sÝsmÝk yorumdahizlar ve derÝnlÝk dÖnÜÞÜmÜ the...

ÖZETSon yýllarda, geliþen veri iþlem metotlarý

sismik hýzlarýn daha hassas tanýmlanabilmesive sismik yorumcunun yapýsal ve stratigrafikkorelasyon iþleminde desteðinin alýnmasýnaolanak vermektedir. Hidrokarbon ara-macýlýðýnda kullanýlan farklý disiplinlerinbaþýnda, jeofizik yöntemlerden en yaygýnolarak kullanýlanýlan sismik yansýma yön-temidir. Çünkü bu metot kuyu bilgilerinin tem-sil edemeyeceði yeraltý birimleri hakkýnda 3boyutlu bilgi sahibi olunmasýna olanak saðlar.Ancak, bu yöntem zaman boyutunda çalýþ-makta ve elde edilen bilgilerin jeolojik açýdananlam kazanmasý için derinlik boyutunadönüþtürülmesi gerekmektedir. Sismik yansý-ma yönteminden elde edilen zaman boyutun-daki bilgiler, yeraltý hýz bilgisi desteði ile bir-leþtirilerek derinlik dönüþümü gerceklestirilirve böylece jeolojik birimler olarak ifade ede-bilme olanaðý elde edilir. Ancak, bunun içindoðru hesaplanmýþ hýz bilgisine ihtiyaç vardýr.Bu sebeple yeraltýndaki formasyonlarýn hýzbilgisinin bir þekilde tanýmlanmasý gerekir.Sismikte kullanýlan birden fazla hýz bilgisivardýr. Bu hýzlardan hangisinin derinlikdönüþümünde kullanmasý gerektiðinin belir-lenmesi gerekmektedir. Hýz bilgisi devreyegirdiði zaman bu problem daha da karmaþýkbir hal alýr. Günümüzde hýz bilgisi üç farklýyolla elde edilir. Bunlar, Sismik verinin veriiþlem aþamasýnda elde edilen yýðma hýzlarý(RMS hýzlarý), Petrol, gaz amaçlý açýlan kuyu-lardan elde edilen VSP (vertical seismic pro-filing) ve sonik (DT) hýzlarý ile sismik mo-delleme yöntemleriyle elde edilen hýzlardýr.

Bu çalýþma petrol sektöründe edindiðimiztecrübelerin bir derlemesi niteligindedir.

ABSTRACTThe recent developing data process met-

hods allow to determe the seismic velocitymore accurately and the seismic interpreter'sparticipation for both structural and strati-graphic interpretation. Seismic reflection isthe one of the most common geophysicalmethods used in hydrocarbon explorationactivities. This distinguished method allowsreceiving more information about the groundunits in three dimensions than the static welldata. However, this method works in timedomain and needs to be converted to depthdomain to interpret geological features. Thedata received from seismic reflection methodin time domain is merged with the correctvelocity information to make depth conver-sion. That is why; the proper velocity informa-tion is needed to be able to succeed this con-version. The formation velocity informationmust be correctly determined to for depthconversion. The depth conversion becomesmore complicated when the velocity issuetakes place. In seismic, there are many waysto obtain velocity information. It is important todecide which one of these ways is suppose touse for proper depth conversion. Nowadays,the velocity data was obtained in three waysduring seismic modeling. First, the velocitystack data (RMS velocity) which is generatedwhile seismic process. Second, the verticalseismic profile (VSP) data from oil and gaswells. The last one is sonic data (DT) which

TPJD Bülteni, Cilt 21, Sayý 2, Sayfa 13-29, 2009TAPG Bulletin, Volume 21, No 2, 3-29, 2009

SÝSMÝK YORUMDA HIZLAR VE DERÝNLÝK DÖNÜÞÜMÜ

THE VELOCITY IN SEISMIC INTERPRETATION AND DEPTH CONVERSION

Atila SEFUNÇ ve Cengiz Tolga VUR

ZUEITINA OIL COMPANY, Tripoli, LIBYA

13Türkiye Petrol Jeologlarý Derneði BülteniThe Bulletin of Turkish Association of Petroleum Geologists

obtained while logging.This work is a general review of our expe-

rience in oil exploration sector.

GÝRÝÞÝki ve üç boyutlu sismik yansýma yöntem-

lerinden elde edilen zaman boyutundaki bilgi-lerin derinlik boyutundaki jeolojik birimlerolarak ifade edilebilmesi için doðru hesaplan-mýþ hýz bilgisine ihtiyaç vardýr. Yanlýþ he-saplanmýþ hýz bilgisi, zaman boyutundanderinliðe hatalý dönüþümlere, dolayýsýylahatalý formasyon tanýmlarýna ve prospektseçimlerine yol açacaktýr. Günümüzde hýz bil-gisi iki farklý yolla elde edilir.

- Yýðma hýzý bilgisi: Yansýmalý sismik yön-teminden en pratik olarak elde edilen eldeedilen hýz bilgisidir. Yeterli kuyu hýz bilgisininolmadýðý sahalarda derinlik dönüþümündeyaygýn olarak kullanýlýr.

- VSP, Check-shot ve Sonik log yöntemi:Zaman boyutundan derinliðe geçiþ için gerek-li olan hýz bilgisi, ilk olarak Sonik log yönte-minden faydalanarak elde edilmistir. Ancakbu yöntem yansýma sismik yöntemi ile farklýfrekanslarda çalýþmakta ve hýz farklýlýðý yarat-maktadir. Sonik yöntem formasyon içineokuma derinliði bir kaç cm ile sýnýrlýdýr. Ayrýcamuhafaza borusu etkisi, formasyon ara

hýzlarýnýn hesaplanmasýnda karþýlaþýlan diðerbir olumsuz etkendir.

VSP ve Check-shot petrol endüstrisindekullanýlan en güvenilir yöntemdir. Çünkü buyöntemde sismik yansýma yöntemine dahayakýn bir frekansta çalýþýldýðý için, frekanskaynaklý hýz farklýlýðýndan kurtulmuþ olunur(Goetz at al., 1979). Ayrýca, elde edilen hýzbilgisi kuyu duvarýndaki geniþleme ve çök-melere duyarlý olmadýðý için hassas veritoplama tekniði gerektirmez.

SÝSMÝK HIZ KAVRAMI Yüzeyde kullanýlan bir enerji kaynaðýnýn

ürettiði ses dalgalarý yeraltýndaki yansýtýcýyüzeylerden yansýyýp yine yüzeyde belli birdüzene göre yerleþtirilmiþ alýcýlara gelir vekaydedilir. Bu kayýtlar çeþitli veri-iþlemteknikleri kullanýlarak yorumcularýn çalýþmayapabilecekleri hale getirilirler. Elde edilensismik kesitte yatay eksen mesafe, düþeyeksen sismik gidiþ-geliþ zamanýdýr. Bir baþkaanlatýmla sismik gidiþ geliþ zamanýný, yüzey-den aþaðýya gidip belli bir yansýtýcý yüzeydenyansýyýp gelen ses dalgalarýn seyahatzamaný olarak tanýmlayabiliriz (Þekil 1).Dolayýsýyla yeraltýndaki belli bir yansýtýcýyüzeyi, sismik kesitleri kullanýlarak sismikgidiþ-geliþ zamanýn fonksiyonu olarak verebi-

Türkiye Petrol Jeologlarý Derneði BülteniThe Bulletin of Turkish Association of Petroleum Geologists14

Sismik Yorumda Hýzlar ve Derinlik Dönüþümü

Þekil 1. Sismik Yansýma Metodu’nun uygulanmasý.Figure 1. An application of Seismic Reflection Metod.

liriz. Fakat zamanda yapýlan bu tanýmlamanýngerçek boyut olan derinliðe, þu veya bu þe-kilde mümkün olduðunca doðru bir þekildedönüþtürülmesi gerekir. Bunun için yeraltýn-daki formasyonlarýn hýz bilgisine ihtiyaçvardýr. Hýz bilgisinden bahsedilince problemdaha da karmaþýk bir hal almaktadýr. Çünküsismikte birden fazla hýz vardýr. Bu hýzlardanhangisini derinlik dönüþümünde kullanýlmasýgerektiðine karar verilmelidir. Bu sebeple sis-mikte mevcut hýzlar tanýtýlacaktýr.

SÝSMÝK HIZLARUygulamalý sismik çalýþmalar da hýz

konusu çok önemlidir. Bu bölümde kýsaca sis-mik verilerden jeolojik yapýnýn belirlenebilme-si için kullanýlan deðiþik hýzlar anlatýlacaktýr.Bunun için kuyularda yapýlan doðrudanölçmeler ve sismik zaman-uzaklýk veri-lerinden yeterli sonuçlar veren yöntemlergeliþmiþtir. Yüksek katlamalý veri toplamauygulamalarýn 6-8 km'ye varan açýlýmlarlakayýt alýndýðýndan daha doðru hýz hesapla-malarý yapýlabilmektedir.

Yeraltý jeolojik yapýlarýnýn sismik kesitlerdetanýmý iki þekilde yapýlmaktadir. Birinci olarakgidiþ-geliþ zaman haritalarý ile yapýlýr. Geçmiþyýllarda, kuyular zaman haritalarýndan öne-rilirdi. Ancak, son yýllarda veri iþlemde geliþenhýz modellemeleri sayesinde gerçek hýzlarayakýn hýzlar elde edilmektedir. Bu sebeplezaman kesitlerinden derinlik kesitlerinedönüþüm yaygýn olarak kullanýlmaya baþlan-

mýþtýr. Yeraltý hýz bilgisi iki þekilde eldeedilebilir. Bunlardan birincisi kuyulardagerçekleþtirilen VSP, check-shot ve sonik hýzbilgilerinden faydalanýlýr. Diðeri ise veri iþlemaþamasýnda elde edilen yýðma ve migrasyonhýzlarýdýr. Þimdi sismikte kullandýðýmýz hýzlarýdetaylandýralým.

Ortalama Hýz (AverageVelocity-Vort)Sismik dalgalar yüzeyden "Z" derinliðinde-

ki tabakaya kadar "t" zamanýnda ulaþýrlar. “Z”derinliðinin "t" zamanýna bölünmesiyle bulu-nan deðere Ortalama Hýz denir (Þekil 2).Sismik kesitlerde ise gidiþ-geliþ "t" zamanýnýnyarýsýdýr. Ortalama hýz açýlan kuyu sonrasýkuyudan elde edilen sonik, VSP ve Check-Shot hýz bilgilerinden veya veri iþlemde eldeedilen yýðma (VRMS) hýzlarýndan (VRMS = VOrt)hesaplanabilmektedir. En doðru ve gerçek hýzbilgisini VSP-Checkshot verisinden eldeedilebilir. Ancak, bu tür hýz bilgilerininolmadýðý yerlerde ise sismik kesitlerdeki VRMShýzlarý Vort gibi kullanilabilmektedir.

(1)

(1) no'lu formül tek tabaka olduðu durum-larda geçerlidir.

Eðer "z” derinliðindeki tabakadan önce z1,z2, .......zn derinliðine sahip bu tabakalarýn biryöndeki zamanlarý t1, t2, .......tn ise ortalamahýz;


Sefunç ve Vur

Vort =Zt

Þekil 2. Tabakalý ortamlarda ortalama hýz.Figure 2. Average velocity in sedimanter environment.

(2)

Bütün hýz hesaplamalarýndaki zamanlarve derinlikler bir indirgeme düzlemi olan sis-mik datumdan itibaren alýnan düzeltilmiþdeðerlerdir.

Ara Hýz (Interval Velocity-Vint)Farklý iki derinlikteki (Z1, Z2) tabakalarýn

zamanlarý da birbirinden farklý ise (t1, t2), bu∆Z aralýðýndaki hýza ara hýz denir. Bu hýz sis-mik yansýmaya neden olan hýz olarak taným-lanýr. Ara hýzlar kuyudan elde edilen sonik vecheckshot kuyu bilgilerine gore tanýmlanýr.

(3)

Anlýk Hýz (Instantaneous Velocity)Eðer sismik hýz derinlikle sürekli deðiþiyor-

sa (3) baðýntýsýyla verilen ara hýzdan sismikdalganýn her an için anlýk hýz hesaplanýr. Eðerz2-z1 derinlik farký çok küçük seçilirse kalýnlýðý∆z olan tabaka elde edilir. t2-t1 zaman farký da∆t gibi küçük zaman olacaktýr.

dz= z2-z1 (tabakalar arasý derinlik farký)dt= t2-t1 (tabakalar arasýndaki zaman farký)Anlýk hýzý derinliðin zamana göre türevi

olarakta tanýmlayabiliriz.

(4)

Kök Ortalama Kare Hýzý (Root-Mean-Square Velocity, Vrms)

Yeraltýnýn birden fazla tabakalý olmasýdurumunda Dix yaklaþýmý ile elde edilerekhesaplanan hýza “Kök Ortalama Kare Hýz”(Root Mean Square Velocity, Vrms) denir.Bütün yansýtýcýlarýn yatay ve hýzýn düþeydoðrultuda deðiþtiði yerlerde, yýðma hýzý yak-laþýk olarak “RMS” hýzýdýr. Sismik kalitenin iyiolduðu ve tektonik olaylarýn yoðun olmadýðýyerlerde RMS hýzlarý gerçek hýzlara yakýnhýzlardýr. RMS hýzý bir tabakanýn derinliðinihesaplamada kullanýlan hýzdýr. Günümüzdesismik yansýma yöntemi uygulamalarýndakaynak-alýcý uzaklýðý 6-8 km arasýndadeðiþmektedir. Gidiþ-geliþ zamanlarý bundan

dolayý Dix yönteminde daha doðru olarakgözlenmektedir. Gren'in uyguladýðý 1938 yön-temi ancak tek tabaka için doðrudur.

Yeraltýnda yer alan tabakalarýn yatayolmasý halinde n'inci tabakaya kadar olanhýza Vrms hýzý denir.

(5)

Vrms hýzýný yeraltýndaki bir tabakanýn derinliði-ni hesaplamada kullandýðýmýz bir hýz olarakda görebiliriz ve derinlik dönüþümlerindeyaygýn olarak kullanýlýr.

Dix's (1955), ara yýlýnda, ara hýzlardanRMS hýzlarýný, RMS hýzlarýndan da ara hýzlarýbulmak için geliþtirilmiþ bir baðýntýdýr veaþaðýdaki gibi verilir.

(6)

Dix's eþitliði ile elde edilen ara hýzlarýnsaðlýklý kullanýlabilmesi için yeraltýndakitabakalarýn paralel ve hýz analizi zamandeðerlerinin 200 msn'den daha sýk yapýl-mamýþ olmasý gerekir. Bunlarýn dýþýnda yer-altýndaki çeþitli ýþýn yollarýný bozucu etkiler(faylar, yersel mercekler, yakýn yüzeydekiyanal ve düþey hýz deðiþiklikleri) Vrmshesaplamalarý etkileyeceðinden Dix's eþitliðiile hesaplanan ara hýzlardan elde edilenderinlik doðru olmayacaktýr. Bütün bu olum-suzluklara raðmen, kuyu hýz bilgilerininolmadýðý veya çok az olduðu hallerde, hatapaylarý dikkate alarak Dix'in eþitliðini kullan-mak tercih edilebilir.

Sismik Hýzlarýn ÖnemiTabakalý arz içinde elastik dalgalarýn hangi

hýzlarla yayýldýðýnýn bilinmesi, sismik veriiþlem analizinde önemli yer tutmaktadýr.Ayrýca, geliþen veri iþlem metotlarýnýn uygu-lanmasý neticesi ile sismik hýzlarýn daha has-



tn

VRMS, n

tn-1

VRMS, n-1

n-1

nVint

Vara =V2

rms, n tn - V2rms, n-1 tn-1

tn - tn-1

1/2

Vort =Z1+Z2+Z3+.....+Zn

t1+t2+t3+.....+tn

Vmt =Z2-Z1

t2-t1

V2rms =

V21∆t1+V2

2∆t2+.....+V2n∆tn

∆t1+∆t2+.....+∆tn

dm =dzdt

sas bulunabilmesi, sismik yorumcunun doðruyorum yapmasýna olanak saðlamaktadýr. Veriiþlem uygulamalarýnda doðru seçilen yýðma(stack) hýzlarýnýn sismik yoruma katkýsý,

- S/G oraný yüksek, iyi birleþtirilmiþ sismikizler,

- Stratigrafik- litolojik çalýþmalar için da-hahassas olarak tanýmlanmýþ ara hýzlar,

- Derinlik dönüþümünde kullanýlabilir hýz-lar þeklinde görülmektedir. Bulunan ara hýzbilgileri ve eðer varsa yakýndaki bir kuyudanalýnan jeolojik bilgilerle korale edilerek deðer-lendirilmesi aþaðýdaki jeolojik parametrelerhakkýnda faydalý bilgiler verir.

- Stratigrafik deðiþimlerin belirlenmesi,- Litolojik birim ayýrýmlarýnýn yapýlabil-

mesi,- Resif içinin tanýmýnýn yapýlmasý,- Kum-þeyl oraný belirlenmesi,- Yüksek basýnçlý þeyl kütlelerinin belirlen-

mesi,- Porozite ve yoðunluklarýnýn tahmini,- Akýþkan niteliðinin belirlenmesi.Schneider (1971)'e göre, ara hýz hesapla-

malarýnda hata miktarlarýnýn, litolojik tahmin-lerde %10, stratigrafik tahminlerde ise %3civarýnda olmasý gerektiðini ortaya koymuþ-tur. Sismik yorumcularýn, derinlik hesaplarýn-da civarda bulunan kuyulara ait her türlü hýzbilgisini (VSP, checkshot veya sonik,) dikkatealarak derinlik hesaplarý yapmalarýnda faydavardýr. Arama ve rezervuar için sadece sismikverinin kaliteli olmasý yeterli deðildir. Doðrubir kuyu korelâsyonu ile derinlik dönüþümü iyibir yorum için zorunludur.

NÝÇÝN DERÝNLÝK?Geçmiþ yýllarda sismik yorum sonucunda

elde edilen zaman haritasýndan tanýmlananprospekt üzerinde, sadece önerilen kuyununformasyon giriþleri ve son derinliði he-saplanýrdý. Fakat 1980'li yýllara kadar zamanharitalarýndan önerilen kuyularýn daha sonraderinlik haritalarýndan önerilmesi zorunluolmuþtur. Bu zorunluluðun nedenlerini:

- Petrol-gaz üretimi yapýlacak prospektalanýnýn belirlenmesi,

- Açýlacak kuyularýn, açýlmýþ eski kuyularlaolan derinlik iliþkisinin saptanmasý,

- Derinlik haritasýndan prospektin olasýpetrol/su dokunaðýnýn saptanmasý veçevrede yer alan üretim sahalarýna ait

petrol/su dokunaklarý ile karþýlaþtýrýlmasý,- Prospektin ekonomik analizinin olasý

derinlik haritasýndan elde edilen veriler temelalýnarak yapýlmasý,

- Basen analizinde kullanýlmasý þeklindesöylenebilir.

Genelde sismik yorumlar zaman ortamýn-da daha hýzlý bir þekilde yapýlýr. Stratigrafikyorumun zaman ortamýnda yapýlmasý gerekir.Çünkü zaman ortamýnda yapýlar deðiþmesinekarþýn stratigrafik özelliðini korur veya diðerbir tanýmla deðiþen yapýsý ile ayný kalýr.

Yapýsal yorumda zaman ortamý çok risk-lidir. Bunun baþlýca nedeni de yüksek hýzlýtabakalarýn zaman kesitlerinde anomalileroluþturarak hatalý yorumlara neden olmasýdýr.Derinlik dönüþümü, zaman ortamýnda oluþanyapýsal belirsizlikleri ortadan kaldýrýr. Eðerzaman ortamýnda yorum yapýyorsak bu risk-leri yorumcu olarak kabul etmiþ oluruz. Hýzanomalisi olduðunda basit bir jeolojik modelzaman ortamýnda karmaþýk hale gelebilir.

Derinlik dönüþümü sadece hýz anomalileri-ni ortadan kaldýrmak amacýyla yapýlmaz.Bunun dýþýnda yapýnýn büyüklüðünün he-saplanmasýnda, rezervuar çalýþmalarýnda,ekonomik hesaplamalarda, jeoloji vemühendislik rezervuar modelleme çalýþmalarýile petrol-su kontaðýnýn tanýmlanmasýndaderinlik haritalarýndan yararlanýlýr. Sismikzaman ortamýndan derinliðe geçiþte derinlikdönüþümü için hýz modellemesi gereklidir.Derinlik dönüþümünde yetersiz hýz bilgisivarsa sahte (pseudo) kuyu hýz bilgileri ileçalýþma alanýnýn da oluþturabilir. Hýz mo-dellemesi için eðim fonksiyonlarý kullanýlarakdoðru V(z) eðrileri elde edilebilir. Bu çalýþ-malarda bölgesel jeolojik eðilimlerin hýza olanetkisini de göz önüne alarak daha doðru hýzseçilebilir. Sahte kuyularýn diðer bir faydasýdahýz konturlarýnýn daha doðru yayýlýmýnýsaðlar.

Derinlik Hesaplamalarýnda Kabuller veHatalar

Derinlik haritalarý hidrokarbon aramalarýn-da önemli bir sonuçtur. Derinlik haritalarýnýndoðruluðunun baðlý olduðu iki önemli faktörvardýr. Bunlarý doðru sismik yorum ve doðruhýz seçimi olarak tanýmlayabiliriz. Derinlikharitalarýnýn doðru olmasý için öncelikle sis-mik kesitte takip edilen seviyenin doðru


Sefunç ve Vur

yorumlanmýþ olmasý gerekir. Sismik seviyenindoðru yorumlanmasý sismik kalite ile doðruorantýlýdýr.

Ýkinci olarak da çalýþma alanýnda yeterli vedoðru hýz bilgisine (VSP, checkshot veyasonik log) sahip olmamýz gerekir. Geçmiþtegeleneksel yöntemlerle (Dix dönüþümü vebozuþuma uðramýþ sismik izler ile) eldeedilen hýzlarla baþarýlý derinlik dönüþümlerielde edilememiþtir. Derinlik dönüþümündeyorumcunun hangi hýz modelinin ve derinlikimaj tekniðinin kullanýldýðýný bilmesi gerekir.Çünkü yorum bu bilgiler dikkate alýnarakyapýlmalýdýr. Son yýllarda sismik iz mo-dellemesinde (ray tracing modelling) mey-dana gelen geliþmeler nedeniyle doðru hýzseçimi mümkün olabilmektedir. Bu hýzlarýPSTM (yýðma öncesi zaman göç iþlemi)verisi ile derinlik dönüþümüne veya ön yýðmaderinlik migrasyonunda PSDM (yýðma öncesiderinlik göç iþlemi) kullanýlmaktadýr. Bilhassadeniz verilerinin derinlik dönüþümünde kul-lanýlan yýðma hýzlarý ile gerçek hýzlara yakýnhýzlar elde edilmektedir (Furniss, 2000).

Gidiþ-geliþ zaman haritalarýndan derinlikharitalarýna geçerken bazý kabuller yapýlmasýzorunludur. Eðer çalýþma sahasý içinde yeter-li kuyu hýz bilgisi yoksa kullanýlan hýz verisisismik kesitlerde kullanýlan yýðma hýzlarýdýr.Daha önce açýlmýþ olan kuyunun sonik veyacheckshot hýz bilgisi kuyu üzerinden geçenayný noktadaki migrasyon öncesi yýðmahýzlarý ile karþýlaþtýrarak bir hýz iliþki sapta-nabilir. Bu hýz bilgisi de derinlik dönüþümündedoðru hýza yaklaþýlmasýný saðlar. Hýz yanlýþtanýmlandýðýnda zaman ortamýndan derinlikortamýna geçerken yapýsal çözümlemelerdehatalarýn oluþmasýna neden olur. Düþeyderinlik hesaplamalarýnda oluþacak sorunlaryanal hýz deðiþiminden dolayý oluþacaksorunlardan daha azdýr. Hýz yanal olarak çokdeðiþken olduðundan dolayý petrol ara-malarýnda sismik hat boyunca birçok doðrul-tuda hýz hesaplanýr. Üç boyutlu sismik meto-

dun yaygýnlaþmasý ile hýz hesaplamalarýdaha gerçeðe yakýn tanýmlanabilmektedir.Tablo 1’deki örnek incelenirse herhangi birseviyenin 2000 msn deki gidiþ-geliþ zamanýn-daki yapacaðýmýz %1'lik bir hata 20 msn'dir.Ancak, bu hata yorumcular tarafýndan pekyapýlmaz. Yapýlsa bile hemen farkedilir vedüzeltilme olanaðý vardýr. Ancak, ayný %1'likhatayý 3000 m/sn'lik ortalama hýzda yaparsakbu miktar 30 m/sn' ye karþýlýk gelmektedir. Bumiktardaki bir hatanýn hýz seçiminde farkedilmemesi normaldir. Ancak, bu miktardakihýzýn derinlik hesaplamasýndaki etkisinin nekadar önemli olduðunu Tablo 1'deki örnektegörülmektedir. Bundan dolayý hýz seçimindedikkatli olunmalýdýr.

Derinlik hesaplamalarýnda kullanýlan ikincibir hýz daha vardýr. Bu hýzda kök kare ortala-ma hýzdýr (Vroot mean square, Vrms). Burada hýzýnderinlikle deðiþimi yatay tabakalarýn hýzlarý ilegösterilir ve bu hýzlar sabit kabul edilir. Yeriçindeki gerçek tabakalarýn hýz fonksiyonununbuna uyduðu var sayýlýr. Bu durumda sismikýþýnlar ara yüzeylerde kýrýlmaktadýrlar. Dix(1955) tabakalý ortamýn yol-zaman baðýntýsý-na olan etkisini ortalama hýz (Vort) yerine Vrmsile karþýlanabileceðini ispatlamýþtýr. Ancakyanal hýz deðiþimlerinin etkin olduðu ortam-larda Dix hýzlarý, sismik hýzlara eþitolmadýðýný dikkate almalýyýz (Cameron,2006).

Hýzýn derinlikle deðiþimi çeþitli yaklaþým-larla hesaplanýr. Uygulamada ara yüzeyekadar ortalama hýz saptamaktadýr. Bu gerçek-te ilk akla gelen ve en kolay olan yöntemdir.Bunun için yeryüzü ile yansýtýcý ara yüzeyarasýndaki bütün tabakalarýn hýzlarýnýn birortalama sabit Vort hýzýyla karþýlanabileceðivar sayýlýr. Vort hýzý derinliðin veya zamanýnbir fonksiyonudur. Zaman kesitinden gerçekjeolojik yapýya geçerken her ara yüzeyekadar ortalama hýz hesaplanýr. Bu uygulama-da genelde yaygýn olarak kullanýlan bir yön-



Tablo 1. Gidiþ-geliþ zamanýnýn derinlik hesaplamasýna etkisi.

Gidiþ-GeliþZamaný (msn)

Ortalama Hýz(m/s) Derinlik (m) Derinlik Hatasý

(m)

Orjinal Model 2000 3000 3000 0

%1 Gidiþ-Geliþ Zamaný Hatasý 1980 3000 2970 -30

%1 Ortalama Hýz Hatasý 2000 2970 2970 -30

temdir.Derinlik dönüþümünde olasý hatalar þu

þekilde sýralanabilir. Bilindiði gibi derinlikhesaplanmasýndaki kullandýðýmýz temel for-mül;

DERÝNLÝK= (Ortalama Hýz) x (Gidiþ-GeliþZamaný/2) dir.

Eðer derinlik hesaplamasýnda yýðmahýzlar kullanýlýyorsa yapýlacak olasý hatalarþunlardýr:

Yýðma Hýzýnýn SeçimiYýðma hýzlarýnýn seçiminde veri-iþlem

sýrasýnda oluþacak hatalarýn baþlýca neden-lerinden en önemlileri gürültü ve tekrarlý yan-sýmalardýr. Gürültülü sismik veriden (S/Goraný düþük) saðlýklý doðru hýz seçimi yapýl-masý zordur. Ayný zorluk tekrarlý yansýmalarýnkayýt edildiði sismik veride de söz konusudur.Bu tür hýz hatalarýnýn oraný sahalara göredeðiþmekle birlikte S/G oraný yüksek olmasý-na raðmen yýðma hýz seçiminde hata oluþa-bilir.

Yýðma Hýzý= RMS Hýzý = Ortalama HýzKabulünün Etkileri

Yýðma hýzý, RMS hýzý ve ortalama hýzýnbirbirine eþit olduðunun kabul edilmesihalinde derinlik hesaplamalarýnda bazý hata-lara neden olabilir. Yýðma hýzýndan RMS arahýzýna geçiþ (6) no’lu denklemde verilen “Dix”formülü ile olur.

Bazý durumlarda RMS hýzýnýn yýðma hýzý-na eþit kabul edilmesi Dix formülüne uymaya-bilir. Örneðin çalýþma alaný içinde bulunan birkuyunun sonik logundan hesaplanan ara hýz,RMS ara hýzý ile yýðma ara hýzlarýndan farklýolabilir. Bu durum derinlik dönüþümündehatalara neden olur.

Vint Yýðma Hýzý>Vint RMS hýzý>Vint KuyuHýzý Kabulü

Kuyu, yýðma ve RMS hýzlarýný birbiriylekarþýlaþtýrarak anizotropi nedeniyle oluþacakhata miktarý ortaya çýkabilir. Bu tür hesapla-malar jeolojiye ve derinlik dikkate alýnarakveri iþlem merkezlerinde hesaplanýr.

Uzak Açýlýmýn Sinyale Olan OlumsuzEtkisi

Yýðma hýzýnýn veri-iþlemdeki seçimindeOrtak Yansýma Noktasýndan (OYN) yansýmahýzlarýnýn takip ettiði yollarda saçýlmasý hata-

lara neden olabilir. Yeraltýnda eðimlitabakalardan yansýyan sinyalin yansýdýðýortamýn gerçek hýzýndan daha yüksek birhýzla yýðma olmasý derinlik hesaplamasýndayüksek hatalara neden olabilir. Hatanýn mik-tarý derinliðe, eðime baðlý olarak deðiþebilir.Bilhassa Güney Doðu Anadolu'daki bindirmekuþaklarýnda bu tür durumlarla karþýlaþýlabilir.

AnizotropiYöne baðlý deðiþen anizotropinin neden

olduðu hýz farklýlýklarýnýn sinyal yoluna olanetkisi sonucunda yýðma hýzýnýn seçimindehatalar oluþabilir.

Sonik Log ve Kuyu Kontrol Atýþý(Checkshot) Hýzlarýnýn Etkisi

Kuyu kontrol atýþlarý yöntemi kullanýlarakelde edilen hýz deðerleri sonik log hýz deðer-lerinden farklý çýkmaktadýr. Bu fark gerçekveriler üzerindeki uygulamalar sonucundaortalama %8-9 civarýnda sonik hýzlarýnýn kuyukontrol atýþlarý yöntemi hýzlarýndan yüksekolduðu saptanmýþtýr. Bu farklýlýðýn önemli birbölümü yöntemlerdeki frekans farklýlýðýndankaynaklanmaktadýr. Ayrýca, sonuçlara kuyuduvarýndaki bozukluklar sebebiyle oluþanyanlýþ sonik okumalarýnýn sebep olabileceðidüþünülmektedir.

Bu sebeple daha kaliteli zaman-derinlikdönüþümleri için; checkshot yöntemi kul-lanýlarak hesaplanan hýz deðerleri ile soniklog yönteminden elde edilen hýz deðerlerikarþýlaþtýrýlmalýdýr. Sonik log yöntemininkaçýrdýðý veya yanlýþ hesapladýðý zonlar belir-lenmeli ve sismik yansýma yöntemi ile yakýnfrekanslarda çalýþan checkshot yöntemindenelde edilen hýz deðerleri ile kalibre edilmelidir.

ZAMAN HARÝTALARINDAN DERÝNLÝKHARÝTALARINA DÖNÜÞÜM

Gidiþ-geliþ zaman haritalarýndan derinlikharitalarýna dönüþüm için deðiþik yöntemleruygulanýr. Yaygýn olarak kullanýlan yöntemlerþunlardýr:

Sabit Hýz ile Derinlik DönüþümüGidiþ-geliþ zaman haritalarýndan derinlik

haritalarýna geçerken seçeceðimiz hýz çokönemlidir. Genelde yorumcu fazla riskegirmeden sabit hýz kullanarak derinliðe geçe-bilir. Bunun baþlýca nedeni çalýþtýðý sahada


Sefunç ve Vur

yeterli kuyu hýz bilgisinin olmamasýdýr. Amaçderinliðe geçerken zaman haritalarýndan fark-lý olarak hýzýn zaman haritasýna yaptýðý etkiyigörmektir. Yani derinlik dönüþümünün gerçekjeolojiyi yansýtmasý beklenir. Sonuç olarakderinlik dönüþümünde kullandýðýmýz sabithýzlý dönüþüm bizi çok yanlýþ yorumlaragötürebilir. Bu açýdan sabit hýzla derinliðedönüþtürülmüþ derinlik haritasýnýn yeraltýjeolojisini yansýtmada yetersiz olduðunusöyleyebiliriz. Çünkü derinlik haritamýzýnzaman haritasýndan tek farký zamandeðerinin sabit bir deðerle çarpýlmasý sonucuelde edilen derinliktir. Kontur eðrilerinde hiçbirdeðiþiklik olmayacaktýr. Hýz gerçek jeolojidedeðiþkendir. Genelde bilgisayarlarýn yaygýnolmadýðý dönemlerde kullanýlan bu yöntemleyüksek oranda kuru kuyu delinmiþtir (Fink,1999).

Deðiþken Hýz ile Derinlik DönüþümüEðer zaman haritalarýndan derinlik hari-

tasýna dönüþüm yapýlacaksa mutlakadeðiþken hýz kullanmalýyýz. Tabi ki bu durum-da hangi hýzlarla yapýlacaðý sorusuylakarþýlaþýrýz. Bu durumda üç hýz seçeneðimizvardýr:

- VSP, Checkshot veya Sonik hýzlarý,- 2B'lu veya 3B'lu ön yýðma zaman

migrasyon (PSTM ) hýzlarý,- Kuyu ve yýðma hýzlarýnýn beraber kul-

lanýmý.Yukarýdaki hýz seçeneklerinden fay-

dalanýlarak derinlik çevrimi yapýlýr. Eldeettiðimiz derinlik haritasý, yeraltýna bakýþaçýsýnda büyük deðiþikliklere neden olabilir.Zaman haritamýzdaki küçük atýmlý faylarderinlik haritalarýnda artabilir. Bunun tam ter-side olabilir. Bu durumda tanýmlananprospektin yapýsal konumunda çarpýcýdeðiþiklikler olabilir. Yapý büyüyebilir de,küçülebilir de. Bu durum hýzýn yanal anlam-daki deðiþim miktarýna baðlýdýr. Eðer yanalhýz deðiþimi fazla ise derinlik haritasý zamanharitasýndan çok farklýda çýkabilir. Bunun tersibir durumda ise yani yanal hýz deðiþimi az isederinlik haritasý ile zaman haritasý arasýndaaz farklýlýklara neden olabilir. Þekil 3 ve 4'dekizaman haritalarýnýn farklý ortalama hýzlaragöre yapýlan derinlik dönüþümlerinde derinlikharitasýnda meydana gelen deðiþimlerigörmekteyiz.

Derinlik haritalarýna dönüþümde fay-larýmýzýn atýmlarý deðiþime uðrayabilir. Faydüþey atýmlarý azalabilir veya artabilir. Bununtitizlikle incelenmesi gerekir. Örneðin eli-mizdeki 3B'lu sismik verinin zaman ve derin-lik dönüþüm küpü mevcut olsun. Bu durumdaher ikisini de deðerlendirip zaman ve derinlikharitalarý arasýnda karþýlaþtýrma yapmakyoruma katký saðlar.



Þekil 3. Zaman haritasýndan derinlik haritasýna geçiþte ortalama hýzýn trend etkisi.Figure 3. The trend effect of average velocity in the case of transition from the time map to

depth map.

Yýðma kesitlerinden yapýlan yapýsal harita-larla migrasyonlu kesitlerle yapýlan haritalararasýnda alansal farklýlýk vardýr. Sismikyorumlarýmýzý migrasyonlu kesitler üzerindenyapmalýyýz. Migrasyonlu haritalar yapýsal har-italardan daha küçük olacaktýr (Þekil 5).

DERÝNLÝK DÖNÜÞÜMLERÝNDE HIZKORELÂSYONLARI

Derinlik dönüþünde en önemli faktörhýzlarýn doðru saptanmasýdýr. Bunun içindeçalýþma alanýnda yeterli hýz bilgisinin olmasýgerekir. Genelde üretim sahalarý dýþýndayeterli hýz bilgisi bulmak olanaksýzdýr. Bundandolayý yer alan kuyularýn hýz bilgisi jeoloji ileberaber yorumlanarak olasý hýz eðilimleri vesahte kuyular (pseuoda kuyular) oluþturulur.Bunu iki örnekle açýklayalým. Birinci örnek dekuyular arasýndaki uzaklýlarýn fazla olmasýhalinde çevrede yer alan kuyularýn hýzlarýnýdikkate alarak sahte kuyu noktalarýn da olasýhýzlar belirleyebiliriz. Hýz haritalarýnda hýz ve-rilerinin eþit aralýklý daðýlýmý idealdir (Þekil 6).Bunu saðlamak için sahte kuyu noktalarýndatanýmladýðýmýz bu tür hýzlarla elde edilen hýzharitalarý ile hýz daðýlýmýný dengelemeyeçalýþýrýz (Þekil 7).

Þekil 8’de ise güneydoðu Anadolu da sýkolarak karþýlaþtýðýmýz eðilimlere benzeyen birörnek üzerinde eðilim-jeoloji ve hýz iliþkisiniinceleyelim.

- B1 ve C1 kuyularý birbirinden farklý ikitektonik trend içinde yer almaktadýr. B1kuyusu sakin ortamda yani platformda yeralmasýna karþýn C1 kuyusu bindirmekuþaðýnda yani sýkýþma zonun da yer aldýðýn-dan ortalama hýz daha yüksektir.

- A1 ve B1 kuyularý arasýnda ise doðrultuatýmlý bir fay vardýr. A1 kuyusu düþük bloktayer almaktadýr. Böyle durumlarda A1kuyusunda formasyon kalýnlýklarýnýn fazlaolmasýndan dolayý ortalama hýz yüksektir.


Sefunç ve Vur

Þekil 4. Zaman haritasýndan derinlik haritasýna geçiþte ortalama hýzýn trend etkisi.Figure 4. The trend effect of average velocity in the case of transition from the time map to

depth map.

Þekil 5. Migrasyonsuz ve migrasyonlukesitlerden oluþan zaman harita-larýndaki farklýlýklar.

Figure 5. The differences between migratedand unmigrated sections in time-scale maps.

- C1, D2 ve D3 kuyularý ayný bindirmekuþaðýnda yer aldýðýndan ortalama hýzlarý bir-birine yakýndýr.

- E1 ile C1, D1 ve D2 eðilimleri arasýndahýzlarý etkileyen en önemli faktör alloktonolarak tanýmladýðýmýz jeolojik karmaþýklarýnortalama hýzýn artmasýna neden olmasýdýr.

DERÝNLÝK MIGRASYONU (DEPTH MIGRA-TION) VE ÖN YIÐMA DERÝNLÝKMÝGRASYONU (PRE-STACK DEPTHMIGRATION)

Derinlik dönüþümünde göç iþlemi önemlibir yer tutar. Bundan dolayý kýsaca göç iþle-mine deðinmekte bir büyük fayda vardýr.Göçün tanýmýný sismik bilgilerin, yansýma vesaçýlmalarýnýn (diffraction) doðru yerlerineyerleþtirilmelerini içeren bir ters iþlemdir.Buna gerek duyulmasýnýn nedeni deðiþkenhýzlarýn ve eðimli yüzeylerin bulunmasý olay-larýn yüzeyde kayýt edildikleri yerlerin yeraltýndaki yerlerinden farklý olmasýdýr.

Sismik veri iþlemde yer basit olarak yataytabakalardan oluþtuðu varsayýlýr. Yeraltýndangelen yansýma ortak noktasýnýn atýþ ve alýcýarasýnda düþünülür. Bunun yanýnda yeraltýn-daki tabakalarýn ara hýzlarýnýn da yatay olarakfazla deðiþmediðini kabul ederiz. Sismikzaman migrasyon ile yansýyan noktalarýgerçek yerine taþýmayý amaçlarýz.

Zaman ortamýnda (dömeninde) göç iþlemiile izleri geometrik olarak doðru yere taþýdýk-tan sonra birleþtirme (stack) iþlemi ile sismikkesit oluþturulur. Bu migrasyona ön yýðmazaman migrasyonu (PSTM) denir. Bu iþleminen belirgin özelliði öncelikle yansýyan izleridoðru yerine taþýdýktan ve yýðma (stack) yap-týktan sonra migrasyon iþlemi uygulanmasý ile



Þekil 6. Zaman haritasýndan derinlik haritasý-na geçiþte hýz verisi etkisi.

Figure 6. The effect of velocity data in thecase of transition from the timemap to depth map.

Þekil 7. Derinlik dönüþümlerinde kuyular arasý olasý ortalama hýz tahminleri. Figure 7. The average velocity estimations in depth conversion between the potential wells.

sinyal/gürültü kalitesini artýran bir uygula-madýr, ayrýca yanal hýz deðiþimlerinin olduðuyerlerde yýðýþým öncesi göç iþlemi sismikkesit kalitesini artýrmaktadýr. PSTM'dan sonramevcut kuyu verilerinin derinliklerinden ve hýzmodellemelerinden elde edilen hýzlar kul-lanýlarak PSDM derinlik dönüþümü yapýlýr.

PSDM son yýllarda yaygýn olarak kul-lanýlan bir uygulamadýr. Öncelikle sismikkesitin kalitesini olumlu yönde etkilemesi sis-mik yoruma büyük katký saðlamýþtýr. Bilhassatuz domlarýnýn tanýmlanmasýnda PSTM vePSDM büyük katký saðlamýþtýr.

TEKTONÝK VE JEOLOJÝNÝN HIZLARAETKÝSÝJeolojinin Neden Olduðu SismikYansýmaya Bozucu Etkisi

Jeoloji, bazen sismik verileri etkiliyerekbazý gerçek dýþý etkilere neden olabilir. Budurum sismik yorumu olumsuz etkilediði gibibu anomalilerin jeolojik yapýnýn niteliðinitanýmlamada yoruma katký yaptýðý da birgerçektir. Bu etkilerden baþlýcasý hýz deðiþim-lerinin neden olduðu anomalilerdir.

Hýz etkisinin sismik kesitte yaptýðý bozucuetkiler yatay ve düþey yönde görülebilir.Sismik kesitte bozulmanýn nedenlerini;

- Yanal ve düþey fasiyes deðiþimleri,- Karmaþýklar,- Bindirme kuþaklarýnda meydana gelen

sýkýþma,- Rezervuarlardaki gaz varlýðý olarak

sýralayabiliriz.

Diyapirik Kapanlarý ile ilgili HýzAnomalileri

Üzerine gelen çökellerden daha az yoðun-luða sahip çökellerin, yoðunluk farkýnedeniyle yukarýya doðru yükselmesiyleoluþan kapanlardýr (Þekil 9). Evaporit, tuz vekiller bu tür kapanlarý oluþtururlar. Tuzunyoðunluðu 2.03 g/cm3'tür. Yeni çökelmiþ kil vekumlarýn yoðunluðu ise tuzdan daha azdýr.Ancak, bunlar gömülme ile daha fazla yoðun-luk kazanýrlar. Yaklaþýk olarak 800-1200metreden daha fazla gömülmeleri durumundatuzlar diyapirik harekete baþlar, bazý durum-larda yeryüzüne ulaþýp büyük erime çukurlarýoluþtururlar (Tüysüz,1998).

Tuzun gravitesi düþük olmasýna raðmenhýzý yaklaþýk 4500-4600 m/sn arasýndadeðiþir. Ses dalgalarý tuz içerisinde, civarýn-daki kayaçlara oranla yüksek olduðundandaha hýzlý hareket ederler. Bundan dolayý tuzkütlesinin altýndaki tabakalardan yansýyansinyaller, alýcýlara daha çabuk ulaþacaðýndan

Sefunç ve Vur


Þekil 8. Farklý tektonik trendlerdeki kuyu hýzlarý arasýndaki iliþki. Figure 8. The relation between the different tectonic wells’ velocities.

sismik kesitlerde hýz çekmesine (velocity pull-up) neden olur (Þekil 10). Veri iþlem merkez-lerinde uygulanan derinlik dönüþümü ile buetki giderilir. Hýz çekmesi tuzlarýn tanýmýndayardýmcý bir unsur olarak nitelenebilir (Us,2005).

Resifler ve Hýz Anomalileri Resifler ilk oluþma ortamlarý ve kayaç

özellikleri olarak üzerini örten diðer kayaçgruplarýndan farklý özellikler gösterirler.Resifler oluþum mekanizmasý olarak bulun-duklarý yerde geliþme gösterirler ve taþlaþma

özellikleri farklýdýr. Baslangýç poroziteleri%60-80 arasýnda deðiþir. Resif oluþumununhemen ardýndan üzerleri geçirimsiz birçamurla örtülmelidir. Aksi halde çimentolan-ma poroziteyi yok eder (Tüysüz, 1989).Resifler dünyada önemli hazne ve kaynakkayalarý oluþtururlar. Resiflerde varlýklarýnedeniyle ani fasiyes ve hýz deðiþikliðigörülür. Resifler, çevrelerinde yer alankayaçlara göre yüksek veya düþük hýzlý ola-bilirler.

Resifi oluþturan kayaçlar, çevresinde þeyloraný yüksek kayaçlar olursa yüksek hýzlý,



Þekil 9. Diyapirik kývrýmlarda hidrokarbon kapanlarý (A- Dom kapaný, B ve C- Fay kapaný, Dve F- Kama kapaný, E- Antiklinal kapaný).

Figure 9. Hydrocarbon traps in the diapiric fold (A- Dome Trap, B&C- Fault traps, D&F-Pinchout, E- Anticlinal traps.

Þekil 10. Hýz farklýlýklarýnýn zaman kesitlerinde oluþturduklarý hýz anomalileri.Figure 10. The velocity anomalies in time cross-sections due to velocity differences.

kireçtaþý veya dolomit olursa düþük hýzlýolarak tanýmlanýr. Her iki durumda sismikkesitlerde hýz anomalisine neden olur. Resif,çevresindeki kayaçlara oranla daha yüksekhýza sahipse hýz çekmesi (pull-up), resifinçevresinde resife göre daha düþük hýzlý sedi-manlar varsa hýz düþmesi( pull-down veyavelocity sag) olacaktýr. Bu durum sismikyorum açýsýndan bir sorun gibi görülse deresifin tanýmlanmasýnda yorumcuya yardýmcýolur (Þekil 11). Hýz düþmesi ayný zamandaalansal yüksek poroziteyi gösterir.

Doðrultu Atýmlý Faylarýn Neden OlduðuDeðiþken Ortalama Hýzlar

Doðrultu atýmlý faylarýn her iki yanýndadeðiþken formasyon kalýnlýklarýna ve litoloji-lerine baðlý olarak formasyon ara hýzlarýnýndameydana gelen farklýlýklar fayýn her iki yanýn-da farklý ortalama hýzlara neden olabilir.Doðrultu atýmlý faylarýn en önemli özelliðidüþey ve yatay yöndeki atým nedeniyle fayýnher iki tarafýnda oluþturduðu farklý formasyonkalýnlýklarýdýr. Bilindiði gibi formasyon kalýnlýk-larýnýn ve litolojilerinin deðiþik olmasý farklýara hýzlara ve dolayýsýyla farklý ortalamahýzlara neden olacaktýr. Þekil 12'deKýzýldeniz'den bir örnekte (Lowell et al., 1975)doðrultu atýmlý bir fayýn her iki tarafýnda sap-tanan hýzlarda farklýlýklar olduðu görülmekte-dir. Çok kýsa bir mesafede meydana gelen buhýz farklýlýklarýnýn gidiþ-geliþ zaman harita-larýndan derinlik haritalarýna dönüþümdehatalara neden olabilir. Bu sorun fayýn her ikitarafýndaki hýz bilgilerinin birbirinden baðým-sýz düþünerek haritalanmasý ile daha doðru

derinlik haritalarý elde edilebilir. Böylece fayýnher iki tarafýndaki derinliklerini daha doðrutanýmlanmasý ile hidrokarbon aramalarýndaönemli potansiyel sunan burulma fay tektoniðide doðru olarak tanýmlanmýþ olur. Bu türdurumlarla doðrultu atýmlý faylarýn bulunduðuher yerde karþýlaþabiliriz.

Yanal atýmlý faylarýn her iki yanýnda oluþanfarklý kalýnlýklara sahip formasyonlara ait orta-lama hýzlarý birbiriyle korele ederken dikkatliolmayýz.

Diðer bir taným fayýn her iki tarafýndan yeralan hýzlarý birbirinin devamýný gibidüþündüðümüzde derinlik hesaplamalarýndahata yapabiliriz. Bunun en önemli nedeni fark-lý ara hýzlara sahip formasyonlarýn kalýnlýk-larýnýn farklý olmasýdýr. Doðrultu atýmlý fay-larýn en önemli özelliði düþey ve yatay yönde-ki atým nedeniyle fayýn her iki tarafýndan oluþ-turduðu farklý ara hýzlar ve ortalama hýzlardýr.Fayýn her iki tarafýndaki hýzlar birbiriyle koreleetmek hata getirir. Eðer fayýn her iki tarafýnda

Sefunç ve Vur


Þekil 11. Ýntisar “A” reefinden geçen sismikkesit, Libya (Elag ve dið.,1999).

Figure 11. Seismic cross-section of theIntisar “A” reef, Libya (Elag etal.,1999).

Þekil 12. Doðrultu atýmlý fayýn iki tarafýndakilitoloji deðiþiminden kaynaklananyanal hýz deðiþimi (Lowell, 2000).

Figure 12. Seismic section shows a faultzone suspected of wrenchmotion on the basis of mis-matched seismic reflections andvelocities (Lowell, 2000).

büyük hýz farklýlýklarý varsa fayýn her ikitarafýný birbirinden baðýmsýz düþünerek ayrýayrý haritalanmalýdýr.

Fay Gölgesi (Fault Shadow)Fay gölgesi, hýz farklýlýklarýndan dolayý ýþýn

yollarýnýn farklý biçimde yol alarak normalfayýn ön bloðunda meydana getirdiklerigerçek olmayan yansýmalar olarak tanýmlanýr.Normal bir fayýn üst bloðundaki yansýmalarýnfayýn hareketinden dolayý genelde faydüzlemine doðru kývrýlýrlar (Þekil 13). Bukývrýlmalar doðal olabildiði gibi tamamen yük-sek hýzlý formasyonlardan (tuz, bindirme-lerde, yüksek hýz deðiþimlerinin olduðu yer-

lerde, kalýn yüksek hýza sahip formasyonlarýnbulunduðu yerlerde) kaynaklanan görünüryansýma da olabilir.

Bu durum sismik yorumcuyu yanýltýr. Busorunun çözümü zaman kesitlerinin derinlikkesitlerine dönüþümü ile giderilir.

Karmaþýk Jeolojilerin Neden OlduðuHýz Sorunu ve Yoruma Etkisi

Hýzý etkileyen karmaþýk jeolojiyi iki þekildetanýmlarýz. Birincisi yüzeyde yer alan yüksekhýzlý formasyonlar (kireçtaþý, bazalt vb.), ikin-cisini ise alloktonlar olarak tanýmlayabiliriz.Ayrýca, bindirme kuþaklarýndaki ters faylan-malar sismik ýþýn yolunu olumsuz et-kilemesinden dolayý hýz tanýmýnda ciddisorunlar yaþanmaktadýr.

Þekil 14’de Adýyaman bölgesinden geçengenelleþtirilmiþ jeolojik kesitinde yüzeyde yeralan alloktonlarý görmekteyiz. Alloktonlarýnjeolojik yapýsýndan dolayý içlerinde belirli birtabakalaþma söz konusu deðildir. Kompleksbir yapýya sahiptirler. Bu durum yýðma hýzseçiminde sorun yaratýr. Bu tür formasyonlar-la kaplý alanlarda derinlik dönüþümü sorunluolur. Þekil 15’de ise alloktonlarýn derindeolmasý yine sismik hýz seçimini olumsuz et-kileyen faktörlerin baþýnda gelir.

Yüksek hýzlý formasyonlarýn gömülüolmasý halinde yapýlar zaman kesitlerindekigerçek görünümlerinden farklý þekildegörünürler. Þekil 16'daki modelde yüksek hýzlýara tabakanýn zaman ortamýnda oluþturduðu



Þekil 13. Hýz farklýlýklarýnýn zaman kesit-lerinde oluþturduklarý hýz anom-alileri (Fay gölgesi).

Figure 13. The velocity anomalies in timecross-sections due to velocitydifferences (Fault shadow).

Þekil 14. Batý Adýyaman genelleþtirilmiþ ön kesiti, Güneydoðu Türkiye (Perinçek, 1998).Figure 14. Generalized geological cross section of the west of Adýyaman, South East Turkey

(Perinçek,1998).

hýz anomalisi görülmektedir. Birçok tecrübeliyorumcu bile bu tuzaða düþmüþtür. Baþarýlýbir derinlik dönüþümü ile gizlenmiþ yapýlarý vepotansiyel rezervleri ortaya çýkartýlabilir. Busorun Ön Yýðma Derinlik Migrasyonu (PSDM)ile giderilir.

Sismik hýz genelde derinlikle doðru oran-týlýdýr. Diðer bir tanýmla yüzeyden derinedoðru artar. Bunu Þekil 17’de görmekteyiz.

Ancak bazý sahalarda hýz terslenmesiyle(velocity inversion) karþýlaþmaktayýz. Hýzýnterslenmesi, hýzýn derinlikle azalmasý olaraktanýmlayabiliriz. Bu durum derinlikdönüþümünde derinliklerinin hatalý hesaplan-masýna neden olur. Bu tür hýzlara genelde

Güneydoðu Anadolu’daki yüzeyin karmaþýkve alloktonlarla kaplý alanlarýnda rastlamak-tayýz (Þekil 18).

Yeraltý jeolojisinin karmaþýk olduðuörneðin Güneydoðu’da yer alan Karadut,Koçali formasyonlarýnýn bulunduðu ortamlar-da, ýþýn yolu modellemeleri yaparak yýðmahýzlardan gerçek düþey ortalama hýzlarýnsaptanmasýnda yanýlgýlarýn olduðugörülmüþtür. Hýz yanýlgýlarý zamanlama yanýl-gýlarýnýn sonuçlarýdýrlar. Zamanlama yanýl-gýlarý göç iþleminde ve karmaþýk jeolojikyapýlarda ýþýn yolu bozulmalarýndan kay-naklanmaktadýr. Ayrýca, karmaþýk jeolojikyapýlarýn bulunduðu bölgelerde yýðma hýzýnýnVrms hýzýna yaklaþýk eþit olmadýðýnýn geçerliolduðu kanýtlanmýþtýr. Jeolojik bozukluklardandaha derindeki önemli ara yüzeylerin saptan-masýnda sorunlar vardýr. Saptamalar yanlýþ

Sefunç ve Vur


Þekil 15. Batý Adýyaman genelleþtirilmiþ ön kesiti, Güneydoðu Türkiye (Perinçek,1988).Figure 15. Generalized geological cross section of the west of Adýyaman, South East Turkey

(Perinçek,1998).

Þekil 16. Ara yüksek hýzlý formasyonlarýnzaman ortamýna etkisi.

Figure 16. The effect of high-velocity forma-tions on the time-scale case.

olmakta bazen ara yüzey fark edilemeyecek-tir (Blackbum, 1980). Karmaþýk yapýlarla ilgiliolarak yapýlan model çalýþmalar sonucundadüþük hýz tabakasýndaki deðiþimlerin Vrms hýzsaptamalarýnda yanýlgýlara yol açtýðýgörülmüþtür. Düþük hýz tabakasý yanaldeðiþimleri sismik açýlým boyutlarýnaulaþtýðýnda bu etki alanlarý daha da belirgin-leþir (Miller, 1974),

Ayrýca, düþük hýz tabakasýndaki deðiþim-lerin Vrms hýzý saptamalarýnda yanýlgýlara yolaçacaðýný gözlenmiþtir. Düþük hýztabakasýnýn yanal deðiþimleri sismik açýlýmboyutlarýna ulaþtýðýnda bu etki daha da belir-ginleþecektir. Vrms hýzýndaki yanýlgýlar arahýzlarý da ayný düzeyde etkilemektedir. Bununiçin yýðmadan önce statik düzeltmelerin yapýl-masý gerekir.

SONUÇLARUygulamalý sismik çalýþmalarýnda hýzýn ne

kadar önemli olduðunu gördük. Birden fazlafarklý hýzýn bulunmasý derinlik dönüþümündebizi yanýltabilir. Bunu önlemek için gerçekhýza yakýn hýzlarýn seçilmesinin önemi art-maktadýr. Görüldüðü gibi prospektimizi direkt

olarak etkileyen baþlýca faktör hýzdýr. Zamandöneminde tanýmladýðýmýz yapýnýn gerçekolup olmadýðý ancak doðru hýz kullanarakkarar verebiliriz. Bundan dolayý saha uygula-malarýndan baþlayarak veri iþleme kadardoðru hýzýn tanýmlanmasý için gerekli olanverinin elde edilmesi gerekmektedir. Son yýl-larda yaygýnlaþan derinlik kesitlerinin yoru-munun mutlaka zaman domenindeki sismikyorumla karþýlaþtýrýlmasý gerekmektedir. Buiki harita arasýndaki farklýlýðýn irdelenmesi bizidoðru hýz seçimine dolayýsýyla geçek derin-liðe götürecektir.

DEÐÝNÝLEN BELGELER

Elag, M. O. and Amara. F., 2009, DepositionalFacies and Reservoir Characteristics ofthe Upper Sabil Formation inConcession 103A Field, Sirt Basin,Libya: Zueitina Oil Company, Türkiye 17.Uluslararasý Petrol ve Doðalgaz Kongreve Sergisi. Ankara, Türkiye.



Þekil 17. Yüzeyden derine doðru artan hýztrendi.

Figure 17. The increasing velocity trend fromthe surface to deep.

Þekil 18. Yüksek hýzlý formasyonlarýn (kireç-taþý ve bazalt vb.) ortalama hýzaetkisi.

Figure 18. The effect of high-velocity forma-tions on the average velocity.

Etris, Edward L. et al., 2001, True DepthConversion: More Than a Pretty Picture,CSEG, November.

Fink. L., 1999, Some Fundamentals of DepthConversion, Landmark.

Furniss, A., 2000, An Integrated Pre-StackDepth Migration workflow using Model-Based velocity estimation and refire-ment: Geohorizons Vol: l, n.1.

H. Stewart Edgell, 1997, Significance of reeflimestones as oil and gas reservoirs inthe Middle East and North Africa: The10th Edgeworth David symposium,held atthe University of Sydney.

Maria Cameron, 2006, University of Californiaat Berkeley, Sergey Fomel, University ofTexas at Austin, and James Sethian,University of California at Berkeley,Seismic velocity estimation and time todepth conversion of time-migratedimages, SEG/New Orleans 2006 AnnualMeeting.

Miller., 1974, Stacking of Reflections fromComplex Structures: Geophysics, V.34,427-440.

Perinçek. D., 1998, G. D. A. JeolojisiÖlçülmüþ jeolojik Kesitleri: ÇanakkaleOnsekiz Mart Üniversitesi.

Sheriff, Robert E., 2006, UygulamalýJeofiziðinin Ansiklopedik Sözlüðü:TMMOB, Jeofizik Müh. Odasý Yayýný.No: 7.

Tüysüz. O, 2008, Petrol Jeolojisi Ders notlarý:I.T.Ü, Avrasya Yerbilimleri Enstitüsü.

Us, A. E, 2005, Sismik yöntemler ve yorumla-maya giriþ: TMMOB, Jeofizik Müh.Odasý Yayýný, No: 2.

Sefunç ve Vur


sÝsmÝk yorumdahizlar ve derÝnlÝk dÖnÜÞÜmÜ the...

Documents