangeçmesedahakısaolacaktı.Ancak,Issoudun'ünönemli kişileri ve kararları hâlâ geçerli olanBelediye Meclisi, söylendiğine göre, anayolkentlerinin içinden geçerse yiyecek fiyatlarınınartacağını ve piliçlere otuz metelik ödemektehlikesiylekarşılaşacaklarınıilerisürerek,yolunVatan'dan geçmesini istediler. Böyle birantlaşmanınbenzerine,yalnızcavaktiyleokadar

kalabalık, o kadar zengin, bugün ise o kadarıssız bir ülke olan Sardinya'nın enuygarlaşmamış bölgelerinde rastlanıyor. KralCarlo Alberto övülmeye değer bir uygarlıkdüşüncesiyle adanın ikinci başkenti Sassari'yi,Sardinyaadıverilenbusavanadabulunacaktekgüzel ve görkemli bir yolla Cagliari'ylebirleştirmek istedi. Yolun doğrudan doğruya,boyuneğmeyen,Mağriplilersoyundangeldikleriiçin de daha çok bizim Arap kabilelerinebenzeyen bir halkın oturduğu bölge olanBonorva'dangeçmesigerekiyordu.Uygarlaşmaküzere olduklarını gören Bonorva'nın ilkelinsanları, düşünüp taşınmak zahmetinekatlanmadan, bu yolun güzergâhına karşıçıktıklarını bildirdiler. Hükümet bu karşı çıkışahiç aldırış etmedi. İlk jalonu dikmeye gelen ilkmühendiskafasınayediğibirkurşunlaöldü.Bukonuda hiçbir araştırma yapılmadı ve yol sekizfersahuzamasınanedenolanbireğriçiziyor.

Issoudun'de yerinde tüketilen şaraplarınfiyatlarının,burjuvazininucuzyaşamaarzusunuda tatmin ederek gitgide daha çok düşmesi,üretim masrafları ve vergiyle gitgide daha çok

belibükülenbağcılarınyıkımınıhazırlıyor, tıpkıyün ticaretinin ve bölgedeki ticaretin yıkımınıkoyun ırkını iyileştirme olanaksızlığınınhazırlaması gibi. Kırda yaşayan insanlar hertürlü değişikliğe, hatta çıkarlarına uygungördükleri bir değişikliğe karşı bile derin birtiksinti duyuyorlar; bir Parisli köyün birindeakşam yemeği sırasında çok fazla miktardaekmek,peynirvesebzeyiyenbirişçiyerastlıyorve ona bu yediklerinin yerine bir porsiyon etyediği takdirde daha ucuza, daha iyibesleneceğini, daha çok çalışacağını ve geçimiiçin kazandığı parayı bu kadar çabuktüketmeyeceğinikanıtlıyor.LeBerry'liköylübuhesabın doğru olduğunu kabul ediyor. "Amakıtlık, mösyö," diyor. – "Ne, kıtlık mı?.." –"Tabiikievet,nederlersonra?"–"Adambütünbölgedeefsaneolacaktı,"diyerekdikkatiçekiyorolayın geçtiği tarlaların sahibi, "onubir burjuvagibizenginsanacaklardı,kısacasıkamuoyundankorkuyor, parmakla gösterilmekten, zayıf ya dahastabiradamgözüylebakılmaktankorkuyor...İştebakınburadanasılbirdurumdayız!"Birçokburjuva bu son sözü gizli bir gurur duygusu

içinde söylüyor. Köylülerin kendi kendilerinebırakıldıkları köylerde bilgisizlik ve görenek altedilemeyince, Issoudun kenti de tam birtoplumsal durgunluğa varmıştır. Servetleriniğrenç bir ekonomiyle yozlaşmasına karşısavaşmakzorundakalanheraileevindeyaşıyor.Zaten toplumburada töreleri düzenleyici bir roloynayan karşıtlıktan sonsuzluğa dek yoksunbulunuyor. Ortaçağda insanlar İtalyandevletlerinin varlığını bu iki gücün karşıtlığınaborçlu oldular. Issoudun artık bu karşıtlığıtanımıyor. Issoudun de artık soylular yok.Cottereau'lar, Routier'ler, La Jacquerie [42], dinsavaşları ve Devrim burada soyluluğu tümüyleortadan kaldırdılar. Kent bu zaferinden ötürüçok övünüyor. Issoudun yiyecek fiyatlarını herzamanucuzdüzeyde tutmak için,birgarnizonasahip olmayı sürekli olarak reddetti. Yüzyıllabirlikte bu iletişim aracını kaybederken, aynızamanda ordudan sağlayacağı çıkarları dakaybetmiş oldu. 1756'dan önce Issoudun engüzel garnizon kentlerinden biriydi. BütünFransa'yımeşgul eden adli bir dram, kral adınayargılamabölgesindegörevli tümgeneraliMarki

deChapt ilekarşıkarşıyagetirenolay,kentibutarihten sonra garnizonsuz bıraktı. Markininsüvarisubayıolanoğlu,aşkserüveniyüzünden,belki haklı olarak, ama haince ölüme mahkûmedilmişti. İçsavaşın zorunlu kıldığı 44. alayınkente yerleşmesi halkı askerlerle barıştıracaknitelikteolmadı.Nüfusuheronyıldabir azalanBourges aynı toplumsal hastalığa yakalandı.Canlılık bu iri bedenleri bırakıp gidiyor.Elbetteyönetim bu yıkımlardan sorumludur. Birhükümetin görevi bu lekeleri Siyasal Beden'inüstündegörmekveolaylarınrenginideğiştirmeküzere bu hasta bölgelere enerjik insanlargöndererek buna çare bulmaktır. Yazık! Tamtersine,buberbat,içkarartıcıdinginliktenherkeshoşnut.Sonra,nasılyetenekliyeniyöneticileryada yüksek görevliler göndermeli? Günümüzde,yapılacak iyiliğin ses getirmeyeceği yönetimbölgelerine gidip oralarda yaşamayı kimdüşünecektir? Eğer, rastlantı bu ya, buralarabölgeye yabancı olan tutkulu kimseleryerleştirilirse, durgunluğun gücü çok geçmedenbukimselereegemenolur,onlardabukorkunçtaşra yaşamına ayak uydururlar. Issoudun

Napoléon'u uyuştururdu. Bu özel durumnedeniyle Issoudun bölgesi 1822'de tümü LeBerry'li olan kişiler tarafından yönetiliyordu.Dolayısıyla burada otorite yoktu ya dagüçsüzdü, elbette adaletin, besbelli ağırlığınedeniyle, yürümesinin zorunlu olduğu çokenderdurumlar dışında.KraliyetSavcısıMösyöMouilleron herkesin dostuydu, yardımcısı dakentli bir ailedendi. Mahkeme başkanı, bugöreve gelmeden önce, taşrada insanı bütünömrüboyuncabudalayerinekoyanosözlerdenbirini söyleyerek ünlü olmuştu. Ölüm cezasınıgerektirecekbircinayetdavasınınsoruşturmasınıbitirdikten sonra, sanığa şunları söylemişti:"Pierre'ciğim, senin durumun belli, boynunvurulacak. Bu sana ders olsun." Restorasyondöneminden bu yana komiser olan poliskomiserinin bütün bölgede akrabaları vardı.Kısacası,dininhiçetkisiolmadığıgibi, rahipdehiçsaygıgörmüyordu.Liberal,şakacıvebilgisizolan bu burjuvazi bu zavallı adamın kadınhizmetçisi ile ilişkisi hakkında epey komikşeyler anlatıyordu. Çocuklar din dersialmıyorlardı,amakudasayinindengeçmedikleri

söylenemezdi, bir kolej de yok değildi. Pekâlâayinlere katılıyor, her zaman bayramlarıkutluyorlardı. Vergiler ödeniyordu, bu daParis'in taşradan istediği tek şeydi; son olarak,belediye başkanı kararlar alıyordu, amatoplumsalyaşamlailgilibuişlergöreneğedayalıolarak yapılıyordu. Böylece yönetimingevşekliği bölgenin zihinsel ve ahlaksaldurumunapekuygundüşüyordu.Buromandakiolaylarzatensanılacağıkadarbenzersizolmayanbu durumları betimleyecektir. Fransa'da birçokkent, özellikle güneyde, Issoudun'e benzer.Burjuvazininzaferininbubölgemerkezini içinedüşürdüğüdurum, eğerburjuvazi ülkemizindışveiçpolitikasınaegemenolmayadevamederse,bütünFransa'yı,hattaParis'ibekleyendurumdur.

Şimdi topoğrafya ile ilgili birkaç şeysöyleyelim. Issoudun kuzeyden güneye,Châteauroux yoluna doğru yuvarlaklaşan birtepenin üstünde yayılır. Bu tepenin eteğindevaktiyle fabrikaların gereksinimi için ya dakentinparlakdöneminde surların çevrelerindekihendekleri suyla doldurmak amacıyla şimdi

Rivière-Forcée[43] adı verilen ve suları ThéolsIrmağı'ndan sağlanan bir kanal açılmış. Bukanal, Roma dış mahallesinin ötesinde, aynızamanda Tournemine Irmağı ile birkaç başkaakarsuyun döküldükleri noktada, doğal ırmağadökülen yapay bir kol oluşturuyor. Bu küçükkaynak suları ve iki ırmak, aralarına siyahnoktalar serpiştirilmiş sarımtırak ya da beyaztepelerin her yandan çevirdiği oldukça genişçayırları sular. Yılın yedi ayında Issoudunbağlarınıngörünümüböyledir.Bağcılarasmalarıher yıl budar, ancak her asmada dibe doğrugittikçedaralanbirçukurunortasındapekçirkingörünüşlüvesırıksızbirkesikdalucubırakırlar.Bu yüzden, Vierzon'dan, Vatan'dan ya daChâteauroux'dan gelirken, tekdüze ovalarıüzgün bakışlarla seyreden gözler, Issoudunçayırlarını gördüklerinde hoş bir sürprizlekarşılaşırlar, bu çayırlar Le Berry'nin bubölümünün vahasıdır ve bölgeye çepeçevre onfersahlık bir alanda sebze sağlar. Roma dışmahallesinin alt tarafında, tümüyle sebzeyetiştirilen,AşağıveYukarıBaltanadınıtaşıyaniki bölgeye ayrılmış geniş bir bostan uzanır.

Kenarlarında kavak ağaçları bulunan iki yanyolla süslü geniş ve uzun bir cadde, çayırlarınortasındangeçerek,kenttenFrapesleadlıeskibirmanastıra ulaşır. Manastırın bölgede tek olanİngiliz bahçeleri Tivoli gibi bir iddialı adalmıştır.Pazargünleri âşık çiftlerbubahçelerdebirbirlerine gizlerini açarlar. Issoudun'ün eskigörkeminin izleri, gözünden bir şey kaçmayandikkatli birine zorunlu olarak kendini gösterir;bu izler arasında en göze çarpan kentinbölümleridir. Eskiden surları ve hendekleri iletekbaşınabirkentolanŞato,bugüniçineancakeski kapılardan girilen ve ancak iki ırmağınkollarıüzerindekuruluüçköprüdençıkılan,eskibir kent görünümünde ayrı bir mahalleoluşturuyor. Surlarda, hâlâ yer yer üstlerindeevler yükselen kocaman taş dizileri görülüyor.Şato'nunüstünde,birzamanlarkalesiolanKuleyeralıyor.Buikiberkitilmişnoktanınçevresindeyayılan kentin sahibi hem Kule'yi hem deŞato'yu almak zorundaydı. Şato'ya sahipolmakla henüz Kule'ye de sahip olunmuyordu.Kule'ninötesindeçayırlarıaşaraksankibirpaletoluşturan Saint-Paterne dış mahallesi en eski

zamanlarda bir kent olacak kadar büyüktü.Ortaçağdan başlayarak Issoudun, Paris gibi,tepesinetırmanmışveKuleileŞato'nunötesindetoplanmışolmalı.Budüşünce,1822'dekamudansatın alan kişinin vârisi tarafından yakınzamanda yıkılmış o güzel Saint-PaterneKilisesi'ninvarlığınınbirtürkanıtıydı.Fransa'nınsahip olduğu en güzel Roma kilisesiörneklerinden biri olan bu kilise, çok güzel birşekilde korunmuş cümle kapısının resmini bilehiç kimse yapamadan yok olmuş. Bu anıtıkurtarmak içinyükselen teksesnekenttenedebölgede, hiçbir yerde yankı bulmadı. Her nekadar Issoudun Şatomahallesi dar sokakları veeskibinalarıileeskibirkentniteliğindeolsada,çeşitli dönemlerde birçok kez zapt edilipyakılan, özellikle de La Fronde dönemindetümüyle yanan asıl kent çağdaş bir görünümesahiptir. Başka kentlerdekilere kıyasla genişsokaklar ve güzel inşa edilmiş evler, Şatomahallesinin görünüşü ile oldukça göze çarpıcıbir çelişki oluşturur ki bu kimi coğrafyakitaplarındaIssoudun'eGüzeladınınverilmesineyolaçmıştır.

II

AylakŞövalyeler

Hiçbir ticari etkinliği bile olmayan, sanatzevkinden yoksun, bilimsel çalışmalarınyapılmadığı, herkesin içine kapandığı böyle birkentte olması gereken oldu ve 1816'da,Restorasyon döneminde, savaş sona erdiğinde,kentin gençleri arasında birçoğunun yöneleceğihiçbirmeslek bulunmadığı ve evlenmeyi ya daanne babalarının mirasını beklemekten başkayapacak bir şeyleri de olmadığı görüldü. Evdecanı sıkılan bu gençler kentte hiçbir eğlencekonusu bulamadılar ve burada dolaşan bir sözegöre, gençliğinkurtlarını dökmesi gerektiği içinkentin zararına olarak maskaralıklarınıyapmaktan geri durmadılar. Güpegündüzetkinlik göstermek onlar için çok güç oldu,çünkü tanınacaklardı, dolayısıyla suçlarınınsayısı adamakıllı kabardığında, biraz ağırca birsuçilkkezortayaçıkarçıkmaz,polisinkarşısınaçıkacaklardı; bu yüzden oldukça yerinde birkararla, oynayacakları kötü oyunlar için geceyiseçtiler. Böylece, yok olmuş bunca çeşitli

uygarlığınbu eskikalıntıları içinde sonbir alevgibi eski töreleri açığa çıkaran maskaralıkanlayışının bir kalıntısı parıldadı. Bu gençlervaktiyleIX.Charlesvenedimlerinin,

V.Henrivearkadaşlarınıneğlendiklerigibi,yinevaktiylebirçoktaşrakentindeeğlenildiğigibieğlendiler.Birbirlerineyardımetmek,kendilerinisavunmak,eğlencelioyunlaricatetmekzorunluluğuyüzündenbirleşirbirleşmez,bugençlerdefikirçatışmalarıylabirliktegençliğiniçindebulunan,hattahayvanlardabilegörülenotoplukötülükhevesigelişti.Birleşmeonlaraayrıcaböylesisüreklibirkomplonungizisayesindeküçükzevklerdesağladı.KendilerineAylakŞövalyeleradınıverdiler.Gündüzün,bugençmaymunlarbirerküçükazizgibiydi,tümüsonderecededinginnumarasıyapıyordu,hemzatenkötübirnumaragerçekleştirdiklerigecelerdensonraoldukçageçyatıyorlardı.AylakŞövalyeler,dükkântabelalarınıindirmekyadadeğiştirmek,kapılarıçalmak,birininkapısındaunuttuğubirfıçıyıgürültüylekomşusununmahzenineatmakgibibayağımaskaralıklaryapmaklaişebaşladılar.Komşu,birmayınpatladığınısanarakgürültüyleuyanıyordu.Issoudun'de,birçokbaşkakentteolduğugibi,mahzeneevingirişindebulunan,

menteşelivekapatmakiçinüstündekocamanbirasmakilittakılı,dayanıklıbirtahtakapakaçılarakinilir.BuyeniKötüÇocuklar[44]1816sonunadoğrubütüntaşraillerindeçocuklarınvegençlerinyaptıklarıtürdenşakalardankurtulamamışlardı.Ancak,1817OcakayındaAylaklıkTarikatı'nınbaşınabirşefgeldivetarikat1823'ekadarIssoudun'ebirtürdehşetsalanyadaenazındanzanaatçılarıveburjuvaziyisürekliolarakkaygıvekorkuiçindebırakanoyunlarlakendinigösterdi.

BuşefMaxenceGiletadındabiriydivekısacaMax diye anılıyordu; geçmişi, aynı zamandagücü ve gençliği onu bu role yöneltmişti.MaxenceGilet,KaymakamMösyöLousteau'nunevlilik dışı doğmuş oğlu olarak biliniyordu.Çapkınlığı birçok anı bırakmış olan MösyöLousteauMadamHochon'unkardeşiydivedahaönce gördüğünüz gibi, Agathe'ın doğumukonusunda yaşlı Doktor Rouget'nin kendisinekin beslemesine neden olmuştu. Ancakdarılmalarından önce bu iki adamı birbirinebağlayandostlukokadargüçlüydüki,bölgenin

veozamanınbirdeyimiylesöylersek,seveseveaynı yollardan geçiyorlardı. Bu yüzden,Max'ınpekâlâ kaymakamın oğlu olduğu kadar,doktorunoğluolduğuda ileri sürülüyordu,amao ne birinin ne de ötekinin çocuğuydu, çünkübabasıBourgesgarnizonundagörevyapmışhoşbir süvari subayıydı. Bununla birlikte,düşmanlıkları sonucu, çocuk için ne mutlu birolayki,doktorilekaymakambubabalığısürekliolarak aralarında çekiştiler. Roma dışmahallesinden zavallı bir nalıncının karısı olanMax'ın annesi, doğru yoldan sapacak derecedeşaşırtıcıbirgüzelliğesahipti,birTrastevere'li[45]güzel gibiydi, oğluna aktardığı tek iyi şey bugüzellikti. 1788'de Max'a hamile olan MadamGilet, kötülük yapmak düşüncesiyle, kuşkusuzbirbirine düşürmek için, iki dostun çapkınlığınamal edilen bu Tanrı lütfunu uzun sürearzulamıştı. Bir numara ayyaş olan Giletkarısınındüzensizdavranışlarını aşağı sınıflardaçokörneğigörülensuçortaklığıyla,hoşnutlukladestekliyordu. Oğluna koruyucu kişiler bulmakiçin, Madam Gilet sahte babaları açıklamaktanbayağı çekindi. Paris'te milyoner olabilirdi;

Issoudun'de kimi zaman rahat, kimi zaman dayoksulluk içinde ve gitgide küçük görülerekyaşadı.MösyöLousteau'nınkız kardeşiMadamHochonMax'ınokulagitmesiiçinyıldayaklaşıkon ekü verdi, kocasının cimriliği yüzündenMadamHochon'un rahat rahat gösteremeyeceğibu eli açıklık doğal olarak o sırada Sancerre'debulunan erkek kardeşine mal edildi. Bekârolarak mutlu olmayan Doktor Rouget, Max'ıngüzelliğini fark etti, 1805'e kadar tuhaf gençdiye adlandırdığı bu kişinin kolej masraflarınıödedi.Kaymakam 1800'de öldüğü için,DoktorRouget de beş yıl boyunca Max'ın okulmasraflarını ödemekle bir özsaygı duygusunakapılmış gibi göründüğünden, babalık sorunuhep ortada kaldı. Bin türlü şakaya adı karışmışMaxence Gilet zaten çok geçmeden unutuldu.Bakın nasıl... 1806'da Doktor Rouget'ninölümündenbiryılsonra,serüvendolubiryaşamiçin dünyaya gelmiş gibi görünen, zaten dikkatçekici bir güce ve çevikliğe sahip bu çocuk,yapılması oldukça tehlikeli bir sürü kötülükyapmakta sakınca görmüyordu. Kentinbakkallarını çılgına döndürmek için Mösyö

Hochon'un torunlarıyla anlaşıyor, meyvelerisahiplerinden önce topluyor, duvarlaratırmanmaktan hiç çekinmiyordu. Bu şeytanınzorlu jimnastikhareketleriyapmaktaeşibenzeriyoktu, tutsak almaca oyununu çok güzeloynuyordu, koşuda tavşanlara yetişebilirdi.Demir Çorap'a[46] yaraşır keskin gözleresahipti, şimdiden avlanmayı tutku derecesindeseviyordu. Okumak yerine, zamanını nişantahtasına atış yapmakla geçiriyordu, yaşlıdoktordan tırtıkladığı parayı nalıncı Giletbabanın kendisine vermiş olduğu kötü birtabancaiçinbarutvemermiyeharcıyordu.Oysa1806 güzünde, o zaman on yedi yaşında olanMax,alacakaranlıktameyveçalmaküzeregittiğibahçede ansızın karşılaştığı genç bir hamilekadını korkutarak istemeden bir cinayet işledi.Max, kuşkusuz kendisinden kurtulmak isteyennalıncı babası tarafından kafası uçurulmaklatehdit edilince hemen Bourges'a kaçtı, buradaİspanya'ya gitmekte olan bir alaya rastlayıp bualayda görev aldı. Ölen genç kadın olayındahiçbirgelişmeolmadı.

Max'ın karakterinde bir genç kendinigöstermeliydi,odakendiniokadar iyigösterdikiüç savaştayüzbaşıoldu, çünküalmışolduğuaz eğitim çok işine yaradı. 1809'da, Portekiz'debölüğününgirdiği, ancak tutunamadığı için terkettiğibirİngilizbataryasındaöldüdiyebırakıldı.İngilizler tarafından ele geçirilen Max,Cabrera'da cezaevi olarak kullanılan İspanyolgemilerine gönderildi. Bunlar bu tür gemilerinen korkunçlarıydı. Elbette kendisine Légiond'Honneur nişanı ve tabur komutanı rütbesiverilmesi istendi, ama İmparator o sıradaAvusturya'daydı, gözünün önünde yapılanparlak eylemleri kayırıyor, kendilerini tutsakettirenleridesevmiyordu;zatenPortekiz'deolupbitenlerden pek hoşnut değildi. Max 1810'dan1814'e kadar o gemilerde kaldı. Bu dört yılboyuncaburadamoralitümüylebozuldu,çünkügemilerbirerzindandı,neredeysebircinayetveiğrençlik yuvasıydı. Önce özgür iradesinikorumak ve uygar bir halka layık olmayan buiğrenç hapishaneleri kırıp geçiren ahlakbozukluğunakarşıkendinisavunmakiçin,gençveyakışıklıyüzbaşıkılıçlaçarpışmameraklısıya

da zorba yedi kişiyi düelloda öldürdü (buradaaltıkademkarelikbiralandadüelloyapılıyordu),kurbanların büyük sevinci arasında gemisinibunlardan kurtardı. Max silah kullanmadakazandığı olağanüstü ustalık, bedensel gücü vekeskinzekâsısayesindegemisindeegemenoldu,ama keyfi eylemler de gerçekleştirdi, onun içinçalışan, dalkavukluğuna soyunan, ona saygıgösteren insanlar oluştu etrafında. Hırçınkarakterli insanların yalnızca öç almayıdüşündükleri, üst üste yığılı bu beyinler içindeoluşmuş safsataların kötü düşünceleri haklıgösterdikleri bu "acı" okulunda Max'ın ahlakıtümüyle bozuldu. Delilsiz gerçekleştirilmişolması koşuluyla, bir cinayet eylemininsonuçları karşısında gerilemeden, her nepahasına olursa olsun servet edinmeyidüşleyenlerin düşüncelerini dinledi. Sonunda,barış ilan edildiğinde, hernekadarmasumolsada, ahlakıbozulmuş,yüksekbir çevredebüyükbir politikacı ve özel yaşamında, yazgısınınkoşullarına göre, bir sefil olmayı becerebilirdurumda ortaya çıktı. Issoudun'e döndüğünde,babasıyla annesinin acı sonunu öğrendi.

Kendilerini tutkularına bırakıp da, atasözünündediğigibi,kısavegüzelyaşayanbütüninsanlarmisali, Gilet'ler de hastanede, çok korkunç biryoksulluk içinde ölmüşlerdi. Neredeyse hemen,Napoléon'un Cannes'a çıktığı haberi bütünFransa'ya yayıldı.Bunun üzerineMax'ın Paris'egidip tabur komutanı unvanını ve nişanınıistemekten başka yapacağı bir şey kalmadı. Osırada savaş bakanı olan mareşal, YüzbaşıGilet'ninPortekiz'dekiiyitutumunuanımsadıveonuMuhafız Birliği'ne yüzbaşı olarak atadı, budaordu safındaMax'a taburkomutanıunvanınıkazandırıyordu, ama mareşal onun nişanalmasını sağlayamadı. "İmparator nişanınızı ilksavaştapekâlâalabileceğinizisöyledi"dediona.Gerçekten de İmparator, Gilet'nin kendinigösterdiği Fleurus Savaşı'nın akşamı bu yiğityüzbaşıya nişan verilmesini onayladı.WaterlooSavaşı'ndan sonra Max, Loire'a çekildi. Ordudağıldığında, Mareşal Feltre, Gilet'nin nerütbesini ne de nişanını tanıdı. Napoléon'un buaskeri, anlaşılması oldukça kolay öfkeli birdurumda Issoudun'e döndü; o ancak nişanı vetabur komutanı unvanıyla hizmet etmek

istiyordu. Bakanlık bu koşulları, yirmi beşyaşında, tanınmamış, ancak bu şekilde otuzyaşında albay olabilecek bir gence göre aşırıbuldu. Max bunun üzerine istifasını gönderdi.Yüzbaşı (çünkü Bonapartçılar 1815'te aldıklarırütbeleri bırakmadılar) böylece yarım maaşdenen düşük maaşı kaybetti, bu maaş Loireordusu subaylarına veriliyordu. Bütün servetiyirmi Napoléon lirasından ibaret olan buyakışıklı genci görmek Issoudun'de heyecanuyandırdı ve belediye başkanı ona belediyedealtı yüz frank maaşla bir iş verdi. Bu işteyaklaşık altı ay çalışan Max, kendi isteğiyleayrıldı, yerine onun gibi Napoléon'a sadıkkalmış Carpentier adında bir yüzbaşı getirildi.ÇoktandırAylaklıkTarikatı şefiolanGilet,öylebiryaşambiçimibenimsedikikentinöndegelenailelerinin ona saygısı yok oldu, yine de saygıgösterenler vardı, çünkü sertti ve herkes ondankorkuyordu, hatta onun gibi hizmet etmeyireddeden ve Le Berry'ye lahana yetiştirmeküzere geri gelen eski ordunun subayları bile.Issoudun'dedoğmuşolanlarınBourbon'larapekazsevgibeslemesinin,dahaönceçizilentabloya

göre, şaşılacakbiryanıyoktur.Buyüzden,pekönemli olmasa da, bu küçük kentte her yerdeolduğundan daha çok Bonapartçı oldu.Bonapartçıların neredeyse tümü, bilindiği gibi,liberaldi. Issoudun'de ya da çevresindeMaxence'ın durumunda on iki kadar subayvardı,Maxokadarhoşlarınagitmiştikionuşefolarak kabul ettiler, halefi olan o Carpentier veMuhafız Birliği'nde eski topçu binbaşısıMösyöMignonnetadındabiridışında.Sonradangörmebir süvari subayı olan Carpentier ilkönceevlenerek kentin en büyük ailelerindenBorniche-Héreau ailesine girdi. PoliteknikYüksek Okulu'nda yetişmiş Mignonnetkendisinebaşkalarıüzerindebirtürüstünlükmaleden bir topluluk içinde hizmet etmişti.İmparatorluk ordularında askerler arasında ikiküçük fark görüldü. Büyük bir bölümü,burjuvalara, başıbozuklara karşı, soylularınsoylu olmayanlara, yenenlerin yenilenlere karşıbesledikleri türden bir küçümseme duygusubesledi. Bunlar sivillerle olan ilişkilerinde herzaman şeref yasalarına uymuyor ya daburjuvaları kılıçtan geçirenleri fazla

kınamıyorlardı. Ötekiler, özellikle de Topçular,belki de cumhuriyetçi olmalarından ötürü, birAskeriFransabirdeSivilFransagibiortaya ikiFransa koymaktan başka bir işe yaramayan budoktrini kabul etmediler. Siviller hakkındakidüşünceleri değişmeyen, Roma dışmahallesinden iki subay, Binbaşı Potel ileYüzbaşı Renard, yine de Maxence Gilet'nindostu oldu; Binbaşı Mignonnet ile YüzbaşıCarpentier ise, Max'ın tutumunu şerefli birinsana yaraşır bulmayarak burjuvazinin yanınıtuttular.Ufaktefek,cılız,pekağırbaşlıbiradamolan Binbaşı Mignonnet buhar makinesininçözülmesi gereken sorunlarıyla uğraştı, Mösyöve Madam Carpentier ile dostluk kurarakmütevazıbirşekildeyaşadı.Hoşdavranışlarıvebilimsel uğraşları sayesinde bütün kentinsaygısınıkazandı.BuyüzdenMösyöMignonnetile Mösyö Carpentier'nin, Binbaşı Potel'den,YüzbaşıRenardileYüzbaşıMaxence'tan,ayrıcaaskerce davranışlarını ve imparatorluğun geneltutumunu sürdürmekte olanAskeri Gazino'nunmüdavimlerden bambaşka kişiler olduklarısöyleniyordu.

Madam Bridau Issoudun'e yeniden geldiğisıradaMaxburjuvadünyasındandışlanmıştı.Buadam, zaten Kulüp denilen Sosyete'de hiçgörünmeyerek ve bütün Issoudun'ün en kibargenci, en iyi giyineni olmasına, burada büyükbirmasraf yapıp istisnai olarak bir ata da sahipbulunmasına karşın –ki bu, Venedik'te LordByron'ın bir at satın alması kadar tuhaf birşeydir–,karşılaştığıbuüzüntüvericikınamadanhiçbirzamanyakınmayarakkendicezasınıkendieliyleverdi.Yoksulveçaresiziken,Maxence'ınnasıl Issoudun'ün kibarları arasında revaçta birkişi durumuna geldiği birazdan görülecek,çünkü onun korkak ya da dindar insanlartarafından küçümsenmesine yol açan utançverici yeteneklerAgathe ile Joseph'i Issoudun'egetiren çıkarlara bağlı. Davranışlarındakiaşırılığa, yüzünün ifadesine bakıldığında, Maxkamuoyuna pek az aldırıyormuş gibigörünüyordu; kuşkusuz bir gün öcünü almayı,hatta kendisini küçümseyenlere egemen olmayıdüşünüyordu. Zaten burjuvazi Max'ıküçümsüyorsa da, karakterinin halktauyandırdığı hayranlık bu düşünceyi

dengeliyordu; yürekliliği, heybetli görünüşü,kararlılığı halkın hoşuna gidiyor olmalıydı.Halkın zaten onun ahlakının bozukluğundanhaberi yoktu, burjuvalar bile bu bozukluktantam olarak kuşkulanmıyorlardı. Max,Issoudun'de neredeyse Perth'li Güzel Kız[47]adlı romandaki demirci rolünü oynuyordu,burada Bonapartçılığın ve muhalefetinşampiyonuydu. Önemli durumlarda Perth'liburjuvaların Smith'e güvendikleri kadar onagüveniyorlardı. Bir olay Yüz Gün[48]kahramanını ve kurbanını özellikle ortayaçıkardı.

1819'da, Kırmızı Ev'den[49] ayrılan kralcısubayların komutasında bir tabur karargâhkurmak üzere Bourges'a giderken Issoudun'dengeçti.Issoudungibianayasayanlısıbirkentteneyapacaklarını bilmeyen subaylar zamangeçirmek için Askeri Gazino'ya gittiler. Bütüntaşrakentlerindebir askerigazinovardır.Surunbirköşesinde,ArmesMeydanı'ndabulunan,eskibir subayın dul eşinin işlettiği IssoudunGazinosu doğal olarak kentin Bonapartçıları ve

yarım aylık alan, ordudan ayrılmış subaylar yada Max'ın fikirlerini paylaşan ve kentinanlayışının İmparator'a olan sevgilerini ifadeetmelerineizinverdiğikimseleriçinbirkulüptü.1816'dan başlayarak, Issoudun'de her yılNapoléon'un taç giymesinin yıldönümünükutlamakiçinbiryemekverildi.Gazinoyagelenilk üç kralcı subay gazeteleri istedi, laQuotidienne,leDrapeauBlancadlıgazetelerideözellikle belirttiler. Issoudun'deki geneldüşüncede, hele Askeri Gazino'nundüşüncesinde kralcı gazetelere hiç yer yoktu.Gazinoda yalnızca le Commerce adlı gazetebulunuyordu ki bu ad, bir yargı kararı ileyasaklanan leConstitutionnelgazetesininadınınyerine birkaç yıl boyunca zorunlu olarakkullanıldı. Ancak, bu adla ilk yayımlandığındabaşyazısı şu sözlerlebaşlıyordu: "LeCommerceesas olarak le Constitutionnel'dir." Gazete leConstitutionnel adıyla anılmaya devamediliyordu. Bütün aboneler muhalefet vemuziplik yüklü cinası anladılar, bu cinaslaonlardan başlığa dikkat etmemeleri ricaediliyordu, çünkü görünen köy kılavuz

istemezdi. Şişman kadın tezgâhının üsttarafından kralcılara istedikleri gazetelerinolmadığını söyledi. "Öyleyse hangi gazetelerialıyorsunuz?"dedisubaylardanbiri,biryüzbaşı.Mavi ceketli ve kaba bezden bir önlük takmış,ufak tefek bir genç olan garson Le Commercegazetesini getirdi. "Oo! Gazeteniz bu demek,başka yok mu?" – "Hayır" dedi garson, "tekgazetemiz bu." Yüzbaşı muhalefetin gazetesiniparamparça ederek yere atıyor, üstünetükürürkendeşöylediyor:"Dominolarıgetirin!"Anayasa yanlısı muhalefete, ayrıca bildiğinizcesaret ve düşünceyle rahiplere saldıran bupekkutsal gazetenin kişiliğinde liberalizme yapılanbu hakaretin haberi on dakika içinde sokaklarıdolaşıp, ışık gibi evlere yayıldı, herkes bunubirbirine anlattı. Şu söz bütün ağızlardan aynıanda çıktı: "Max'a haber verelim!" Max çokgeçmeden olayı öğrendi. Subaylar henüzdomino partilerini bitirmemişlerdi ki Max,yanında Binbaşı Potel ve Yüzbaşı Renardolduğu halde, gazinoya girdi; ardında da buserüvenin sonunu görmeyi merak eden veneredeyse tümü Armes Meydanı'nda toplanan

otuzgençvardı."Garson,gazetemnerede?"deditatlı bir sesleMax.Bu sırada küçük bir komedioynandı.Şişkokadın,çekingenveuzlaştırıcıbirtavırla, "Yüzbaşı, onu ödünç verdim" dedi.Max'ın dostlarından biri, "Gidip getirin onu!"diye bağırdı. "Bu gazeteden vazgeçemezmisiniz?" dedi garson, "Artık elimizde yok."Genç subaylar gülüyor ve burjuvalara gizlicebakıyorlardı. "Yırtıldı o!.." diye bağırdı kenttenbir genç, kralcı genç yüzbaşının ayaklarınındibine bakarak. "Peki onu yırtmaya kim cüretetti?"diyesorduMaxgürleyenbirsesle,gözleriçakmak çakmak, kollarını kavuşturup ayağakalkarak. "Hem üstüne de tükürdük" dedi üçgençsubay,ayağakalkıpMax'abakarak."Tümkentehakaretettiniz"dedimosmorkesilenMax."Ee, ne olacak?.." dedi subayların en genci.Max, bu gençlerin kestiremeyeceği bir ustalık,bir cesaret ve bir çabuklukla önde duran ilksubaya iki tokat aşk ederek şöyle dedi:"Fransızcadananlarmısınız?"FrapesleYolu'ndaüçeüçolmaküzeredövüşmeyegittiler.PotelileRenard, Maxence Gilet'nin tek başına busubaylardan öç almasına izin vermek

istemediler. Max kendisine düşen subayıöldürdü. Binbaşı Potel ise kendisininkini öyleağır şekilde yaraladı ki, iyi aile çocuğu olanzavallı kaldırıldığı hastanede ertesi gün öldü.Üçüncüye gelince, bir kılıç darbesiyle paçayıkurtardı ve hasmı Yüzbaşı Renard'ı yaraladı.Tabur geceleyin Bourges'a gitti. Le Berry'deyankıuyandıranbuolayMaxenceGilet'yikesinolarak kahraman yaptı. Tümü genç, en yaşlısıyirmi beş yaşını bulmamış Aylak ŞövalyelerMaxence'a hayrandı. İçlerinden kimileri,ailelerinin Max'a namusluluk taslamalarını vesertlik göstermelerini paylaşmak şöyle dursun,onun durumuna imreniyor ve onu çok başarılıbuluyorlardı. Tarikat, böyle bir şefinyönetiminde şaşılacak işler yaptı. 1817 Ocakayından başlayarak, kentin yeni bir oyunlaheyecanlanmadığı hafta geçmedi. Max, şerefsorunusayıp,şövalyelerdenkimikoşullaristedi.Tüzükler yayımlandı. Bu şeytanlarAmoros'un[50] öğrencileri kadar çevik,çaylaklarkadaratılgan,bütünçalışmalardausta,kötülükçüler kadar güçlü ve becerikli oldular.Damlara tırmanmakta, evlere çıkmakta,

sıçramakta, gürültü yapmadan yürümekte,alçıları bozmakta ve kapıların kullanılmasınıengellemekte becerilerini geliştirdiler. İpler,merdivenler, gereçler, iğreti kıyafetler dolu birambarları vardı. Bu yüzden Aylak Şövalyeleroynadıkları oyunların yalnızca uygulamasındadeğil, kuramında da kötülüğün tam bir idealdüzeyine vardılar. Sonunda, vaktiylePanurge'ü[51] o denli neşelendiren, gülmelereyol açan ve kurbanı şikâyet edemeyecekderecede gülünç duruma sokan kötülükdehasına sahip oldular. Bu iyi aile çocuklarınınevlerindezatensuçişlemeleriiçinyararlıbilgilersağlayancasuslarıvardı.

Çok soğuk bir havada, her biri şeytanın takendisi olan bu çocuklar salondaki bir sobayıgüzelce avluya taşıyıp içine odundolduruyorlardı, böylece sobanın ateşi sabahakadar sönmüyordu. Bunun üzerine bütün kentmösyöfalancanın(bircimri!)avlusunuısıtmayaçalıştığınıöğreniyordu.

Kimi zaman tümü, kentin iki anayolu olan veenlemesine birçok küçük sokağın açıldığı

Anacadde'de ya da Basse Sokağı'nda pusuyayatıyordu. Her biri, bu küçük sokaklardanbirinin başında, bir duvarın köşesinde, başırüzgâr yönünde büzülüp saklanıyor, sonrainsanların ilk uykularının ortasında, kenti birucundan öteki ucuna kadar kat ederek,şaşakalmış gibi evlere doğru şöylebağırıyorlardı: "Yahu, ne oluyor? Ne oluyor?"Yinelenen bu sorular burjuvaları uyandırıyor,onlar da sırtlarında gömlek ve başlarındatakkeyle, ellerinde bir ışık, birbirlerine sorularsorarak, çok garip tartışmalar yaparak,yüzlerinde çok tuhaf ifadelerle ortalığaçıkıyorlardı.

Şeytanlara inanan, çok yaşlı, zavallı bir ciltçivardı. Neredeyse bütün taşra zanaatçıları gibi oda basık, küçük bir dükkânda çalışıyordu.Şeytankılığınagirenşövalyelergecedükkânınabaskınyaparak,adamıkırpıntısandığınakoyup,avazı çıktığı kadar bağırır durumda, tek başınabırakıyorlardı. Zavallı adam komşularınıuyandırıyor,onlaraşeytanlarınortayaçıktıklarınıanlatıyor, ama komşular onu yanılgısındankurtaramıyorlardı.Buciltçiazkalsındelirecekti.

Sertgeçenbirkışınortasında,şövalyelervergimüdürünün çalışma odasındaki şömineyi yıkıpbirgecede,gürültüçıkarmadan,çalışmalarındanen ufak bir iz bırakmadan, tümüyle benzeri biryenisini yaptılar.Buyeni şömine içindenbütündaireyi dumana boğacak şekilde ayarlanmıştı.Müdür, o kadar iyi çalışan, o kadar memnunolduğu şöminesinin neden ona bu oyunuoynadığını keşfedinceye kadar iki ay çileçekmek ve sonunda şömineyi tekrar yaptırmakzorundakaldı.

Şövalyeler bir gün Madam Hochon'un dostuolan yaşlı, dindar bir kadının şöminesinin içinekükürde bulanmış üç demet saman ve yağlıkâğıtlar koydular. Sabahleyin, dingin ve uysalbir insan olan zavallı kadın, şöminesinitutuştururken, bir volkanı tutuşturduğunu sandı.İtfaiyeciler geldi, bütün kent oraya koştu,itfaiyeciler arasında birkaç aylak şövalye debulunuyordu, bunlar yaşlı kadının evini suiçinde bıraktılar; ona yangın korkusunuyaşattıkları gibi, suda boğulma korkusunu dayaşattılar.Korkudanhastaoldukadın.

Birine bütün geceyi silahlı olarak ve korkunçkaygılar içinde geçirtmek istediklerinde, adamaimzasız bir mektup yazıp soyulacağını haberveriyorlar, sonra da ıslık çalarak birbirlerineseslenip birer birer adamın evinin duvarları yadapencereleriboyuncayürüyorlardı.

Doğrusu pek hoş oyunlarından biri uzun sürekenti eğlendirdi, hâlâ da anlatılıyor; bu oyunşöyleydi: Önemli bir miras bırakacak olan çokcimri, yaşlı bir kadının bütün vârislerine birerkısa mektup gönderilerek kadının öldüğübildirilmiş ve mirasın dağılımı ile ilgili zarfınkapatılacağı saatte mutlaka noterde bulunmayaçağrılmışlardı. Vatan'dan, Saint-Florent'dan,Vierzon'danvebunlarınçevrelerinden,tümüyaskılığı içinde, ama oldukça da neşeli, evlierkekler karılarıyla, dul kadınlar oğullarıyla,çocuklar babalarıyla, kimileri üstü kapalı, ikitekerlekli hafif arabalar, kimileri sorgunağacından,körüklügezintiarabaları,kimileriikitekerlekli kötü yük arabaları içinde, yaklaşıkseksenkişigeldi.Yaşlıkadınınhizmetçisiileilkgelenler arasındaki tartışmaları, sonra danoterlere yapılan başvuruları bir gözünüzün

önüne getirin!.. Sanki Issoudun'de birayaklanmaolmuştu.

Sonunda bir gün kaymakam, böyle şakalarıyapmaya kimlerin cüret ettiklerini öğrenmekolanaksız olduğu için bu durumun daha dadayanılmazolduğunudüşündü.Kuşkularelbettegençler üzerinde toplanıyordu; ama o zamanUlusal Muhafız Birliği Issoudun'de tümüyleisimden ibaretti, garnizon yoktu, jandarmakomutanının yanında ancak sekiz jandarmasıvardı,devriyegezdiremiyordu;buyüzdenkanıttoplamak olanaksızdı.KaymakamKaraListe'yealındı ve hemen En Çok Nefret Edilen Adamoldu.Budevletmemurununsabahkahvaltısındaiki taze yumurta yeme alışkanlığı vardı. Evininavlusundatavukyetiştiriyorveheptazeyumurtayeme gibi tuhafmerakına bu yumurtaları kendibaşınapişirmegibituhafmerakınıdaekliyordu.Onagörenekarısınehizmetçisi,hiçkimse,onagöre, gerektiği gibi yumurta pişirmeyibilmiyordu; saatine bakıyor ve bu konudaherkesten üstün olmakla övünüyordu.Yumurtalarını iki yıldır kendisine bir sürü şakayapılmasını gerektirecek ölçüde başarıyla

pişiriyordu. Bir ay boyunca her gecetavuklarının yumurtaları çalınıp yerlerine lopyumurtalar bırakıldı. Kaymakam bu işe şaşırıpkaldı ve Yumurtalı Kaymakam ününü yitirdi.Sonunda başka türlü kahvaltı etmeye başladı.Ama oyunlarını çok iyi oynayan AylakŞövalyeler'den hiç kuşkulanmadı. Max adamınsobaborularınıhergeceçokpiskokanbiryağlayağlamayı icat etti, öyle ki evde durmakolanaksız oluyordu. Bu da yetmedi: Bir günkilisede ayine gitmek isteyen karısı şalındanvazgeçmek zorunda kaldı, çünkü şalın içtarafına çok yapışkan bir madde sürülmüştü.Kaymakam yerinin değiştirilmesini istedi. Budevlet memurunun ödlekliği ve boyun eğişisayesinde, Aylak Şövalyeler'in tuhaf ve gizliotoritesikesinolarakkurulmuşoldu.

III

Cognette'inMeyhanesi

Minimes Sokağı ileMisèreMeydanı arasında,o zamanlar, Armes Meydanı'ndan Kap KacakPazarı'na kadar, aşağıdan Zoraki Irmak'ınkoluyla, yukarıdan da surla çevrili bir mahallebölümü vardı. Bu bir tür şekilsiz kare alan, ikikişinin aynı anda geçmesini olanaksız kılacakderecede dar sokaklarla ayrılmış, birbirinebitişik, yoksul görünüşlü evlerle doluydu.Kentin, MucizelerAvlusu [52] gibi bir yer olanbu bölümünde yoksul ya da pek kârlı olmayanişler yapan insanlar bulunuyor, bunlar halkdilindeçokhoşbirdeyimle"tekgözevler"diyeanılan bakımsız, kümes gibi evlerdeoturuyorlardı. Her dönemde burası ahlaksızinsanların yuvası, lanetli bir mahalleydi, çünküburadasokaklardanbirininadıCellatSokağı'dır.Kent celladının beş yüz yıldan uzun bir süreburadakırmızıkapılıbirevioldu.Halkarasındadolaşan bir söylentiye inanılacak olursa,Châteauroux celladının yardımcısı hâlâ oradaoturuyor, çünkü burjuvazi onu hiçbir zaman

görmüyor, yalnızca bağcılar, seleflerindenkırıklarıveyaralarıiyietmeyeteneğinialmışbugizemli kişiyle ilişki içindeler. Vaktiyle kentkendine başkent süsü verdiğinde, fahişelerburada toplanıyorlardı. Alıcı bulamıyor olmasıgerekenikincielmalsatıcıları,sonrasergileripispis kokan eskiciler, kısacası neredeyse bütünkentlerde bir ya da iki Yahudinin egemenolduğu benzer bir yerde rastlanan kuşkulu birtopluluk vardı. Bu karanlık sokaklardan birininköşesinde, mahallenin en canlı tarafında,1815'den 1823'e kadar, belki de daha geçtarihlerde, Cognette ana diye anılan bir kadınınişlettiği, otel olarak da kullanılan küçük birmeyhane bulunuyordu. Bu meyhane, arasımoloztaşlarıveharçladoldurulmuşbeyaztaştanbağlamalarla oldukça iyi inşa edilmiş, üstte birkatı,onunüstündedebirçatıkatıolanbirevdenibaretti. Kapının üstünde Floransa tuncunabenzeyen kocaman bir çam dalı parlıyordu. Busimge yeterince bir şey anlatmıyormuş gibi,bakışlarkapıdakisövepervazınayapıştırılmışbirafişin mavi rengine takılıyordu; bu afişte, İYİMARSBİRASIyazısınınaltındaçokdekoltebir

kadına bir askerin küçük bir testiden köpüğütaşan bira ikram ettiği görülüyor, köpük birköprü kemeri çizerek testiden kadının uzattığıbardağa akıyordu; afişteki her şey ressamDelacroix'yı kendinden geçirecek renkleresahipti.Zeminkatındaaynı zamandamutfakveyemek salonu olarak kullanılan ve kirişlerindeçivilere asılmış, işletme için gerekli erzak vegereçler sarkan çok geniş bir salon vardı. Busalonun gerisinde bulunan bir dayamamerdivenden üst kata çıkılıyordu, ama bumerdivenin dibinde bir kapı vardı ki buradanson derece dar, karanlık ve yüksek olduğu içinbir şömine bacasına benzeyen o taşraavlularından birine bakan uzun, aydınlık birodayagiriliyordu.Birsundurmaylagizlenmişveduvarlarla bütüngözlerden saklanmışbuküçüksalonIssoudun'ünKötüÇocuklarının tamkadrotoplantılarını yaptıkları bir yer olarakkullanılıyordu. Cognet baba köylüleri pazarkurulduğu günlerde açıkça bu oteldebarındırıyordu, ama o gizlice AylakŞövalyeler'in otelcisiydi. Vaktiyle zengin birailenin seyisi olan Cognet baba, iyi ailelerin

evlerinde çalışan eski aşçı Cognette ileevlenmişti.Roma dışmahallesinde, İtalya'da vePolonya'daolduğugibi,Latinusulü,kocakendiadının dişil hale sokulmuş şeklini karısınaveriyordu. Cognet baba ile karısı Cognette,biriktirdikleriparalarıbirleştirerek,buradaböylebir meyhane işletmek üzere bu evi satınalmışlardı.Kırkyaşlarında,uzunboylu, tombul,kalkık burunlu, koyu esmer tenli, saçları siyahkehribar renginde, kahverengi gözleri yuvarlakvecanlı,zekivegüleçgörünüşlübirkadınolanCognette,MaxenceGilettarafından,karakteriveaşçılıktaki yeteneği göz önüne alınıp,Tarikat'ınLéonarde'ı[53] olarak seçildi. Cognet baba ellialtı yaşında olabilirdi, bodurdu, karısına boyuneğiyordu ve onun durmadan yinelediği birşakaya göre, her şeye yalnızca iyi gözlebakıyordu,çünkütekgözlüydü.Yediyıliçinde,1816'dan 1823'e kadar, karı koca geceleriburada yapılanlar ya da gizlice yapılanlarhakkındaenufakbirboşboğazlıketmediler,herzamandabütünşövalyelereçokbüyükbirsevgibeslediler; sadakatlerine gelince, mutlak birsadakat söz konusuydu; ama belki çıkarlarının

susmalarını ve sevgi beslemelerini gerektirdiğidüşünülecekolursa,busadakatokadardagüzelbulunmayacaktır. Şövalyeler gecenin herhangibir saatinde belli bir şekilde kapıyı çalarakCognette'in meyhanesine damlasalar, Cognetbababuişaretialıpkalkıyor,ateşiveşamdanlarıyakıyor, kapıyı açıyor, özellikle Tarikat içinsatın alınmış şarapları getirmek üzere mahzenegidiyor, Cognette de onlar için, ister bir günönce, ister o gün içinde karar verdikleribaskınlardanönceyada sonra, nefis bir yemekhazırlıyordu.

MadamBridauOrléans'danIssoudun'egelmeküzereyoldaolduğu sırada,AylakŞövalyeler eniyi oyunlarından birini hazırlıyorlardı. Eski birsavaş tutsağı olan ve barışta Issoudun'de kalıpburada ufak çapta tahıl ticareti yapan yaşlı birİspanyol erkenden pazara gelerek boş yükarabasınıIssoudunKulesi'ninaşağısındabiryerebıraktı. Kule'nin dibinde bu gece içinkararlaştırılan randevuya ilk gelen Maxence,alçak sesle sorulan şu soruyla karşılaştı: "Bugeceneyapıyoruz?"

— Fario babanın arabası burada, diye yanıtverdi; az kalsın çarpıp burnum kırılacaktı. Onuönce Kule'nin bulunduğu tepeye çıkaralım.Sonrasınıdüşünürüz.

Richard Issoudun Kulesi'ni yaptırmayakalkıştığında, söylenenlere bakılırsa, onu Romatapınağı ve Kelt Dun'unun bulunduğu yerdekibazilikanın yıkıntıları üstüne diktirdi. Her biriuzun bir yüzyıllar dönemini temsil eden buyıkıntılar üç çağın anıtlarıyla yüklü bir dağoluşturdu. DolayısıylaAslanYürekli Richard'ınkulesi, yamacı her yandan aynı derecede dik,ancak tırmanarak ulaşılabilecek bir koninintepesinde bulunuyor. Bu kulenin konumunukısaca iyi betimlemek için, onu kaidesiüstündeki Luksor Dikilitaşı'yla kıyaslayabiliriz.O zamanlar bunca bilinmeyen arkeolojikhazineleri içeren Issoudun Kulesi'nin kaidesikent tarafında seksen kadem yüksekliğindedir.Birsaat içindearaba, toplarıSaint-BernardDağıgeçidine taşıyan askerlerin çabasına benzer birçabayla sökülüp, parça parça kulenin dibindekitepeye taşındı; onarılıp normal durumunagetirildi, bu çalışmanın bütün izleri öyle bir

özenle yok edildi ki, sanki oraya şeytantarafından ya da bir sihirli değnekle getirilmişebenziyordu. Bu büyük başarıdan sonra, acıkanve susayan şövalyelerin tümü Cognette'inmeyhanesine geri döndü ve her biri çokgeçmeden kendisini o basık salonda sofrayaoturmuş buldu; Fario'nun saat ona doğruarabasını aradığı sırada yüzünün alacağı şeklidüşünerekşimdidengülüyorlardı.

Elbetteşövalyelerbumaskaralıklarınıhergeceyapmıyorlardı. Sganarelle'lerin, Mascarille'lerin,Scapin'lerin[54]dehasıyıldaüçyüzaltmışoyunbulmaya yetmezdi. Önce, koşullar her zamanuygun değildi: Çok güzel mehtaplı bir gecedeoynandığı için, son oyun ağırbaşlı insanlarıöfkelendirmişti; sonra falan ya da falanca, birakraba söz konusu olduğunda yardımıreddediyordu. Ama bu reziller geceleriCognette'tetoplanmadıklarızamanlar,gündüzünbuluşup sonbaharda ava gitme ya da bağbozumuna katılma, kışın da kayak yapma gibiolağan eğlencelere veriyorlardı kendilerini.Kentteki toplumsal uyuşukluğu protesto eden

yirmi gencin yaptığı toplantıda, başkalarındandaha sıkı şekilde Max'a bağlı olan ya da onuidolleri yapan kimileri ortaya çıktı. Böyle birkarakter çoğu zaman gençleri bağnazlaştırır.Madam Hochon'un torunları, François Hochonile Baruch Borniche, Max'ın sadıkmüritleriydiler. Bu iki genç Max'a, onunLousteau'larla nikâhsız bir akrabalığı olduğukonusunda bölgedeki kanıyı paylaşarak,neredeysekuzenlerigözüylebakıyorlardı.ZatenMax da bu iki gence dedeleri Hochon'uneğlenceleri için vermediği parayı bol bol ödünçveriyor, onları ava götürüyor, yetiştiriyor,kısacasıonlarınüzerindeailesininetkisindençokdahabüyüketkisioluyordu.İkisideyetimdi,herne kadar ergin olsalar da, Mösyö Hochon'unvasiliği altındaydılar. Bunun nedenini oluşturankoşullar bu ünlü Mösyö Hochon sahnedegörülmeyebaşlandığındaaçıklanacaktır.

Bu sırada François ile Baruch (bu öykününanlaşılır olması açısından küçük adlarınısöyleyelim) dört mumun dumanlı ışığıylaoldukça kötü aydınlanmış masanın ortasında,biriMax'ın sağında,öteki solundaydı;on iki-on

beşşişefarklışarapiçilmişti,toplantıdaancakonbir şövalye vardı. Küçük adı Issoudun'de birKalvencilik kalıntısı olduğunu yeterincegösterenBaruch,şarapdilleriçözmüşkenMax'a,şöyle dedi: "Tam da içerden tehdit edilmişolacaksın..."

— Ne demek istiyorsun bununla? diye sorduMax.

— Canım, büyükannem vaftiz evladı MadamBridau'dan kendisinin ve oğlunun Issoudun'egeleceğini bildiren bir mektup almış.Büyükannem dün onları konuk etmek için ikiodahazırlattı.

—Peki,bundanbanane?dediMax,bardağınıalıp,içindekibirdikişteiçtiktensonra,komikbirhareketleyenidenmasanınüstünekoyarak.

Max o zaman otuz dört yaşındaydı. Yanınakonmuşolanmumlardanbiri ışığını onun askeryüzüne yansıtarak, alnını iyice aydınlatıyor,beyaz tenini, ateşli gözlerini, siyah kehribarparlaklığında, hafif kıvırcık siyah saçlarını çokgüzel ortaya çıkarıyordu. Bu saçlar alnın

üstündeveşakaklardakendiliğindenbelirginbirbiçimde kıvrılıyor, böylece atalarımızın beş uçdedikleribeşdilşekliçiziyordu.Beyazlasiyahınbu sert karşıtlığına karşın, Max'ın çok tatlı biryüz ifadesi vardı; bu ifadenin çekiciliğiRaffaello'nun bakire yüzlerine verdiği şeklebenzer bir şekilden, iyi biçimlendirilmiş veüstündeki dudaklarda Max'ın sonundabenimsediği bir tür davranış olan sevimli birgülümsemenin dolaştığı bir ağızdan ilerigeliyordu. Le Berry'lilerin yüzlerini en ufakincelikleriyle belirten zengin renklilik neşelihaline ayrıca bir şey katıyordu. Gerçektengüldüğünde, bir sevgilinin ağzını süslemeyelayık otuz iki dişi görülmekteydi. Boyu beşkadem dört parmak olanMax ne şişman ne dezayıftı, son derece orantılı bir vücuda sahipti.Bakımlı elleri beyazdı ve oldukça güzeldi,ayakları Roma dış mahallesini ve imparatorlukpiyadesini akla getiriyordu. Kuşkusuz çok hoşbirtümgeneralolabilirdi,mareşalolmayazgısınıtaşıyacak omuzları ve imparatorluğun bütünnişanlarını takacakkadar geniş bir göğsüvardı.Zekâsıhareketlerinecanlılıkkatıyordu.Kısacası,

neredeyse bütün aşk çocukları gibi sevimliolarakdoğmuştuvegerçekbabasınınsoyluluğuondaaçıkçabellioluyordu.

—DemekMax,senMadamHochon'unvaftizevladınınRouget'ninkızıolduğunubilmiyorsunha?diyebağırdımasanınucundan,kentineniyidoktoru olan Goddet adındaki eski bir cerrahbinbaşının oğlu. Kadın, ressam oğlu ile birliktegeliyorsa,kuşkusuzniyetiadamcağızınmirasınayeniden sahip olmaktır ve elveda seninhayallerin... Max kaşlarını çattı. Sonra masanınçevresinde yüzden yüze dolaşan bir bakışla bubeklenmedik çıkışmanın zihinler üzerindeyaptığıetkiyiincelediveyineaynısoruyusordu:"Bundanbanane?"

— Ama, dedi François yeniden söz alarak,bana öyle geliyor ki yaşlı Rouget, SuyuBulandıran Kız lehine yeni bir vasiyetnamedüzenleyipeskisiniiptalederse...

Max burada müridinin konuşmasını kesipşöyle dedi: "Buraya geldiğimde, otuz yıldıradlarınızla ilgili yapılan bir cinasa göre, beşHochon'danbiridiyeadlandırıldığınıduyduğum

sırada, sana böyle seslenen birinin ağzınıkapattım sevgili François, hem de öyle sert birşekilde ki, o gün bu gündür Issoudun'de hiçkimse bu budalaca lafı en azından benimkarşımdayinelemedi!Amabak,senbuiyiliğimekarşı borcunu nasıl ödüyorsun: Bağlı olduğumbilinenbirkadınıbelirtmekiçinküçükdüşürücübirtakmaadkullanıyorsun."

Max, Issoudun'de François'nın az öncesöylediği takma adla anılan kişi ile ilişkisihakkında hiç bu kadar konuşmamıştı. Cezaeviolarak kullanılan eski gemilerin eski tutsağınınyeterince deneyimi vardı; Muhafız Birliğihumbaracılarınınkomutanışerefinneolduğunu,kentin bu küçümsemesinin neredenkaynaklandığınıkeşfedecekkadarbiliyordu.Buyüzden, o saygın Madam Hochon'un vargücüyle çekilmez kadın diye andığı, Jean-Jacques Rouget'nin hizmetçi-metresi MatmazelFlore Brazier hakkında, kim olursa olsun, hiçkimsenin kendisine bir söz söylenmesine aslaizinvermemişti.ZatenherkesMax'ınbukonudao başlamadan onunla konuşulamayacak kadaralıngan olduğunu biliyordu, hem hiç

başlamamıştı da. Kısacası, en iyi dostlarınınSuyu Bulandıran Kız hakkında şaka yapıpMax'ın öfkesini çekmesi ya da onu darıltmasıtehlikeliydi. Onunla eşit koşullarda yaşayan ikisubay, Binbaşı Potel'leYüzbaşı Renard,Max'ınbukızla ilişkisihakkındakonuştuklarında,Potelşöyle demişti: "Eğer o Jean-Jacques Rouget'ninevlilik dışı doğmuş kardeşi ise, neden onunorada oturmasını istemiyorsunuz ki?" – "Zatenne de olsa," dediYüzbaşı Renard, "bu kız çokgüzel. Max onu seviyorsa, bunda ne kötülükvar?.. Bu angaryanın karşılığında kıza sahipolmak için oğul Goddet Madam Fichet'yisevmiyormu?"

François hak ettiği bu paylamadan sonra artıknesöyleyeceğiniunuttu,amaMaxonatatlılıkla,"Devam et..." dediğinde de düşüncelerini pektoparlayamadı.

—Yo,hayır!diyebağırdıFrançois.

— Haksız yere kızıyorsun Max, diye bağırdıoğul Goddet. Cognette'te her şey söylenebilirdiye anlaşmadık mı? İçimizden buradasöylenenleri, düşünülenleri ya da yapılanları

dışarıda anımsayacak kişinin tümümüz candüşmanlarıolmayacakmıydık!BütünkentFloreBrazier'yi Suyu Bulandıran Kız takma adıylaanıyor; eğer bu takma ad dikkatsizlikleFrançois'nın ağzından kaçtıysa bu Aylaklar'akarşıişlenmişbirsuçmudur?

— Hayır, dedi Max, ama özel dostluğumuzakarşı işlenmiş bir suçtur. Aklım başıma geldi,Aylaklar toplantısında olduğumuzu düşündümveona,"Devamet..."dedim.

Derinbir sessizlik çöktü.Bumolaherkes içinokadarsıkıcıoldukiMaxbağırarakkonuşmayabaşladı: "Onun adına (heyecan), hepiniz adına(şaşkınlık) ben konuşacağım! Ve size nedüşündüğünüzü (derin heyecan) söyleyeceğimşimdi! Düşünüyorsunuz ki Flore, SuyuBulandıranKız,Brazier,Rougetbabanın(çünkühiçbirzamançocuğuolmayacakbuyaşlıbekâr,Rouget baba diye anılıyor) bakıcısı, evet,düşünüyorsunuz ki bu kadın, Issoudun'edönüşümden bu yana, benim bütüngereksinimlerimi karşılıyor. Eğer ayda üç yüzfrankısokağaatabiliyorsam,buakşamyaptığım

gibi size sık sık ziyafet çekebiliyorsam vehepinize ödünç para verebiliyorsam, bütün buparaları Matmazel Brazier'nin kesesindenalıyorum,öylemi?Pekâlâ,evet(derinheyecan)!HayAllah kahretsin, evet!Bin kez evet... Evet,MatmazelBrazierbuyaşlı adamınmirasınagözdikti..."

— Babadan oğula bu mirası hak etti, dediköşesindenoğulGoddet.

—Sanıyorsunuzki,diyedevamettiMax,oğulGoddet'nin sözüne gülümseyerek, ben Rougetbaba öldükten sonra Flore'la evlenmeyiplanladımvekendilerindensözedildiğiniilkkezduyduğum bu kız kardeşle oğlu benimgeleceğimitehlikeyesokacaklar,öylemi?

—Evet,öyle!diyebağırdıFrançois.

—Masanınetrafındabulunanların tümüböyledüşünüyor,dediBaruch.

— Peki öyleyse, sakin olun dostlarım, dediMax.Bilgilibirinsanikiinsanabedeldir!Şimdi,Aylak Şövalyeler'e sesleniyorum. Eğer bu

Parislileri geri göndermek için Tarikat'agereksinimim olursa, bana destek olacakmısınız? Ah! Elbette şakalarımız içinbenimsediğimiz sınırlar içinde, diye ekledicoşkuyla, genel bir kaynaşmayı fark ederek.Onları öldürmek, zehirlemek istediğimi misanıyorsunuz?..Tanrı'ya şükür, budala değilim.Hemnedeolsa,Bridau'larbaşarılıolsalar,Floreda yalnızca sahip olduğuyla kalsa, bununlayetinirim ben, anlıyor musunuz? MatmazelFichetbeniistiyorsa,benFlore'uonayeğleyecekkadarseviyorum!..

Matmazel Fichet Issoudun'ün en zenginmirasçısıydı ve oğul Goddet'nin bu kızlaevlenmek istemesinde, kızın annesine olansevgisinin büyük rolü vardı. Açık yüreklilik okadar değerli bir şey ki, on bir şövalye tek birinsangibiayağakalktı.

—SeniyibirinsansınMax!

— İşte söz, Max, biz Kurtarıcı Şövalyelerolacağız.

—Bridau'larıncanıcehenneme!

—BuBridau'larıkıskıvrakbağlarızbiz!

— Ne de olsa, kralların çoban kızlarıylaevlendiklerigörülmüştür!

— HayAllah! Lousteau baba pekâlâ MadamRouget'yi sevdi; özgür, bağımsız bir bakıcıkadınısevmektedahaazkötülükyokmu?

— Eğer ölü Rouget, Max'ın az buçuk babasıise;bu,aileiçindeolanbirşeydir.

—Düşüncelerözgürdür!

—YaşasınMax!

—Kahrolsunikiyüzlüler!

—GüzelFlore'unsağlığınaiçelim!

Şövalyeleri yüreklendiren ve şunu dasöyleyelim, aşırı derecede gevşek ahlakanlayışlarına uygun on iki yanıt, alkış ya dakadeh kaldırma böyleydi. Max'ın AylaklıkTarikatı'nınşefiolmaktanegibibirçıkarıolduğugörülüyor. Birtakım maskaralıklar icat ederek,başlıca ailelerin genç çocuklarını yükümlülükaltında bırakarak, saygınlığına kavuşacağı

günler içindesteksağlamakistiyordu.Nazikbirbiçimde ayağa kalktı, Bordeaux şarabı dolubardağınısalladı,konuşmasıbeklendi.

— Size yapmak istediğim kötülük olarak,dilerim tümünüze güzel Flore değerinde birerkadın nasip olsun.Akrabaların akınına gelince,şimdilik bundan hiç korkmuyorum, sonrası içinbakarız!.

—Fario'nunarabasınıunutmayalım!

—Elbette!Güvenliyerdeo,dedioğulGoddet.

—Of!Bumaskaralığı sona erdirmeyi üstümealıyorum, diye bağırdı Max. Erkenden pazaryerinde olun ve adam arabasını ararken, gelipbanahaberverin...

Duvar saatinin sabahınüçbuçuğunu çaldığınıduyduklarında, şövalyeler, ayaklarında keçeayakkabılar olduğu için en ufak bir gürültüyapmadan, duvarları sıyırarak geçip evlerinedönmek üzere sessizce dışarıya çıktılar. Maxyavaş yavaşSaint-JeanKapısı ileVilatteKapısıarasında, zengin burjuvaların oturduğu kentin

yukarı bölümündeki Saint-Jean Meydanı'naulaştı.YüzbaşıGilet korkularını gizlemişti, amabuhaber yüreğine işledi.O cezaevi gemilerininüstünde ya da altında bulunduğu zamandan buyana,ahlakbozukluğunaeşitölçüdekiduyguvedüşüncelerini gizlemişti. Önce, ama her şeydenönce, Rouget babanın sahibi olduğu toprağabağlı kırk bin liralık gelir Gilet'nin FloreBrazier'ye olan tutkusunu oluşturuyordu.Gilet'nin davranış biçimine bakılacak olursa,SuyuBulandıranKız'ınoyaşlıbekârınsevgisineborçluolduğuparasalgelecekhakkındaGilet'yeesinleyebildiği güvenceyi görmek kolaydır.Bununlabirlikte, yasalmirasçılarıngelişi haberiMax'ın Flore'un gücüne olan inancını sarsacaknitelikteydi. On yedi yıldır biriktirilen paralarhâlâRougetadınakayıtlıydı.OysaFlore'unuzunsüredir lehine yapılmış olduğunu söylediğivasiyetnameiptaledilirse,bubiriktirilmişparalarMatmazel Brazier adına yatırılarak hiç olmazsakurtarılabilirdi.

— Bu budala kız bana yedi yıl boyuncayeğenlerden, kız kardeşten söz etmedi! diyebağırdı Max, Marmouse Sokağı'ndan Avenir

Sokağı'na dönerken. Bourges'da, Vierzon'da,Châteauroux'da on ya da on iki farklı noterliğeyatırılmışyediyüzellibinfrank,birhaftaiçinde,dedikoducu bir bölgenin haberi olmaksızın, neele geçirilebilir ne de devlet tahvilineyatırılabilir. Her şeyden önce akrabalardankurtulmakgerekir,amakurtulurkurtulmazdabuserveti elde etmek için acele edeceğiz. Neyse,bunudüşüneceğim...

Max yorgundu. Maymuncuğunu kullanarakRouget babanın evine girdi ve gürültüyapmadan, kendi kendine, "Yarın düşüncelerimnetleşecek"diyerekyattı.

IV

SuyuBulandıranKız

Saint-Jean Meydanı'nın sultanına bu SuyuBulandıran Kız takma adının nereden geldiğinive onun Rouget'nin evine nasıl mal sahibi gibiyerleştiğini anlatmak gereksiz değildir. Jean-Jacques'ın ve Madam Bridau'nun babası yaşlıdoktor, yaşlandıkça, oğlunun değersiz biriolduğunu fark etti ve o zaman aklını başınagetirecek bir alışkanlık edinmesi için onuoldukça sıkıya aldı, ama böylece farkındaolmadan,çocuğuboynunayulartakabileceğibirzorbalığın egemenliği altına almayahazırlıyordu. Bir gün bu kötü niyetli, ahlaksızyaşlı adam iş gezisinden dönerken, TivoliCaddesi'nde, çayırların kenarında çok güzelküçük bir kız gördü. Atın gürültüsünü duyançocuk, Issoudun'ün tepesinden bakıldığında,yeşil bir entarinin ortasındaki gümüş rengikurdelelere benzeyen derelerden birinin diptarafında dikeldi. Söylencedeki pınarlar veırmaklarkraliçesinebenzeyenküçükkızdoktoraansızın bir ressamın hiç düşleyemeyeceği en

güzel yüzlerden birini gösterdi. Bütün bölgeyitanıyan yaşlı Rouget bu güzellik harikasınıtanımıyordu.Neredeyseçıplakolankızsırasıylabarut rengi ve beyaz çizgili kötü bir yünkumaştan, delinmiş ve parçalanmış, berbat birkısa eteklik giymişti. Bir parça sorgun dalıylabağlanmış kalın bir kâğıt yaprağı, başlığınıoluşturuyordu. Okul defterinden bir yaprakolduğunu pek güzel gösteren düz çizgiler veOharfleriyle dolu bu kâğıdın altında kıvırcık veatların kuyruğunu taramaya yarayan bir taraklatutturulmuş, birHavva kızının isteyebileceği engüzelsarısaçlarvardı.Esmerleşmişgüzelgöğsü,vaktiyle mendil olarak kullanılmış, yırtık pırtıkbir atkının zar zor örttüğü boynu, esmerliğinaltındaki beyaz yerleri gösteriyordu.Bacaklarının arasına geçmiş, yarı beline kadaryukarıya sıvanmış ve kocaman bir iğneyletutturulmuş etekliği bir mayoyu andırıyordu.Duru suyun görülmesine izin verdiği ayaklar,bacaklar ortaçağ heykelciliğine yaraşır birzariflikte görünüyorlardı. Güneşi karşına almışolan bu çok güzel vücudun da zariflikten gerikalmayan kızılımtırak bir tonu vardı. Boynu ve

göğsü kaşmir ve ipekle sarmalamaya değerdi.Kısacası, bu nymphenin, kirpiklerle donatılmış,bakışları bir ressama, bir şaire diz çöktürecekmavi gözleri vardı. Çok hoş bir vücuduadamakıllı tanıyacak kadar anatomiden anlayandoktor,bunefismodelkırlardaçalışmaklaharapolursa, güzel sanatların neler kaybedeceğinianladı.

—Nerelisin sen yavrum? Seni daha önce hiçgörmedim, dedi o zaman yetmiş yaşında olandoktor.

Bu olay 1799 yılının Eylül ayında meydanageliyordu.

— Vatan'lıyım, diye yanıt verdi kız. Birburjuvanınsesiniduyunca,oradan ikiyüzadımötede,dereninüstteki akıntısı içindedurankötügörünüşlübiradambaşınıkaldırdı.

— Hey, ne oluyor Flore, ha? diye bağırdı;suyu bulandıracak yerde çene çalıyorsun, maleldengidecek!

— Peki Vatan'dan buraya ne yapmak için

geliyorsun? diye sordu doktor, kızınpaylanmasınaaldırışetmeden.

— Şuradaki amcam Brazier için suyubulandırıyorum.

Rabouiller, Le Berry'ye özgü bir sözcük;anlatmak istediği şeyi çok güzel bir şekildebetimliyor: Burada, bir derenin suyunu incedalları raket şeklinde sıralanmış büyük bir ağaçdalı yardımıyla dalgalandırarak bulandırma işisöz konusu. Ne olduğunu anlayamadıkları buişlemdenürkentatlısuıstakozlarıaceleylesuyunyüzüneçıkıyorvebuşaşkınlıkiçindekendilerinibalıkçının uygun bir uzaklığa yerleştirdiği avgereçlerinin ortasına atıyorlar. Flore Brazier subulandırıcı'sını masumluğa özgü doğal birincelikleelindetutuyordu.

—Amaamcanınıstakozavlanmaiznivarmı?

— Peki, tek ve bölünmez Cumhuriyetdöneminde değil miyiz yoksa? diye bağırdıbulunduğuyerdenamcaBrazier.

— Direktuvar dönemindeyiz, dedi doktor.

Hem Vatan'lı birinin gelip Issoudun kentitopraklarında balık avlamasına izin veren biryasabilmiyorum.Annenvarmısenin,yavrum?

— Hayır mösyö; babam da Bourges AkılHastanesi'nde.Kırlardagüneşçarptıbaşına...vedelirdi.

—Nekadarkazanıyorsun?

—Suyu bulandırmamevsiminde her gün beşmetelik, suyu bulandırmak için La Braisne'ekadar gidiyorum. Hasat zamanında başaktopluyorum.Kışındaçekipgidiyorum.

—Onikiyaşınamıyaklaşıyorsun?

—Evetmösyö...

—Benimlegelmekistermisin?İyibeslenirsin,iyigiyinirsin,hemgüzelayakkabılarındaolur...

— Hayır, hayır, yeğenim yanımda kalmakzorunda; Tanrı katında ve insanların önündeonun sorumluluğunu ben üstlendim, dediyeğeninevedoktorayaklaşanamcaBrazier.Benonunvasisiyim,anlıyormusunuz!

Doktor gülümsememek için kendini tuttu vekuşkusuz amcaBrazier'nin görünüşü karşısındaherkesinbozabileceğiciddi tavrınıbozmadı.Buvasininbaşındayağmurunvegüneşinyıprattığı,üstünde birçok tırtılın yaşayabileceği bir lahanayaprağı gibi kenarları kırpık ve beyaz iplikleyamanmış kırmızı bir köylü şapkası vardı.Şapkanın altında kara, içe göçmüş bir yüzgörünüyordu; ağız, burun ve gözler bu yüzdedörtsiyahnoktaoluşturuyordu.Berbatceketibirhalıparçasınabenziyordu,pantolonudatozbezikumaşındandı.

— Ben Doktor Rouget'yim, dedi doktor. Senmademki bu çocuğun vasisisin, onu Saint-JeanMeydanı'ndaki evime getir; kötü bir güngeçirmişolmazsınız,sende,oda...

Yanıt olarak tek kelime beklemeden, amcaBrazier'nin bu güzel Suyu Bulandıran Kız'labirlikte evine geleceğinden emin olarak DoktorRouget Issoudun'e doğru atını mahmuzladı.Gerçekten de, sofraya oturmak üzere olduğusırada, aşçı kadın ona Brazier'lerin geldiklerinihaberverdi.

—Oturun,dedidoktor,amcayaveyeğene.

Flore ile vasisi hâlâ yalınayak durumda,doktorun salonuna şaşkın gözlerle bakıyorlardı.İştebununnedeni.

Rouget'yeDescoings'lerdenmirasolarakkalanev, uzun ve çok dar bir tür dörtgen şeklinde,birkaç cılız ıhlamur ağacı dikili Saint-JeanMeydanı'nın ortasındadır. Buradaki evler başkayerlerdekilere göre daha iyi yapılmıştır,Descoings'lerin evi de en güzellerinden biridir.Mösyö Hochon'un evinin karşısındaki bu evinbirinci katta cephede üç penceresi, zemin kattada bir araba kapısı vardır ki buradan avluyagirilir, avlunun bitiminde de bir bahçe uzanır.Arabakapısınınkemerialtında,sokağabakanikipencereyle aydınlanan geniş bir salonun kapısıbulunur. Mutfak salonun arkasındadır, ancakbirinci kata ve üstteki çatı katına çıkılan birmerdivenle ayrılmıştır. Mutfağın karşısında biroluk, içinde çamaşır yıkanan bir hangar, iki atiçin bir ahır ve bir arabalık yer alır; bunlarınüstünde de yulaf, kuru ot, saman için küçükambarlarvardır;doktorunuşağıdaburadayatıp

kalkıyordu. Küçük köylü kızla amcasının okadarhayrankaldığı salondadekorolarak,XV.Louis dönemine özgü, griye boyanmış oymatahtadan duvar kaplaması, bir mermer şöminegöze çarpıyordu, bu şöminenin üstünde de üstbölümü panosuz ve oyma kenarları yaldızlıbüyük bir aynaya Flore'un görüntüsüyansıyordu.Buoyma tahta eşyanınüstündearaara Déols, Issoudun, Saint-Gidas, la Parée,Chézal-Benoît, Saint-Sulpice büyükmanastırlarıile Bourges ve Issoudun manastırlarınınkalıntılarını gösteren birkaç tablo görülüyordu;bu manastırları krallarımız ve dinine bağlıolanlar değerli armağanlarla ve Rönesans'ın engüzel yapıtlarıyla zenginleştirmişlerdi.Descoings'lerin sahibi oldukları, ancakRouget'lere geçmiş tablolar arasındaAlbani'ninbir Kutsal Ailesi; Domenichino'nun bir AzizJeronimo'su, Gentile Bellini'nin bir İsa Başı,LeonardodaVinci'ninbirMeryem'i,XIII.Louisdönemindebirkuşatmayakarşıkoyanvekafasıkesilen Belabre markisinden kalma, Tiziano'yaaitbirİsa'nınHaçıTaşıması,PaoloVeronese'ninbir Lazar'ı, Bernardo Strozzi'nin bir Meryem'in

Evlenmesi, Rubens'in iki kilise tablosu vePerugino ya da Raffaello tarafından yapılmışPerugino'nunbirtablosununkopyası,nihayetikiCorreggio ve bir Andrea del Sarto tablosubulunuyordu. Descoings'ler bu zenginlikleri,değerlerini bilmeden, yalnızca korunmuşolmalarınabakarak,üçyüzkilisetablosuiçindenayırmışlardı. Birçoğu yalnızca çok güzelçerçeveler içindebulunmaklakalmıyor,kimileride camlı çerçeve içinde bulunuyordu.Çerçevelerin güzelliği ve camların belirtir gibigöründüğü değer nedeniyle Descoings'ler butabloları sakladılar. Dolayısıyla, bu salondakimobilyalarda günümüzde bu kadar değerverilen, ama o zamanlar Issoudun'de hiçbirdeğertaşımayanolükseksikdeğildi.Şömineninüstündealtıkollu ikikocamangümüşşamdanınarasına konmuş duvar saati Boulle'ü[55]anımsatan, manastırlara özgü görkemiylekendini gösteriyordu. Tümü meşe ağacından,yüksek tabakadan birkaç kadının beğenisineuygun olarak da kumaş kaplanmış oymakoltuklarbugünçokbeğenilirdi,çünkütümününüstündetaçlar,armalarbulunuyordu.İkipencere

arasında bir şatodan gelme zengin bir konsolvardı, mermerinin üstünde de koskocaman birÇin kâsesi yer alıyordu, doktor bunun içinetütününü koyuyordu. Ne doktor ne oğlu ne dekadın aşçısı bu zenginliklere özengöstermekteydiler. Yaldızlı silmelerine bakıryeşili boyayla alacalı bir görünüm verilmiş çokzarif bir ocağın üstüne tükürüyorlardı. Yarıkristal, yarı porselen çiçeklerle süslü güzel biravize,sarktığı tavangibi,sineklerinburayınasılserbestçe kullandıklarını kanıtlayan siyahnoktalarla kaplıydı. Descoings'ler pencerelerebağımsız bir manastır papazının perdeliyatağından alınma brokar perdeler asmışlardı.Kapınınsolunda,birkaçbin frankdeğerindebirdolap,büfegöreviyapıyordu.

— Haydi bakalım, Fanchette, dedi doktorkadın aşçıya, iki bardak... İyisinden ver bize.Cognette'ten önce, Issoudun'ün en iyi aşçısıolarak tanınan Le Berry'li şişko hizmetçi,doktorun despotluğunu açığa vuran birçabuklukla,birazdamerakından,koştu.

— Senin bölgende bir dönüm bağ ne kadar

eder? diye sordu doktor, irikıyım Brazier'ninbardağınaşarapdoldururken.

—Yüzekü...

— Öyleyse yeğenini hizmetçi olarak banabırak; yıllığı yüz ekü olacak, vasisi sıfatıyla dabuyüzeküyüsenalırsın.

—Her yıl mı? dedi Brazier, gözlerini fal taşıgibiaçarak.

— Bunu senin vicdanına bırakıyorum, diyeyanıt verdi doktor. Kız öksüz. On sekiz yaşınakadarFlore'ungelirlehiçbirilgisiyok.

— Şimdi on iki yaşında olduğuna göre altıdönüm bağ demektir, dedi amca.Ama kız çokkibardır, bir kuzu kadar tatlıdır, ağzı yüzüdüzgündür, çeviktir, söz dinler... Yavrucuk,zavallıkardeşimingözbebeğiydi!

— Hem bir yıllık avans ödeyeceğim, dedidoktor.

—Ah! Gerçekten, dedi amca, şunu iki yıllıkyapın, kızı size bırakayım. Elbette sizin

yanınızda bizim yanımızda olduğundan dahaçok rahat edecektir; karımdan dayak yiyor,karımakatlanamıyor...Yalnızcabenkoruyorumhenüz doğmuş bir çocuk kadarmasumolan bukutsalvarlığı.

Bu son tümceyi duyan doktor, masumsözcüğünden etkilenerek amca Brazier'ye birişaret yapıp, Suyu Bulandıran Kız'ı kurulmuşsofranın önünde bıraktı ve amcayla birlikteavluya,oradandabahçeyeçıktı.Kurulusofradaaralarına aldıkları kıza Fanchette ile Jean-Jacques sorular sordular, o da saf saf doktorlakarşılaşmasınıanlattı.

—Haydisevgiliyavrucuğum,hoşçakal,dediamcaBraziergelipFlore'ualnındanöperek,senibu iyi yürekli, saygın fukara babasının yanınayerleştirmekle mutluluğunu sağladığımı pekâlâsöyleyebilirsin. Onun sözünü benim sözümüdinlediğingibidinlemelisin.Çokuslu,çokkibarolveonunheristediğiniyap...

— Benim odamın üstündeki odayı ayarlayın,dedi doktor, Fanchette'e. Bu küçük Flore,kuşkusuz adı çok uygun, bu akşamdan

başlayarak o odada yatacak. Yarın onakunduracıyla terzi kadını getirteceğiz. Hemensofraya çatal bıçak koyun onun için, bize eşlikedecek.

Akşam bütün Issoudun'ün tek konusuDoktorRouget'nin evine küçük bir Suyu BulandıranKız'ın yerleşmesi oldu. Alaycı bir bölgede butakmaadMatmazelBrazier'yeservetindenönce,servetisırasındaveservetisonrasındadayapışıpkaldı.

Doktorkuşkusuz,XV.Louis'ninMatmazel deRomansiçinbüyükçaptayaptığınıFloreBrazieriçinküçükçaptayapmakistiyordu,amaçokgeçkalmıştı; XV. Louis henüz gençti, oysa doktoryaşlılığın başlangıcındaydı. O hoş SuyuBulandıran Kız on iki yaşından on dört yaşınakadar tam bir mutluluk içinde yaşadı. İyigiyiniyordu, Issoudun'ün en zengin kızındançok daha iyi giyinip kuşanıyordu, derslerineteşvik etmek için doktorun kendisine verdiğialtın saati vemücevherleri takıyordu, okumayı,yazmayı, hesap yapmayı öğreten bir öğretmenivardı, ama köylülerin neredeyse hayvan gibi

yaşamı Flore'un içinde bilimin acı suyuna karşıöyle tiksintiler uyandırmıştı ki, doktor bueğitimle yetindi. Doktorun sevecenlikten uzaksanıldığı ölçüde duygusallık yüklü bir özenlegörgüsüzlüğünü giderdiği, okuttuğu, yetiştirdiğibu çocuğa karşı beslediği niyet, dedikodularıMax'ınveAgathe'ındoğumukonusundaolduğugibi üzücü yanlış düşüncelere yol açan, kentinçenesi düşük burjuvazisi tarafından çeşitlibiçimdeyorumlandı.Küçükkentlerinhalkıiçin,bir sürü varsayım içinde, karşıt yorumlararasında ve bir olayın yol açtığı tahminlerlegerçeğimeydanaçıkarmakkolaydeğildir.Taşra,eskiden Tuileries bahçesinde Küçük Taşrapolitikacılarının yaptıkları gibi, her şeyiaçıklamak ister ve sonunda her şeyi öğrenir.Amaherkesolayda,sevdiğiyüzebağlıkalır,buyüzde gerçeği görür, gerçeği tanıtlar ve buyüzün yorumunu tek iyi yorum olarak kabuleder. Küçük kentlerdeki apaçık yaşama vegözetime karşın, gerçek çoğu zaman karanlıktakalır ve anlaşılmak için, ya ardından gerçeğinkayıtsız kaldığı zamanı ya da tarihçi ve üstüninsanın daha yüksek bir görüşe sahip olarak

benimsedikleritarafsızlığıister.

— Bu yaşlı maymunun bu yaşta on beşyaşındaki bir kıza ne yapmasını istiyorsunuz?diye soruluyordu Suyu Bulandıran Kız'ıngelişindenikiyılsonra.

— Haklısınız, diye yanıt veriliyordu, adamıneğlenmezamanıçoktangeçti..

— Dostum, oğlunun budalalığı doktoruçileden çıkarıyor, kızı Agathe'a karşı kini dedevam ediyor; bu sıkıntı içinde, belki yalnızcabu küçük kızla evlenmek, ondan Max gibiçevik, boylu boslu, çok canlı, güzel bir erkekçocuğusahibiolabilmek için ikiyıldırbukadarusluyaşadı,diyordusağduyusahibibiradam.

—Bırakında rahatçakonuşalım,Lousteau ileRouget'nin 1770'ten 1787'ye kadar sürdükleriyaşamı sürdükten sonra, yetmişyaşında insanınçocuğu olabilir mi? Bakın, bu yaşlı çapkın, enazından doktor olarak Eski Ahit'i okumuş veKral Davut'un yaşlılığını nasıl canlandırdığınıöğrenmiştir...İştehepsibukadardostum!

— Brazier'nin, sarhoş iken Vatan'da doktorusoymakla övündüğü söyleniyor! diyebağırıyordu, daha çok kötülüğe inananinsanlardanbiri.

— Ah Tanrım! Şu Issoudun'de söylenmeyennevarki?

— 1800'den 1805'e kadar, beş yıl boyuncadoktor, söylendiğine göre Matmazel deRomans'ın hırsının, büyük isteklerinin SevgiliLouis'ye çektirdiği sıkıntıları çekmedi, amaFlore'u eğitmenin kendisine verdiği zevki tattı.KüçükSuyuBulandıranKız,doktorunevindekidurumunu amcası ile sürdüreceği yaşamlakıyaslayınca, o kadar hoşnuttu ki kuşkusuz,Doğu'da her kadın kölenin yaptığı gibi,efendisininisteklerineboyuneğdi.İdilyazanlaraya da insanseverlere karşın, köyde yaşayaninsanlar kimi erdemler konusunda pek az bilgisahibidirler ve bunlarda ahlak kurallarınabağlılıkbiriyilikyadabirgüzellikduygusundandeğil, çıkarcı bir düşünceden doğar; yoksulluk,sürekli çalışma, mutsuzluk içinyetiştirildiklerinden, bu görüş açısı sayesinde

açlığın, bitmez tükenmez emeğincehennemindenkendilerinikurtarabilenherşeyi,hele yasalar karşı değilse, mubah görürler.İstisnalar varsa da enderdir. Erdem toplumsalyöndengönencinarkadaşıdırveeğitimlebaşlar.BuyüzdenSuyuBulandıranKız, tutumudinselbakımdansonderecekınanacakbirdurumdaisede, çepeçevre on fersahlık bir alanda bütünkızlar için bir kıskançlık konusuydu. 1787'dedoğan Flore 1793'ten 1798'e kadar çılgıncaeğlencelerin ortasında yetişti; bunlarınyansımaları papazlardan, ayinlerden,sunaklardan yoksun, evlenmenin yasal birbirleşme olduğu, Başkaldırı'nın geleneksel yeriIssoudun başta olmak üzere devrimciözdeyişlerin derin izler bıraktığı bu köyleriaydınlattı. 1802'de Katolik dini yeni yeni eskidurumuna kavuşmuştu. İmparator için papazbulmak güç oldu. 1806'da Fransa'da birçokbölgekilisesihenüzkapalıydı,bukadarşiddetlibir dağılmadan sonra, idam sehpasında canvermiş din adamlarının yerine yenilerini biraraya getirmek çok yavaş olmuştu. 1802'deFlore'u kendi vicdanından başka hiçbir şey

kınayamazdı. Amca Brazier'nin bugözbebeğindevicdanınçıkarduygusundandahazayıfolmasıgerekmezmiydi?Herşeyböylebirtahmin yapmaya yol açtığı gibi, edepsiz doktoryaşı gereği Suyu Bulandıran Kız'a ilişmemekzorundakaldıysada,oyinedeçokyırtıkbirkızolarak anıldı. Bununla birlikte kimi insanlar,ömrünün son iki yılında kıza karşı soğukluktanbiraz öte bir davranış içinde olan doktorungösterdiğiözenveilgininkesilmesinikıziçinbirmasumlukbelgesiolarakgörmekistediler.

Yaşlı Rouget sonunun geldiğini öncedenkestirebilecek kadar insan öldürmüştü, oysadoktoruölümdöşeğindeansiklopedicifelsefeninmantosuna sarınmış bulan noteri o zaman onuonyediyaşındaolanbugençkız lehinebirşeyyapmasıiçinsıkıştırdı.

— Öyleyse özgürlüğüne kavuşturalım onu,dedidoktor.

Busöz,acıalaylarınınkaynağınıyanıtverdiğikişinin tam da mesleğinden sağlamayı hiçbirzamanihmaletmeyenbuyaşlıadamıbetimliyor.Kötüdavranışlarınıespriyleörterek,esprininher

zaman,helekuşkusuzkişiselçıkaradayanıyorsaözellikle haklı olduğu bir bölgede, bunlarıbağışlatıyordu. Noter bu sözde, bu adamınyoğunlaşmış kininin haykırışını, güçsüz biraşkınmasumnesnesindenbiröçalışıgördü.Budüşünce, Suyu Bulandıran Kız'a hiçbir şeybırakmayanvenoterbukonuüzerindeyenidenısrar ettiğinde, acı bir gülümsemeyle,"Güzelliğiyleyeterincezengin!"diyendoktoruninadıylabirbakımadoğrulandı.

Jean-Jacques Rouget babası için ağlamadı,oysa Flore ağladı. Yaşlı doktor oğlunu çokmutsuzkılmıştı,özellikledeerginlikdöneminde;Jean-Jacques 1791'de ergin oldu, oysa babaküçük köylü kıza köylülerin gözündemutlulukideali olanmaddimutluluğuvermişti.Doktorungömülmesinden sonra Fanchette, Flore'a şöylededi: "Ee, mösyö artık dünyada olmadığınagöre, ne yapacaksınız şimdi?" Jean-Jacques'ıngözleri parladı ve ilk kez o hareketsiz yüzücanlandı,birdüşünceninparıltısıylaaydınlanıyorgibigörünüpbirduyguyuaçığavurdu.

—Bırakınbizi,dedibusıradasofrayıtoplayan

Fanchette'e. On yedi yaşında Flore, bedenindeve yüz çizgilerinde hâlâ o inceliği, doktorubaştan çıkaran ve kibar âlemi kadınlarınınkorumayıbildikleri,amaköylükadınlardabirkırçiçeğikadar çabucak solanogüzelliközelliğinikoruyordu. Bununla birlikte, çalışma veyoksunluklarla geçen yaşamlarını tarlalara vegüneşe götürmezlerse, bütün güzel köylükadınlarında etkisini gösteren o şişmanlamaeğilimi şimdiden onda da kendini gösteriyordu.Vücudunun üst kısmı genişlemişti. Yağlı vebeyaz omuzları, şimdiden kırışan boynuyladolgun ve uyumlu şekilde birleşen yüzeyleroluşturuyordu. Ama yüz çevresinin çizgisideğişmemişti,çenesidehâlâzarifti.

—Flore,dediJean-Jacquesheyecanlıbirsesle,bueveiyicealıştınız,değilmi?..

—EvetMösyöJean...

Mirasçı, aşk ilan edeceği sırada, daha yenigömülmüş olan ölüyü anımsayarak dilinintutulduğunu hissetti; babasının iyilikseverliğininnereye kadar gitmiş olduğunu merak etti.Yeniefendisine onun basitliğinden kuşkulanamadan

bakan Flore bir süre Jean-Jacques'ın yenidenkonuşmaya başlamasını bekledi, ama Jean-Jacques'ın sessizliğe gömülmesi hakkında nedüşüneceğini bilemeden ondan ayrıldı.Doktordan aldığı eğitim ne olursa olsun, SuyuBulandıranKız'ın,

Jean-Jacques'ınkarakterinitanımasıiçinbirkaçgüngeçmeliydi.İşteonunhakkındakısacasöyleyeceklerimiz:

BabasıöldüğündeotuzyediyaşındaolanJean-Jacques on iki yaşındaki bir çocuk kadarutangaçvebabadisiplinineboyuneğenbiriydi.Buutangaçlık,bukarakteriyadaneyazıkkiheryerde rastlanan, hatta prenslerin bile başınagelen türden olayları (çünkü SophieDawes[56]Condé'lerin sonuncusu tarafından SuyuBulandıranKız'ındüştüğüdurumdandahabeterbir duruma düşürüldü) kabul etmekistemeyenlere onun çocukluğunu, gençliğini vehayatını açıklamalıdır. İki tür utangaçlık vardır.Zihinsel utangaçlık, sinirsel utangaçlık; fizikselbir utangaçlık ve tinsel bir utangaçlık. Biriötekinden bağımsızdır. Tin dingin ve cesurkalırken, vücut korkup titreyebilir, tersi deolabilir. Bu, birçok tinsel tuhaflıkların ipucunuverir. İki utangaçlık bir insanda bir aradabulunursa,buinsanbütünömrüboyuncabirhiçolacaktır. Böyle bir tam utangaçlık "Bu bir

budala" dediğimiz kişinin utangaçlığıdır. Bukişide çoğu zaman bastırılmış büyük niteliklersaklıdır. Belki esrime içinde yaşamış kimikeşişlerinvarlığınıbuçiftekusuraborçluyuz.Buüzücü fiziksel ve tinsel durum, organların veruhun kusursuzluğuyla, aynı zamanda henüzgörülmemiş kusurlarla da ortaya çıkar. Jean-Jacques'ın utangaçlığı yetilerindeki belli biruyuşukluktan ileri geliyordu ki büyük biröğretmen ya da Desplein gibi bir cerrah buuyuşukluğu giderebilirdi. Jean-Jacques'ta aşkduygusuna,yaşamdakullanacağıkadarduygusukalmışsa da, aptallarda olduğu gibi, zekâdaeksik olan güç ve çeviklik geçmişti. Bütüngençlerde aşk tutkusu bir ideal içindetoplanırken, onun bu idealden yoksuntutkusunun şiddeti utangaçlığını daha daartırıyordu.Issoudun'debirkadınakuryapmayahiçbir zaman karar veremedi. Oysa orta boylu,utangaç ve kötü niyetli gibi görünen, eğeryüzünü şimdiden derin çizgiler ve solgun tenizamanından önce yaşlandırmış olsaydı, solukyeşil renkli ve patlak iki kocaman gözün deyeterinceçirkinleştireceğiböylebayağıbiryüze

sahip bir gence ne sıradan genç kızlar ne deburjuva kızları pas verebilirlerdi. Bu zavallıgenç, bir kadınla birlikteyken gerçekten bir şeyyapamaz duruma geliyordu, çünkü eğitimisayesinde sahip olduğu fikirlerin azlığıyüzünden ne kadar şiddetle engelleniyorsa,tutkusu yüzünden o kadar şiddetle teşvikedildiğinihissediyordu.Bu iki eşit güçarasındahareketsiz kalıp ne söyleyeceğini bilemiyor veyanıt vermek zorunda kalmaktan o derecekorkuyorduki,kendisinesorularsorulacakdiyetitriyordu! Dili o kadar çabuklukla çözen arzu,onun dilini donduruyordu. Dolayısıyla Jean-Jacques yalnız kaldı ve yalnızlığı aradı, çünküyalnızlıktan sıkılmıyordu. Doktor bu huyun vebukarakterinyolaçtığıçöküntülerifarketti,amabunlara derman bulmak için geç kalmıştı.Oğlunupekâlâ evlendirmek isteyebilirdi, nevarki onu kesin bir egemenlik altına aldırmak sözkonusu olacağı için, duraksamak zorundaydı.Bu, servetinin yönetimini yabancı bir kadına,bilinmeyen bir kıza bırakmak olmaz mıydı?Oysabirgençkızı inceleyip,onunkadınolarakbütün tinsel yaşamı hakkında tahminlerde

bulunmanın ne kadar güç olduğunu biliyordu.Bu yüzden, eğitimi ya da duyguları kendisinegüvence veren bir kişiyi arayarak, oğlunacimriliği öğretmeyi denedi. Böylece zekâdanyoksunbuaptalabirtüriçgüdüvereceğiniumutediyordu.Önceonumekanikbiryaşamaalıştırdıve gelirlerini yatırması için beylik düşünceleraşıladı, sonra iyi durumda ve uzun sürelisözleşmelerlekirayaverilmiştopraklarbırakarakonu bir toprak servetinin yönetiminde ortayaçıkan başlıca güçlüklerden kurtardı. Bununlabirlikte, bu zavallı varlığın yaşamına egemenolacak olayı bu derece kurnaz olan yaşlı adamkestiremedi. Utangaçlık sinsiliğe benzer,sinsililiğin bütün derinliğine sahiptir. Jean-Jacques Suyu Bulandıran Kız'ı çılgınca sevdi.Zaten bundan daha doğal bir şey yoktur. Florebugencinyanındakalan,gizliceseyrederek,herzaman inceleyerek rahatça görebildiği tekkadındı; Flore onun için baba evini aydınlattı,ona farkında olmadan gençliğini yaldızlayaneşsiz zevkleri verdi. Babasını kıskanmak şöyledursun, onun Flore'a verdiği eğitimden pekhoşnuttu: Ona uysal ve kur yapmak zorunda

olmayacağı bir kadın gerekmiyor muydu?Zekâsınıkendisiylebirlikte taşıyan tutku,dikkatbuyurun, aptallara, budalalara, şaşkınlaraözelliklegençliktebirtürzekâverebilir.Enkabainsandaher zamanbirhayvansal içgüdüvardır,bunun sürüp gitmesi bir düşünceye benzer.Efendisinin sessizliği karşısında çeşitlidüşüncelere kapılmış olan Flore ertesi günönemli bir açıklama umdu; ama Jean-Jacqueshernekadaronunetrafındadönüpşehvetyüklüifadelerle ona sinsice baksa da, söyleyecek birşey bulamadı. Sonunda, sofrada sıra tatlılarageldiğinde, efendi bir gün önceki sahneyiyineledi.

— Burada kendinizi rahat hissediyormusunuz?dediFlore'a.

—Evetmösyö.

—Eh,öyleyseburadakalın.

—TeşekkürederimMösyöJean.

Bu tuhaf durum üç hafta sürdü. Hiçbirgürültünün sessizliği bozmadığı bir gece,

beklenmedikbirbiçimdeuyananFlorekapısındadüzenli bir insan soluması sesi duydu vesahanlıkta bir köpek gibi yere uzanmış vekuşkusuz odasını gözetlemek için aşağıdan birdelikaçmışolanJean-Jacques'ıtanıyıncakorktu.

—Beniseviyor,diyedüşündü;amabugidişleromatizmayayakalanacak.

ErtesigünFloreefendisinebelirginbirbiçimdebaktı. Bu sessiz ve içgüdüsel aşk onuheyecanlandırmıştı;çıbanabenzeyensivilcelerledoluşakaklarıvealnı,bozukkanıngöstergesişukorkunç çelengi taşıyan bu budalayı artık okadarçirkinbulmazoldu.

— Tarlalara dönmek istemezdiniz, değil mi?dediona

Jean-Jacques,yalnızkaldıklarında.

— Neden soruyorsunuz bunu bana? diyesorduFlore.

—Öğrenmekiçin,dediRougetpişmiş ıstakozrenginialarak.

— Beni oralara geri göndermek miistiyorsunuz?

—Hayırmatmazel.

—Pekiöyleyseneöğrenmekistiyorsunuz?Birnedeninizvardır...

—Evet,öğrenmekistiyordum...

—Neyi?dediFlore.

—Amabanasöylemezsiniz!

—Söylerim,namuslukızsözüveriyorum...

— Ah! Bakın işte, dedi ürken Rouget.Namuslubirkızsınız...

—Elbette!

—Yanigerçektenmi?

—Sizeöylesöylediğimegöre...

— Öyle mi? Buraya amcanızın yalınayakgetirdiğiaynıkızmısınız?

—Güzelsorudoğrusu!dediFlorekızararak.

Çoküzülenmirasçıbaşınıöneeğdivebirdahakaldırmadı. Bir erkek için bu kadar gururokşayıcı bir yanıtın böyle bir üzüntüylekarşılanmasına şaşan Flore çekip gitti. Üç günsonra, aynı anda (çünkü ikisi de sofrada sıratatlılara geldiğinde savaş alanlarına girmişebenziyorlardı),önceFloreefendisineşöylededi:"Benimleilgiliolumsuzbirduygunuzmuvar?"

—Hayırmatmazel,dedi efendisi, hayır... (Birsessizlik)Tamtersine.

— Geçen gün namuslu bir kız olduğumuöğrenincecanınızsıkılmışgibigöründünüz...

—Hayır,benyalnızcaöğrenmekistiyordum...(Birsessizlik)Amabunubanasöylemezdiniz...

— İnan olsun, dedi Flore, size bütün gerçeği

söyleyeceğim...

— Bütün gerçeği mi... babamla ilgili?.. diyesordukısıkbirsesle.

— Babanız, dedi bakışlarını efendisiningözlerinin içine daldırarak, iyi bir insandı...Gülüpeğlenmeyiseverdi...Canım,birazcık!Ahsevgili adamcağız!.. İyi niyet sahibiydi de...Kısacası, size karşı ne olduğunu bilmediğimbirtakım niyetleri vardı... Ah! Kötü niyetlerdibunlar.Çoğuzamangüldürürdübeni,gerçekten!İşteböyle...Sonramı?..

— Peki Flore, dedi mirasçı, Suyu BulandıranKız'ınelinitutarak,mademkibabamsizinhiçbirşeyinizdeğildi...

—Ee,benimneyimolmasınıisterdiniz?..diyebağırdınamusadokunanbirvarsayımkarşısındaonurukırılmışbirkızolarak.

—Pekâlâ,dinlermisinizha?

— O benim velinimetimdi, hepsi bu. Ah!Karısıolmamıelbetteisterdi...ama...

— Ama, dedi Rouget, Flore'un çektiği eliniyeniden tutarak, mademki babam sizin hiçbirşeyinizolmadı,buradabenimlekalabilirsiniz...

— Siz istiyorsanız, dedi Flore gözleriniindirerek.

— Hayır, hayır, siz, siz istiyorsanız, dediRouget. Evet, şey... kâhya olabilirsiniz. Buradabulunan her şey size ait olacak, servetimleilgileneceksiniz, o da neredeyse sizin olacak...çünküsiziseviyorum,hemsiziburayayalınayakilkgirdiğinizdenbuyanaseviyorum.

Flore yanıt vermedi. Sessizlik sıkıcı oluncaJean-Jacques şu korkunç gerekçeyi icat etti:"Bakın, bu, tarlalara dönmekten daha iyi değilmi?"diyesorduona,apaçıkbirateşlilikle.

— Elbette Mösyö Jean! Nasıl isterseniz, diyeyanıtverdiFlore.

Bununla birlikte bu nasıl isterseniz'e karşınRouget kendini amacına doğru daha ilerlemişhissetmedi.Bu karakterdeki insanların kesinliğegereksinimleri vardır. Aşklarını itiraf ederken

gösterdikleriçabaokadarbüyüktürveonlaraokadar ağır gelir ki bu çabayı yineleyecekdurumda olmadıklarını bilirler. Onları kabuleden ilk kadına bağlanmaları bundan ileri gelir.Olayları ancak sonuçlarıyla düşünebiliriz.BabasınınölümündenonaysonraJean-Jacquestümüyle değişti: Şakaklarındaki ve alnındakisivilcelerin harap ettiği o solgun, külrengi yüzüaydınlandı,temizlendi,pemberenklerebüründü.Sonunda mutluluğu yüz ifadesinden adamakıllıokunur oldu. Flore efendisinin kendisine çoközen göstermesini istedi, onun iyi giyinipkuşanmasını kendisi için özsaygı konusu yaptı,o gezintiye giderken gözden kayboluncayakadar kapı eşiğinde durup ardından bakıyordu.Bütün kent bu değişikliklerin farkına vardı,bunlaronubambaşkabiradamyapmıştı.

— Haberi duydunuz mu? diye soruyorduherkesbirbirineIssoudun'de.

—Ee,hangihaberi?

— Babasının her şeyi Jean-Jacques'a miraskaldı,SuyuBulandıranKızbile...

— Doktorun, oğluna bir kâhya bırakacakkadarkurnazolduğunainanmıyormusunuz?

— Rouget için bir hazine o doğrusu, diyebağırdıherkes.

—Çokbilmişbiri!Çokdagüzel,kesinliklebirkocabulacaktır.

—Bukızşanslı!

— Bu da ancak güzel kızlara nasip olan birşans!

—Ah!Bakın,öylesanıyorsunuz,amaamcamBorniche-Héreauvarya...MatmazelGanivet'densöz edildiğini duymuşsunuzdur, kız çok çokçirkindi, yine de amcamdan ona bin ekü gelirkaldı...

—Amancanım!Bu1778'deydi!

— Ne fark eder, Rouget haksız, babası onatamıtamınakırkbinliragelirbıraktı,oysaadamMatmazelHéreauileevlenebilirdi.

— Doktor denedi, ama kız istemedi. Rougetçokbudala...

— Çok budala ha! Kadınlar böyle erkeklerleçokmutluolurlar.

— Sizin karınız mutlu mu? Issoudun'dedolaşan sözler bu türdendi.Taşra geleneklerinegöre, bu yarı evlilikle önce alay edildiyse de,sonundaFlorebuzavallıçocuğakendiniadadığıiçin övüldü. Bakın, Flore Brazier, Rouget'nin –oğulGoddet'nindeyişiyle–babadanoğulageçenevini yönetmeyi nasıl başardı. Şimdi bekârlaraders olması için bu yönetimin öyküsünü anaçizgileriylebelirtmekgereksizolmayacaktır.

V

KorkunçveBayağıÖykü

Yaşlı Fanchette Issoudun'de Flore Brazier'ninJean-Jacques'ın evinde kraliçe olmasını doğrubulmayan tek kadındı, bu düzenin ahlakdışıoluşuna karşı çıktı ve hakarete uğramış ahlakınyanını tuttu; gerçekten de, bu yaşta, bir SuyuBulandıran Kız'ın, eve yalınayak gelmiş birküçük kızın, hanımı olmasını onurunayediremiyordu. Fanchette'in fonlarda üç yüzfrankgelirivardı,doktoronunbiriktirmişolduğuparaları fonlara yatırtmış, ona yüz ekü ömürboyu gelir de bırakmıştı, dolayısıyla rahatçageçinebilirdi, nitekim yaşlı efendisiningömülmesinden dokuz ay sonra, 15 Nisan1806'da evden ayrıldı. Bu tarih, anlayışlıinsanlar için Flore'un namuslu bir kız olmaktançıktığıtarihibelirtmiyormu?

Fanchette'in ayrılışını önceden kestirecekkadar kurnaz olan Suyu Bulandıran Kız,hizmetçiden vazgeçmeye karar vermişti, çünküpolitikayıöğrenmek için iktidarolmaktanbaşka

biryolyoktur.Altıaydanbuyana,çaktırmadan,Fanchette'ibirdoktorahizmetetmeyelayıkustabir aşçı yapan aşçılık yöntemlerini inceliyordu.Oburlukkonusundadoktorlarpiskoposlarlaaynıkefeye konabilir. Doktor, Fanchette'igeliştirmişti. Taşrada iş olmayışı ve yaşamıntekdüzeliği zihinsel etkinliği mutfağa çeker.Taşrada Paris'te olduğu kadar lüks bir şekildeyemek yenmez ama daha iyi yenir; yemeklerüzerinde düşünülmüş, incelemelerdebulunulmuştur.Taşranınuzakköşelerinde,basitbirkurufasulyeyemeğini,birşeyinçokbaşarılıolduğunubaşınısallayarakifadeedenRossini'yelayık şekilde yapmasını bilen tanınmamışdehalar, Carême'ler[57] vardır. Doktor Paris'tetıp eğitimi görürken burada Rouelle'in kimyaderslerinideizlemiş,buderslerdenaklındakalanbilgiler mutfak kimyası yararına dönüşmüştü.Yemek konusunda Issoudun'de, Le Berrydışında pek az bilinen, birçok değişiklikleünlüdür. Yumurtanın beyazı ile sarısının aşçıkadınlarınyaptıklarıgibibirliktesertbirbiçimdeçırpılmadığında,omletinçokdahahoşolduğunukeşfetti. Ona göre, beyazını köpük durumuna

getirmeli, içine yavaş yavaş sarısını katmalı vetavadeğilde,porselenyadafayansbircagnardkullanmalıydı.Cagnard dört ayaklı bir tür kalınsahandır, ocağın üstüne konulduğunda, dolaşanhava ateşin onu çatlatmasını önler.Touraine'debuna cauquemarre denir. Rabelais, sanıyorum,cocquesigrue[58] pişirmeye yarayan bucauquemarre'dan söz ediyorki, budaböylebirkabınçokeskiçağlardakullanıldığınıgösteriyor.Doktor aynı zamanda sosları koyulaştırmadakullanılan malzemenin (roux) acılığınıgidermenin çaresini de bulmuştu, ama ne yazıkkikendimutfağı ile sınırladığıbugizyokoldu.Tavada ve ızgarada yemek pişirmek gibi negörmekle ne de yapmakla öğrenilebilen bu ikiyetenekle doğmuş olan Flore, kısa zamandaFanchette'i geçti. Usta bir aşçı olarak, Jean-Jacques'ınmutluluğunudüşünüyordu,amaonunda oldukça boğazına düşkün olduğunusöyleyelim. Eğitimsiz insanlar gibi, beyniyle işgörecek durumda olmadığı için, etkinliğini evişlerinde gösterdi. Mobilyaları sildi,parlaklıklarını yeniden kazandırdı ve evde herşeyiHollanda'yayaraşırbirtemizlikiçindetuttu.

Kirli çamaşır yığınlarını ve çamaşır yıkamadenen,taşraâdetlerinegöre,yıldaüçkezyapılano taşkınları yönetti. Çamaşırlara ev hanımıgözüyle baktı ve onları onardı. Sonra, yavaşyavaş servet yapmanın gizlerini öğrenmeyi çokisteyip,Rouget'ninişkonusundabildiğipekşeyiözümsedi ve bu bilgileri ölen doktorun noteriMösyö Héron'la yaptığı görüşmelerle artırdı.BöyleceJean-Jacques'cığınagüzelöğütlerverdi.Hepkâhyakalacağından eminolarak, bu bekâradamın çıkarları için sanki kendisi söz konusuimiş gibi sevgiyle ve bıkmadan çalıştı.Amcasının isteklerinden yana korkusu yoktu.Doktorun ölümünden iki ay önce Brazier deparalandığından bu yana yaşamını geçirdiğimeyhaneden çıkarken düşüp ölmüştü. Florebabasını da kaybetmişti. Dolayısıyla efendisine,bir aile edinmekten ve yaşamakta bir çıkarbulmaktan mutlu bir yetimin sahip olmasıgerekenbirsevgiylehizmetetti.BudönemJean-Jacquesiçinmutlubirdönemoldu,manastırlaraözgü bir tür düzenlilikle güzelleşen hayvansalbir yaşamın tatlı alışkanlıklarını edindi. Sabahgeç vakte kadar uyuyordu. Sabah olur olmaz

alışverişegidenyadaevişleriyleuğraşanFlore,efendisini, tuvaletini bitirdikten sonrakahvaltısınıhazırbulacakşekildeuyandırıyordu.Kahvaltıdan sonrada, saat onbiredoğru, Jean-Jacques gezintiye çıkıyor, kendisinerastlayanlarla sohbet ediyor ve saat üçtegazetelerini okumak üzere geri dönüyordu; bugazeteler, yayımlandıktan üç gün sonra aldığıbölge gazetesi ile bir Paris gazetesiydi; bir sürüelden geçtikten sonra yağlanmış, üstlerineeğilmiş burunlarla pislenmiş, üzerindesürüklendikleri masalarda kararmışlardı. Bizimbekâr böylece öğle yemeği saatini buluyor veyemekte olabildiğince uzun süre kalıyordu.Flore ona kentle ilgili haberler veriyor, etraftadolaşan dedikoduları anlatıyordu. Saat sekizedoğru ışıklar sönüyordu. Erkenden yatağagirmek, taşrada çok uygulanan, ancak yataktafazla uzun süre kalmakla insanlarınsersemleşmesine yardım eden mum ve ateştentasarruf şekliydi. Fazla uyku zekâyı ağırlaştırırveköreltir.

Buikiinsanındokuzyılboyuncayaşamıböylegeçti. Hem dolu hem de boş bir yaşamdı; bu

dönemde büyük olayları Bourges'a, Vierzon'a,Châteauroux'ya ya da daha uzağa, bu kentlerinnoterleri veMösyöHéron'un aracılık edecekleriipotek karşılığı kredi işlemleri bulunmadığındayapılan birkaç yolculuk oluşturdu. Rougetparasını birinci derecede ipotek karşılığı yüzdebeşfaizleborçveriyordu,ancakborçalanerkekevli ise, kadının haklarının devri koşuluyla;hiçbir zaman mülkün gerçek değerinin üçtebirinden fazla miktarda borç vermiyor, ayrıcaborcun vadesine göre belli sürelere ayrılmış,yüzde iki buçuk ek bir faiz karşılığı olarakemrine senetler düzenletiyordu. Babasının onaher zaman uymasını söylemiş olduğu kurallarböyleydi.Köylülerinhırsınakarşıbirengelolsada, tefecilik köyleri yiyip bitiriyor. Dolayısıylayüzde yedi buçuk gibi bir oran o kadar makulgörünüyordu ki Jean-Jacques Rouget ticaretyapmayı seçti, çünkü kendilerine bunca ucuzapara sağladıkları insanlardan çok güzelkomisyonlar alan noterler bu yaşlı bekârıuyarıyorlardı. Flore bu on yıl boyunca gitgide,yavaşyavaş, istemedenefendisininüstünde tambir egemenlik kurdu. Önce Jean-Jacques'a çok

dostça davrandı; sonra saygıda kusur etmeden,onakarşıokadarüstünlük,zekâvegüçgösterdiki Jean-Jacques sonunda hizmetçisininhizmetçisi oldu. Bu koca çocuk bu egemenliğikendiliğindenbenimsedi,kendisineokadarçoközengösterilmesineizinverdikiFloreonuniçinbir anne, o da Flore için bir oğul oldu. Buyüzden Jean-Jacques sonunda Flore'a karşı birçocuk için analık korumasını gerekli kılan birduygu besledi.Ama aralarında başka türlü sıkıbağlarkuruldu!Önce,Flore işlerleuğraşıyorveeviyönetiyordu.Jean-Jacqueshertürlüyönetimkonusunda ona o kadar güveniyordu ki oolmasa yaşam kendisine güç değil, olanaksızgibigörünecekti.Sonrabukadın,yaşamınınbirgereksinimi olmuştu, onun bütün fantezilerinibesliyordu, bu fantezileri son derece iyitanıyordu çünkü! Jean-Jacques kendisine herzaman gülümseyen, şimdiye kadar gülümsemiştek yüz olan, kendisi için gülümsediğinigördüğütekyüzolanbumutluyüzügörmektenhoşlanıyordu! Le Berry'deki evlerde konuşulandilin temelini oluşturan bayağı sözcüklerle dilegetirilen ve bu çok güzel yüzde açığa çıkan bu

tümüyle maddi mutluluk bir bakıma kendimutluluğunun ona yansımasıydı. Flore'u bazıterslikler yüzünden üzgün gördüğünde Jean-Jacques'ın içinde bulunduğu durum, bu kızıngücünü ortaya çıkardı; kız emin olmak için bugücünü kullanmak istedi. Bu şekilde güçkullanmakadınlardaherzamanbugücükötüyekullanmademektir.SuyuBulandıranKızdaözelyaşamın gizleri içine gömülmüş o sahnelerdenbirkaçını efendisine oynattı. Bunların birörneğini Otway Kurtarılmış Venedik adlıtrajedisinde,SenatörileAquilinaarasındageçen,iğrençliğindikâlâsınısergileyenbirsahnede[59]göstermiştir. Flore o zaman gücünden o kadaremindi ki, kendisi ve bu bekâr adam için neyazık,evlenmeyidüşünmedi.

1815'in sonuna doğru, Flore yirmi yediyaşındagüzelliğinindoruğunaulaştı.Şişmanvetaze, Le Bessin'li bir kadın çiftçi kadar beyazhaliyle de atalarımızın güzel hatun dedikleriideal kadını simgeliyordu. Küçük bir köyotelinde çalışıp da büyümüş ve semirmiş, çokgüzel bir kızın güzelliğini andıran güzelliğiyle,

imparatorluk soyluluğu bir kenara bırakılırsa,MatmazelGeorges'un[60] eski güzel halini aklagetiriyordu. Flore dolgun, eşsiz güzel kollara,kusursuz bir endama, kadife gibi yumuşak veparlak bir tene, çekici, ama bu tiyatrooyuncusununkiler kadar sert olmayan hatlarasahipti.Flore'unyüzüsevgiveyumuşaklığıdilegetiriyordu. Bakışı, Racine'inAgrippina'sından[61] bu yana, ThéâtreFrançais'ninsahnesindeboygöstermişogüzellergüzeli Agrippina'nın bakışı gibi saygıuyandırmıyor,büyükbirneşeyedavetediyordu.1816'daSuyuBulandıranKız,MaxenceGilet'yigördüvegörürgörmezonaâşıkoldu.Doğalbiretkininhayranbırakan ifadesiolanmitolojikokyüreğine saplandı; Hıristiyanlığın icat ettiği oşövalyece, ideal ve melankolik aşkı hiçanlamayanEskiYunanlılarbudoğaletkiyiböylesimgeliyor olmalıydılar. Flore o zaman Max'ınbuaşkaaldırmazlıkedemeyeceğikadargüzeldi;dolayısıyla Suyu Bulandıran Kız yirmi sekizyaşındagerçekaşkı,buçıldırasıya,sonsuzaşkı,bütün sevme biçimlerini, Gulnare'ın ve

Medora'nın[62] sevme biçimini içeren bu aşkıtanıdı. Varlıksız subay, Flore ile Jean-JacquesRouget'nin karşılıklı durumunu öğreniröğrenmez, Suyu Bulandıran Kız'la geçici aşkilişkisindendaha iyibir ilişkikurmayıdüşündü.Bu yüzden, geleceğini iyice güvence altınaalmakiçinRouget'ninevindeyatıpkalkmak,bubekârın zayıf yaradılışını dabildiğinden, canınaminnetti; Flore'un aşkı ister istemez Jean-Jacques'ın yaşamı ve çıkarı üzerinde etki yaptı.Bir ayboyuncaaşırıderecedeürkekleşenbekâradam Flore'un o kadar güleç, o kadar dostyüzünün korkunç, somurtkan, kaygılı bir halaldığınıgördü.Tıpkıkarısıaldatıldığınıdüşünenevli bir adam gibi, hesaplı bir neşesizliğinhışmınauğradı.Paylamalarınarasındabuzavallıadam Flore'a bu değişikliğin nedenini sormayacesaret ettiğinde, kadının bakışında kin yüklüparıltılar oluştu ve sesinde zavallı Jean-Jacques'ın şimdiye kadar ne duyduğu ne dekarşılaştığı saldırgan ve küçümseyici tonlarortayaçıktı.

—Bakın,dediFlore,sizdeneyürekvarnede

ruh.Onaltıyıldırburadasizegençliğimiverdim,ama sizin şurada (kendi yüreğine vurarak) birtaşa sahip olduğunuzu fark etmedim!Bourbon'larınkurbanıolmuş,generalolmakiçinyaratılmış, ama servetin el değiştiremediğiküçücük bir yerde sıkışıp kalmış, yoksullukiçindeki şu yiğit yüzbaşının buraya geldiğinigörüyorsunuz iki aydır. Para kazanmak için,ama ne kadar ki?Altı yüz frankçık kazanmakiçin belediyede bütün gün bir iskemledeoturmakzorunda.Negüzel işya!Oysaaltıyüzelli dokuz bin liralık yatırımı, altmış bin frankrantıolanvebenimsayemdeyıldaherşeydahil,etekliklerim de bunun içinde, kısacası her şeyiçin yılda bin eküden fazla harcamayan siz,ikinci kat tümüyle boşken, ona burada bir yervermeyi düşünmüyorsunuz. Bu kata bir insanı,nihayet babanızın her zaman oğlu olarak kabulettiği birini yerleştirmektense, orada sıçanların,farelerin dans etmelerini yeğliyorsunuz!.. Neolduğunuzu bilmek ister misiniz? Söyleyeyim:Siz bir kardeş katilisiniz!Sonra bununnedeninide iyi biliyorum. Benim ona ilgi duyduğumugördünüz, bu da canınızı sıkıyor! Budala gibi

görünüyorsunuz, ama şu halinizle en kurnazinsanlardan daha kurnazsınız... Pekâlâ, ona ilgiduyuyorum,hemdebüyükbirilgi...

—AmaFlore...

—Ah!AmaFloredemenintutaryanıyok.Ah!Pekâlâ başka bir Flore (eğer bulursanız!)arayabilirsiniz, çünkü şu berbat evinizi olduğugibi bırakmazsam şu bir bardak şarap da banazehirolsun.Tanrı'ya şükür,buradakaldığımonikiyılboyuncasizehiçbirşeyemalolmadım,sizde ucuza eğlence buldunuz. Başka her yerdehayatımı pekâlâ kazanabilirim, burada olduğugibi her şeyi yaparak: Sabunlamak, ütülemek,yıkanacakçamaşırlarlauğraşmak,çarşıyapazaragitmek,yemekyapmak,herkonudaçıkarlarınızıkorumak, sabahtan akşama kadar canımıçıkarmakgibi...Eh,işteödülüm...

—AmaFlore...

—Ya evet, Flore, elli bir yaşındasınız, kötüdurumda,çökmeküzereolduğunuzbuyaşta(bukorkunç bir şey, bunu iyi biliyorum!) Flore'larasahipolabilirsiniz.Sonrabuhalinizleeğlendirici

dedeğilsiniz...

—AmaFlore...

—Benirahatbırakın!

Floreevi titretenve temellerindensarsıyormuşhissi veren bir şiddetle kapıyı çarparak dışarıyaçıktı. Jean-Jacques Rouget kapıyı çok yavaşçaaçtıvedahadayavaşçamutfağagitti,Florehâlâhomurdanıyordu.

—AmaFlore, dedi bukuzugibi adam, seninbuisteğiniilkkezöğreniyorum;oadamıisteyipistemediğimineredenbiliyorsun?..

—Önce, evdebir adamagereksinimvar.On,on beş, yirmi bin frankınız olduğu biliniyor;paralarınızı çalmayagelseler, bizi öldürürler de.Bir sabah, efendisini savunmak budalalığınakalkışan o hizmetçi kız gibi dört parçayaayrılmış durumda uyanırım diye hiç kaygıduymam!Sezargibiyiğit,kendiniönemlisayanbirerkeğinevimizdebulunduğubilinirse...Maxüçhırsızınbilehemenhesabınıgörür,eh,bendedaha rahat uyurum. Size belki saçma sapan

şeyler söylenecektir...Yok onu seviyormuşum,yok ona tapıyormuşum falan!.. Ne diyeceğinizibiliyor musunuz? Pekâlâ, babam ölümdöşeğinde zavallı Max'çığını bana salık verdidiyeceksiniz.Herkesinağzıkapanacaktır,çünküIssoudun'ün kaldırımları size babanızın onunkolej masraflarını ödediğini söyleyecektir, ya!Bakındokuzyılvarkiekmeğiniziyiyorum...

—Flore,Flore...

—Kenttebanakuryapanbirdençokkişiolduelbette!Altınzincirlermi teklifedilmedi, saatlermi oradan, buradan... "Flore'cuğum, şu budalaRougetbabayıbıraksana"diyorlardıbanasizinleilgili olarak. "Onu bırakmak ha?" dedim, sonradaha sık olarak da, "Onun gibi bir masumbırakılırsa ne olur ha?" dedim. Hayır, hayır,keçininbağlandığıyerdeotlamasıgerekir...

— Evet, Flore, şu dünyada senden başkakimsem yok, hem de çok mutluyum... Bu senisevindirecekse, eh, Maxence Gilet'yi burayaalırız,bizimlebirlikteyiyipiçer...

—Elbette!Umarım...

—Hadiama,kızma...

— Bir kişiye yeten, iki kişiye de yeter, dedigülerek Flore. Ama eğer kibar biriyseniz, neyapacağınızı biliyor musunuz, canikom?.. Saatdörtte gidip belediye binasının çevresindedolaşacak, denk düşürüpYüzbaşı Mösyö Giletile karşılaşacak ve onu akşam yemeğine davetedeceksiniz. Nazlanacak olursa, ona bununbenim hoşuma gideceğini söylersiniz,reddedemeyecek kadar kadınlara hoşgörünmeye çalışan biridir. O zaman, yemeğinsonuna doğru, size mutsuzluklarından, cezaevigörevi gören eski gemilerden söz ederse, fırsatbudur deyip ona burada kalmayı teklifedersiniz... Kusur bulacak olursa, siz dertetmeyin, ben pekâlâ ona karar verdirmeyibeceririm...

Bizim bekâr, Baron Bulvarı'nda ağır ağırgezinirkenelindengeldiğincebuolayıdüşündü.Flore'danayrılırsa... (bukonudakafasıkarışıktı)başkahangikadınıbulacaktı?Evlenmekmi?Buyaşta onunla serveti için evlenmek isteyeceklerve nikâhlı karısı tarafından Flore'a kıyasla daha

zalimce sömürülecekti. Zaten bu sevgidenyoksun kalma düşüncesi, hayali de olsa, onakorkunç bir kaygı veriyordu. Yüzbaşı Gilet'yeelinden geldiğince hoş davrandı. Flore'unistediğigibi,Maxence'ınonurunugözetmekiçin,davettanıklarhuzurundayapıldı...

Flore'la efendisi arasında uzlaşma sağlandı,ama o günden bu yana Jean-Jacques SuyuBulandıranKız'ın sevgisinde tambir değişikliğitanıtlayan birtakım küçük farklar gördü. FloreBrazier on beş gün boyunca, alışveriş yaptığıtüccarlara, pazarda rastladıklarına, gevezelikettiği dedikoducu kadınlara, sözde üveykardeşini evine almayı düşünen MösyöRouget'nin zorbalığından yakındı. Ama hiçkimse bu komediye aldanmadı ve Flore'a sonderecede kurnaz ve düzenbaz bir kişi gözüylebakıldı. Rouget baba evde Max'ın kâhyakesilmesinden pek hoşnut kaldı, çünkü böyleceuşaklık etmeden üstüne titreyecek bir kişiyesahipolmuştu.GiletkimizamanRougetbabailesohbet ediyor, politika üzerine konuşuyor,geziniyordu.Subayeveyerleşiryerleşmez,Floreartık yemek pişirmek istemedi. Mutfakta

çalışmanın ellerini bozduğunu söylüyordu.Tarikat şefinin isteği üzerine, Madam Cognetteakrabalarından, evde kalmış bir kızı önerdi;papaz olan efendisi ona hiçbir şey bırakmadankısabirsüreönceölmüştü.ÇokiyibiraşçıolanbuyaşlıkızölünceyedekFlore'aveMax'asadıkkalırdı. Zaten Madam Cognette bu akrabasına,bu iki güçlü kişi adına, on yıllık iyi, dürüst,ölçülü, namuslu hizmetten sonra üç yüz liragelire sahip olacağına dair söz verdi. AltmışyaşındaolanVédie'ninçiçekhastalığındanharapolmuş, dolayısıyla çirkin bir yüzü vardı.Védie'nin işe başlamasından sonra, SuyuBulandıran Kız Madam Brazier oldu. Korselertaktı,mevsimlere göre, ipekten, güzel yünlü vepamuklu kumaşlardan elbiseler giydi! Geniş veişlemeli yakalıkları, çok pahalı boyun atkıları,işlemeli başlıkları, dantel yakalıkları oldu,bağcıklı potinler giydi ve kendisini gençleştirenkibarvezenginbirgiyimkuşamtarzıbenimsedi.Bir mücevhercinin ham iken bütün değerinibulması için tıraşladığı, çerçevelediği bir elmasgibiydi. Max'ın yüzünü güldürmek istiyordu.Birinci yılın sonunda, 1817'de, yürümekten

sıkılan zavallı yüzbaşı için Bourges'dan birİngilizatıgetirtti.MaxçevredeKraliyetMuhafızBirliği'nden eski bir mızraklı süvari buldu,yoksulluğa düşmüş, Kouski adındaki buPolonyalının yüzbaşının evine hizmetkâr olarakgirmek canına minnetti. Max, Kouski'ningözbebeği oldu, özellikle de o üç kraliyetyanlısıyla düellosundan sonra. 1817'denbaşlayarak, Rouget babanın evinde beş kişibulunuyordu, bunlardan üçü efendiydi,masraflar da yılda yaklaşık sekiz bin frankayükseldi.

Madam Bridau'nun Issoudun'e, davavekiliDesroches'un deyişiyle, bu derece tehlikeyedüşmüş mirası kurtarmak için döndüğü sırada,Rouget baba da gitgide neredeyse bitkisel biryaşamsürerdurumagelmişti.Önce,Max'ınevdesözü geçtiğinden beridir, Matmazel Brazier hergünsofrayıdonattı.BoğazınaiyicedüşkünleşenRouget, Védie'nin yaptığı güzel yemekleredayanamayıphepdahaçokyedi.Bunefisvebolbesinlere karşın pek az semirdi. Yorgun birinsan gibi, belki sindirim sorunlarından ötürü,günden güne çöktü ve gözlerinin etrafında

adamakıllı mor halkalar oluştu. Ama gezintiyeçıktığı sıralarda burjuvalar sağlığını sorarlarsa,"Sağlığımhiçbukadariyiolmadı"diyordu.Herzaman zekâsı son derecede kıt biri olaraktanındığı için, yetilerindeki sürekli gerileme hiçfark edilmedi.Flore'aolan aşkı onuyaşatan tekduyguydu,yalnızcaonuniçinyaşıyordu.Flore'azaafı sınırsızdı; bir bakışa boyun eğiyor,sahibinin en ufak hareketlerini gözleyen birköpekgibi,bukadınınhareketlerinigözlüyordu.Kısacası, Madam Hochon'a göre, Rouget babaelli yedi yaşında, o zamanlar sekseninde olanMösyöHochon'dandahayaşlıgörünüyordu.

VI

SafFario'nunArabası

Herkes haklı olarakMax'ın dairesinin bu hoşadama layık olduğunu düşünür. Gerçekten de,altı yıl içinde yüzbaşı, yıldan yıla hem kendisihemdeFloreiçinevinkonforunugeliştirmiş,enufak ayrıntılarını bile güzelleştirmişti. Ama buyalnızca Issoudun'e özgü bir konfordu:Renklendirilmiş döşeme taşları, oldukça zarifduvar kâğıtları, maun ağacından mobilyalar,kenarlarıyaldızlıaynalar,kırmızışeritlerlesüslümuslinperdeler, taşralıdöşemecilerinzenginbirgelin için yaptıkları şekilde yapılmış, o zamangörkemin doruk noktası gibi görünen, ancak okadar sıradan olup da, adi moda gravürlerindeyeraldıklarıiçinParislisatıcılarındüğüneşyalarıolarak görmedikleri türden taçlı ve perdeli birkaryola. Issoudun'de dedikoduya bile nedenolmuş korkunç bir şey de, kuşkusuz ayakseslerini duyulmaz hale getirmek için,merdivenehasırdöşenmişolmasıydı;buyüzdensabaha karşı eve dönen Max hiç kimseyiuyandırmamıştı. Rouget, konuğunun Aylak

Şövalyeler'in gece serüvenlerindeki suçortaklığından hiçbir zaman kuşkulanmadı. Saatsekizedoğru,Floresırtındapembeçizgili,güzelpamuklu kumaştan sabahlığı, başında dantellibaşlığı, ayaklarında kürklü terlikler, Max'ınodasının kapısını yavaşça açtı, ancak onunuyumakta olduğunu görünce, karyolanınönündeayaktadurdu.

—Saat üçte, o kadar geç döndü ki, dedi. Bueğlencelere dayanmak için insanın sağlam biryapısı olmalı. Güçlü de, bu güzel insan! Düngeceneleryaptılaracaba?

— Bak hele, buradasın ha Flore'cuğum, dediMax, savaş sırasında ansızın da olsa, akıllarıbaşlarında olarak ve soğukkanlılıklarınıyitirmeden uyanmaya alışık askerler gibiuyanarak.

—Uyuyorsun,bengidiyorum.

—Hayır,gitme,ciddişeylervar...

—Düngecebudalacabirşeymiyaptınız?

—Ah!Ya, ne demezsin!.. Bizimle ve o yaşlı

budala kadınla ilgili şeyler söz konusu. Bak,bana adamın ailesinden hiç söz etmemiştin...İşte, ailesiburayageliyor,kuşkusuzbaşımıza işaçmakiçin...

—Ah, gidip şu adamı bir sarsayım bakayım,dediFlore.

— Matmazel Brazier, dedi Max ciddi ciddi,düşüncesizce davranılamayacak kadar ciddişeyler söz konusu. Kahvemi gönder bana,yatağımda içeceğim. Hem takınacağımız tavırkonusunu yatakta düşüneceğim... Saat dokuzdayeniden gel, konuşuruz. Bu arada hiçbir şeybilmiyormuşsungibidavran.

Bu haberi öğrenen Flore, Max'ı bırakıp onakahvepişirmeyegitti;amabirçeyreksaatsonraBaruch çabucak Max'ın odasına girip şefe,"Farioarabasınıarıyor!.."dedi.

Max beş dakikada giyinip aşağıya indi vegeziniyormuş gibi yaparak Kule'nin dibineulaştı, burada oldukça büyük bir kalabalığıntoplanmışolduğunugördü.

— Ne oluyor? dedi Max kalabalığı yarıpİspanyol'akadargelerek.

Ufak tefek, zayıf bir adam olan Fario birİspanyolsoylusukadarçirkindi.Sankibirburguiledelinmiş,burnunaçokyakınateşligözleriyleNapoli'debirbüyücüyebenzetilebilirdi.Buufaktefek adam ciddi, dingin, hareketleri de ağırolduğu için uysal biri gibi görünüyordu. Buyüzden "saf Fario" deniyordu ona. Amabaharatlı çavdar çöreği rengindeki teni veuysallığı, onun hâlâ hiçbir şeyin ağırkanlılıktanve tembellikten kurtarmadığı bir Granadaköylüsüne özgü yarı Mağripli karakterinibilmeyenlerden gizliyor, gözlemcilerin ise farketmesinisağlıyordu.

— Arabanızı getirdiğinizden emin misiniz?dedionaMax,bu tahıl satıcısınınyakınmalarınıdinledikten sonra. Çünkü Tanrı'ya şükür,Issoudun'dehırsızyok...

—Oradaydı...

— At koşulu kaldıysa, arabanızı götürmüşolamazmı?

—Atımburada,dediFario,oradanotuzadımötedekikoşumluhayvanınıgöstererek.

Max,Kule'nindibinigörebilmekiçingözlerinikaldırarak, ciddi bir ifadeyle atın bulunduğuyere gitti, çünkü kalabalık aşağıdaydı. HerkesMax'ı izledi, zaten bu tuhaf adamın istediği debuydu.

— Acaba biri dalgınlıkla bir arabayı cebinekoymuşolabilirmi?diyebağırdıFrançois.

—Haydi,karıştırınceplerinizi!dediBaruch.

Her yandan kahkahalar yükseldi. Fario küfrübastı. İspanyollarda küfür öfkenin son kertesinibelirtir.

—Arabanhafifmi?diyesorduMax.

— Hafif mi ha? dedi Fario. Benimle alayedenlerin ayaklarının üstünden geçse, bunlarınnasırlarıartıkcanlarınıacıtmazdı.

—Ama yine de çok hafif olması gerekiyor,dedi Max kuleyi göstererek, çünkü tepeyeuçmuş.

Busözüzerinebütüngözleryukarıyaçevrildi,bir an sanki pazaryerinde bir ayaklanmayaşandı. Herkes bu büyülü arabayı birbirinegösteriyordu.Bütündillerçözülmüştü.

—Şeytankendilerinicehennemlikedenbütünhancılarıkorur,dedioğulGoddetşaşkıntüccara,sana da arabaları bir hana koyacak yerdesokaklardabırakmamayıöğretmekistemiş.

Bu paylama karşısında, kalabalıktanyuhalamalar yükseldi, çünkü Fario cimri diyebiliniyordu.

— Haydi adamcağızım, dedi Max, cesaretinikaybetmemelisin.Arabanınorayanasılgeldiğiniöğrenmek için Kule'ye çıkacağız. Hay Allahkahretsin, sanayardımedeceğizbe.Sengeliyormusun, Baruch? – Sen, dedi François'yakulağına fısıldayarak, halkı bir kenara çek,tepenin alt tarafında olduğumuzu gördüğündeoradakimsebulunmasın.

Fario, Max, Baruch ve başka üç şövalyekuleye çıktılar. Oldukça tehlikeli bu çıkışsırasında Max, Fario ile birlikte, arabanın

geçtiğini gösteren ne bir kırılma dökülmebelirtisinedebirizsaptıyordu.BuyüzdenFariobir büyü olduğuna inanıyordu, aklı başındangitmişti. Hepsi tepeye ulaşıp, etrafıincelediklerinde olay ciddi biçimde olanaksızgöründü.

—Peki nasıl aşağıya indireceğiz bunu?.. dedio küçük kara gözlerinde ilk kez dehşet ifadesibeliren ve hiçbir zaman renk değiştirmez gibigörünenosarı,içerigöçükyüzüsolanİspanyol.

—Nasıl ha!dediMax, amabubanagüçgibigörünmüyor...

Vetahıltüccarınınşaşkınlığındanyararlanarak,arabayı aşağıya fırlatacak şekilde güçlükollarıyla ikiokundankavradı,sonrabırakacağısırada gür bir sesle bağırdı: "Aşağıdakiler,dikkat..."

Amahiçbirtersliksözkonusuolamazdı,çünküFrançois tarafından uyarılmış meraklı kalabalıktepede olup bitecekleri görecek kadar biruzaklıktameydanageriçekilmişti.Arabasayısızparçalara ayrılarak çok hoş bir şekilde kırık

dökükhalegeldi.

—İşteindiaşağıya,dediBaruch.

—Ahhaydutlar!Ahrezilherifler!diyebağırdıFario,belkideonuburayasizçıkardınız...Max,Baruch ve üç arkadaş İspanyol'un hakaretlerinegülmeyebaşladılar.

—Sanahizmette bulunmak istedik, dediMaxsoğuksoğuk,o lanetliarabanıhareketettirirkenaz kalsın ben de onunla birlikte uçacaktım, sende bize bak nasıl teşekkür ediyorsun!.. Sennerelisinha?

— Ben insanları bağışlamayan bir yerdenim,dedi öfkesinden titreyen Fario. Arabamıcehennemegiderkenkullanırsınız!..Enazından,dedikoyungibiuysalbirhalalarak,onunyerinebiryenisinialmayıreddederseniz...

— Bunu konuşuruz, dedi Max aşağıyainerken.

Kule'nin dip tarafına inip de gülen ilk grubaulaştıklarında, Max, Fario'yu ceketinin birdüğmesinden tutarak dedi ki: "Evet, Fario

babacığım, sana çok güzel bir araba armağanedeceğim, eğer bana iki yüz elli frank vermeyerazı olursan; ama onun bu araban gibi kulelereçıkacağınıgarantiedemem."

Bu son şakayı Fario sanki bir anlaşmayavarmaksözkonusuimişgibisoğukkarşıladı.

—Yok canım! dedi, zavallı arabamın yerinebir yenisini almam için para verirseniz, böyleceRouget babanın parasını hiçbir zaman daha iyikullanmışolamazsınız.

Max sarardı, o korkunç yumruğunu Fario'yadoğrukaldırdı,amaböylebiryumruğuyalnızcaİspanyol'un yemeyeceğini bilen Baruch,Fario'yubirtüygibiçekipuzaklaştırarakMax'ınkulağına fısıldadı: "Bir çılgınlık yapmayakalkışma!"

Hizaya gelen yüzbaşı gülmeye başladı veFario'ya şöyle dedi: "Ben yanlışlıkla arabanıparçaladıysam, sen de bana iftira etmeyeçalışıyorsun,ohaldeödeşmişolduk."

—Henüzdeğil!dediFariomırıldanarak.Ama

arabamın değerinin ne olduğunu öğrendiğimiçinçokmutluyum.

—Ah!Max,sendekiminlekonuşuyorsunha!dedi Aylaklar Tarikatı'ndan olmayan, busahneyetanıkbiri.

— Hoşça kalın Mösyö Gilet, yardımınız içindahasizeteşekküredemedim,deditahıltüccarı;atına binip alkışlar, yaşa, var ol sesleri arasındagözdenkayboldu.

— Sizin için tekerlek çemberi demiri ayırırız,dedi bu düşüşün etkisini izlemeye gelmiş birarabaustası.

Arabanın oklarından biri doğrudan bir ağacasaplanmıştı. Max hâlâ solgun ve düşünceliydi,İspanyol'unsözüyüreğineişlemişti.Issoudun'deon gün boyunca Fario'nun arabasından sözedildi. OğulGoddet'nin söylediği gibi bu arabaaslındagezintiarabasıydı,çünküLeBerry'deturatmış,Max'laBaruch'ünşakalarıburadaağızdanağıza dolaşmıştı. Böylece, İspanyol'u en çoküzen şey de, olaydan sekiz gün sonra, hâlâ üçbölgede alay konusu olması ve bütün

dedikodulardaadınıngeçmesiydi.Max ileSuyuBulandıranKızhakkındada,kinciİspanyol'unokorkunç sözleriyle ilgili olarak, Issoudun'dekulaktan kulağa fısıldanarak, ama Bourges'da,Vatan'da,Vierzon'daveChâteauroux'dayükseksesle dile getirilerek bir sürü yorum yapıldı.Maxence Gilet bu sözlerin nasıl abartılacağınıkestirecekkadarbuyerleritanıyordu.

—Buinsanlarınkonuşmasınaengelolamayız,diyedüşünüyordu.Ah!Kötübirişyaptım.

— Ee Max, dedi François onu kolundantutarak,buakşamgeliyorlar...

—Kimler?

—Bridau'lar!Büyükannemvaftizkızındanbirmektupalmış.

—Dinleyavrum,dediMaxonunkulağına,buişi derin derin düşündüm. Flore'la ben,Bridau'lara kızgınmışız gibi görünmemeliyiz.Eğer mirasçılar Issoudun'den ayrılırlarsa, onlarısiz Hochon'ların geri göndermiş olmasıgerekecek. Bu Parislileri iyice incele, hem ben

yarın Cognette'in yerinde şöyle bir tepedentırnağa süzdüğümdeonlaraneyapacağımızavebüyükbabanla aralarını nasıl bozacağımızabakarız,nedersinha?.

— İspanyol Max'ın zayıf tarafını buldu, dediBaruch kuzeni François'ya, Mösyö Hochon'unevine dönerlerken, dostları Max'a bakarak.Max'dakendievinedönmekteydi.

Max oyununu hazırladığı sırada, Flore canyoldaşının öğütlerine karşın, öfkesinitutamamıştı; bu oyunun planlarına yardım edipetmediğiniyadabuplanlarıbozupbozmadığınıbilemeden,zavallıbekâraöfkekusuyordu.Jean-Jacques hizmetçisinin öfkesiyle karşılaştığında,hoşuna giden özen ve yaltaklanmalar ansızınkesiliyordu. Kısacası, Flore efendisinicezalandırıyordu.Böylece, konuşmalarını çeşitlises tonlarıyla ve az çok sevecen bakışlarlasüsleyen şu gibi sevgi sözleri artık ağzındançıkmıyordu: "Minik kedim, koca köpeğim,canikom, nonoşum, cicim vb..." Alaylı birşekilde saygı belirten kuru ve soğuk bir sizzavallı adamın yüreğine bir bıçak gibi

saplanıyordu. Bu siz savaş ilanı demekoluyordu. Sonra zavallı adamın yataktankalkmasına yardım etmek, ona eşyalarınıvermek, isteklerini öncedenkestirmek, ona "Birgül kadar tazesiniz! –Hadi hadi, sağlığınız çokyerinde.–Nekadaryakışıklısınız ihtiyar Jean!"diyerekbütünkadınlarındilegetirmeyibildiklerive kaba oldukça daha da hoş olan bir türhayranlıkla bakma, nihayet yataktan kalktığısırada onu eğlendirecek güldürücü sözlersöylemek, biraz açık saçık fıkralar anlatmakyerine, Flore onu bırakıyor, o da tek başınagiyiniyordu.SuyuBulandıranKız'ıçağırdığında,aşağıdan, merdiven başından şöyle yanıtgeliyordu: "Ee, kahvaltınıza göz kulak olmak,size odanızda hizmet etmek... her şeyi de aynızamanda yapamam ya.Tek başınıza giyinecekkadarbüyümüşbirçocukdeğilmisiniz?"

— Tanrım! Ne yaptım ona ben? diye sorduyaşlıadamkendikendine,sakaltıraşıolmakiçinsu istediği sırada o paylamalardan biriylekarşılaşarak.

— Védie, mösyöye sıcak su götürün, diye

bağırdıFlore.

— Védie ha?.. dedi karşı karşıya kaldığıöfkenin korkusuyla şaşkına dönen adamcağız,Védie,busabahnesivarmadamın?

Flore Brazier kendisine efendisi, Védie,Kouski ve Max tarafından madam diyeseslenilmesiniistiyordu.

— Öyle görünüyor ki, dediVédie adamakıllıyapmacıklı bir tavır takınarak, sizden hoşolmayan bir şey duymuş. Haksızsınız mösyö.Bakın, ben zavallı bir hizmetçiyim, bana sizinişlerinize ne diye burnumu soktuğumusöyleyebilirsiniz; ama Kutsal Kitap'taki o kralgibi, dünyadaki bütün kadınlar içinde arasanızda, madama benzeyenini bulamazsınız. Geçtiğiyerde bıraktığı ayak izlerini öpmelisiniz... Olurşey değil! Onu üzerseniz, kendi yüreğinizisızlatmışolursunuz!Kısacası,madamgözyaşlarıiçindeydi.

Védie'nin şaşkına dönmüş durumda bıraktığıadamcağız bir koltuğa çöktü, etrafamelankolikbir deli gibi baktı ve tıraş olmayı unuttu.

Sevecenliğinvesoğukluğunbuartardagelişleri,sadeceaşkduygusuylayaşayanbuzayıfinsanınüzerinde, tropikal bir sıcaklıktan ansızın birkutup soğuğuna geçişin yol açtığı türdensağlıksız etkiler yapıyordu. Bu etkiler onuhastalıklar kadar hırpalayan sanki birer tinselsatlıcanhastalığıydı.DünyadabirtekFloreonunüzerinde böyle bir etki yapabilirdi; çünkü oyalnızca Flore için budala olduğu kadar da iyiyürekliydi.

—Ee, tıraş olmadınızmı? dedi Flore kapınıneşiğindegörünerek.

Rouget babanın çok şiddetli bir biçimdeirkilmesine neden oldu, solgun ve bitkingörünen adam bu saldırıdan yakınmaya cesaretedemedenbiraniçinkıpkırmızıkesildi.

—Kahvaltınızsizibekliyor!Ropdöşambrınızlave terliklerinizle de inebilirsiniz aşağıya, haydi,yalnızkahvaltıedeceksiniz.

Yanıt beklemeden gözden kayboldu. Tekbaşına kahvaltı edecek olması adamcağızı ençoküzencezalardanbiriydi...Kahvaltısırasında

sohbet etmekten hoşlanıyordu. Merdivendenindiğinde Rouget'yi öksürük nöbeti tuttu,heyecanbronşitiniazdırmıştı.

— Öksür! Öksür! dedi Flore mutfaktan,efendisinin sesini duyup duymadığını dertetmeyerek. Gerçekten, bu yaşlı keratadayanacakkadargüçlü,onuniçinkaygılanmayagerek yok. Bir gün öksürerek ruhunu teslimedecekse, bu işi ancak bizi gönderdikten sonrayapacaktır...

Suyu Bulandıran Kız'ın öfkeye kapıldığındaRouget'ye söylediği incitici sözlerdi bunlar.Zavallı adam büyük bir üzüntü içinde salonunortasında masanın bir köşesine oturup eskimobilyalarına, eski tablolarına üzgün bir tavırlabaktı.

— Pekâlâ bir kravat takabilirdiniz, dedi Floreiçeriyegirerek.Sizinkigibi,birhindiboynundandahakırmızı,dahakırışıkbirboynugörmekhoşbirşeymisanıyorsunuz.

— Peki ama ben size ne yaptım? diye sorduRouget gözyaşları içindeki açık yeşil renkli iri

gözleriniFlore'adoğrukaldırarak.

—Nemiyaptınız?..Bilmiyorsunuzdemek!Buadam ikiyüzlü değil de ne ha? Ben ne kadarIssoudunKulesi'ninkızkardeşi isem,babanızındediğinegöre sizinokadarkızkardeşinizolan,amaaslındasizinhiçbirşeyinizolmayanAgathe,o beş paralık ressam oğlu ile birlikte Paris'tensizigörmeyegeliyor...

— Kız kardeşimle yeğenlerim Issoudun'egeliyorlar, öyle mi? diye sordu Rouget,adamakıllışaşkınlıkiçinde.

—Evet,onlaragelindiyeyazmadığınızabeniinandırmak için şaşırmış numarası yapınbakalım. Bu kötülük gün gibi ortada! Sakinolun, sizin o Parislilerinizi hiç tedirginetmeyeceğiz, çünkü onlar buraya ayaklarınıbasmadan önce, bizim ayaklarımızın tozu bilekalmayacak burada. Max'la ben bir dahadönmemek üzere çekip gideceğiz.Vasiyetnamenize gelince, onu da burnunuzun,sakalınızın dibinde dört parçaya ayırıpyırtacağım, anlıyor musunuz... Malınızımülkünüzüailenizebırakırsınız,çünkübizsizin

ailenizdeğiliz.Sonra,otuzyıldır sizigörmemiş,hatta hiç görmemiş olan insanlar tarafından sırfkendiniziçinsevilipsevilmediğinizigörürsünüz!Hem benim yerimi kız kardeşiniz alamaz ki!Budalabirsofukadınha!

—HepsibukadarmıFlore'cuğum?dediyaşlıadam.Nekızkardeşiminedeyeğenlerimikabuledeceğim... Sana yemin ederim ki gelmeleri ileilgili ilk haberi senden aldım; hem bu, o yaşlısofu Madam Hochon'un düzenlediği biroyundur...

Rouget babanın yanıtını duyabilen Max birefendi tonuyla, "Ne oluyor?.." diyerek ortayaçıktı.

—Max'cığım,dediFlore'layaptığıbiranlaşmagereği hep onun yanını tutan askerin korumasıaltından olmaktan mutluluk duyan ihtiyar, enkutsal şey üzerine yemin ederim ki haberi yeniöğrendim. Kız kardeşime hiçbir zamanyazmadım. Babam, malımı mülkümü onabırakmayacağıma, Kilise'ye vereceğime dairbana söz verdirmişti... Dolayısıyla ne kızkardeşiminedeoğullarınıkabuledeceğim.

—Babanız haksızlık etmiş aziz dostum Jean-Jacques, madam daha da çok haksızlık etmiş,dedi Max. Babanızın herhalde kendine görenedenleri vardı, ama ölüp gitmiş, kininin deonunla ölmesi gerekir... Kız kardeşiniz kızkardeşinizdir, yeğenleriniz de yeğenleriniz.Onları iyi karşılamak kendinize olduğu kadarbize karşı da borcunuz. Sonra Issoudun'de nederler?..Allahkahretsin!Zatenyeterinceillallahdedim, sizi hapsettiğimizi, özgür olmadığınızı,mirasçılarınıza karşı sizi kışkırttığımızı,mirasınızı düzenle ele geçirdiğimizisöylediklerini duymam eksikti bir tek... Şeytançarpsın eğer ikinci iftirada çekip gitmezsem!Yeter artık yahu! Kahvaltımızla ilgilenelimşimdi.

YenidenkuzugibiolanFlore,Védie'yesofrayıkurmasıiçinyardımetti.Max'ahayranlıkladoluRougetbabaonuellerindentutup,pencerelerdenbirinin aralığına götürdü ve orada ona alçaksesle şöyle dedi: "Ah Max, bir oğlum olsaydı,onu seni sevdiğim kadar sevmezdim. Flore dahaklı: İkiniz de benim ailemden sayılırsınız...Şerefli bir insansın Max, biraz önce

söylediklerininhepsiçokgüzeldi."

— Kız kardeşinizi ve yeğeninizi çok iyikarşılamalısınız, ama düşüncelerinizi hiçdeğiştirmeyeceksiniz, dedi Max, onun sözünükeserek. Böylece babanızı ve herkesi hoşnutetmişolursunuz...

—Pekâlâsevgilidostlarım,diyebağırdıFlore,yahni soğuyacak.Al bak, sana bir kanat, kocabebeğim, dedi Jean-Jacques Rouget'yegülümseyerek.

Bu söz üzerine, adamcağızın at yüzünüandıran yüzü o ölülere özgü rengini yitirdi,sarkık dudaklarında bir afyon tiryakisininkinebenzeyen bir gülümseme belirdi, ama yenidenöksürüğü tuttu, çünkü yeniden göze girmişolmanın mutluluğu ona cezalı olduğu zamankikadar şiddetli bir heyecanvermişti. Flore ayağakalktı, omuzlarındaki küçük bir kaşmir şalıçıkarıp yaşlı adamına boynuna kravat şeklindetakarken şöyle dedi: "İnsanın kendisine bir hiçuğruna böyle acı çektirmesi budalaca bir şey.Alın ihtiyar budala! Size iyi gelir, yüreğiminüstündetaşıyordumonu..."

— Ne iyi insan! dedi Rouget, Max'a, Floreyaşlı bekârın neredeyse dazlak olan başınatakmak üzere siyah kadifeden bir takke almayagittiğisırada.

—Hemiyihemdegüzel,dediMax,amatıpkıbütüniçidışıbirolanlargibidekırıcı.

BelkibubetimlemeninçiğliğikınanabilecekveSuyu Bulandıran Kız'ın karakterindeki buparlamalar,ressamıngölgedebırakmasıgerekengerçekliğin izini taşıyormuş gibi görülecektir.Eh, korkunç değişik biçimlerde yüz kezyinelenmişolanbusahnede,kabalığıve iğrençgerçekliğiyle,hangitoplumsalsınıfaaitolurlarsaolsun, herhangi bir çıkar onları boyun eğmeçizgisinden uzaklaştırıp da iktidarı elegeçirdiklerinde, bütün kadınların oynadıklarısahnelerin bir örneğidir. Büyük politikacılarıngözündeolduğugibi,onlarıngözündedeamacaulaşmak içinheryolmubahtır.FloreBrazier ilebirdüşesarasında,birdüşesleenzenginburjuvakadın arasında, bir burjuva kadınla son derecebakımlıbirmetres arasında, aldıkları eğitimeveyaşadıkları ortama bağlı farklılıklar dışında fark

yoktur. Soylu bir kadının somurtmaları, SuyuBulandıran Kız'ın kızgınlıklarının yerine geçer.Her toplumsal tabakada tatsız şakalar, espriyüklü alaylar, soğuk bir küçümseme, ikiyüzlüyakınmalar, sahte kavgalar Issoudun'ün buMadam Éverard'ının[63] ayaktakımına yaraşırkonuşmalarıkadarbaşarıkazanır.

Max, Fario olayını o kadar komik bir şekildeanlatmaya başladı ki adamcağız güldü. Buöyküyü dinlemek için gelmiş olan Védie ileKouski koridorda kahkahayı bastılar. Flore'agelince, o da makaraları koyverdi. Yemektensonra,Jean-Jacquesgazeteleriniokuduğusırada(le Constitutionnel ve la Pandore gazetelerineaboneydiler)Max,Flore'udairesinegötürdü.

— Seni mirasçısı yaptığından bu yana, başkabirvasiyetnameimzalamadığındaneminmisin?

—Yazacakşeyiyokki,diyeyanıtverdiFlore.

—Birnoteredikteettirmişolabilir,dediMax.Böyle bir şey yapmamışsa bile, bu durumu dagözönündetutmakgerekir.Öyleyse,Bridau'larıçok iyi karşılayalım, ama bütün ipotekli

yatırımları nakde çevirelim, hem de çabucak.Noterlerimizin devir işlemleri yapmak canlarınaminnet.Bugibi işlerdeçıkarlarıvar.Rantlarhergün yükseliyor. Gidip İspanya'yı fetheder,VII.Fernando'yuCortes'lerinden kurtarırız. Böylece,gelecekyılrantlarbelkideğeriniaşar.Demekkiadamcağızın yedi yüz elli bin frankını 1789Devrimi devlet tahvillerine yatırmak iyi bir iş.Ama bunları kendi adına kaydettirmeye çalış.Biziancakbukurtaracaktır!

—Çokparlakbirfikir,dediFlore.

— Hem sekiz yüz doksan bin frankkarşılığındaelli bin frank rant eldeedeceğimizegöre, yarısını geri vermeküzere ona iki yıl içinyüz kırk bin frank ödünç aldırmak da gerekir.İkiyıliçindeyüzbinfrankParis'ten,doksanbinde buradan alırız, dolayısıyla hiçbir riskimizolmaz.

— Sen olmasan güzel Max'ım, ne olurduhalimiz?dediFlore.

— Eh! Yarın akşam Cognette'in yerinde,Parislileri gördükten sonra, onları özellikle

Hochon'larakovdurmanınçaresinibulacağım.

—Zekisinmeleğim!Bak,çokhoşbiradamsın.

VII

BeşHochon

Saint-Jean Meydanı, üst bölümünde Grande-Narette, alt bölümünde ise Petite-Narette adınıtaşıyan bir sokağın ortasında yer alır. LeBerry'deNarette sözcüğüCenova'yaözgüsalitasözcüğüyle aynı arazi durumunu dile getirir,yani sert inişli sokak anlamına gelir. Bu sokakSaint-JeanMeydanı'ndanVilatteKapısı'nakadarçok diktir. Yaşlı Mösyö Hochon'un evi Jean-JacquesRouget'ninoturduğuevinkarşısındadır.Madam Hochon'un evindeki salonunpencerelerinden Rouget babanın evinde olupbitenler, perdeler çekilmiş ya da kapılar açıkbırakılmışlarsaçoğuzamangörülüyordu,elbettebunun tersideoluyordu.MösyöHochon'uneviRouget'nin evine o kadar benzer ki bu iki binakuşkusuz aynı mimar tarafından yapılmıştır.Aslen Issoudun'lü, vaktiyle Sellesen-Berry'devergi tahsildarı olan Hochon, buraya o çapkınkaymakam Lousteau'nun kız kardeşi ileevlenmek üzere dönmüş, böylece Selles'dekiişini Issoudun'e taşımıştı. 1786'da çoktan işini

bıraktığıiçin,Devrimsırasındakikarışıklıklardanuzakkaldı;öteyandan,galiplerlebirliktebağırıpçağıran bütün namuslu insanlar gibi, zatenDevrim ilkelerini benimsedi. Mösyö Hochon "büyük cimri" ününü hak etmiyor değildi.Amaonu betimlemek, gereksiz yinelemelerle karşıkarşıya gelmek olmaz mı? Mösyo Hochon'uünlükılan cimrilikbelirtilerindenbiri, kuşkusuzonusizetümüyleanlatmayayetecektir.

Bir Borniche ile evlenecek, şimdi ölmüş olankızının düğünü sırasında Borniche ailesineyemek vermek gerekti. Büyük bir servetinmirasçısı olacak damat adayı kötü işler yapmışolduğuiçin,özellikledekendisineyardımetmekistemeyen annesi ile babasının bu karşıkoymalarından ötürü üzüntüden kahroldu.MösyöHochon'un,kızınınçeyizinikurtaracağınıileri sürerek onun vasiliğini üstlendiğiniöğrenmekten mutlu olan bu yaşlı Borniche'lerhenüz hayattaydılar. Evlenme sözleşmesininimzagünüher iki aileninbüyükleri,Hochon'larbir yanda, Borniche'ler öteki yanda, tümü debayramlıklarını giymiş olarak, salondatoplanmışlardı.GençnoterHéron'unsözleşmeyi

ciddiyetle okuduğu sırada aşçı kadın içeri giripMösyö Hochon'dan ana yemek olan hindiyibağlamak için bir sicim ister. Eski vergitahsildarı redingot cebinin dibinden kuşkusuzdaha önce paket bağlamak için kullanılmış birparça sicim çıkarıp verir, ama aşçı kadın dahakapıya ulaşmadan önce ona şöyle bağırır:"Gritte, sonra onu bana geri getirirsin!.."Gritte,Le Berry'de Marguerite'in kullanılmakta olankısaltılmış şeklidir. Mösyö Hochon'u ve baba,anne ile üç çocuktan oluşan "Beş Hochon"ailesinin kentte alaya alınma nedenini şimdianlamışsınızdır!

Yıldan yıla, yaşlı Hochon, önemsiz şeylerledahaçokuğraşan,dahatitizbiriolmuş,osıradaseksen beş yaşını da bulmuştu! Bir sokağınortasında eğilip coşkulu bir konuşma biçimiyle,"İşte bir kadın kısmeti!" diyerek yerden birtopluiğneyi alıp, ceketinin koluna takan erkektiplerindendi. Redingotunun ancak on yıldayandığını söyleyerek modern kumaşlarınkalitesindençokyakınıyordu.Uzunboylu,karakuru, zayıf, sarı tenli, az konuşan, az okuyan,kendini hiç yormayan biriydi, bir Doğulu gibi

şekilciydi; zaten oldukça kalabalık olup, karısı(kızlık soyadı Lousteau), yaşlı Borniche'lerinmirasçıları, torunu Baruch, kız kardeşiAdolphine, nihayet öteki torunu FrançoisHochon'dan oluşan ailesinin yiyeceğini,içeceğini ölçülü vererek, evde büyük birkanaatkârlıkrejimisürdürüyordu.

BüyükoğluHochon1813'te,askerliktenkaçanve şeref kıtaları diye adlandırılan aileçocuklarıyla birlikte askere alınıpHanauSavaşısırasında ölmüştü. Bu veliaht, herhangi biraskere çağrılmadan kaçmak için, bir kadınlaerkenden evlenmişti, ama bu sırada sonunuöncedenkestirerekbütünservetiniyedi.Fransızordusunu uzaktan izleyen karısı 1814'teStrasbourg'da borç bırakarak öldü; yaşlıHochon, alacaklılara karşı eski hukukun şuiçtihadını ileri sürek bu borçları hiç ödemedi:Kadınlarergindeğildir.

Elbette bu aileye her zaman Beş Hochondenebilirdi, çünkü aile hâlâ üç torun ilebüyükbaba ve büyükanneden oluşuyordu. Buşaka hep sürdü, çünkü taşrada hiçbir şaka

eskimez.OzamanaltmışyaşındaolanGritteherşeyeyetiyordu.

Ev geniş olsa da içinde az mobilya vardı.Bununlabirlikte,Joseph'leMadamBridauikincikattakiikiodadayatırılabilirdi.YaşlıHochonbuodalarda, her birinin yanında doğal ahşaptan,kumaşkaplıeskibirkoltukveüstündekenarlarımaviboyalı leğeninin içindeGueulard türündenbir ibrik bulunan iki karyola bıraktığına pişmanoldu.Yaşlıadamelmavekışarmudu,muşmulave ayva ürününü içinde sıçanların ve farelerindans ettikleri bu iki odada samanların üstünekoyuyor, bunlar da odalara meyve ve farekokusuyayıyordu.MadamHochonbuikiodadaherşeyitemizletti:Yeryersökülmüşolanduvarkâğıdı ekmek hamuruyla yeniden yapıştırıldı;madam pencereleri kendi eski muslinentarilerinden biçtiği küçük perdelerle süsledi.Ayrıca, kocasının kenarları şeritli küçük halılaralınmasını reddetmesi üzerine, kendi yatak önühalısını küçük Agathe'ına, kırk yedi yaşınıdoldurmuş bu anneye, "Zavallı kızcağız!"diyerek verdi. Madam Hochon Borniche'lerdenödünç olarak iki başucu masası aldı ve

Cognette'in komşusu bir eskiciden de hiççekinmedenbakırtutaklıikieskikonsolkiraladı.Tornacılığadüşkünbabasınıntornadangeçirdiğideğerli ağaçtan iki çift şamdanı saklamıştı.1770'ten 1780'e kadar, zengin insanlarda birmesleköğrenmekzevkhalinialdı,eskibirvergimemuru olan baba Mösyö Lousteau da, XVI.Louis'nin çilingirlik öğrenmesi gibi, tornacılıköğrendi.Buşamdanlarıngülağacı,şeftaliağacı,kayısı ağacı köklerinden yapılma çemberşeklinde süsleri vardı. Madam Hochon budeğerlieşyalarıtehlikeyeattı!..Buhazırlıklarvebu özveri Bridau'ların geleceklerine hâlâinanmayanMösyöHochon'unciddiliğiniartırdı.

Tam da Fario'ya oynanan oyunla ünlenmişolan günün sabahıMadamHochon kahvaltıdansonra kocasına şöyle dedi: "Hochon, vaftizkızım Madam Bridau'yu doğru dürüstkarşılayacağınızı umut ediyorum." Sonra da,torunlarının gitmiş olduklarından emin oluncaekledi: "Mal benim,Agathe'ı kötü karşılayarakvasiyetnamemdeonaödünvermeyezorlamayınbeni."

— İnanın ki madam, dedi Hochon yumuşakbir sesle, bu yaşımda böyle çocuksu ve dürüstbirinceliknedirbilmiyorum...

— Ne demek istediğimi pekâlâ biliyorsunuzyaşlı kurnaz. Konuklarımıza nazik davranın,hem Agathe'ı ne kadar çok sevdiğimiunutmayın...

— Sevgili Agathe'ınızın mirasını yakındayutacak olan Maxence Gilet'yi deseviyordunuz!.. Ah! Koynunuzda yılanbeslemişsiniz,amanedeolsaRouget'lerinparasıherhangibirLousteau'yaaitolmalıydı.

Hochon,AgatheileMax'ınkuşkuludoğumunaböylebiranıştırmadabulunduktansonraçıkmakistedi, ama başında kurdeleli başlığı, yüzüpudralı, üstünde güvercin boynu rengindetaftadan, kolları ne uzun ne kısa bir elbise,ayaklarında şıpıdıklar, hâlâ dinç ve zayıf olanyaşlı Madam Hochon tabakasını küçükmasasının üstüne koyup dedi ki: "Gerçekten,Mösyö Hochon, sizin gibi zeki bir adam, neyazık ki zavallı dostum o kadının ölümüne,zavallıvaftizkızımındababasınınservetinemal

olmuş böyle budalaca şeyleri nasılyineleyebiliyor?MaxGilet,zamanındaparalarınıölçülü kullanmasını pekâlâ öğütlediğim erkekkardeşiminoğludeğil.Hemsizdebenimkadariyi biliyorsunuz ki Madam Rouget erdemin takendisiydi..."

— Eh, kızı da anasına çekmiş, çünkü banabayağı budala gibi görünüyor. Bütün servetiniyitirdiktensonraçocuklarınıokadariyiyetiştirdiki, iştebiriBertonsuikastgirişimiolayı ile ilgiliolarakYüksekMahkeme'dehakkındaaçılanbircinayet davası dolayısıyla hapiste. Ötekinegelince, onun durumu daha da beter, oğlanressam!.. Koruyup kayırdığınız bu kimseler oRouget budalasını Suyu Bulandıran Kız'laGilet'nin pençelerinden kurtarıncaya kadarburada kalacaklarsa, onlarla epey birlikteyaşayacağızdemektir.

— Yeter Mösyö Hochon, onların bu iştenkazançlıçıkmalarınıdileyin...

Mösyö Hochon şapkasını, fildişi topuzlubastonunu alarak, karısının bu kadar kararlıolduğuna inanmadığı için bu korkunç söz

karşısında donup kalmış durumda evden çıktı.MadamHochon ise,kiliselerdehergünokunanduaları okumak üzere dua kitabını eline aldı,çünkü ilerlemiş yaşı her gün kiliseye gitmesiniengelliyordu:Pazargünlerivediğer tatilgünlerikiliseye gitmekte güçlük çekiyordu. Agathe'ınyanıtını aldıktan sonra, her günkü dualarına,Tanrı'ya Jean-Jacques Rouget'nin gözleriniaçması,Agathe'ı kutsaması ve onu giriştiği iştebaşarılı kılması için yalvararak bir dua dahaekliyordu. Zındıklar diyerek kınadığı öteki ikitorunundan gizli tutarak, bu başarı için kilisedevekâleten dualar okuyan torunu AdolphineBorniche'indokuzgünartardayaptığıneuvaineibadeti sırasında rahipten dua etmesini ricaetmişti.

O zamanon sekiz yaşındaolanveyedi yıldırbüyükannesinin yanında, düzenli, hiçdeğişmeyentörelerebağlıbusoğukevdeçalışanAdolphine, Mösyö Hochon'un değerinibilmediği sanatçı Joseph Bridau'da bir duyguuyandırmak istediği için bu ibadeti daha dagönülden yaptı. Bu Parisli gence,büyükbabasının ona mal ettiği korkunç şeyler

yüzündençokbüyükbirilgiduyuyordu.

Yaşlılar, aklı başında insanlar, kentin ilerigelenleri, ailebabaları zatenMadamHochon'untutumunu onaylıyorlardı; bu insanların vaftizkızı ve onun çocukları lehindeki dilekleri, uzunsüredir Maxence Gilet'nin tutumunun onlaraesinlediği gizli küçümsemeyle uyuşuyordu.Böylelikle Rouget babanın kız kardeşinin veyeğeninin gelecekleri haberi Issoudun'ü ikigruba böldü: Dileklerde bulunmakla yetinen,olayları katkıda bulunmadan seyreden yüksekve yaşlı burjuva sınıfı grubu ve ne yazık kiParislilerin aleyhine birçok kötülük yapabilecekolan Aylak Şövalyeler ile Max'ın yanınıtutanlarıngrubu.

İşte o gün Agathe ile Joseph saat üçtetaşımacılık şirketinin Misère Meydanı'ndakibürosunun önünde arabadan indiler. MadamBridau her ne kadar yorgunduysa da doğduğuyerigörüncekendisinigençleşmişhissetti.Attığıher adımda gençlik anılarına ve izlenimlerinedönüyordu. O zaman Issoudun kentinin içindebulunduğu koşullar gereği, Parislilerin gelişi

bütün kentte on dakika sonra aynı andaduyuldu. Madam Hochon vaftiz kızınıkarşılamak için kapının eşiğine gidip onu sankikendi kızı imiş gibi kucakladı. Geriyebaktığında,hepsidemutsuzölenüççocuğununtabutlarını gördüğü, hem monoton hem de boşgeçen yetmiş iki yıllık bir yaşamın ardından,kendi deyişiyle on altı yıl boyunca ceplerindetaşıdığı bir genç insan için kendisini bir türyapay anne yerine koymuştu. Taşranınkaranlıklarında bu eski dostluğu, bu çocukluğuve anılarını sanki Agathe orada imiş gibibeslemiş, bu yüzden Bridau'ların çıkarlarınakarşıbüyükbirilgiduymuştu.Agathetantanailesalonagötürüldü,buradaociddiMösyöHochonbuzgibisoğukbirtavırtakındı.

—İşteMösyöHochon,nasılbuluyorsunonu?diyesorduvaftizannekızına.

— Gerçekten, nasıl bıraktıysam öyle, dediParislikadın.

— Ah! Paris'ten geldiğiniz anlaşılıyor,mültefitsiniz,dediyaşlıadam.

Sıra tanıştırmalara geldi; yirmi iki yaşındakiuzunboylu,irigenç,küçükBaruchBorniche'le,yirmi dört yaşındaki küçük François Hochon'lave iki gençle yaşlı Hochon'un farklı görüşaçılarından merakla inceledikleri JosephBridau'yabakıyorgibigörünmekistemediğiiçinkızaran, kollarını, özellikle de gözlerini neyapacağını bilemeyen küçük Adolphine'letanıştırıldılar. Cimri adam kendi kendine şöylediyordu:"Hastanedençıkmış,herhaldekurtgibiacıkmıştır." İki genç de kendi kendine, "Nehaydut ha! Bu ne surat böyle! Bize pöstekisaydıracak"diyordu.

— Ressam oğlum, sevgili Joseph'im! dedisonundaAgatheressamıgöstererek.

Sevgili sözcüğünün vurgusunda bir çabasezildi, bu çaba Luxembourg hapishanesinidüşünenAgathe'ın yüreğindeki bütün duyguyuaçığavuruyordu.

—Hastagibibirhalivar,diyebağırdıMadamHochon,sanabenzemiyor...

—Hayırmadam,dediJosephsanatçılaraözgü

safça bir sertlikle, ben babama benziyorum,çirkinliktede!

Madam Hochon Agathe'ın tuttuğu elini sıkıpona baktı. Bu jest, bu bakış şöyle demekistiyordu: "Ah, çok iyi anlıyorum yavrum, senonaokötüadamPhilippe'iyeğliyorsun."

— Babanızı hiç görmedim sevgili çocuğum,diye yanıt verdi Madam Hochon yüksek sesle;ama sizi sevmem için annenizin oğlu olmanızyeter.Zatenbanasonzamanlardaailedenhaberveren tek kişi, şimdi ölmüş olan MadamDescoings'in yazdığına göre yeteneklibiriymişsiniz.

— Yetenekli ha! dedi ressam, henüz değil;amazamanlavesabırlabelkihemşöhrethemdeparakazanacağım.

— Resim yaparak mı?.. dedi Hochonadamakıllıalaycıbirşekilde.

—HaydiAdolphine,dediMadamHochon,gityemekleilgilen.

— Anne, dedi Joseph, ben de gidip, gelen

valizlerimiziboşaltayım.

—Hochon,MösyöBridau'yaodalarınıgöster,dedibüyükanne,François'ya.

Yemek saat dörtte yendiği, saat de üç buçukolduğuiçin,Baruch,Bridauailesihakkındabilgivermek, Agathe'ın tuvaletini, özellikle deçökmüş, hastalıklı, son derece belirgin şekildeideal bir haydut portresine benzeyen yüzüyleJoseph'i betimlemek üzere kente gitti. O günJosephbütünevlerdekonuşmakonusuoldu.

— Öyle görünüyor ki, hamileliği sırasındaRouget babanın kız kardeşi bir maymunabakmış deniyordu. Oğlu da maymunabenziyor.– Haydut yüzlü, gözleri de kötü kötübakıyor.–Onugörmektuhaf,korkutucubirşey.– Paris'te bütün sanatçılar böyledir. – Kırmızıeşekler kadar kötü[64], maymunlar kadar kötüniyetliler.–Hattamesleklerindebileböyledirler.–Az önce Mösyö Beaussier'yi gördüm, banaonunla geceleyin bir orman kenarındakarşılaşmak istemediğini söyledi, onu yolcuarabasında görmüş. – Yüzünde atlardaki gibi

göz üstü çukurları var; delice hareketler deyapıyor. – Bu çocuktan her şey beklenebilir;yakışıklı, boylu boslu bir adam olan kardeşininkötüyolasapmasınabelkideonedenolmuştur.– Zavallı Madam Bridau onunla birlikteolmaktanmutlugibigörünmüyor.–Nedersiniz,acaba burada olmasından yararlanıpportrelerimiziyaptıralımmı?

Kente rüzgâr gibi yayılan bu düşünceler aşırıbir merak uyanmasına neden oldu. Hochon'larıziyaretetmehakkıolanbütüninsanlarParislileriincelemek için aynı akşam ziyarette bulunmayakararverdiler.BuikikişiningelişiIssoudungibidurgunbir kentte kurbağaların ortasına bir kirişdüşmesigibibirşeydi.

Joseph, annesinin eşyalarıyla kendi eşyalarınıçatı katındaki iki odaya koyup bu odalarıinceledikten sonra, duvarların, merdivenin,doğramalarınsüssüzolduğuvesoğuğuyaydığı,içindebütünüyleyalnızcaenazgereklieşyalarınbulunduğu bu eve dikkatle baktı ve o şiirselParis'ten sessiz ve kuru taşraya bu ani geçişkarşısında çok duygulandı. Ama aşağıya

inerken, Mösyö Hochon'un herkese ekmekdilimleri kestiğini gördüğünde, Molière'inHarpagon'unuömründeilkkezanlamışoldu.

—Keşkeotelegitseydik,dediiçinden.

Sofranın görünüşü korkularını doğruladı.İçindekiyoğunluğudüşükbulyonuylaniteliktençok niceliğe önem verildiğini gösteren birçorbadan sonra, görkemli bir şekildemaydanozlarlasüslenmişbirethaşlamasıverildi.Bir tabağa ayrı olarak konmuş sebzeler deyemek listesinde yer alıyordu. Bu et haşlamasısofranın ortasında, üç diğer yemekle birliktedikkat çekmekteydi. Sebzelerin karşısındakuzukulağı üstünde lop yumurtalar, içinevanilya yerine, moka ne kadar hindibakahvesinebenzerseokadarvanilyayabenzeyenkavrulmuş yulaf konmuş küçük kremakâselerinin karşısında tümüyle cevizyağı ileyapılmış bir salata. İki uçta iki tepsi içindetereyağı ve turplar vardı, siyah turplar veturşuluk hıyarlarla yemek çeşitleri tamamlanmışoluyordu; Madam Hochon bu yemek düzeninibeğendi. Yaşlı kadıncağız, kocalarının hiç

olmazsa ilk kez bir şeyi doğru dürüst yaptığınıgörmüşolmaktanmutlulukduyankadınlargibi,birbaşişaretiyaptı.Yaşlıadamdabunabirgözişaretiyleveşöyleyorumlanmasıkolaybiromuzhareketiyle yanıt verdi: "Bakın, bana neçılgınlıklar yaptırıyorsunuz!.." Et haşlamasıMösyö Hochon tarafından sanki otopsi yapargibi iskarpin tabanlarına benzer şekilde kesilipdilimlere ayrılır ayrılmaz sofraya üç güvercingeldi. Şarap da 1811 ürünü bir şaraptı.Adolphine, büyükannesinin öğüdüne uyarakmasanınuçlarınıikidemetçiçeklesüslemişti.

— Her şeye katlanmak gerek, diye düşündüressam,sofrayabakarken.

VesabahleyinsaataltıdaVierzon'dabirfincanberbat kahveyle kahvaltı etmiş biri olarakyemeye koyuldu. Joseph ekmeğini bitirip deyeniden ekmek istediğinde Mösyö Hochonayağakalkıp redingotununcebindeağırağırbiranahtar aradı, bulduğubu anahtarla arkasındakibir dolabı açarak içindeki altı kiloluk ekmektenkestiği büyük bir parçayı çıkardı, bu parçadantörenle yuvarlak bir dilim kesip ikiye ayırdı,

sonra bu dilimi bir tabağa koyup tabağı, birsavaşın başlangıcında kendi kendine, "Haydibakalım, bugün öldürülebilirim" diyen yaşlı biraskereözgübirsessizlikvesoğukkanlılıkiçindemasadangençressamauzattı.Josephbudiliminyarısını aldı ve bir daha ekmek istememesigerektiğini anladı.Aileden hiçbiri Joseph'e sonderece korkunç gelen bu davranışa şaşmadı.Konuşmalar sürüyordu. Agathe doğduğu evin,babasının Descoings'lerin evi ona miraskalmadan önceki evinin Borniche'ler tarafındansatınalınmışolduğunuöğrenincebueviyenidengörmekistedi.

—Elbette, dedi vaftiz annesi,Borniche'ler buakşam gelecekler; çünkü bütün kent siziincelemek isteyecektir, dedi Joseph'e. Sizievlerinedavetedeceklerdir.

Hizmetçi kadın yemeğin sonundaTouraine'leLe Berry'nin keçi sütünden yumuşak peynirinigetirdi, bu peynir üstlerinde sunulduğu asmayaprağı desenlerini savat tekniğiyle o kadargüzel yapılmış gibi gösterir ki sanki gravürsanatını Touraine'de o icat etmiştir. Bu küçük

peynirlerin her iki yanına Gritte bir tür törenle,olmazsaolmazcevizlervebisküvilerkoydu.

— Haydi ama Gritte, meyve yok mu? diyesorduMadamHochon.

—Ama madam, çürük meyve kalmadı, diyeyanıtverdiGritte.

Josephsankiarkadaşlarıylabirlikteatölyesindeimiş gibi bir kahkaha patlattı, çünkü sırameyvedeyken çürük meyvelerle başlamak gibibir önlemin âdet haline dönüştüğünü ansızınanlamıştı.

— Yok canım! Yine de yeriz onları, dedi,kararınıvermişbirinsanaözgübirneşeiçinde.

—HaydigitseneMösyöHochon,diyebağırdıyaşlıkadın.

Ressamın sözüne pek öfkelenen MösyöHochon gidip şeftalileri, armutları ve Sainte-Catherineeriklerinigetirdi.

— Adolphine, git bize üzüm topla, dediMadamHochontorununa.

Joseph iki gence şöyle der gibi bir tavırlabaktı: "Mutlu yüzlerinizi bu rejime miborçlusunuz?"Baruchbusertbakışınnedemekistediğinianlayıpgülümsemeyebaşladı,şimdiyekadarkuzeniHochonveokibargörünmüşlerdi.Cognette'inyerindehaftadaüçkezyemekyiyeninsanlar evdeki yaşama oldukça ilgisizdi. Zatenakşamyemeğinden önceBaruch, şefinTarikat'ıyardım isteyerek cömertçe ağırlamak üzere tamkadro gece yarısı toplantıya çağırdığı haberinialdı.YaşlıHochon tarafındankonuklaraverilenbu hoş geldiniz yemeği, Cognette'in yerindekigece şölenlerinin bir dişi bile eksik olmayansağlamdişlibukocaçocuklarınbeslenmesi içinnekadargerekliolduğunuaçıklıyor.

— Likörlerimizi salonda içeriz, dedi MadamHochon ayağa kalkıp bir hareketle Joseph'inkoluna girmesini isteyerek. Kapıdan öndeçıkarken ressama şöyle söyleyebildi: "Eeyavrum, bu yemek sende hazımsızlıkyapmayacaktır,amaböylebiryemeğiseniniçinsağlamak da benim için çok güç oldu. Buradaperhizegireceksin,ancakyaşamakiçingerekeniyiyeceksin, işte bu kadar. Kısacası, sofraya

sızlanmadankatlan..."

Kendi kendini böyle eleştiren bu eşsiz yaşlıkadınınyürektemizliğiressamınhoşunagitti.

— Yirmi ekünün bile para kesemdeşıkırdadığını duymadan bu adamla elli yılyaşamışolacağım!Ah!servetinizikurtarmaksözkonusuolmasaydı, annenive senihiçbir zamanbuhapishaneyegetirtmezdim.

—Pekihâlânasılyaşıyorsunuz?diyesordusafsaf ressam,Fransızsanatçılarıhiçbırakmayanoneşeiçinde.

—Ah!Sormayın,dedi.Ricaederim.

Joseph'i hafifçe ürperten bu söz yaşlı kadınıonun gözünde o kadar büyüttü ki kadınınyüzüne hayranlıkla bakmak için üç adım geriçekildi;onuışılışıl,sonderecetatlıbirdinginlikiçinde bularak şöyle dedi: "Portreniziyapacağım!"

— Hayır, hayır, dedi Madam Hochon, budünyada o kadar sıkıldım ki resim olarak bilekalmakistemem!

Buüzüntülüsözüneşeylesöyleyerekdolaptaniçifrenküzümülikörüdolubirşişeçıkardı,evdekendisinin yaptığı bir likördü, tarifini o ünlürahibelerden almıştı; Fransız şekerciliğinin enbüyük icatlarından biri olan ve hiçbiraşçıbaşının, aşçının, pastacı ve şekercininaynısını yapamadığı Issoudun pastasını daonlara borçluyuz.Konstantinopolis'te büyükelçiolan Mösyö de Rivière bu likörlerden her yılMahmut'un sarayı için çok miktarda istiyordu.Adolphine elinde yüzeyleri oymalı, kenarlarıyaldızlı eski kadehlerle dolu bir lake tabaktutuyordu, sonra kadehleri büyükannesidoldurdukçagötürüpbirerbirerikramediyordu.

— Babama da sıra gelecek! diye bağırdıneşeyle Agathe; bu değişmez tören onagençliğinianımsatmıştı.

—Hochonbirazdanderneğegazete okumayagidecek, baş başa kalmaya biraz vaktimizolacak, dedi ona alçak sesle yaşlı MadamHochon.

Gerçekten de, on dakika sonra üç kadın veJoseph parkesi hiç cilalanmamış, ancak

süpürülmüş,duvarhalılarıgirintiliçıkıntılımeşeağacından çerçeveler içine yerleştirilmiş, bütünbasit ve neredeyse koyu renkli mobilyasıMadam Bridau'ya bıraktığı durumdaki gibigörünen salonda yalnız kaldılar. Pek az şeyesaygı gösteren Monarşi, Devrim, İmparatorluk,Restorasyon bu salona saygı göstermişti, amaşimdi burada o dönemlerin görkemlerinden,yıkımlarındanhiçbirizkalmamıştı.

— Ah vaftiz anneciğim, benim yaşamımsizinkinekıyaslaçoksıkıntılıgeçti,dediMadamBridau. Canlı iken tanıdığı, ancak şömineninüstünde eski duvar saati ile kollu bakırşamdanlar ve gümüş şamdanlar arasınayerleştirilmiş,samandoldurulmuşkanaryayıbileyenidengörmekonuşaşırtmıştı.

—Yavrum,dediyaşlıkadın,fırtınalaryürekteolur. Boyun eğme ne derece zorunlu ve büyükolduysa, kendimizle o ölçüde çatışma içineolduk.Bendensözetmeyelim, sizin işlerinizdensöz edelim.Düşmanın tamkarşısındasınız, diyeekledi,Rouget'ninevininsalonunugöstererek.

—Sofrayaoturuyorlar,dediAdolphine.

Neredeyse toplumdan çekilmiş olan bu gençkız, Maxence Gilet, Suyu Bulandıran Kız veJean-Jacques'amal edilen çirkin sözler ve kötüdavranışlar hakkında açıklayıcı bir bilgiyakalamak umuduyla her zaman pencerelerdenbakıyor, onlardan söz etmek için dışarıyaçıkartıldığında, bu konuda bazı sözler kulağınaçalınıyordu.Yaşlı kadın torununa, bir ziyaretçigelinceye kadar kendisini Mösyö ve MadamBridauileyalnızbırakmasınısöyledi.

— Çünkü, dedi iki Parisliye bakarak, benIssoudun'ümün ciğerini okurum. Bu akşam on-onikikadarmeraklıgüruhunukonukedeceğiz.

Madam Hochon iki Parisliye Jean-JacquesRouget üzerinde Suyu Bulandıran Kız'laMaxence Gilet'nin kurmuş oldukları şaşırtıcıotoriteye ilişkin olayları ve ayrıntıları, olduğugibi, sentetik bir yöntem kullanmadan, amabunlara bir sürü yorumu, kentin hizmetçileriylededikoducularının süsledikleri betimlemeleri vevarsayımları ekleyerek ancak anlatabilmişti kiAdolphine Borniche'lerin, Beaussier'lerin,Lousteau-Prangin'lerin, Fichet'lerin, Goddet-

Héreau'ların, tümü on dört kişi olarak, uzaktangöründüklerinihaberverdi.

—Görüyorsunuzyavrum,dediyaşlıkadın,buservetikurdunağzındançekipalmakkolaybirişdeğil...

— Az önce söylediklerinize bakılırsa birkopuk olan o adamla ve şen şakrak odedikoducukadınlauğraşmakbanaokadargüçgörünüyor ki herhalde çözümü olanaksız bir işbu, dedi Joseph. Onların etkilerine karşısavaşmak ve dayımın üstündeki otoriteleriniyıkmak için Issoudun'de en aşağı bir yılkalmamız gerekir. Bu işte insanın bir sürüdalkavukluk yaparak şerefine gölge düşürmesigerektiğini hesaba katmasak bile, servet busıkıntılara değmez. Annemin ancak on beşgünlük izni var; yeri sağlam, bu yeri tehlikeyeatmamalı. Ekim ayı içinde Schinner'in bana biryüksek meclis üyesi için sağladığı işlerdolayısıyla önemli çalışmalarım olacak. Neyapalım madam, benim servetim fırçalarımabağlı.

Bu konuşma derin bir şaşkınlıkla karşılandı.

Madam Hochon, her ne kadar kent halkınakıyasla üstün biri olsa da, resim sanatınainanmıyordu. Vaftiz kızına baktı ve yenidenonun elini sıktı. Bu Maxence, dedi Josephannesinin kulağına eğilerek, Philippe'in birbaşka türlüsü, ama Philippe'ten daha politik,dahadaiyigiyimli.

— Haydi bakalım madam, dedi adamakıllıyüksek sesle, burada kalıp Mösyö Hochon'uuzunsüretedirginetmeyelim!

— Ah! Gençsiniz, dünyayı hiçtanımıyorsunuz! dedi yaşlı kadın. On beş güniçindebirazpolitikdavranarakbirçoksonuçeldeedilebilir. Öğütlerimi dinleyin, ona göredavranın.

—Ah!Elbettesevesevedinleriz,dediJoseph;aileyleilgilipolitikakonusundabenkendimisonderecede yeteneksiz hissediyorum; bakın,örneğin yarın dayım bizi görmeyi reddederse,Desroches'un bize ne yapmamızısöyleyebileceğinibilmiyorum.

Madam Borniche, Madam Goddet-Héreau,

Madam

Lousteau-PranginveMadamFichet,süsolarakdayanlarındakocaları,içeriyegirdiler.Alışılmışkarşılıklıiltifatlardansonrabuondörtkişioturduğunda,MadamHochonelbettevaftizkızıAgatheileJoseph'ionlaratanıştırmadanedemedi.Josephoturduğukoltuktankalkmayıp,saatbeşbuçuktandokuzakadar,annesinesöylediğigibi,önündebedavapozvermeyegelmişaltmışyüzüsinsiceincelemeklemeşguloldu.BuakşamboyuncaJoseph'inIssoudun'ünsoylukişilerikarşısındatutumubuküçükkentinonunhakkındakidüşüncesinideğiştirmedi.Bukişilerinherbirionunalaycıbakışlarındanetkilenmiş,gülümsemelerindenkaygıduymuşyadadehanıntuhaflığınıkabuledemeyeninsanlaragörekötücülbusurattankorkmuşolarakçekipgitti.

Saatonda,herkesyattıktansonravaftizannesivaftiz kızını gece yarısına kadar odasındaalıkoydu.Yalnızolduklarındaneminolanbuikikadın, yaşamlarında çektikleri dertleribirbirlerine açarak, böylece acılarını paylaşmış

oldular. İçinde, bilinmeyen güzel bir ruhungücününkaybolduğuçölünuçsuzbucaksızlığınıgören, yazgısı kötü olmuş bu ruhun sonçınlamalarınıdinleyen,yüceliğiveiyilikseverliğihiçbirzamankendinigösterememiş,amaözündeyüceve iyilikseverbuyüreğinacılarınıöğrenenAgathe, Paris'teki yaşamınTanrı'nın gönderdiğiacılara ne kadar çok eğlence ve küçükmutluluklar getirdiğini görerek artık kendisineenmutsuzkadınolarakbakmadı.

—Vaftizanne,sizdindarsınız;banahatalarımıaçıklayın, Tanrı'nın benim kişiliğimde neyicezalandırdığınısöyleyin.

—Obizihertürlüiyiliğehazırlaryavrum,diyeyanıt verdi yaşlı kadın saat gece yarısınıçaldığında.

VIII

Maxence-Machiavel

Gece yarısıAylak Şövalyeler gölge gibi birerbirer Baron Bulvarı'ndaki ağaçların altınagidiyor, orada alçak sesle sohbet ederekgeziniyorlardı.

— Ne yapacağız? Birbirlerine yanaştıklarındaherbirininilksözübuydu.

— Sanıyorum, dedi François, Max'ın tam biriçtenlikleniyetibizeziyafetçekmek.

—Hayır,çünküSuyuBulandıranKızveonuniçin durum ciddi. Kuşkusuz Parislilere karşı biroyuntasarlayacaktır...

— Onları geri göndermek yeterince kibar birdavranışolacaktır.

— Zaten evde iki boğaz daha olmasına çoköfkelenen dedem, dedi Baruch, bir bahaneyesevinçlesarılır...

— Pekâlâ şövalyeler! diye seslendi yavaşçaMax, geldiği zaman; ne diye yıldızlara

bakıyoruzki?Bizekirazrakısıdamıtmayacaklarya. Haydi Cognette'in yerine! Cognette'inyerine!

—Cognette'inyerine!

Hep bir ağızdan çıkan bu haykırış öylekorkunçbiruğultuyanedenoldukisankikentinüstünden saldırıya kalkan bir ordunun naralarıgibi geçti, sonra çok derin bir sessizlik çöktü.Ertesi gün birçok kimse yanındakine şöyledemek zorunda kaldı: "Dün gece, saat biredoğru, o korkunç çığlıkları duydunuz mu? Biryerdeyangınvarsandım."

Cognette'in yerine yaraşır bir akşam yemeğiyirmi iki davetlinin gözlerine bayram ettirdi.Tarikat tam kadro oradaydı. Saat ikide,Aylakların sözcüğü olan ve şarabın tadınıçıkararak yudum yudum içmeyi betimleyenyudumlamayabaşladıklarında,Maxsözaldı.

— Sevgili çocuklar, bu sabah Fario'yaarabasıyla oynadığımız o ünlü oyun dolayısıylatahıltüccarı,üstelikdeİspanyololanbuaşağılıkadam tarafından şefinizin şerefine öyle ağır bir

darbeindirildiki(ahocezaeviolarakkullanılaneski gemiler!..) bu rezile, eğlence sınırlarımıziçindekalarak,öcümünnekadar ağırolduğunuhissettirmeyekarar verdim.Bütüngünboyuncabunu düşündükten sonra, güzel bir oyunu, onuçıldırtacak bir oyunu uygulamaya koymanınçaresini buldum.Benimkişiliğimdedarbe almışTarikat'ınöcünüalmaküzere,Mısırlılarınkutsalsaydıkları hayvanları, ne de olsa Tanrı'nınyaratıkları olan, ama insanların haksız olarakkıydıkları o hayvancıkları besleyeceğiz. İyilikkötülüğün oğlu, kötülük de iyiliğin oğludur; enyüce yasa budur! Dolayısıyla hepinizeemrediyorum, mütevazı şefinizin hatırınıkırmadan, elinizden geldiğince gizlice, herbiriniz erkek ya da hamile dişi yirmi sıçanbulsun,Tanrı'nınizniyle.Üçgüniçindepayınızadüşeni bir araya getirin. Daha fazlasınıbulabilirseniz,bufazlalarındabaşımızınüstündeyeri var. Bu ilginç kemirgenleri alıkoyun, amaonlara hiçbir şey vermeyin, çünkü bu sevgilihayvancıkların doymak bilmeyecek derecedeaçlıkduymaları çökönemlidir.Şunudadikkatealın: Fareleri ve yersıçanlarını da sıçan olarak

kabul ediyorum.Yirmi ikiyi yirmiyle çarparsakdört yüz kırk eder ve bunca suç ortağınıFario'nun satın aldığı bütün tahılları koyduğueski Kapüsenler Kilisesi'ne salıverirsek, butahıllarınbellibirbölümünüyiyeceklerdir.Amaelimizi çabuk tutalım! Fario tahılın büyük birbölümünü herhalde sekiz gün sonra teslimedecek, bu yüzden çevreye iş için gidip gelenİspanyolumun o kilisede korkunç bir firebulmasını istiyorum. Baylar, bu icadın onurubana ait değildir, dedi herkesin kendisinehayranlık gösterdiğini görerek. Sezar'ın hakkınıSezar'a,Tanrı'nın hakkınıTanrı'ya verelim. [65]Bu, Kutsal Kitap'taki Samson'un tilkilerinin birtaklididir.AmaSamsonkundakçı,dolayısıyladapek az insanseverdi, oysa Brahmanlarabenzeyenbizlerezilmişırklarınkoruyucularıyız.Matmazel Flore Brazier daha önce bütün farekapanlarını kurdu, benim sağ kolumKouski deyersıçanlarınıavlamaklameşgul.İştebukadar.

— Tek başına kırk sıçana bedel olacak birhayvanbiliyorum,dedioğulGoddet.

—Hangihayvanbu?

—Sincap.

—Ben de birmaymun öneriyorum,maymunbuğdayabayılır,deditoybiri.

—Olmaz!dediMax.Buhayvanlarınneredengeldikleriortayaçıkar.

OğulBeaussierdeşöylededi:

— Geceleyin komşu çiftlikleringüvercinliklerinin her birinden bir güvercinidamda açılacak bir delikten geçirerek orayagetirebiliriz, çok geçmeden binlerce güvercingelecektir.

—ÖyleysebirhaftaboyuncaFario'nunambarıGece Tarikatı'nın olacak, diye bağırdı Giletgülümseyerek, irikıyım oğul Beaussier'ye.BiliyorsunuzkiSainte-PaterneKilisesi'ndeerkenkalkılır. Hiç kimse oraya o altı düz, hafif keçeayakkabılarınıgiymedengitmesin.Güvercinlerinmucidişövalye

Beaussierbuişiyönetecek.Banagelince,buğdayyığınlarınıniçineimzamıatmayıihmaletmeyeceğim.Sizdesıçanbeyefendilerinbekçileriolun.EğerambargörevlisioKapüsenlerKilisesi'ndeyatıyorsa,onuarkadaşlarınustalıklasarhoşetmesigerekecek,öylekiadamokemiricihayvanlaraçekilenziyafetsahnesindenuzakbiryerdeolsun.

— Parisliler hakkında bize hiçbir şeysöylemeyecekmisin?diyesorduoğulGoddet.

— Ah! dedi Max, onları incelemek gerek.Bununla birlikte, bana İmparator'un armağanı,Versailles yapımı bir şaheseri, iki bin frankdeğerindekiogüzelavtüfeğimibuParislilerebiroyunoynamanınyolunubulacakkişiyearmağanedeceğim; ama öyle bir oyun olmalı kiMadamveMösyöHochon'la araları bozulsun ve bu ikiyaşlıonlarıkovsunyadaonlarkendiliklerindençekip gitsinler, ama elbette benim iki dostumBaruch ile François'nın atalarına fazla zararlarıdokunmadan.

— Tamam! Ben bunu düşüneceğim, dediheyecanardındakoşmayısevenoğulGoddet.

— Eğer bu oyunu bulacak kişi tüfeğimiistemezse,atımıalabilir!diyedikkatiçektiMax.

Bu yemekten başlayarak yirmi beyin, buprograma uyarak,Agathe'a ve oğluna bir oyunoynamak için zorlandı.Ama, uyulması zorunlukoşullar işi o kadar güçleştiriyordu ki yalnızcaşeytan ya da bir rastlantı sayesinde başarı eldeedilebilirdi.

Ertesi sabah, Agathe ile Joseph saat ondaverilen ikinci kahvaltıdan bir süre önce aşağıyaindiler.Yatakta ya da yataktan kalkar kalkmazyapılan, üstüne tereyağı sürülmüş bir dilimekmekle bir fincan sütten oluşan kahvaltıya ilkkahvaltı deniyordu. Yaşına karşın, XV. Louisdönemi düşeslerinin tuvaletlerine gösterdikleriaşırıözenkadartuvaletineözengösterenMadamHochon'u beklerken, Joseph karşıdaki evinkapısında, ayakta dikilip durmakta olan Jean-Jacques Rouget'yi gördü, doğal olarak onuannesine gösterdi, kadın kardeşini tanıyamadı,çünkü onu terk ettiği sıradaki haline çok az

benziyordu.

—İştekardeşiniz,dediAdolphine,girmesiiçinkolunubüyükannesineuzatırken.

—Nebudalaha!diyebağırdıJoseph.

Agathe ellerini kavuşturup gözlerinigökyüzüne dikerek şöyle dedi: "Ne durumasokmuşlar onu! Tanrım, elli yedi yaşında biradammıbu?"

Kardeşine dikkatle bakmak istedi ve bu yaşlıadamın arkasında Flore Brazier'yi gördü: Saçıyapılmıştı, dantellerle süslü bir atkının tülüaltındakarbeyazıbir sırt vegözkamaştırıcıbirgöğüs görülüyordu, zengin bir kibar fahişe gibibakımlıydı, o zamanlar moda bir kumaş olanipekten, kolları omuz başlarında kabarık vebileklerde görkemli bileziklerle sona eren,korseli bir elbise giymişti. Bir altın zincir SuyuBulandıran Kız'ın vücudunun üst bölümündeışıldıyordu, kadın nezle olmaması için Jean-Jacques'a ipek takkesini getirmekteydi:Kuşkusuzhesaplanmışbirsahneydibu.

—İşte,dedi Joseph,güzelbirkadın!Hemdeaz bulunur türden!.. Hani denir ya, resmiyapılmak için yaratılmış! O ne güzel ten rengi!Ah, ne güzel tonlar! Ne yüzeyler, neyuvarlaklıklar, ya o omuzlar!.. Bu harika birkaryatid![66]Tiziano'nunVenüs'ü için eşsiz birmodelolabilirdi.

Adolphine ile Madam Hochon EskiYunancakonuşulduğunusandılar;amaoğlununarkasındaolanAgathe onlara bu deyime alışık olduğunusöylergibibirişaretyaptı.

— Elinizden bir serveti alan bir kadını güzelbuluyorsunuzha?dediMadamHochon.

— Bu onun güzel bir model olmasınıengellemez! Kalçaların ve vücut hatlarınıngörünümü düzgün olduğu gibi, özellikle deoldukçatombul..

— Dostum, dedi Agathe, atölyende değilsin,hemAdolphinedeburada...

— Doğru, hatalıyım, ama ben de Paris'tenburaya kadar, bütün yol boyunca, yalnızca

maymunsuratlıkadınlargördüm...

— Ama sevgili vaftiz anne, dedi Agathe,kardeşimi nasıl görebileceğim?.. Çünkü okadınlabirlikte...

— Boş ver! dedi Joseph, onu görmeye bengideceğim!.. Tiziano'nun bir Venüs'üylegözlerini bayram ettirecek zekâya sahipolduğuna göre artık onu o kadar budalabulmuyorum.

— Budala olmasaydı, dedi bu arada ortayaçıkan Mösyö Hochon, rahatça evlenebilir,çocukları olabilirdi, sizin de mirasına konmakşansınızolmazdı.Şanssızlığınbirişeyaradığıdaoluyor.

—Oğlunuzgüzelbir fikir attıortaya,dayısınıziyarete ilkönce o gidecek, dedi MadamHochon. Siz giderseniz, ona yalnız olmasıgerektiğinianlatacaktır.

— Ama siz Matmazel Brazier'yi incitmişolmayacakmısınız?dediMösyöHochon.Hayır,hayır madam, bu acıyı sineye çekin... Mirasın

tamamınasahipolmasanızda,enazındanküçükbirpayalmayaçalışın...

Hochon'lar Maxence Gilet'ye karşı savaşacakgüçtedeğillerdi.KahvaltınınortasındaPolonyalı,efendisi Mösyö Rouget tarafından kız kardeşiMadam Bridau'ya yazılmış bir mektup getirdi.MadamHochon'unkocasınaokuttuğumektuptaşöyledeniyordu:

"SevgiliKardeşim,

Issoudun'e geldiğinizi yabancılardanöğrendim. Mösyö ve Madam Hochon'un evinibenim evime tercih etmenizin nedeninianlıyorum,amabenigörmeyegelirseniz,benimevimde de gerektiği gibi karşılanacaksınız. Busırada sağlığım beni evde kalmayazorlamasaydı, ilkönce ben sizi ziyaretegelecektim. Sizden içtenlikle özür diliyorum.Yeğenimi gördüğüme çok sevineceğim, onubugün benimle akşam yemeği yemeye davetediyorum, gençler birlikte olma konusundakadınlar kadar alıngan değildirler, bu yüzdenMösyö Baruch Borniche ve Mösyö FrançoisHochon'labirliktegelirsememnunolurum.

Vefalıkardeşiniz,

J.J.Rouget"

— Kahvaltıda olduğumuzu, MadamBridau'nunazsonrayanıtvereceğinivedavetinkabul edildiğini söyleyin, dedi Mösyö Hochonhizmetçisine.

Veyaşlı adamherkesi susmaya zorlamak içinbirparmağınıdudaklarınınüstünekoydu.Sokakkapısı kapandığında, iki torununun Maxence'laolan dostluğundan kuşkulanacak durumdaolmayan Mösyö Hochon en kurnazbakışlarından birini karısına veAgathe'a fırlattı:"Bunu yirmi beş altın lira verecek durumdaolduğum için yazmış... Biz o askerleyazışacağız."

— Bu ne demek oluyor? diye sordu MadamHochon.Neolursaolsun,yanıtvereceğiz...Sizegelincemösyö,diyeeklediressamabakarak,sizoyemeğegidin,amaeğer...

Yaşlı kadın kocasının bir bakışı karşısındasustu. Mösyö Hochon, karısının Agathe'a olan

sevgisinin ne kadar büyük olduğunu kabulederek,vaftizkızı,Rouget'ninmirasındanhiçbirşey alamazsa, kızına bir miktar mirasbırakmasından korktu. Bu cimri adam,karısından on beş yaş daha büyük olsa da,ondan kendisine bir şey kalacağını ve bir günkendisini bütün malın mülkün başındagöreceğini umuyordu. Bu umut onda saplantıhalindeydi.BuyüzdenMadamHochononubirvasiyetnameimzalamaklakorkutarakondanbazıtavizler koparmanın yolunu pekâlâ bulmuştu.Mösyö Hochon, dolayısıyla, konuklarınıntarafını tuttu. Zaten çok büyük bir miras sözkonusuydu; toplumsal adalet anlayışıyla da, bumirasın saygıya layık olmayan yabancılartarafından yağma edilecek yerde doğalmirasçılara gitmesini istiyordu. Kısacası, busorunnekadarçabukçözülürse,konuklarıdaokadarçabukçekipgideceklerdi.Ozamanakadarkarısının zihninde tasarı halinde olan, mirasıkapmak isteyenlerle mirasçılar arasındaki savaşgerçekten başladığından bu yana, MösyöHochon'un taşra yaşamı yüzünden uykuyadalmış zihinsel etkinliği uyandı. Madam

Hochon, daha o sabah kocası yaşlı Hochon'unvaftiz kızı hakkında söylediği sevgi belirtenbirkaç sözü duyup bu o kadar becerikli vekurnaz adamın Bridau'lardan yana olduğunufarkettiğindeoldukçahoşbirşaşkınlıkduydu.

Öğlenedoğru,MösyöveMadamHochon, buiki yaşlı insanın sözcüklerinin seçiminde buderecede titiz davrandıklarına oldukça şaşanAgathe ve Joseph akıllarını birleştirip sadeceFloreveMaxence'ıhedefalarakaşağıdakiyanıtıkalemealdılar:

"SevgiliKardeşim,

Buraya geri dönmeden ve burada hiçkimseyle, hatta sizinle bile ilişkide olmaksızınotuzyıluzaktakaldıysam,bunun suçuyalnızcababamın bana beslediği o tuhaf ve yanlışdüşünceler değil, aynı zamanda Paris'teyaşadığım mutsuzluklar ve mutluluktur, çünküTanrı kadını mutlu yaratmışsa da, anneyifazlasıyla cezalandırmıştır. Oğlumun, yeğeninizPhilippe'inİmparator'abağlılığınedeniylebüyükbir suçlama karşısında olduğunu herhaldebiliyorsunuz. Dolayısıyla, geçinmek için bir

piyangobileti satışbürosundaufakbir işikabuletmek zorunda kalmış dul bir kadının,doğumunu bile görmüş insanlardan teselli veyardımistemeyegelmişolduğunuöğrenmeksizişaşırtmayacaktır. Bana eşlik eden oğlumuniçinde bulunduğu durum, sonuç almak için ençok yetenek, en çok özveri, en çok çalışmaisteyendurumlardanbiridir.Buradaünservettenöncegelir.BununlasizeJoseph'in,ailemiziünlükıldığında,hâlâyoksulolacağınısöylemiyorum.Kız kardeşiniz, sevgili Jean-Jacques, babasınınyapmış olduğu haksızlığın sonuçlarına sessizcekatlanabilirdi,amabiranneninsizeikiyeğeninizolduğunu anımsatmasını bağışlayın; MontereauSavaşı'nda İmparator'un buyruklarını taşıyan veWaterloo'da İmparatorluk Muhafız Birliği'ndehizmetetmişolanyeğeninizşimdihapiste,ötekiise on üç yaşından bu yana yeteneği sayesindegüç, ama parlak bir mesleği sürdürüyor. Bunedenle, kardeşim, mektubunuza hem kendihesabımahemdekuşkusuzdavetinizekatılacakolan Joseph hesabına candan ve yürektenteşekkür ediyorum. Hastalık her şeyi haklıgösterir sevgili Jean-Jacques, dolayısıyla

evinizdesizigörmeyegeleceğim.Birkızkardeşerkek kardeşinin evinde her zaman rahattır, buerkek kardeşin benimsediği yaşam biçimi neolursaolsun.Sizisevgiylekucaklıyorum.

AgatheRouget"

— İş tamamdır. Gittiğinizde, dedi MösyöHochonParislikadına,onaaçıkçayeğenlerindensözedebileceksiniz.

MektubuGritte götürdü, on dakika sonra gerigelip, taşra âdetine göre, efendilerine öğrenmişyadagörmüşolabildiğiherşeyianlattı.

—Madam,dedi,dünakşamdanbuyanabütünev yeniden düzene sokulmuş, madamınbıraktığı...

— Hangi madam? diye sordu yaşlı MösyöHochon.

—Efendim,evdeSuyuBulandıranKız'aböylesesleniliyor, dedi Gritte. Daha önce salonu veMösyö Rouget ile ilgili her şeyi acınacak birdurumda bırakıyormuş, ama dünden beri ev,MösyöMaxence'ıngelişindenöncekidurumuna

kavuşmuş. İnsan her yerde kendini aynadaseyrediyor adeta. Védie bana Kouski'nin busabah saat beşte atına binip gittiğini, yiyecekiçecek alıp saat dokuzda geri döndüğünüsöyledi. Kısacası, bu yemek en iyi akşamyemeği,sankiBourgesbaşpiskoposuiçinverilenbir akşam yemeği gibi olacak. Küçük kaplarbüyük kapların içine konuyor, her şey yerliyerinde mutfakta: "Yeğenimi çok iyiağırlayacağım" diyormuş adamcağız her şeyihesaba katarak! Anlaşılan Rouget'ler gelenmektuptan pek övünç duymuşlar.Madam bunabana kendisi söyledi...Ah!Öyle bakımlıydı ki!Hem de ne bakım! Şimdiye kadar daha güzelhiçbir şey görmedim, gerçekten! Madamınkulaklarında, Védie'nin dediğine göre, her biribin ekü değerinde elmas küpeler var, üzerindededanteller!Parmaklarındayüzükleri,kollarındabilezikleri de var, sanki bir ermişin terekesiyledonanmış, bir de ipek elbisesi var ki bir sunakönü kadar güzel!.. Madam şunları da ekledi:"Mösyö kız kardeşinin bu kadar iyi karakterliolduğunuöğreninceçoksevindi,kendisinilayıkolduğu gibi ağırlamamıza izin vereceğini umut

ediyorum.Oğlununasılkarşıladığımızabakarakhakkımızda iyi düşüneceğine güveniyoruz...Mösyö yeğenini bir an önce görmek için çoksabırsızlanıyor." Madamın ayaklarında siyahsatendenküçükayakkabılarvardıveçorapları...Bu kadarımümkün değil, harika! İpeğin içindesanki çiçekler, dantel diyebileceğiniz deliklerbulunuyor, bunlar arasından pembe tenigörünüyor.Kısacası, önündeki pekgüzelminikönlükle, ikidirhembirçekirdek!Védiebanabuönlüğün iki yıllık ücretimizin değerindeolduğunusöyledi...

— Haydi bakalım, giyinmek gerek, dediressamgülümseyerek.

— Ee, ne düşünüyorsun Mösyö Hochon?..dediyaşlıkadın,Grittedışarıyaçıktığında.

Madam Hochon vaftiz kızına başı ellerininarasında, dirseği koltuğunun kolunda,düşünceleredalmışkocasınıgösteriyordu.

—Karşınızda o Gonin Usta gibi çok kurnaz,becerikli, hileci biri var! dedi yaşlı adam.Düşüncelerinizle,delikanlı,diyeeklediJoseph'e

bakarak, Maxence gibi feleğin çemberindengeçmiş,yamanbiradamakarşısavaşacakgüçtedeğilsiniz. Size ne söylesem, yine budalalıkedeceksiniz, ama hiç olmazsa bütüngördüklerinizi, işittiklerinizi ve yaptıklarınızı buakşam bana anlatın. Haydi bakalım!.. Tanrıyardımcınız olsun!.. Dayınızla yalnız kalmayaçalışın. Eğer bütün zekânıza karşın, bunubaşaramazsanız, planları hakkında bir bilginizolacaktır;amaolurya,biranonunlabaşkasısizidinlemedenbaşbaşakalırsanız,pekiyiolmayandurumu hakkında ağzından ustalıkla laf almalıveannenizindavasınısavunmalısınız...

Joseph saat dörtte Hochon'ların eviyleRouget'lerin evi arasındaki boğazı geçti, burasıiki yüz kadem uzunluğunda ve Grande-NaretteSokağı kadar geniş, iki yanı ıhlamur ağaçlı birtür yoldu. Yeğen kendini tanıttığında, Kouski,boyalı çizmeleri, siyah kumaştan pantolonu,beyaz yeleği ve siyah ceketi ile onun geldiğinihaber vermek için önden gitti. Sofra salondaçoktan kurulmuştu, Joseph doğrudan doğruya,kolaycatanıdığıdayısınagiderekonukucakladı,Flore'laMaxence'ıselamladı.

— Doğduğumdan bu yana hiç görüşmediksevgilidayıcığım,dedineşeyleressam;amageçolsundagüçolmasın.

— Hoş geldiniz dostum, dedi yaşlı adamyeğenineşaşkınşaşkınbakarak.

— Madam, dedi Joseph, Flore'a sanatçılaraözgü bir coşkuyla, bu sabah sizi her günhayranlıkla seyredebilmek zevkine eriştiği içindayımıkıskanıyordum!

— Güzel kız, değil mi? dedi donuk gözlerineredeyseparlayanyaşlıadam.

—Birressamamodellikyapacakkadargüzel.

— Yeğenim, dedi Rouget baba, Flore'undirseğiyle dürtmesi üzerine, Mösyö MaxenceGilet'yi tanıştırayım. Kendisi kardeşin gibiİmparatorluk Muhafız Birliği'nde İmparator'ahizmetetti.

Josephayağakalkıpeğildi.

— Sanırım kardeşiniz beyefendi süvariydi,oysabenpiyadeydim,dediMaxence.

—Süvariyadapiyade,dediFlore, ikişekildede hayatınızı tehlikeye atıyorsunuz. Joseph,Max'ı onun da kendisini incelediği kadarinceliyordu. Max o zamanlar kibar gençleringiyindiği tarzda giyinmişti, çünkü Paris'tengiyiniyordu.Gökmavisikumaştançokgeniş,iriplili bir pantolonun paçalarından mahmuzluçizmelerinin yalnızca burunları görünüyordu.İşlemeli altın düğmeli ve arkadan kemer işlevigörmeküzerebağlanmışbeyazyeleğibelinesıkısıkıoturmuştu.Yakayakadardüğmelibuyelekonungenişgöğsünüpekgüzelortayaçıkarıyor,siyah satenden yakası onu askerler gibi başınıdik tutmayazorluyordu.Kesimiçokgüzelhafifbir siyah ceket giymişti. İçindeki yassı saatinşöyleböylegöründüğüyelekcebindengüzelbiraltınzincirsarkıyordu.MaxBreguet'nin[67]icatetmiş olduğu çekirgeli denen bir anahtarlaoynuyordu.

— Bu çocuk çok hoş, dedi Joseph içinden,Max'ın soylu babasından aldığı canlı yüzüne,güçlü görünüşüne ve zeki gri gözlerine hayrankalarak. Dayım çok can sıkıcı biri olmalı, bu

güzelkızbir denge arayışı içindeolmuştur, işteüçlübirailesözkonusu.Buortada!

BusıradaBaruchileFrançoisgeldiler.

— Henüz Issoudun Kulesi'ni görmeyegitmediniz mi? diye sordu Flore, Joseph'e.Yemeğe ancak bir saat sonra oturacağımızagöre, bu arada küçük bir gezinti yapmakisterseniz, kentin bu çok ilgi çeken yerini sizegösterebiliriz...

— Sevinirim, dedi bunda hiçbir sakıncagöremeyenressam.

Flore şapkasını, eldivenlerini takmak, kaşmirşalını üstüne geçirmek üzere çıktığı sıradaJoseph tabloları görünce, sanki bir büyücükendisine değneğiyle dokunmuş gibi, ansızınayağakalktı.

—Ah!Tablolarınızdavarhadayıcığım?dediilgisiniçekmişolantabloyuinceleyerek.

—Evet, dedi adamcağız, bunlar bize Devrimsırasında Le Berry'de dini kuruluşların vekiliselerin eşyalarını satın almış olan

Descoings'lerdenkaldı.

Joseph artık dinlemiyor, her tabloyahayranlıklabakıyordu.

— Harika! diye bağırdı. Ah! Şu tabloyabakın... Hiç de fena değil! Haydi ama, hepsibirbirindengüzel!

—Tavan arasında yedi sekiz tane çok büyükolanları var, çerçeveleri nedeniyle oradasakladıkbunları,dediGilet.

—Gidip görelim, dedi ressam.Maxence onutavanarasınagötürdü.

Joseph hayran kalmış durumda yenidenaşağıya indi. Max, Suyu Bulandıran Kız'ınkulağına bir şey söyledi, o da zavallıRouget'yipencere aralığına çekti; Joseph alçak seslesöylenen, ama onun için yararsız olmayan şusözüduydu:

— Yeğeniniz ressam, bu tabloları siz neyapacaksınız,incelikgösteripbunlarıverinona.

—Demekki,dediadamcağızFlore'unkoluna

dayanıp, yeğeninin bir Albani[68] tablosukarşısında kendinden geçmiş olduğu yeregelerek,demekkiressamsın...

—Henüzsadeceçaylağım,dediJoseph.

—Nedemekbu?dediFlore.

—Acemidemek,dediJoseph.

—Eh,öyleyse,dediJean-Jacques,bu tablolarbir işine yarayacaksa, veriyorum onları sana...Ama çerçevesiz olarak.Ah! Çerçeveler yaldızlıçünkü,hemdehoş,belkiilerdekullanırım...

—Elbette dayıcığım! diye bağırdı pekhoşnutolan Joseph, onların içine size göndereceğimaynıboyutlardakikopyalarınıkoyarsınız...

— Ama bu zamanınızı alır, hem tuvale,boyaya da gereksiniminiz olacak, dedi Flore.Para harcayacaksınız... Bakın Rouget baba,yeğeninize tablo başına yüz frank verin, yirmiyedi tablonuz var burada... Sanıyorum tavanarasında da on bir tane bulunuyor, ama çokbüyükler, onlar için iki misli ödeme

yapmalısınız... Tümü için dört bin frank veringitsin...Evet,dayınızokopyalariçinelbettedörtbin frank ödeyebilir, çünkü çerçevelerialıkoyuyor!Kısacası,sizedeçerçevegerekecek,çerçevelerin de tablolardan daha pahalı olduğusöyleniyor, anlaşılan altın değerindeler!..Söylesenize mösyö, dedi Flore adamcağızınkolunu dürterek.Ne dersiniz ha?.. Pahalı değil,yeğeninize o eski tablolarınızın yerine yepyenitablolar içindörtbinfranködemişolacaksınız...Bu, dedi onun kulağına, ona dört bin frankvermenindürüstçebirbiçimidir,pekgüçbirşeygibidegelmiyorbubana...

—Pekâlâyeğenim,sanakopyalariçindörtbinfranködeyeceğim...

— Hayır, hayır, dedi dürüst Joseph, dört binfrank,birdetablolar,buçokfazla,çünkübakın,tablolardeğerli.

— Canım, kabul etsenize budala çocuk, dediFlore,karşınızdakinihayetdayınız...

— Öyleyse kabul ediyorum, dedi Josephyaptığı bu işin sarhoşluğu içinde; bu arada

Perugino'nun[69]birtablosunudatanımıştı.

Bu yüzden ressam çıkarken, girmesi içinkolunudaSuyuBulandıranKız'averdiği sıradaneşeli bir tavır takındı; bu da Maxence'ınniyetlerinepekgüzelhizmetetti.Issoudun'deneFlore, ne Rouget, ne Max, kimse tablolarındeğerini anlayamazdı; kurnaz Max da Flore'unzaferini yok pahasına elde ettiğini sandı. Floreefendisinin yeğeninin kolunda, onunla uzlaşmaiçinde, şaşakalmış bütün kentin önünde büyükbirgururladolaştı.SuyuBulandıranKız'ınaileyekarşı kazandığı zaferi görmek için herkeskapılara koştu. Bu olağanüstü olay derin birheyecan uyandırdı, Max da buna güveniyordu.Böylece dayı ve yeğen saat beşe doğru evedöndüklerinde, bütün evlerde Max ile Flore'unRouget babanın yeğeni ile tam bir anlaşmayavardıkları konuşuluyordu. Kısacası, armağanedilen tablolar ve dört bin frankla ilgili haberçoktan yayılmıştı. Yargıçlardan biri olanLousteau'nun ve Issoudun belediye başkanınınkatıldığıyemekçokgörkemliydi.Beşsaatsürenotaşrayemeklerindenbirioldu.İçilençoknefis

şaraplar konuşmaları canlandırdı. Tatlı vemeyveyesırageldiğinde,saatdokuzda,FloreileMax'ın arasında, dayısının karşısına oturmuşolan ressam dünyanın en iyi insanı olarakgördüğü subayla neredeyse arkadaş olmuştu.Joseph saat on birde aşağı yukarı çakırkeyifdurumda eve döndü. Rouget'ciğe gelince,Kouski onu zilzurna sarhoş durumda yatağınagötürdü.Tıkabasayemiş,çokiçmişti.

— Ee, dedi Max, gece yarısı Flore'la yalnızkaldığında, böylesi onlara surat asmaktan dahaiyideğilmi?Bridau'lar iyikarşılanacaklar,ufakarmağanlarıolacak,lütuflaraboğuluncada,artıkbizi övmekten başka bir şey yapamazlar; bizirahat bırakıp sakince çekip gideceklerdir.Yarınsabah Kouski ve ben, ikimiz bütün o tablolarısöküp, uyandığında eline geçmesi için ressamagöndereceğiz, çerçeveleri de tavan arasınakoyacağız, salonun duvar kaplamalarını,Telemakhos'un öyküsünden sahneleri içerencilalı kâğıtlar koyarak yenileyeceğiz; bunlardanMösyöMouilleron'unevindegörmüştüm.

—Bak,buçokdahagüzelolacak,diyebağırdı

Flore.

Ertesisabah,Josephöğledenönceuyanamadı.Daha yatağındayken, üst üste konmuş, kendisihiç fark etmeksizin getirilmiş tabloları gördü.Tabloları yeniden gözden geçirdiği veressamların tarzlarını inceleyip imzalarını daarayarak bu başyapıtları tanıdığı sırada annesi,ressamın bir gün önce yaptığı bütünbudalalıkları öğrenince Bridau'ların davasıkonusunda umutsuzluğa kapılan yaşlıHochon'un teşvikiylekardeşinigörmeyeveonateşekküretmeyegitmişti.

— Hasım olarak karşınızda kurnaz insanlarvar, dedi Mösyö Hochon. Ömrümde buaskerinkine benzeyen bir kıyafet görmedim:Anlaşılan savaş, gençleri geliştiriyor. Josephkendisini ele geçirmelerine izin verdi!.. SuyuBulandıran Kız'la kol kola dolaştı. Kuşkusuzağzınışarapla,okötütablolarla,dörtbinfranklakapadılar.Sizin ressamMaxence'apahalıyamalolmadı!

Basiretli yaşlı adam karısının vaftiz kızına,Maxence'ın düşüncelerine katılmasını ve Jean-

Jacques'la kısa görüşmeler yapabilmesi için, birtür yakın dostluk kurmak üzere Flore'upohpohlamasını söyleyerek, tutacağı yoluçizmişti. Madam Bridau kardeşi tarafından çokiyi karşılandı; Flore efendisine bu konudagerekli talimatı vermişti.Yaşlı adamyataktaydı,birgünöncekiaşırılıklardanötürühastalanmıştı.Agathe hemen ciddi konulara giremediği için,Maxikikardeşiyalnızbırakmayıuygunveyücebir davranış olarak görmüştü; bunun da doğrubir hesap olduğu ortaya çıktı. Zavallı Agathekardeşini o kadar kötü durumda buldu kiMadam Brazier'nin gösterdiği özenden onuyoksunbırakmakistemedi.

— Zaten, dedi yaşlı bekâra, kardeşiminmutluluğunuborçluolduğumbir insanı tanımakistiyorum.

Busözdenadamcağızaçıkçahoşlandı,MadamBrazier'yi çağırmak için zili çaldı. Flore,düşünebileceği gibi, uzakta değildi. İki dişihasım birbirini selamladı. Suyu Bulandıran Kızen kölece, en titiz sevecenliğini açığa vuran birözen gösterdi, mösyönün başını çok alçakta

bularak, yastıkları yeniden yerleştirdi, sankiyıllardır karısıymış gibi davrandı. Bu yüzdenyaşlıbekârçokduygulandı.

— Bu kadar uzun süredir kardeşimegösterdiğiniz bağlılıktan ve onun mutluluğunugözetme tarzınızdan dolayı,matmazel, size çokminnetborçluyuz.

— Doğru, sevgili Agathe, dedi adamcağız;Flore bana mutluluğu yaşattı, zaten o üstünnitelikleriolanbirkadındır.

— Kardeşim, bu yüzden, matmazeli iyiödüllendirebildiğiniz söylenemez, onunlaevlenmeliydiniz. Evet! Ben sizin diningereklerineuyduğunuzugörmekisteyecekkadardindar bir kadınım. Her ikiniz de yasalar veahlakkurallarıylasürekliçatışmaiçindeolmadandaha rahat ederdiniz. Kardeşim, büyük birüzüntü içindeyken sizden yardım istemeyegeldim, ama servetinizi nasıl kullanacağınızkonusunda size en ufak bir uyarıda bulunmayıdüşündüğümüzüsanmayın...

— Madam, dedi Flore, babanız beyefendinin

size haksız davrandığını biliyoruz. Kardeşinizbeyefendidebunusizesöyleyebilir,diyeekledigözünü kurbanına dikerek, tartışmalarımızyalnızca sizinle ilgili oldu. Benim zavallıvelinimetiminsizehaksızlıkedipödemediğipayolan servetin yarısını mösyönün size borçluolduğu düşüncesini destekliyorum. Babanızvelinimetimdi (sesine ağlamaklı bir ton verdi),onu her zaman anımsayacağım... Amakardeşiniz,madam,doğruyugördü...

— Evet, dedi zavallı Rouget baba,vasiyetnamemi hazırlarken siziunutmayacağım...

— Bütün bunlardan söz etmeyelim kardeşim,henüzbenimnasılbirkarakteresahipolduğumubilmiyorsunuz.

Bu başlangıca bakıp ilk ziyaretin nasıl geçtiğikolayca düşünülecektir. Rouget kız kardeşinidahaertesigün içinakşamyemeğinedavetetti.Bu üç gün süresince Aylak Şövalyeler çoksayıdasıçan,fareveyersıçanıyakalayıpbunlarıgüzel bir gecede, aç karnına, bol miktardakiyiyeceğinarasınasaldılar; sayılarıdörtyüzotuz

altıyı bulmuştu, birçoğu da hamileydi. Fario'yabu pansiyonerleri sağlamakla yetinmeyenşövalyeler Kapüsenler Kilisesi'nin damında birdelik açıp buradan içeriye on farklı çiftliktentopladıkları on kadar güvercini de saldılar. Buhayvanlar burada düğün bayram ettiler, çünküFario'nun deposunun bekçisi rezil herifin biritarafından ayartıldı ve bu herifle birliktesabahtan akşama kadar, efendisinin tahıllarınahiçaldırışetmedeniçipsarhoşoldu.

MadamBridau,yaşlıHochon'undüşüncesinintersine, kardeşinin henüz vasiyetnamesinidüzenlemediğini sandı; onunla baş başadolaşabileceği ilk seferde, Matmazel Brazierkonusunda niyetinin ne olduğunu sormayıdüşünüyordu; çünkü Flore ve Maxence onuhiçbir zamangerçekleşmeyecekolanbuumutlaoyalıyorlardı. Şövalyelerin tümü iki Parisliyikaçırmanın bir yolunu arasalar da, akıllarınauygulaması olanaksız çılgınlıklardan başka birşeygelmiyordu.

IX

BirBıçakDarbesi

Bir hafta sonra, Parisliler, Issoudun'dekalabileceklerizamanyarılandığında,kendilerinigeldikleri ilk güne kıyasla ilerlemiş durumdagörmüyorlardı.

— Davavekiliniz taşrayı tanımıyor, dedi yaşlıHochon Madam Bridau'ya. Buraya yapmaküzere geldiğiniz şey ne on beş günde ne de onbeşaydayapılır;kardeşinizdenayrılmamanızveonadinselduygularesinlemenizgerekir.Flore'laMax'ın kalelerini ancak rahibin kazmasıylayıkabilirsiniz. Benim düşüncem bu, ona göredavranmazamanıdırşimdi.

— Din adamları hakkında, dedi MadamHochonkocasına,tuhafdüşüncelerinizvar.

— Ah! diye bağırdı yaşlı adam, sizler, sizdindarkadınlaryokmusunuz!

— Tanrı, dedi Madam Bridau, kutsallığasaygısızlık sayılan şeylere dayalı bir girişimikutsamaz.Diniböyleşeyleriçinaletetmekha...

Ah!AmaFlore'dandahasuçluolurdukozaman.

Bukonuşmakahvaltısırasındacereyanetmişti;François,aynızamandadaBaruch,söylenenleribütündikkatleriyledinliyorlardı.

—Kutsallığasaygısızlıkha!diyebağırdıyaşlıHochon. İyi bir rahip, tanıdığım kimi rahiplergibi akıllı olan biri, sizin nasıl bir sıkıntı içindeolduğunuzu bilseydi, kardeşinizin yanlış yolasapmış ruhunu Tanrı'ya geri döndürmeyi, onayanlışlarından dolayı gerçek bir pişmanlıkduygusu esinlemeyi, ona bir yazgı sağlayarak,skandala neden olan o kadını kovdurmayı,başpiskoposun o küçük papaz okuluna birkaçbin lira gelir bağışlayarak ve servetini doğalmirasçılarına bırakarak vicdanının rahatedeceğini göstermeyi hiç de kutsallığasaygısızlıksaymazdı...

Yaşlı cimrinin evinde çocuklarından gördüğükörükörüneitaattorunlarınadageçmişti.Adamkendisiiçinneyapıyorsazatenvasiliğialtındakitorunları için de aynı şeyi yaparak, onlar içinbüyük bir servet biriktirdiğini söylüyordu; bukörü körüne itaat, ne Baruch'ün ne de

François'nınbukonudaenufakbir şaşkınlıkvekınama belirtisi göstermesine izin verdi, amaanlamlı bir şekilde bakışarak, böylece budüşünceyiMax'ınçıkarlarınanekadarzararlıveaykırıbulduklarınıbirbirlerineanlatmışoldular.

— Gerçek şu ki madam, dedi Baruch,kardeşinizin mirasına sahip olmak istiyorsanız,bakın bunun tek ve gerçek çaresi şudur.GerektiğikadarIssoudun'dekalmak...

—Anne, dedi Joseph, bütünbunlar hakkındaDesroches'a yazmanız iyi olur. Bana gelince,ben dayımın bana vermek lütfundabulunduğundan daha fazla bir şeyistemiyorum...

Joseph, otuz dokuz tablonun büyük değerinianladıktansonra,onlarıözenlesökmüş,üstlerinekâğıtkaplayıpadi zamklayapıştırmış, sonraüstüste yerleştirmiş, tümünü kocaman bir kutuyakoymuş ve at arabasıyla taşımacılık yapan birşirketle Desroches'a göndermişti; ona durumubildiren bir mektup yazmayı düşünüyordu. Budeğerlieşyabirgünönceyolaçıkmıştı.

— Az şeyle yetiniyorsunuz, dedi MösyöHochon.

—Ama o tablolardan yüz elli bin frank eldeetmektegüçlükçekmem.

— Ressam düşüncesi! dedi Mösyö HochonJoseph'ebelirlibirbiçimdebakarak.

— Dinle, dedi Joseph annesine, Desroches'amektup yazıp buradaki durumu açıklayacağım.EğerDescroches kalmanı salık verirse, kalırsın.İşine gelince, ona benzer bir iş her zamanbuluruz...

— Sevgili oğlum, dedi Madam HochonJoseph'e, sofradan kalkarken, dayınızıntablolarının ne olduklarını bilmiyorum, amageldikleri yerlere bakılacak olursa, herhaldedeğerliler. Tablo başına bin frank olmak üzereyalnızca kırk bin frank ediyorlarsa, bundan hiçkimseye söz etmeyin.Torunlarımın ağzı sıkıdır,terbiyelidirler de, ama kötülük düşünmeden, busözde buluştan söz edebilirler, o zaman bütünIssoudun bunu öğrenir, hasımlarımızın bundanhaberleri olmaması gerekir. Çocuk gibi

davranıyorsunuz!

Gerçekten, öğleyin Issoudun'de birçok kimse,özellikle de Maxence Gilet bu haberi aldı veinsanlar hiç akıllarına getirmedikleri bütün eskitabloları arayıp kötü, korkunç resimleri ortayaçıkarmaya kalkıştı.Max yaşlı adamı o tablolarıvermeye teşvik ettiğine pişman oldu vemirasçılara karşı öfkesi, Hochon'un planınıöğrendiğinde, kendisinin dediği gibi budalalığıyüzünden arttı. Zayıf bir insan üzerinde dininetkisi korkulacak tek şeydi. Bu yüzden, ikidostunun verdiği öğüt, Rouget'nin bütünsözleşmelerini sermayeye çevirme ve mümkünolan en kısa sürede rant olarak bir yatırımyapmak üzere adamın mülkü üzerinden borçalma konusunda Maxence Gilet'nin kararınındoğru olduğunu ortaya koydu, ama MaxParislileri kovmayı daha da ivedi bir iş olarakgördü.OysaMascarille'lerin ve Scapin'lerin[70]dehası bile bu sorunu kolayca çözemezdi.Max'ın öğüt verdiği Flore mösyönün yayagezintileri sırasında fazla yorulduğunu ilerisürdü, bu yaşta adamcağız her yere araba ile

gitmeliydi. Bu bahane, kentin haberi olmadanBourges'a, Vierzon'a, Châteauroux'ya, Vatan'a,adamcağızın yatırımlarını gerçekleştirmeprojesinin Rouget'yi, Flore'u ve Max'ı gitmekzorunda bırakacağı her yere gitmeyi zorunlukıldı. Dolayısıyla, o haftanın sonunda zavallıRouget'nin bir araba aramak üzere Bourges'agittiğini öğrenen bütün Issoudun halkı bunaşaşırdı; bu gidiş Suyu Bulandıran Kız'ın lehinebir anlamda Aylak Şövalyeler tarafından haklıgösterilen bir önlemdi. Flore ileRouget camlarıuydurma,deriperdeleriçatlak,yirmiikiyaşında,dokuzsefergörmüşberbatbirkupaarabasısatınaldılar; bu araba Büyük Mareşal Bertrand'ındostuolanveİmparator'unbusadıkarkadaşınınyokluğunda, onun Le Berry'deki malınamülkünegözkulakolmaklagörevlendirilmişbiralbayın ölümünden sonra satılmıştı; koyu yeşilrenge boyanmıştı, bir kaleşe[71] oldukçabenziyordu, ancak oku tek bir at koşulabilecekşekilde değiştirilmişti; böyle bir araba,servetlerin azalması yüzünden çok modaolmuştuveozamanlarkibarcayarıservetadıylaanılan arabalar türündendi, bunlara başlangıçta

şırınga adı verilmişti. Kaleş olarak satılmış buyarı servetin kumaşını kurtlar kemirmişti,şeritleri harp malullerinin kollarındaki şeritlerebenziyordu, her yanından demir sesi geliyordu,amayalnızcadörtyüzellifrankamaloldu;MaxdaozamanlarBourges'dabulunanalaydan,onuçekmekiçin,çürüğeçıkarılmışiribirkısraksatınaldı. Max arabayı koyu kahverengiye boyattı,oldukça iyi durumda, kelepir bir koşum takımıbuldu ve bütün Issoudun kenti Rouget babanınarabasını bekleyerek adamakıllı heyecanlandı!Adamcağız kaleşini ilk kez kullandığında,arabanın gürültüsü herkesi evlerinin kapısıönüne çıkardı ve meraklıların üşüşmediğipencere kalmadı. İkinci kez bekâr adam,Bourges'akadargitti;oradakendineöğütlenmişya da isterseniz Flore Brazier tarafındanbuyurulmuş diyelim, işlemin külfetindenkaçınmak için, bir notere gidip Maxence Giletlehine bir vekâletname imzaladı; böylecebelirtilen bütün sözleşmeler bu vekâletnamekapsamına girdi. Flore, Issoudun'de veçevredeki kasabalarda yapılmış olan bütünyatırımları mösyö ile tasfiye etmeyi uygun bir

zamana bıraktı. Rouget, Bourges'un en önemlinoterini ziyarete gitti ve ondan mülkükarşılığında borçlanmak üzere kırk bin frankkredi bulmasını rica etti. O kadar gizlice veustaca yapılan bu girişimlerden Issoudun'dekimseninhaberiolmadı.Maxence, iyibirsüvariolarak,atıylasabahsaatbeştenakşamsaatbeşekadar Bourges'a gidip dönebilirdi; Flore ise buyaşlı bekârın yanından hiç ayrılmaz oldu.Rouget babaFlore'unkendisineönerdiği işlemekolaycarazıolmuştu;amaellibinfranklıkrantınMatmazel Brazier adına intifa hakkı olarak,kendi adına, Rouget baba adına da çıplakmülkiyet olarak kaydedilmesini istedi. Yaşlıadamın bu işin yol açtığı içsel mücadeledegösterdiği direnç Max'ı kaygılandırdı, doğalmirasçıların niyetinin esinlediği düşüncelerişimdidensezergibiydi.

Maxence, kentin gözünden kaçırmak istediğibu büyük olayların arasında, tahıl tüccarınıunuttu.Fario,tahılfiyatlarınıyükseltmeamacınayönelik manevralar ve yolculuklardan sonra,mallarını teslim etmeye hazırlandı. Oysagelişinin ertesi günü Kapüsenler Kilisesi'nin

damının güvercinlerle kararmış olduğunu farketti, çünkü karşıda oturuyordu. Damı kontrolettirmediği içinkendikendini suçladıvehemendeposuna gitti, tahılının yarısının yok edilmişolduğunu gördü. Etrafa saçılmış binlerce fare,sıçan, yersıçanı pisliği ona yıkımın ikinci birnedenini açıkladı. Kilise Nuh'un Gemisi'nedönüşmüştü. Ama zarar ve ziyanınınbüyüklüğünü anlamaya çalışırken, Max'ın birteneke boruyla buğday yığınlarının içineakıtmayı akıl ettiği kaplar dolusu su yüzündenalttaki bütün tahılın neredeyse filizlenmişolduğunu fark edince, İspanyol'un yüzü kireçgibi bembeyaz oldu. Güvercinlerin, sıçanlarındavranışlarıhayvansaliçgüdüyleaçıklanabilirdi,ama işe insan elinin değmiş olduğu, bu sonahlaksızca davranış ile kendini gösteriyordu.Fario kilisenin mihrap bölümündeki sunağınbasamağına oturdu ve başını iki elinin arasınaalıpöylecekaldı.Yarımsaat,birİspanyol'aözgüdüşünceleredaldıktansonraoğulGoddet'ninillede onavermek istemiş olduğu, ortasında damındireğinin bulunduğu enlemesine kiriş boyuncakuyruğu ile oynayan sincabı gördü. İspanyol,

depoda yanında çalışan adama birArabın yüzügibi dingin bir yüzle bakarak serinkanlılıklaayağa kalktı. Yakınmadı, evine döndü, zarargörmemiş tahılı torbalara koyup, ıslanmışbuğdayları olabildiğince kurtarmak için güneşesermek üzere gidip birkaç işçi buldu, sonrazararını beşte üç olarak tahmin etti ve yapacağıteslimatlarla uğraştı. Ama çevirdiği manevralarfiyatta bir yükselmeyenedenolmuşsa da, eksikkalanbeşteüçlükmiktarısatınalarakyinezararauğradı; böylece zararı yarıyı aştı. Düşmanıolmayan İspanyol, yanılmaksızın, bu öç almayıGilet'den bildi. Gece maskaralıklarını yapan okişilerin,Maxvebaşkabirkaçkişininkuşkusuzarabasını Kule'ye çıkardıkları ve onumahvederek eğlendikleri Fario'ya tanıtlanmışoldu: Gerçekten de bin ekü, Fario'nun barıştanbu yana güçlükle kazandığı neredeyse bütünsermaye söz konusuydu. Öç alma duygusuylaesinlenmiş bu adam kendisine yüklü bir paraverileceğinesözverilenbircasusaözgübirayakdireme ve kurnazlık gösterdi. GeceleriIssoudun'de pusuya yatarak, sonunda AylakŞövalyeler'in uygunsuz davranışlarının kanıtını

elde etti: Onları gördü, saydı, Cognette'inyerinde buluşmalarını, şölenlerini gözetledi;sonra oynadıkları oyunlara tanık olmak içingizlendivegeceyaşantılarıhakkındabilgisahibioldu. Koşuşturmalarına ve sıkıntılarına karşın,Maxence önce Rouget babanın serveti ile ilgiliolarak yapılan büyük işlemin gizininöğrenilmesine izin vermemek ve arkadaşlarınındikkatini her zaman uyanık tutmak için, geceetkinliklerini ihmaletmek istemiyordu.Osıralarşövalyeler yıllardır sözü edilen oyunlarındanbirini oynamak için anlaşmışlardı.Yalnızca birgeceiçinde,kenttekivedışmahallelerdekibütünbekçi köpeklerine zehirli yiyecek vereceklerdi.FarioonlarınCognette'inküçükmeyhanesindençıkışlarında konuşmalarını duydu; bu oyununelde edeceği başarıdan ve masum hayvanlarınbu yeni kırımının neden olacağı genel yastanötürü şimdiden kıvanç duyuyorlardı. Sonra,bekçilerinden yoksun kılınmış evler hakkındakötü niyetler beslendiğinin habercisi olarak bukıyımnekorkularayolaçmazdıki!

— Bu belki de Fario'nun arabasınıunutturacaktırinsanlara!dedioğulGoddet.

Fario'nun kuşkularını doğrulayan bu sözezatengereksinimiyoktu,okararınıvermişti.

Agathe, Issoudun'de üç hafta kaldıktan sonra,Madam Hochon gibi, yaşlı cimrinindüşünceleriningerçekolduğunukabulediyordu:Suyu Bulandıran Kız'ın ve Max'ın kardeşiüzerindeki etkisini yok etmek için birçok yılgerekliydi. Agathe, Jean-Jacques'a güvenmekonusunda hiçbir gelişme kaydetmemişti,onunla hiçbir zaman yalnız kalamamıştı. Tamtersine, Matmazel Brazier Agathe'ı kaleşlegezmeye götürüyor, bu sırada kendisi arkadaonun yanında oturup, Mösyö Rouget veyeğenini öne oturtarak, mirasçıları denetimaltında tutuyordu. Ana oğul Descroches'ayazılmış olan o gizli mektuba sabırsızlıkla biryanıt bekliyorlardı. Köpeklerin zehirleneceklerigününarifesindeIssoudun'desıkıntıdanpatlayanJoseph iki mektup aldı; birincisi yaşı gereği,ustaları Gros'dan daha yakın, daha senli benliilişkide olduğu büyük ressam Schinner'den,ikincisi iseDesroches'tan geliyordu. Beaumont-Sur-Oise'dan postaya verilmiş olan birincisindeşöyledeniyordu:

"SevgiliJoseph,

Sérisy kontu için, Presles Şatosu'nun başlıcaresimlerini tamamladım; çerçevelemeleri,süslemeleri bıraktım; seni de gerek konta,gerekse mimar Grindot'ya öyle salık verdim kisana yalnızca fırçalarını alıp gelmek kalıyor.Fiyatlar senimemnun edecek şekilde ayarlandı.Ben karımla birlikte İtalya'ya gidiyorum,dolayısıyla Mistigris'i yanına alabilirsin, sanayardım edecektir. Bu genç yeteneklidir, onusenin emrine verdim. Şimdiden PreslesŞatosu'ndaeğleneceğinidüşünerekbirserçegibiyerinde duramıyor. Hoşça kal sevgili Joseph,orada bulunamaz ve gelecek Sergi için bir şeyveremezsem, benim yerimi alırsın! Evet sevgiliJojo, senin tablon, eminim, bir başyapıt; amaromantizmin söz konusu olduğunu söyletecekbir başyapıt, sen de güç bir yaşam sürmeyehazırlanıyorsun. Ne de olsa, bütün atasözlerinitersineçevirenyadacinasadönüştürenoşakacıMistigris'insöylediğigibi,yaşamdövülenbirinebenzer.Peki,Issoudun'deneyapıyorsun?Hoşçakal.

Dostun,

Schinner."

Desroches'unmektubuiseşöyleydi:

"SevgiliJoseph,

Bu Mösyö Hochon bana çok anlayışlı birihtiyar gibi görünüyor, yeteneği konusunda endoğru fikri vermişsin: Adam tümüyle haklı.Düşüncemi sorduğuna göre de, annen yiyecekmasraflarını karşılamak üzere, yılda dört yüzfrank gibi ufak bir ücret ödeyerek MadamHochon'un evinde kalmalı diyorum. BenceMadam Bridau Mösyö Hochon'un öğütlerineuymalı.Amaseninmükemmelannen,tedirginliknedir bilmeyen ve davranışları tam bir politikabaşyapıtıolanoinsanlarınkarşındaçoktedirginolacaktır.BuMaxenceçok tehlikeli, bukonudaçok haklısın: Ben onu Philippe'ten daha güçlübiri olarak görüyorum. Bu rezil, kötülükleriniservetiyararınakullanıyor,çılgınlıklarınınhiçbiryararlı yanı olmayan kardeşin gibi bedavaeğlenmiyor. Bütün anlattıkların beni çok

korkutuyor,Issoudun'egelirsemdepekfazlabirşeyyapamam.AnneninarkasınagizlenmişolanMösyö Hochon size benden daha çok yararlıolacaktır.Sanagelince,geridönebilirsin;süreklibirdikkat,özenlibirgözlem,kölecebiryakınlık,konuşmalarda ağız sıkılığı, davranışlardasanatçıların hiç hoşlanmadığı bir ikiyüzlülükisteyen bir işte sen hiç işe yaramazsın. Sizegerçekte bir vasiyetname olmadığı söylenmişse,inanın ki uzun süredir bir vasiyetname vardır.Ama vasiyetnamelerden cayılabilir, senin obudala dayın yaşadıkça, vicdan azabı ve dininancıadamıniçinikemirebilir.ServetinizKiliseile Suyu Bulandıran Kız arasındaki birmücadelenin sonucu olacaktır. Elbette bukadının adamcağız karşısında güçsüz kalacağıve dinin mutlak gücünü göstereceği bir angelecektir. Dayın hayatta olanlara bağışyapmadıkça ve malının mülkünün niteliğinideğiştirmedikçe, din üstünlüğü ele geçirdiğianda her şey olanaklı olacaktır. Bu yüzden,Mösyö Hochon'dan elinden geldiğince dayınınservetine göz kulak olmasını rica etmelisin.Burada mülklerin ipotek edilmiş olup

olmadıkları, yatırımların nasıl ve kimin adınayapıldıkları söz konusu. Yaşlı bir adamı,yabancılar lehine mülklerini elinden çıkaracakolduğu durumda, yaşamın tehlikede diyekorkutmak o kadar kolaydır ki bir mirasçı, nekadar azkurnazolsada,birhaksızmal edinmeişleminihemenbaşlangıcındadurdurabilir.Amaannen, dünyayı tanımaması, çıkar gütmemesi,dinseldüşüncelerigözönünealındığında,böylebir işi yürütebilecek midir? Kısacası, ben olsaolsa sizi aydınlatabilirim. Şimdiye kadaryaptıklarınız herhalde tehlike işareti vermiştir,belkidehasımlarınızhizayageliyorlar!.."

—Bakıniştebenbunatambirdanışmaderim,diye bağırdı Mösyö Hochon, bir Parislidavavekili tarafından beğenilmekten gururduyarak.

—Desrochesünlübiradamdır,dediJoseph.

—Bumektubuikikadınadaokutmakyararsızolmaz,dediyaşlıcimri.

—Buyurun,dediressammektubuyaşlıadamauzatarak. Bana gelince, hemen yarın yola

çıkmak istiyorum; dayıma da veda etmeyegideceğim.

—Ah!dediMösyöHochon,MösyöDesrochessizden mektubu yakmanızı rica ediyor, ek birnotdüşerekalttarafına.

—Annemegösterdiktensonrayakarsınız,dediressam.

Joseph Bridau giyindi, dışarıya çıkıp küçükmeydanın ortasından geçerek dayısının evinegitti;dayı tamdakahvaltısınıbitirmeküzereydi.MaxileFloresofradaydılar.

— Rahatsız olmayın sevgili dayıcığım, sizevedaetmekiçingeldim.

— Gidiyor musunuz? dedi Max, Flore'labakışarak.

— Evet, Mösyö de Sérizy'nin şatosundaçalışacağım; oraya gitmekte acele ediyorum,çünkü kontYüksekMeclis'te zavallı kardeşimeyardımedecekkadaretkilibirkişi.

— Pekâlâ, çalış, dedi Joseph'e adamakıllı

değişmiş gibi görünen Rouget, budalaca birtavırla.Çalışmakgerek...Gitmenizeüzüldüm...

— Ah! Annem daha bir süre kalacak, dediJoseph.

Maxbirdudakhareketiyaptı,Florebunufarketti, anlamı şuydu: "Bana Baruch'ün sözünüettiğiplanıuygulayacaklar."

—Geldiğim için çokmutluyum, dedi Joseph,çünküsizinle tanışmakzevkineeriştim;hemsizatölyemidezenginleştirdiniz...

— Evet, dedi Suyu Bulandıran Kız, yüz binfranktan fazla değer biçilen tablolarının değerikonusunda dayınızı aydınlatacak yerde, onlarıçabucakParis'egönderdiniz.Zavallıadamcağız,birçocukgibio...Bourges'dabizesöylendiğinegöre, Devrim'den önce katedralin koro yerindeküçük bir piliç, nasıl denir canım, bir civcivvarmış ki tek başına otuz bin frankdeğerindeymiş...

— Bu iyi bir şey değil yeğenim, dedi yaşlıadamMax'ın Joseph'in fark etmediği bir işareti

üzerine.

— Bakın, şeref sözü verip, açıkça söyleyin,dedi Max gülerek, bu tabloların değerinin nekadar olduğunu sanıyorsunuz? Öyle ya!Dayınızıdolandırdınız,budahakkınızdı,çünkübir dayı soyulmak için yaratılmıştır. Doğa banadayı nasip etmemiş; ama Allah kahretsin,dayılarım olsaydı, ben de onlara başka türlüdavranmazdım.

— Mösyö, tablolarınızın değerini biliyormuydunuz? diye sordu Flore, Rouget'ye. Nekadardemiştiniz,MösyöJoseph?

—Elbette, dedi ressam pancar gibi kızararak,birdeğerivaronların.

— Mösyö Hochon'a onlar için yüz elli binfrankdeğerbiçtiğinizsöyleniyor,dediFlore.Budoğrumu?

— Evet, dedi bir çocuk gibi açıksözlü olanressam.

— Peki, dedi Flore adamcağıza, yeğeninizeyüz elli bin frank vermeyi düşünüyor

muydunuz?

— Asla! Asla! diye yanıt verdi Flore'ungözlerinidikerekbaktığıyaşlıadam.

—Bütün bunları çözümlemenin bir yolu var,dedi ressam, o da tabloları size geri vermekdayıcığım!..

—Hayır, hayır, sende kalsın onlar, dedi yaşlıadam.

— Onları size geri göndereceğim dayıcığım,dediJoseph,MaxenceGiletileSuyuBulandıranKız'ın küçük düşürücü sessizliğinden incinerek.Hiç kimseden, hatta dayımdan bile hiçbir şeyalmadanservetyapacakkadargüçfırçamdavar.Sizi selamlıyorum matmazel, hoşça kalınmösyö...

Ve Joseph sinirli bir halde meydanı geçti, buhalsanatçılardagörülebilir.BütünHochonailesibu sırada salondaydı. Joseph'in birtakımhareketler yaptığını ve kendi kendinekonuştuğunu görünce, ona nesi olduğunusordular. Ressam, Baruch ile François'nın

önünde,açıkyüreklilikle,azönceyaşadığıolayıanlattı;ikisaatsonra,bütünkenttekonuşulmayabaşlananbuolayıngeçtiğisahneyiherkesazçoktuhafayrıntılarlaallayıppulladı.KimileriressamıMax'ın hırpaladığını, kimileri de ressamın,matmazelekötüdavrandığı için,Maxtarafındankovulduğunuilerisürüyorlardı.

— Çocuğunuz da ne çocuk ha!.. diyorduHochon Madam Bridau'ya. Budala, vedaedeceği gün kendisi için hazırlanan bir oyununkurbanı oldu. On beş gündür Max ile SuyuBulandıran Kız bu tabloların değerinibiliyorlardı, oğlunuz torunlarımın önünde bunusöylemek gibi bir budalalık yapmış, onlar dasıcağı sıcağına bundan herkese söz etmişlerdi.Ressamınhemengitmesigerekiyordu.

—Bu tablolar bu kadar değerli iseler, oğlumonları geri göndermekle iyi yapıyor, dediAgathe.

—Onagöreikiyüzbinfrankediyorlarsa,dediyaşlı Hochon, onları geri vermeye kalkışmakbudalalık olur; çünkü bunu hiç olmazsa omirastansayabilirsiniz,oysabugidişlehiçbirşey

alamayacaksınız gibi görünüyor! İşte,kardeşinizin sizi bir daha görmemesi için birneden...

Gece yarısı ile saat bir arasında AylakŞövalyeler kentin köpeklerine bedava yiyecekdağıtmaya başladılar. Bu anılmaya değer seferancak sabah saat üçte sona erdi, o saatte de bureziller Cognette'in yerine yemeğe gittiler. Saatdört buçukta, tan sökerken, evlerine döndüler.Max, Anacadde'ye girmek üzere AvenirSokağı'nı döndüğünde, bir çukurda pusuyayatmış olan Fario, onun doğrudan yüreğine birbıçak sapladı, bıçağı çekip çıkardıktan sonraVilattehendekleriyoluylakaçtı,buradabıçağınımendiline sildi. İspanyol daha sonra ZorakiIrmak'a gidip mendilini yıkadı ve rahat rahatSaint-Paterne'e dönüp, yarı açık bıraktığı birpencereyetırmanıpiçeriyegirerekyatağınayattıveyeni çırağı tarafındanuyandırıldığında, çırakonudeliksizbiruykuçekerdurumdabulmuştu.

X

BirCinayetDavası

Maxyere düşerken korkunç bir çığlık attı, buçığlık konusunda kimse yanılamazdı. Eskikaymakamınailesininuzakakrabasıbiryargıcınoğlu olan Lousteau-Prangin ve Anacadde'ninaşağı tarafında bulunan oğul Goddet, "Maxölüyor!.. İmdat!" diyerek koşa koşa geldiler.Amahiçbirköpekhavlamadı,bugecekuşlarınınhilelerinealışıkolunduğuiçin,kimseyatağındankalkmadı. Bu iki şövalye geldiğinde Maxbayılmıştı. Gidip baba Mösyö Goddet'yiuyandırmakgerekti.

Max, Fario'yu pekâlâ tanımıştı ama sabahınsaat beşinde, kendine gelip çevresinde birçokinsanı görüp yarasının da öldürücü olmadığınıhissettiğinde, ansızın bu saldırı olayındanyararlanmayı düşündüve acılı bir sesle bağırdı:"Olanetolasıressamıngözleriniveyüzünütanırgibioldum!"

Bunun üzerine, Lousteau-Prangin sorguyargıcıbabasınakoştu.Max,Cognetbaba,oğul

Goddetveuykudankaldırılanikikişitarafındanevinetaşındı.MadamCognetteileGoddetbaba,sedye ile taşınan Max'ın yanındaydılar. MösyöGoddet Max'ın yatağa yatırılması konusundahiçbir şey yapmak istemiyordu. Yaralıyıtaşıyanlar,Kouskiyataktankalktığısırada,doğalolarak Mösyö Hochon'un kapısına bakıp kapıönünü süpürmekte olan Mösyö Hochon'unhizmetçisini gördüler. Adamcağızın evindeolduğugibi,taşraevlerininbirçoğundakapıçokerkenden açılıyordu.Max'ın söylemiş olduğu osözkuşkuuyandırmıştı,Goddetbabaşöylededibağırarak:"Gritte,MösyöJosephBridauyatıyormu?"

—Ah hayır! dedi, saat dört buçukta dışarıyaçıktı,bütüngecedeodasındagezindi,neyivardıbilmiyorum.

Busafçayanıtkorkuyüklümırıldanmalaravehaykırışlara yol açtı, bunun üzerine kadınRouget babanın evine ne götürüldüğünüoldukçamerakedipgeldi.

—Ee,sizinressamhapıyuttu!dedilerona.

Ve alay, hizmetçi kadını şaşkın durumdabırakarak içeriyegirdi.KadınMax'ıbirdöşeğinüstüne uzanmış, gömleği kan içinde, cançekişirken görmüştü. Joseph'in aklına taktığı veonu bütün gece huzursuz etmiş olan şeyin neolduğunu sanatçılar tahmin ederler: KendisiniIssoudun burjuvalarının alay konusu olarakgörüyordu; dürüst bir insan, iyi yürekli birsanatçı sayılmak istediği halde, bambaşka birşey,birsoyguncusanılıyordu!Ah!Birkırlangıçgibi Paris'e uçabilip de dayısının tablolarınıMax'ın yüzüne çarpmak için kendi tablosunuverebilirdi. Soyguna uğrayıp da soyguncusanılmak ha?.. Ne gülünç bir şeydi bu! Buyüzden sabah sabah sinirlerini gevşetmeküzereTivoli'yegidenkavaklıyolakendini atmıştı.Bumasum genç avunmak için kendine bir dahaburaya ayak basmayacağına söz verdiği sırada,Maxonainceruhlariçinkorkunç,onurkırıcıbirşey hazırlıyordu. Goddet baba yarayı muayeneedip, bıçağın küçük bir portföy sayesinde yöndeğiştirdiğini, berbat bir yara açsa da, bereketversin kalbe ulaşmadığını saptadıktan sonrabütündoktorların,özellikledetaşracerrahlarının

yaptıkları şeyi yaptı, henüz Max'ınsorumluluğunu üstlenmeyerek kendisiylegururlandı, daha sonra bu kötü niyetli kabaaskerin yarasına pansuman yapıp çıktı. BiliminkararıGoddet baba tarafından SuyuBulandıranKız'a, Jean-Jacques Rouget'ye, Kouski'ye veVédie'ye bildirildi. Suyu Bulandıran Kız, ikigözü iki çeşme, sevgili Max'ının yanına geldi;bu sırada Kouski ile Védie kapının önündetoplanan insanlara kumandanın durumununneredeyse umutsuz olduğunu anlatıyorlardı. Buhaber Saint-Jean Meydanı'nda ve iki Narettesokağında toplanmış yaklaşık iki yüz kişiningelmesineyolaçtı.

—Birayyataktakalacakdeğilim,buişikiminyaptığını da biliyorum, dedi Max, SuyuBulandıran Kız'a. Ama Parislilerden kurtulmakiçin bundan yararlanacağız. Daha önce ressamıtanır gibi olduğumu söyledim, dolayısıylayakında öleceğimi varsayıp Joseph Bridau'nuntutuklanmasına çalışın, onu iki gün içeriyetıktırırız. Anneyi ressamıyla birlikte hemenParis'e çekip gideceğinden emin olacak kadartanıdığımı sanıyorum, böylece bizim budalanın

üstüne salmak istedikleri rahiplerdenkorkmamızaartıkgerekkalmaz.

Flore Brazier aşağıya indiğinde, vermekistediği izlenimlerialmayakalabalığınçokhazırolduğunu gördü.Yaşlı gözlerle ortaya çıktı vehıçkırarak yüzünden böyle bir şey yapacağıanlaşılan ressamın Rouget babadan arakladığıtablolar konusunda bir gün önce Max'laadamakıllıtartıştığınıanlattı.

— Bu haydut, ki bundan emin olmak içinyüzüne bakmak yeter, Max ölürse dayısınınservetini kendisine bırakacağını sanıyor; sankibir kardeş bizim için bir yeğenden daha yakınakraba değilmiş gibi! Max, Doktor Rouget'ninoğlu. Yaşlı adam bunu bana ölmeden öncesöylemişti!..

—Ah!Bu işi çekip giderken yapmak istemişolmalı, iyi de ayarlamış; bugün yola çıkıyor,dediAylakŞövalyeler'denbiri.

— Max'ın Issoudun'de tek bir düşmanı yok,dedibirbaşkası.

— Zaten Max ressamı tanımış, dedi SuyuBulandıranKız.

— Nerede bu rezil Parisli?.. Bulalım onu!..diyebağıranlaroldu.

—Onu bulmak ha? diyenler de oldu.MösyöHochon'unevindensabahınköründeçıkmış.

Bir Aylak Şövalye hemen MösyöMouilleron'un evine koştu.Kalabalık durmadançoğalıyorveçıkansesleringürültüsütehditedicibirhalalıyordu.CoşkulugruplarbütünGrande-Narette Sokağı'nı işgal etmişlerdi. Başkaları daSaint-Jean Kilisesi önünde duruyordu. BirtoplulukdaPetite-NaretteSokağı'nınsonaerdiğiVilatte Kapısı'nda bulunuyordu. Saint-JeanMeydanı'nın ne üstünden ne de altındangeçilebiliyordu. Bir ayin alayı kuyruğudiyebilirdiniz. Bu yüzden Mösyö Lousteau-Prangin ile Mösyö Mouilleron, polis komiseri,iki jandarma eri ile onbaşısının eşlik ettiğijandarma komutanı Saint-Jean Meydanı'nagitmekte biraz güçlük çektiler; buraya iki insansırası arasından vardılar; bu insanlarınhaykırışları ve çığlıkları, son derece haksız

olarak suçlanan, ama koşulların karşı olduğuParisli aleyhinde onları etkileyebilirdi,etkilemeliydide.

Max ile yüksek görevliler arasında birgörüşmeden sonra, Mösyö Mouilleron poliskomiseriilejandarmaonbaşısınıhukukdilindekideyimiyle olay mahallini incelemek üzeregörevlendirdi.DahasonraMösyöMouilleronileMösyö

Lousteau-Prangin,yanlarındajandarmakomutanıolduğuhalde,RougetbabanınevindenHochon'unevinegeçtiler;buevinbahçesininucundaiki,kapısındadabaşkaikijandarmabekledi.Kalabalıkdurmadançoğalıyordu.Bütünkentanacaddedebüyükbirheyecaniçindeydi.

Gritte adamakıllı ürkmüş durumda çoktanefendisinin evine koşup ona şöyle demişti:"Mösyö, evinizi yağma etmeye geliyorlar!..Bütün kent ayağa kalktı,MösyöMaxenceGiletöldürülmeye çalışıldı, ölmek üzere! Hem bu işiMösyöJoseph'inyaptığısöyleniyor!"

MösyöHochon çabucak giyinip aşağıya indi,ama öfkeli halkı karşısında görünce, hemeniçeriye girip kapıyı kilitledi. Gritte'i sorguyaçektiktensonra,konuğugencinsabahınköründedışarıyaçıktığını,bütüngecebüyükbirheyecaniçindeodasındagezindiğiniveevedönmediğiniöğrendi.ÜrküpMadamHochon'unyanınagitti,gürültüden uyanmış olan kadına Saint-JeanMeydanı'nda bütün Issoudun halkını ayağakaldıran, doğru ya da yanlış o korkunç haberi

verdi.

—Kuşkusuzmasumo!dediMadamHochon.

— Ama masumluğu ortaya çıkıncaya kadariçeriye girebilir, evi yağmalayabilirler, dedibenzi atmış olan Mösyö Hochon (mahzendealtınlarıvardı).

—Agatheneyapıyor?

—Mışılmışıluyuyor!

—Ahneiyi,dediMadamHochon,keşkebuişaydınlığa kavuşuncaya kadar uyusa. Böyle birsaldırıbuzavallıkızıyıkar!

AmaAgatheuyandı,giyinirgiyinmezaşağıyaindi, çünkü sorguya çektiği Gritte'in kem kümetmeleri onu şaşkına döndürmüştü. MadamHochon'u salondaki pencerelerin birindekocasıyla birlikte solgun ve gözleri yaşlıdurumdabuldu.

— Cesur ol yavrum, Tanrı bize acılar nasipetmiş,dediyaşlıkadın.Josephsuçlanıyor!

—Nedendolayı?

—Yapmış olamayacağı kötü bir işten dolayı,dedi Madam Hochon.Agathe, bu sözü duyup,jandarma komutanının, Mösyö Mouilleron ileMösyö Lousteau-Prangin'in de içeriyegirdiklerinigörüncebayıldı.

— Haydi, dedi Mösyö Hochon karısıylaGritte'e,MadamBridau'yualıpgötürün;kadınlarböyledurumlarda tedirginediciolmaktanbaşkabirişeyaramazlar.İkinizonunlabirlikteodanızakapanın. Oturun beyler, dedi yaşlı adam. Buziyaretinizenedenolanyanılgıumarımaydınlığakavuşmaktagecikmeyecektir.

— Yanılgı da olsa, dedi Mösyö Mouilleron,halkınöfkesiokadarbüyük, insanların tepesiokadaratmışkikaygılanıyorumsanık için...Onuadliyede gözaltına alıp halkı hoşnut etmekistiyorum.

— Mösyö Maxence Gilet'nin uyandırdığısevgiden kim kuşku duyabilir ki?.. dediLousteau-Prangin.

— Adamlarımdan birinin az önce banasöylediğine göre, şu sırada Roma dış

mahallesindenbinikiyüzkişisokağadökülmüş,ölüm çığlıkları atıyorlarmış, dedi jandarmakomutanı.

—Peki,konuğunuznerede?diyesorduMösyöMouilleron,MösyöHochon'a.

—Kırlardagezintiyeçıkmışsanıyorum...

— Gritte'i yeniden çağırın, dedi ciddi ciddisorgu yargıcı; ben Mösyö Bridau'nun evdenayrılmadığını umuyordum. Kuşkusuz suçunburadan birkaç adım ötede, sabahın köründeişlendiğinibiliyorsunuz,öyledeğilmi?

MösyöHochon,Gritte'igetirmeyegittiğisıradaüçgörevlibirbirinemanalıbakışlarfırlattı.

— Bu ressamın yüzünü hiç anımsayamadım,dediMösyöMouilleron'akomutan.

— Kızım, dedi yargıç Gritte'e, onun içeriyegirdiğinigörünce;MösyöJosephBridau'nunbusabah dışarıya çıktığını gördüğünüz söyleniyor,öylemi?

— Evet mösyö, diye yanıt verdi Gritte, bir

yaprakgibititreyerek.

—Saatkaçta?

— Ben kalkar kalmaz; çünkü gece boyuncaodasındagezindi,aşağıyaindiğimdegiyinikti.

—Ortalıkaydınlanmışmıydı?

—Alacakaranlıktı.

—Heyecanlıbirhalivarmıydı?

— Evet ya! Gerçekten, bana tam da öylegöründü.

— Adamlarınızdan birini zabıt kâtibimegönderin, ona şu tutuklama müzekkerelerindenbiriyle gelmesini söylesin, dedi Lousteau-Pranginkomutana.

— Tanrım! Acele etmeyin, dedi MösyöHochon. Bu gencin heyecanı bir cinayettasarlamış olmasından başka türlü açıklanabilir:BugünbirişdolayısıylaParis'egidiyor,GiletileMatmazel Brazier onun bu işte dürüstlüğündenkuşkulanmışlardı.

—Evet,otablolarişi,dediMösyöMouilleron.Dünbu,çokşiddetlibir tartışmakonusuolmuş;zaten sanatçılar, denir ya, çok çabuköfkelenirler.

— Bütün Issoudun'de Maxence'ı öldürmektekimin çıkarı vardı ki?diye sorduLousteau.Hiçkimsenin,nekıskançbirkocanedeherhangibirkimse söz konusu, çünkü bu çocuk şimdiyekadarhiçkimseyekötülükyapmamış.

— Peki öyleyse, Mösyö Gilet'nin saat dörtbuçuktaIssoudunsokaklarındaneişivardı?diyesorduMösyöHochon.

—BakınMösyöHochon,izinverindeişimiziyapalım, dedi Mouilleron; her şeyibilmiyorsunuz:Maxressamıtanıdı...

Bu sırada kentin bir ucundan bir uğultuyükselipGrande-NaretteSokağı'nıizleyerekgökgürültüsügibibüyüdü.

—İşteo!..İşteo!Tutuklanmış!..

Bu sözler bariton ile bas arası bir ses tonuylahalkın çıkardığı korkunç uğultu içinde net bir

şekilde ayırt ediliyordu. Gerçekten de, kahvaltısaatine yetişmek üzere Landrôle değirmeniyolundan rahat rahat dönmekte olan zavallıJoseph Bridau, Misère Meydanı'na geldiğinde,bütün gruplar tarafından aynı zamanda farkedildi.Bereketversin,ikijandarmakoşaradımlagelip onu Roma dış mahallesi halkının elindenkurtardı, adamlar ölümçığlıkları atarak Joseph'ikollarındanhoyratçayakalamışlardıbile.

— Buraya! Buraya! diye çağırdı jandarmalararkadaşlarından öteki ikisini; birini Bridau'nunönüne,ötekiniarkasınayerleştirdiler.

— Görüyorsunuz mösyö, dedi onu tutanjandarmalardan biri, şimdi sizinki gibi bizim dehayatımızsözkonusu.Suçluyadamasumolun,Kumandan Gilet cinayetinin neden olduğuayaklanmaya karşı sizi korumamız gerekiyor.Buhalksizibucinayettensuçlamaklakalmıyor,sizi acımasız bir katil sanıyor. Bu insanlarMösyö Gilet'ye hayran. Bakın şunlara, kendibaşlarınaadaletigerçekleştirmekistermişgibibirhalleri var. Ah! 1830'da onların vergimemurlarını dövdüklerini de gördük, zavallılar

güçdurumdakalmışlardıgerçekten!

Joseph Bridau'nun benzi ölü gibi sarardı;yürüyebilmekiçinbütüngücünütopladı.

—Nedeolsa,dedi,masumumben,gidelim!..Ve "HaçTaşıyan İsa" sahnesini gerçekleştirmişoldu bizim sanatçı da! Misère Meydanı'ndanSaint-Jean Meydanı'na kadar yuhalarla,küfürlerle, ölüm tehditleriyle karşılaştı.Jandarmalar kendilerine taş atan öfkelikalabalığa kılıç çekmek zorunda kaldılar, azkalsın yaralanıyorlardı, atılan bazı taşlar daJoseph'in bacaklarına, omuzlarına ve şapkasınaisabetetti.

— Geldik! dedi komutanına jandarmalardanbiri,Mösyö Hochon'un salonuna girince. Bu işdekolayolmadıkomutanım.

—Şimdibukalabalığıdağıtmakgerek,bendebunun için tek bir yol biliyorum beyler, dedisubay.MösyöBridau'yuadliyeyesizinaranızdagötürürüz, ben ve bütün jandarmalar etrafınızıçeviririz.Karşımızdaaltıbinöfkeliadamvarken,hiçbir şeyin sorumluluğunu üstümüze

alamayız...

— Haklısınız, dedi altınları için hep kaygıiçindeolanMösyöHochon.

— Eğer bu, Issoudun'de masum insanlarıkorumanın en iyi yolu ise, dedi Joseph, bununiçin sizi kutluyorum. Biraz önce, az kalsın taşatutulupöldürülecektim...

—Konukolduğunuzevesaldırılıpevinyağmaedilmesini mi görmek istiyorsunuz? dedikomutan. Adaletin yöntemlerini tanımayan,kuyruk olmuş öfkeli kimselerin kışkırttığı buinsanselinekılıçlarımızlanasılkarşıkoyacağız?

—Ah!Haydi beyler, sonra açıklama yaparız,dedi bütün soğukkanlılığına yeniden kavuşanJoseph.

— Tamam dostlarım! dedi komutan,tutukluduro;adliyeyegötürüyoruzonu!

— Adalete saygı gösterelim dostlarım! dediMösyö

Mouilleron.

— Onun kafasının uçurulduğunu görmeyitercih ederdiniz, öyle değil mi? diyordujandarmalardanbiritehditlersavuranbirgruba.

—Evet,dedikızgınbiri,kafasıuçurulacak.

—Kafasıuçurulacak,diyeyineledikadınlar.

Grande-Narette Sokağı'nın ucunda şöyledeniyordu: "Kafasını uçurmak için götürüyorlaronu;bıçağıdabulundu!–Ahserseri!–İştesanaParisliler – Bunun cinayet işleyeceği yüzündenokunuyordu!"

Joseph, kanı beynine sıçramış olsa da, Saint-Jean Meydanı'ndan adliyeye kadar olan yoludikkate değer bir dinginlik ve kendine güveniçinde yürüdü. Bununla birlikte, MösyöLousteau-Prangin'in bürosunda bulunmak daonuoldukçamutluetti.

— Beyler, sanırım size suçsuz olduğumusöylemem gerekmiyor, dedi MösyöMouilleron'a, Mösyö Lousteau-Prangin'e ve

zabıt kâtibine seslenerek. Sizden yalnızcasuçsuzluğumu kanıtlamaya yardımcı olmanızırica edebilirim. Bu olay hakkında hiçbir bilgimyok...

YargıçJoseph'ealeyhindeolanbütünkanıtlarıayrıntılarıylaanlatıp,sözleriniMax'ınaçıklamasıilebitirince,Josephyıldırımlavurulmuşadöndü.

— Ama ben, dedi, evden saat beşten sonraçıktım; anacaddeye geldim ve saat beş buçuktabölge kiliseniz Saint-Cyr'in cephesiniseyrediyordum.Buradaazönceangelusduasınıhaber vermek için çan çalmış olan zangoçlasohbetettim,banatuhafvetamamlanmamışgibigörünen bina hakkında sorular sordum ona,sonra Sebze Pazarı'nın içinden geçtim, pazardaşimdiden kadınlar vardı, sonra MisèreMeydanı'ndan devam edipAnes Köprüsü'ndengeçerek Landrôle değirmenine vardım, buradabeş altı dakika boyunca rahat rahat ördekleriseyrettim; değirmende çalışanlar herhalde benifark ettiler. Çamaşırhaneye giden kadınlargördüm, hâlâ orada olmalılar, yakışıklıolmadığımı söyleyerek bana güldüler; ben de

onlara, çirkin yüzlerde ne güzellikler gizlidirdiye yanıt verdim. Oradan iki yanı ağaçlı anayolu izleyerek Tivoli'ye kadar yürüdüm;Tivoli'de bahçıvanla sohbet ettim... Bunlarındoğru olup olmadıkları araştırılsın, beni detutuklamayın, çünkü siz suçsuzluğumdan eminoluncaya kadar burada, büronuzda kalacağımasözveriyorum.

Hiç duraksamadan, davasından emin birinsana özgü rahatlıkla yapılmış bu konuşmanıngörevlilerinüzerindebellibiretkisioldu.

— Haydi, bütün bu insanları bulup burayaçağıralım, dedi Mösyö Mouilleron; ama bu birgünlük iş değil. Öyleyse, çıkarınız açısından,adliyedeayrıbirhücredekalmayarazıolun.

— Yeter ki anneme, zavallı kadına, iki satıryazabileyim...Ah!Mektubumuokursunuz.

Bu istek geri çevrilemeyecek kadar haklı biristekti,Josephdeşukısamektubuyazdı:

"Sevgilianneciğim,

Hiç kaygılanma; kurbanı olduğum yanlışlık

kolayca anlaşılacak, bununla ilgili bilgileriverdim. Yarın ya da belki bu akşamsalıverileceğim. Seni kucaklıyorum, MösyöHochon ile Madam Hochon'a hiçbir rolümünolmadığı bu karışıklık yüzünden çok üzgünolduğumusöyle,çünkübu,hâlâanlayamadığımbirrastlantınıneseri."

Mektup geldiğinde Madam Bridau sinir krizigeçiriyor, ölüp ölüp diriliyordu; MösyöGoddet'ninonayudumyudumiçirmeyeçalıştığıilaçlar fayda etmiyordu. Bu yüzden bu mektupyüreğine su serpti. Birkaç kriz atağından sonraAgathe,butürkrizleri izleyenruhsalçöküntüyegirdi.MösyöGoddethastasınıyenidengörmeyegeldiğinde, onu Paris'ten ayrıldığına pişmanolmuşbuldu.

—Tanrıbenicezalandırdı,diyordugözleriyaşiçinde.Vaftiz anneciğim, kardeşime güvenmemve mirasını onun iyilikseverliği sayesinde eldeetmeyibeklememgerekmezmiydi?

—Madam, oğlunuz suçsuzsa, dediAgathe'ınkulağına Mösyö Hochon, Maxence da tam birrezil;bu işteengüçlülerbizdeğiliz,öyleysesiz

Paris'edönün.

— Peki, dedi Madam Hochon MösyöGodet'ye,MösyöGilet'ninsağlığınasıl?

—Yarası ağır ama öldürücü değil. Bir aylıktedaviden sonra iyileşir. Onu oğlunuzunsalıvermesini istemek için Mösyö Mouilleron'amektup yazarken bıraktım madam, dedihastasına. Ah, Max iyi bir çocuktur. Ona nedurumda olduğunuzu söylediğimde, kendisinesaldıranıngiyimindekibirayrıntıyıanımsadı,buayrıntı da ona bu kişinin oğlunuz olmadığınıkanıtlamıştı: Katilin ayaklarında keçeayakkabılar vardı, oysa oğlunuzun çizmelerlesokağaçıktığıçokkesindi.

— Ah! Tanrı onun bana yaptığı kötülüğübağışlasın...

Geceleyin bir adam Gilet'ye dökme harflerleyazılmış bir mektup getirdi. Mektupta şöyledeniyordu:

"Yüzbaşı Gilet bir suçsuzu adaletin ellerindebırakmamalı. EğerMösyö Gilet, Mösyö Joseph

Bridau'yu asıl suçlunun adını vermedenözgürlüğüne kavuşturursa, bu işi yapan kişi birdaha böyle bir işe kalkışmayacağına sözveriyor."

Max bu mektubu okuyup yaktıktan sonraMösyö

Mouilleron'ayazdığıbirmektuptaMösyöGoddet'ningörüşünüdebildiripondanJoseph'isalıvermesinivekendisininolayıaçıklayabilmesiiçinevinegelmesiniricaediyordu.BumektupMösyöMouilleron'aulaştığında,Lousteau-Prangin,zangocun,sebzesatıcısıbirkadının,çamaşırcıkadınların,LandrôledeğirmenindeçalışanişçilerinveFrapesle'dekibahçıvanıntanıklıklarınadayanarakJoseph'inanlattıklarınındoğruluğunuçoktankabuletmişti.Max'ınmektubudasanığınsuçsuzluğunuayrıcakanıtlamışoluyordu;bununüzerineMösyöMouilleron,Joseph'iMösyöHochon'unevinegötürdü.Josephannesitarafındanokadarbüyükbirsevgigösterisiilekarşılandıki,LaFontaine'inomasalındakikocanasılbirhırsıza[72]minnettarolduysa,değerianlaşılamamışbuçocukdakendisinebusevgigösterilerinisağlayanbeklenmedikbirtersliğeminnettaroldu.

— Ah! dedi Mösyö Mouilleron becerikli biradam tavrıyla, o öfkeli ayaktakımına bakış

biçiminizden sizin suçsuz olduğunuzu elbettehemen anladım; buna inanmıştım, ama bakın,Issoudunkentinitanıyorsanız,sizikorumanıneniyi çaresi sizi alıp götürmekti; biz de bunuyaptık.Ah!Gururlubirdavranışgösterdiniz.

— Ben başka şey düşünüyordum, dediözentisiz bir biçimde ressam. Bir subaytanıyorum;birsabahgezintidendönerken,aşağıyukarıaynıkoşullarda,Dalmaçya'daayaklanmışbir ayaktakımı tarafından yolunun kesildiğinianlatmıştı. Bu benzerlik zihnimi meşgulediyordu, bütün bu insanlara 1793ayaklanmasının resmini yapmak düşüncesiylebakıyordum... Kısacası, kendi kendime şöylediyordum: "A serseri! Atölyende kalıp resimyapacakyerdemirasaramayagelmekle iştehakettiğinşeyibuldun!.."

—Sizebiröğütvermemeizinverirseniz,dedisavcı, bu akşam saat on birde size menzilamirinin ödünç vereceği bir arabaya binipBourges'a giderek oradan posta arabasıylaParis'edönün.

— Ben de sizinle aynı fikirdeyim, dedi

konuğunun yola çıktığını görmek arzusuylayanıptutuşanMösyöHochon.

— Benim de en büyük arzum Issoudun'denayrılmak, ama burada biricik dostumubırakıyorum, dedi Agathe, Madam Hochon'unelinitutupöperek.Acabasizibirdahanezamangöreceğim?..

— Ah yavrum, artık birbirimizi ancakgökyüzünde görebileceğiz!.. Bak, dediAgathe'ın kulağına, bu dünyada Tanrı'nın bizemerhametedeceğikadaracıçektik.

KısabirsüresonraMösyöMouilleronMaxilekonuşmasını bitirdiğinde, Gritte MösyöRouget'nin geldiğini haber vererek Madam veMösyö Hochon'u, Agathe'ı, Joseph'i veAdolphine'i çok şaşırttı. Jean-Jacques kızkardeşine güle güle demeye ve ona arabasınıönermeyegelmişti.

—Ah,tablolarınızbaşımızabüyükişaçtı!dediAgathe.

— Sizde kalsın onlar kardeşim, diye yanıt

verdi hâlâ bu tabloların değerli olduklarınainanmayanadamcağız.

— Komşum, dedi Mösyö Hochon, en iyidostlarımız, en güvenilir savunucularımızakrabalarımızdır, özellikle de bunlar kızkardeşiniz Agathe'a ve yeğeniniz Joseph'ebenziyorlarsa!

—Olabilir!dedişaşkınyaşlıadam.

— İnsan Hıristiyanca ölmelidir, dedi MadamHochon.

—AhJean-Jacques!Negünha!

—Arabamıkabulediyormusunuz?diyesorduRouget.

— Hayır kardeşim, dedi Madam Bridau,teşekkürederim,sizeesenliklerdiliyorum.

Rouget kız kardeşinin ve yeğeninin kendisinikucaklamalarından sonra onlara soğukça gülegüle deyip çıktı. Baruch, büyükbabasının birsözü üzerine, hemen posta arabaları konaklamayerine gitmişti.Akşam saat on birde iki Parisli,

bir posta arabacısının kullandığı sorgunağacından bir atlı arabaya binip Issoudun'denayrıldılar. Adolphine ile Madam Hochon'ungözleri yaşarmıştı. Agathe ile Joseph'ingitmelerineonlardanbaşkaüzülenyoktu.

— Gittiler, dedi François Hochon, SuyuBulandıranKız'laMax'ınodasınagirerken.

—Eh, oyun bitti! dedi ateş yüzünden güçsüzkalmışolanMax.

— Peki, senMouilleron babaya ne söyledin?diyesorduMax'aFrançois.

— Ona katilime neredeyse beni bir sokağınköşesindebeklemekhakkınıverdiğimisöyleyip,işin ardına düşülseydi, bu adamıntutuklanmadan önce beni bir köpek gibiöldürecek karakterde olduğu da anlaşılacaktıdiye ekledim. Dolayısıyla, Mouilleron ilePrangin'den açıkça çok etkili araştırmalaragirişmelerini, ama öldürüldüğümü görmekistemedikçe, katilimi rahat bırakmalarını ricaettim.

—UmarımMax, dedi Flore, bir süre gecelerirahatdurursunuz.

— Sonunda Parislilerden kurtulduk, diyebağırdı Max. Beni yaralayan bize bu kadarbüyükhizmettebulunacağınıhiçbilmiyordu.

Ertesi gün, Mösyö ve Madam Hochon'unfikirlerini paylaşan son derece rahat ve ihtiyatlıkişiler dışında, Parislilerin gidişi, her ne kadarüzücü bir yanılgıya bağlı olsa da, bütün kenttetaşranın Paris'e karşı bir zaferi olarak kutlandı.Max'ınbazıdostlarıBridau'larhakkındaoldukçasertkonuştular.

— Ee, bu Parisliler de sanıyorlar ki bizbudalayız ve içine yağmur gibi miras yağmasıiçininsanınşapkasınıuzatmasıyeterli!..

— Yün almaya gelmişlerdi, ama kırkılmışolarak geri dönüyorlar, çünkü yeğen dayınınhoşlanacağıbirideğil.

—Hem şu işe bakın, danışman olarak Parislibirdavavekillerivarmış...

—Ya!Birplanyapmışlardemek?

— Elbette canım, Rouget babayı buyruklarıaltınaalmaplanıbu,amaParislilerinbunagücüyetmedi, davavekili de Le Berry'lilerle alayedemeyecek...

— Bunun iğrenç bir şey olduğunu biliyormusunuz?..

—Parislilerişteböyledir!..

— Suyu Bulandıran Kız'a saldırıldı, o dakendinisavundu.

—Çokdaiyiyapmış...

Tüm kent halkı için Bridau'lar Parisliydi,yabancıydı.MaxileFloreonlarayeğleniyordu.

XI

PhilippeIssoudun'de

Agathe ile Joseph'in bu savaştan sonraMazarine Sokağı'ndaki küçük evlerine nasılhoşnutlukla döndüklerini düşünebilirsiniz.Ressam, tutuklanması ve adliyede yirmi saathücrede kalması sonucu yitirdiği neşesineyolculuk sırasında yeniden kavuşmuştu, amaannesinieğlendiremedi.Agatheheyecanlarındankolayca kurtulamadı, çünkü Yüksek Meclisyakında askeri komplo davasına bakmayabaşlayacaktı. Philippe'in tutumu, Desroches'unsalıkverdiği savunmaavukatınınbecerikliliğinekarşın, karakterine pek uygun olmayankuşkulara yol açıyordu. Bu yüzden JosephIssoudun'de bütün olup bitenleri Desroches'aanlatır anlatmaz, yirmi gün süren bu davadansöz edildiğini duymamak içinMistigris'i hemenSérisykontununşatosunagötürdü.

Çağdaş tarihe mal olmuş olayları buradayeniden ele almanın yararı yok. Philippe, isterkabul edilmiş bir rol oynamış olsun, ister bir

yalvaç olsun, beş yıl polis gözetimi altındakalmaya mahkûm oldu ve hemen salıverildiğigün, Kraliyet Polisi genel müdürünün beş yıloturacağı yer olarak belirlediği Autun kentinegitmek üzere yola çıkmak zorunda kaldı. Buceza, kendilerine hapishane olarak bir kentgösterilen, verdikleri söz üzerine salıverilmişhükümlülerin cezasına benzeyen bir hapiscezasına denkti. Yüksek Meclis tarafından budavanın soruşturmasını yapmak üzeregörevlendirilmiş üyelerinden biri olan Sérisykontunun Joseph'i Presles Şatosu'nunsüslemelerini yaptırmak için çalıştırdığınıöğrenen Desroches, bu yüksek görevliden birgörüşmeisteğindebulunduvegörüşmesırasındaSérisykontunurastlantısonucutanıştığıJoseph'ekarşı çok iyi düşünceler beslediğini saptadı.Desroches, babalarının yaptığı hizmetleri ve buhizmetleri Restorasyon döneminin unuttuğunuanımsatarak iki kardeşin parasal durumunuaçıkladı.

— Bu gibi haksızlıklar monsenyör, dedidavavekili, sürekli kızgınlık ve hoşnutsuzluknedenleridir! Babalarını tanıdınız, hiç olmazsa

çocuklarınıservetsahibiyapın.

Ve ailenin Issoudun'deki işlerinin durumunukısaca anlatıp,Philippe'inoturmayerininAutunyerineIssoudunolarakdeğiştirilmesiiçinsınırsızbir güce sahip danıştay başkanvekilindenpolisgenel müdürü nezdinde girişimde bulunmasınıistedi. Sonunda Philippe'in içinde bulunduğukorkunç sıkıntıdan söz ederek, ayda altmışfranklıkyardımricaetti;bu,SavaşBakanlığı'nınedepli davranarak eski bir albaya yapmasıgerekenbiryardımdı.

— Benden istediğiniz her şeyi sağlayacağım,çünkü bana her şey haklı gibi görünüyor, dedibuyüksekgörevli.

Üçgünsonra,Desroches,yanındagerekliizinbelgeleri,YüksekMeclisMahkemesi'negiderekPhilippe'i hapishaneden çıkardı ve onu BussySokağı'ndaki kendi evine götürdü; gençdavavekiliburadabukorkunçaskere,tartışmayagirmeden, o uzun öğütlerden birini verdi; buöğütlerdedavavekilleriherşeyigerçekdeğeriyleortaya koyarlar, bu sırada öğüt verecek kadarilgilendikleri müşterilerinin tutumunu

değerlendirmekveonlarınduygularınıinceleyipolabildiğinceyalınlaştırmaküzeregerçekçi,açıksözcükler kullanırlar. Decroches, İmparator'unemir subayını çılgınca serseriliklerinden,annesininmutsuzluklarından, yaşlıDescoings'inölümünden ötürü kınadıktan sonra, onaIssoudun'deki durumu anlattı; bu durumukendinegöreaçıkladıveMaxenceGiletileSuyuBulandıran Kız'ın planı ve karakteriniderinlemesine ele aldı. Bu alanda büyük biranlayışyeteneğiolduğu için,busiyasimahkûmDesroches'un vaazının bu bölümünü ilkbölümündençokdahaiyidinledi.

— Durum böyle olunca, dedi davavekili, oeşsiz ailenize vermiş olduğunuz zararlar içindetamiredilebilirolanlarıtamiredebilirsiniz,çünküölümüne neden olduğunuz o zavallı kadınıdiriltemezsiniz, ama yalnızca sizinyapabileceğinizbirşeyvarki...

—Pekinasılyapacağım?diyesorduPhilippe.

— Autun yerine Issoudun'de oturma iznisağladımsize.

Philippe'in son derece zayıflamış, neredeysekorkunç bir hal almış, hastalıklarla, acılarla,yoksunluklarla yıpranmış yüzü hemen neşeyleaydınlandı. Desroches yeniden konuşmayabaşladı:

—Yalnızca siz, diyorum, dayınız Rouget'ninbelki de yarısı çoktandır Gilet denen o kurdunağzında olan mirasını elden gitmedenyakalayabilirsiniz.Bütünayrıntılarıbiliyorsunuz,öyleyse gerektiği gibi davranmak şimdi sizekalıyor. Sizin için bir plan yapmıyorum, bukonuda fikrim de yok, zaten her şey durumagöre değişir. Hasmınız kuvvetli, adamdüzenbazın biri, dayınızın Joseph'e verdiğitablolarıyenidenelegeçirmekistemebiçimi,birsuçu zavallı kardeşinizin sırtına yüklemekcüretini göstermesi, her şeyi yapabilecek birhasmı açığa vuruyor. Öyleyse ihtiyatlı olun,mizacınız gereği aklı başında olamazsanız,planınız gereği öyle olun. Sanatçı gururubaşkaldırabilecekJoseph'ebukonudahiçbirşeysöylemeden, tabloları Mösyö Hochon'a gerigönderip, bunları yalnızca size teslim etmesinimektupla bildirdim. Bu Maxence Gilet

cesurdur...

— Daha iyi ya, dedi Philippe, başarılı olmakiçinburezilherifincesaretineçokgüveniyorum,çünkü korkağın biri Issoudun'den çekipgidebilirdi.

—HayAllah!Sizehayranolunacakbir sevgibesleyen annenizi ve sağmal inek yaptığınızkardeşinizidüşünün.

—Ah!Oçılgınlıklardansizesözetti,öylemi?diyebağırdıPhilippe.

— Bakın, ben ailenin dostu değil miyim,hakkınızdaonlardançokşeybilmiyormuyum?

—Nebiliyorsunuz?

—Arkadaşlarınızaihanetettiniz...

— Ben ha! diye bağırdı Philippe. Ben ha!İmparator'un emir subayı! Haydi canım!.. BizYüksekMeclis'i,Adalet'i,Hükümet'ivebütünoçıfıt çarşısını faka bastırdık. Kralın adamları dahiçbirşeyinfarkınavarmadılar!..

—Eğerböyleyseçokiyi,dedidavavekili;ama

bakın, Bourbon'lar devrilemez, Avrupayanlarında, savaş bakanı ile barışmayıdüşünmelisiniz... Ah! Bunu da zenginolduğunuzda yaparsınız. Zenginleşmek için, sizvekardeşiniz,dayınızıkafesleyin.Buncabeceri,ölçülülük, sabır gerektiren bir işi başarıyaulaştırmak istiyorsanız, beş yıl çalışmanızgerekecek...

— Hayır, hayır, dedi Philippe, elimizi çabuktutmalıyız. Bu Gilet, dayımın servetinindurumunu değiştirip, bu serveti o kadınınüzerineyaptırabilir;ozamanherşeymahvolur.

— Ama Mösyö Hochon aklı başında, doğrudüşünenbiradamdır,onadanışın.Sevkbelgenizvar, Orléans posta arabasında yeriniz ayrıldı,saat yedi buçukta yola çıkacaksınız. Yemeğegelirmisiniz?

— Eşya olarak yalnızca üstümdeki var, dediPhilippe o berbat mavi redingotunun önünüaçarak; ama üç şeyim eksik; Finot'nun amcası,dostum Giroudeau'dan bana şunlarıgöndermesini rica edeceksiniz: Palamı, kılıcımı,tabancalarımı!..

—Sizin elbette başka bir şeyiniz daha eksik,dedimüşterisiniseyrederkenürperendavavekili.Doğrudürüstgiyinmekiçinüçaylıkbirödenekalacaksınız.

—Bakhele,senburadasınhaGodeschal,dediPhilippe,Mariette'inerkekkardeşi,Desroches'unbaşyardımcısınıtanıyarak.

— Evet, iki aydır Mösyö Desroches ilebirlikteyim.

— Umarım, bir davavekilliği görevi alıncayakadaryanımdakalır,dediDesroches.

—Mariette'tennehaber?dediPhilippeanılarıdepreşipheyecanlanarak.

—Yenisalonunaçılmasınıbekliyor.

—Cezamıkaldırtmak, dediPhilippe, ona pekazşeyemalolur...Amakendibilir!

Baş yardımcısını eğiten Desroches'unPhilippe'e ikramettiği hafif yemekten sonra, buikiuygulamacısiyasimahkûmuarabayabindiripona iyi şanslar diledi. Ölüler günü olan 2

Kasım'da Philippe Bridau Issoudun poliskomiserine gidip geldiği günü belgesinekaydettirdi,sonrabugörevlininöğüdüneuyarakyerleşmek üzere Avenir Sokağı'na gitti. Sonkomplo olayına karışmış subaylardan birininkente sürgüne gönderildiği haberi hemenIssoudun'de yayıldı ve bu subayın son derecehaksız yere suçlanmış olan ressamın kardeşiolduğu öğrenilince heyecan daha da arttı. Ozaman yarası tümüyle iyileşmiş olan MaxenceGilet, Rouget babanın ipotek karşılığı fonlarınınakde çevirme ve bunları devlet tahvillerineyatırmagibiçokgüçbirişlemitamamlamıştı.Buyaşlıadamıntaşınmazmallarınıkarşılıkgösteripyüz kırk bin frank borç alması büyük birheyecan uyandırdı, çünkü taşrada hiçbir şeygizli kalmaz. Bridau'ları düşünen MösyöHochon, bu yıkımın heyecanıyla Rouget'ninnoteri yaşlı Mösyö Héron'a fonlardaki buharekethakkındasorularsordu.

— Rouget baba fikir değiştirirse, mirasçılarıbana minnet borçlu olacaklardır! diye haykırdıMösyöHéron.Benolmasam,adamcağızellibinfranklık rantın Maxence Gilet'nin üstüne

geçirilmesine izin verecekti... MatmazelBrazier'ye, her yandan yapılan çeşitli devir vetemlik işlemleriyle ilgili birçok kanıtınmanevralarını ortaya çıkaracağı için, malı gaspetme davası açılması rizikosu da varken,vasiyetname ile yetinmesi gerektiğini söyledim.Maxence'a vemetresine, zamankazanmak için,o adamcağızın alışkanlıklarındaki bu anideğişikliğiunutturmalarınısalıkverdim.

— Bridau'ların avukatı ve koruyucusu olun,çünkü onların hiçbir şeyi yok, dedi MösyöHochonMösyöHéron'a.MösyöHochon evininyağma edilmesinden korkarak çektiği sıkıntılaryüzündenGilet'yibağışlamıyordu.

HertürlüdokunulmazlığasahipolanMaxenceGilet ile Flore Brazier, Rouget babanın ikinciyeğeninin geldiğini öğrenince bu işi ciddiyealmadılar. Philippe'in kendilerine vereceği ilksıkıntıda Rouget babaya bir vekâletnameimzalatarak varlıkların mülkiyetini Maxence'ınya da Flore'un üstüne geçirebileceklerinibiliyorlardı. Vasiyetname iptal edilirse, elli binliralık rant, hele taşınmaz mallar yüz kırk bin

franlık ipotekle rehin edildikten sonra, hiç defenabirzüğürttesellisiolmazdı.

Gelişinin ertesi günü, Philippe saat ona doğrudayısınıziyaretetmeküzereevinegitti,kendisinio korkunç giysisi içinde tanıtmak istiyordu.Dolayısıyla, bu Midi Hastanesi kaçağı, buLuxembourg Cezaevi hükümlüsü salonagirdiğinde, Flore Brazier bu iğrenç görünümkarşısında sanki yüreğinde bir ürperti hissetti.Gilet de, doğanın gizli bir düşmanlık ya dagelecekbirtehlikekonusundabiziuyarmakiçinzekâda ya da duyarlıkta yol açtığı türden birsarsıntı hissetti içinde. Eğer Philippe'inyüzündeki ne olduğu bilinmeyen kötü ifadeyebaşınagelensonyıkımlaryolaçtıysa,giysisidebu ifadeye bir şeyler katıyordu. O berbat maviredingotu, üzücü nedenlerle, asker usulüboğazına kadar hâlâ ilikliydi, ama bu redingotgizlemeksavındaolduğuşeyiböyleceçokdahafazla ortaya çıkarıyordu. Bir savaş malulüpantolonu paçaları gibi yıpranmış pantolonpaçaları büyük bir sefaleti açığa vuruyordu.Çizmeler, delik tabanlarından çamurlu sularfışkırtarak, ıslak izler bırakıyordu. Albayın

elinde tuttuğu gri şapka, içindeki iğrençderecede yağlı astarı gözler önüne seriyordu.Cilası gitmiş hezaren baston Paris kahvelerininbütünköşelerindeduraklamış,yamulmuşucuysabirçok çirkefin içinde dinlenmiş olmalıydı.Mukavvasını gösteren bir kadife yakanınüstünde, Frédérick Lemaître'in Bir KumarbazınYaşamı[73]adlıoyununsonperdesindebellibirşekle soktuğuyüzüneneredeysebenzerbiryüzyükseliyordu; oyunda, hâlâ güçlü bir adamınbitkinliğini yer yer yeşil bir renk almış bakırkırmızısı teni belli ediyordu. Kumarda birçokgece geçiren sefihlerin yüzünde bu renklergörülür, gözlerin etrafı kömür gibi kara birerhalkayla çevrilidir, gözkapakları al renkliolmaktançokkızarmışhaldedir, sonolarakalınaçığa vurduğu bütün yıkıntılarla korkutucudur.Gördüğü tedaviyle henüz iyileşmiş olanPhilippe'inyanaklarıneredeyseiçeriyegöçmüştüve pürtüklüydü. Başı saçsızdı ve arka tarafındakulaklarda ortadan kaybolan birkaç tutam saçkalmıştı. Son derece parlak gözlerinin sonderecearımavisiçeliğinsoğukrenginialmıştı.

— Merhaba dayı, dedi boğuk bir sesle, benyeğeniniz Philippe Bridau'yum. Bakın,Bourbon'lar bir albaya, eski NapoléonMuhafızBirliği'nin eski bir askerine, İmparator'unbuyruklarınıMontereau Savaşı'na taşıyan birinekarşı nasıl davranıyorlar. Redingotum birazaçılsaydı, matmazel buradayken utanırdım. Nede olsa bu, oyunun kuralı. Oyuna yenidenbaşlamakistedikvekaybettik!Aydaaltmışfrankgibi yüksekbir ödenekle ve polisin buyruğuylakentinizde oturuyorum. Onun için, içkilerinfiyatını yükseltirim diye burjuvalarınkorkmalarına gerek yok. Görüyorum ki hoş vegüzelkimselerlebirliktesiniz.

— Ah! Sen benim yeğenimsin, dedi Jean-Jacques...

— Canım, sayın albayı kahvaltıya davetetsenize,dediFlore.

— Hayır madam, teşekkür ederim, dediPhilippe. Kahvaltı ettim. Zaten bu kenttekardeşim ve annemle ilgili olup bitenlerdensonra, dayımdan bir parça ekmek ya da birmetelik istemek yerine elimi kesmeyi

yeğlerdim...Ancakarasıraçekipgitmeden,hepIssoudun'de kalmam bana uygun gibigörünmüyor. Zaten şunu pekâlâ yapabilirsiniz,dedieliniuzattığıdayısınınbuelitutupsalladığısırada, canınızın istediği her şeyi yapabilirsiniz:Hiçbir zaman buna kusur bulmam, yeter kiBridau'larınşerefikurtulsun...

Gilet albaya rahatça bakabiliyordu, çünküPhilippe apaçık bir yapmacıklı tavırla gözlerinionadoğruçevirmektenkaçınıyordu.Max'ın ise,damarlarındaki kan kaynıyorsa da, bir delikanlıgibi öfkelenip parlayacak yerde, kimi zamanbüyük politikacıların korkaklığına benzeyen birölçülülükle davranmakta büyük çıkarı vardı,dolayısıyla hep dinginliğini ve soğukluğunukorudu.

—Mösyö,dediFlore,kırkbinaltınliralıkrantıolandayınızıngözüönündeaydaaltmış franklayaşamakhoşbirşeyolamaz;hemdayınızdoğalakrabası Yüzbaşı Gilet'ye daha önce çok iyidavranmıştır;işteyüzbaşı...

— Evet Philippe, dedi dayı, bu konuyudüşünürüz...

Flore'untanıştırmasıüzerine,Philippe,Giletileneredeyseçekingenbirbiçimdeselamlaştı.

—Dayıcığım,sizegerivereceğimtablolarvar,Mösyö Hochon'un evinde duruyorlar, bir günbunları tespit etmek üzere gelirsenizsevineceğim.

Bu sözleri soğuk bir biçimde söylediktensonra, Albay Philippe Bridau çıkıp gitti. Buziyaret Flore'un, aynı zamanda Gilet'nin içindebu korkunç, kaba askeri ilk gördüklerindeduyduklarıheyecandandahabüyükbirheyecanuyandırdı. Philippe mirastan yoksun bırakılmışbir mirasçıya yaraşır bir şiddetle kapıyı çekerçekmez, Flore ile Gilet perdelerin arkasınagizlenerek onun dayısının evinden Hochon'laragidişiniseyrettiler.

—Ne pis herif ha! dedi Flore, Gilet'ye şöylebirbakıpsorusorargibi.

— Evet, ne yazık ki, İmparator'un ordusundaböyle insanlar da bulundu, onlardan yedisinicezaeviolarakkullanılanogemilerdehakladım,

diyeyanıtverdiGilet.

— Umarım Max, bununla kavga etmezsiniz,dediMatmazelBrazier.

— Ah, dedi Max, bu kemik isteyen uyuzköpeğin biri! Rouget babaya seslenerek devametti:Eğerdayısıbanagüveniyorsa,birbağışlabuişten kurtulur, çünkü sizi rahat bırakmayacakRougetbaba.

—Buram buram tütün kokuyordu, dedi yaşlıadam.

—Odasizinekülerinkokusunualıyordu,dediFlore kestirip atan bir tonla. Bence onu kabuletmektenkaçınmalısınız.

—Benimistediğimdezatenbu,dediRouget.

—Mösyö,dediGrittebütünHochonailesininkahvaltıdan sonra toplanmış olduğu odayagirerek; işte sözünü ettiğiniz Mösyö Bridau.Philippe,herkesinmerakınınyolaçtığıderinbirsessizliğin ortasında kibarca içeriye girdi.Madam Hochon, Agathe'ın bütün üzüntülerineve zavallı kadın Descoings'in ölümüne neden

olan kişiyi karşısında görünce baştan aşağıtitredi. Adolphine de biraz ürktü. Baruch ileFrançoisşaşkınlıkbelirtenbirifadeylebakıştılar.Yaşlı Hochon soğukkanlılığını korudu veMadamBridau'nunoğlunabiriskemlegösterdi.

— Mösyö, dedi Philippe, yardımınızasığınmaya geldim, çünkü Fransa'nın banaverdiği ayda altmış frankla beş yıl buradayaşayacakşekildeönlemlerimialmamgerekiyor.

— Bu olmayacak şey değil, dedi seksenlikadam.

Philippe iyi bir davranış sergileyerek ilgisizkonulardan söz etti. Yaşlı kadının yeğeni olangazeteci Lousteau'yü çok akıllı bir adam olaraktanıttı. Lousteau'ların adının ünlü olacağınısöylediğindedekadınınsevgisinikazandı.Sonrayaşamında yaptığı yanlışları kabul etmekteduraksamadı. Madam Hochon'un kendisinealçaksesleyönelttiğidostçabirkınamayakarşı,hapisteçokdüşündüğünübelirttiveonabundanböylebambaşkabiradamolacağınasözverdi.

Mösyö Hochon, Philippe'in kendisine

söylediğibirsözüzerine,onunlabirliktedışarıyaçıktı. Cimriyle asker Baron Bulvarı'nda,kendilerini kimsenin duyamayacağı bir yerevardıklarında, Philippe, yaşlı adama şöyle dedi:"Mösyö, bana güvenmek istiyorsanız, bundanböyle ancak kırlarda ya da söylediklerimizişitilmeden konuşabileceğimiz yerlerdegezindiğimiz sırada işlerden ve kişilerden sözedeceğiz.DavavekiliDesrochesküçükbirkenttededikoduların yaptığı etkiyi çok güzel anlattı.Dolayısıyla, bana öğütlerinizle yardımedeceğinizden kuşku duymanızı istemiyorum;kaldıkiDesrochesbuöğütleriistememisöyledi,ben de bunları benden esirgememenizi ricaediyorum. Önümüzde güçlü bir düşman var,ondan kurtulabilmek için hiçbir önlemiyadsımamalıyız. Hem önce, görüşmek üzereartıkevinizegelmeyeceğimiçinbağışlayınbeni.Aramızda biraz soğukluk olursa, bu, tutumumkarşısında her türlü etkilenmeden sizi uzaktutacaktır. Size danışmak gereğini duyarsam,saat dokuz buçukta, kahvaltıdan sonra dışarıyaçıktığınız sırada, meydanda olacağım.Bastonumu silah gibi kullanıp selam durur

vaziyette tuttuğumu görürseniz, bu banagöstereceğiniz bir gezinti yerinde, rastlantısonucu buluşmamız gerektiği anlamınagelecektir."

— Bütün bu söyledikleriniz bana tedbirli vebaşarılı olmaya istekli bir adama yaraşır gibigörünüyor,dediyaşlıadam.

—Başarılıolacağımmösyö.Herşeydenönce,buraya dönmüş, ancak bu Maxence Gilet'denyana olmayan, ilişki kurabileceğim eski ordumensubuaskerleribanabildirin.

— Önce Topçu Muhafız Birliği'nden birbinbaşı var, Mösyö Mignonnet; PoliteknikYüksek Okulu mezunudur, kırk yaşında vemütevazı bir yaşam sürüyor, çok onurlu biridirvetutumunugerçekbiraskereyaraşırbulmadığıMax'akarşıçıkmıştır.

—Buiyi!dedialbay.

— Bu düzeyde çok asker yok, diye eklediMösyöHochon, burada başkaca ancak eski birsüvariyüzbaşısıbiliyorum.

— Benim sınıfım bu, dedi Philippe. MuhafızBirliği'ndemiydi?

— Evet, dedi Mösyö Hochon, CarpentierSüvariMuhafız Birliği'nde astsubay üstçavuştu,buradanayrılıpbaşkabirsüvaribirliğineteğmenolarakgirdiveyüzbaşıoldu.

— Giroudeau belki onu tanır, dedi içindenPhilippe.

— Bu Mösyö Carpentier belediyedeMaxence'ın istemediği bir yere atandı; BinbaşıMignonnet'nindostudur.

— Hayatımı kazanmak için burada neyapabilirim?

— Sanıyorum, yakında Le Cher İliYardımlaşmaSandığı'ndabirmüdüryardımcılığıbölümü kurulacak, siz de burada bir görevbulabilirsiniz, ama ayda en çok elli frankkazanacaksınız...

—Bubanayeter.

Bir hafta sonra Philippe ayda şu kadar

ödenmek üzere taksitle, kaliteli mavi Elbeufkumaşından yeni bir redingot, bir pantolon vebir yelek, ayrıca çizme, süet deri eldivenvebirşapka satın aldı. Paris'ten Giroudeau'nungönderdiğiçamaşırları, silahlarınıveeski süvariyüzbaşısının emrinde hizmet görmüş olanCarpentier için bir mektup aldı. Philippe bumektup sayesinde Carpentier'nin dostluğunukazandı; Carpentier onu Binbaşı Mignonnet'yeçok değerli ve çok iyi karakterli biri olaraktanıttı. Philippe, bilindiği gibi, La Rochelleçavuşlarının[74] davası başka bir düşüncedüzenine ait olduğu için, eski ordununBourbon'lara karşı son girişimi olarak kabuledilmiş komplo ile ilgili kimi gizleriaçıklamasıyla bu iki değerli subayın güçlüdostluğunu kazandı. 1822'den başlayarak, 19Ağustos 1820 komplosunun akıbeti ile Bertonve Caron davaları konusunda aydınlanmışbulunan askerler olayları beklemekle yetindiler.19Ağustos komplosunun ufak çaplısı olan buson komplo, daha iyi elemanlarla yenidenbaşlatılmış aynı girişimdi. Öteki gibi, kraliyethükümetinin tümüyle bilgisi dışında kaldı. Bir

kez daha ortaya çıkarılan komplocular genişçaplıgirişimlerinibirkışlakomplosuboyutlarınaindirgemeyi düşündüler. Birçok süvari, piyadeve topçu alayının katıldığı bu komplonunmerkezi Fransa'nın kuzeyindeydi. Sınırdakimüstahkem mevkiler bir hamlede elegeçirilmeliydi. Başarılı olma durumunda, 1815antlaşmaları, askerler arasında varılan biranlaşma sayesinde Kutsal İttifak'tan çıkarılanBelçika'nınanikatılımıylabozulmuşolacaktı.İkitaht aynı anda bu hızlı kasırgada yıkılıyordu.Kimidikkafalılartarafındantasarlanmış,önemlikişilerin de karıştığı bu korkunç plan yerine,Yüksek Mahkeme'ye yalnızca bir ayrıntıbildirildi. Philippe Bridau, komploların ya birihanet yüzünden ya da bir rastlantı sonucuortaya çıkarıldıkları anda ortadan kaybolan veMeclislerde yer aldıkları için, yalnızca başarıyıhükümet içinde gerçekleştirmek üzere katkıdabulunacaklarına söz veren bu şeflerin adınıgizlemeye razı oldu. 1830'dan bu yana,liberallerin itirafları sayesindebütünderinliğiyleve alt düzeydeki bilgi sahiplerinden gizlenmişsonsuzdallarıyla sergilenenplandan söz etmek,

tarihinalanınasaldırmakvekonudışınaçıkmakolurdu. Böyle bir toplu bakış, Philippe'inoynadığıçifterolüanlatmayayeter.İmparator'unbueski emir subayı,özelliklegerçekkomployugizlemekvekomplokuzeydepatlakverdiğindehükümetimerkezindemeşguletmekiçinParis'tetasarlanmış bu hareketi yönetecekti. Philippe ozaman yalnızca ikinci derecede önemi olangizleri açıklayarak iki komplo arasındaki bağıkoparmakla görevlendirildi, kıyafetiyle sağlıkdurumunun belirttiği korkunç yoksunluk,girişimi iktidarın gözünde değerden düşürmeyeve sınırlamaya da adamakıllı yaradı. Bu rol builkesizoyuncununkararsızdurumunauygundu.Kendisiniyarıyarıya iki taraftahissedenkurnazPhilippe kraliyet hükümeti karşısında kuzupostunabüründüvepartisininönemlikişilerininkendisine verdikleri değeri korudu, ama dahasonra iki yoldan en çok avantajlı göreceği yolagirmeye kendi kendine söz vermişti elbette.Gerçek komplonun çok geniş kapsamı, kimiyargıçların katılımı hakkındaki bu açıklamalarPhilippe'iCarpentier veMignonnet'nin gözündeçok değerli bir kişi durumuna getirdi, çünkü

bağlılığı Konvansiyon döneminin en güzelgünlerine yaraşır bir politikayı ortayakoymaktaydı.BuyüzdenbukurnazBonapartçı,birkaç gün içinde, herhalde saygınlıklarındankendisinin de pay kaptığı bu iki subayın dostuoldu. Mösyö Carpentier ile MösyöMignonnet'nin tavsiyesiyle Philippe yaşlıHochon'un belirttiği Le Cher İli YardımlaşmaSandığı'nda bir iş buldu. Bir tahsildaryanındaymış gibi kayıtları tutmakla, basılımektuplara isimleri ve rakamları doldurupbunlarıgöndermeklegörevliolduğuiçin,gündeüç saatten fazla işi olmuyordu. Mignonnet ileCarpentier bu Issoudun konuğunu derneklokallerine kabul ettirdiler, burada onların bukomplo şefi hakkındaki yüksek düşünceleriyleuyumlu olan tutumu ve davranışları ona çoğuzaman aldatıcı olan dış görünüşlere bakarakgösterilenbirsaygıkazandırdı.Tutumuüzerindederinden düşünülmüş olan Philippe, kendisi decezaevinde yattığı sırada düzensiz bir yaşamınsakıncalarıüzerindekafayormuştu.Dolayısıyla,dürüst, namuslu, düzenli bir yaşam sürerekburjuva sınıfının saygısını kazanmanın zorunlu

olduğunu anlamak için Desroches'un kendisinipaylamasına gereksinimi yoktu.Mignonnet gibidavranarakMax'ıyermektenpekhoşlandığıiçin,Maxence'ı, karakteri üzerinde yanıltarakuyutmak istiyordu. Hasmını kuşatarak vedayısının mirasını ele geçirmeye can atarak,kendisini eli açık ve çıkar gütmeyen bir budalagibi göstermeye çalışmaktaydı. Gerçekten çıkargütmeyen, eli açıkveyücegönüllüolan annesive kardeşi yapmacıksız bir sadelikledavrandıkları halde çıkar gütmeklesuçlanmışlardı. Philippe'in açgözlülüğü, MösyöHochon'un kendisine ayrıntılarıyla anlattığıdayısının serveti nedeniyle alevlenmişti. Buseksenlik adamla gizlice yaptığı ilk konuşmadaikisi de, Philippe'in Max'ın kuşkusunuçekmemek zorunda olduğu konusundamutabıkkalmıştı, çünkü eğer Flore ileMax kurbanlarınıyalnızca Bourges'a götürürlerse her şeymahvolurdu. Philippe, haftada bir kez BinbaşıMignonnet'nin, bir başka gün Carpentier'nin,perşembe günleri de Mösyö Hochon'un evindeakşam yemeği yedi. Buraya gelmesinden üçhafta sonra, çok geçmeden iki ya da üç eve

davet edildiği için, ancak öğle yemeklerininparasını ödüyordu. Hiçbir yerde, kardeşinin veannesinin bu kentte kalışıyla ilgili bir şeyöğrenmeksözkonusuolmadıkça,nedayısındanne Suyu Bulandıran Kız'dan ne Gilet'den sözetti.Kısacası,madalyasahibibuüçsubayakşamyemeğinden önce, bayağı bir deyişle, sürüdenayrılarak, aynı saatte birlikte gezmeyeçıkıyorlardı.Philippe'inLégiond'Honneurnişanısahibi olmak gibi bir avantajı vardı, bu dataşradaonaherkesingözündepekilgiçekenbirüstünlük sağlıyordu. Bu tutum, bu ihtiyat, budinginlik Issoudun'de çok güzel bir etki yarattı.Max'ınbütünyandaşlarıPhilippe'ekılıçoynatandiyorlardı; bu deyimle, askerler üst rütbelisubaylara cesaretlerin en bayağısınımal ederlerve onlarda komutanlık için gerekli yetenekolmadığınıönesürerler.–Çoksaygınbiradam,diyorduGoddetbaba,Max'a.–Yokcanım!dediYüzbaşıGilet,YüksekMahkeme'deki tutumunabakılırsa ya bir enayi ya da bir ispiyon. Hemsizin söylediğiniz gibi o büyük oyuncularınkurbanıolacakkadardabudala.

Philippe, bir iş bulduktan sonra, Issoudun'ün

dedikodularındanhaberiolduğuiçinkimişeylerikentten olduğunca gizlemek istedi. Dolayısıyla,Saint-Paterne dış mahallesinin ucunda, yanındaçokbüyükbirbahçebulunanbirevdeoturmayabaşladı. Burada, çok büyük bir gizlilik içinde,Muhafız Birliği'ne geçmeden önce orduda silahustası olan Carpentier ile birlikte silah yapmayıbaşardı. Böylece gizlice eski üstünlüğünüyenideneldeetmişolanPhilippe,Carpentier'dençokgüçlübirhasımdankorkmamasını sağlayangizleri öğrenmiş oldu. Bunun üzerine, sankieğlence içinmiş gibi, ama aslında düello sözkonusu olursa bu silaha güvendiğine Max'ıinandırmak için, Mignonnet ve Carpentier ilebirlikte silah talimine başladı. Gilet'yerastladığında, ondan bir selam bekliyor ve buselamabirerinselamınakarşılıkverenbiralbaygibi, şapkasının kenarını biraz sert biçimdeyukarıyakaldırarakkarşılıkveriyordu.MaxenceGilet hiçbir sabırsızlık ve hoşnutsuzluk belirtisigöstermiyor, hâlâ gece yarısı yemekleridüzenlediği Cognette'in yerinde bu konudaağzından en ufak bir söz kaçırmıyordu; çünküFario'dan yediği bıçak darbesinden bu yana, o

kötü oyunlara geçici olarak ara verilmişti. Birsüre sonra, Albay Bridau'nun Yüzbaşı Gilet'yihor gördüğü açıkça belli oldu; öyle ki AylakŞövalyeler'den, Maxence'a Baruch, François vebaşka üç dört kişi kadar çok yakın olmayankimileri aralarında bu hor görmeden söz ettiler.Bu sert, bu ateşli Max'ın böyle ihtiyatlıdavranmasına genel olarak şaşıldı. Issoudun'dehiç kimse, hatta Potel ya da Renard bile, bunazik konuda Gilet ile konuşmaya cesaretedemedi. Kraliyet Muhafız Birliği'nin bu ikiyiğidi arasındaki bu belirgin anlaşmazlıktanoldukça etkilenen Potel, Max'ı entrikaçevirmekteçokustabiriolarakgörüyordu,albaybir entrikanın kurbanı olabilirdi. Potel'e göre,Max'ın kardeşi ve anneyi kovmak içinyaptıklarından sonra, kiFarioolayı artıkbir gizdeğildi, yeni bir şey beklenebilirdi. MösyöHochon kentin yaşlılarına Gilet'nin o korkunçhilesini açıklamaktan geri kalmamıştı. Zaten birburjuva dedikodusunun kahramanı olanMösyöMouilleron, yalnızca Fario'nun Gilet'ye karşıdüşmanlığının nedenlerini araştırmaya yönelikbile olsa, gelecekteki olaylar konusunda adaleti

uyanık tutmak için yaralayanın adını gizlicesöylemişti. Albayın Max karşısındaki durumuüzerinde konuşarak ve bu uyuşmazlıktan neçıkacağını keşfetmeye çalışarak, kent halkıonları peşinen hasım olarak gördü. Kardeşinintutuklanmasının ayrıntılarını, Gilet'nin ve SuyuBulandıran Kız'ın geçmişlerini büyük birdikkatle araştıran Philippe, sonunda komşusuFario ile oldukça yakın ilişki kurdu. Buİspanyol'u iyice inceledikten sonra, bukarakterdebiradamagüvenilebileceğine inandı.Her ikisi kinlerinin o kadar ortak olduğunugördüler ki, Fario, Philippe'e Aylak Şövalyelerhakkında bütün bildiklerini anlatarak onunemrine girdi. Philippe, Gilet'nin dayısıüzerindeki nüfuzunu yok etmeyi başarırsa,Fario'ya zararlarını karşılayacağına söz verdi,böylece onu müridi yapmış oldu. Dolayısıyla,Maxence'ın karşısında korkunç bir düşmanvardı;böylece,yerlibirdeyişegöre,konuşacağıkimseyi bulmuştu. Dedikoduları ile canlıIssoudunkenti,dikkatbuyurun,karşılıklıolarakbirbirlerini hor gören bu kişiler arasında birsavaşınpatlakvereceğiniseziyordu.

ÜÇÜNCÜBÖLÜM

MİRASKİMİN?

I

MirasçılarınÜzerindeDüşünmeleriGerekenBölüm

Kasım ayının sonuna doğru bir gün Frapesleadlı iki yanı ağaçlı caddede öğle vakti PhilippeMösyö Hochon'a rastlayıp ona şöyle dedi:"Torunlarınız Baruch ile François'nın MaxenceGilet'nin yakın dostu olduklarını öğrendim. Bureziller geceleri kentte yapılan bütün o kabaşakalara katılıyorlar. Dolayısıyla, Maxencekardeşimle annemin burada bulundukları sıradaevinizdekonuşulanherşeyionlardanöğrenmiş."

—Peki,bukorkunçşeylerinkanıtınınasıleldeettiniz?..

—Geceleyinbirmeyhaneden çıktığım sırada,onları konuşurken duydum. Her iki torununuzda Maxence'a bin ekü borçluymuş. Rezil herifbu zavallılardan bizim niyetimizin ne olduğunuöğrenmeyeçalışmalarını istemiş;dayımınpapaztakımı tarafından kuşatılmasının yolunubulduğunuzu anımsatarak, onlara beni yalnızcasizinyönetebileceğinizisöylemiş,çünkübereket

versinbenibirkılıçoynatanolarakgörüyor.

—Nasılolurdatorunlarım...

— Onları gözleyin, dedi Philippe; yanlarındaMaxence,sarhoşdurumda,sabahınsaatikisindeya da üçünde Saint-Jean Meydanı'na geridöndüklerinigöreceksiniz...

— Demek benim haylazlarım bunun için okadarazlayetiniyorlar,dediMösyöHochon.

— Fario bana onların gece yaşantılarıhakkında bilgi verdi, dedi Philippe; bu adamolmasa bir şey öğrenemezdim. Benimİspanyol'unMax'ıntorunlarınızasöylerkenazdaolsaduyduklarınagöre,dayımkorkunçbirbaskıaltındaymış. Max'la Suyu Bulandıran Kız'ın,devlet tahviline yatırılmış elli bin franklık rantıçalmak, böylece bu güvercinin kanadınıkopardıktan sonra da çekip giderek bilmemnerede evlenmek üzere plan yapmışolmalarından kuşkulanıyorum. Dayımın evindeolupbitenleriöğrenmenintamzamanı,amanasılyapacağımıbilmiyorum.

—Bunudüşüneceğim,dediMösyöHochon.

Philippe ile Mösyö Hochon birkaç kişiningeldiğini görünce ayrıldılar. Jean-JacquesRouget, ömründe hiçbir zaman yeğeniPhilippe'inilkziyaretindenbuyanaçektiği

kadaracıçekmedi.BüyükkorkuyakapılmışolanFlore,

Maxence'ıtehditedenbirtehlikeseziyordu.Efendisindenbıkmıştı;onundahauzunyıllaryaşamasındankorkarak,okıyıcıuygulamalarınabukadaruzunsürekatlandığınıgörerek,ellibinfranklıkrantıkendiüstünegeçirttiktensonraIssoudun'denayrılıpMaxence'laevlenmeküzereParis'egitmekgibibasitbirplankurdu.Yaşlıbekâranemirasçılarınınçıkarınedekişiselcimriliğiyolgösteriyordu;adamancaktutkusuyüzünden,Flore'untekmirasçısıolduğunusöyleyerek,rantıonadevretmeyikabuletmiyordu.Zavallı,Flore'unMaxence'ınederecedesevdiğinibiliyorveoevlenecekkadarzenginolurolmaz,kendisiniterkedilmişolarakgörüyordu.Flore,ensevecenpohpohlamalardansonra,isteğininkabuledilmediğinigörüncesertdavranışlarsergiledi:Artıkefendisiylekonuşmuyor,onunhizmetiniVédie'yegördürüyordu;Védiebuyaşlıadamıbirsabahgeceağlamaktangözlerikıpkırmızıkesilmişdurumdagördü.BirhaftadırRougetbabatekbaşınakahvaltıediyordu,hemTanrıbilirnasıl!BuyüzdenMösyöHochon'lakonuşmasının

ertesigünüdayısınaikincibirziyarettebulunmakisteyenPhilippeonuçokdeğişmişbuldu.Floreyaşlıadamınyanındanayrılmadı,onasevgidolubakışlaryöneltti,onunlasevecenliklekonuştuveöylegüzelbirkomedioynadıki,Philippeönündegösterilenbuncailgikarşısındadurumuntehlikeliolduğunuanladı.PolitikasıPhilippe'lehertürlüçatışmadankaçınmakolanGiletortalıktagörünmedi.RougetbabaileFlore'ubasiretlibirgözleincelediktensonra,Philippebüyükbirdarbeindirmeninzorunluolduğunakararverdi.

— Hoşça kal sevgili dayıcığım, dedi gitmekniyetinde olduğunu gösteren bir hareket yapıpayağakalkarak.

— Ah! Daha gitme, diye bağırdı Flore'un osahtesevecenliğikendisineiyigelenyaşlıadam.Bizimle akşam yemeğine kal Philippe, olmazmı?

— Olur, eğer benimle bir saat gezintiyeçıkmayıkabulederseniz.

—Mösyö çok halsiz, dediMatmazel Brazier.

Biraz önce arabayla da çıkmak istemedi, diyeekledi, adamcağıza doğru dönüp ona zaptedilmesi gereken delilere bakıldığı gibi dik dikbakarak. Philippe, Flore'u kolundan tutup onukendisine bakmaya zorladı, kendisi de ona azönceonunkurbanınabaktığıgibidikdikbaktı.

— Söylesenize matmazel, diye sordu, acabadayım benimle tek başına gezmeye çıkmaktaözgürdeğilmi?

— Elbette mösyö, dedi başka türlü yanıtveremeyenFlore.

— Öyleyse, geliyor musunuz dayıcığım?Haydi matmazel, ona bastonunu ve şapkasınıverin...

—Ama genel olarak bensiz dışarıya çıkmaz;öyledeğilmimösyö?

— Evet Philippe, evet, her zaman onagereksinimimvar...

—Arabaylagitmekdahaiyiolur,dediFlore.

— Evet, arabayla gidelim, diye bağırdı yaşlı

adam,buikizorbayıuzlaştırmakarzusuyla.

— Dayı, yayan olarak benimle geleceksiniz,yoksa bir daha buraya ayak basmam; çünkü ozaman Issoudun kenti haklı çıkacaktır: Bu,Matmazel Flore Brazier'nin egemenliğialtındasınız demek olur.Dayım sizi sevsin, çokiyi!dedi

Flore'aezicibirbakışlabakarak.Dayımısevmiyorolabilirsiniz,budaolağanbirşey.Amabuadamcağızımutsuzkılmakha!İşteburadadurunbakalım!Mirasistiyorsanız,onuhaketmenizgerekir.Geliyormusunuzdayıcığım?..

Philippe, bu sırada gözleri Flore'dan yeğeninegidipgelenbuzavallı budalanınyüzündeacıklıbirduraksamabelirtisigördü.

— Ah! Demek böyle ha, dedi Philippe.Öyleyse hoşça kal dayıcığım. Size gelincematmazel,sizindeellerinizdenöperim.

Philippe kapıya varınca çevikçe geriye dönüpbaktı ve Flore'un dayısına yaptığı bir tehdithareketinibirkezdahayakaladı.

— Dayı, dedi, benimle gezintiye gelmekisterseniz, kapınızda buluşuruz. Şimdi MösyöHochon'a on dakikalık bir ziyarettebulunacağım... Eğer birlikte gezintiyeçıkmazsak, ben de birçok kimseyi başımdanatmaktangeridurmayacağım...

Ve Philippe Saint-Jean Meydanı'ndan geçipHochon'lara gitti. Herkesin Philippe'in MösyöHochon'ayaptığıaçıklamanınbuailedenasılbirolayayolaçtığınısezmesigerekir.Saatdokuzda,yaşlıMösyöHéron birtakım belgelerle geldi veMösyö Hochon'un alışkanlıklarına karşınyaktırdığıateşleısıtılmışsalonagirdi.Olağandışıbir saatte giyinmiş olan Madam Hochonşöminenin yanındaki koltuğunda oturuyordu.Bir gün önceden bu yana başlarının üstündedolaşan bir fırtınadan Adolphine sayesindehaberdar olan iki torunun evden çıkmasıyasaklanmıştı. Yirmi dört saattir kendilerinekarşı soğukluğu ve öfkesi ortaya çıkmışdedeleriyle

büyükannelerininyapmışolduklarıbirtakımhazırlıkları

Gritte'tenöğrendiler.

—Onlariçinayağakalkmayın,dediseksenlikadam Mösyö Héron'a; çünkü karşınızdabağışlanmayalayıkolmayanikisefilvar.

—Ahdede!dediFrançois.

— Susun, dedi pek ciddi duran yaşlı adam.Gece yaşantınızı ve Maxence Gilet ile olanilişkilerinizi biliyorum, ama artık gidip onusabahın saat birinde Cognette'in yerindegöremeyeceksiniz, çünkü ikiniz de buradanancak ayrı ayrı gitmeniz gerekli yerlere gitmeküzereçıkacaksınız.Ah!Fario'yumahvettinizha?Ah! Az kalsın birçok kez Ağır CezaMahkemesi'ni boylayacaktınız... Susun, dediBaruch'ün ağzını açtığını görünce. İkinizin deMaxence'a borcu var; adam altı yıldır size oahlaksızlıklarınız için para veriyor. İkiniz debenim vasiliğimle ilgili açıklamaları dinleyinşimdi,sonra

bukonudakonuşuruz.Evimingizlerinielevererek,Mösyö

MaxenceGilet'yeburadasöylenenleri,buradayapılanlarıanlatarakbeni,aileyikullanıpkullanamayacağınızıbuaçıklamalardananlayacaksınız...Bineküiçinispiyonoluyorsunuz,onbineküiçinsekatilolurdunuzkuşkusuz,öyledeğilmi?..MadamBridau'yudaneredeyseöldürmedinizmidahaönce?MösyöGilet,kendisiniFario'nunbıçakladığınıbusuçukonuğumJosephBridau'nunüstüneattığındapekâlâbiliyordu.İptenkazıktankurtulmuşbuadam,buiftirayıMadamAgathe'ınneniyetleburadaolduğunusizdenöğrendiğiiçinattı.Siz,torunlarım!Böylebiradamınispiyonusunuzdemekha?Sizlerbirerhırsızsınızdemekha?Osaygınşefinizinmesleğinebaşlarbaşlamaz1806'dabirgenciöldürdüğünübiliyormuydunuz?Benailemdekatilyadahırsızistemiyorum,pılıpırtınızıtoplayıpgidin,nehalinizvarsagörün!

İki genç alçıdan heykeller gibi bembeyazkesildi,kıpırdayamadı.

— Buyurun Mösyö Héron, dedi cimri adam

notere.

Noter bir vasilik belgesi okudu, buradan şuanlaşılıyordu: Borniche'lerin mirasçısı bu ikiçocuğunnet ve nakit serveti yetmiş bin franktı,bu tutar da annelerinin drahomasınınkarşılığıydı, ancak Mösyö Hochon kızınıoldukça büyük miktarlarda borçlandırdığı için,ödünç veren olarak, torunlarının servetinin birbölümünün de sahibi bulunuyordu. Baruch'edüşenkısmı,yirmibinfranktı.

—İştezenginoldun,dediyaşlıadam,servetinial ve tek başına git! Ben kendi servetimle, şusırada bütün düşüncelerimi paylaşan MadamHochon'un servetini dilediğime, sevgiliAdolphine'imize vermekte özgürüm: Evet,istersek,onubirYüksekMeclisüyesininoğluylaevlendiririz, çünkü bütün servetimize sahipolacak!..

—Çokgüzelbirservet!dediMösyöHéron.

— Mösyö Maxence Gilet sizin zararınızıödeyecektir,dediMadamHochon.

—Bu haylazlar için öyleyse yirmi meteliklikmadeni paralar biriktirin!.. diyehaykırdıMösyöHochon.

—Bağışlayın!dediBaruchkekeleyerek.

— Bağışlayın, bir daha yapmayacağım, dedialaylayaşlıadam,çocuklarınsesinitaklitederek.Sizibağışlarsam,gidipMösyöMaxence'atetikteolması için, başınıza geleni anlatacaksınız.Hayır, hayır küçük beylerim. Nasıldavranacağınızı bilirim ben. Siz ne yaparsanız,ben de öyle yapacağım. Bir günlük ya da biraylık iyi tutumunuza göre değil, birçok yıllıktutumunuza göre sizi değerlendireceğim!..Ayaklarım sağlam, gözlerim iyi görüyor,sağlığım yerinde. Hangi yola saptığınızıöğrenecek kadar yaşamak istiyorum. Hem sizkapitalist mösyö, Paris'e gidip MösyöMongenod'nun yanında bankacılık eğitimigöreceksiniz. Dürüst davranmazsanız vayhalinize! Orada gözümüz üstünüzde olacak.ParalarınızMongenodveoğullarınınbankasındabulunacak. İşte sizebumeblağadenkbirbono.Böylece bir makbuz karşılığında vasilik

belgenizi imzalayarak beni bu borçtan kurtarın,dedi belgeyi Héron'un elinden alıp Baruch'euzatarak.

— Size gelince, François Hochon, bendenalacaklı değil, bana borçlusunuz, dedi yaşlıadam öteki torununa bakarak. Mösyö Héron,onabelgesiniokuyun;açık,çokaçıkbu...

Derinbirsessizlikiçindeokundubelge.

— Yılda altı yüz frankla Poitiers'ye gidiphukuk öğrenimi göreceksiniz, dedi dede, noterokumasını bitirince. Size güzel bir yaşamhazırlıyordum, şimdi hayatınızı kazanmak içinavukat olmanız gerekiyor.Ah haylazlarım, altıyıl boyunca beni kandırdınız! Bilin ki sizeyetişmekiçinbanayalnızcabirsaatgerekiyordu,çünkübenimsihirliçizmelerimvar.

Yaşlı Mösyö Héron imzalanmış belgelerialarak dışarıya çıktığı sırada Gritte, PhilippeBridau'nun geldiğini haber verdi. MadamHochon da iki torununu alıp odasına götürdü,yaşlı Hochon'un deyişiyle, onlara günahçıkarttıracak ve bu olayın üzerlerinde nasıl bir

etkiyaptığınıöğrenecekti.Philippe'leyaşlıadambir pencerenin aralığına gidip alçak seslekonuşmayabaşladılar.

— İşlerinizin durumu üzerinde iyicedüşündüm, dedi Mösyö Hochon, Rouget'ninevini göstererek. Bu konuda Mösyö Héron'lakonuştum.Ellibin franklık rantancakburantınsahibiyadabirvekilitarafındansatılabilir,oysaburayagelişinizdenbuyanadayınızhiçbirnoternezdinde bir vekâletname imzalamadı, hemIssoudun'den de çıkmadığına göre, başka biryerde de böyle vekâletname imzalayamamıştır.Burada bir vekâlet verirse, hemen öğreniriz.Dışarıda verirse, yine öğreniriz, çünkü bununresmen kayda geçmesi gerekir; saygıdeğerMösyö Héron bundan haberdar olabilecekolanaklara sahiptir. Eğer o adamcağızIssoudun'den ayrılırsa onu izletin, nereyegittiğini öğrenin, ne yapmış olduğunuöğrenmeninyollarınıbulacağız.

—Vekâletverilmemiş,dediPhilippe,verilmesiisteniyor, ama verilmesini engelleyebileceğimiumuyorum. Ama veril-me-ye-cek, diye bağırdı

bu acımasız savaşçı, kapı eşiğinde dayısınıgörüp onuMösyöHochon'a göstererek.MösyöHochon'aziyaretininhemsondereceküçükhemde son derece büyük olaylarını kısaca anlattı:"Maxence benden korkuyor, ama bendenkaçamaz. Mignonnet bana eski ordunun bütünsubaylarınınheryılIssoudun'deİmparator'untaçgiymesinin yıldönümünü kutladıklarını söyledi.Eh, iki gün sonra, Maxence ile ben birbirimizigöreceğiz.

— Eğer 1 Aralık sabahı vekâletname elindeolursa, Paris'e gitmek üzere posta arabasınabinipokutlamayıelbettebiryanabırakacaktır...

— Öyleyse, dayımın sokağa çıkmasınıengellemek söz konusu. Benim bakışımbudalaları engeller, dedi Philippe, MösyöHochon'utitretenkorkunçbirbakışla.

—Onunsizinlebirliktesokağaçıkmasına izinverdilerse, Maxence kuşkusuz oyunukazanmanın bir yolunu keşfetmiştir, diyereksaptamadabulunduyaşlıcimri.

—Ah!Fariogözkulakoluyor, dediPhilippe,

hem göz kulak olan yalnızca o değil. Buİspanyol kendisine yardım ettiğim eskiaskerlerimden birini Vatan'da benim içinbulmuş. Hiç kuşkusuz, Benjamin Bourdetİspanyol'un emrinde, İspanyol da zatenatlarındanbiriniBenjamin'inemrinevermiş.

—Torunlarımın ahlakını bozmuş bu canavarıöldürürseniz, kuşkusuz çok iyi bir iş yapmışolursunuz.

—Bugünbenim sayemde Issoudun'deherkesMaxence'ın altı yıldır geceleri neler yaptığınıbiliyor, dedi Philippe. Hakkında, sizindeyişinizle dedikodular sürüp gidiyor. Tinselolarakmahvolmuşdurumda!..

Philippe dayısının evinden çıkar çıkmazFloreMaxence'ın odasına girip ona bu gözü pekyeğenin yaptığı ziyaretin bütün ayrıntılarınıanlattı.

—Neyapacağız?diyesorduFlore.

— Son çare bu koca kadavrayla dövüşmemolacak; bu çareyebaşvurmadan, dediMaxence,

büyükbirdarbeindirmeyideneyerekyahepyahiç demek gerekiyor. Budalamızın yeğeniylebirlikteçıkmasınaizinver!

—Amabukocamendeburdolambaçlıyollarasapmıyor,diyebağırdıFlore,onaherşeyiaçıkçasöyleyecektir.

— Öyleyse beni iyi dinle, dedi Maxencekeskin bir ses tonuyla. Kapı dinlemediğimi vedurumumuz üzerinde düşünmediğimi misanıyorsun? Cognet babadan bir atla bir arabaiste, bunlar hemen gerekli. Her şey beş dakikaiçinde hazır olmalı. Arabaya bütün eşyalarınıkoy,Védie'yi de al ve bir an önceVatan'a git,orada sürekli oturmak istiyormuş gibi yerleş,giderken adamın çekmecesindeki yirmi binfrankı da götür. Onu Vatan'a senin yanınagetirirsem, ancak vekâletname imzalandıktansonra geri dönmeye razı olacaksın. SizIssoudun'e dönerken ben de çekip Paris'egideceğim. Gezintiden dönüşte Jean-Jacquesseni bulamazsa, şaşkına dönecek, senin peşinedüşmek isteyecektir... Eh, ben de o zamanonunlakonuşmayıüstümealıyorum...

Bu komplo hazırlandığı sırada Philippedayısının koluna girmiş, onuBaronBulvarı'ndagezmeyegötürmekteydi.

—İştekarşıkarşıyaikipolitikacı,dediiçindenyaşlıHochon,dayısınıtutanPhilippe'igözleriyleizleyerek. Kazancı doksan bin lira tutarında birrant olacak bu oyunun sonunu görmeyi merakediyorum.

— Sevgili dayıcığım, dedi Rouget babaya,tümce kurma biçimi Paris etkisindenkurtulamamış olan Philippe. Bu kızıseviyorsunuz, son derece de haklısınız, çünküçok güzel! Sizi şımartacak yerde, uşak gibikullandı, bu da çok açık; sizi yedi kat yerindibinde görmek istiyor, taptığı Maxence ileevlenmekiçin...

—Evet, biliyorumPhilippe, amaonu yine deseviyorum...

—Bakın, elbette kız kardeşiniz olan anneminhakkı için yemin ettim ki size SuyuBulandıranKız'ınızı eldivenim gibi yumuşak olarak, layıkolmasa da İmparatorluk Muhafız Birliği'nde

hizmet etmiş bu çapkını da, evinizeyerleşmesinden önce nasıl idiyse o haliyle gerigetireceğimsize...

—Ah!Bununasılyapardınha?

— Bu çok basit, dedi Philippe dayısınınsözünükeserek.SizinoMaxence'ınızıbirköpekgibigeberteceğim...Ama...birşartla.

— Neymiş o? diye sordu yaşlı Rouget,yeğenineşaşkınşaşkınbakarak.

—Sizdenistenenovekâletnameyi3Aralık'tanönce imzalamayın. O tarihe kadar işisürüncemede bırakın. Bu iki hayvan, Paris'teevlenmeküzere çekipgitmekve sizinparanızlaeğlenceli bir yaşam sürmek için o elli binfranklıkrantınızısatmaizniistiyor.

—Bundançokkorkuyorum,dediRouget.

— Bakın, size ne yaparlarsa yapsınlar,vekâletnameişinigelecekhaftayaerteleyin.

— Peki ama, Flore benimle konuştuğundaaklımıkaybedecekderecedeheyecanlanıyorum.

Bana belli bir şekilde baktığında, mavigözlerindecennetigörüyorumsanki,özellikledebana diş bilediği birkaç günden bu yana artıkkendimeegemendeğilim.

—Bakın, eğer şirin görünmeye çalışırsa, onavekâletnameyi imzalayacağınıza söz vermekleyetinin ve imzadan bir gün önce beni haberdaredin. Bu bana yetecektir: Maxence sizinvekiliniz olmayacak, olursa da beni öldürmesigerekecek. Eğer onu ben öldürürsem, onunyerine beni evinize alacaksınız; o zaman bugüzel kızı parmağınızda oynatmanızısağlayacağım.Evet,Floresizisevecekbe,Allahkahretsin!Ya da hoşnut değilseniz, kırbaçlarımonu.

—Ah!Bunaasladayanamam.Flore'aindirilenbirdarbeyüreğimeişler.

—Amabu,kadınlarıveatlarıyönetmenintekşeklidir.Birerkekkarşısındakiniböylekorkutur,kendini böyle sevdirir ve kendine saydırır. İşte,kulağınıza fısıldamak istediğim şey buydu. –Merhaba beyler, dedi Mignonnet ileCarpentier'ye, gördüğünüz gibi dayımı hem

gezdiriyor, hem de onu eğitmeye çalışıyorum;çünkü çocukların dedelerini, ninelerini eğitmekzorundaolduklarıbiryüzyıldayaşıyoruz.

Saygıylaselamlaştılar.

— Sevgili dayımda mutsuz bir tutkununetkilerini görüyorsunuz, dedi Philippe...Servetini elinden alıp onu maskara gibi ortadabırakmak istiyorlar. Kimden söz etmekistediğimi biliyorsunuz. Adamcağızdüzenlenecek komplodan haberdar, ama bu işibozmak için birkaç gün cici mama'danvazgeçecekgücüyok.

Philippe dayısının içinde bulunduğu durumuaçıkçaanlattı.

— Beyler, dedi, sözünü bitirirken,görüyorsunuz ki dayımı kurtarmanın iki yoluyok: Albay Bridau'nun Yüzbaşı Gilet'yiöldürmesi ya da Yüzbaşı Gilet'nin AlbayBridau'yu öldürmesi gerekiyor. İki gün sonraİmparator'un taç giymesinin yıldönümünükutlayacağız; şölende Yüzbaşı Gilet'ninkarşısında oturmam için yerlerin ayarlanması

konusunda size güveniyorum. Umarım banatanıklarımolmakşerefinibahşedeceksiniz.

— Sizi başkan seçer, iki yanınızda yer alırız.Maxdabaşkanyardımcısıolarakkarşınızdayeralır,dediMignonnet.

— Ah! Bu rezil herif de iki yanına BinbaşıPotel ileYüzbaşı Renard'ı alır, dedi Carpentier.Kentte onun o gece baskınları hakkındasöylenenlere karşın, bu iki iyi insan onunçoktandırsağkolu,onasadıkkalacaklardır...

—Görüyorsunuzdayıcığım,dediPhilippe,buiş nasıl rahatça hazırlanıyor, dolayısıyla 3Aralık'tan önce imza atmayın, çünkü ertesi günözgür, mutlu olacak, Flore tarafından sevilecekveoçapkındankurtulacaksınız.

—Senonutanımıyorsunyeğenim,dedibüyükbirkorkuiçindekiyaşlıadam.Maxencedüellodadokuzkişiöldürdü.

—Evet,amaozamanyüzbinfranklıkbirrantıçalmaksözkonusudeğildi,dediPhilippe.

—Vicdanrahatsızlığıelinişiniköstekler,dedi

Mignonnetbirhikmetyumurtlargibi.

—Birkaç gün sonra, dedi Philippe de, siz veSuyu Bulandıran Kız yeni evliler gibi birlikteyaşayacaksınız,helebiryasıgeçsin;okadınbirkurtgibikıvranıpduracak,uluyupbağıracak,ikigözü iki çeşme ağlayacak, ama... bırakıngözyaşıdöksün!

İki asker Philippe'in düşüncesini destekleyip,birlikte yaklaşık iki saat dolaştıkları Rougetbabayı yüreklendirmeye çalıştılar. SonundaPhilippe dayısını geri getirip ona son olarakşöyle dedi: "Bensiz hiçbir karar vermeyin.Kadınları tanırım, bana çok pahalıya mal olanbir kadının bedelini ödedim, Flore size hiçbirzaman bu kadara mal olmayacaktır!.. O kadınbana ömrümün geri kalan günlerinde kadınlaragerektiği gibi davranmayı öğretti. Kadınlaryaramaz çocuklar gibidirler, erkeklerden aşağıyaratıklardır ve onlardan çekinmemiz gerekir,çünkü bizim için en kötü durum, bu kabayaratıklartarafındanyönetilmektir."

Adamcağız evine döndüğünde öğleden sonrasaat ikiye geliyordu. Kouski gelip ağlayarak

kapıyıaçtı,ağlıyorduyadaMaxence'ınemriyleağlargibiyapıyordu.

—Neoluyor?diyesorduJean-Jacques.

—Ahmösyö!Madam,Védieilebirlikteçekipgitti!

—Çekipgitti ha... dedi yaşlı adamboğukbirsesle.

Darbe o kadar şiddetli oldu ki Rougetmerdiven basamaklarından birine oturdu. Birsüre sonra ayağa kalktı, salona, mutfağa baktı,dairesine çıktı, bütün odaları dolaştı, yenidensalona geldi, kendisini bir koltuğa atarak ikigözüikiçeşmeağlamayabaşladı.

— Nerede peki? diye bağırıyordu hıçkırarak.Neredeo?Maxnerede?

— Bilmiyorum, diye yanıt verdi Kouski,yüzbaşıbanabirşeysöylemedendışarıyaçıktı.

Gilet, çok usta bir politikacı olarak, kentteaylak aylak dolaşmayı gerekli görmüştü. Yaşlıadamıumutsuzluğuylabaşbaşabırakıp,onaterk

edilmişliğini hissettiriyor ve böylece onuöğütlerine saygılı duruma getiriyordu. AmaMax, Philippe'in dayısının bu bunalım sırasındayanında olmasını engellemek için, Kouski'yekapıyı kimseye açmamasını tembih etmişti.Flore'un yokluğunda yaşlı adam gemi azıyaalmış ve durum son derecede kritik olmayabaşlamıştı.

MaxenceGiletkenttegezindiğisırada,birgünöncegelipelinisıkmayacanatabilecekbirçokinsanondankaçtı;onakarşıgenelbirtepkivardı.AylakŞövalyeler'inmarifetleriherkesindilindeydi.JosephBridau'nunbugünaçıklığakavuşmuşolantutuklanmasıolayıMax'ınşerefinilekelemiş,yaşamıveyaptıklarıbütünkarşılığınıbirgündebulmuştu.Gilet,BinbaşıPotel'erastladı,Potelonuarıyordu,kendindedeğildi.

—NeyinvarPotel?

— Sevgili dostum, Kraliyet Muhafız Birliğibütün kentte alay konusu oldu!.. Başıbozuklarüzücüsözlersarfediyorlarseniniçin,dolayısıylabuiçimisızlatıyor.

—Nedenyakınıyorlar?diyesorduMax.

—Gecelerionlarayaptıklarından.

—Sankiinsanbirazeğlenemezmi?..

—Neyse,bununönemiyok,dediPotel.

Potel bir belediye başkanına şöylesöyleyebilen subaylardandı: "Eh! Kentiniziyakacak olursak, bedelini öderiz." Dolayısıyla,Aylaklar'ın o maskaralıklarından pek üzüntüduymuyordu.

—Başkanevar?diyesorduGilet.

— Muhafız Birliği Muhafız Birliği'ne karşı!İşte, beni üzen şey de bu! Bu Bridau bütünburjuvalarını sana karşı kışkırttı. MuhafızBirliği'nekarşıMuhafızBirliğiha?Hayır,buiyibir şey değil! Sen geri çekilemezsin Max,dolayısıylaBridau iledövüşmengerek.Bak,bukoca aşağılık herifle kavga çıkarıp onuhaklamakistiyordum,çünküozamanburjuvalarMuhafız Birliği'ni Muhafız Birliği'ne karşıgöremezlerdi. Dövüş sırasında şöyle demem:"MuhafızBirliği'ndenikiyiğidinbiranlaşmazlığıvar, dövüşüyorlar, ortada onlarla alay edecekbaşıbozuklardayok."Hayır,bukocarezilherifhiçbir zaman Muhafız Birliği'nde görevyapmadı.MuhafızBirliği'ndenbiri, burjuvalarınönündeMuhafızBirliği'ndenbaşkabirineböyledavranmamalı! Ah! Muhafız Birliği tedirgin

ediliyor,hemde Issoudun'de,buradasaygınbiryerivardıoysa!.

— Haydi Potel, hiçbir şeyden kaygılanma,dedi Maxence. O kutlama şöleninde benigörmesenbile...

— Peki yarından sonra Lacroix'nın yerindeolmayacak mısın? diye bağırdı Potel,arkadaşının sözünü keserek.Ama demek ki birkorkak olarak tanınmak, Bridau'dan kaçan birigibigörünmekistiyorsun,öylemi?Hayır,hayır.Muhafız Birliği'nin bombacı piyadeleriMuhafızBirliği'nin süvarileri karşısında gerilememeli.Senişinibirbiçimdeayarlaveoradaol!..

— İşte içeri tıkılacak bir kişi daha, dediMax.Haydi canım, orada olabileceğimi ve aynızamanda işimi görebileceğimi düşünüyorum!Çünkü,dediiçinden,vekâletinbanaverilmemesigerekir. Yaşlı Héron'un söylediği gibi, bu birhırsızlıkniteliğikazanabilir.

Philippe'in hazırladığı ağların içine düşmüşolan bu aslanın içi titredi, rastladığı herkesinbakışlarından kaçtı ve Vilatte Bulvarı yoluyla

eve dönerken kendi kendine şöyle dedi:"Dövüşmeden önce rantlara sahip olacağım.Ölürsem, hiç olmazsa bunlar şu Philippe'inüstüne kayıtlı olmayacak, Flore'un üstüne kayıtyaptıracağım. Talimatım üzerine kızcağızdoğrudan Paris'e gidip, isterse bir imparatorlukmareşalinin işinden çıkarılacak oğluylaevlenebilecek. Vekâletnameyi Baruch'everdireceğim, o da rantı yalnızca benimtalimatımladevredecek."

Max, hakkını teslim etmek gerekir, kanı vedüşünceleri kaynadığı sırada olduğundan asladaha dingin değildi görünüşte. Zaten büyük birgeneralde bulunması gereken niteliklerin biraskerde bu derece bir araya geldiği hiçgörülmez. Mesleğinde tutsaklığı dolayısıylaengellenmemiş olsaydı, kuşkusuz İmparator bugenci büyük girişimler için çok gerekli biriolarak görmüş olacaktı. Max, hem komik hemde bütün o trajik sahnelerin kurbanınındurmadan ağladığı salona girerek, bu büyüküzüntünün nedenini sordu: Şaşırmış gibi yaptı,hiçbir şey bilmiyordu, Flore'un gidişini pekgüzel taklit edilmiş bir şaşkınlık içinde öğrendi.

Bu anlaşılmaz gidiş hakkında bazı bilgileredinmek için Kouski'yi sorguya çekti. Kouskişöylekonuştu:

—Madambanaşöylededi;çekmecedekiyirmibinfrankaltınparayı,mösyönünbuparayıyirmiiki yıllık hizmetçi aylıklarımın karşılığı olarakbenden esirgemeyeceğini düşünerek aldığımıonasöylededi.

—Hizmetçiaylıklarımı?diyesorduRouget.

—Evet,dediKouski.Védie'ye,"Ah!Birdahageri dönmeyeceğim" diyerek çekip gitti (çünkümösyöyeçokbağlıolanzavallıVédie,madamasitemlerdebulunuyordu). "Hayır, hayır, diyordumadam, bana en ufak bir sevgi beslemiyor,yeğeninin bana kötülerin en kötüsü gibidavranmasına izin verdi!" Ve ağlıyordu... ikigözüikiçeşme.

—Hey! Philippe bana vız gelir! diye bağırdıMaxence'ın çok dikkatle baktığı yaşlı adam.Flore nerede? Nerede olduğunu nasılöğrenebiliriz?

—Öğütlerini tuttuğunuz Philippe size yardımedecektir, diye yanıt verdi Maxence soğuk birşekilde.

—Philippe,dediyaşlıadam,buzavallıçocukkonusunda ne yapabilir ki? Flore'u bulabileceksenden başka kimse yok Max'cığım. O seniizleyecektir,senonubanagerigetireceksin...

— Mösyö Bridau ile çatışmak istemiyorum,dediMax.

— Olur şey değil! diye bağırdı Rouget, eğerseni engelleyen bu ise, bil ki bana seniöldüreceğinesözverdi.

— Ah! diyerek haykırdı Gilet gülerek,bakarız...

—Dostum,dediyaşlıadam,Flore'ubulveonaheristediğiniyapacağımısöyle!..

— Herhalde kentte bir yerde onu geçerkengörenler olmuştur, dedi Maxence Kouski'ye.Bize yemeğimizi getir, her şeyi sofraya koy,sonra çık, sıra tatlıya geldiğinde MatmazelBrazier'nin nereye gittiğini bize söyleyebilmek

içinyeryerdolaşarakbilgiedin.

Bu buyruk, dadısını kaybetmiş bir çocuk gibiinleyen zavallı adamı bir süre yatıştırdı. Busırada, başına gelen bütün felaketlerin nedeniolarak görüp nefret ettiği Maxence, Rouget'yebir melek gibi görünüyordu. Rouget'nin Flore'aduyduğu gibi bir aşk, şaşılacak derecedeçocuklukduygusunuandırıyor.Saataltıda,safçadolaşıp durmuş olan Polonyalı geri dönerekSuyu Bulandıran Kız'ın Vatan yolunu izlediğihaberiniverdi.

— Madam memleketine dönüyor, bu açık,dediKouski.

—BuakşamVatan'agelirmisiniz?diyesorduMax yaşlı adama; yol kötü, ama Kouski arabakullanmasını iyi bilir, böylecebarışmanızı yarınsabaha kıyasla bu akşam saat sekizde dahaçabukgerçekleştirmişolacaksınız.

—Gidelim,diyebağırdıRouget.

— Atları arabaya hiç acele etmeden koş veMösyö Rouget'nin şerefi için, kentin bu saçma

sapan işler hakkında hiçbir şey öğrenmemesineçalış. Benim atımı da eyerle, ben öndengideceğim,dediMax,Kouski'ninkulağına.

MösyöHochon daha önce Philippe Bridau'yaMatmazel Brazier'nin gidişini haber vermişti;Philippe Bridau Mösyö Mignonnet'ninsofrasındankalkıpSaint-JeanMeydanı'nakoştu;çünkü bu ustaca planın amacını pekâlâkeşfetmişti. Philippe dayısının evine gelip içerigirmek istediğinde, Kouski ona birinci kattakibir pencereden Mösyö Rouget'nin hiç kimseyikabuledemeyeceğinibildirdi.

— Fario, dedi Philippe Grande-NaretteSokağı'nda dolaşmakta olan İspanyol'a, gidipBenjamin'e atına binmesini söyle, dayımlaMaxence'ın ne yapacaklarını hemen öğrenmemgerek.

— Arabaya at koşuyorlar, dedi Rouget'ninevinigözetlemekteolanFario.

— Eğer Vatan'a gidiyorlarsa, dedi Philippe,bana bir at daha bul ve Benjamin'le birlikteMösyöMignonnet'ninevinegel.

— Ne yapmayı düşünüyorsunuz? dedi,Philippe'le Fario'yu meydanda görüp evindençıkmışolanMösyöHochon.

— Bir generalin yeteneği, sevgili MösyöHochon, dedi Philippe, yalnızca düşmanınhareketlerini iyi izlemektendeğil,aynızamandabu hareketlere bakarak onun niyetlerinikeşfetmektenvedüşmanınonubeklenmedikbirgelişmeyle tedirgin ettiği her seferinde planınıdeğiştirmekten ibarettir. Bakın, eğer dayımlaMösyö Maxence çıkıp birlikte arabayabinerlerse,Vatan'agidiyorlardemektir;Maxencedayıma fugit ad salices[75] Flore'la onubarıştıracağına söz vermiştir; bu, GeneralVergilius'un manevrasıdır. Eğer bu böylegiderse, ne yapacağımı bilmiyorum; ama dahabir gecem var, çünkü dayım vekâletnameyiakşamın saat onunda imzalamayacak, noterleryatmış olacaklar. Eğer ikinci atıneşelenmelerinden anladığım kadarıyla, Maxdayımdan önce giderek Flore'a talimatverecekse, ki bu zorunlu ve gerçeğe yakın gibigörünüyor,burezilherifhapıyutmuşdemektir!

Biz öteki yaşlı askerlerin bu miras oyunundanasılöçaldığımızıgöreceksiniz.Oyununbusondarbesi için bana bir yardımcı gerek; şimdiyeniden, dostum Carpentier ile anlaşmak üzereMignonnet'ninevinegidiyorum.

Philippe, Mösyö Hochon'un elini sıktıktansonra Petite-Narette Sokağı'ndan aşağı doğruinerek Binbaşı Mignonnet'nin evine gitti. Ondakikasonra,MösyöHochon

Maxence'ınatınıbüyükbirhızlasürerekyolaçıktığınıgördüveyaşlıinsanmerakıöylesineuyandıki,oeskiarabanıngürültüsünübekleyerek,salonpenceresininönündedikilmeyisürdürdü;beklediğigürültüduyulmaktagecikmedi.Jean-Jacquessabırsızlıkiçinde,uzaklaşanMaxence'ıyirmidakikaboyuncagözleriyleizledi.Kouski,kuşkusuzgerçekefendisininbuyruğuyla,enazındankentiniçinde,arabayıçokağırsürüyordu.

—Paris'egidiyorlarsaherşeymahvoldu,dedikendikendineMösyöHochon.

Bu sırada Roma dış mahallesinden bir oğlanMösyö Hochon'un evine geldi; Baruch'e birmektup getirmişti. Yaşlı adamın sabahtan buyana süklüm püklüm olmuş torunlarıkendiliklerinden büyükbabalarının evinekapanmışlardı. Geleceklerini düşünerek,büyükanneleriylebüyükbabalarınıidareetmelerigerektiğini kabul etmişlerdi. Baruchbüyükbabası Hochon'un, büyükbabası vebüyükannesi Borniche'ler üzerindeki etkisini

bilmiyor olamazdı; eğer Adolphine'in tutumuBorniche'lerin umutlarını o sabah Baruch'üngözünü korkuttukları o büyük evliliğebağlamalarına olanak verirse, Mösyö HochonBorniche'lerin bütün servetinden Adolphine'iyararlandırmaktan geri durmayacaktı.François'dan daha zengin olan Baruch çok şeykaybedecekti,dolayısıylaMax'aolanborçlarınınödenmesinden başka bir koşul ileri sürmeyerekkesin bir kesin bir boyun eğişi kabullendi.François'ya gelince, geleceği büyükbabasınınellerindeydi, servet konusunda ancak ona belbağlayabilirdi,çünküvasilikbelgesinegöreonaborçluydu.Ozaman, tehlikeyedüşmüşçıkarlarıyüzünden pişmanlıkları depreşen bu gençlerbüyükvaatlerdebulundular,MadamHochondaMax'aolanborçlarıkonusundaonlarırahatlattı.

— Budalaca şeyler yaptınız, dedi onlara,ağırbaşlı bir tutum sergileyerek bunları onarın;Mösyö Hochon yumuşayacaktır. Ayrıca,FrançoismektubuBaruch'ünomzununüstündenokuduğunda, onun kulağına şöyle dedi:"Dedendenöğütiste,olurmu?"

—Bakın, dedi Baruch, mektubu yaşlı adamagetirerek.

—Okuyunbana,gözlüğümyanımdadeğil.

"SevgiliDostum,

İçinde bulunduğum ciddi durumda, MösyöRouget'nin vekili olmayı kabul ederek banahizmette bulunmakta tereddüt etmeyeceğiniumuyorum. Dolayısıyla, yarın saat dokuzdaVatan'da ol. Kuşkusuz seni Paris'egöndereceğim, ama merak etme, yol masrafınıkarşılayacağım, çok yakında da yanındaolacağım, çünkü 3 Aralık'ta Issoudun'denayrılmak zorunda kalacağımdan aşağı yukarıeminim. Hoşça kal, dostluğuna güveniyorum,sendebenimdostluğumagüven.

Maxence"

— Tanrı'ya şükür! dedi Mösyö Hochon, bubudalanın mirası o şeytanların pençesindenkurtuldu.

— Siz öyle diyorsanız kurtulacak demektir,

dedi Madam Hochon; ben de Tanrı'yaşükrediyorum, kuşkusuz dualarımı kabuledecektir.Kötülerinbaşarısıherzamangeçicidir.

—Vatan'agidipMösyöRouget'ninvekilliğinikabuledeceksiniz,dediyaşlıadamBaruch'e.Ellibin franklık rantı Matmazel Brazier'nin üstünegeçirmek söz konusu. Elbette Paris'egideceksiniz,amaOrléans'dakalıpbendenhaberbekleyeceksiniz.Kimolursaolsun, hiç kimseyenerede kaldığınızı söylemeyin ve Bannier dışmahallesindeki son otelde kalın, her ne kadarburası arabacıların konakladığı küçük bir otelolsada...

—Ah!Bakın,işteyenibirhaber,dediGrande-Narette Sokağı'nda bir araba gürültüsüylepencereye koşan François. Rouget baba ileMösyö Philippe Bridau birlikte arabayla gerigeliyorlar,BenjaminileMösyöCarpentieronlarıatüstündeizliyor!.

—Ben oraya gidiyorum, diye bağırdımerakıbütündiğerduygularınıbastıranMösyöHochon.

Mösyö Hochon yaşlı Rouget'yi odasında

yeğeninin kendisine dikte ettiği şu mektubuyazarkenbuldu:

"Matmazel,

Bu mektubu alır almaz evime dönmek üzereyola çıkmazsanız, bu davranışınız yaptığımiyiliklerekarşıöylebüyükbirnankörlük ifadesiolacak ki sizin lehinize imzaladığımvasiyetnameyi iptal edip servetimi yeğenimPhilippe'e bırakacağım. Mösyö Gilet Vatan'dasizinle birlikte bulunduğu andan itibaren, artıkonun benim sofra arkadaşım olmayacağını daanlarsınız. Bu mektubu size vermek üzereYüzbaşı Carpentier'yi görevlendiriyorum; onunöğütlerinidinleyeceğiniziumarım,çünküsizinlegerektiğigibikonuşacaktır.

Sizegönüldenbağlı,

J.J.Rouget"

—Yüzbaşı Carpentier ile ben, Vatan'a gidipMatmazel Brazier ile Yüzbaşı Gilet'yi bulmakgibi bir budalalık yapmak üzere olan dayımlakarşılaştık,dediMösyöHochon'aPhilippe,derin

bir ironiyle. Dayıma bir tuzağa gözü kapalıdüşmek tehlikesiyle karşı karşıya bulunduğunuanlattım: Elli bin franklık bir rantı üstünegeçirtmek için bu kızın istediği vekâletnameyiimzalar imzalamaz, kız onu terk etmeyecekmiydi! Bu mektubu yazmakla o güzel kaçağınbu gece evine döndüğünü görmeyecek misizce?.. Dayım, benim o evde çok uygunsuzbulduğumMösyöGilet'ninyerinialmamıisterse,ömrünün geri kalan günlerinde MatmazelBrazier'yiuysalbirihalinedönüştüreceğimesözveriyorum. Haklı mıyım?.. Ve dayım yanıpyakınıyor.

— Komşum, dedi Mösyö Hochon, evinizdehuzur içinde olmak için en iyi yolu seçtiniz.Bana inanırsanız, vasiyetnamenizi iptal edin,Flore sizin için ilk günlerde ne idiyse, onunyenidenodurumageldiğinigöreceksiniz.

— Hayır, çünkü kendisine vereceğimüzüntüden dolayı beni bağışlamayacaktır, dediyaşlıadamağlayarak,artıkbenisevmeyecektir.

— Sizi sevecektir, hem de çok, bununsorumluluğunuüstleniyorum,dediPhilippe.

— Canım, gözünüzü açsanıza! dedi MösyöHochon,Rouget'ye.Sizisoyupsoğanaçevirmekveterketmekistiyorlar...

—Ah! Keşke bundan emin olsaydım!.. diyebağırdıbudala.

—Alın, işte, Maxence'ın torunum Borniche'eyazdığıbirmektup,dediyaşlıHochon.Okuyun!

— Ne iğrenç şey! diye bağırdı Carpentier,Rouget'nin ağlayarak okuduğu mektubudinlerken.

—Buyeterinceaçık,değilmidayı?diyesorduPhilippe. Haydi, bu kızı çıkarıyla kıskıvrakbağlayın, o zaman size bayılacaktır, ne kadarbayılabilirse:Elbetteşöyleböyle.

— Maxence'ı çok seviyor, beni bırakacaktır,dediyaşlıadamdehşetekapılmışgibigörünerek.

— Ama dayı, Maxence'ın ya da benim,yarından sonra Issoudun yollarında ayak izimizkalmayacak...

— Pekâlâ, gidin Mösyö Carpentier, dedi

adamcağız,eğeronungeridöneceğinebanasözveriyorsanız,gidin!Sizdürüstbirinsansınız,onabenimadımasöylenmesigerektiğineinandığınızherşeyisöyleyin...

—Yüzbaşı Carpentier onun kulağına, benimParis'ten gençliği ve güzelliğiyle can yakan birkızgetirttiğimisöyleyecek,dediPhilippeBridau,ozamanorezilkızkoşakoşagerigelecektir!

Yüzbaşıeskiarabayıkendisisürerekyolaçıktı,Benjamin ona atıyla eşlik ediyordu, çünküKouski bulunamamıştı. Polonyalı, her ne kadarikisubaytarafındanhakkındadavaaçılmaklaveyerinikaybetmeklekorkutulsada,Maxence'aveFlore'a,hasımlarınınsaldırıplanınıhabervermekiçin bir at kiralayarak Vatan'a kaçmıştı. SuyuBulandıran Kız'la dönmek istemeyenCarpentier'nin, görevini tamamladıktan sonraBenjamin'inatınıalmasıgerekiyordu.

Kouski'nin kaçtığını öğrenen PhilippeBenjamin'e şöyle dedi: "Bu akşamdan itibarenburada Kouski'nin yerini sen alacaksın.Dolayısıyla,Flore'laaynızamandaburadaolmakiçin, ondan habersizce arabanın arkasına

tırmanmayaçalış."–İşinşeklimeydanaçıkıyor,Hochon baba! dedi Philippe. Öbür gün şölenneşeligeçecek.

—Burayayerleşeceksiniz,dedicimriihtiyar.

— Fario'ya bütün eşyalarımı burayagöndermesini söyledim. Kapısı Gilet'nindairesinin sahanlığına açılan odada yatıpkalkacağım,dayımbunarazıoldu.

— Bütün bunların sonunda ne olacak? diyesordubüyükkorkuiçindekiadamcağız.

— Şu olacak: Dört saat sonra MatmazelBrazierkuzukuzusizegelecek,diyeyanıtverdiMösyöHochon.

— İnşallah! dedi adamcağız gözyaşlarınısilerek.

— Saat yedi, dedi Philippe, gönlünüzünkraliçesi saat on bir buçuğa doğru buradaolacak.ArtıkGilet'yigörmeyeceğinizegöre,çokmutlu olmayacak mısınız? Başarıya ulaşmamıistiyorsanız, diye ekledi Philippe MösyöHochon'un kulağına, o maymunun gelişine

kadar bizimle kalın; adamcağızın kararınıdeğiştirmemesiiçinbanayardımedersiniz,sonraikimizMatmazel Suyu Bulandıran Kız'a gerçekçıkarlarınıanlatırız.

MösyöHochon, bu talebinin haklılığını kabulederek Philippe'e eşlik etti, ama ikisi de bayağıgüçlük çekti, çünkü Rouget baba çocuk gibiağlayıp sızlamaları sürdürüyordu, bunlardanancak Philippe'in defalarca yinelediği şu kanıtıkarşısındavazgeçti:

—Dayı,eğerFloregerigelipdesizeyumuşakdavranırsa, haklı olduğumu kabul edeceksiniz.Üstünüze titrenecek, rantlarınızı muhafazaedeceksiniz, bundan böyle benim öğütlerimeuyacaksınız ve her şey cennetteymiş gibiyolundagidecek.

SaatonbirbuçuktaGrande-NaretteSokağı'ndaarabanıngürültüsüduyulduğunda,arabanındolumu yoksa boş mu döndüğü sorusu akıllaratakıldı. Bu sırada Rouget'nin yüzünde korkunçbirkaygı ifadesibelirdi,amabuifadeninyerini,araba eve gelmek için döndüğünde adam ikikadını görünce, aşırı bir sevincin yol açtığı

bitkinlikaldı.

— Kouski, dedi Philippe, Flore'a inmesi içinelini uzatırken, artık Mösyö Rouget'ninhizmetinde değilsiniz, bu akşam buradakalmayacaksınız, dolayısıyla pılınızı pırtınızıtoplayıp gidin, şu gördüğünüz Benjamin sizinyerinizialacak.

— Demek evin efendisi sizsiniz? dedi Floreironiyle.

—İzninizle,dediPhilippe,Flore'unelinikendieliyle bir mengene gibi sıkarak. Gelin! İkimizbaşbaşayüreğimizibulandırmalıyız.

Philippe şaşkına dönmüş bu kadını birkaçadımötedekiSaint-JeanMeydanı'nagötürdü.

— Güzeller güzeli, öbür gün Gilet bu kolsayesinde içeriye tıkılacak, dedi sert asker sağelini uzatarak; ya da onun kolu beni öbürdünyaya gönderecek. Eğer ölürsem, zavallıbudala dayımın evinde evin hanımı olacaksın:benèsit![76]Ayaktakalırsam,çokitaatkârolun,ona en büyük mutluluğu verin; yoksa Paris'te

tanıdığım birçok Suyu Bulandıran Kız var ki,kusura bakmayın, sizden daha güzeller, çünküancak on yedi yaşındalar; onlar dayımı sonderece mutlu edecek ve benim çıkarımıgözeteceklerdir. Siz hizmetinize bu akşamdanitibaren başlayın, çünkü adamcağız yarın cıvılcıvıldeğilse,sizesöyleyecektekbirsözümvar,bunu iyi dinleyin, olur mu? Bir adamı adaletesöyleyecek en ufak bir söz bırakmadanöldürmenin tek yolu var, bu da onunla düelloetmektir, ama ben bir kadından kurtulmak içinüçyolbiliyorum.İştehepsibukadaryavrum!

Bukısa söylev sırasındaFlore ateşiyükselmişbirigibititredi.

— Max'ı öldürmek ha? dedi Philippe'e ayışığındabakarak.

—Haydi,bakın,dayımgeliyor...

Gerçekten de, Rouget baba, Mösyö Hochonkendisine ne söylemiş olursa olsun, gelipsokakta Flore'un elinden tuttu, tıpkı servetineyapışan bir cimri gibiydi; sonra evine döndü,Flore'uodasınagötürdüveorayakapandı.

— Bugün Aziz Lambert bayramı; yerinibırakan onu kaybeder, dedi BenjaminPolonyalı'ya.

— Efendim hepinizin ağzının payını verecek,dediKouski,HôteldelaPoste'ayerleşenMax'ınyanınagiderken.

II

ÖlümüneBirDüello

Ertesi gün saat dokuzdan on bire kadarkadınlar evlerin kapısında aralarındakonuşuyorlardı. Bütün kentte bir gün önceRouget babanın evinde meydana gelen o garipköklü değişikliğin dedikodusu vardı yalnızca.Bukonuşmalarınözetiheryerdeaynıydı.

—Yarıntaçgiymeşöleninde,MaxilePhilippeBridauarasındaneolupbitecek?

PhilippeVédie'ye kısaca şöyle dedi: "Altı yüzfrankömürboyurantmı,yoksakovulmakmı?"Bu sözVédie'yi şimdilik Philippe ve Flore gibiçokbüyükikigüçarasındayansızkıldı.

Max'ın hayatının tehlikede olduğunu bilenFlore, yaşlı Rouget'ye birlikteliklerinin ilkgünlerine kıyasla daha nazik davrandı. Neyazık!Aşkta çıkarcı bir aldatmaca gerçekliktenüstündür; işte bu yüzden bunca erkek,aldatmakta usta olan kadınların bedelini bukadar pahalı öder. Suyu Bulandıran Kız ancak,

kolunagirenRougetilebirliktekahvaltısaatindeaşağıya inerken ortaya çıktı. Max'ın yerindekoyumavigözlü,soğuk,kötücülbiryüzesahiposertaskerigörüncegözleriyaşardı.

—Neyinizvarmatmazel?diyesorduPhilippe,dayısınagünaydındediktensonra.

— Yeğenim, senin Yüzbaşı Gilet iledövüşebileceğini öğrendi, böyle bir düşünceyekatlanamıyordaondan.

— Gilet'yi öldürmek gibi en ufak bir isteğimyok, dedi Philippe; yapacağı tek şeyIssoudun'den çekip gitmek, satılacak bir miktarmallagemiyebinipAmerika'nınyolunu tutmak;bu adama mümkün olan en iyi malları satınalması için para vermenizi size öğütleyecek veona iyi yolculuklar dileyecek ilk kişi benolurum!Parakazanacaktır;hembu,Issoudun'degeceleri derbeder yaşamaktan ve evinizdedüzensiz bir yaşam sürmekten daha namuslucabirişolacaktır.

—Bak,güzelbirşeybu!dediRouget,Flore'abakarak.

—A-me-ri-kaha!dediFlore,hıçkırıyordu.

— Fransa'da yeşil bir redingot içindeçürümektense çekip New-York'a gitmek dahaiyi...Şimdibanadiyeceksinizkiadamusta:Beniöldürebilir!dediPhilippe.

—Onunlakonuşmamaizinverirmisiniz?dediFlore çekingen ve uysal bir tonla Philippe'eyalvararak.

— Kuşkusuz, gelip eşyalarını pekâlâ alabilir;ama ben o sırada dayımla birlikte olacağım,çünkü artık adamcağızın yanındanayrılmıyorum,dediPhilippe.

— Védie, diye bağırdı Flore, Hôtel de laPoste'a koş kızım, yüzbaşıya de ki ondan ricaediyorum...

— Gelip bütün eşyalarını almasını, dediPhilippe,

Flore'unsözünükeserek.

—Evet,evet,Védie.Bu,benigörmesiiçinenuygun bahane olacak, onunla konuşmakistiyorum...

Dehşet bu kızda kini öyle bir bastırıyordu,şimdiye kadar hep pohpohlanmış biri olarak,güçlü ve acımasız bir karakterle karşılaştığındaduyduğuheyecanöylebüyükolmuştuki,zavallıRougetonaboyuneğmeyenasılalışmışsa,odaPhilippe'e aynı şekilde boyun eğmeyealışıyordu. Védie'nin dönüşünü kaygı içindebekledi, ama Védie Max'ın kesin olarak buöneriyi reddettiği haberiyle döndü. Max,Matmazel Brazier'den eşyalarını Hôtel de laPoste'agöndermesiniricaediyordu.

—Bunları ona götürmeme izin verirmisiniz?dediFlore,Jean-JacquesRouget'ye.

—Evet,amadöneceksin,dediyaşlıadam.

— Eğer matmazel öğleyin dönmezse, saatbirde rantlarınızı satmam içinbanavekâletname

vereceksiniz, dedi Philippe, Flore'a bakarak.GörünüşükurtarmakiçinVédieilebirliktegidinmatmazel. Bundan böyle dayımın şerefinedikkatetmekgerekiyor.

Flore, Maxence'tan bir şey elde edemedi.Bütün kentin gözünde iğrenç olan bir durumunortayaçıkmasına izinverdiği içinüzüntüduyanyüzbaşı, Philippe'ten kaçmayacak kadar dagururluydu. Suyu Bulandıran Kız, dostunabirlikte Amerika'ya kaçmayı önererek budüşünceye karşı savaştı, ama Flore'u Rougetbabanınservetinesahipolmadanistemediğigibi,yüreğinin içini de bukıza göstermek istemeyenGilet,Philippe'iöldürmekniyetindediretti.

—Büyük bir budalalık yaptık, dedi.Üçümüzbirlikte Paris'e gidip kışı orada geçirmeliydik,amabukocareziligörürgörmez,işlerinbuhalegeleceğini nasıl düşünebilirdik. Olaylar başdöndürücü bir hızla gelişti. Philippe'i ikidüşünceyi bir araya getiremeyen o sözdeacımasız ve korkusuz askerlerden biri sandım:Hatam burada. İlk önce yolumu değiştirmeyibilemediğim için, şimdi onun önünde bir adım

gerilersem korkak durumuna düşerim, adambeni kentin gözünden düşürdü, ancak ölürseyenidensaygınlığımakavuşurum...

— Kırk bin frankla Amerika'ya git, buyabaniden kurtulmayı başaracağım; yanınagelirim,buçokdahaakıllıcabirşeyolacak.

— Hakkımda ne düşünürler sonra? diyebağırdı dedikodu düşüncesinin zorlamasıyla.Hayır. Zaten dokuzunu daha önce temizledim.Buadambanaçokgüçlüymüşgibigörünmüyor:Okul'dan mezun olup orduya katılmış. 1815'ekadar hep savaşmış. Daha sonra Amerika'yagitmiş, öyle ki benim bu kaba ve sevimsizadamımhiçbir zamanbir eskrim salonuna ayakbasmamış, oysa kılıçta benim üstüme yoktur!Onun silahı da kılıç. Dövüşte ilk adımı onunatmasını sağlayarak cömert davranıyor gibigörüneceğim, böylece hakarete uğramış kişiolmaya çalışıp onu yeneceğim. Kesinlikleböylesi daha iyi. İçin rahat olsun: Yarındansonraefendiolacağız.

Böylece, bu budalaca şeref sorunu Max'tasağlıklı bir politikadan daha güçlü bir hal aldı.

Saatbirdeevinedönen

Florerahatrahatağlamakiçinodasınakapandı.BütüngünboyuncaIssoudun'dededikodularsürüpgitti,kenttePhilippeileMaxencearasındabirdüelloyakaçınılmazgözüylebakılıyordu.

— Ah Mösyö Hochon, dedi Mignonnetyanında Carpentier olduğu halde, yaşlı adamaBaron Bulvarı'nda rastladıklarında, çokkaygılıyız, çünkü Gilet her türlü silahıkullanmadaçokusta.

—Önemlideğil,deditaşralıdiplomat,Philippebuişiiyiyürüttü...Bukocapatavatsızınokadarçabuk başarıya ulaşacağını sanmam. Bu ikiyaman adam iki fırtına gibi birbirinin üstünegitti...

—Ah!dediCarpentier,Philippederinliğiolanbir adamdır, Yüksek Meclis Mahkemesi'ndekitutumubirdiplomasibaşyapıtıdır.

—BakınYüzbaşıRenard,diyordubirburjuva,it itin kuyruğuna basmaz derler, ama anlaşılanMax Albay Bridau ile boğaz boğaza gelecek.Eski Muhafız Birliği subayları arasında bu iş

ciddiyebinecektir.

—Sizlerbuişiönemsemiyorsunuz.Buzavallıadamagecelerieğlendiğiiçinkızıyorsunuz,dediBinbaşıPotel.AmaGilet,Issoudungibiücrabiryerdebirşeyleuğraşmadanyaşayamaz!

—Kısacasıbeyler,diyordubirdördüncü,Maxile albay oyunlarını oynadılar. Albay kardeşiJoseph'in öcünü almayacak mıydı? Bu zavallıçocuğakarşıMax'ınyaptığıhainliğianımsayın.

—Adamsende!Birsanatçıo,dediRenard.

— Ama Rouget babanın mirası söz konusu.Albay, dayısının evine yerleştiğinde, MösyöGilet'nin elli bin liralık ranta el koyacağısöyleniyor.

—Gilet birinin rantını mı elinden alacakmış?Bakın,MösyöGanivet, bunuburadanbaşkabiryerde söylemeyin, diye bağırdı Potel, yoksadiliniziyuttururuzsize,hemdesossuz!

Tüm burjuva evlerinde saygıdeğer AlbayBridauiçiniyidileklerdebulunuldu.

Ertesi gün saat dörde doğru, eski ordununIssoudun ya da çevresinde bulunan subaylarıPazarMeydanı'ndaPhilippeBridau'yubeklerkenLacroixadındabirlokantacınındükkânıönündegeziniyorlardı. Taç giyme şöleninin saati beşolarak bildirilmişti, bu askerlere özgü bir saatti.Bütün gruplarda Maxence olayından ve onunRouget babanın evinden kovulmasından sözediliyordu, çünkü sıradan askerler meydandakibir şarapçıda bir toplantı yapılacağınıdüşünmüşlerdi. Subaylar arasında Potel ileRenard, dostlarını savunmaya çalışan yalnızcaikikişiydi.

— İki mirasçı arasında olan bir şeyekarışmamızgerekirmi?diyorduRenard.

— Max kadınlara karşı zayıftır, diyebelirtiyorduedepsizPotel.

—Azsonrakılıçlarkınındançıkarılacak,dediHaut-Baltan'da sebze yetiştiren eski bir teğmen.EğerMösyöGilet,Rougetdenenoadamcağızınevinde oturmak gibi bir budalalık yaptıysa, buevden nedenini sormadan bir uşak gibikovulmasına izin vermekle de korkakça

davranmışolacaktır.

— Elbette, dediMignonnet, soğuk bir tarzda.İyi bir sonuç vermeyen budalalık cinayetedönüşür.

Napoléon'un eski askerlerinin yanına gelenMax oldukça anlamlı bir sessizlikle karşılandı.Potel ileRenard,herbiridostlarınıbirkolundantutuponunlakonuşmaküzerebirkaçadımöteyegittiler. Bu sırada, Philippe'in uzaktan büyüküniformasıyla geldiği görüldü; Max'ın, son ikidostununsöylediklerinevermekzorundaolduğubüyük önemle çelişen soğukkanlı bir eda ilebastonunu taşıyordu. Mignonnet, Carpentier vebaşka birkaç kişi Philippe'in elini sıktılar.Maxence'a yapılandan çok farklı olan bukarşılama,

Flore'unısrarlarınınvesevgigösterilerinin,kendisiylebaşbaşakaldığındabuadamınzihnindeuyandırdığıkorkaklık,akıllılık(istersenizböyledediyelim)üzerinebirtakımdüşüncelerisonundayoketti.

—Dövüşeceğiz, dediYüzbaşı Renard'a, hemde ölümüne! Öyleyse artık bana hiçbir şeydensözetmeyin,bırakındaişimirahatçagöreyim.

Sinirlibir tonlasöylediğibusonsözdensonraüç Bonapartçı gelip subaylar grubuna katıldı.AmailkönceMax,PhilippeBridau'yuselamladı;Bridau da Max'ın selamını aldı, onunla çoksoğukbirbiçimdebakışarak.

—Haydibeyler,sofraya,dediBinbaşıPotel.

— Şimdi Yiğitler Cenneti'nde olanNapoléon'un sonsuz şerefine içelim. Herkesdurumun sofrada daha az can sıkıcı olacağınısezerek bu küçük seçkin piyade yüzbaşısınınniyetini anladı, pencereleri pazaryerine bakanLacroix lokantasının uzun ve alçak salonunakoştu. Her davetli çabucak sofraya yerleşti,

sofrada Philippe'in istediği şekilde iki hasımkarşı karşıya oturdu. Kentten birçok genç,özellikle de bu şölen sırasında neler olupbiteceği konusunda endişelenen eski AylakŞövalyeler, Philippe'in Max'ı içine düşürmeyibaşardığı kritik durumdan söz ederek dışarıdagezinip durdular. Düelloya zorunlu gözüylebakılıyor,amabuçatışmaüzüntüveriyordu.Herne kadar iki atlet, bu akşam yemeğinincoşkusuna karşın, kaygıya oldukça benzer birtür dikkati hiç elden bırakmadıysa da, tatlı vemeyvelergelinceyekadarher şeyyolundagitti.Her ikisi de üstünde düşünmeleri gerekenkavgayı beklerken, Philippe son derecedesoğukkanlı, Max ise şaşırtıcı bir neşe içindegöründü, ama bu işten anlayanlara bakılırsa,ikisi de rol yapıyordu. Tatlı ve meyvelergeldiğinde Philippe şöyle dedi: "Kadehlerinizidoldurun dostlarım! Sağlığınıza kadehkaldırmamaizinvermeniziistiyorum."

— Dostlarım dedi Philippe; bu sırada Renard"Sen kadehini doldurma" diye Max'ın kulağınafısıldadı.

Maxkadehineşarapkoydu.

— Büyük Ordu'nun şerefine! diye bağırdıPhilippegerçekbircoşkuyla.

— Büyük Ordu'nun şerefine! sözü herkestarafındantekbiralkışsesigibiyinelendi.

Salon kapısının eşiğinde on bir sıradan askergöründü, aralarında Benjamin ile Kouski debulunuyordu; onlar da, "Büyük Ordu'nunşerefine!"diyeyinelediler.

— Girin çocuklar! Onun sağlığına içeceğiz,dediBinbaşıPotel.

Eski askerler içeriye girdi, tümü subaylarıngerisindeayaktayeraldı.

— Pekâlâ görüyorsun ki ölmedi o! dediKouski, kuşkusuz İmparator'un sona eren cançekişmesineüzülmüşeskibirçavuşa.

— Şimdi de ben kadeh kaldırmak istiyorum,dediBinbaşıMignonnet.Birkaçkişisaygıgereğitatlı ya da meyve yemeği bıraktı. Mignonnetayağakalktı.

— Oğlunu tahta çıkarmayı denemiş olanlarınşerefine,dedi.

Maxence Gilet dışında herkes kadehiniuzatarakPhilippe'iselamladı.

—Benimşerefime!dediMaxayağakalkarak.

— Max bu! Max bu! deniyordu dışarıda.Salona ve meydana derin bir sessizlik çöktü,çünkü Gilet'nin karakterini bilen herkes birkışkırtmanınsözkonusuolduğunudüşündü.

— İnşallah hepimiz gelecek yıl aynı gündeyeniden buluşuruz! dedi ve Philippe'i alaylı birşekildeselamladı.

—İşkızışıyor,dediKouskiyanındakine.

— Paris'te polis sizin böyle şölenlerdüzenlemenize izin vermezdi, dedi BinbaşıPotel,Philippe'e.

— Neden acaba,Allah kahretsin! SenAlbayBridau'ya polisten mi söz edeceksin? dediMaxenceGiletküstahça.

— Binbaşı Potel kötü niyetle söylemedi

bunu!.. dedi Philippe acı acı gülümseyerek.(Sessizlikokadarderinleştikiiçeridesinekuçsaduyulurdu.) Polis beni Issoudun'e gönderecekkadar benden korkar, diye devam etti Philippe.Bu kentte eski yiğitlere kavuşmanın sevinciniyaşadım, ama itiraf etsem mi acaba? Buradabüyük eğlenceler yok. Sevişmekten nefretetmeyen bir erkeğe göre, bundan oldukçayoksunum. Kısacası, bu hanımlar için parabiriktireceğim, çünkü kendilerine kuştüyüyatakların rantlar sağladığı kişilerden değilim,Opera'daki Mariette bana çok büyük paralaramaloldu.

—Bunu benim içinmi söylüyorsunuz sevgilialbayım? diye sordu Max, Philippe'e elektrikakımıetkisiyapanbirbakışyönelterek.

— Nasıl isterseniz öyle kabul edin YüzbaşıGilet,dediPhilippe.

—Albay,buradabulunan ikidostum,RenardvePotelyarınanlaşacaklar...

— Mignonnet ve Carpentier ile mi? dediPhilippe Gilet'nin sözünü kesip yanındaki iki

kişiyigöstererek.

—Şimdi,dediMax,kadehkaldırmayadevamedelim,olurmu?

İki hasımdan her biri konuşmalarında normaltonun dışına çıkmamıştı, ancak onları dinlerkençökensessizliktegörkemlibirşeyvardı.

— Hey siz ötekiler, dedi Philippe sıradanaskerlere bir göz atarak, düşünün ki bizimişlerimiz burjuvaları ilgilendirmiyor!.. Az önceolupbitenlerhakkındatekbirsözsöylemekyok.BueskiMuhafızBirliğiarasındakalmalı.

—Talimata uyacaklardır albay, dedi Renard,buişinsorumluluğunuüstümealıyorum.

— Yaşasın onun oğlu! Dilerim Fransa'dahükümdarolur!diyebağırdıPotel.

—İngiliz'eölüm!diyebağırdıCarpentier.

Bukadehkaldırmaçokbüyükbirsükseyaptı.

— Hudson-Lowe[77] utansın! dedi YüzbaşıRenard.

Tatlı vemeyve faslı çok iyi geçti, bol bol daşarap içildi.Çokbüyükbir servetin sözkonusuolduğuvecesaretleri ileokadar iyi tanınmış ikiadamı ilgilendiren bu düelloda sıradankavgalarla hiçbir ortak yan olmaması için ikihasım ve dört tanık şereflerini ortaya koydular.İki centilmen Max ve Philippe'ten daha iyidavranamazdı. Bu yüzdenmeydanda toplanmışolan gençler ve burjuvalar beklentilerindeyanıldılar. Bütün davetliler, gerçek askerlerolarak, tatlı ve meyve faslında çok büyük birgizliliğeuydular.Saatondaikihasımdanherbirimutabık kalınan silahın kılıç olduğunu öğrendi.Buluşma içinseçilenyer ise, sabahsaatsekizdeKapüsenler Kilisesi'nin mihrap bölümüydü.Şölene eski askeri başcerrah sıfatıyla katılmışolan Goddet'den düelloda hazır bulunması ricaedilmişti. Ne olursa olsun, tanıklar çarpışmanınon dakikadan fazla sürmemesine karar verdiler.Gece saat on birde albay için büyük sürprizolarak Mösyö Hochon yatmak üzere olanPhilippe'inevinekarısınıgetirdi.

— Ne olduğunu biliyoruz, dedi gözleri yaşiçindeki yaşlı kadın, ben de sizden yarın dua

etmeden dışarı çıkmamanızı rica etmek içingeldim...RuhunuzuTanrıkatınayükseltin.

— Peki madam, dedi Philippe. Bu sıradakarısının arkasında duran yaşlı Hochon,Philippe'ebirişaretyaptı.

—Hepsibukadardeğil!dediAgathe'ınvaftizannesi, kendimi zavallı annenizin yerinekoyuyorum, sahip olduğum en değerli şeydenvazgeçtim, alın!.. Philippe'e altın işlemeli siyahbir kadife kumaş üzerine tutturulmuş bir dişuzattı, kadın kadifeye ayrıca iki yeşil kurdeledikmişti, dişi Philippe'e gösterdikten sonrayeniden küçük bir keseye koydu. Bu, dedi, LeBerry'nin koruyucusuAzize Solange'dan kalmabirkutsalemanettir,Devrimsırasındakurtardım,bunuyarınsabahgöğsünüzünüstündetaşıyın.

—Kılıçdarbelerindenkoruyabilirmibeni?

—Elbette,dediyaşlıkadın.

— Bu nesneyi üstümde bir zırh gibitaşıyamam,diyebağırdıAgathe'ınoğlu.

— Ne dedi? diye sordu Madam Hochon

kocasına.

—Buişçocukoyuncağıdeğildedi.

— Pekâlâ, artık söz etmeyelim bundan, dediyaşlıkadın.Siziniçinduaedeceğim.

—Amamadam, bir duanın ve güzel bir kılıçdarbesinin zararı olamaz, dedi albay MösyöHochon'un kalbine kılıç saplar gibi bir hareketyaparak.

Yaşlı kadın Philippe'i alnından öpmek istedi;sonra aşağıya inerken, o kutsal emanetiefendisinin pantolonunun küçük cebine diksindiye,varıyoğuolanoneküyüBenjamin'everdi.Benjamin de bu işi, dişin gücüne inandığındandeğil(çünküefendisininGilet'dençokdahadişliolduğunusöylüyordu),karşılığındakendisinebukadar çok para ödenmiş bir görevi yerinegetirmek zorunda olduğu için yaptı. MadamHochon içiAzize Solange'a güven dolu olarakayrıldı.

Ertesi gün, 3 Aralık saat sekizde, kapalı birhavadaMaxiki tanığıvePolonyalı ilebirlikteo

zamanlar eski Kapüsenler Kilisesi mihrapbölümünü çevreleyen küçük çimenliğe geldi.Philippe, tanıklarıveBenjamin'ioradabuldular.PotelileMignonnetyirmidörtadımölçtüler.Bumesafeninherucundaikiaskerbirbelleikiçizgiçizdi. Hasımlar kalleşlik etmeden karşılıklıçizgilerinden daha ileriye gidemezlerdi, her biriçizgisininüstündedurmalı ve tanıklar, "Haydi!"dediklerindeistediğigibiilerlemeliydi.

— Giysilerimizi çıkaralım mı? dedi PhilippesoğukbirşekildeMax'a.

— Hayhay albay, dedi Maxence kılıçladövüşmeye meraklı birine özgü güvenlikduygusuyla.

İkihasmınüstündeyalnızcapantolonlarıkaldı,bu sırada gömleklerinin kumaşı altında kalmışolan tenlerinin pembe rengi göründü. Her biri,elindeaşağıyukarıbirbuçukkiloağırlığındaveüç kadem uzunluğunda birer emir subayı kılıcıolduğu halde yerini alarak işareti beklemeyebaşladı,kılıçlarınucuyerdeydi.Herikiyandadaher şey o kadar dingindi ki, soğuğa karşın,kaslar sanki bronzdan yapılmışlar gibi

titremedilerbile.Goddet,dört tanıkve iki askeristeristemezheyecanakapıldılar.

—Gururlukeratalar!

BuhaykırışBinbaşıPotel'inağzındankaçtı.

"Haydi" diye işaret verildiği sırada Maxence,şövalyelerin güvercinleri deposuna sokmak içinkilisenin damında açtıkları delikten bakanFario'nunouğursuzyüzünüfarketti. İçlerindenbasınçlısugibiateş,kinveöçarzusufışkıranbuiki göz Max'ın gözlerini kamaştırdı. Albay,avantaj sağlayacak şekilde gardını alarakdoğrudandoğruyahasmınadoğrugitti.Öldürmesanatında uzman olanlar, iki hasımdan enbecerikli olanın "kaldırımda yürüyebildiğini"bilirler; bu deyimi yüksek gardın etkisini birimgeilebelirtmekiçinkullanıyoruz.Birbakımabirinci sınıf bir düellocunun geldiğini gösterenböylebirduruş,bugelişiokadariyihaberverirki, gücünün düşük olduğu duygusu Max'ınruhuna girdi ve orada bir oyuncunun moralinibozan türden bir güç şaşkınlığı oluşturdu. Biroyuncubirustayadamutlubirinsankarşısındaşaşırır ve her zaman oynadığına kıyasla kötü

oynar.

—Vay gidi şeytan! dediMax kendi kendine,gücünediyecekyok,hapıyuttum!

Max kılıcına bastonuyla kılıçla dövüşür gibidövüşen birine özgü ustalıkla manevrayaptırarakbirçevirmehareketidenedi,Philippe'işaşırtmak ve onu silahsız bırakmak için onunkılıcıyla karşılaşmak istiyordu, ama ilkçarpışmada albayın demir gibi güçlü, çelik yaygibi esnek bir bileğe sahip olduğunu fark etti.Maxencebaşkabirşeydüşünmekzorundakaldı,iyice düşünmek istiyordu zavallı! Oysa gözlerikılıçlarının parıltılarından daha canlı parıltılarsaçan Philippe bütün saldırıları bir salondaeskrim göğüslüğü takmış bir usta gibisoğukkanlılıkla savuşturuyordu.Bu ikidövüşçükadargüçlüinsanlararasında,halktabakasındaninsanlarınaralarındayaptıklarıokorkunç tekmedövüşü sırasında meydana gelen olaya aşağıyukarı benzeyen bir olay meydana gelir. Zaferyanlış bir harekete, içgüdüsel olarak yapmakzorunda kalınan çok hızlı bir hesaptaki yanlışabağlıdır. Hasımlara uzun gibi görünüp de

izleyicileregöreçokkısaolanbirsürededövüş,ruh ve beden güçlerinin birbirinin içindeeridikleri bir karşılıklı tartmadan ibarettir, bukarşılıklı tartma da yavaşlığı ve açıkça ihtiyatlıoluşu iki hasımdan hiçbirinin dövüşmekistemediğine insanı inandırır gibi görünenaldatmacalar içinde gizlidir. Ardından hızlı vekararlı bir dövüşün başladığı bu an, bu işinuzmanlarınagörekorkunçbirandır.Max'ınkötübir savunması sırasında albay onun kılıcınıelindendüşürdü.

—Alınşukılıcıyerden!dedidövüşükeserek,silahsızbirdüşmanıöldürecekbirinsandeğilim.

Soylu bir acımasızlıktı burada söz konusuolan; bu yücelik öyle bir üstünlüğünhabercisiydi ki izleyiciler tarafından bütünhesapların en doğrusu olarak kabul edildi.Gerçekten de Max yeniden gardını aldığındasoğukkanlılığını kaybetmişti ve zorunlu olarak,hasmı korurken insanı tehdit eden o yüksekgardın darbesiyle karşı karşıya kaldı, o zamanbu utanılacak yenilgisini bir gözü peklikleonarmak istedi, artık kendini savunmayı

düşünmedi, kılıcını iki eliyle tutup büyük biröfkeyle albaya saldırdı, amacı onu öldüresiyeyaralamaktı, Philippe alnını ve yüzünün birkısmınıkesenbir kılıç darbesi aldı, amaMax'ınkendisine indirmeye kalkıştığı, hayvanlarıöldürmekte kullanılan o çekiç darbesine benzerdarbenin hızını kesmek için müthiş bir karşıçevirme hareketiyle onun başını yanlamasınıyardı. Bu iki yaman darbe dövüşü dokuzuncudakikada sona erdirdi. Fario ölüm çırpınmalarıiçindeolandüşmanını görüpgözünüdoyurmaküzereaşağıyageldi,Maxgibigüçlübir insandakaslar korkunç bir biçimde atmaktaydı.Philippe'idayısınınevinetaşıdılar.

Kendine uygun ortamda kalsaydı, büyük işleryapmaya yazgılı insanlardan olabilecek biriböylecegöçüpgitti,doğanınşımarıkçocukgibidavrandığıbir insandı, çünküdoğaonacesaret,soğukkanlılık ve Cesare Borgia'ya özgü birsiyasal anlayış vermişti.Ama eğitim o fikir vetutum yüceliğini aşılamamıştı, oysa bu yücelikolmazsa, hiçbir meslekte hiçbir şey mümkündeğildir.Kendisindendahaazdeğerliolanhasmıhaince davranarak onu gözden düşürmeyi

başardığı için, kimse ölümüne üzülmedi.Ölümüyle Aylak Şövalyeler'in marifetleri sonaerdi,Issoudunhalkıdabundanbüyükhoşnutlukduydu. Bu yüzden Philippe, zaten tanrısal öçalmanın bir sonucu gibi görünen ve koşullarıbütünbölgedeikihasmaaynıövgülerdüzülerekanlatılanbudüellodolayısıylatasalanmadı.

— İkisinin de ölmesi gerekirdi, dedi MösyöMouilleron; bu, hükümet için iyi bir kurtuluşolurdu.

III

MadamRouget

Max'ın ölümünün onu içine düşürdüğü o çokşiddetli bunalım olmasa da, Flore Brazier'nindurumu çok güçleşecekti, bu üç gününbeklenmedik olaylarının yol açtığı tehlikeli birâdetten kesilme ile birlikte sayıklama şeklindezihinsel bir bozuklukla sarsıldı; sağlığı yerindeolsaydı, belki üstünde, Max'ın dairesinde veMax'ın çarşafları içinde yatan Max'ın katilininoturduğu evden kaçmış olacaktı. Üç ayboyunca,aynızamandaPhilippe'idetedaviedenMösyöGoddettarafındatedaviedilerekyaşamlaölümarasındagidipgeldi.

Philippe eline kalem alacak durumageldiğinde,şumektuplarıyazdı:

"DavavekiliMösyöDesroches'a,

Daha önce iki hayvandan en zehirli olanınıöldürdüm, ama bir kılıç darbesiyle kafamınyaralanmasını engelleyemedim, bereket versinherifin vuruşu sert değildi. Geriye başka bir

engerekkaldı,onunladaanlaşmayaçalışacağım,çünkü dayım midesine olduğu kadar ona dadüşkün. Çok güzel olan bu Suyu BulandıranKız'ınkaçmasındankorkuyordum,çünküdayımonun ardından gidecekti, ne var ki ciddi birzamandayakalandığıdertonuyatağınaçiviledi.Tanrı beni korumak istiyorsa, bu ruhu yaptığıyanlışlardan ötürü pişmanlık duyarken yanınaçağırırdı. Bu arada Mösyö Hochon (bu yaşlıadamın sağlığı iyi!) sayesinde, dayılarınmiraslarının yeğenlerin elinde bu tür utanmazkadınların elinde olduğundan daha iyi yerinibulduğunudüşünerekdoğruluktaslayanGoddetadında bir doktorum oldu. Goddet'nin oğlunaalmak istediği zengin bir kızı olan Fichet babaadında biri üzerinde Mösyö Hochon'un etkisivar, öyle ki kafamdaki yaranın tedavisi için budoktora ucu gösterilen bin frank onun bağlılığıkarşısında pek önemsiz kalır. 3. alayın eskibaşcerrahıolanbuGoddet,dostlarım,oikiyiğitsubay, Mignonnet ile Carpentier tarafındankıskacaalındı,böylecekadınhastasınasözdebirbağlılık göstermiş oluyor. ‘Yavrum, ne de olsabir Tanrı var; anlıyor musunuz?' dedi ona

nabzına bakarken. ‘Büyük bir felakete nedenoldunuz, bunu telafi etmek gerek. Tanrı'nınparmağıbu işekarışmıştır. (Tanrı'nınparmağınayaptırılan her şey de anlaşılır gibi değil!) Dindindir; yazgıya boyun eğin, kendinizi olacağabırakın; bu önce sizi rahatlatacak, ilaçlarımkadar tedavi edecektir. Özellikle de buradakalın, efendinize özen gösterin. Kısacası,unutun,bağışlayın,Hıristiyanlıkyasasıdırbu.'

Goddet bana Suyu Bulandıran Kız'ı üç ayyatakta tutacağına söz verdi. Yavaş yavaş,kızcağız belki aynı çatı altında yaşamamızaalışacaktır. Aşçı kadının benden yana olmasınısağladım. Bu korkunç yaşlı kadın, hanımınaMax'ın hayatta olsaydı ona çok çektireceğinisöyledi. Rouget baba öldüğünde Flore'laevlenmek zorunda kalırsa, bir kadın yüzündentutkusunuengellemeyidüşünmediğinianlatırkenduyduğunu da ekledi. Ve bu aşçı kadın geliphanımın kafasına Max'ın ondan kurtulmakistediğini soktu. İşte böyle, her şey yolunda.Dayım, Hochon babanın sözünü dinleyerekvasiyetnamesiniiptaletti."

"Mösyö Giroudeau'ya (Matmazel Florentineeliyle),VendômeSokağı,LeMarais.

EskiArkadaşım,

O cici Césarine'in meşgul olup olmadığınıöğren ve istediğim anda Issoudun'e gelmeyehazırolmasınaçalış.Buşenşakrakkızozamanposta arabasıyla gelir. Ama namusluca birkıyafet giymek, tiyatro kokan her şeyi yoketmek gerekecek, çünkü burada savaş alanındaölmüş yiğit bir subayın kızı olarak ortayaçıkmalı. Yani çok iyi ahlak, yatılı öğrencigiysileri ve birinci sınıf erdem gerekiyor:Sıralama böyle olacak.Césarine'e gereksinimimolur, o da başarı gösterirse, dayım öldüğündeona elli bin frank ayrılacak; eğer meşgulse, buişi Florentine'e anlat. Ve ikiniz, bana bu rolüoynayacak bir kadın figüran bulun. Öbürdünyaya gitmiş olan, benim o miras avcısıhasmım ile yaptığım düello sırasında kafamyarıldı. Bu olayı sana anlatırım.Ah arkadaşım!Yeniden güzel günler göreceğiz, yineeğleneceğiz,Napoléonolmasada.Banabeşyüzfrank gönderebilirsen, bir güzel yerim. Hoşça

kal, eski arkadaşım. Mektubumu alınca onunlasigaranı yak. Subayın kızı elbetteChâteauroux'dangelecekveyardımistergibibirtavır takınacak. Ama bu tehlikeli çareyebaşvurmayacağımı umarım.Mariette'e ve bütündostlarımızabendenselam."

MadamHochon'danaldığıbirmektupüzerineIssoudun'e koşup gelen Agathe kardeşitarafından karşılandı, kardeşi ona Philippe'ineski odasını verdi. O lanetli oğluna beslediğibütünanalıkduygusunayenidenkavuşanzavallıanne, kentin burjuva tabakasının kendisinealbayı övdüklerini duyarak birkaç mutlu güngeçirdi.

— Yavrum, ne de olsa, dedi ona MadamHochon geldiği gün, gençliğin gelip geçiciolması gerekir. İmparator dönemindekiaskerlerin hafiflikleri babaları tarafındangözetilen aile çocuklarının hafifliklerinebenzemez. Ah, o sefil Max'ın burada gecelerirahatça yaptığı şeyleri bir bilseydiniz! Issoudunoğlunuz sayesinde huzur içinde soluk alıpuyuyor. Philippe'in aklı başına biraz geç geldi,

ama geldi; bize anlattığı gibi, Luxembourghapishanesinde üç ay yatmak aklını başınagetirdi,şimdiburadakitutumunaMösyöHochonhayran, hemburadaherkesin saygısını kazandı.OğlunuzParis'inkışkırtmalarındanbirsüreuzakkalırsa,siziçokhoşnutkılacaktır.

Vaftiz annesi, bu avutucu sözleri duyanAgathe'ın gözlerinin mutluluk gözyaşları iledolduğunu gördü. Philippe annesinin karşısındakuzu postuna büründü, çünkü ona gereksinimivardı. Bu kurnaz politikacı, ancak MatmazelBrazier kendisinden tiksindiği takdirdeCésarine'e başvurmak istiyordu. Flore'uMaxence tarafından biçim verilmiş hayranolunacak bir alet, dayısının alıştığı bir nesneolarak görerek, onu o yaşlı adamın kendisiyleevlenmesini sağlayabilecek bir Parisli kadınatercihenkullanmakniyetindeydi.Fouché,XVIII.Louis'ye, anayasa yapacak yerde Napoléon'unyatağında yatın demişti ya, Philippe de böyleGilet'nin yatağında yatmak istiyor, ama LeBerry'de kazandığı üne zarar getirmeyi dedüşünmüyordu. Oysa Suyu Bulandıran Kız'ınyanında Max gibi yaşamını sürdürmek hem

kendisi hem de Flore için aynı derecede iğrençbir şey olurdu. Şerefine gölge düşürmeden,dayısının yanında, akraba kayırma yasalarınagöreonunsırtındanyaşayabilirdi,amaFlore'aoancak eski saygınlığına kavuştuğunda sahipolabilirdi.Buncagüçlüğünortasında,mirasıeldeetmek umuduna kapılarak, Suyu BulandıranKız'ı yengesi durumuna getirmek gibi hayranolunacak bir plan yaptı. Bu yüzden, bu gizliamaçlaannesinegidipbukızıgörmesiniveonabir yenge gibi davranarak sevgi göstermesinisöyledi. İtirafedeyimki sevgilianneciğim,dediona, sözde bağlılığını belirten bir tavır takınıpsevgili Agathe'a eşlik etmek üzere gelmişbulunan Mösyö ve Madam Hochon'a dabakarak,dayımınyaşambiçimipekuygundeğil,MatmazelBrazier'ninkentinsaygısınıkazanmasıiçin bu yaşam biçimini düzeltmesi yeterliolacaktır. Matmazel için de yaşlı bir bekârınhizmetçi-kâhyası olmaktansa Madam Rougetolmak daha iyi değil mi? Bir aileyi mirastanyoksun bırakmakla tehdit edecek yerde, birevlenme sözleşmesiyle kesin haklar elde etmekdaha kolay değil mi? Eğer siz,Mösyö Hochon

yada iyibir rahipbu işten sözetmek isteseydi,namusluinsanlarıüzenbirskandalasonverilmişolurdu. Hem Matmazel Brazier de sizintarafınızdanbirkızkardeş,benimtarafımdandabir yenge gibi karşılandığını görmektenmutlulukduyardı.

Ertesi gün Agathe ile Madam HochonMatmazel

Flore'unyatağınınçevresindeydiler;hastaileRouget'yePhilippe'inhayranolunacakduygularınıilettiler.BütünIssoudun'dealbaydanözellikleFlore'akarşıtutumunedeniylemükemmelbirinsan,iyikarakterlibiriolaraksözedildi.BirayboyuncaSuyuBulandıranKız,kendisineRougetileevlenmesininavantajlarınıanlatandoktoruGoddetbabayı,birhastanındüşüncesiüzerindeçoketkiliolanbuadamı,dinselanlayışıyladavranansaygıdeğerMadamHochon'u,sonderecetatlı,sonderecesofuolanAgathe'ıdinledi.MadamRougetolmak,saygınvenamuslubirburjuvaolmakdüşüncesininçekiciliğinekapılanFlorebuevliliğigerçekleştirmekiçiniyileşmeyiçokistedi,Rouget'lerineskiailesiiçinePhilippe'ikapıdışarıederekgiremeyeceğinikendisineanlatmakgüçolmadı.

—Zaten,dediFlore'abirgünGoddetbaba,bubüyüktalihionaborçludeğilmisiniz?MaxsizinRouget ile evlenmenize hiçbir zaman izinvermezdi. Hem, dedi onun kulağına,

çocuklarınız olursa, Max'ın öcünü almışolmayacak mısınız? Çünkü Bridau'lar mirastanyoksunbırakılmışolacaklar.

O uğursuz olaydan iki ay sonra, 1823Şubat'ında hasta kadın çevresindeki insanlardanaldığı öğütle, Rouget'nin de ricasıyla Philippe'ikabul etti; albayın yara izini görmek onu üzdü,ama kendisine karşı yumuşamış ve neredeysesevgi dolu tavırları önünde yatıştı. Philippe'inisteği üzerine, Philippe ile gelecekteki yengesiyalnızbırakıldılar.

— Sevgili yavrum, dedi Flore'a Philippe,baştan beri dayımla evlenmenizi ben salıkverdim. Buna razı olursanız, siz iyileşiriyileşmezbuevlilikgerçekleşecektir...

—Bundanhaberimvar,dediFlore.

— Koşullar beni size kötülük yapmayazorlamış olsa da, şimdi olası en büyük iyiliğiyapmak istemem doğaldır. Servet, saygınlık vebir aile, kaybettiğiniz şeyden daha değerli.Dayımölünce,uzunsüreoadamınkarısıolarakkalmayacaktınız, çünkü dostlarından, sizin için

iyi bir gelecek düşünmediğini öğrendim. Bakınyavrucuğum, anlaşalım, olmaz mı? Hepimizmutlu yaşayacağız. Siz benim yengemolacaksınız, yalnızca yengem. Dayımınvasiyetnamesinde beni unutmamasına özengöstereceksiniz,benimdeevlenmesözleşmenizesizin için nasıl lehte koşullar koyduracağımıgöreceksiniz... Sakinolun, bunudüşünün, dahasonra yine konuşuruz. Görüyorsunuz, ensağduyulu insanlar, bütünkent size yasadışı birduruma son vermenizi salık veriyor, kimse debenikabulettiğiniziçinsizekızmıyor.Yaşamdaçıkarlarınduygulardan çokdahaönemli olduğuanlaşılıyor. Düğün gününüzde, hiç olmadığınızkadar güzel olacaksınız. Rahatsızlığınız sizisoldurarak size kibar bir görüntü kazandırdı.Dayım sizi çılgınca sevmemiş olsaydı, şerefsözü, dedi ayağa kalkıp onun elini öperken,AlbayBridau'nunkarısıolurdunuz.

PhilippeFlore'unruhunaişleyen,ondahoşunagidecek belli belirsiz bir öç alma düşüncesiuyandırmasını istediği bu sözün ardındanodadançıktı,kızbukorkutucuadamıayaklarınakapanmış halde gördüğü için neredeyse

mutluydu. Philippe, III. Richard'ın[78] dulbıraktığı kraliçe ile oynadığı sahneyi küçükçapta oynuyordu. Bu sahne, bir duygu altındagizlenmişbirhesabınyüreğeiyiceyerleşiporadaengerçekyasıyokettiğini anlatıyor. İşteDoğa,deha ürünü yapıtlarda Sanat'ın dik âlâsı olanşeye özel yaşamda böyle olanak tanıyor;elindekiolanak,paranındehasıolançıkardır.

1823 yılı Nisan ayının başında Jean-JacquesRouget'nin salonu, Matmazel Flore Brazier ileyaşlı bekârın evlenme sözleşmelerininimzalanması dolayısıyla verilen görkemli birakşam yemeğine sahne oldu, buna kimse deşaşmadı. Davetliler Mösyö Héron, dört tanık,Mignonnet,Carpentier,HochonveGoddetbaba,belediyebaşkanıverahip,sonraAgatheBridau,Madam Hochon ve onun dostu MadamBorniche, yani Issoudun'de kendini kabulettirmiş iki yaşlı kadından ibaretti. Bu yüzden,Philippe'in bu kadınlardan kopardığı bu ödünmüstakbel eşi pek duygulandırdı, kadınlar buödünü pişmanlık duymuş bir kıza verilmesigerekenbirdestekbelirtisiolarakgördüler.Flore

gözkamaştırıcıbirgüzellikteydi.OnbeşgündürocahilSuyuBulandıranKız'ıeğitenrahipertesigünonuilkkudasayininigerçekleştirecekti.Budüğün Bourges'da Journal du Cher veChâteauroux'da Journal de l'Indre adlıgazetelerde yayımlanan şu dinsel yazıya konuoldu:

Issoudun.

"LeBerry'dedinselhareketgelişmegösteriyor.Bütün kilise dostları ve bu kentin namusluinsanlarıdünbirtörenetanıkoldular,butörenleLeBerry'nin belli başlımülk sahiplerinden biri,bizimbölgemizdediningüçsüzolduğudönemekadar uzanan rezil bir duruma son verdi.Kentimiz kilise adamlarının yol gösterici büyükçabasına borçlu olduğumuz bu sonucu, umutediyoruz ki örnek edinecekler olacak ve busonuç Devrim rejiminin en kötü dönemlerindeyapılannikâhsızevliliklerdekiaşırılıklarıortadankaldıracaktır.

Sözünüettiğimizolaydaşöyledikkatçekicibirşey de meydana geldi: Bu olaya, eski orduyamensup olup kentimize Yüksek Meclis

Mahkemesi kararıyla gönderilmiş bulunan, buevlilikle dayısının mirasını kaybedebilecekdurumdaki bir albayın ricası yol açtı. Bu çıkargütmeme günümüzde yaygın denemeyecekölçüdegörülüyor."

Rouget, evlenme sözleşmesiyle Flore'adrahoma olarak yüz bin frank vermeyi kabulediyor, ayrıca ona otuz bin franklık ömür boyubir dulluk geliri sağlıyordu. Şatafatlı birdüğünden sonra, Agathe Paris'e annelerin enmutlusuolarakdöndüveJosephileDesroches'aiyihaberdediğibuhaberiverdi.

— Oğlunuz bu mirasa el sürmeyecek kadarderin düşünceli bir adam, dedi davavekili,MadamBridau'ya,onudinlediktensonra.Sizde,zavallı Joseph de kardeşinizin servetinden aslatekmetelikbilealamayacaksınız.

— Siz de Joseph gibi bu zavallı çocuğahaksızlık etmekten hiç vazgeçmeyeceksiniz,dedi anne, Yüksek Meclis Mahkemesi'ndekitutumubüyükbirpolitikacıyaözgübirtutumdu,birçok kelleyi kurtarmayı başardı!.. Philippe'inyanlışları onun o büyük yeteneklerini

kullanamamasındanilerigeliyordu;amaobaşarıkazanmak isteyen bir insana yanlış tutumun nekadarzararverdiğinianladı.AmaPhilippehırslıbiri, bundan eminim. Bu yüzden onungeleceğininparlakolacağınışimdidengören tekkişi ben değilim.MösyöHochon da Philippe'iniyibirgeleceğiolacağınakesinlikleinanıyor.

— Ah! Eğer Philippe kötülüğe son dereceeğilimli zekâsını servet yapmak için kullanmakistersebundabaşarılıolacaktır,çünküoherşeyyapabilir, hem bu gibi insanlar hızlı yol alırlar,dediDesroches.

— Namuslu yollardan neden başarılıolamayacakki?diyesorduMadamBridau.

—Göreceksiniz!dediDesroches.Mutluyadamutsuz,PhilippeherzamanMazarineSokağı'nınadamı,MadamDescoings'inkatili,evininhırsızıolarak kalacaktır, ama sakin olun: Herkese çoknamuslugörünecektir!

Düğünün ertesi günü, sabah kahvaltısındansonra, Philippe dayısı giyinmeye gittiği sıradaMadam Rouget'yi kolundan tuttu (yeni evliler

aşağıya inmişlerdi; Flore'un üstünde sabahlık,yaşlı adamın üstünde de ropdöşambr vardı) veonupencerearalığınagötürerekşöylededi:

— Güzel yengeciğim, şimdi ailedensiniz.Sayemde her şey yoluna girdi. Ah bakın, işinşakası yok. Umarım dürüst davranırızbirbirimize. Bana oynayabileceğiniz oyunlarıbiliyorumvesizibirkâhyanınyapabileceğindendaha çok gözetip koruyacağım. Demek kikoluma girmeden hiçbir zaman sokağaçıkmayacak, benden hiç ayrılmayacaksınız.Evde olabileceklere gelince, ağının ortasındakibir örümcek gibi hazırda bekleyeceğim. Bu dayatağınızda kolunuzu bacağınızıkımıldatamayacak durumda olduğunuz sırada,beş parasız kapı dışarı edebileceğimi sizetanıtlayacak.Okurmusunuz?

Ve şaşkınlık içindeki Flore'a şu mektubuuzattı:

"Sevgiliçocuğum,

Sonunda kısa süre önce Opera'nın yenisalonunda Mariette ve Tullia ile birlikte üçlü

dans etmeye başlayan Florentine seni hiçaklından çıkaramıyor, Lousteau'yü kesin olarakbırakıp şimdi Nathan'la birlikte olan Florine deöyle.Buikidüzenbazkızsanadünyanınentatlıinsanını, bir İngiliz kızı kadar güzel, şakacı birleydi kadar ciddi tavırlı, Desroches kadarkurnaz,Godeschalkadarsadık,onyediyaşındaküçük bir kız buldu, Mariette de ona, sana iyişanslar dileyerek yol yordam öğretti. İçindeşeytan gizli bu küçük meleğin karşısındadurabilecek kadın yoktur: Bütün rollerioynamayı, dayını avucunun içine almayı, onuaşktançılgınaçevirmeyibecerebilecektir.ZavallıCoralie gibi olağanüstü bir görünüşü var,ağlamayı biliyor, en katı yürekten bin frankkoparacak bir sese sahip, bu ehlikeyif kızşampanyayı bir dikişte bizden daha iyi içiyor.Değerli bir kişi,Mariette'e borçlu olduğu şeylervar ve ona borcunu ödemek istiyor. İki İngiliz,bir Rus erkeğinin ve bir Rumen prensininservetini silip süpürdükten sonra, MatmazelEsther şimdi çok büyük bir sıkıntı içindebulunuyor, sen ona on bin frank verirsenmemnunolacaktır.Azönce gülerek şöyle dedi:

‘Bakın, ben hiçbir zaman bir burjuva erkeğinparasınıyemedim,sonraalışkanlıkyapar!'Finot,Bixiou, Lupeaulx'lar, kısacası bizimçevremizden herkes onu iyi tanıyor. Ah!Fransa'da varlıklı insanlar olsaydı, bu kız dakibar fahişelerin en büyüğü olurdu. Yazarken,Nathan'ın, Bixiou'nun ve Finot'nun, bu şeytankızın yeni rolündeki kostümü sayesinde baştançıkardığı, de Marsay'nin gerçek babası LordDudley tarafından Florine için döşenmiş,görülebilecek en güzel dairede, o Esther ileçılgınlıklar yapmakta olduklarını hissediyorum.Tullia Rhétoré dükü ile, Mariette iseMaufrigneuse dükü ile hâlâ birlikte, böylece buiki kız Kral Bayramı'nda gözetim altındaolduğun halde sana bir izin koparmayıbaşaracaklar. Dayını gelecek Saint-LouisBayramı'ndagülleraltınagömmüşolvemiraslabirlikte geri dön, Esther'le ve sana selamlarınıyollayan aşağıda toptan imzası bulunandostlarınlabumirasınbirbölümünüyersin.

Nathan,Florine,Bixiou,Finot,Mariette,

Florentine,Giroudeau,Tullia"

Madam Rouget'in ellerinde hafifçe titreyenmektup,onunruhuvebedenindekidehşetibelliediyordu.Yenge korkunç bir ifade ile gözlerinikendisinedikmişolanyeğeninebakmayacesaretedemedi.

— Size güveniyorum, dedi Philippe,görüyorsunuz;amakarşılığınıistiyorum.Birgünsizinle evlenebilmek için sizi yengem yaptım.Dayımın yanında elbetteEsther'e denksiniz.Biryıl sonra Paris'te olmalıyız. Paris güzelliğinyaşayabileceği tek yer. Buraya kıyasla oradabiraz daha iyi eğleneceksiniz, çünkü oradasürekli karnaval söz konusu. Ben yenidenorduya döneceğim, general olacağım, siz de ozaman önemli bir hanımefendi olacaksınız. İştegeleceğiniz, siz de üzerinde çalışın... Amaanlaşmamıza bir güvence istiyorum. Sizin veonun servet işleriyle uğraşmaktan kurtulmanızbahanesiyle bir ay içinde dayımın bana genelvekâletname vermesini sağlayacaksınız. Bir aysonra da servetinin kendi üstündeki kayıtlarınıbenim üstüme geçirmek üzere özel birvekâletnameistiyorum.Bukayıtlarbenimadımageçergeçmezbirgünevlenmekteçıkarımızeşit

olacak. Bütün bunlar, güzel yengeciğim, çoknet, çok açık. Aramızda belirsizlik olmamalı.Yengemle, o bir yıl dul kaldıktan sonraevlenebilirim, oysa şerefi lekelenmiş bir kızlaevlenemezdim.

Philippe yanıt beklemeden oradan ayrıldı. Birçeyrek saat sonra Védie etrafı toplamak içiniçeriye girdiğinde, mevsime karşın hanımınısolgun ve terlemiş buldu. Flore uçurumayuvarlanmış bir kadının duygusu içindeydi.Geleceğinde yalnızca karanlıklar görüyordu, bukaranlıklarınüstündedesankiderinbiruzaklıktabelli belirsiz fark edilen korkunç şeyler ortayaçıkıyor, bunlar onu çok korkutuyordu. Yeraltıyollarının nemli soğuğunu hissediyordu.İçgüdüsel olarak bu adamdan korkuyordu, amayine de bir ses ona bu adamın kendi efendisiolmaya yaraştığını söylüyordu.Yazgısına karşıhiçbir şey yapamazdı: Flore Brazier'nin edepgereği Rouget babanın evinde ayrı bir dairesivardı, ama Madam Rouget kocasına aitolmalıydı, dolayısıyla bir hizmetçi-kâhyakadının elindeki o değerli özgür iradedenyoksun hissediyordu kendisini. İçinde

bulunduğu korkunç durumda, bir çocuk sahibiolma umuduna kapıldı, ama bu son beş yıldaJean-Jacques'ı yaşlıların en dayanıksızı halinegetirmişti. Bu evliliğin zavallı adam için XII.Louis'ninikincievliliğindeki[79]gibibirsonucuolabilirdi. Zaten işinden ayrıldığı için yapacakhiçbir şeyi olmayan Philippe gibi bir adamıngözetimi altında olması her türlü öç almayıolanaksız kıldı. Benjamin masum ve sadık birespiyondu. Védie, Philippe'in karşısındatitriyordu. Flore kendisini yalnız ve yardımsızkalmış hissediyordu! Kısacası, ölmektenkorkuyordu. Philippe'in onu nasılöldürebileceğini bilmiyordu, ama kuşkulu birgebeliğin onun için ölüm fermanı olacağınıtahmin ediyordu. Bu ses tonu, kumarbazlaraözgü bu bakışın donuk parlaklığı, ona enkibarca sertlikle davranan bu askerin en ufakhareketi onu titretiyordu. Bütün Issoudunhalkınıngözündebirkahramanolanbuacımasızalbayınistediğivekâletnameyegelince,albaybuvekâletnameye kendisi için gerekli olduğundahemen sahip oldu, çünkü Flore Fransa'nınNapoléon'un egemenliğe altına girmesi gibi, bu

adamınegemenliğialtınagirdi.Akkorhalindekibirmuma ayaklarını kaptırmış bir kelebek gibi,Rouget son gücünü de çabucak yitirdi. Bu cançekişme karşısında yeğen, tıpkı 1814'teİmparatorluk Fransası'nın çırpınmalarısırasındaki diplomatlar gibi duygusuz, soğukkalıyordu. II. Napoléon'a hiç inanmayanPhilippe o sırada Savaş Bakanlığı'na aşağıdakimektubu yazdı, Mariette de bu mektubuMaufrigneusedüküaracılığıylagönderdi.

"Monsenyör,

Napoléonartıkhayattadeğil,antiçtiktensonraona sadık kalmak istedim, artık Majesteleri'nehizmetlerimi sunmaya hazırım. Ekselanslarıtutumumu Majesteleri'ne açıklamak lütfundabulunursa,Kralbututumumunkrallıkyasalarınaolmasa bile, şeref yasalarına uygun olduğunudüşünecektir. Yaveri General Rapp'ın eskiefendisi için gözyaşı dökmesini doğal bulmuşolanKral,kuşkusuzbanahoşgörügösterecektir:Napoléon benim velinimetimdi. DolayısıylaEkselansları'ndan, kendilerine tam bağlılığımkonusunda güven vererek, rütbeme uygun bir

görev verilmesi ile ilgili olarak yaptığım butalebi dikkate almalarını rica ediyorum.Monsenyör, benim şahsımda Kral'ın en sadıkuyruğunu bulacaktır. Saygılarımı lütfen kabulbuyurunuz. Bu vesileyle Ekselansları'nın çokbağlıvemütevazıhizmetkârıolmakşerefinenailolan

PhilippeBridau

MuhafızSüvariBirliğieskikomutanı,

Légiond'Honneur,officiersınıfınişanısahibi,

halen Issoudun'de Siyasi Polis gözetimialtında."

Mektuba ailevi nedenlerden ötürü Paris'tekalmak üzere bir izin talebi de eklenmişti, butalebedeMösyöMouilleron, Issoudunbelediyebaşkanının, kaymakamın ve polis komiserininmektuplarını iliştirmişti, bunların tümüPhilippe'e, dayısının evlenmesi dolayısıylagazetede çıkan o yazıya dayanarak, en büyükövgüleriyağdırıyordu.

On beş gün sonra, Sergi zamanında Philippe

istediğiiznivesavaşbakanının,Kral'ınbuyruğugereği, ilk bağışlanma olarak albay rütbesiyleyeniden ordu kadrosuna alındığını bildirenmektubunualdı.

IV

BirAzizeninPişmanlıkları

Philippe yengesi ve yaşlı Rouget ile birlikteParis'egeldi.Rouget'yi,gelişindenüçgünsonra,servetinin transferi ile ilgilibelgeleri imzalamasıiçin Hazine'ye götürdü, böylece servetiPhilippe'inmülkiyetine geçti.Ölmek üzere olanbuadamıSuyuBulandıranKız'labirlikteyeğeniPhilippe kendisinin vaktiyle içinde gençliğiniharcadığı, yorulmak bilmeyen kadınoyuncuların, gazetecilerin, sanatçıların veşüpheli kadınların o çok tehlikeli topluluğununaşırı zevk ve eğlencelerine daldırdı. YaşlıRouget burada ölümüne neden olacak SuyuBulandıran Kızlar buldu. Giroudeau, Rougetbabaya, söylendiğine göre bir Fransızmareşalinin daha sonra ünlü kıldığı türden hoşbir ölüm sağlamak görevini üstlendi. Opera'nınen güzel mallarından biri olan Lolotte bu yaşlıadamınsevimlikatilioldu.Rouget,Florentine'inverdiği görkemli bir akşam yemeğinden sonraöldü, bu yaşlı Le Berry'linin işini akşamyemeğinin mi, yoksa Matmazel Lolotte'un mu

bitirdiğini öğrenmek oldukça güç oldu. Lolottebu ölümün suçunu bir parça yağlı karaciğerezmesininüstüneattı;Strasbourgürünübuezmeyanıt veremediği için, adamcağızınhazımsızlıktan öldüğü kuşku götürmez gibigörünüyor.MadamRougetsonderecededekoltebu dünyada kendisini Issoudun'deki çevresindeimiş gibi gördü, ama Philippe ona eşlik etmeküzereMariette'i görevlendirdi,Mariette deonunbudalaca şeyler yapmasına izin vermedi, budulun tuttuğu yas kendisine yapılan birtakımiltifatlarlasüslendi.

1823 yılı Ekim ayında Philippe dayısınınmirasını tasfiye etmek üzere elinde yengesininvekâletnamesi olduğu halde Issoudun'e geridöndü; bu işlem çabucak gerçekleşti, çünkü1824 yılı Mart ayında, hâlâ yaşlı Hochon'unevinde bulunan o değerli tablolar dışında, ölüdayısının mülkünün net ve nakit geliri olan birmilyon altı yüz bin frankla Paris'teydi. Philippeparalarını"Mongenodetfils"adındakibankerlikkuruluşuna yatırdı; gençBaruchBorniche'in deçalıştığıbukuruluşunödemegücüvedürüstlüğühakkında yaşlı Hochon ona doyurucu bilgiler

vermişti. Kuruluş birmilyon altı yüz bin frankıyıllık yüzde altı faizle aldı, paralar çekilmekistendiğinde üç ay önceden haber verilmesikoşulunukoydu.

Günün birinde Philippe gelip, annesindendüğününe katılmasını rica etti, nikâh tanıklarıGiroudeau, Finot, Nathan ve Bixiou oldu.Evlenmesözleşmesiyle,katkısıbirmilyonfrankolan dul Madam Rouget çocuksuz öldüğütakdirdemülkünüeşinebağışlıyordu.Nedüğündavetiyesi gönderildi, ne tören yapıldı, netantana oldu, çünkü Philippe'in birtakımtasarıları vardı: Karısını Saint-GeorgesSokağı'ndaLolotte'unmobilyalıolaraksattığıbirapartman dairesine yerleştirdi. Bu daireyi gençMadam Bridau çok güzel buldu, ama kocasıburaya ender olarak ayakbastı. PhilippeClichySokağı'nda, hiç kimse bu mahallenin gününbirindekazanacağıdeğeridüşünmezken,gizlicegörkemli bir konak satın aldı; konağın fiyatınamahsuben gelirlerinden elli bin ekü ödedi, gerikalanınıödemeküzere ikiyıl sürealdı.Binanıniçinin düzenlenmesi ve mobilyası için büyükparalar harcadı, iki yıl boyunca gelirlerini bu

amaca adadı. Üç yüz bin frank değer biçilen,onarılmış o harika tablolar bütün görkemleriyleburadaparıldadılar.

X. Charles'ın tahta çıkışı Chaulieu düküailesineeskisindendahaçokitibarkazandırmıştı;dükün büyük oğlu Rhétoré dükü, Philippe'i sıksık Tullia'nın evinde görüyordu. X. Charlesdöneminde Bourbon hanedanının yaşça büyükolan kolu kendisini kesin olarak tahta oturmuşsandı ve Mareşal Gouvion-Saint-Cyr'inimparatorluk askerlerinin orduya bağlanmasıkonusunda daha önce vermiş olduğu öğüdeuydu. 1820 ve 1822 komploları hakkındakuşkusuz önemli açıklamalar yapmış olanPhilippe, Maufrigneuse dükünün alayına albayolarak atandı. Bu hoş, soylu adam, elindenMariette'i aldığı bir erkeği korumak zorundahissediyordu kendini. Bale Topluluğu buatanmayayabancıkalmadı.Zaten

X.Charles'ıngizlimeclisinindüşüncesiyleMonsenyörVeliaht'a[80]hafifçebirliberalizmdüşüncesiaşılanmayakararverilmişti.MaufrigneusedükününneredeysearkadaşıolmuşolanMösyöPhilippeyalnızcaVeliaht'ladeğil,sertmizaçlıinsanlardanvebağlılıklarıylatanınmışaskerlerdenhoşlananVeliaht'ınkarısıyladatanıştırıldı.PhilippeVeliaht'ınrolünüçokiyideğerlendirdivekendisinihükümdarınsevgisinikazanmışolanbirmareşalinemirsubayıtayinettirmekiçinbusahteliberalizminilkkezortayakonmasındanyararlandı.Ocak1827'de,KraliyetMuhafızBirliği'ndeozamanMaufrigneusedükününkomutasındakialayaalbayolarakatananPhilippesoylulaştırılmakisteğindebulundu.RestorasyondönemindesoylulaştırılmaMuhafızBirliği'ndegörevlisoyluolmayanlariçinneredeysebirhakniteliğikazandı.KısabirsüreönceBrambourgmülkünüsatınalanAlbayBridaukendisinekontunvanıverilerekbumülkün"majorat"[81]durumunagetirilmesilütfundabulunulmasınıistedi.Arabalarınveözelgiysiliuşaklarıngörkemi

içinde,büyükbirsoylukıyafetiylegöründüğüenyükseksosyetedekiilişkilerindenyararlanarakbuisteğinikabulettirdi.MuhafızBirliği'ninengüzelsüvarialayındaalbayolanPhilippeadınınalmanaktaBrambourgkontuolarakgeçtiğinigörürgörmez,topçutümgeneralSoulangeskontununevine,enküçükkızlarıMatmazelAméliedeSoulanges'akuryapmaküzereçoksıkgideroldu.GözüdoymayanvebütünnüfuzluinsanlarınmetresleritarafındandesteklenenPhilippe,MonsenyörVeliaht'ınemirsubaylarındanbiriolmakşerefineerişmekistiyordu.Veliaht'ıneşineşöylesöylemekcesaretinigösterdi:"Birçoksavaşalanındayaralanmışvebüyüksavaşıgörmüşolanbireskisubayın,gerektiğindeMonsenyör'eherhaldeyararıdokunacaktır."HertürlüdalkavukluğubecerenPhilippebuüstündünyadaolmasıgerekenşeyoldu,tıpkıMignonnet'ninIssoudun'deyapmayıbecermişolduğugibi.Zatençokgüzelbiryaşantısıvardı,görkemlieğlencelerveakşamyemekleridüzenledi;konağına,konumugereğigeleceğinezararverebilecekeskidostlarınınhiçbirinikabul

etmedi.Buyüzdensefahatarkadaşlarınaacımasızdavranmışoldu.Bixiou'nun,FlorentinekendisinibıraktığındayenidenordudagörevalmakisteyenGiroudeau'nunlehindekonuşmasınıkesinlikleistemedi.

—Ahlaksızınbirio!dediPhilippe.

—Ah!Demekbenimhakkımdaböylesöyledi,diye bağırdı Giroudeau, oysa onu dayısındankurtarmışolanbenim.

—Öcümüzüalacağız,dediBixiou.

Philippe Matmazel Amélie de Soulanges ileevlenmek, general olmak ve Kraliyet MuhafızBirliği'nin alaylarından birine komuta etmekistiyordu. O kadar çok şey istedi ki, susturmakiçin ona "commandeur" sınıfından Légiond'Honneur nişanı ile Saint-Louis nişanı verildi.Bir akşam, yağmurlu bir havada Agathe ileJoseph yaya olarak eve dönerken, üstündeüniforması, bir sürü kordonu olan Philippe'i,üstünde kont tacı bulunan armaları ve içi sarıipekkumaşladonatılmışogüzelkupaarabasınınbir köşesine kurulmuş halde Elysée-Bourbon

Sarayı'ndabireğlenceyegitmeküzeregeçerkengördüler.Philippeannesiylekardeşinikoruyucubir hareket yaparak selamladı, ama üstlerineçamursıçrattı.

— Bu rezil herif geçip gidiyor, geçip gidiyorha? dedi Joseph annesine. Ama yüzümüzeçamur sıçratmak yerine bize başka bir şeygöndermesigerekirdi.

—Okadariyi,okadaryüksekbirmevkidekibizi unuttuğu için ona kızmamak gerekir, dediMadam Bridau. Böylesine dik bir yokuşuçıkarken yerine getirmesi gereken o kadar çokyükümlülüğü, yapması gereken o kadar çoközveri var ki, bizi düşünse bile ziyaretimizegelmeyebilir.

—Dostum,dedibirakşamMaufrigneusedüküyeniBrambourgkontuna,eminimkitalebiniziyikarşılanacak, ama Amélie de Soulanges ileevlenmekiçinbekârolmanızgerekir.Karınızıneyaptınız?..

— Karımı mı?.. dedi Philippe, daha sonraFrédérick-Lemaître'inomüthiş rollerininbirinde

keşfettiğibir jestle,birbakışvebir ses tonuyla.Ne yazık! Üzgünüm, ama artık onunlaolamayacağımdan eminim. Bir haftalık ömrübile kalmadı.Ah sevgili düküm, dengi dengineolmayan evliliğin ne demek olduğunubilmezsiniz!Vaktiyle aşçı olan, bir aşçıya özgüzevkleresahipbulunanveşerefimilekeleyenbirkadın, çok acınacak bir durumdayım. Amadurumumu Veliaht'ın eşi hanımefendiyeaçıklamakşerefineeriştim.Birzamanlardayımınvasiyetname ile bu kadına bıraktığı birmilyonukurtarmak söz konusu oldu. Bereket versin,karımkendiniiçkiyeverdi,öldüğündebankerlikkuruluşu Mongenod'ya yatırılmış bulunan birmilyon benim olacak, beş gün sonra sahipolacağım otuz bin frank ve kırk bin liradeğerindeki"majorat"dacabası.EğerMösyödeSoulanges mareşal olursa, ki her şey bununböyle olacağını düşündürüyor, ben Brambourgkontu unvanımla general ve Yüksek Meclisüyesi olabilirim. Bu, Veliaht'ın bir emirsubayınıngörevindenayrılmasıdemekolacak.

1823 Sergisi'nden sonra, zamanın enmükemmel insanlarından biri olan Kral'ın baş

ressamı, Joseph'in annesinin hal civarında birpiyangobürosuaçmasınısağlamıştı.DahasonraAgathe, çok şükür üste bir şey vermedenSeineSokağı'ndaki bir binada bulunan bir büronunsahibiyle yer değiştirdi, Josephde atölyesini bubinaya taşıdı. Dul kadın, adına işleri yürütenbirini de buldu, böylece oğluna hiçbir külfetikalmadı.MadamBridau,1828'de Joseph'inünüsayesinde sahip olduğu iyi bir piyangobürosunun yöneticisiydi, ama bütün gerçekünler gibi çok tartışılır olan bu üne henüzinanmıyordu. Her zaman tutkularıylasavaşmakta olan büyük ressam büyükgereksinimler içindeydi. Sosyetedeki ilişkilerikadar genç ekoldeki saygın durumunun dakendisini uymaya zorladığı lüksü karşılayacakkadar kazanmıyordu. Dernekteki dostları veMatmazeldesTouches tarafındanbüyükölçüdedestekleniyordu, ama burjuva takımı ondanhoşlanmıyordu. Bugün para sahibi bu insanlaryetenekleri tartışma konusu olanlara keselerininağzını hiçbir zaman açmazlar; Joseph deklasikleri, Institut'yü ve bu iki güce bağlıeleştirmenleri kendine karşı görüyordu. Öte

yandan, Brambourg kontu kendisine Joseph'tensöz edildiğinde şaşırmış numarası yapıyordu.1827Sergisi'ndeonanişanverilmesinisağlayanGrosveGérardtarafındandesteklenmişolsada,bu cesur ressampek az sipariş alıyordu. İçişleriBakanlığı ve Saray onun değerli tablolarınıgüçlükle satın alıyorlar, tüccarlar ve zenginyabancılar ise daha da az ilgi gösteriyorlardı.Zaten Joseph, bilindiği gibi, kendisini fanteziyebiraz fazla kaptırıyor, bu da düşmanlarınınyeteneğini yadsımak için yararlandıklarıeşitsizliklerenedenoluyordu.

— Gerçek resim sanatı adamakıllı hasta,diyordu ona, evlerinde değerli tablolara yervermeyen burjuva sınıfının zevkine göre kötüresimleryapandostuPierreGrassou.

— Bir katedralin bütün resimlerini yapmangerekecek, diyordu ona Schinner, böylecebüyük bir yapıtla eleştirmenleri susturmuşolursun.

İyiyürekliAgatheiçinürkütücüolanbusözleronunJosephvePhilippehakkındailköncesahipolduğu düşünceyi destekliyorlardı. Olaylar

taşralıkalmışbukadınıhaklıçıkarıyordu:Gözdeçocuğu Philippe, sonunda ailenin büyük adamıolmamışmıydı?Agathe bu çocuğun yaptığı ilkyanlışlıkları onun dehasının sapmalarınabağlıyordu.Joseph,yapıtlarınıdahabaşlangıçta,bitirildikleri sırada hayran olamayacağı kadarçocuksu gördüğü için Agathe'ı duygusuzbuluyordu; JosephdeAgathe'a 1823'te 1816'yakıyasla daha ilerlemiş görünmüyordu. ZavallıJoseph'in borçları vardı, bu borçların altındaeziliyordu, hiçbir şey kazandırmayan verimsizbirdönemdeydi.ÜstelikAgathe Joseph'enedennişan verildiğini anlamıyordu. Kont unvanınıalmış olan Philippe, artık kumar oynamayacakkadar güçlenmiş olan Philippe, Madam'ın[82]düzenlediğieğlencelerindavetlisiPhilippe,geçittörenlerindeyadakortejlerde,üstündegörkemlibir kostüm ve göğsünde iki nişan kurdelesiolduğu halde geçen bu parlak albayAgathe'ınannelik düşlerini gerçekleştiriyordu. Bir resmitören günü, Philippe annesinin yanından, ÉcoleRıhtımı'nda kasketinde sorguçlar, sırtında altınişlemeli ve kürklü ceketi, Veliaht'ın önündegeçerek,aynıyerdevaktiyleyaşadığısefaletino

iğrenç görüntüsünü silmişti. Ressamın gözündebir tür sadık rahibe durumuna gelmiş Agathe,kendisini ancak Veliaht hazretlerinin emirsubayının annesi olarak görüyordu. Philippe ileövünen Agathe yakında geçim kolaylığınıherhalde ona borçlu olacaktı, ama şimdigeçimini sağlayan piyango bürosuna da Josephsayesinde sahip olduğunu unutuyordu. Bir günAgathe zavallı ressamı boyalarını satın aldığıtüccaraolanborçtutarıyüzündenokadarüzgüngördü ki, Sanat'tan nefret etse de, onuborçlarından kurtarmak istedi. Evini bürosununkazancı ile geçindiren zavallı kadın Joseph'tenbir metelik bile istemekten hep kaçınıyordu.Parasıyoktu,amaPhilippe'iniyiyürekliliğinevekesesine güveniyordu. Üç yıldır günbegünoğlunun kendisini ziyaret etmesini bekliyor,onunkendisinebüyükbirparagetirdiğinigörürgibi oluyor ve bu parayı Joseph'e vermekleduyacağı zevkin şimdiden tadını çıkarıyordu:Oysa Joseph'in Philippe hakkındaki düşüncesi,Desroches'undüşüncesigibi,hiçdeğişmiyordu.

Agathe, Joseph'ten habersiz, Philippe'e şumektubuyazdı:

"BrambourgKontuBeyefendiye,

Sevgili Philippe, beş yıldır anneni hiç aklınagetirmedin! Bu, güzel bir şey değil.Yalnızca omükemmel kardeşini düşünerek de olsa, birazgeçmişi anımsaman gerekirdi. Bugün kardeşinihtiyaç içinde, oysa sen bolluk içindeyüzüyorsun, sen eğlenceden eğlenceyekoşarken, o çalışıyor, tek başına kardeşiminservetine sahipsin. Kısacası, küçük Borniche'indediğine bakılırsa, iki yüz bin liralık rantınvarmış. Eh, öyleyse Joseph'i görmeye gelmezmisin? Geldiğin sırada kurukafa şeklindekikumbaraya bin franklık yirmi kadar banknotkoy.BuparayıbizeborçlusunPhilippe;kardeşinsanaminnettarkalacaktır,annenisevindirmendecabası.

AgatheBridau(kızlıksoyadıRouget)"

İkigünsonrahizmetçikadınzavallıAgathe'ınJosephilebirlikteazöncekahvaltıetmişolduğuatölyeyeşukorkunçmektubugetirdi:

"Sevgilianneciğim,oğlunuzBrambourgkontu

unvanını taşırken, bu unvan altında MatmazelAmélie de Soulanges ile ona ceviz kabuklarıgötürerekevlenemez.

OğlunuzPhilippeBridau."

Agathe, kendini atölyedeki divanın üstüneneredeyse baygın durumda atarak mektubuelindenbıraktı.KâğıdındüşerkençıkardığıhafifsesveAgathe'ınboğuk,amakorkunçhaykırışı,bu sırada bir eskiz üzerinde hırsla çalıştığı içinannesiniunutmuşolanJoseph'iyerindensıçrattı;Josephnelerolupbittiğiniöğrenmek içinbaşınıtuvalinin dışına doğru eğdi. Annesini uzanmışdurumda görünce, elindeki paleti ve fırçalarıbıraktı ve bu bir tür cesedi ayağa kaldırmayagitti, onu kucağında taşıyıp dairesindekiyatağına götürdü ve hizmetçi kadını dostuBianchon'u çağırmaya gönderdi. Josephannesinesorularsorabildiğinde,kadınPhilippe'eyazdığı mektubu ve ondan aldığı yanıtı anlattı.Ressam gidip kısalığı ve kaba üslubuyla buzavallı annenin narin yüreğini, onun analıktercihiyle kurduğu görkemli binayı yıkarakparçalayan o yanıtı yerden aldı; annesinin

yanına yeniden dönen Joseph susmanın iyiolacağınıdüşündü,bukadınınhastalığınındeğilde can çekişmesinin sürdüğü üç hafta içindekardeşinden hiç söz etmedi. Gerçekten de, hergün gelip hastayı gerçek bir dost bağlılığıylatedavi eden Bianchon, daha ilk gün Joseph'iaydınlatmıştı.

— Bu yaşta ve annenizin içinde bulunduğukoşullarda, demişti, tek düşünülmesi gerekenşey, ölümü mümkün olduğunca acısızkarşılamasınısağlamaktır.

Agathe zatenTanrı'nın kendisini çağırdığını okadar iyi hissetti ki hemen ertesi gün yirmi ikiyıldır günah çıkarttığı yaşlı rahip Loraux'dandinsel yardım istedi. Onunla yalnız kaldığında,buyüreğeçektiğibütünacılarıdöktüktensonra,vaftiz annesinevaktiyle söylemişolduklarını veherzamansöyledikleriniyineledi.

— Neden Tanrı'yı gücendirdim? Onu bütünruhumla sevmedim mi? Selamet yolundayürümedim mi? Nedir benim hatam?Bilmediğim bir hata yüzünden suçlanıyorsam,buhatayıdüzeltmekiçinhâlâzamanımvarmı?

— Hayır, dedi yaşlı adam tatlı bir sesle. Neyazık!Yaşamınıztemiz,ruhunuzdalekesizgibigörünüyor; ama Tanrı'nın gözü, zavallı üzgünkadın,papazlarıngözündendahakeskindir!Bende biraz fazla geciktim bu işin içyüzünüöğrenmekte,çünküsizbenialdattınız.

O zamana kadar kendisine yalnızca huzurverici ve tatlı sözler söylemiş olan bir ağızdanşimdi bu sözlerin çıktığını duyunca, Agathedehşetvekaygıdolugözlerlebakarakyatağındadoğruldu.

—Konuşun,konuşun!diyehaykırdı.

— Teselli bulun! dedi yaşlı rahip.Cezalandırılma biçiminize bakılırsa,bağışlanacak olmanız öngörülebilir. Tanrı budünyada yalnızca sevgili kullarına karşı sertdavranır. Kötülükleriyle uygun fırsatlaryakalayan insanlarınvayhaline!Bunlar, gökselmeyvelerin olgunluğuna eriştiklerinde, basithatalar yüzünden sıraları geldiğinde sertçecezalandırılıncaya kadar, İnsanlık'ın içindeyeniden biçimleneceklerdir. Sizin yaşamınız,kızım, yalnızca uzun bir hata oldu. Kendi

kazdığınız çukura düştünüz, çünkü yalnızcaiçimizde zayıflatmış olduğumuz yanla hatayapıyoruz. Yüreğinizi içinde mutluluğunuzugördüğünüz o canavara verdiniz ve içindegerçek mutluluğunuzun bulunduğuçocuklarınızınyüreğinindeğerinibilemediniz!Okadarbüyükhaksızlıkyaptınızkişuçokbelirginçelişkiyi fark etmediniz: Yaşamınızı Joseph'eborçlusunuz, oysa öteki oğlunuz sizi sürekliolarak soyup soğana çevirdi. Eşit birsevecenlikle ödüllendirilmediği halde sizi sevenyoksul oğlunuz rızkınızı veriyor, oysa sizi hiçdüşünmeyen ve hor gören zengin oğlunuzölümünüzübekliyor.

—Ah!Bununiçinha!

— Evet, diye devam etti rahip, şu mütevazıdurumunuzla onun gururunun beslediğiumutlara ket vuruyorsunuz. Anne olarak, iştesizin suçunuz! Kadın olarak, acılarınız,üzüntüleriniz size Tanrı'nın vereceği huzurdanyararlanacağınızıhaberveriyor.OğlunuzJosepho kadar büyük bir kişi ki sevgisi sizin anneolarakyaptığınıztercihlehiçbirzamanazalmadı,

öyleyse onu çok sevin! Şu son günlerde bütünyüreğinizi ona verin, kısacası onun için duaedin,bendesiziniçinduaedeceğim.

Tüm geçmiş yaşamı bu annenin bu kadargüçlüellerinaçtığıgözlerininönündengeçti.Buışıkla aydınlanan kadın istemeyerek yaptığıhaksızlıkları görerek iki gözü iki çeşmeağlamaya başladı. Yaşlı rahip, özelliklebilgisizlik yüzünden hata işlemiş bu kadınınpişmanlık sergileyen görüntüsü karşısındakendisini o kadar duygulanmış hissetti kiacıdığınıgöstermemekiçinodadançıktı.Josephrahibin gidişinden yaklaşık iki saat sonraannesininodasınagerigeldi.Enacilborçlarınınödenmesiiçingerekliparayıödünçalmaküzeredostlarından birine gitmişti, Agathe'ın uykudaolduğunusandığıiçinayaklarınınucunabasarakiçeriye girdi. Böylece, annesi kendisinigörmeden koltuğuna oturabildi. "Benibağışlayacak mı?" Bu sözcüklerle kesilen birhıçkırık Joseph'i ayağa kaldırdı, annesininölümdenönceortayaçıkansayıklamahaliiçindeolduğunusanarakkaygılandı.

—Neyinvaranne?dedihastaannesine,onunağlamaktankızarmışgözlerini vebitkinyüzünügörüpürkerek.

— Ah Joseph! Beni bağışlayacak mısınyavrum?diyehaykırdıkadın.

—Pekineoluyor?

—Senilayıkolduğungibisevmedim.

— Ne büyük suç ya! diye haykırdı Joseph.Beni sevmediniz ha?.. Yedi yıldır birlikteyaşamıyormuyuz?Yediyıldırbenimevişlerimigörenkadındeğilmisin?Senihergüngörmüyormuyum?Sesinihergünduymuyormuyum?Busefil yaşamımın o tatlı ve hoşgörülü arkadaşıdeğil misin? Resimden mi anlamıyorsun?.. Eh!BudaAllahvergisi!DahadünGrassou'yaşöylediyordum: "Mücadelelerimin ortasında beniavutan şey iyi bir anneye sahip oluşumdur. Birsanatçı annesinin olması gerektiği gibi bir anneo, her şeye dikkat eder, en ufak bir rahatsızlıkduymadan benim parasal gereksinimlerimleilgilenir..."

—Hayır Joseph, hayır, beni seviyordun sen!Ama ben sevgine karşı sevgimi veremiyordum.Ah!Yaşamayınekadaristerdim!Eliniverbana,olurmu?

Agathe oğlunun elini alıp öptü, yüreğininüstünde tuttu ve o zamana kadar Philippe'eduyduğu sevgiyle dolup taşan mavi gözleriyleona uzun süre hayran hayran baktı.Dışavurumun ne olduğunu bilen ressam budeğişikliğe o kadar şaşırdı, annesinin yüreğininkendisine açıldığını o kadar iyi gördü ki deligibi, "Ah anneciğim!Anneciğim!" diyerek onukucakladı,birsüreonasarılmışdurumdakaldı.

— Ah! Kendimi bağışlanmış hissediyorum!dedi Agathe. Tanrı bir çocuğun annesinibağışlamasınıonaylamalıdır!

— Sakin olman gerekiyor, kendini üzme, şusırada bütün geçmişte de sevilmiş olduğumuhissediyorum! diyerek haykırdı Joseph,annesinin başını yeniden yastığın üstünekoyarken.

Buhayırseverkadın,yaşamlaölümarasındaki

mücadelesinin sürdüğü iki hafta boyunca,Joseph'e içlerinde o kadar çok sevgininışıldadığı gözlerle baktı, duygusal davranışlariçinde oldu, jestler yaptı ki, bu sevgigösterilerinin her birinde sanki bütünbir yaşamvardı...Anne artık yalnızca oğlunu düşünüyor,kendini hiçe sayıyordu; sevgisinden güç alarakartık acılarını duymaz olmuştu.Çocuklara özgübirtakım safça şeyler söylüyordu. D'Arthez,Michel Chrestien, Fulgence Ridal, PierreGrassou, Bianchon, Joseph'e eşlik etmeyegeliyor ve hastanın odasında alçak sesletartışıyorlardı.

— Ah! Rengin ne olduğunu ne kadar çoköğrenmek isterdim! diye haykırdı Agathe, birakşam bir tablo üzerinde yapılan bir tartışmayıduyunca.

Joseph de annesine çok iyi davrandı, onunodasından ayrılmadı, Agathe'ı yüreğinde elüstündetutuyordu,busevgiyeaynıderecedebirsevgiyle yanıt veriyordu. O büyük ressamındostlarıiçinbuhiçbirzamanunutulmayangüzelgösterilerdenbiriydi.Tümügerçekbiryeteneğin

veyücebirkarakterintemsilcisiolanbuinsanlarJoseph'e ve annesine karşı ne olmalarıgerektiyse öyle oldular: Joseph'le birlikte duaeden, ağlayan melekti her biri, ama yalnızcadualar ederek, gözyaşları dökerek değil,düşünceleriyleveeylemleriyledeonakatıldılar.Duygularıyla olduğu kadar yeteneği ile debüyük sanatçı olan Joseph, annesinin kimibakışlarından, bu yüreğin içine gömülmüş birarzuyukeşfettivebirgünd'Arthez'eşöylededi:"Annem bu Philippe haydudunu ölmeden öncegörmeyiisteyecekkadarçoksevdi..."

Joseph, kimi zaman Philippe'in de katıldığıbohem dünyasında kendisini gösterenBixiou'dan, o aşağılık sonradan görmenin, buzavallı annenin yüreğini boş hayallerle işlenmişbir kefene sarmak için acıyıp da bir sevgikomedisi oynamasını sağlamasını rica etti.GözlemciveinsanlardankaçanalaycıözelliğiyleBixiou'nun bu görevi yerine getirmek canınaminnetti. Agathe'ın durumunu, kendisiniduvarları sarı ipek damasko kumaşla kaplıodasında kabul eden Brambourg kontunaaçıkladığında,kontgülmeyebaşladı.

—Peki,gidiporadanehaltetmemiistiyorsun?diye haykırdı. Bu kadıncağızın banayapabileceği tek iyilik bir an önce gebermesi,çünkübenimMatmazeldeSoulanges'laevlenmetörenimde hazır bulunması hoş bir görüntüsergilemeyecektir. Ailemden ne kadar az kişiolursa, durumum o ölçüde daha iyi olacaktır.BridauadınıPère-Lachaisemezarlığındakibütünanıtların altına gömmek istediğimi pekâlâanlıyorsun. Kardeşim gerçek adımı açıklayarakcanımaokuyor!Benimdurumundaolacakkadarzekisin sen! Düşünsene bir!.. Eğer milletvekiliolsaydın, güzel bir konuşma yeteneğin var,senden Chauvelin'den[83] korktukları gibikorkarlardı, hemGüzel Sanatlar müdürü olarakseni Kont Bixiou yapabilirlerdi. O zaman,büyükannenDescoingshâlâyaşıyorolsaydı,birMadam Saint-Léon'a[84] benzeyen bukadıncağızın yanında olmasından hoşnut kalırmıydın? Onun Tuileries Sarayı'nda kolunagirmesini ister miydin? O zaman içine girmeyeçalışacağın soylu aileyle onu tanıştırır mıydın?Allah kahretsin, onu yedi kat yerin altında,kurşundanbirgömlekiçinehapsolmuşdurumda

görmek isterdin. Bak, benimle yemeğe kal,başka şeylerden söz ederiz. Ben bir sonradangörmeyimdostum,biliyorumbunu.Geçmişiminortaya dökülmesine izin vermek istemiyorum!Oğlum benden daha mutlu olacak, soylu biriolacak.Kerataölmemiisteyecektir,bunupekâlâbekliyorumyadabenimoğlumolmayacaktır.

Zili çaldı, gelen uşağa, "Dostum benimlebirlikte yemek yiyecek, bize güzel bir sofrahazırla"dedi.

—Amayükseksosyetesenianneninodasındagörmeyecek ki, dedi Bixiou. Birkaç saatboyunca bu zavallı kadını sever gibigörünmeninsananezararıolur?

— Pişt! dedi Philippe göz kırparak, sen onlaradına geldin. Ben diz çökmesini bilen yaşlı birdeveyim.Annem,sonnefesiniverirken,bendenJosephiçinparasızdırmakistiyor!..Yağmayok.

Bixiou bu olayı Joseph'e anlattığında, zavallıressamruhunakadarulaşanbirürpertihissetti.

—Philippebenimhastaolduğumubiliyormu?

dediAgathesızlananbirsesle,Bixiou'nunyerinegetirdiği görevle ilgili bilgi verdiği gününakşamı.

Joseph gözyaşlarına boğulmuş durumdadışarıya çıktı. Tövbe eden kadının yatağınınbaşucunda bulunan Rahip Loraux onun elinituttu,sıktı,sonraşöylededi:"Neyazıkyavrum,şimdiye kadar yalnızca bir oğlunuz oldu!.." BusözüişitipdeanlamınıkavrayanAgathebirkrizgeçirdi, bukrizlebirlikte cançekişmesibaşladı.Yirmisaatsonradaöldü.

Ölmeden önceki sayıklaması sırasındaağzından şu söz kaçtı: "Peki Philippe kimeçekmiş?"

Joseph annesinin cenaze törenini tek başınadüzenledi. Philippe görevi gereği Orléans'agitmişti, Joseph'in anneleri son nefesini verdiğisırada ona yazdığı şu mektupla da Paris'tenkovulmuşoluyordu:

"Canavar,

Zavallı annem senin mektubunun neden

olduğuaniheyecanyüzündenöldü,yastut,amahastaymışsın gibi yap: Katilinin onun tabutubaşındayanımdaolmasınıistemiyorum.

JosephB."

V

Sonuç

Resim yapma cesaretini artık kendindebulamayan ressam,belki derin acısı, çalışmanınsağlayacağı bir tür mekanik eğlenceye gerekduysa da, onu hiçbir zaman yalnız bırakmamakonusunda anlaşan dostlarını hep etrafındabuldu. Dolayısıyla, bir alaycının birinisevebildiği kadar Joseph'i sevenBixiou, cenazetörenindenonbeşgün sonra, atölyede toplanandostlarıarasındayeralıyordu.Busıradahizmetçikadınansızın içeriyegiripkapıcıodasındayanıtbekleyen yaşlı bir kadın tarafından getirildiğinisöylediğibirmektubuJoseph'everdi.

"Mösyö,

Kardeşim demek cesaretini gösteremediğimsize, taşıdığım soyadı nedeniyle de olsa,başvurmamgerekiyor..."

Joseph sayfayı çevirdi ve son sayfanınarkasındaki imzaya baktı. Kontes Flore deBrambourg sözcükleri onu ürpertti, çünkü

kardeşinin başının altından çıkan iğrenç birşeyinsözkonusuolduğunusezmişti.

— Bu haydut, dedi, şeytana bile kötülükyapabilir.Oysaşereflibirinsanolarakgeçiniyor!Boynunda da bir yığın denizkabuğu asılı!Kendini bir şey sanıyor!Ve bu düzenbaz, kontbeyefendidiyeanılıyor!

—Böylesiçok!dediBixiou.

— Dahası var! Bu Suyu Bulandıran Kız daşimdi pekâlâ suyunun bulandırılmasını hakediyor, diye ekledi Joseph, beş para etmezinteki; "Adam masum!.." bile demeden benimboynumubirtavukboynugibikoparttıracaktıazdaha.

Joseph'in mektubu fırlattığı anda, Bixiou onuçeviklikleyakaladıveyükseksesleokudu:

"Brambourg kontesi Madam Bridau'nun, nekadarkusurluolursaolsun,ölmekiçinhastaneyegitmesi yakışık alır mı? Eğer benim yazgımböyle ise, eğer kont beyefendinin ve sizinisteğinizböyleise,buistekyerinegelsin;amao

zaman, siz ki Doktor Bianchon'un dostusunuz,bir hastaneye yatırılmam için onun desteğinisağlayın. Bumektubu size getiren kişi, mösyö,on bir gün üst üste Clichy Sokağı'ndakiBrambourg konağına gitti, ne var ki kocamınyardımını sağlayamadı. İçinde bulunduğumdurum, huzur içinde ölmem için bana borçluolunan şeyi hukuken sağlaması için bir avukattutmama izin vermiyor. Zaten hiçbir şey benikurtaramaz, biliyorum. Bu yüzden, zavallıyengenizlemeşgulolmakistemediğiniztakdirde,hayatıma sonvermeküzere gerekli parayı banaverin; çünkü anlıyorum, kardeşiniz beyefendiölmemi istiyor, bunu hep istedi. Bir kadınıöldürmenin üç kesin yolu olduğunu banasöylemişti,amahangiyolukullandığınıöncedenkestirecekkadarakıllılıkgösteremedim.

Beni bir yardımla onurlandırmak ve içindebulunduğum acınacak durumu kendinizdeğerlendirmek isterseniz, ChantereineSokağı'nın köşesinde, Houssay Sokağı'nda,beşinci katta oturuyorum. Eğer yarın gecikmişkiralarımıödemezsem,çıkmamgerekecek!Peki,nereye gideceğim mösyö?.. Kendimi şöyle

adlandırabilirmiyim:

Yengeniz,

KontesFloreDeBrambourg."

— Çirkef dolu ne çukur ya! dedi Joseph,bununaltındanevar?

—Önceşukadınıgetirtelim,hikâyeiçineşsizbirönsözolabilir,dediBixiou.

Bir süre sonra bir kadın göründü,Bixiou onuşöyle belirtti: Yürüyen yırtık pırtık giysiler!Gerçektende,üstüstebiryığınçamaşırveeskientari giymişti, etekleri mevsim yüzündençamurluydu, bütün bunlar kalın ayaklı iribacakları üstüne monte edilmişti, yamalıçoraplarıbacaklarını iyi sarmamıştı, ayaklarındaçatlaklarından su sızdıran ayakkabılar vardı.BupaçavrayığınınınüstündeCharlet'nin[85]çöpçükadın resimlerinde çizdiği o başlardan biriyükseliyordu, bu başta da kıvrımlarına kadareskimişberbatbirfularvardı.

— Adınız ne? dedi Joseph, Bixiou

Cumhuriyet'in II. yılına ait bir şemsiyeyedayanmışolankadınısüzdüğüsırada.

— Madam Gruget bendeniz. Biz zamanlarbenim de gelirim vardı beyefendiciğim, dedisinsice gülüşünden alındığı Bixiou'ya. Zavallıkızımın başına birini çok sevmek gibi bir olaygelmeseydi, şimdi olduğumdan farklı biriolacaktım. Kendini ateşe attı, bağışlayın busözümü, zavallı Ida'cığım. O zaman piyangodahep dört numaralı bir kombinezona oynamaklabudalalık yaptım; işte bu yüzdenbeyefendiciğim,yetmişyediyaşımda,gündeonmeteliğebirhastayabakıyorum,ayrıcayemek...

— Giyim yok ha! dedi Bixiou. Benimbüyükannem o sıkıcı adamcağızını beslerkengiyimidekarşılanıyordu!

— Ama o on metelikle bir de kira ödemekgerekiyor...

—Kendisinebaktığınızkadınınnesivar?

— Hiçbir şeyi yok mösyö, yani para olarak!Doktorların bile ödünü patlatan bir hastalığı

var...Bana altmış günlük borcu bulunuyor, iştebuyüzdenonabakmayadevamediyorum.Kontolan kocası, ki kendisi de kontes, kuşkusuzkadınölüncebanaparamıödeyecek;buyüzdenbütünparamıonaborçolarakverdim,amaşimdihiçbir şeyim kalmadı. Bütün eşyalarımı daEmniyet Sandığı'na koydum!.. Kadın banabakım ücretim otuz frank dışında, kırk yedifrank on iki metelik borçlu, kendisini kömürlezehirleyip öldürmek istediği için ona, "Bak buiyibirşeydeğil"dedim.Kapıcıkadınadabenimolmadığım zamanlarda ona dikkat etmesinisöyledim,çünkükendisinipenceredenatabilir.

—Pekinesivar?diyesorduJoseph.

—Ahmösyö, rahibelerin doktoru geldi, amahastalığın gereği, dedi Madam Gruget aşırıutangaç bir tavır takınarak, onu düşkünleryurdunagötürmekgerektiğinisöyledi...Durumuölümcül...

—Gidiyoruz,dediBixiou.

—Alın,dediJoseph,işteonfrank.

Ressam, elini kurukafa şeklindeki o meşhurkumbarasına daldırıp içinden bütün parasınıaldıktan sonra Mazarine Sokağı'na gitti ve birfaytona binerek Bianchon'un evinin yolunututtu; bereket versin, Bianchon'u evinde buldu;bu sırada Bixiou da, dostları Desroches'uevindenalmakiçinBussySokağı'nakoşuyordu.Dört dost bir saat sonra Houssay Sokağı'ndabuluştu.

—PhilippedenenbuatlıMephistopheles,dediBixiou merdiveni çıkarken üç dostuna,karısından kurtulmak için iyi dümen buldu.Biliyorsunuz ki Philippe'ten ayda bin frankalmaktan pek hoşnut olan dostumuz Lousteau,Madam Bridau'yu Val-Noble Sokağı'nınFlorine'inin, Mariette'inin, Tullia'sının arkadaştopluluğu içinde alıkoydu. Philippe SuyuBulandıran Kız'ının süslenmeye ve pahalızevklere alıştığını görünce artık para vermezoldu ve onu para bulması için serbest bıraktı,amaanlarsınızya, nasıl?Philippeon sekiz ayınsonunda böylece karısını üç aydan üç aya, herdefasında biraz daha aşağıya düşürdü, sonundagösterişlibirgençastsubaysayesindeonuiçkiye

alıştırdı. Kendisi yükseldikçe, karısı alçalıyorduve kontes şimdi çamura batmış durumda.Kırlarda doğmuş bu kız kolay kolay ölmez.Philippe'in ondan kurtulmak için nasıldavrandığını bilmiyorum. Bu küçük dramıincelemeye meraklıyım, çünkü arkadaşımdanöcümü almak istiyorum. Ne yazık, dostlarım!dedi Bixiou, şaka mı yaptığı, yoksa ciddi mikonuştuğu konusunda üç arkadaşını kuşkuyadüşürenbir tonla,bir insandankurtulmakiçinoinsanı kötü bir alışkanlığa teslim etmekyeterlidir. Kadın baloyu çok seviyordu, onuöldüren de bu oldu!.. demiş Hugo.[86]Büyükannem piyangoyu severdi, Philippe deonu piyango aracılığıyla öldürdü! Rouget babaeğlenmeyi seviyordu, onu da Lolotte öldürdü!Madam Bridau, zavallı kadın, Philippe'iseviyordu,odaPhilippeyüzündenöldü!..Kötüalışkanlık! Kötü alışkanlık! Dostlarım!.. Kötüalışkanlığın ne olduğunu biliyor musunuz?Ölüm'ünpezevengi!

—Öyleysesendeyaptığınbirşakayüzündenöleceksin! dedi Desroches gülümseyerek

Bixiou'ya.

Dördüncü kattan itibaren, gençler dayamamerdivenlere benzeyen o dik merdivenlerdenyukarıya çıkmaya başladılar; Paris evlerindekimi çatı katlarına böyle dik merdivenlerdençıkılır. Flore'u daha önce son derece güzelhaliyle görmüş olan Joseph korkunç bir çelişkibekledi, karşılaştığı o çok çirkin manzarayıgözünün önüne getiremezdi. Üç genç, duvarkaplaması olmayan bir çatı katının dar açısıaltında ve ince şiltesi belki kılla doldurulmuşbasit bir seyyar karyola üstünde, iki gün öncesudaboğulmuşbiri gibi yeşil veölümünden ikisaatöncebirderibirkemikkalmışbirigibizayıfbir kadın gördü. Bu iğrenç kadavranın saçsızkalmış başında kareli, berbat bir basma örtüvardı. Çökük gözlerinin etrafı kırmızıydı,gözkapakları da yumurta zarları gibiydi.Vaktiyleokadargüzelolanbuvücudagelince,ondan geriye yalnızca iğrenç bir kemik yığınıkalmıştı. Flore, kendisini ziyarete gelenlerigörünce, yırtık bir muslin kumaş parçasınıgöğsünebastırdı;bu,vaktiyleküçükbirpencereperdesinin kumaşı olmalıydı, çünkü perde

çubuğunun demiri yüzünden kenarında paslekesivardı.Gençlermobilyaolarakyalnızcaikisandalye, üstünde bir patatesin içine dikili birmum bulunan berbat bir konsol, yerde dağınıktabaklar ve yanmayan bir şöminenin köşesindebir toprak fırın gördü. Bixiou, iki kadınınkuşkusuz birlikte tasarladıkları o mektubuyazmak için bakkaldan alınmış mektupkâğıtlarından geri kalanları fark etti. Buradaiğrenç sözcüğü olsa olsa üst sınırı olmayanolumlu bir sözcüktür, bu sözcükle bu sefilliğinuyandırdığıizlenimidilegetirmekgerekir.ÖlümdöşeğindekikadınJoseph'igörünceyanaklarınaikiirigözyaşıdamlasıaktı.

—Hâlâağlayabiliyor!dediBixiou.Biraztuhafbir manzara: Bir domino oyunundan çıkangözyaşları! Bu bize Musa'nın mucizesiniaçıklıyor!

—Çokmuzayıflamışha?..diyesorduJoseph.

—Pişmanlıkateşiyle,dediFlore.Bakın, rahipkabul edemem, hiçbir şeyim yok benim,Tanrı'nın görüntüsünü görebilmem için birhaçım bile yok!.. Ah mösyö, diye haykırdı,

yontulmuşikiodunparçasınabenzeyenkollarınıkaldırarak, çok suçluyum, ama şimdiye kadarTanrı hiç kimseyi beni cezalandırdığı gibicezalandırmadı!.. Philippe bana korkunç şeyleryapmamısalıkvermişolanMax'ıöldürdü,şimdio beni de öldürüyor. Tanrı onu bir afet gibikullanıyor!.. İyi davranın, çünkü hepimiziniçindebirPhilippeyatıyor.

—Benionunlayalnızbırakın,dediBianchon,hastalığıiyileşebilirtürdenmiöğrenmeliyim.

— Eğer iyileştirilirse, Philippe Bridauöfkesindengeberir,dediDesroches.Buyüzden,karısının ne durumda olduğunu tespitettireceğim, Philippe onu zina suçundanmahkûm ettirmedi, kadın eşlik haklarınıntümünden yararlanıyor. Açılacak bir davaPhilippe için skandal olur. Önce konteshanımefendiyi Faubourg-Saint-DenisSokağı'ndaki Doktor Dubois'nın hastanesinekaldıracağız,oradalüksiçindetedaviedilecektir.Sonra, kontu yargı yoluyla yeniden karı kocaikametgâhınadönmeyeçağıracağım.

—BravoDesroches!diyebağırdıBixiou.Pek

çokkötülüğe neden olacak bir iyilik icat etmekdenezevklişey!

On dakika sonra Bianchon aşağıya inip ikidostuna şöyle dedi: "Hemen Desplein'egidiyorum; o, bu kadını bir ameliyatlakurtarabilir. Ah! Onu umarım iyileştirir, çünküaşırı içkiartıkgörülmediği sanılançokciddibirhastalıkgeliştirmişonda."

—Haydioradan,senişakacıdoktor!Dünyadatekbirhastalıkmıvar?diyesorduBixiou.

Ama Bianchon avluya inmişti bile, çünküDesplein'ebubüyükhaberivermekiçinokadaracele ediyordu ki... İki saat sonra, Joseph'in ozavallı yengesi Doktor Dubois'nın kurduğu vedaha sonra Paris Belediyesi tarafından satınalınan o doğru dürüst hastaneye götürüldü. Üçhafta sonra da Hastaneler Gazetesi'nde, adınınbaş harfleri F.B. olan bir kadın hasta üzerindemodern cerrahinin uyguladığı en cesurcagirişimlerdenbirininöyküsüanlatılıyordu.Hastaameliyatın sonucundan çok, içinde bulunduğusefaletin neden olduğu zayıflık yüzündenölmüştü. Brambourg kontu albay, büyük yas

içinde,hemenSoulangeskontunugörmeyegittive onu uğramış olduğu acı kayıptan haberdaretti. Yüksek sosyetede kulaktan kulağaSoulanges kontunun kızını Kraliyet MuhafızBirliği'nin bir alayına emir subayı ve albayolarak atanacak çok değerli bir sonradangörmeyle evlendireceği haberi yayıldı. DeMarsay bu haberi Rastignac'a duyurdu;Rastignac, Rocher de Cancale adlı restorandaverdiği, Bixiou'nun da hazır bulunduğu birakşamyemeğindebundansözetti.

— Bu gerçekleşmeyecek! dedi içinden buesprili sanatçı. Değerini bilmediği dostlarıarasında, Giroudeau gibi kimileri öçlerinialamayacaklarsa da, Philippe ince zekâsıyla heryerde kabul gören ve hiç bağışlamayanBixiou'yu incitmek gibi bir beceriksizlikyapmıştı. Rocher de Cancale'ın tam ortasında,yemek yemekte olan ciddi insanların önünde,ona Brambourg konağına gelmek istediğinisöyleyen Bixiou'ya şöyle söylemişti: "Bakanoluncageleceksinevime!.."

— Senin evine gelmek için Protestan mı

olmalıyım? dedi Bixiou, şaka yollu. Amaiçindenşöylesöylemişti:"EğersenbirCalut'san,benimdebirsapanımvar,çakıltaşlarımdaeksikdeğil."[87]

Ertesi gün, aldatmacadan hoşlanan Bixioudostlarından bir tiyatro oyuncusunun evindegiyindi ve giydiği kostümle, din adamlığınıbırakmış yeşil gözlüklü bir papaza dönüştü,sonra bir kira arabasına binip Soulangeskonağına gitti. Philippe tarafından şakacımuamelesi yapılan Bixiou ona bir oyunoynamak istiyordu. Ciddi bir iş konusundakonuşmak istediğini ısrarla belirtmesi üzerineMösyö de Soulanges tarafından kabul edilenBixiou,kendisineönemligizleresahipsaygınbirkişi süsü verdi. Yapmacıklı bir ses tonuyla,korkunç gizi kendisine Bianchon tarafındanaçılan ölmüş kontesin hastalığının öyküsünü,Agathe'ın ölümünün öyküsünü, Brambourgkontunun övündüğü o zavallı Rouget'ninölümünün öyküsünü, Madam Descoings'inölümünün öyküsünü, gazetenin kasasındanalınan paranın öyküsünü ve Philippe'in kötü

günlerinde sürdürdüğü yaşamın öyküsünü onaanlattı.

— Kont hazretleri, ona kızınızı ancak bütünbilgileri topladıktan sonra veriniz; eskiarkadaşları Bixiou'dan, Yüzbaşı Giroudeau'danvebaşkalarındansorunonu.

Üç ay sonra Brambourg kontu albay, evindeduTillet'ye,Nucingen'a,Rastignac'a,MaximedeTrailles'a ve de Marsay'ye akşam yemeğiveriyordu. Ev sahibi konuklarının kendisineSoulanges ailesi ile bozuşması hakkındasöyledikleri yarı avutucu sözleri büyük biraldırmazlıklakarşılıyordu.

— Daha iyisini bulursun, diyordu onaMaxime.

—Grandlieuailesindenbirkızlaevlenmekiçinnekadar servet gerekir ki?diye sorduPhilippe,deMarsay'ye.

— Size mi? Altı kızdan en çirkinini onmilyondan aşağıya vermezler, dedi de Marsayküstahça.

—Yokcanım!dediRastignac,ikiyüzbinlirarantla markinin kızı Matmazel de Langeais'yesahip olabilirsiniz; kız çirkin, otuz yaşında, hiçdrahomasıdayok.Buherhaldeişinizegelir.

—Bundan iki yıl sonra onmilyonumolacak,dediPhilippeBridau.

— Bugün 16 Ocak 1829! diye bağırdı duTillet,gülümseyerek.Benonyıldırçalışıyorum,amaokadarparamyokbenim!..

— Birbirimize yol gösteririz, hem paraişlerinden nasıl anladığımı görürsünüz, dediBridau.

—Toplam olarak ne kadar paranız var? diyesorduNucingen.

— Majorat'ma dahil olan, tehlikeyeatamayacağım ve tehlikeye atmak istemediğimarazim ve konağım dışında, rantlarımı satarsamrahatçaüçmilyonumolur...

Nucingen ve duTillet bakıştılar, bu kurnazcabakışmadansonraduTilletPhilippe'eşöylededi:"Sevgilikontum,istersenizbirlikteçalışırız."

DeMarsay, duTillet'nin Nucingen'a fırlattığı,şu anlama gelen bakışı yakaladı: "Milyonlarbizim." Gerçekten de yüksek bankacılıksektörünün bu iki önemli kişisi, borsada belirlibir zamanda neredeyse kesin olarak Philippe'ekarşı oynayacak derecede politik sorunlarınortasında yer alıyordu, öyle ki bütün olasılıklarPhilippe'e kendi lehindeymiş gibi görünse de,aslında onların lehinde olacaktı. Ve olan oldu.1830 yılıTemmuz ayına gelindiğinde, duTilletile Nucingen Brambourg kontuna on beş binfrank kazandırmışlardı bile, kont da dürüst veöğütleridinlenirkimselerolarakgörüp,onlardankuşkulanmadı. Restorasyon sayesinde yükselipzengin olmuş ve özellikle başıbozuklarıderinden küçümseme konusunda yanılgıyadüşmüş olan Philippe, ilan edilenkararnamelerin[88] başarılı olacağına inandı vefiyatların yükseleceği umuduyla borsadaoynamak istedi, oysa bir devrim olacağınainananNucingenileduTilletfiyatlarındüşeceğiumuduyla ona karşı oynadılar. Bu iki kurnazarkadaş Brambourg kontu albayın düşüncesinekatılır ve kanılarını paylaşır gibi göründü, ona

milyonlarını iki katına çıkarma umudu vererek,bumilyonlarıondankazanacakdurumageldiler.Philippe, dört milyonluk kazancı zafer olarakgören bir insan gibi savaştı.Krallığa bağlılığı okadar dikkat çekmişti ki, toplantıya katılmaküzere Maufrigneuse dükü ile birlikte Saint-Cloud'a[89] geri dönmesi için emir aldı. Bukayrılma belirtisi Philippe'i kurtardı; çünküPhilippe, 28Temmuz'da bulvarlardaki insanlarıtemizlemek için saldırıya geçmek istiyordu vekuşkusuz, bir saldırganlar birliğine komutaetmekte olan dostu Giroudeau'nun gönderdiğibirkurşunuyemişolacaktı.

Bir ay sonra, Albay Bridau'ya o çok büyükservetinden geriye yalnızca konağı, arazisi,tabloları ve mobilyaları kaldı. Ayrıca, dediğigibi, 1834'e kadar bağlı kaldığı krallığın yaşçabüyük kolunun yeniden eski durumunageleceğine inanmak gibi bir budalalık yaptı.Giroudeau'nun albay olduğunu görünce,oldukça anlaşılabilir bir kıskançlık Philippe'inyeniden görev almasına neden oldu; 1835'teCezayir'de bir alayda general olmayı umut

ederek, en tehlikeli görevde üç yıl kaldı; amakötü niyetli bir güç, General Giroudeau'nungücü, onu yerinde saydırıyordu. SertleşenPhilippe, görevin ciddiliğini de zorladı veMurat'vari[90] yiğitliğine karşın sevilmez oldu.O uğursuz 1839 yılı başında üstün güçlerönündebirgeriçekilmesırasındaAraplarakarşısaldırı amaçlı bir dönüş yaparak, arkasındayalnızca bir bölük olduğu halde düşmanınüstüne atıldı, bölük büyük bir Araptopluluğunun içine düştü. Çarpışma kanlı,korkunçvegöğüsgöğüseoldu,ancakazsayıdaFransız süvarisi kurtulabildi. Albayın dört biryandançevrildiğinigörenuzaktakisüvarileronukurtarmaya çalışırken boşu boşuna ölmeyiuygun bulmadılar. Şu sözleri duydular:"Albayınız!Yetişin! İmparatorluğunbir albayı!"Bu sözleri korkunç çığlıklar izliyordu, amasüvarileralayadöndüler.Philippefecibirşekildeöldü, yatağanlarla neredeyse parçalanmışdurumda yere düştüğünde başını kestiler.Yaklaşık o dönemde Sérisy kontunun desteğisayesinde eski bir milyoner çiftçinin kızıylaevlenen Joseph'e Brambourg konağı ile arazisi

miras kaldı; onu mirasından yoksun bırakmakisteyen kardeşi bunlardan yararlanamamıştı.Ressamın en çok hoşuna giden şey de o güzeltablo koleksiyonu oldu. Bir tür kaba sabaHochon olan kayınpederinin her gün kendisiiçin eküler biriktirdiği Joseph şimdiden altmışbin frank ranta sahip. Her ne kadar çok güzelresimler yapıyor, sanatçılara büyük hizmetlerdebulunuyorsa da, henüz Institut üyesi değil.Majorat ile ilgili bir koşul gereği Brambourgkontuunvanınıtaşıyor,buunvandaatölyesinde,arkadaşlarının arasında sık sık kahkahayıbasmasınanedenoluyor.

— İyi kontların iyi giysileri olur[91] dedipeyzaj ressamı olarak ünlü ise de, atasözlerinibozup değiştirme gibi eski bir âdetindenvazgeçmemiş dostu Léon de Lora. YazgınınkendisinikayırmasınıalçakgönüllüklekarşılayanJoseph'eşunudasöylediayrıca:"Adamsende!Susuzlukyerkengelir!"

Paris,Kasım1842

DİPNOTLAR

[1]Ardındankoşulan, zenginliğinve iktidarınsembolü "Altın Post" efsanesine gönderme.(ç.n.)

[2] Fransa'daAncien Régime döneminde kraladına ili yöneten görevlinin (intendant) seçtiğiyardımcı (subdélégué). Bu yardımcı kaymakamdüzeyindeydi.(ç.n.)

[3]Fransızşair(1762-1794)Siyasalnedenlerleidamedildi.(ç.n.)

[4]Birleştirme,birlik,toplaşma.(ç.n.)

[5] Latin şairi Horatius'un Odlar adlı şiirkitabının başlangıcı (Odlar III, 3). "Dürüst vekararlı"anlamında.(ç.n.)

[6]CarleVernet (1758-1835),Fransız ressam.(ç.n.)

[7] Antoine-Denis Chaudet. Ünlü Fransızheykeltıraşveressam(1763-1810).(ç.n.)

[8] Paris'te Vendôme Meydanı'ndaki sütun.(ç.n.)

[9] Jean-Baptiste Regnauld (1754-1829),Fransızressam.(ç.n.)

[10] Konuşanlar "boston" adlı kâğıt oyunuoynamaktadırlar,karovebağımsızlıkbuoyundakullanılandeyimlerdir.(ç.n.)

[11] Fransız kara ordusuna subay yetiştirenokul. 1803'te Napoléon tarafından kuruldu.(ç.n.)

[12]Antoine Jean Gros (1771-1835), Fransızressam.(ç.n.)

[13] Balzac'ın La Bourse adlı romanınınressamkahramanıHippoliteSchinner.(ç.n.)

[14] Napoléon'un Elbe Adası'ndan dönüpParis'egeldiğigün.Butarihtenikincikeztahttanferagat edişine kadar süren son saltanat dönemiyüz gün sürmüştür.Bu dönemYüzGün adıylaanılır.(ç.n.)

[15] Sığınma Alanı (Le Champ-d'Asile)1817'de General Charles François-Antoine tarafındanMeksika Körfezi kıyılarındaBonapartçı ve liberal Fransız sığınmacılar için

kuruldu, liberal gazeteler bu sığınmacılar içinparatoplamakampanyalarıdüzenledi.(ç.n.)

[16] François Gérard (1770-1837), Fransızressam.Balzac'ındostuydu.(ç.n.)

[17]Çokkurnaz,becerikli,hilecibirkimseninçevirdiğidolabıbelirtenbirdeyim.(ç.n.)

[18] Genellikle iki kişi arasında 32 kâğıtlaoynananbirkâğıtoyunu.(ç.n.)

[19] 1802-1803 yıllarında kurulmuş olan buköprüden parayla geçiliyordu; ancak buradangeçen savaş malullerine her geçişte bir meteliködeniyordu.Buhak1843'tekaldırıldı.(ç.n.)

[20] O dönemde dükkânları, tiyatroları, oyunsalonları, kahvehaneleri ile ünlü Palais-Royal'deki özellikle tütün içilen birkahvehaneninadı.(ç.n.)

[21] Fransa'da Restorasyon dönemindeuzlaşma bilmez Ancien Régime yanlılarınaverilenad.(ç.n.)

[22]Marius-AugusteVestrisAllard(1760-1842

). Paris Operası'nın 1780'den 1818'e kadar başdansçısıydı.(ç.n.)

[23] Paris tiyatrolarından. 1821'de kuruldu,ancakikiyılsonra1823'tekapandı.(ç.n.)

[24] Soylu olmayan bir kadınla bir prens, yada bir prensesle soylu olmayan bir erkekarasındakidenkolmayanevliliksözkonusu.Butürevlilikteunvanvemirashakkıyoktur.(ç.n.)

[25]Paris'teküçükbirrestoranınadı.(ç.n.)

[26] Liberal muhalefetin başında olan kişiler.(ç.n.)

[27]Fransız edebiyatçıveoyunyazarı (1803-1866). Dostu olan Balzac üzerine de bir anıkitabıyazdı.(ç.n.)

[28] 52 kâğıtla oynanan ve rulet oyununabenzeyenbiroyun.(ç.n.)

[29] Çekiliş her beş günde bir yapılıyordu.(ç.n.)

[30] Fransız oyun yazarı Benjamin Antier(1787-1870) ve arkadaşlarının yazdıkları

l'Auberge des Adrets ve Robert-Macaire adlıoyunların kahramanı. Haydut, çıkarcı,dolandırıcı,alaycıbirtip.(ç.n.)

[31] İtalyan yazar Boiardo'nun (1441-1494),palavralarıylaünlükişisi.(ç.n.)

[32]Kaynatılmışşekerlisuveromyadalikörkarıştırılmışbiriçki.(ç.n.)

[33] Palais-Royal'in içinde devrim dönemindeaçılmışolanünlükahvehane.(ç.n.)

[34]MidiHastanesi.Eski birKapüsen tarikatımensupları manastırında bulunduğu için LesCapucins adıyla da anılıyordu; burada cinselilişkiyle bulaşan hastalıklar tedavi ediliyordu.(ç.n.)

[35] Paris'te Chaillot Sokağı'nda bulunanyaşlılaryurdu.(ç.n.)

[36]RomaİmparatoruMarcusAureliusProbus(232-282).(ç.n.)

[37] Fransa Kralı Philippe Auguste'ünvakanüvisi.Ölümü1207(ç.n.)

[38]Keltpapazlarınındini.(ç.n.)

[39] Ortaçağda İtalya'da paralı, kiralıkaskerlereverilenad.(ç.n.)

[40] Mahzenlerde içkileri kontrol eden vergimemurlarınaverilenad.(ç.n.)

[41] Fransız tarihçi ve şair (1165'e doğru-1226). Kral Philippe Auguste'ün vakanüvisi.(ç.n.)

[42] Fransa'da Haziran-Mayıs 1353'teköylülerinsoylularakarşıayaklanmasınaverilenad.(ç.n.)

[43]ZorakiIrmak(ç.n.)

[44] Royer ve Barbier'nin yazdığı, 1830'dayayımlanmış, on altıncı yüzyılda bir gençlikçetesinin yaptıklarını anlatan bir romanagönderme.(ç.n.)

[45] İmparator Augustus'un başkente kattığıbirhalkmahallesiolanTrastevere'yegönderme.(ç.n.)

[46] Amerikalı yazar Fenimore Cooper'ın

(1789-1851) Çayır veMohikanların Sonuncusuadlı romanlarının kahramanı Demir Çorap'agönderme.(ç.n.)

[47]WalterScott'ınTheFairMaidofPerthadlıromanınagönderme.(ç.n.)

[48]Napoléon'un ElbeAdası'ndan dönüp (20Mart 1815) Paris'e gelişinden ikinci kez tahttanferagat edişine (22 Haziran) kadar süren sonsaltanatdönemineverilenad.(ç.n.)

[49] Krala bağlı askeri birliklerin, özelliklesoylulardan oluşan bir bölümüne verilen ad.(ç.n.)

[50] 1814'te Fransa'ya sığınıp burada büyüksükse yapan, jimnastik okulları açan İspanyolsubayı Don Francisco Amoros y Ondeano'yagönderme.(ç.n.)

[51] Fransız yazar Rabelais'nin (1494-1553)ünlüromankahramanlarından.(ç.n.)

[52] Ortaçağda Paris'te dilencilerin, körlerin,sakatların, kanun kaçaklarının yaşadıklarımahalleyeverilenad.(ç.n.)

[53] Fransız yazar Lesage'ın (1668-1747) GilBlasdeSantillane'ınSerüvenleri adlı romanındaGil Blas'yı yakalayan hırsız çetesinin kadınaşçısınınadı.(ç.n.)

[54] Fransız oyun yazarı Molière'inkahramanlarınagönderme.(ç.n.)

[55]André-CharlesBoulle (1642-1732).ÜnlüFransızdekoratörveincemarangoz.(ç.n.)

[56] Bourbon dükü, yaşlı Condé prensiöldüğünde mirasına metresi Sophie Dawesaçgözlülüklesahipçıkmakistemişti.(ç.n.)

[57] Dönemin ünlü aşçıbaşısı Marie-AntoineCarême'e(1784-1833)gönderme.(ç.n.)

[58]Ankagibibirmasalkuşu.(ç.n.)

[59] Balzac, İngiliz oyun yazarı Otway'in(1652-1685) ünlü yapıtı KurtarılmışVenedik'teyaşlı SenatörAntonio ile gençmetresi arasındageçenbirsahneyegöndermeyapıyor.(ç.n.)

[60] Ünlü tiyatro oyuncusu (1787-1867).Napoléon'unmetresiolduğusöylenir.(ç.n.)

[61] Fransız oyun yazarı Racine'in (1639-1699)Britannicusadlıoyununagönderme.(ç.n.)

[62] İngiliz şair Byron'ın (1788-1824) TheCorsair adlı yapıtında Medora melankolik aşkı,Gulnareiseçılgınaşkısimgeliyor.(ç.n.)

[63] Fransız oyun yazarı Jean-François Collind'Harleville'in (1755-1806)LeVieuxcélibataireadlı komedisinin kahramanı hırçın hizmetçikadın.(ç.n.)

[64] Balzac bu konuda not defterine şunlarıyazmış:"Kırmızıeşekkadarkötüdeyimi,İran'dabir dişi eşekle bir yabaneşeğinden doğan bireşeğinkırmızıyaboyanmasındankaynaklanıyor.Bueşekleratlarkadarhızlıgider,amakötüdür."(ç.n.)

[65]Matta'yagöreİncil,20/21.(ç.n.)

[66]Antik mimaride kadın heykeli biçimindesütun.(ç.n.)

[67]Ünlü İsviçreli saatçi (1747-1823).Birçokicadıvardır.(ç.n.)

[68] Francesco Albani (1578-1660). İtalyanressam.(ç.n.)

[69] Pietro Vannucci Perugino (1495/1450-1523).İtalyanressam.(ç.n.)

[70] Fransız oyun yazarı Molière'in sırasıylaŞaşkın ve Scapin'in Dolapları adlıkomedilerindeki kurnaz uşaklar Mascarille veScapin'egönderme.(ç.n.)

[71]Yaylı,dörttekerlekli,üstüaçık,arkasındabirkörüğübulunanbiratarabası.(ç.n.)

[72]LaFontaine'in"Koca,KarıveHırsız"adlımasalınagönderme.(ç.n.)

[73] Frédérick Lemaître: Fransız tiyatrooyuncusu (1800-1876). Söz konusu oyununortak yazarları: Victor Henri Joseph BrahainDucange (1783-1833), Dinaux takma adıylaJacques Félix Beudin (1796-1880) ve ProsperParfaitGoubaux(1795-1859).(ç.n.)

[74] Restorasyon döneminde monarşiyidevirmek istemekle suçlanıp 1822'de idamedilendörtasker.(ç.n.)

[75] söğütlere doğru kaçan! Latin şairiVergilius'unBucolicalaradlışiirkitabındanalıntı(III,65).(ç.n.)

[76]"Neâlâ"anlamındaLatincedeyim.(ç.n.)

[77] Napoléon Sainte-Hélène Adası'nda ikenkendisine bekçilik eden İngiliz subayı.İmparatoraişkenceyaptığısöylenir.(ç.n.)

[78]Shakespeare'inIII.RichardadlıoyunununI.perde,2.sahnesinegönderme.(ç.n.)

[79] XII. Louis 54 yaşında ikinci evliliğinigençMaried'Angleterreileyaptıvebuevliliktenbirkaçaysonraöldü.(ç.n.)

[80] X. Charles'ın büyük oğlu, Angoulêmedükü.(ç.n.)

[81] Fransa'da o zamanlar bir kimseninsoyluluk unvanı alarak, bu unvanla birlikteailenin büyük oğluna devrettiği, başkasınasatılamayanmülkeverilenad.(ç.n.)

[82] Berry düşesi, Caroline de Naples (1789-1870)(ç.n.)

[83] Dokunaklı, sert konuşmaları ile ünlümilletvekili, Chauvelin markisi (1766-1832).(ç.n.)

[84] Mütevazı bir çevreden olmasına karşın,kendisinin yüksek sosyeteye ait olduğunainandırmakisteyenbirkadınsözkonusu.Balzacdöneminde bir adın önüne bu anlamda "saint"getirilmesiâdetti.(ç.n.)

[85] N.T. Charlet (1792-1845). Fransızlitografyacı. Çöpçü resimleriyle de ünlüdür.(ç.n.)

[86] Fransız yazar Victor Hugo'nun (1802-1885) Les Orientales adlı şiir kitabının LesFantômesadlıbölümündenbirdize.(ç.n.)

[87]KutsalKitap'agöre,Davut'unsapanla taşatıp gözünden vurarak yendiği dev Calutefsanesinegönderme.(ç.n.)

[88] 1830 Devrimi'ne yol açan, Kral X.Charles'ın26Temmuz1830 tarihinde ilanettiğidörtkararname.(ç.n.)

[89]1830'daKralX.Charles'ınyazlıkkraliyet

konutu olarak kullandığı Saint-Cloud Şatosu.(ç.n.)

[90] Fransız mareşali Joachim Murat (1767-1815)(ç.n.)

[91]Hesaplı dostlukların iyi olacağını anlatanbirFransızatasözünündeğiştirilmişşekli.(ç.n.)