Systeem Aarde

Hoofdstuk 3

Onderling samenhangende geofactoren bepalen het landschap

De 4 sferen

Bodem: komt voort uit het substraat (gesteente en reliëf) en ontwikkelt

zich onder invloed van tijd, hydrologie, klimaat, vegetatie en fauna. Door

bodemvorming (rijping) ontstaan bodemhorizonten .

Zonder menselijke invloed ontstaat natuurlandschap.Door ingrepen van de mens in het natuurlandschap, ontstaat cultuurlandschap

Bodemvorminghttp://www.geologievannederland.nl/ondergrond/bodems/bodemvorming-uitgediept

Een bodem is het resultaat van factoren en processen die

zich afspelen in de loop van de tijd. Die factoren zijn:

1. klimaat: temperatuur en/of vochtigheid (voorwaarde voor verwering)

2. samenstelling van het moedermateriaal: verschillende moedermaterialen

resulteren in geheel andere bodems,

3. tijd: verschillen bij 1 en 2 leiden tot meer of minder tijd nodig voor

ontwikkeling van een bodem

4. reliëf/drainage: waterinfiltratie of oppervlakte-afstroom

5. vegetatie: planten zorgen voor voedingsstoffen en humus in de bodem,

terwijl de regenwaterinfiltratie wordt geremd door regenwateropvang door

bladeren

6. biologische activiteit, zoals graafgangen van wormen, muizen of mollen, die

de bodem poreus maken

7. antropogene (menselijke) invloeden, bijvoorbeeld jarenlange bemesting van

landbouwgronden

Niet alle horizonten zijn per definitie aanwezig

https://www.youtube.com/watch?v=LCTq9lO1AFg

Humus –houdendegrond

Natuurlijke landschapszones

In Nederland veel eerdgrond

• Moerige grond met minerale componenten

• Moerig = organisch materiaal (overwegend door mensenopgebracht, maar ook veen)

• minerale componenten = zand, silt of klei

• naast eerdgrond ook podzolen, bruine bosbodem en bodems die verband houden met de hoge grondwaterspiegel

• Bodems in Nederland zijn overwegend ontstaan uit van elders aangevoerde sedimenten. Deze sedimenten vormen het moedermateriaal

Opdracht 8

Landbouwzones

Vruchtbaarheid bodem

• Chemische vruchtbaarheid= de hoeveelheid voedingstoffen die van nature in een bodem zitten. Bij klei is dit heel goed, bij zand slecht. Een ideale grondsoort is dus een mengsel van klei en zand of heel fijn zand.

• Fysische vruchtbaarheid van de bodem= bodemstructuur: de volumeverhouding tussen water, grond en lucht. Ideaal is als deze verhouding ongeveer 1:1:1 is. Zand benadert dit ideaal, maar klei bij lange na niet: te weinig lucht.

Landbouw per zone; de tropische zone

►Klimaten

- tropisch regenwoudklimaat

- savanne klimaat

►Natuurlijke begroeiing

- tropisch regenwoud

- savanne

- woestijnsteppe

►Geschiktheid voor landbouw

- veel bacteriewerking door hoge

temperatuur en veel neerslag;

weinig humusvorming. Veel

uitspoeling. Rode kleur door ijzer

en aluminium. Niet vruchtbaar.

lage chemische vruchtbaarheid

- traditionele landbouw =

zwerflandbouwIs hier sprake van een grote of kleine uitspoeling?

Grote uitspoeling door een hoog neerslagoverschot

De tropische zone

► Bodems

- Latosolen

Landbouw per zone; de aride zone

►Klimaten

-woestijnklimaat

<250mm neerslag

Hoge neerslagvariabiliteit

►Natuurlijke begroeiing

-woestijn (zand, grind, rots en

zout)

-woestijnsteppe

►Geschiktheid voor landbouw

-Woestijnbodem: weinig

humus; geen inspoeling en

uitspoeling: opstijging van

water in de bodem door hitte.

-Steppebodem: veel en lang

gras: dikke laag humus. Wordt

ook wel zwarte aarde bodem

genoemd.

Welk deel van deze foto ↑ bestaat uit

natuurlandschap, de voorgrond of

de achtergrond? de voorgrond

De aride zone

Landbouw per zone; de gematigde zone

►Klimaten

-gematigd zeeklimaat

-steppeklimaat

►Natuurlijke begroeiing

-zomergroen loofwoud

-grassteppe (prairie, pampa,

poesta)

►Geschiktheid voor landbouw

-Bruine bosbodem: redelijk

vruchtbaar: meer humus en

minder uitspoeling dan

podzol.hoge tot zeer hoge chemische

vruchtbaarheid

-groeiseizoen lang genoeg

Graanschuur van de wereld

Waar is de chemische vruchtbaarheid het

hoogst, in de steppe of in het zomergroen

loofwoud? In de steppe

De gematigde zone

Landbouw per zone; de boreale zone

►Klimaten

-landklimaat, lage

wintertemperaturen,

kort groeiseizoen

►Natuurlijke begroeiing

-naaldwoud

►Geschiktheid voor landbouw

-Lage chemische vruchtbaarheid

Vrijwel geen landbouw, alleen

bosbouw

Is hier sprake van een grote of kleine uitspoeling?

Grote uitspoeling door een hoog neerslagoverschot

De boreale zone

Landbouw per zone; de polaire zone

►Klimaten

-toendraklimaat

-poolklimaat

Kort groeiseizoen, lage

temperaturen

►Natuurlijke begroeiing

-toendra (gras, heide, struiken)

-geen begroeiing, (sneeuw, ijs,

kaal)

►Geschiktheid voor landbouw

-Lage fysische vruchtbaarheid

(permafrost)

Traditionele = extensieve

Landbouw veehouderij

In welke jaargetijden zijn dit soort voertuigen noodzakelijk? voorjaar en najaar

De polaire zone

Landbouw per zone; de subtropische zone

►Klimaten

-subtropisch klimaat, kenmerken

van een gematigd zeeklimaat en

een tropisch klimaat

►Natuurlijke begroeiing

-naald- en loofbos

-lage struiken en bomen

-steppe

►Geschiktheid voor landbouw

- Bodems: weinig uitspoeling:

roodgeel van kleur. Niet

vruchtbaar. Lage chemische

vruchtbaarheid

-Traditionele = kleinschalig

landbouw

-Moderne = grootschalige

landbouw

irrigatielandbouw

Zie hoofdstuk 2!

De subtropische zone

Cultuurlandschap

Natuurlandschap + ontginning/gebruik/exploitatie = cultuurlandschap

Ontginning/gebruik/exploitatie sterk afhankelijk van mogelijkheden als gevolg van:

• natuurlandschap

• Klimaat (lengte groeiseizoen, teelt methodes,..)

• reliëf

• bevolkingsdruk

• geld

• andere zaken?

Landbouw verklaard: natuur als productiefactor

Bodem is als natuurlijke (geo)factor nog steeds een belangrijk uitgangspunt als je een landschap wil verklaren. Maar we zijn niet langer afhankelijk van de natuur als het gaat om landbouw in een landschapszone. Bodem moet je zien als productiefactor die naast andere productiefactoren het soort landbouw verklaart.Productiefactoren:• Natuur• Kapitaal• Arbeid

Landbouwzones

Landbouw/primaire sectorProductiefactoren Activiteiten

NatuurKlimaat (temperatuur,groeiseizoen, neerslag)

Veeteelt:• Intensieve (Kapitaals- en kennis

intensief, arbeidsextensief; natuur minder belangrijk)

• Extensieve (commercieel,zelfvoorzienend, nomadisch)

Akkerbouw:• Intensief:

-Kapitaals- en kennisintensief (glastuinbouw, akkerbouw in rijke landen; natuur minder belangrijk of in aangepaste vorm)-Arbeidsintensief (natte rijstbouw)

• Extensief (brandlandbouw/shiftingcultivation/ladang)

• Plantages

Reliëf

Bodem (vruchtbaarheid)

ArbeidIntensief/extensief

Geschoold

Ongeschoold

KapitaalIntensief/extensief

Machines, gebouwen

Geld en subsidies

Zaden, kunstmest,bestrijdingsmiddelen

Irrigatietechniek

Dieren, veevoer

Verband landbouwmethode, bodem en klimaat in 7 klimaatgebieden opdracht 23, p128

Evenwichten binnen het systeem raken verstoord; landschappen veranderen

Als gevolg van:

• Milieurampen (Invloed mens)

• Natuurrampen (geen of indirecte invloed mens)

• combinatie gebeurtenissen

Mileurampen

De mens verstoort de natuur dusdanig dat er rampen optreden. Ecosystemen verdwijnen en landschappen ondervinden schade.

Opwarming Aarde (aantasting atmosfeer); Verschuiving natuurlijke zones

Landdegradatie

Aantasting van de kwaliteit van het natuurlijke landschap (= natuurlijke vegetatie en bodem); meestal door menselijke activiteit

• door omzetting van natuurgrond in cultuurgrond (bijvoorbeeld plantages ipv. Tropisch regenwoud)

• Aantasting van het landschap kan ook worden veroorzaakt door bodemdegradatie; bodemerosie, verwoestijning of verzilting. Hierdoor verandert het landschap

Oorzaken en relatieve grootte van de afname van bodemkwaliteit per werelddeel

Afname van bodemkwaliteit door andere landbouwactiviteiten hangt vaak samen met mismanagement. In Noord- en Midden Amerika is het de combinatie van de druk om veel te produceren in combinatie met exploitatie van kwetsbare gronden. Er wordt soms niet gekozen voor optimale landbouwmethodes. Dit om winst te maximaliseren. Denk aan slechte vormen van irrigatie ipv. de duurdere druppelirrigatie, monocultuur, te ruime inzet pesticiden of braak laten liggen grond bij crisis.

Overbeweiding speelt in Australië een grote rol. De combinatie van een aride gebied en de enorme veestapel bewerkstelligt dit. In Afrika ook veel overbeweiding in aride gebieden. Echter hier speelt veeteelt toch een kleinererol (veel minder vee) dan in Australië. Leidt in aride gebieden tot bodemerosie en/of verwoestijning.

Ontbossing is het grootst in Azië en Zuid-Amerika. De regenwouden worden gekapt waardoor de kwaliteit van de bodem snel achteruit gaat. Leidt in humidegebieden met relief tot wegspoelen van de vruchtbare toplaag

Bodemdegradatie

Afname van de kwaliteit van de toplaag van de bodem waardoor de productiecapaciteit afneemt.Processen:• Verwoestijning• bodemerosie (verdwijnen vruchtbare toplaag)

– in aride gebieden door wind– in humide gebieden door water (mondiaal het meest

voorkomend)

• Verzilting– In gebieden waar de verdamping groter is dan de

nuttige neerslag

Op hellingen

waar vegetatie

is verdwenen

spoelt de

humus-

houdende

bovenlaag van

de bodem weg.

Dit heet…

In zeer droge

gebieden kan

door het

verdampen

van (grond)water

een zoutkorst

ontstaan.

Dit heet……

bodemerosie

verzilting

Aantasting van de kwaliteit van de bodem;

bodemdegradatie

In uitgestrekte

vlakke gebieden

wordt de

vruchtbare

bovenlaag wordt

weggeblazen

door de wind na

droogte en

braakligging.

Hierboven de VS

in de “dustbowl”;

bodemerosie

Haal je in

kwetsbare droge

gebieden de

vegetatie weg,

dan droogt de

bodem uit en

wordt hard. Water

kan niet meer

infiltreren. Het

gebied verandert

in een woestijn-

achtig milieu….

Verwoestijning

Bodemerosie veroorzaakt door

verkeerde landbouw methodes

1. Wanneer de grond na de oogst

voor kortere of langere tijd braak

ligt.

2. Op hellingen wordt er loodrecht op

de hoogtelijnen wordt geploegd.

3. Ontbossing van hellingen

Natuurlijke factoren versterken dit proces!

Relief neerslag Grondsoort

Steile helling

veroorzaakt

snelle

afstroming van

regenwater en

erosie

- neerslag na de

oogst

- regenbuien

met een hoge

intensiteit

- grote druppels

- kleihoudende

grond ‘slaat

dicht’ en

voorkomt

infiltratie

- Te droge

grond

Bodemerosie op hellingen

Verband bevolkingsdruk en bodemdegradatie

Dichtbevolkte gebieden: a. de ruimte waar landbouw kan plaatsvinden wordt

beperkt. Daardoor neemt de kans toe dat landbouw plaatsvind op minder geschikte hellingen.

b. De vraag naar landbouwproducten wordt zo groot de grond te intensief wordt gebruikt met als gevolg uitputting.

c. Gebieden worden ontbost om akkers aan te leggen. Kwetsbare gronden verliezen aan kwaliteit.

d. Het gebied waar boeren hun vee kunnen laten grazen wordt kleiner. Het gevaar van overbeweiding met als gevolg desertificatie neemt toe.

Fragiel evenwicht

• snelle kringloop van voedingsstoffen

• dunne voedingsrijke bodem

• Bij kap van woud snelle uitputting

Ontbossing

Verwoestijning (desertificatie)

Vindt veel plaats in steppe-achtigegebieden door:

• overbeweiding

• onaangepaste landbouwmethodes met bodemuitputting tot gevolg

1

2

3

4

56

1 Water wordt door gegraven geulen gespoeld

2 Water infiltreert

3 Veel water wordt niet door planten

opgenomen waardoor het grondwater

stijgt.

4 Door kleine openingen wordt

het grondwater omhoog gezogen.

5 Het grondwater dat kleine

hoeveelheden zout bevat

verdampt en het zout blijft

achter.

6 Na verloop van tijd

ontstaat een zoutkorst

►capillaire werking van de grond

Verzilting

Beregenen is een andere irrigatietechniek

met vergelijkbare gevolgen

Bedenk dat net als bij geulirrigatie

-een groot deel van het water direct verdampt-veel water infiltreert enzovoort enzovoort

Verzilting

Door middel van druppelirrigatie

wordt er net zoveel water naar de

plantenwortel geleid als deze kan

opnemen.

Er zal vrijwel geen water infiltreren

of verdampen.

Het grondwater zal nauwelijks stijgen.

Dit is de beste manier van irrigatie

maar vraagt wel om een investering

in techniek.

Verzilting

Verzilting

Hoe kwetsbaar zijn de landschapszones?

Landdegradatie is het gevolg van menselijk handelen.

Echter, sommige natuurlijke omstandigheden zorgen ervoor

dat bepaalde gebieden kwetsbaarder zijn dan andere.

Hoe kwetsbaar zijn de landschapszones?

Hoe kwetsbaar zijn de landschapszones?

Niet elke landschapszone is even gevoelig voor landdegradatie.

Van nature zijn gebieden met een grote droogte of veel reliëf of

een hoge neerslagintensiteit extra gevoelig. Wanneer de mens in

zulke gebieden te intensief landbouw gaat bedrijven gaat het fout.

Hoe kwetsbaar zijn de landschapszones?

Waar de bodem rijk is aan voedingsstoffen en het klimaat

voldoende vocht verschaft, zal het plantendek na

beschadiging redelijke herstelkansen hebben. Maar in de

gevoelige gebieden, die vaak gekenmerkt worden door arme

bodems, blijft na beschadiging van de vegetatie herstel uit

met alle gevolgen van dien.

1. GB 226C: de blauwe gebieden2. Een combinatie van menselijke en natuurlijke factoren:

reliëfvooral op hellingen

klimaatlage neerslag frequentie; de grond is droog, slechte infiltratiegrote neerslagintensiteit; grond krijgt ineens veel te verwerken

Bodemfijne stoffige structuur; slechte infiltratielemige bodem; slaat dicht bij krachtige regensdunne losse laag op een harde ondergrond

Vegetatievaak het ontbreken van vegetatie door ontbossing, braakligging

Mensarm; gebrek aan middelen, roofbouw/bodemuitputtinggebrek aan kennis; slechte landbouwmethodes

Hazard management:omgaan met rampen: voor en na

Hoe een land/regio omgaat met rampen hangt af van:• Kennis• open/gesloten samenleving • Houding van mensen en(bij)geloof• Geld

Maatregelen (vooraf) om de gevolgen van rampen te beperken1. onderzoek/modellen maken2. Waarschuwingssystemen3. Rampenplannen4. Bouwtechnische maatregelen5. verzekeringen tegen

natuurrampen

Duo opdracht

Atlas op tafel

1. In welk(e) land(en) is het wegspoelen van de humushoudende bovenlaag een groot probleem

2. Welke kaart?

3. Wat zijn de oorzaken en mogelijk overeenkomsten tussen landen waar dit een groot probleem is?