tριτενέργεια

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΚΟΛΛΙΝΤΖΑ

- 1 -

ΜΑΘΗΜΑ: ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : Γεώργιος Κ. Πατρίκιος, Δικηγόρος, LL.M., Υπ. Δ.Ν.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα συνταγματικώς κατοχυρωμένα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου, παραδοσιακά προστάτευαν το

άτομο έναντι στην αυθαίρετη δράση της εκάστοτε κρατικής εξουσίας. Στην σύγχρονη, όμως

πραγματικότητα, τα θεμελιώδη αυτά δικαιώματα μπορούν να υπονομευτούν όχι μόνο από την κρατική,

αλλά και από μια συνεχώς αναπτυσσόμενη «ιδιωτική εξουσία», είτε πρόκειται στα πλαίσια των

εργασιακών σχέσεων, είτε στα γενικότερα κοινωνικοοικονομικά πλαίσια.

Σε αυτό το σημείο υπάρχει η θεωρία της «τριτενέργειας», η οποία προσπαθεί να δώσει απάντηση στο

κατά πόσο είναι δυνατή η εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου και έναντι στους

ιδιώτες που τα προσβάλλουν, υπό ποιες προϋποθέσεις και σε ποιες περιπτώσεις.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Α. Ιστορική Αναδρομή της θεωρίας της «Τριτενέργειας».

Η θεωρία της «τριτενέργειας», δηλαδή η εφαρμογή και ισχύς των θεμελιωδών δικαιωμάτων του

ανθρώπου όχι μόνο μεταξύ του ατόμου και της κρατικής εξουσίας -όπως παραδοσιακά γινόταν δεκτό-

αλλά και στις σχέσεις μεταξύ των ιδιωτών, πρωτοεμφανίστηκε στον νομικό κόσμο στο Γερμανικό


- 2 -

Εργατικό Δίκαιο κυρίως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο1.Σπέρματα της ιδέας προϋπήρχαν ήδη από την

εποχή του Συντάγματος της Βαϊμάρης2, αλλά η κύρια θεωρητική υποστήριξη του θέματος

πραγματοποιήθηκε υπό το κράτος του Θεμελιώδους Νόμου της Βόννης του 1949.

Πατέρας της έννοιας της «τριτενέργειας» θεωρείται ο Γερμανός εργατικολόγος και πρώην

Πρόεδρος του Γερμανικού Ομοσπονδιακού Εργατικού Δικαστηρίου, Hans Carl Nipperdey3, ο οποίος

πρώτος θεμελίωσε τον νέο αυτό θεσμό του Γερμανικού Εργατικού Δικαίου και σε αυτόν οφείλεται και ο

διεθνώς πλέον όρος «Drittwirkung» που χρησιμοποιείται για την «τριτενέργεια».

Έναυσμα για την θεωρητική και μετέπειτα νομολογιακή θεμελίωση της έννοιας έδωσε η

δημιουργία (ιδίως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο) «κέντρων ιδιωτικής εξουσίας»4 όπως ήταν διάφορες

κοινωνικές ομάδες, οικονομικά συγκροτήματα, εταιρείες και μονοπώλια, επαγγελματικά σωματεία,

συνδικάτα, κλπ, τα οποία είχαν μία de facto δυνατότητα άσκησης κυρίως οικονομικής αλλά και

κοινωνικής εξουσίασης και καταπίεσης.

Πρόσφορο έδαφος για τη δημιουργία «κέντρων ιδιωτικής εξουσίας» αποτέλεσαν οι εργασιακές

σχέσεις, στις οποίες η άσκηση εξουσίασης του εργοδότη έναντι των εργαζομένων, κατά την άσκηση του

Διευθυντικού του Δικαιώματος, ήταν εμφανής. Συνεπώς, δεν αποτελεί τυχαίο γεγονός ότι η

«τριτενέργεια» συνδέθηκε από της δημιουργίας της τόσο με το Εργατικό Δίκαιο όσο και με την κατ’

αρχήν αναγνώρισή της σε σχέσεις Ιδιωτικού Δικαίου οι οποίες χαρακτηρίζονται με την από του ενός

μέρους άσκηση εξουσίασης έναντι του άλλου.

Με αφορμή τους ανωτέρω ιστορικούς και κοινωνιολογικούς λόγους εμφανίστηκε στον νομικό

κόσμο η έννοια της «τριτενέργειας» των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, μία έννοια η

προβληματική της οποίας φαίνεται να απασχολεί ακόμα την Νομική Επιστήμη και να ρυθμίζεται με

διαφορετικό τρόπο σε κάθε έννομη τάξη.

Β. Συγκριτική Επισκόπηση του Θεσμού. 5

Η ρύθμιση της «τριτενέργειας» φαίνεται να απασχολεί σχεδόν όλες τις «δυτικές» έννομες τάξεις.

Ωστόσο, η ρύθμιση του θέματος διαφέρει από κράτος σε κράτος, γεγονός που οφείλεται κυρίως στο

κατά πόσο και σε ποιο ποσοστό η κάθε έννομη τάξη επιτρέπει την «συνταγματικοποίηση» του ιδιωτικού

της δικαίου6.

Στην γερμανική επιστήμη, από την γένεση του θεσμού, φαίνεται να υπάρχουν δύο θεωρητικά

ρεύματα, τα οποία καθρεπτίζονται και στην νομολογιακή πρακτική. Οι υποστηρικτές του πρώτου

ρεύματος θεωρούν ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα τα οποία είναι δεκτικά τριτενέργειας, εφαρμόζονται 1 Τζούλιας Ηλιοπούλου – Στράγγα, «Η τριτενέργεια των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων», 1990, σελ. 6. 2 Αλέξανδρου Κατράνη, «Η θεωρία της τριτενέργειας των δικαιωμάτων του ανθρώπου»,1978, τοΣ, σελ. 238. 3 Αλέξανδρου Κατράνη, οπ.π. 4 Αριστόβουλου Μάνεση, «Συνταγματικά Δικαιώματα – Ατομικές Ελευθερίες», 1982, σελ. 48. 5 Βλ. γενικά Τζούλια Ηλιοπούλου – Στάγγα, οπ.π. σελ. 49 επ. 6 Για την Ελληνική έννομη τάξη βλ. το οικείο κεφάλαιο.


- 3 -

«άμεσα» στις σχέσεις ιδιωτικού δικαίου και παράγουν ανεξάρτητους και αυτοτελείς κανόνες δικαίου.

Είναι η λεγόμενη θεωρία της «άμεσης τριτενέργειας»7 με την οποία φαίνεται να συμπορεύεται και το

Γερμανικό Ομοσπονδιακό Εργατικό Δικαστήριο. Στον αντίποδα της θεωρίας της «άμεσης

τριτενέργειας» βρίσκεται η θεωρία της «έμμεσης τριτενέργειας»8, σύμφωνα με την οποία η χρήση των

διατάξεων των θεμελιωδών δικαιωμάτων στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών μπορεί να γίνει μόνο για την

πλήρωση και ερμηνεία των γενικών ρητρών ή των αόριστων νομικών εννοιών των κανόνων του

ιδιωτικού δικαίου. Τη θεωρία της «έμμεσης τριτενέργειας» των θεμελιωδών δικαιωμάτων φαίνεται να

ασπάζεται το Γερμανικό Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο.

Την αυτή προβληματική φαίνεται να ακολουθεί και η στενά συνδεόμενη με την γερμανική,

αυστριακή θεωρία και νομολογία, η οποία μάλιστα φαίνεται να αποδέχεται σε μεγαλύτερο βαθμό τη

θεωρίας της «έμμεσης τριτενέργειας»9.

Ο αυτός προβληματισμός για την αποδοχή της θεωρίας της «άμεσης» ή της «έμμεσης

τριτενέργειας» παρατηρείται και στην ελβετική επιστήμη, ενώ αντίθετα η ελβετική νομολογία φαίνεται

γενικά επιφυλακτική στην ευρύτερη έννοια της «τριτενέργειας».

Στην βελγική νομική επιστήμη μόνο ένα μέρος της θεωρίας δέχεται την έννοια της

«τριτενέργειας» ενώ, η νομολογία φαίνεται να είναι αρκετά επιφυλακτική στην πρακτική της εφαρμογή.

Ως κρατούσα στην ισπανική επιστήμη παρουσιάζεται η «έμμεση τριτενέργεια» ενώ το ισπανικό

Συνταγματικό Δικαστήριο μόνο σιωπηρά έχει αναγνωρίσει την έννοια της «τριτενέργειας» σε

συγκεκριμένες μόνο περιπτώσεις.10

Εξαίρεση από την γενική τάση των ευρωπαϊκών εννόμων τάξεων για αναγνώριση κυρίως της

«έμμεσης τριτενέργειας», αποτελεί η ιταλική θεωρία και νομολογία. Με εφαλτήριο την θέση του

Συντάγματος ως «ύψιστου νόμου»11 τόσο η θεωρία όσο και η νομολογία του ιταλικού Συνταγματικού

Δικαστηρίου (και του ιταλικού Ακυρωτικού Δικαστηρίου) κάνουν δεκτή τη θεωρία της «άμεσης

τριτενέργειας».

Η γαλλική θεωρία -χωρίς να αποκρούει τις «δημόσιες ελευθερίες» δεν καταφεύγει στην

θεωρητική κατασκευή της «τριτενέργειας», ενώ η γαλλική νομολογία μόνο σπάνια επικαλείται την

εφαρμογή θεμελιωδών δικαιωμάτων κατά την εκδίκαση ιδιωτικών διαφορών.

Η «τριτενέργεια» κατοχυρώνεται ρητώς στο πορτογαλικό Σύνταγμα αφού στο αρθρ. 18 παρ. 1

ορίζει ότι «Οι συνταγματικές διατάξεις για τα δικαιώματα, τις ελευθερίες και τις εγγυήσεις έχουν άμεση

εφαρμογή και δεσμεύουν τους δημοσίου δίκαίου και ιδιωτικού δικαίου θεσμούς»12

7Αναλυτικά για την έννοια της «άμεσης τριτενέργειας» βλ. παρακάτω. 8Αναλυτικά για την έννοια της «έμμεσης τριτενέργειας» βλ. παρακάτω. 9 R. Novak, «Zur Drittwirkung der Grundrechte», EuGRZ 1984, σελ. 135 επ. 10 Κυρίως σχετικά με την Εργατική Νομοθεσία. 11 Τζούλια Ηλιοπούλου – Στάγγα, οπ.π. σελ. 63. 12 βλ. Κ. Μαυριά / Α. Παντελή, «Συνταγματικά Κείμενα», 1981, σελ. 515 επ.


- 4 -

Ενώ στο αγγλικό δίκαιο το πρόβλημα της «τριτενέργειας» δεν παρουσιάζει ιδιαίτερη σημασία

λόγω έλλειψης γραπτού Συνταγματικού κειμένου, στο οποίο να κατοχυρώνονται τα «τριτενεργούντα»

ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, ωστόσο στην νομική επιστήμη των Ηνωμένων Πολιτειών της

Αμερικής έχει αναπτυχθεί η θεωρία της «κρατικής επαφής» (state action) σύμφωνα με την οποία

«επεκτείνεται το πεδίο προστασίας των ιδιωτών, περιλαμβάνοντας και σχέσεις στις οποίες το κράτος

εμπλέκεται μόνο έμμεσα, παρέχοντας ειδικότερα τη συνδρομή του για να επανορθωθεί μία δυσμενής

μεταχείριση που προκλήθηκε σε ιδιώτη εκ μέρους άλλου ιδιώτη».13 Τη θεωρία της «κρατικής επαφής»

φαίνεται να ασπάζεται και μέρος της αγγλικής νομικής θεωρίας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ

Α. Ορισμός και έννοια της «τριτενέργειας».

Ως «τριτενέργεια» νοείται η «επέκταση της νομικής προστασίας, την οποία απολαμβάνουν

οι ιδιώτες όσον αφορά στις σχέσεις τους με το Κράτος, στις σχέσεις τους με άλλους ιδιώτες, με την

αναγνώριση της δυνατότητας να επικαλούνται εκατέρωθεν στις μεταξύ τους σχέσεις τα

συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα και ελευθερίες»14.

Από την ορολογική άποψη του ζητήματος, ο όρος «τριτενέργεια» έχει αμφισβητηθεί ως μη

δόκιμος. Το σκεπτικό της αμφισβήτησης είναι ότι οι ιδιώτες εναντίον των οποίων θα εφαρμοστούν τα

συνταγματικά δικαιώματα δεν μπορούν να θεωρηθούν «τρίτοι» αφού η εφαρμογή των αυτών

δικαιωμάτων αφορά και τους ίδιους. Θα μπορούσαμε να τους θεωρήσουμε «τρίτους» μόνο αν τα

θεμελιώδη δικαιώματα δεν εφαρμόζονταν στις σχέσεις αυτές, οπότε όμως δεν θα είχαμε και

«ενέργεια»15. Την λογική αντινομία της ορολογίας έρχονται να λύσουν εκφράσεις όπως

«αντανακλαστικές ενέργειες των θεμελιωδών δικαιωμάτων»16, ή «διαπροσωπική ενέργεια των

συνταγματικών δικαιωμάτων»17 , ή «απόλυτης ενέργειας», ή «οριζόντιας ενέργειας» αυτών [σε

αντίθεση με την «κάθετη ενέργεια των θεμελιωδών δικαιωμάτων που έχουν να κάνουν με τη σχέση

μεταξύ Κράτους και ατόμου].

Το δεύτερο ερώτημα -μετά τον ορολογικό προβληματισμό της έννοιας- που καλούμαστε να

απαντήσουμε είναι ποια συνταγματικώς κατοχυρωμένα δικαιώματα μπορούν να τύχουν εφαρμογής στις

σχέσεις μεταξύ των ιδιωτών, ποια δικαιώματα δηλαδή είναι δεκτικά «τριτενέργειας».

13 βλ. Α. Μανιτάκη «Το υποκείμενο των Συνταγματικών Δικαιωμάτων», 1981, σελ 135 υποσημ. 36. 14 Τζόυλια Ηλιοπούλου – Στάγγα, οπ.π. σελ. 27. 15 Βλ. Χαρ. Ανθόπουλο, «η τριτενέργεια των θεμελιωδών δικαιωμάτων ωε συνταγματική αρχή», ΔτΑ 15/2002 16 Γ. Μητσόπουλος, «Τριτενέργεια και Αναλογικότητα ως διατάξεις του αναθεωρηθέντος Συντάγματος», ΔτΑ 15/2002. 17 Α. Δημητρόπουλου, «Η διαπροσωπική ενέργεια των συνταγματικών δικαιωμάτων κατά το αναθεωρημένο Σύνταγμα», ΑρχΝομ 1/2002.


- 5 -

Κατ’ αρχήν υπάρχουν συνταγματικά δικαιώματα τα οποία μπορούν να προσβληθούν ή να

πραγματοποιηθούν μόνο από το Κράτος, όπως για παράδειγμα το δικαίωμα ιθαγένειας του αρθρ. 4 παρ.

3 Σ., ή το δικαίωμα της δικαστικής προστασίας18 του αρθρ. 20 παρ. 1 Σ. κλπ. Για τα ατομικά

δικαιώματα γίνεται κατ’ αρχήν δεκτό ότι «τριτενεργούν», κυρίως λόγω του αμυντικού τους χαρακτήρα,

απέναντι και στις προσβολές από ιδιώτες. Αυτή είναι η παραδοσιακή άποψη που δεχόταν την

«τριτενέργεια» μόνο για τα ατομικά δικαιώματα19. Ωστόσο, στην σύγχρονη νομική επιστήμη20

παρατηρείται η τάση να επεκταθεί το πεδίο εφαρμογής της «τριτενέργειας» και στα πολιτικά

δικαιώματα, χωρίς να χρειάζεται υπαγωγή αυτών σε συγκεκριμένο ατομικό δικαίωμα. Τέλος θα ήταν

κατ’ αρχήν δύσκολη η «οριζόντια ισχύς» των κοινωνικών δικαιωμάτων, αφού από τις διατάξεις τους

προκύπτει υποχρέωση προς πράξη από την πλευρά του Κράτους, πράγμα που δεν μπορεί να απαιτηθεί

από έναν ιδιώτη. Ωστόσο, θεωρώ ότι ένα κοινωνικό δικαίωμα θα μπορούσε εύκολα να «τριτενεργήσει

έμμεσα» δηλαδή, να χρησιμοποιηθεί για την εξακρίβωση του αληθούς περιεχομένου μιας γενικής

ρήτρας ή μιας αόριστης νομικής έννοιας ενός κανόνα ιδιωτικού δικαίου, καθόσον στην αποτύπωση ενός

κοινωνικού δικαιώματος διαφαίνεται η γενική τάση της κρατικής εξουσίας προς κάποιον τομέα

κοινωνικής δράσης.

Το τρίτο ερώτημα στο οποίο πρέπει να απαντήσουμε για την ολοκλήρωση της έννοιας της

«τριτενέργειας» είναι σε ποιες περιπτώσεις που έχουμε προσβολή ενός δικαιώματος από ιδιώτη μπορεί

ένα συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα να «τριτενεργήσει», ποιο είναι δηλαδή το πεδίο εφαρμογής

της «τριτενέργειας» στις ιδιωτικές σχέσεις.

Σύμφωνα, με την παραδοσιακή θεωρία21 για την «τριτενέργεια», οριζόντια εφαρμογή των

θεμελιωδών δικαιωμάτων μπορεί να γίνει μόνο στις σχέσεις ιδιωτικού δικαίου, στις οποίες

δημιουργείται μια de facto «σχέση εξουσίασης και εξάρτησης»22 μεταξύ των δύο πλευρών. Η θέση αυτή

βρίσκει έρεισμα στην Γερμανική Επιστήμη και ιδιαίτερα στο Γερμανικό Εργατικό Δίκαιο, από όπου

έλκει και την καταγωγή της η έννοια.

Είναι όντως πραγματικότητα ότι μετά την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου η εμφάνιση

τέτοιων κέντρων «ιδιωτικής εξουσίας» ήταν έντονη, ενώ στην εποχή μας ακόμα εντονότερη, ωστόσο θα

αποτελούσε μεγάλο περιορισμό στην εφαρμογή της «τριτενέργειας» η θέση του ανωτέρου όρου. Θα

ήταν επίσης πολύ δύσκολη -αν όχι ακατόρθωτη- από την πλευρά του δικαστή, η εξακρίβωση του

πραγματικά υπερέχοντος μέρους έναντι του άλλου.

18 Γ. Παπαφημητρίου, «Η τριτενέργεια των ατομικών δικαιωμάτων σήμερα», 1996, Υπερ., σελ. 211. 19 Βλ. Αρ. Μάνεση, οπ. π. 20 βλ. Ηλιοπούλου Στάγγα και Α. Δημητρόπουλο, οπ.π. 21 Βλ. Αρ. Μάνεση, οπ. π. 22 Αναλυτικότερα βλ. ανωτέρω


- 6 -

Προς την διεύρυνση του πεδίου εφαρμογής της «τριτενέργειας» προς παντός είδους ιδιωτικών

σχέσεων [ανεξάρτητα δηλαδή υπεροχής του ενός μέρους] κινείται η σύγχρονη θεωρία23. Συγκεκριμένα

υποστηρίζεται24 ότι «η τριτενέργεια δεν είναι νοητή και απαραίτητη μόνο στις ιδιωτικές σχέσεις, που

ενέχουν κάποια εξουσίαση, ούτε πρέπει να θεωρηθεί ότι περιορίζεται σε σχέσεις που έχουν μόνο

οικονομικό υπόβαθρο».

Β. Θεωρητική αντιμετώπιση και διάκριση των ειδών της «τριτενέργειας».

Ήδη από την εμφάνισή της έννοιας της τριτενέργειας στον νομικό κόσμο παρουσιάστηκε

έντονος προβληματισμός γύρω από τον τρόπο με τον οποίο αυτή θα εφαρμοστεί στις σχέσεις μεταξύ

ιδιωτών. Από αυτόν τον προβληματισμό προέκυψαν δύο κύριες θεωρητικές τάσεις και αρκετές

παραλλαγές τους. Τις δύο κύριες αυτές θεωρητικές τάσεις αποτελούν η θεωρία της «άμεσης» και της

«έμμεσης τριτενέργειας» των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

α. «Άμεση τριτενέργεια»

Σύμφωνα με τη θεωρία της «άμεσης τριτενέργειας», τα συνταγματικώς κατοχυρωμένα

θεμελιώδη δικαιώματα έχουν άμεση εφαρμογή στις σχέσεις ιδιωτικού δικαίου, χωρίς την ανάγκη

ύπαρξης ειδικού κανόνα ο οποίος να εξειδικεύει το περιεχόμενο του δικαιώματος. Αυτό σημαίνει ότι τα

συνταγματικά δικαιώματα έχουν από τη φύση τους άμεσα κανονιστικό περιεχόμενο με τέτοιο τρόπο

ώστε να δεσμεύουν, να τροποποιούν ή ακόμα να δημιουργούν νέους κανόνες που διέπουν τις ιδιωτικές

σχέσεις25.

Η άποψη αυτή στηρίζεται στη θέση του συνταγματικού κειμένου ως «ύψιστου νόμου της

Πολιτείας» για ολόκληρη την έννομη τάξη. Δεν δύναται οι συνταγματικοί ορισμοί να μένουν

ανεφάρμοστοι λόγω έλλειψης νομοθετικής ρύθμισης και συνεπώς, στα πλαίσια της «ενότητας της

έννομης τάξης»26, οι συνταγματικοί κανόνες τίθενται ως «αντικειμενικοί κανόνες δικαίου», με σκοπό

την καλύτερη προάσπιση των δικαιωμάτων που αυτοί κατοχυρώνουν.

Ως συνέπεια των ανωτέρω, οι συνταγματικές διατάξεις για τα θεμελιώδη δικαιώματα αποτελούν,

υπό την έννοια του αρθρ. 174 ΑΚ, «απαγορευτική διάταξη νόμου» και συνεπώς η παραβίασή τους

επιφέρει ακυρότητα στην δικαιοπραξία. Ακόμα με την έννοια του αρθρ. 914 ΑΚ, μπορεί να

στοιχειοθετηθεί δικαίωμα για αποζημίωση από αυτήν την παράνομη και ζημιογόνο συμπεριφορά27.

23 Αντίθετη άποψη βλ. Κ. Χρυσόγονο, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», 2002, σελ. 63 όπου χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι «…διαφαίνεται ένας προσανατολισμός κυρίως προς τις εργασιακές και γενικότερα τις εξουσιαστικής υφής σχέσεις». 24 Τζούλια Ηλιοπούλου-Στράγγα, οπ. π. σελ. 12. 25 Τζούλια Ηλιοπούλου-Στράγγα, οπ. π. σελ. 51 επ. 26 Α. Δημητρόπουλου, οπ. π. 27 Γ. Κασσιμάτη, οπ. π. σελ. 23.


- 7 -

Σύμφωνα δε με τους υποστηρικτές της θεωρίας της «άμεσης τριτενέργειας», στις περιπτώσεις

που εκ των πραγμάτων έχουμε «ιδιωτική εξουσίαση», πρέπει να γίνεται απόλυτα δεκτή μόνο η «άμεση

τριτενέργεια» των συνταγματικών δικαιωμάτων28.

Ως πρακτική συνέπεια στην εφαρμογή της «άμεσης τριτενέργειας» έρχεται η αναίρεση του

συνταγματικά κατοχυρωμένου δικαιώματος της ιδιωτικής αυτονομίας και συγκεκριμένα ο υπερμεγέθης

περιορισμός της ελευθερίας των συμβάσεων. Οδηγούμαστε συνεπώς, στην de facto κατάργηση της

αυτοτέλειας του ιδιωτικού δικαίου και σε έναν μεγάλο κίνδυνο ασφυκτικού περιορισμού της

συμβατικής ελευθερίας και των συναλλαγών. Επομένως, η θεωρία της «άμεσης τριτενέργειας» φαίνεται

να έχει αποκλειστικά και μόνο επικουρική και διορθωτική λειτουργία μόνο στις περιπτώσεις στις οποίες

ο νομοθέτης παρέλειψε να ασκήσει συνταγματική νομοθετική επιταγή για τη ρύθμιση ενός δικαιώματος

ή το έκανε με αντισυνταγματικό τρόπο. Σε αυτές τις περιπτώσεις μπορεί ο ιδιώτης [και σε τελευταία

ανάλυση και ο δικαστής] να επικαλεστεί άμεσα τις συνταγματικές διατάξεις29.

Υποστηρίζεται30 ωστόσο στην ελληνική θεωρία και η άποψη ότι « ορισμένα ατομικά

δικαιώματα αναπτύσσουν άμεση τριτενέργεια» και αναφέρεται ως παράδειγμα το δικαίωμα της ίσης

αμοιβής για ίσης αξίας εργασία (αρθρ. 22 παρ. 1 Σ). Εδώ θα θεωρούσα πιο πειστική την άποψη31

σύμφωνα με την οποία το ανωτέρω δικαίωμα δεν είναι δεκτικό «τριτενέργειας» επειδή από την ίδια την

συνταγματική διατύπωση «τριτενεργεί» και δεν χρειάζεται ξεχωριστή επίκληση στις ιδιωτικού δικαίου

σχέσεις.

Όπως είναι φυσικό οι περισσότεροι «αστικολόγοι» δεν αποδέχονται την θεωρία της «άμεσης

τριτενέργειας», λόγω «συνταγματικοποίησης» και απειλής αφανισμού της έννοιας του ιδιωτικού

δικαίου, αλλά και μεταξύ των «δημοσιολόγων» λίγοι είναι οι ακραιφνείς υποστηρικτές της «άμεσης

τριτενέργειας»32

Λόγω των ανωτέρω σοβαρών αρνητικών συνεπειών από την παραδοχή της θεωρίας της «άμεσης

τριτενέργειας», αναπτύχθηκε στον αντίποδα της ως άνω θεωρίας, η θεωρία της «έμμεσης τριτενέργειας»

των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

β. «Έμμεση τριτενέργεια»

Σύμφωνα με τη θεωρία της «έμμεσης τριτενέργειας», η εφαρμογή των συνταγματικών

διατάξεων, που κατοχυρώνουν θεμελιώδη δικαιώματα, σε σχέσεις μεταξύ ιδιωτών, πραγματοποιείται

μέσα από τις γενικές ρήτρες και τις αόριστες νομικές έννοιες (όπως η καλή πίστη, τα συναλλακτικά και

χρηστά ήθη, κλπ.), που περιέχονται στους κανόνες του ιδιωτικού δικαίου. Συνεπώς, σύμφωνα με τη

28 Βλ. Δ. Τσάτσο «Συνταγματικό Δίκαιο – θεμελιώδη δικαιώματα» τομ. Γ’ σελ. 190. 29 βλ. Τζούλια Ηλιοπούλου-Στράγγα, οπ. π. σελ. 71. 30 Π. Δαγτόγλου, «Συνταγματικό Δίκαιο – Ατομικά Δικαιώματα»,2005, τομ. Α’, σελ. 121. 31 Τζούλια Ηλιοπούλου-Στράγγα, «Η θεωρία της Τριτενέργειας των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων», ΕλλΔικ 1528/2001. 32 Βλ. ενδεικτικά Μ. Σταθόπουλο «Γενικό Ενοχικό Δίκαιο», κεφ. «Η αρχή ελευθερίας των συμβάσεων».


- 8 -

συγκεκριμένη θεωρία για την «τριτενέργεια», οι συνταγματικές διατάξεις θα λειτουργήσουν

«αντανακλαστικά» στις ιδιωτικές σχέσεις μέσω των κανόνων του ιδιωτικού δικαίου που χρήζουν

πλήρωσης και είναι δεκτικές ερμηνείας33.

Ως αποτέλεσμα της θεωρίας αυτής έρχεται ότι, αντίθετα με την «άμεση τριτενέργεια», εδώ τα

συνταγματικώς κατοχυρωμένα θεμελιώδη δικαιώματα δεν εφαρμόζονται απευθείας στις σχέσεις μεταξύ

ιδιωτών αλλά, χρειάζονται κάποια «σημεία εισβολής» («Einbruchstellen»)34 στο ιδιωτικό δίκαιο, τα

οποία είναι οι γενικές ρήτρες και οι αόριστες νομικές έννοιες. Έτσι, δεν δημιουργείται ζήτημα

προσβολής της ελευθερίας των συναλλαγών και της αυτοτέλειας του ιδιωτικού δικαίου αφού, ο

δικαστής καλείται να εξειδικεύσει και να εφαρμόσει τις συνταγματικές έννοιες των δικαιωμάτων μέσα

από έννοιες του ιδιωτικού δικαίου.

Από τους επικριτές της θεωρίας της «έμμεσης τριτενέργειας»35 παρουσιάζεται το καθ’ όλα

λογικό επιχείρημα ότι στις έννομες τάξεις με «αυστηρό Σύνταγμα» [όπως και η ελληνική], η σύμφωνη

με το Σύνταγμα [και συνεπώς και με τα θεμελιώδη δικαιώματα] ερμηνεία και εφαρμογή του κοινού

δικαίου είναι αυτονόητη και συνεπώς δεν υπάρχει κανένα νόημα στην θεωρητική κατασκευή της

«έμμεσης τριτενέργειας».

Στην προσπάθεια λύσης τους ζητήματος εφαρμογής της «τριτενέργειας», υποστηρίχθηκαν [σε

μικρότερο βαθμό από τις ανωτέρω θεωρίες] η θεωρία της «λεγόμενης τριτενέργειας» και η θεωρία «του

μοντέλου των τριών επιπέδων τριτενέργειας». Κοινό χαρακτηριστικό των δύο αυτών θεωριών αποτελεί

η εκπόρευσή τους από τη θεωρία της «άμεσης τριτενέργειας» της οποίας και αποτελούν παραλλαγές.

γ. «Η λεγόμενη τριτενέργεια»36

Η συγκεκριμένη θεωρία αποτελεί παραλλαγή της «άμεσης τριτενέργειας» και παρουσιάζει

πολλές ομοιότητες με τη θεωρία της «state action»37, την οποία ακολουθεί το Ανώτατο Δικαστήριο των

ΗΠΑ.

Συγκεκριμένα, η θεωρία της «λεγόμενης τριτενέργειας» υποστηρίζει ότι τα θεμελιώδη

δικαιώματα που κατοχυρώνονται σε υπερνομοθετικής ισχύος διατάξεις, έχουν άμεση εφαρμογή στις

σχέσεις μεταξύ των ιδιωτών, ωστόσο η προσβολή των θεμελιωδών αυτών δικαιωμάτων από μέρους των

ιδιωτών πρέπει να καταλογίζεται στο Κράτος, αφού σε τελευταία ανάλυση η κρατική εξουσία είναι η

«υπεύθυνη» για την προάσπιση των δικαιωμάτων αυτών, μέσω επιταγών και απαγορεύσεων, χωρίς να

της επιτρέπεται να αφήνει περιθώρια στους ιδιώτες για «ανοχή σε μη απαγορευμένες συμπεριφορές».

33 Τζούλια Ηλιοπούλου-Στράγγα, οπ. π. (υποσ. 25) σελ. 53 επ. 34 Φράση που έχει υιοθετήσει το γερμανικό Ομοσπονδιακό Συνταγματικό Δικαστήριο. 35 Τζούλια Ηλιοπούλου-Στράγγα, «Η θεωρία της Τριτενέργειας των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων», ΕλλΔικ 1528/2001. 36 Τζούλια Ηλιοπούλου-Στράγγα, οπ. π. (υποσ. 25) σελ. 55. 37 Βλ. ανωτέρω σχετική ανάλυση της θεωρίας αυτής.


- 9 -

Ούτε η ανωτέρω θεωρία κατάφερε να δώσει τέλος στη διαμάχη για την πρακτική εφαρμογή της

«τριτενέργειας», αφού στην πράξη δεν καταλήγει σε διαφορετικά αποτελέσματα από αυτά της

εφαρμογής της «άμεσης τριτενέργειας». Διαφοροποιητικό στοιχείο των δύο θεωριών αποτελεί απλώς η

μετάθεση της ευθύνης τήρησης των θεμελιωδών δικαιωμάτων από το άτομο στην κρατική εξουσία.

δ. «Το μοντέλο των τριών επιπέδων της τριτενέργειας»38

Η θεωρία του μοντέλου των «τριών επιπέδων της τριτενέργειας»39 αποτελεί συγκερασμό των

τριών ανωτέρω θεωριών. Συγκεκριμένα, υποστηρίζεται ότι η «τριτενέργεια» λειτουργεί σε τρία επίπεδα

τα οποία είναι τα εξής : α) η δέσμευση του κράτους από τα θεμελιώδη δικαιώματα τόσο κατά την

νομοθέτηση κανόνων ιδιωτικού δικαίου, όσο κατά την απονομή δικαιοσύνης στις ιδιωτικές διαφορές, β)

η υποχρέωση του ίδιου του δικαστή να εφαρμόζει κατά την ερμηνεία των κανόνων του ιδιωτικού

δικαίου την γενική κατευθυντήρια κοινωνικοπολιτική γραμμή που θέτουν τα συνταγματικά

κατοχυρωμένα δικαιώματα και γ) η δέσμευση των ιδιωτών στις ιδιωτικού δικαίου σχέσεις τους από τα

θεμελιώδη δικαιώματα. Τα συγκεκριμένα τρία επίπεδα της λειτουργίας της «τριτενέργειας» δεν

διαβαθμίζονται ιεραρχικά, αλλά λειτουργούν παράλληλα σε σχέση «αλληλοπροϋπόθεσης»40.

Όπως διαφαίνεται και από την ανωτέρω σύντομη ανάλυση της θεωρίας του «μοντέλου των τριών

επιπέδων της τριτενέργειας», η θεωρητική αυτή κατασκευή δεν έχει κάποιο διαφορετικό πρακτικό

αντίκρισμα από τις ως άνω τρεις θεωρίες για την «τριτενέργεια», αφού αποτελεί απλώς έναν θεωρητικό

τους συγκερασμό.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ 2001 ΚΑΙ Η ΕΣΔΑ

Α. Το ζήτημα της «τριτενέργειας» κατά την συνταγματική αναθεώρηση του 2001.

Υπό το κράτος του Συντάγματος του 1975, στο οποίο δεν υπήρχε ρητή συνταγματική διάταξη

για την «τριτενέργεια», έχουν χρησιμοποιηθεί για την θεμελίωση της έννοιας είτε συγκεκριμένες

συνταγματικές διατάξεις, [όπως η υποχρέωση του κράτους στην διασφάλιση της ακώλυτης άσκησης των

δικαιωμάτων του ανθρώπου (25 παρ. 1 Σ.), η ανθρώπινη αξιοπρέπεια (2 παρ. 1 Σ.), η ελεύθερη

ανάπτυξη της προσωπικότητας (5 παρ. 1 Σ.)], είτε γενικές συνταγματικές αρχές, όπως η αρχή του

38 Τζούλια Ηλιοπούλου-Στράγγα, οπ. π. σελ. 57 επ. 39 Θεμελιώθηκε από τον καθηγητή R. Alexy, «Theorie der Grundrechte» 40 R. Alexy, «Theorie der Grundrechte», σελ. 485.


- 10 -

κοινωνικού κράτους δικαίου ή η ιεραρχική υπεροχή του Συντάγματος ως «αντικειμενικής τάξης

αξιών»41.

Το ελληνικό Σύνταγμα -μετά την αναθεώρηση του 2001- αποτελεί το πρώτο ευρωπαϊκό

Σύνταγμα42στο οποίο κατοχυρώνεται ρητά η αρχή της «τριτενέργειας» των θεμελιωδών δικαιωμάτων

στις μεταξύ των ιδιωτών σχέσεις. Συγκεκριμένα, ορίζεται (αρθρ. 25 παρ. 1 εδαφ. γ’ του Σ.) ότι «Τα

δικαιώματα του ανθρώπου…ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν.»43.

Από τη συγκεκριμένη γραμματική διατύπωση καθιερώνεται ρητά η κατ’ αρχήν δυνατότητα

«τριτενέργειας» και μάλιστα όχι μόνο των συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων, αλλά γενικά

των δικαιωμάτων του ανθρώπου, δηλαδή ακόμα και αυτών που κατοχυρώνονται σε διεθνείς

συμβάσεις44.

Από τη γραμματική διατύπωση του αρθρ. 25 παρ. 1 εδ. γ’, δεν προκύπτει κάποια σαφής

απάντηση σχετικά με την προτίμηση της «άμεσης» ή «έμμεσης τριτενέργειας» από τον συντακτικό

νομοθέτη. Η γραμματική ασάφεια του άρθρου έδωσε έναυσμα τόσο στην υποστήριξη της μιας, όσο και

της άλλης απόψεως.

Συγκεκριμένα, από τους οπαδούς της «άμεσης τριτενέργειας» έχει υποστηριχτεί ότι η νέα αυτή

διάταξη εισάγει στην ελληνική έννομη τάξη την «άμεση τριτενέργεια» των συνταγματικών δικαιωμάτων

και δημιουργεί έτσι ένα τεκμήριο υπέρ της ισχύος τους γενικά στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών45. Επιπλέον,

η χρήση της λέξης «προσιδιάζουν» είναι δισήμαντη : αφενός σημαίνει «εφ’ όσον είναι δυνατή η

εφαρμογή» και αφετέρου «κατά το μέτρο που η εφαρμογή αυτή είναι δυνατή»46. Επίσης, υπέρ της ως

άνω άποψης υποστηρίζεται και η θέση47 ότι το άρθρο 25 παρ. 1 εδ. γ’ δεν θα είχε κανένα λόγο ύπαρξης

μόνο και μόνο για να κατοχυρώσει την ιδιότητα του Συντάγματος ως ερμηνευτικού κανόνα για τις

αόριστες νομικές έννοιες του ιδιωτικού δικαίου, αφού κάτι τέτοιο είναι αυτονόητο από την ιεραρχική

και ποιοτική του [του Συντάγματος] υπεροχή στο σύστημα των πηγών του δικαίου και συνεπώς δεν

υπάρχει κανένα νόημα προς την κατεύθυνση της υιοθέτησης της θεωρίας της «έμμεσης τριτενέργειας».

Προς την αντίθετη ερμηνευτική κατεύθυνση οδηγούνται οι υποστηρικτές48 της «έμμεσης

τριτενέργειας», σύμφωνα με τους οποίους η θέση στο άρθρο της (ομολογουμένως) ασαφούς φράσης

«στις σχέσεις στις οποίες προσιδιάζουν», μας οδηγεί σε έναν προσανατολισμό εφαρμογής της διάταξης

κυρίως στις εργασιακές και γενικότερα στις «εξουσιαστικής» φύσεως σχέσεις49 και συνεπώς έχουμε

41 Βλ. Τζούλια Ηλιοπούλου-Στράγγα, «Η θεωρία της τριτενέργειας», ΕλλΔικ. 42/2001. 42 «Αν εξαιρέσει κανείς το Σύνταγμα του κρατιδίου του Βραδεμβούργου», Χ. Ανθόπουλος, οπ. π. 43 Π. Παραρά, «Σύνταγμα και ΕΣΔΑ», 2001. 44 Κ. Χρυσόγονος, οπ. π. 45 Ε. Βενιζέλος, «Το αναθεωρημένο κεκτημένο», 2002, 136 επ. 46 Α. Δημητρόπουλος, οπ. π. 47 Χ. Ανθόπουλος, οπ. π. 48 Κυρίως Π. Δαγτόγλου και Κ. Χρυσόγονος. 49 Βλ. την Εισήγηση του Γενικού Εισηγητή της Πλειοψηφίας, Ε. Βενιζέλου, Έκθεση της Επιτροπής Αναθεώρησης του Συντάγματος, 2000, 18.


- 11 -

έτσι ευθεία σύνδεση της διάταξης με την αποδοχή της θεωρίας της «έμμεσης» και όχι της «άμεσης

τριτενέργειας».

Από άποψη ερευνητικής συλλογιστικής για την αναζήτηση της αληθούς έννοιας της διάταξης ,

θα θεωρούσα κατ’ αρχήν λανθασμένο τον συσχετισμό της φράσης, «στις σχέσεις στις οποίες

προσιδιάζουν», με την κατάφαση ή όχι υπέρ της «άμεσης» ή «έμμεσης τριτενέργειας». Και αυτό επειδή

το πεδίο εφαρμογής της «τριτενέργειας» [δηλαδή, σε τι είδους ιδιωτικές σχέσεις αυτή θα εφαρμοστεί]

δεν έχει να κάνει σε καμία περίπτωση με τον τρόπο που η «τριτενέργεια» θα εφαρμοστεί [δηλαδή,

άμεσο ή έμμεσο]. Θεωρώ ότι η ερμηνεία της διατάξεως θα μπορούσε να μας οδηγήσει υπέρ της

κατάφασης μιας «περιορισμένης άμεσης τριτενέργειας». Αυτό σημαίνει ότι τα δικαιώματα του

ανθρώπου θα ισχύουν κατά τρόπο «άμεσο» μόνο όμως, στο πεδίο των ιδιωτικών σχέσεων στις οποίες

«προσιδιάζουν», δηλαδή στην κατεύθυνση των σχέσεων που περιέχουν ένα είδος «ιδιωτικής

εξουσίασης» ή σε όποιου άλλου είδους σχέσεων κρίνει ο εφαρμοστής του δικαίου.

Η διάταξη του άρθρου 25 παρ. 1 εδ. γ’ του Σ. έχει χαρακτηριστεί50 ως « η σημαντικότερη

διάταξη του αναθεωρημένου Συντάγματος». Ο ανωτέρω χαρακτηρισμός ίσως δεν αποτελεί μόνο μια

φραστική υπερβολή, αφού με την θέση της συγκεκριμένης διάταξης στον «ύψιστο νόμο» της Πολιτείας,

γίνεται ένας επανακαθορισμός της έννοιας του ίδιου του Συντάγματος, το οποίο δεν ρυθμίζει πια μόνο

τις σχέσεις δημοσίου δικαίου, αλλά αποτελεί τον «καθολικό ρυθμιστή της συνολικής έννομης τάξης»51.

Ταυτόχρονα συντελείται μεταβολή του ρυθμιστικού πεδίου των ίδιων των συνταγματικών δικαιωμάτων

και συγκεκριμένα διεύρυνση αυτού, αφού -παράλληλα με την έννοια του κοινωνικού κράτους δικαίου-

τα ατομικά δικαιώματα παύουν να έχουν μόνο αμυντικό -έναντι του Κράτους- περιεχόμενο, αλλά

αποκτούν και εξασφαλιστικό και προστατευτικό χαρακτήρα από το κράτος έναντι «τρίτων»-ιδιωτών που

προσβάλλουν αυτά τα δικαιώματα52.

Ωστόσο, για την σημασία της νέας διάταξης του άρθρου 25 παρ. 1 εδ. γ’ του Συντάγματος, έχει

υποστηριχτεί και η άποψη53 ότι έχει απλώς «χαρακτήρα συμβολικό» και εκφράζει απλώς «πανηγυρικά»

την αυξημένη τυπική ισχύ των συνταγματικών διατάξεων, περισσότερο ως «παρότρυνση» στα πολιτικά

δικαστήρια για «εντατικότερη αναγωγή στις συνταγματικές διατάξεις».

Θα θεωρούσα ορθότερη και εγγύτερα στη γενική τάση της συνταγματικής αναθεώρησης του

2001 την άποψη54 σύμφωνα με την οποία αποδέκτης της ρυθμιστικής διάταξης του αρθρ. 25 παρ. 1 εδ.

γ’ του Σ. δεν είναι μόνο ο δικαστής55, επί παράλειψης άσκησης νομοθετικής αρμοδιότητας σύμφωνα με

τις συνταγματικές επιταγές για τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά και ο ίδιος ο νομοθέτης, ο οποίος

50 Ε. Βενιζέλος, «Συνοπτικά σχόλια στις αναθεωρημένες διατάξεις του Σ.», Εφημ. «τα Νέα». 51 Βλ. αναλυτικότερα Α. Δημητρόπουλο, οπ. π. σελ.3. 52 βλ. υποσ. 51. 53 Κοντιάδη, «Ο νέος συνταγματισμός στην κοινωνία της διακινδύνευσης», 2001, σελ. 228. 54 Χ. Ανθόπουλος, οπ. π. 55 Τζούλια Ηλιοπούλου – Στάγγα, οπ. π. σελ.71.


- 12 -

«εξουσιοδοτείται» από το Σύνταγμα να ρυθμίσει τις ιδιωτικές σχέσεις με κύριο γνώμονα τις θεμελιώδεις

αξίες του Συντάγματος.

Β. Η «τριτενέργεια» στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Στο άρθρο 14 [Απαγόρευση των Διακρίσεων] της ΕΣΔΑ ορίζεται56 ότι : «Η χρήσις των

αναγνωριζομένων εν τη παρούση Συμβάσει δικαιωμάτων και ελευθεριών δέον να εξασφαλισθή ασχέτως

διακρίσεως φύλου, φυλής, χρώματος, γλώσσης, θρησκείας, πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, εθνικής ή

κοινωνικής προελεύσεως, συμμετοχής εις εθνικήν μειονότητα, περιουσίας, γεννήσεως ή άλλης

καταστάσεως.»

Από το ανωτέρω άρθρο προκύπτει σαφώς ότι αρχικός και κύριος αποδέκτης της επιταγής για

απαγόρευση των διακρίσεων είναι κατ’ αρχήν το ίδιο το Κράτος. Ωστόσο, γίνεται δεκτό57 ότι το Κράτος

δεν αποτελεί τον μοναδικό αποδέκτη αυτής της υποχρέωσης αφού, το Κράτος παραβαίνει την εκ του

άρθρου 14 της ΕΣΔΑ υποχρέωσή του για «μη διάκριση», όχι μόνο όταν λαμβάνει μέτρα που επιτάσσουν

ή επιτρέπουν την απαγορευμένη διάκριση, αλλά και όταν υπάρχει «κρατική ανοχή» σε συμπεριφορές

ιδιωτών που δημιουργούν καταστάσεις διακρίσεων.

Πρόκειται συνεπώς για ένα είδος «έμμεσης τριτενέργειας» το οποίο θεσπίζει η ΕΣΔΑ στο άρθρο

14. «Έμμεση», όχι τόσο στον τρόπο που η «τριτενέργεια» εφαρμόζεται, αλλά στον τρόπο που

δημιουργείται «κρατική ευθύνη» από ιδιωτική ενέργεια.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ

Α. Νομολογιακή αντιμετώπιση του ζητήματος της «τριτενέργειας».

Παρόλο που το Συμβούλιο της Επικρατείας δεν έχει ακόμα αντιμετωπίσει ειδικώς το θέμα της

«τριτενέργειας», θα ήταν χρήσιμη η αναφορά μερικών χαρακτηριστικών αποφάσεων (τόσο

Δικαστηρίων όσο και Ανεξάρτητων Διοικητικών Αρχών) για την πληρέστερη κατανόηση της πρακτικής

αντιμετώπισης του ζητήματος.

ΣτΕ 3217/1977

Ήδη από το 1977 και παρόλο που το πραγματικό της συγκεκριμένης υποθέσεως δεν έθετε

κανένα ζήτημα «τριτενέργειας», το ΣτΕ έκανε την ακόλουθη ευρύτατη σκέψη σχετικά με την αρχή της

56 Π. Παραρά «ΕΣΔΑ και Σύνταγμα», 2001. 57 Π. Δαγτόγλου, οπ. π. σελ. 119.


- 13 -

ισότητας των δύο φύλων, η οποία οδηγεί σε αποδοχή58 της «τριτενέργειας» του συγκεκριμένου

δικαιώματος : «… Απαγορεύεται η δημιουργία καταστάσεων και η διαφοροποίηση του περιεχομένου των

επιμέρους δικαιωμάτων ή υποχρεώσεων των πολιτών, τόσο μεταξύ των, όσο και έναντι της Πολιτείας,

επί τη βάσει της διαφοράς του φύλου…».

Ολομ. ΑΠ 1/200159

Σημαντικότατη απόφαση για την «τριτενέργεια» των θεμελιωδών δικαιωμάτων αποτελεί η

συγκεκριμένη απόφαση της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου. Συγκεκριμένα, το Δικαστήριο για το

ζήτημα της χρήσης παρανόμως αποκτηθέντων αποδεικτικών μέσων σε πολιτική δίκη, δέχτηκε την

απαγόρευση χρήσης αυτών συνδέοντας την με τρία «τριτενεργούντα» συνταγματικά δικαιώματα, τον

σεβασμό και την προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (αρθρ. 2 παρ. 1 Σ.), [μέρος της οποίας

είναι και η ελευθερία της επικοινωνίας], τον σεβασμό και την προστασία της οικογενειακής και

ιδιωτικής ζωή (αρθρ. 9 παρ. 1 εδ. β’ Σ.) και το απόρρητο των επιστολών (αρθρ. 19 παρ. 1 Σ).

Η σημασία της ως άνω απόφασης60 έγκειται στο γεγονός ότι για την ερμηνευτική θεμελίωση της

απαγόρευσης χρήσης παρανόμως αποκτηθέντων αποδεικτικών μέσων στην πολιτική δίκη, η ισχύς των

μνημονευομένων συνταγματικών διατάξεων επεκτάθηκε και στον χώρο του αστικού δικονομικού

δικαίου.

ΑΠ 515/2001

Αποτελεί πλέον πάγια νομολογία των δικαστηρίων της Χώρας μας η «άμεση τριτενέργεια» του

άρθρου 22 παρ. 1 εδ. β’ του Συντάγματος για την αρχή της ίσης μεταχείρισης στις εργασιακές σχέσεις.

Συγκεκριμένα ο ΑΠ στην 515/2001 απόφασή του δέχτηκε ότι : «…με τη διάταξη του άρθρου 22 παρ. 1

εδ. β’ του Συντάγματος καθιερώνεται η αρχή της ίσης μεταχείρισης στις εργασιακές σχέσεις, σύμφωνα

με την οποία…θεσπίζεται κανόνας δημόσιας τάξης και άμεσης τριτενέργειας…».

ΕφΑθ 2579/2003 και ΜονΠρΑθ 4531/2004

Όσον αφορά στο κοινωνικό δικαίωμα του περιβάλλοντος, του άρθρου 24 του Συντάγματος, η

νομολογία δέχτηκε ότι μπορεί να «τριτενεργήσει» εμμέσως.

Συγκεκριμένα, το Εφετείο Αθηνών στην 2579/2003 απόφασή του δέχτηκε ότι: «…η διάταξη αυτή

[αρθρ. 24 Σ.] δεν καθιδρύει ιδιωτικό δικαίωμα και ούτε έχει καθιερωθεί νομοθετικώς η αποκαλούμενη

‘άμεση τριτενέργεια’ των διατάξεων του Συντάγματος και στο επίπεδο του ιδιωτικού δικαίου, και

επομένως οι συνταγματικές διατάξεις δεν μπορούν να θεμελιώνουν και ιδιωτικό δικαίωμα, παρά μόνο να

58 Βλ. σχολιασμό της απόφασης Π. Δαγτόγλου, οπ. π. σελ. 122. 59 Όπου δεν αναφέρεται συγκεκριμένη πηγή της απόφασης, αυτή είναι η ιστοσελίδα του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών (www.dsa.gr). 60 Για περαιτέρω ανάλυση της απόφασης βλ. Γ. Μητσόπουλο, οπ. π. σελ. 643.


- 14 -

χρησιμοποιούνται ερμηνευτικώς για την εξειδίκευση του πλάτους των δικαιωμάτων αυτών (έμμεση

τριτενέργεια).»

Η αυτή θέση επιβεβαιώνεται και στην υπ’ αριθμ. 4531/2004 απόφαση του Μονομελούς

Πρωτοδικείου Αθηνών, σύμφωνα με την οποία : «…το κοινωνικό δικαίωμα στο περιβάλλον τριτενεργεί

εμμέσως στις ιδιωτικές έννομες σχέσεις μέσω των διατάξεων των άρθρων 57 και 967 επ. ΑΚ.».

ΕφΑθ 3040/2001

Στη συγκεκριμένη απόφαση, το Εφετείο Αθηνών δέχεται την «έμμεση τριτενέργεια» του

άρθρου 2 παρ. 1 του Συντάγματος [σεβασμός και προστασία ανθρώπινης αξιοπρέπειας], μέσω της

γενικής ρήτρας του άρθρου 57 ΑΚ.

Υπ’ αριθμ. 92/2001 απόφαση της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα

Στην ως άνω απόφαση61 της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα σχετικά

με το ζήτημα της «συλλογής προσωπικών δεδομένων και τη δημιουργία αρχείου, με σκοπό την επιλογή

προσώπων για τη συμμετοχή σε «reality» τηλεπαιχνίδι», η Αρχή έκρινε ότι : «…το άρθρο 5 παρ. 1 του Σ.

[δικαίωμα στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας], το 9 παρ. 1 Σ. [δικαίωμα ιδιωτικού βίου], το 9

Α Σ.[προστασία προσωπικών δεδομένων], καθώς και το 2 παρ. 1 Σ. [αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας]

εφαρμόζονται αυτόματα στις ιδιωτικές σχέσεις, καθιστώντας άκυρες τις δικαιοπραξίες [σύμφωνα με

το αρθρ. 174 ΑΚ] που αντίκεινται σε αυτά.». Πρόκειται δηλαδή, για κρίση περί «άμεσης

τριτενέργειας» των ως άνω αναφερομένων συνταγματικών δικαιωμάτων, που καθιστά άκυρη κάθε

αντίθετη σε αυτά δικαιοπραξία, σύμφωνα με την διάταξη του άρθρου 174 ΑΚ, λόγω παραβίασης

διάταξης νόμου.

6/1974 και 43/1975 ΔΕΚ62

Την «τριτενέργεια» των ατομικών δικαιωμάτων που απονέμονται από την Συνθήκη των

Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων δέχεται, κατά κανόνα και η μέχρι τώρα νομολογία του Δικαστηρίου των

Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων.

Συγκεκριμένα, στην υπ’ αριθμ. 6/1974 απόφασή του, το Δικαστήριο έκρινε ότι: «…η ελευθερία

κινήσεως προσώπων και παροχής υπηρεσιών χωρίς διακρίσεις λόγω ιθαγένειας, ισχύει και έναντι μιας

(ιδιωτικής) αθλητικής ομοσπονδίας…».

Η αυτή θέση υποστηρίζεται και στην υπ’ αριθμ. 43/1975 απόφαση του ΔΕΚ, σύμφωνα με την

οποία : «…η απαγόρευση των διακρίσεων μεταξύ ανδρών και γυναικών εργαζομένων είναι δεσμευτική όχι

61 Βλ. σχολιασμό της απόφασης από Χ. Ανθόπουλο, οπ. π. σελ.690 επ. 62 Βλ. Π. Δαγτόγλου, «Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Δίκαιο», Ι, αρ. 985-986.


- 15 -

μόνο για τις δημόσιες αρχές, αλλά επεκτείνεται σε όλες τις συλλογικές συμβάσεις και σε όλες τις συμβάσεις

μεταξύ ιδιωτών.».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑΣ

Το ζήτημα της «τριτενέργειας» της προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (Άρθρο 2

παρ. 1 του Συντάγματος).

Στο άρθρο 2 παρ. 1 του Ελληνικού Συντάγματος ορίζεται63 ότι : «Ο σεβασμός και η προστασία

της αξίας του ανθρώπου αποτελούν πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας». Και ενώ από την

γραμματική διατύπωση της διάταξης φαίνεται ότι μοναδικός αποδέκτης της γενικής αυτής

συνταγματικής αρχής είναι η Πολιτεία, θεωρία και νομολογία δέχονται κατ’ αρχήν, ότι το άρθρο 2 παρ.

1 του Συντάγματος «τριτενεργεί».

Συγκεκριμένα στην θεωρία έχει αναπτυχθεί η άποψη64 ότι το συγκεκριμένο δικαίωμα που

κατοχυρώνει η διάταξη, ανήκει στην κατηγορία των δικαιωμάτων που έχουν από τη «φύση» τους

«τριτενέργεια». Μάλιστα έχει υποστηριχτεί65 ότι η συνταγματική αυτή διάταξη «τριτενεργεί» με την

έννοια ότι η υποχρέωση προστασίας η οποία θεσπίζεται, απευθύνεται όχι μόνο στον κοινό νομοθέτη,

αλλά και στη διοίκηση και στα δικαστήρια, ακόμα και στις περιπτώσεις που η προσβολή προέρχεται

από «ιδιωτικά κέντρα εξουσίασης»66.

Στα πλαίσια της θεωρητικής διαμάχης για τη δυνατότητα «τριτενέργειας» του συγκεκριμένου

άρθρου, έχει επίσης υποστηριχτεί η άποψη67 ότι η συγκεκριμένη συνταγματική επιταγή έχει απλώς

«συμπληρωματικό μόνο χαρακτήρα» και συνεπώς εφαρμόζεται μόνο στις περιπτώσεις που δεν υπάρχει

κάποιο πιο «ειδικό» θεμελιώδες δικαίωμα.

Όπως φάνηκε και από την ανωτέρω γενική ανάπτυξη του θέματος για τη νομολογιακή

αντιμετώπιση της «τριτενέργειας»68, τα ελληνικά δικαστήρια -ιδίως μετά την συνταγματική

αναθεώρηση του 2001- παρουσιάζονται πολύ θετικά στην ανάπτυξη «τριτενέργειας» της αρχής της

ανθρώπινης αξιοπρέπειας στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα «έμμεσης

τριτενέργειας» της διάταξης στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών αποτελούν οι αποφάσεις ΟλΑΠ 1/2001 και

ΕφΑθ 3040/01. Επίσης και σύμφωνα με την υπ’ αριθμ. 92/2001 απόφαση της Αρχής Προστασίας

Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, στην διάταξη δόθηκε δυνατότητα «άμεσης τριτενέργειας»,

καθιστώντας άκυρες οποιεσδήποτε αντίθετες σε αυτή ιδιωτικές συμβάσεις. 63 Βλ. Π. Παραρά, οπ. π. 64 Βλ. Κατράνη, οπ. π. σελ. 265. 65 Βλ. υποσ. 64. 66 Βλ. σχετικά Τζούλια Ηλιοπούλου – Στράγγα, οπ. π. σελ. 77. 67 Βλ. Αρ. Μάνεση, οπ. π. σελ. 111. 68 Βλ. ανωτέρω σχετική ανάλυση των αποφάσεων.


- 16 -

Η συνταγματική αρχή της προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας αποτελεί έναν γενικό

συνταγματικό κανόνα και μια γενική κοινωνικοπολιτική τοποθέτηση του Συντακτικού νομοθέτη. Από

κοινωνιολογικής άποψης, μας οδηγεί σαφέστερα προς τη δημιουργία ενός κοινωνικού κράτους δικαίου

και ενός πιο ανθρωποκεντρικού νομικού οικοδομήματος. Θεωρώ ότι η συνεχώς αυξανόμενη τάση της

νομολογίας για την εφαρμογή «τριτενέργειας» στην συγκεκριμένη γενική συνταγματική αρχή, βρίσκεται

προς την ορθή κατεύθυνση τόσο των ανωτέρω σκοπών, όσο και των επιταγών του άρθρου 25 παρ. 1 εδ.

γ’ του Συντάγματος.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Όπως καταδείχθηκε και ανωτέρω, η θεωρητική αντιμετώπιση του ζητήματος της «τριτενέργειας»

των θεμελιωδών δικαιωμάτων στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών δεν δίνει πάντα κάποια συγκεκριμένη λύση

με αποδεκτά πρακτικά αποτελέσματα.

Αν αποδεχόμασταν την θεωρία της «άμεσης τριτενέργειας», θα οδηγούμαστε σε έναν

ανεπίτρεπτο περιορισμό της ιδιωτικής βούλησης στις οικονομικές και άλλου είδους κοινωνικές

συναλλαγές. Θα είχαμε ευθεία προσβολή της οικονομικής ελευθερίας του ατόμου με πρακτικά

αποτελέσματα, τα οποία σε καμία περίπτωση δεν θα ταίριαζαν σε ένα σύγχρονο και οικονομικά

«φιλελεύθερο», αστικό κράτος.

Από την άλλη πλευρά, η θεωρία της «έμμεσης τριτενέργειας» δεν προσφέρει κάτι το οποίο

ήταν άγνωστο και μη εφαρμοστέο στη νομική επιστήμη. Η ερμηνεία των διατάξεων του κοινού δικαίου

σύμφωνα με τις επιταγές και τις κατευθυντήριες γραμμές του Συντάγματος, αποτελεί κοινό

επιστημονικό τόπο και πάγια νομολογιακή πρακτική.

Ορθά, λοιπόν και η συνταγματική διάταξη του άρθρου 25 παρ. 1 εδ. γ’ του Συντάγματος δεν

αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο τα θεμελιώδη συνταγματικά δικαιώματα θα «τριτενεργήσουν» στις

ιδιωτικές σχέσεις [δηλαδή άμεσο ή έμμεσο]. Θεωρώ ότι σε αυτό το σημείο η συνταγματική διατύπωση

της διάταξης μας οδηγεί στην εφαρμογή της «τριτενέργειας» κατά τρόπο άμεσο, όχι όμως σε όλες τις

ιδιωτικού δικαίου σχέσεις, αλλά μόνο σε αυτές που «προσιδιάζουν», δηλαδή κατά τρόπο

περιορισμένο69, ως προς το πεδίο εφαρμογής της.

Η διάταξη του άρθρου 25 παρ. 1 εδ. γ’ του Συντάγματος έχει δύο αποδέκτες. Ο πρώτος είναι ο

κοινός νομοθέτης, τον οποίο η ίδια η συνταγματική διάταξη καθοδηγεί προς την θέση κοινού δικαίου,

το οποίο θα συμβαδίζει με τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου και θα προάγει την όλη

κοινωνικοπολιτική θέση του Συντάγματος. Ο δεύτερος αποδέκτης της διάταξης είναι ο δικαστής, ο

οποίος καλείται αφενός μεν να ερμηνεύσει και να εφαρμόσει το κοινό δίκαιο σύμφωνα με το Σύνταγμα, 69 Για την έννοια της «περιορισμένης άμεσης τριτενέργειας» βλ. ανωτέρω.


- 17 -

αφετέρου δε να θέσει απευθείας ο ίδιος δίκαιο σε μια ιδιωτικού δικαίου διαφορά, σύμφωνα με τις

συνταγματικές επιταγές, όταν αυτό δεν το έχει πράξει ο νομοθέτης και όταν ο ίδιος ο δικαστής κρίνει ότι

η εφαρμογή μιας συνταγματικής διάταξης στη συγκεκριμένη ιδιωτική σχέση «προσιδιάζει». Σε αυτήν

την εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων, θα αποτελούσε ανεπίτρεπτο περιορισμό η θέση70

σύμφωνα με την οποία οι σχέσεις στις οποίες τα θεμελιώδη δικαιώματα «προσιδιάζουν» είναι μόνο οι

εργασιακές και γενικά οι «εξουσιαστικής φύσεως» σχέσεις. Μια τέτοια θέση θα αντιστρατεύονταν την

ευρύτητα και τη γενική κάλυψη της συνταγματικής διατάξεως.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η σημασία της έννοιας της «τριτενέργειας» των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου,

αποκτά σήμερα μεγαλύτερη σημασία, μέσα στα πλαίσια της οικονομικής αλλά και γενικότερης

«παγκοσμιοποίησης».

Η αρχή της «τριτενέργειας» αποτελεί το απώτατο όριο στο οποίο δεν μπορεί να φτάσει η

καταστρατήγηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων για χάρη της συνεχώς αυξανόμενης «δύναμης της

αγοράς». Η «τριτενέργεια» των συνταγματικών δικαιωμάτων προστατεύει αποτελεσματικά το άτομο

έναντι όχι μόνο της κρατικής, αλλά και της ιδιωτικής εξουσίας, προς την κατεύθυνση ενός κράτους με

πιο κοινωνικά προστατευτικό και εγγυητικό πρόσωπο, χωρίς να γίνονται διακρίσεις λόγω φυλής,

χρώματος, εθνικότητας, γλώσσας, θρησκείας ή πεποιθήσεων, πολιτικών φρονημάτων, αναπηρίας και

σεξουαλικού προσανατολισμού (Άρθρο 14 ΕΣΔΑ), είτε από το ίδιο, είτε από τους πολίτες του.

70 Βλ. χαρακτηριστικά Κ Χρυσόγονο, οπ. π. σελ. 63.


- 18 -

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΚ Αστικός Κώδικας ΑΠ

Άρειος Πάγος Αρχ.Νομ.

Αρχείο Νομολογίας Βλ. Βλέπε

ΔΕΚ Δικαστήριο Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων ΔτΑ Δικαιώματα του

Ανθρώπου (περιοδικό)

ΕΣΔΑ Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Οπ. π. Όπου παραπάνω Σ Σύνταγμα ΣτΕ Συμβούλιο Επικρατείας Το Σ Το Σύνταγμα (περιοδικό) Υπερ. Υπεράσπιση (περιοδικό)


- 19 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Ανθόπουλος Χ., «Το πρόβλημα της λειτουργικής δέσμευσης των θεμελιωδών δικαιωμάτων»,

Εκδ. Σάκκουλα, Θεσ/νίκη 1993.

• Δαγτόγλου Π., «Συνταγματικό Δίκαιο – Ατομικά Δικαιώματα», τομ. Α’ & Β’, Εκδ. Αντ.

Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 2005.

• Δαγτόγλου Π., «Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Δίκαιο», Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα, 1985.

• Ηλιοπούλου-Στράγγα Τζ., «Η τριτενέργεια των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων», Εκδ.

Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 1990.

• Κοντιάδης, «Ο νέος συνταγματισμός στην κοινωνία της διακινδύνευσης», 2001.

• Μάνεσης Αρ., «Συνταγματικά Δικαιώματα – Ατομικές Ελευθερίες», Εκδ. Σάκκουλα, Θεσ/νίκη,

1982.

• Μανιτάκης Αντ., «Το υποκείμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων», Εκδ. Αντ. Σάκκουλα,

Αθήνα – Κομοτηνή, 1981.

• Μαυριάς Κ. – Παντελής Αντ., «Συνταγματικά κείμενα – Ελληνικά και Ξένα», Εκδ. Αντ.

Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 1981.

• Παραράς Π., «Σύνταγμα και ΕΣΔΑ», Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 2001.

• Τσάτσος Δ., «Συνταγματικό Δίκαιο», Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1994.

• Χρυσόγονος Κ., «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», Εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή,

2002.

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ & ΜΕΛΕΤΕΣ

Ανθόπουλος Χ., «Η τριτενέργεια των θεμελιωδών δικαιωμάτων ως συνταγματική αρχή», ΔτΑ

15/2002.

Δημητρόπουλος Α., «Η διαπροσωπική ενέργεια (τριτενέργεια) των συνταγματικών δικαιωμάτων

κατά το αναθεωρημένο Σύνταγμα», ΑρχΝομ, 1/2002.

Ηλιοπούλου – Στράγγα Τζ., «Η θεωρία της τριτενέργειας των ατομικών και κοινωνικών

δικαιωμάτων», ΕλλΔικ, 42/2001.

Κασσιμάτης Γ., «Το ζήτημα της τριτενέργειας των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων»,

ΤοΣ, 1/1981.

Κατράνης Αλ., «Η θεωρία της τριτενέργειας των δικαιωμάτων του ανθρώπου», ΤοΣ 2/1978.

Μητσόπουλος Γ., «Η τριτενέργεια και η Αναλογικότητα ως διατάξεις του αναθεωρηθέντος

Συντάγματος», ΔτΑ, 15/2002.


- 20 -

Παπαδημητρίου Γ., «Η τριτενέργεια των ατομικών δικαιωμάτων σήμερα», Υπερ. 1996.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ

o ΣτΕ 3217/1977

o ΑΠ 1/2001

o ΑΠ 515/2001

o ΕφΑθ 2579/2003

o ΕφΑθ 3040/2001

o ΜονΠρΑθ 4531/2004

o ΔΕΚ 6/1974

o ΔΕΚ 43/1975


- 21 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ………………………………………………………………...σελ. 1.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ. Α’ ……………………………………………………………σελ. 1.

Α. Ιστορική Αναδρομή …………………………………………………… σελ. 1.

Β. Συγκριτική Επισκόπηση ………………………………………………….σελ. 2.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β’ …………………………………………………………… σελ. 4.

Α. Ορισμός και έννοια της «τριτενέργειας»………………………………… σελ. 4.

Β. Θεωρητική αντιμετώπιση & διακρίσεις της «τριτενέργειας»………………σελ. 6.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ’……………………………………………………………… σελ. 9.

Α. Η «τριτενέργεια» κατά την συνταγματική αναθεώρηση………………… σελ. 9.

Β. Η «τριτενέργεια» στην ΕΣΔΑ…………………………………………… σελ. 12.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ’……………………………………………………………….σελ. 12.

Α. Η νομολογιακή αντιμετώπιση της «τριτενέργειας»……………………….. σελ. 12.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε’ ………………………………………………………………σελ. 15.

Α. Η προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας……………………………… σελ. 15.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ’…………………………………………………………….. σελ. 16.

Κριτικές Παρατηρήσεις……………………………………………………… σελ. 16.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ………………………………………………………………….. σελ. 17.

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ……………………………………………………….σελ. 18.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ……………………………………………………………..σελ. 19.

ΑΡΘΡΑ & ΜΕΛΕΤΕΣ……………………………………………………….σελ. 19.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ…………………………………………… σελ. 20.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ…………………………………………………………… σελ. 21.

tριτενέργεια

Documents