tadeusz ruzikowski, stan wojenny w warszawie i województwie

stan wojenny

w warszawie iwojewdztwiestoecznym

19811983

tadeusz Ruzikowski mo

no

gr

af

ie

stan wojenny

w warszawie i wojewdztwie stoecznym

19811983

Stan Wojenny w Warszawie czworka1 1 2009-12-18 14:01:01

TOM 54MO

NO

GR

AF

IE

Rodzicom


TOM 54MO

NO

GR

AF

IE

Rodzicom


I N S T Y T U T P A M I C I N A R O D O W E JKOMISJA CIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU

WARSZAWA 2009

stan wojenny

w warszawie i wojewdztwie stoecznym

19811983

tadeusz Ruzikowski


WARSZAWA 2013

Recenzenci prof. dr hab. Andrzej Chojnowski

prof. dr hab. Andrzej Friszke dr hab. Antoni Dudek

Projekt graficzny i typograficzny serii Krzysztof Findziski

Projekt okadki Tomasz Ginter

Redakcja Beata Biko

Korekta Anna Kaniewska

Redakcja techniczna Andrzej Broniak

Indeks Tadeusz Ruzikowski, Magdalena Zarzycka

Na okadce Oddzia ZOMO blokuje drog do siedziby Regionu Mazowsze NSZZ Solidarno

przy ul. Mokotowskiej w Warszawie, 13 grudnia 1981 r. (fot. Jarosaw Madaj)

Skad i amanie Pawe Myszak

Copyright by Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2013

Seria Monografie: tom 54

Wydanie drugie poprawione

ISBN 978-83-7629-519-0

Zapraszamy na stron internetow www.ipn.gov.pl

oraz do ksigarni internetowej www.ipn.poczytaj.pl

5

SPIS TRECI

Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9rda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14Konstrukcja pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18Zastrzeenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

1. Aparat wadzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25Wojsko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Wprowadzanie stanu wojennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32Struktura nadzorczo-kontrolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Inspekcje w zakadach pracy, gospodarce uspoecznionej . . . . . . . . . . . . . . . 41Kontrole w administracji i instytucjach publicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Suba Bezpieczestwa i Milicja Obywatelska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Agentura pionw operacyjnych SB KS MO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Wybrane zadania realizowane przez SB i MO w stanie wojennym . . . . . . . . 65

rodowiska dziennikarskie, propaganda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82Wymiar sprawiedliwoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91Szkolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98Administracja pastwowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

Urzdy administracji pastwowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106Rady narodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Administracja zakadowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120Przewodnia sia w pierwszych dniach stanu wojennego . . . . . . . . . . . . . . 120Oczyszczanie, weryfikacja szeregw partyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127Komisje socjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138Nowe, oficjalne zwizki zawodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141Obywatelskie Komitety Ocalenia (Odrodzenia) Narodowego . . . . . . . . . . . . 145Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152PZPR w dziaaniu organizacyjnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156Wsppraca z ugrupowaniami sojuszniczymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne . . . . . . . . . . . 166Prba bilansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

6

2. Opr spoeczny, opozycja, represje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176Spory programowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180Struktury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

Tajne komisje zakadowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188Porozumienia midzyzakadowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189Terenowy Komitet Oporu Solidarno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209Komitety Oporu Spoecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211Regionalna Komisja Wykonawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214Oglnopolski Komitet Oporu Rolnikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234Niezalene Zrzeszenie Studentw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235Inne inicjatywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

Konspira, czyli nowa odsona konspiracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246Formy aktywnoci niezalenej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

Napisy cienne, ulotki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251Czasopisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253Wydawnictwa i literatura drugiego obiegu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264Radio Solidarno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274Niezalena kultura i owiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284

Strajki, protesty, demonstracje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291Strajki i protesty po 13 grudnia 1981 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291Strajki i protesty od pocztku 1982 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299Demonstracje uliczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

Inne przejawy sprzeciwu spoecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312Represje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318

Internowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318Represje w miejscu pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323Procesy polityczne, orzecznictwo wybranych sdw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331Pobicia, nieznani sprawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339Inne dziaania represyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343

Prba bilansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344

3. Koci katolicki i Kocioy innych wyzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355Dziaalno charytatywna Kocioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363

Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wolnoci i Ich Rodzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363Prymasowski Komitet Pomocy Bliniemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369Inne inicjatywy charytatywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371

Zadania duszpasterskie, praktyki religijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373(Nie)zwyczajni ksia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385Represje wobec rodowiska Kocioa katolickiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390Niezalena kultura i nauka pod patronatem Kocioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396Koci katolicki a Solidarno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400Wizyta papiea Jana Pawa II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403Inne Kocioy chrzecijaskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414

Reakcja na stan wojenny. Stosunki z wadzami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414Pomoc charytatywna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416

Prba bilansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418

4. ycie codzienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427Organizm miejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430

Suby komunalne, energetyka, paliwa, komunikacja, czno . . . . . . . . . . 430Zaopatrzenie, handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442

Sfera pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457Zakady przemysowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457Usugi, rzemioso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462Rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463Suba zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465Szkolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469

Kultura, wypoczynek i ycie towarzyskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470Kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470Wypoczynek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477Hotele, gastronomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480ycie towarzyskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482

Prba bilansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 486

Zakoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492Aparat wadzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492Opr spoeczny, opozycja, represje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497Koci katolicki i Kocioy innych wyzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513ycie codzienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518Wojskowy charakter stanu wojennego. Szersza perspektywa . . . . . . . . . . . . . . . 522

Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531

Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566

Wykaz map i wykresw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571

Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579

Indeks osb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 594

9

WSTP

Stan wojenny, dramatyczny okres ostatniej dekady Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, mg si sta przedmiotem szerszego zainteresowania historykw dziejw najnowszych dziki nowym moliwociom badawczym, ktre pojawiy si wraz z politycznym prze-sileniem roku 19891. Dziki temu take wiedza na temat stanu wojennego jest obecnie znacznie szersza, cho wci dalece niepena.

Niewtpliwie stan wojenny, przedsiwzicie na skal oglnopolsk, by efektem decyzji zapadajcych na centralnych szczeblach wadzy2. Wpyway one na to, co dzia-o si wwczas w tysicach miejscowoci w caym kraju. Zarazem jednak, co warto podkreli, wikszo historii stanu wojennego toczya si na poziomie codziennego ycia aglomeracji, miejscowoci, wsi, domostw, mieszkajcych w nich ludzi, czyli lokalnie. wiadomo ta, jak rwnie dotychczasowe zainteresowania autora, przy-wioda go do wniosku o potrzebie zejcia w analizie z poziomu oglnokrajowego na szczebel miejscowy. Najlepiej oczywicie byoby przyjrze si szczegowo wielu orodkom w okresie stanu wojennego, aby zyska szersz baz analityczn. Jednak ze wzgldu na zakadany zakres problemowy opracowania konieczne okazao si zaw-enie przestrzeni zainteresowa.

Jako przedmiot bada zostaa wybrana Warszawa i wojewdztwo stoeczne. Warszawa, jak adne inne miasto, penia potrjn funkcj: stolicy Polski, wojewdztwa oraz duej aglomeracji miejskiej. Z tej racji przyjto zaoenie, e Warszawa (w mniej-szym stopniu wojewdztwo) musiaa pod pewnymi wzgldami wyrnia si na tle in-nych czci kraju podczas stanu wojennego. Na podstawie dotychczasowych opracowa wiadomo byo te, e mimo to wystpoway znaczce podobiestwa midzy Warszaw a innymi orodkami3. W ksice podjto prb przeledzenia jednych i drugich. Warto przyjrze si z lokalnej, warszawskiej (i okolicznej) perspektywy, jak stan wojenny by wprowadzany, jak toczyo si ycie Warszawy i wojewdztwa w rnych aspektach codziennego ycia stanu wojennego, jeli mona uy takiego okrelenia.

Oficjalnie stan wojenny trwa od 13 grudnia 1981 do 21 lipca 1983 r. Zasadniczo te daty przyjto za podstaw rozwaa, uwzgldniono jednakowo w temacie pracy tylko daty rocz-ne 19811983. Wynika to z jednej strony z chci odwoania si do niektrych wydarze bezporednio poprzedzajcych stan wojenny, istotnych dla gwnych rozwaa, z drugiej

1 Przedtem oficjalne publikacje powicone stanowi wojennemu miay charakter propagandowy. Zob. np. Stan wojenny w Polsce. Interpretacje, red. F. Prusak, Warszawa 1982. 2 Zob. A. Paczkowski, Droga do mniejszego za. Strategia i taktyka obozu wadzy, lipiec 1980stycze 1982, Krakw 2002.3 Zob. idem, P wieku dziejw Polski 19391989, Warszawa 2000. Zob. te Stan wojenny w Polsce. 19811983, red. A. Dudek, Warszawa 2003.

10

za z zamiaru wskazania na elementy kontynuacji zjawisk, form dziaania w rnych sferach znanych ze stanu wojennego sensu stricto po jego formalnym zniesieniu4 .

Ksika powstaa na bazie pracy doktorskiej obronionej na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego w 2007 r., napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Marcina Kuli.

rda

Na potrzeby pracy przeprowadzono kwerend archiwaln. Obja ona archiwa pastwowe (np. Archiwum Pastwowe m.st. Warszawy, Archiwum Akt Nowych, Archiwum Instytutu Pamici Narodowej), wojskowe (Archiwum Wojsk Ldowych), spoeczne (np. Orodek KARTA), kocielne (Archiwum Sekretariatu Episkopatu Polski) oraz inne. Informacje archiwalne uzupeniy wspomnienia i relacje, w tym kilkadziesit zebranych przez autora5. Krg rozmwcw stanowili zarwno czonkowie wczesnego aparatu wadzy, jak i Solidarnoci, a take przedstawiciele duchowiestwa i osoby blisko wsppracujce z Kocioem katolickim. Wspomniane rda miay rn warto dla tematu ksiki.

Due znaczenie dla pracy miao dotarcie przez autora, wtedy bodaj jako jednego z pierwszych historykw, do rde wojskowych zgromadzonych w Archiwum Wojsk Ldowych. Warto podkreli, e by to dostp wymagajcy wczenie wielu stara. Uzyskane dokumenty niewtpliwie poszerzyy materia rdowy. Byy to gwnie raporty komisarzy wojskowych z kontroli zakadw i instytucji. Zarysoway one obraz aktywnoci wojska w sferze cywilnej po 13 grudnia 1981 r. Pozwoliy zarazem uzyska do szczegowy opis sytuacji w wybranych zakadach i instytucjach, w rnych aspek-tach ich aktywnoci wanych z punktu widzenia wadz stanu wojennego. Ze wzgldu na specyfik okresu powstawania rda i charakter zawartych w nim informacji robi ono wraenie relatywnie wiarygodnego. Wynika to choby z formalnie zewntrznego usy-tuowania wojskowych wzgldem zakadowych komrek partyjnych czy administracji z jednej strony, a z drugiej, jak mona sdzi, z poczucia sprawowania wadzy przez wojsko. Oczywicie mogo si zdarzy, e piszcy raport komisarz przedstawia spraw w ciemniejszych barwach, anieli uzasadniaa to rzeczywisto, ktra zreszt generalnie ani dla dyrekcji, ani dla organizacji partyjnych nie rysowaa si nazbyt jasno.

Do opisu poczyna aparatu wadzy przydatny okaza si zasb Archiwum Pastwowego m.st. Warszawy. Aktywno Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej pozwoliy zary-sowa dokumenty organizacji partyjnych rnych szczebli. Uwag zwrcia lakonicz-no wielu protokow posiedze egzekutyw organizacji partyjnych, w tym rwnie Komitetu Warszawskiego PZPR. Dokumenty partyjne pisano specyficznym jzykiem, nie-

4 Na poziomie oglnokrajowym nastpio zaostrzenie w prawie cywilnym zapisw dotyczcych cenzury, represji wobec opozycji, podtrzymanie niektrych kompetencji sdw wojskowych wobec osb cywilnych, elementu usta-wodawstwa kojarzonego ze stanem wojennym (M. Kallas, A. Lityski, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000, s. 358. Szerszy zarys ustawodawstwa stanu wojennego oraz okresu pniejszego zob. A. Kochaski, Polska 19441991. Informator historyczny, t. 3: Waniejsze akty prawne, decyzje i enuncjacje pastwowe (19711991), cz. 1: 19711982, cz. 2: 19831991, Warszawa 2005).5 Wikszo relacji zebranych przez autora i wykorzystanych w ksice zostaa autoryzowana, co odnotowano w przypisach. Wszystkie relacje, o ile nie zaznaczono inaczej, znajduj si w zbiorach autora.

11

rzadko za fasad nowomowy ukrywano faktyczn sytuacj. Szczeglnie byo to widoczne w kontekcie referowania dziaalnoci czonkw partii. Niestety, cho raczej nie byo to dla autora zaskoczeniem, zachoway si jedynie pojedyncze dokumenty w rodzaju protokow z rozmw z czonkami PZPR prowadzonych w ramach czystek partyjnych. Jednak nawet i te nieliczne pozwoliy pozna dramatyzm przey ludzi poddawanych szykanom tego rodzaju, dotd czsto w dobrej wierze zaangaowanych zarwno w prace PZPR, jak i Solidarnoci. Zasadniczy brak dokumentacji uwidoczni si w wypadku fasa-dowych struktur promowanych wczenie przez wadze, takich jak Obywatelskie Komitety Ocalenia (Odrodzenia) Narodowego czy Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego. Materiay ich dotyczce przetrway w archiwach w stanie szcztkowym.

rda administracyjne zakadw pracy oraz administracji terenowej odnalezione w Archiwum Pastwowym m.st. Warszawy generalnie speniy oczekiwania co do ich przydatnoci6. Sprzyjay one zrekonstruowaniu dziaa tych rodowisk po 13 grudnia 1981 r. Wspomogy te opisanie funkcjonowania kolegiw ds. wykrocze wykorzysty-wanych przez wczesne wadze do represji politycznych. Pewnym zaskoczeniem byo odnalezienie w zasobie tego archiwum raportw z kontroli prowadzonych przez wojsko-we grupy operacyjne. W znacznej mierze umoliwiy one odtworzenie obiegu informacji midzy onierzami a przedstawicielami administracji. Nieoczekiwanie natrafiono te tam w zespoach poszczeglnych urzdw lokalnych na niektre zarzdzenia i polecenia subowe prezydenta Warszawy, ktrych oryginay, wedle wiedzy autora, zniszczono z racji obejmujcych je klauzul archiwalnych niskiego stopnia. Mona odnie wraenie, e ich brak powanie zuboy wiedz o aktywnoci wczesnego wojskowego wodarza stolicy.

Cennym uzupenieniem wspomnianych rde sta si zasb Archiwum Akt Nowych, zwaszcza zesp Komitetu Centralnego PZPR. Znalazy si w nim m.in. teleksy nad-syane do KC z poszczeglnych komitetw wojewdzkich PZPR, w tym z Komitetu Warszawskiego. Istotny dla czci pracy powiconej Kocioowi okaza si przechowy-wany w tym archiwum zasb Urzdu ds. Wyzna, w ktrym natrafiono na dokumenty istotne dla odtworzenia stanowiska wobec stanu wojennego Kociow chrzecijaskich skupionych w Polskiej Radzie Ekumenicznej.

Podstawowe znaczenie dla opisu dziaa Suby Bezpieczestwa oraz Milicji Obywatelskiej miay akta aparatu bezpieczestwa zgromadzone obecnie w Instytucie Pamici Narodowej wytworzone przez dwie podstawowe struktury: Komend Stoeczn MO oraz Ministerstwo Spraw Wewntrznych. Szczegln wag w odniesieniu do dziaa wadz wobec przeciwnikw politycznych miay dokumenty SB. Pozwoliy one zarysowa zasadnicze przedsiwzicia SB podejmowane w stanie wojennym. Zasb IPN umoliwi te nakrelenie zainteresowa milicji np. w zakresie organizacji przeciwdziaania demonstra-cjom oraz opisanie w podstawowym wymiarze efektw aktywnoci wyej wspomnianych. Dziki rdom tej proweniencji udao si przedstawi wybrane wewntrzne problemy funkcjonowania aparatu bezpieczestwa.

6 W kontekcie rde pochodzcych z Archiwum Pastwowego m.st. Warszawy naley zasygnalizowa, e sta-rano si dobra po kilka miejscowoci z wojewdztwa po obu stronach Wisy, gdzie byyby obecne podstawowe kategorie rde: dokumenty PZPR, administracji terenowej (rady narodowe, urzdy). Nie byo to zadanie atwe ze wzgldu na liczne luki w materiaach rdowych.

12

Niezwykle ograniczony okaza si natomiast dostp do archiww kocielnych. Udao si uzyska wgld w zasadzie jedynie do dokumentw dotyczcych interwencji Kocioa katolickiego na rzecz osb internowanych i represjonowanych. Ich przydatno do niniejszej pracy bya ograniczona. Podobne rda byy ju publikowane7. Dziki uprzejmoci dr. hab. Jana aryna moliwe byo zapoznanie si z treci protokow Rady Gwnej Episkopatu Polski, ktre rzuciy wiato na postawy hierarchw Kocioa prezentowane na forum tego gremium i dyskutowane tam problemy. W zasadzie nie-powodzeniem zakoczya si prba dotarcia do dokumentw Kocioa prawosawnego pozostajcych w jego gestii.

Znaczn cz kwerendy stanowia analiza pism wydawanych w drugim obiegu w latach stanu wojennego. Kluczowe w tym wzgldzie okazao si archiwum Orodka KARTA w Warszawie. Dziki uprzejmoci niektrych rozmwcw pozyskano od nich wydawnictwa drugoobiegowe, ktre wzbogaciy materia rdowy. Przeprowadzone poszukiwania pozwoliy na opisanie spektrum tytuw pism oraz publikacji ksikowych ukazujcych si w latach stanu wojennego na omawianym terenie.

Istotne dla tematu ksiki byy rda wywoane, czyli relacje zarwno te zgromadzo-ne w Orodku KARTA, jak i zebrane przez autora. Pozyskane relacje byy tak rne, jak rni byli ludzie je przekazujcy. Wrd rozmwcw z krgu aparatu wadzy znaleli si zarwno przedstawiciele PZPR, ze Stanisawem Kociokiem, wczesnym I sekretarzem Komitetu Warszawskiego PZPR, jak i komisarze wojskowi. Zebrano rwnie relacje od licznych reprezentantw rodowiska Solidarnoci, w tym od czonkw Regionalnej Komisji Wykonawczej: Zbigniewa Bujaka, Zbigniewa Janasa, Wiktora Kulerskiego oraz Zbigniewa Romaszewskiego. Wykorzystano take moliwo kontaktu z szeregowymi uczestnikami solidarnociowego podziemia: cznikami, drukarzami, kolporterami, dziki ktrym zostaa wzbogacona wiedza na temat ich codziennej pracy. Relacje zo-yo te kilku ksiy, w pewnych punktach nie okazay si wszake tak znaczce, jak oczekiwano. Widoczne byo charakterystyczne dla rde wywoanych zacieranie si faktw w pamici wiadkw historii, umniejszanie roli rozmwcw w wydarzeniach postrzeganych przez nich jako negatywne oraz uwydatnianie dokona widzianych z perspektywy czasu jako pozytywne. Niekiedy rozmwcy niechtnie mwili lub nie chcieli mwi o sprawach, ktre mogy by oceniane jako kontrowersyjne, draliwe czy wrcz jako niosce ze sob, w przekonaniu rozmwcy, nawet ryzyko odpowiedzialnoci karnej. Mimo wiadomoci pewnych mankamentw (naturalnych dla rde tego typu) relacje te w wielu wypadkach wniosy cenne uzupenienie do informacji pozyskanych z zachowanych rde dokumentowych czy wczesnych pism i wydawnictw drugoobie-gowych (zwanych te potocznie bibu)8. Przeprowadzone przez autora rozmowy wzbo-gaciy wiedz o bodaj wikszoci sfer zwizanych ze stanem wojennym opisywanych w ksice.

Wartociowe poznawczo okazay si te relacje i wspomnienia drukowane. Atmosfer pierwszych godzin i dni stanu wojennego w Warszawie przybliy reporta historyczny

7 Zob. Troska o internowanych. Interwencje abp. Dbrowskiego u gen. Kiszczaka 19821989, oprac. P. Raina, Warszawa 1999.8 Staa si ona tematem rocznicowej publikacji Maa encyklopedia stanu wojennego (dla pocztkujcych), Gazeta Wyborcza, 11 XII 2006.

13

Gabriela Mrtika9. Cenne dla niektrych aspektw opisywanego tematu byy wybra-ne relacje zamieszczone w zbiorach W stanie10 oraz wiadectwa stanu wojennego11, a take wspomnienia z internowania Waldemara Kuczyskiego12 czy Wadysawa Bartoszewskiego13. Przeycia osb internowanych oddawa tomik wspomnie Jaworowe dzieci, opublikowany jeszcze w drugim obiegu14. Represji wobec rodowiska dziennika-rzy dotyczya ksika Macieja ukasiewicza15 oraz niektre relacje zawarte w zbiorze powiconym rodowisku dziennikarskiemu16. Ograniczona z punktu widzenia zakresu tematycznego pracy bya przydatno dziennikw Mieczysawa F. Rakowskiego17 oraz wspomnie Wojciecha Jaruzelskiego18 .

Wiele uzupenie do opisu struktur opozycyjnych zwizanych ze stolic wnis zbir wywiadw znajdujcych si w ksice Grzegorza Nawrockiego19. Kilka publikacji przybliyo posta Zbigniewa Bujaka, wrcz symboliczn dla wczesnej mazowieckiej Solidarnoci, ktrej by przewodniczcym20 .

Warto zaznaczy, e niejednokrotnie konieczna bya selekcja materiau rdowego pod ktem zakadanej przydatnoci do pracy. Z drugiej strony zdarzao si, e wbrew oczekiwaniom pewne kategorie rde pojawiy si w ilociach ladowych. Niektre okazyway si poza zasigiem (dokumentacja Prymasowskiego Komitetu Pomocy Osobom Pozbawionym Wolnoci i Ich Rodzinom) bd w ogle nie udao si ich od-nale (choby dokumenty warszawskiego Wojewdzkiego Komitetu Obrony). Mimo to kwerenda pozwolia zgromadzi pokany materia rdowy. Naturalnie niemal codziennie dochodz nowe rda, a ich poszukiwania mona by kontynuowa nie tylko w kraju, ale i za granic. Pozyskana baza rdowa pozwolia zarysowa obraz zasadni-czych zjawisk wystpujcych w stanie wojennym w obrbie stolicy oraz wojewdztwa. Przypuszczalnie dalsza kwerenda, aczkolwiek mogaby by ciekawa dla wielu spraw szczegowych (np. dzieje poszczeglnych zakadw pracy), nie zmieniaby radykalnie naszkicowanego obrazu.

Ze wzgldu na zakres czasowy (19801981) oraz w znacznej mierze centralny charakter archiwaliw MSW ograniczon uyteczno mia ich zbir opublikowany

9 G. Mrtik, Noc generaa, Warszawa 1989.10 W stanie, oprac. Z. Gluza, K. Mado-Mitzner, G. Sotysiak, Warszawa 1991.11 wiadectwa stanu wojennego, oprac. A. Dudek, K. Madej, Warszawa 2001.12 Zob. W. Kuczyski, Obz, Londyn 1983.13 Zob. W. Bartoszewski, Dziennik z internowania. Jaworze 15.12.1981 19.04.1982, Warszawa 2006.14 J. Siedlecka, Jaworowe dzieci, Warszawa 1988.15 Zob. M. ukasiewicz, Weryfikacja. Z notatnika stanu wojennego 19811982, Warszawa 1994.16 Zob. Wspomnienia niekontrolowane. Z historii PRL, cz. 2: Dziennikarze, oprac. J. Waglewski, Gdask 2006.17 M.F. Rakowski, Dzienniki polityczne, t. 8: 19811983, Warszawa 2004.18 W. Jaruzelski, Stan wojenny. Dlaczego, Warszawa 1992.19 Zob. G. Nawrocki, Struktury nadziei, Warszawa 1988.20 W 1987 r. ukazaa si ksika Prawda raz powiedziana zawierajca dokumenty i publikowane wypowie-dzi Zbigniewa Bujaka. Ich cz odnosi si do okresu stanu wojennego (Z. Bujak, Prawda raz powiedziana..., oprac. zesp Archiwum Solidarnoci, Warszawa 1987). Wykorzystano te fragmenty relacji Bujaka zawartych w: M. opiski, M. Moskit [Z. Gach], M. Wilk, Konspira. Rzecz o podziemnej Solidarnoci, GdaskWarszawa 1989. Przydatny do bada okaza si wywiad-rzeka przeprowadzony przez Janusza Rolickiego (J. Rolicki, Zbigniew Bujak: Przepraszam za Solidarno, Warszawa 1991). Kolejna relacja Bujaka pochodzi ze zbioru 13 grudnia . Wspomnienia . Ryszard Reiff, Zbigniew Bujak, Wadysaw Frasyniuk, Marian Terlecki, Jan Jzef Szczepaski, Krakw 1989. Warto poznawcz miay te fragmenty wywiadu publikowane za granic, zob. J. Hayden, Poles Apart: Solidarity and the New Poland, DublinLondon 1994.

14

przez Petera Rain i Marcina Zbroka21. Pomocny do opisu sytuacji w mazowieckiej Solidarnoci w przeddzie stanu wojennego okaza si stenogram z Drugiego Walnego Zebrania Delegatw Regionu Mazowsze zamieszczony w internecie22. Poytek przynis pracy wybr dokumentw MSW z Archiwum Instytutu Pamici Narodowej opracowany przez Bogusawa Kopk i Grzegorza Majchrzaka23. Szczeglnym wydawnictwem r-dowym, odnoszcym si do prac sejmowej komisji rozpatrujcej niewyjanione wypadki mierci w stanie wojennym, rwnie na badanym terenie, bya publikacja Raport Rokity. Sprawozdanie Sejmowej Komisji Nadzwyczajnej do Zbadania Dziaalnoci MSW24 . Ograniczona okazaa si przydatno zbioru dokumentw i wczesnych artykuw, w wikszoci wczeniej ju znanych, wydanych przez Tadeusza Walichnowskiego25 . Interesujce poznawczo byy materiay dotyczce Solidarnoci Owiaty i Wychowania, w tym odnoszce si do dziaa na terenie omawianego regionu, opublikowane przez Jacka urka26. Istotny wkad w poznanie problematyki zwizanej z Kocioem katolickim wniosy wydawnictwa rdowe przygotowane przez Petera Rain27. Cz codziennego ycia, jak bya napywajca w stanie wojennym pomoc charytatywna z zagranicy, towarzyszce jej wizi czce obdarowujcych i obdarowanych, nawietlia ksika do-kumentujca korespondencj pomidzy wspomnianymi28. Atmosfer ostatnich dni przed stanem wojennym w rodowisku kultury przybliya publikacja zawierajca referaty z Kongresu Kultury Polskiej29. Zagadnienie humoru i satyry take w rozpatrywanym okresie zostao przedstawione w tomie miech na trudne czasy przygotowanym przez Wojciecha Polaka30 .

Opracowania

W poszukiwaniach bibliograficznych wykorzystano opublikowany przez IPN zarys stanu bada nad stanem wojennym w Polsce31. Z postpami bada nad aparatem represji tego okresu zapoznano si dziki publikacji Dzieje aparatu represji w Polsce Ludowej

21 Zob. Operacja Lato 80. Preludium stanu wojennego. Dokumenty MSW 19801981, oprac. P. Raina, M. Zbroek, Pelplin 2003.22 Drugie Walne Zebranie Delegatw NSZZ Solidarno Regionu Mazowsze 56 grudnia 1981 r., oprac. J. Galewski, www.archsol.pl.23 Zob. Stan wojenny w dokumentach wadz PRL (19801983), oprac. B. Kopka, G. Majchrzak, Warszawa 2001 .24 Raport Rokity. Sprawozdanie Sejmowej Komisji Nadzwyczajnej do Zbadania Dziaalnoci MSW, Krakw 2005 .25 Zob. Stan wojenny w Polsce. Dokumenty i materiay archiwalne, 19811983, red. nauk. T. Walichnowski, Warszawa 2001.26 Zob. Wybr rde do historii Solidarnoci Owiaty i Wychowania 19801989, oprac. J. urek, Warszawa 2000 (Z Dziejw Solidarnoci Owiaty i Wychowania, t. 2).27 Zob. Koci w Polsce 19811984, oprac. P. Raina, Londyn 1985; Koci w PRL. Koci katolicki a pastwo w wietle dokumentw 19451989, t. 3: Lata 19751989, oprac. P. Raina, PoznaPelplin 1996; Rozmowy z wa-dzami PRL. Arcybiskup Dbrowski w subie Kocioa i narodu, t. 2: 19811989, oprac. P. Raina, Warszawa 1995 .28 Zob. Niespodziewani przyjaciele, czyli rzecz o zwykej ludzkiej solidarnoci, oprac. M. Kula, Warszawa 1995.29 Zob. Kongres Kultury Polskiej. 1113 grudnia 1981, red. W. Masiulanis, Warszawa 2000.30 miech na trudne czasy. Humor i satyra niezalena w stanie wojennym i w latach nastpnych (13 XII 1981 31 XII 1989), oprac. W. Polak, Gdask 2007.31 Zob. Stan wojenny w Polsce. Stan bada, red. A. Dudek, K. Madej, Warszawa 2001, www.ipn.gov.pl.

15

(19441989). Stan bada32. Dla analizy drugoobiegowego nurtu wydawniczego pod-stawowe znaczenie miay bibliografie opublikowane przez Bibliotek Narodow oraz wydawnictwo Instytutu Bada Literackich33. Pomocniczy charakter dla ksiki miay za kalendaria. W dotychczas opublikowanych wydarzenia warszawskie stanowiy zazwy-czaj cz ich zawartoci. Form kalendarium przyjto w wydawnictwie publikujcym m.in. katalog przejaww sprzeciwu spoecznego odnotowywanego przez wadze w sta-nie wojennym, sygnowanym przez Ministerstwo Spraw Wewntrznych i Administracji. Zawarto w nim kronikarskie zapisy wyodrbnione wedug wczenie obowizujcych w MSW kategorii: terror polityczny, sabota oraz dywersja, z podziaem na wo-jewdztwa34. Kalendaria byy elementem wikszych publikacji bd, rzadziej, stanowiy odrbn cao35. Posikowano si te albumem wydanym z okazji dwudziestolecia powstania Solidarnoci. Zamieszczono w nim prawdopodobnie najpeniejsze dotd kalendarium stanu wojennego, odnoszce si take do spraw warszawskich36. Kolejne ukazao si w ksice Podziemne sowo37. Przydatny z punktu widzenia niniejszej pracy okaza si sownik biograficzny opozycji wydany przez Orodek KARTA, zawierajcy biogramy osb zaangaowanych w dziaalno niezalen w Polsce, w tym z terenu Warszawy oraz wojewdztwa38. Kolejny jego tom ukaza si w 2006 r. Jako uzupenienie zgromadzonej wiedzy potraktowano sownikowe wydawnictwo Leksykon opozycji poli-tycznej 1976198939. Biogramy niektrych przedstawicieli aparatu wadzy zwizanych ze stolic zawarto w publikacji Tadeusza Modawy40. Wiedz o wymiarze sprawiedliwo-ci, przepisach prawa stanu wojennego i ich funkcjonowaniu uporzdkowano w czci opracowania Historia ustroju i prawa Polski Ludowej41 oraz kolejnym odnoszcym si do dziejw sdw wojskowych42. Pojcia z ycia codziennego PRL przybliy leksykon autorstwa Zdzisawa Zblewskiego43, a realia tamtych dni ilustroway wydawnictwa albumowe44 .

32 W. Frazik, B. Kopka, G. Majchrzak, Dzieje aparatu represji w Polsce Ludowej (19441989). Stan bada [w:] Wok teczek bezpieki zagadnienia metodologiczno-rdoznawcze, red. F. Musia, Krakw 2006.33 Zob. Bibliografia niezalenych wydawnictw cigych z lat 19761990, red. S. Skwirowska, Warszawa 2001; Bibliografia podziemnych drukw zwartych z lat 19761989, oprac. G. Federowicz, K. Gromadziska, M. Kaczyska, Warszawa 1995; J. Kandziora, Z. Szymaska, Bez cenzury 19761989, Warszawa 1999.34 Byo to bodaj pierwsze wydawnictwo dokumentw MSW (Stan wojenny w Polsce. Kalendaria wydarze 13 XII 1981 31 XII 1982, red. W. Chudzik, R. Cywiski, I. Kielmel, I. Marczak, Warszawa 1999).35 Kalendarium byo czci zbioru relacji opublikowanego przez Orodek KARTA, zob. W stanie... Zob. te A. Andrusiewicz, Polska 19801990. Kalendarz dekady przeomu. Rzeszw 1995; Stan wojenny, wspomnienia i oceny, red. J. Kulas, Pelplin 1999; M. Pernal, J. Skrzyski, Kalendarium Solidarnoci 19801989, Warszawa 1990 .36 Kalendarium 13 grudnia 1981 4 czerwca 1989 [w:] Solidarno. XX lat historii, Warszawa 2000.37 E. Binder, Podziemne sowo, Warszawa 2006.38 Opozycja w PRL. Sownik biograficzny 195689, t. 13, red. J. Skrzyski, P. Sowiski, M. Strasz, Warszawa 20002006.39 D. Cecuda, Leksykon opozycji politycznej 19761989, Warszawa 1989.40 Zob. T. Modawa, Ludzie wadzy 19441991, Warszawa 1991.41 M. Kallas, A. Lityski, Historia ustroju i prawa . . .42 Zob. R. Ostafiski-Bodler, Sdy wojskowe w Polskich Siach Zbrojnych i ich kompetencje w sprawach karnych, Toru 2002.43 Zob. Z. Zblewski, Leksykon PRL, Krakw 2000. W tym kontekcie interesujca bya te analiza poj opubliko-wana z okazji 25. rocznicy wprowadzenia stanu wojennego w: Maa encyklopedia stanu wojennego . . .44 Zob. Ch. Niedenthal, 13/12. Polska stanu wojennego, Warszawa 2006; ylimy w PRL. Od wyboru Jana Pawa II do odzyskania niepodlegoci 19781989, Krakw 2005. Zob. te Stan wojenny. Ostatni atak systemu, oprac. A. Dbska i in., Warszawa 2006.

16

Do nawietlenia sytuacji w mazowieckiej Solidarnoci w przeddzie stanu wojen-nego wykorzystano podstawowe dotd w tej sferze opracowanie Jerzego Holzera45 . W rekonstrukcji dziaa aparatu wadzy poza rdami archiwalnymi przydatne byo opracowanie Andrzeja Paczkowskiego46. Na temat wydarze okresu stanu wojenne-go od strony Solidarnoci wiele wnioso opracowanie Jerzego Holzera i Krzysztofa Leskiego. Autorzy przedstawili w nim zarys dziejw Solidarnoci po 13 grudnia 1981 r. Liczne byy tam te wtki warszawskie, a raczej, biorc pod uwag podzia terytorialny zwizku, mazowieckie47. Przydatny okaza si wydany w 2003 r. w ra-mach programu badawczego IPN Stan wojenny spojrzenie po dwudziestu latach, wzmiankowany ju tom opracowa regionalnych pod redakcj Antoniego Dudka Stan wojenny w Polsce 19811983, w ktrym autor mia swj udzia48. Jedynie pojedyncze samodzielne opracowania odnosiy si do lokalnego przebiegu stanu wojennego49 . Czciej opisy regionalne byy elementem szerszych prac. Kolejna okrga rocznica wprowadzenia stanu wojennego wzbogacia jego historiografi o dalsze pozycje. Pierwszego okresu stanu wojennego w perspektywie oglnopolskiej dotyczya pra-ca Wojciecha Polaka50, a jego caoci, z podobnego punktu widzenia, opracowanie Andrzeja Paczkowskiego stanowice zasadniczo podsumowanie dotychczasowych ustale w rozwaanej materii51. W obydwu ksikach obecne byy akcenty warszaw-skie. Podobne znalazy si w wydanych nieco wczeniej monografiach powiconych historii Kocioa katolickiego w Polsce52 .

Rnych aspektw aktywnoci Kocioa katolickiego archidiecezji warszawskiej dotyczyy artykuy opublikowane w pracy zbiorowej Koci i spoeczestwo wobec stanu wojennego53. Przydatne okazao si take wczeniejsze opracowanie Andrzeja Micewskiego54. Bardzo wana dla opisu zasadniczej aktywnoci charytatywnej i pomoco-wej Kocioa katolickiego bya monografia Wadysawa Rodowicza Komitet na Piwnej55 . Do opisania zjawiska bojkotu pastwowych rodkw przekazu ze strony rodowisk artystycznych w stanie wojennym, a take sytuacji w krgu kultury, pomocne byy opracowania Magorzaty Moldy-Zdziech oraz Daniela Przastka56. Kategorie represji stosowanych przez wadze w stanie wojennym zostay omwione w opracowaniu

45 Zob. J. Holzer, Solidarno 19801981. Geneza i historia, Warszawa 1990. Zob. te T.G. Ash, Polska rewolucja. Solidarno 19801981, tum. M. Dziewulska, M. Krl, Warszawa 1990. 46 Zob. A. Paczkowski, Droga do mniejszego za . . .47 Zob. J. Holzer, K. Leski, Solidarno w podziemiu, d 1990.48 Stan wojenny w Polsce 19811983, red. A. Dudek, Warszawa 2003. W tomie tym opublikowano te artyku auto-ra powicony stanowi wojennemu na Mazowszu oraz Warmii i Mazurach, zob. T. Ruzikowski, Mazowsze, Warmia i Mazury [w:] Stan wojenny w Polsce 19811983..., s. 285350.49 Zob. np. W. Zabocki, Stan wojenny w Maopolsce, Krakw 1994. Zbiorem odnonych artykuw jest natomiast Stan wojenny na lsku i w Zagbiu Dbrowskim, Zeszyty Historii Solidarnoci lsko-Dbrowskiej 1996, z. 2.50 Zob. W. Polak, Stan wojenny pierwsze dni, Gdask 2006.51 Zostao ono oparte m.in. na wspomnianym tomie powiconym stanowi wojennemu, zob. A. Paczkowski, Wojna polsko-jaruzelska. Stan wojenny w Polsce 13 XII 1981 22 VII 1983, Warszawa 2006.52 Zob. A. Dudek, R. Gryz, Komunici i Koci w Polsce (19451989), Krakw 2003; J. aryn, Dzieje Kocioa katolickiego w Polsce 19441989, Warszawa 2003.53 Koci i spoeczestwo wobec stanu wojennego, red. W.J. Wysocki, Warszawa 2005.54 Zob. A. Micewski, Koci wobec Solidarnoci i stanu wojennego, Paris 1987.55 W. Rodowicz, Komitet na Piwnej. Fakty dokumenty wspomnienia, Warszawa 1994.56 Zob. M. Molda-Zdziech, Obecna nieobecno. Aktorski bojkot telewizji i radia w stanie wojennym, Warszawa 1998; D. Przastek, rodowisko teatru w okresie stanu wojennego, Warszawa 2005.

17

Komitetu Helsiskiego57. Zasadnicze znaczenie dla rekonstrukcji skali represji w stolicy miaa publikacja Adama Strzembosza i Marii Stanowskiej Sdziowie warszawscy w czasie prby 1981198858 .

Wrd opracowa przydatnych do omwienia wczesnych koncepcji opozycyjnych mona wymieni studium Krzysztofa abdzia z 1989 r., ktry przedstawi m.in. zaoe-nia walki konspiracyjnej prezentowane przez mazowieckich (warszawskich) dziaaczy i sympatykw Solidarnoci59. Interesujce autora kwestie programowe podnosi rwnie w artykuach Antoni Dudek60 .

W pracy wykorzystano te obszerne omwienia wybranych warszawskich struktur opozycyjnych doby stanu wojennego oraz wydawnictw, ktre znalazy si w zbiorze artykuw Solidarno podziemna 19811989 pod redakcj Andrzeja Friszke61 . Posikowano si rwnie publikowanymi na ten temat artykuami ukazujcymi si od lat osiemdziesitych62. Nadspodziewanie cenne informacje odnoszce si do wydawnictw niezalenych wniosy: artyku Beaty Dorosz powicony literaturze drugiego obiegu oraz wstp do bibliografii publikacji niezalenych63. Dwie kolejne ksiki umoliwiy zapoznanie si z dowiadczeniami kobiet i charakterem ich udziau w przedsiwziciach opozycyjnych64 .

Spektakularne przejawy sprzeciwu spoecznego (demonstracje oraz walki z milicj) w stolicy w okresie stanu wojennego przybliya m.in. publikacja Walki uliczne w PRL65 . O dziejach Solidarnoci Owiaty i Wychowania w rozwaanym okresie traktowaa praca Teresy Bochwic66. Niektre tematy stoeczne wane dla okresu stanu wojennego zostay omwione w tomie artykuw Jakuba Karpiskiego67 .

Wiedz na temat ycia codziennego stolicy wzbogacio interesujce, cho oparte na do wskim materiale rdowym opracowanie trzech autorek Obraz codziennoci

57 Zob. Prawa czowieka i obywatela w PRL (13 XII 1981 31 XII 1982), oprac. zesp redakcyjny Komitetu Helsiskiego, Pary 1983.58 M. Stanowska, A. Strzembosz, Sdziowie warszawscy w czasie prby 19811988, Warszawa 2005.59 Zob. K. abd, Opozycja polityczna w Polsce w okresie stanu wojennego, Wrocaw 1989. Interesujce jest te opracowanie Krzysztofa abdzia powicone sporom programowym w onie opozycji politycznej, rw-nie tym, w ktrych uczestniczyli mazowieccy dziaacze po wprowadzeniu stanu wojennego. Zob. K. abd, Spory wok zagadnie programowych w publikacjach opozycji politycznej w Polsce w latach 19811989, Krakw 1997.60 Zob. A. Dudek, Solidarno w poszukiwaniu metody walki [w:] lady PeeReLu, Krakw 2000, s. 276. Zob. te Solidarno a wychodzenie Polski z komunizmu. Studia i artykuy z okazji XV rocznicy powstania NSZZ Solidarno, Gdask 1995.61 Solidarno podziemna 19811989, red. A. Friszke, Warszawa 2006. Cz powicon stanowi wojen-nemu zawiera synteza historii Polski Andrzeja Friszke Polska. Losy pastwa i narodu 19391989, Warszawa 2003 .62 Jednym z pierwszych by artyku Michaa Koodzieja Podziemne struktury NSZZ Solidarno (13 XII 1981 13 XII 1984), Zeszyty Historyczne 1985, nr 72, s. 66.63 Zob. B. Dorosz, Literatura i krytyka literacka w drugim obiegu (19771989). Rekonesans bibliograficzny w zakresie drukw zwartych [w:] Pimiennictwo systemy kontroli obiegi alternatywne, t. 2, red. A. Brodzka, J. Kostecki, Warszawa 1992; J. Kamiska [Wadysaw Chojnacki, Wojciech Chojnacki], Bibliografia publikacji podziemnych w Polsce 13 XII 1981 VI 1986, Paris 1988.64 Zob. E. Kondratowicz, Szminka na sztandarze. Kobiety Solidarnoci 19801989. Rozmowy, Warszawa 2001; S. Penn, Podziemie kobiet, tum. H. Jankowska, Warszawa 2003.65 A. Dudek, T. Marszakowski, Walki uliczne w PRL, Krakw 1992, wyd. 2, Krakw 1999.66 Zob. T. Bochwic, Narodziny i dziaalno Solidarnoci Owiaty i Wychowania 19801989, Warszawa 2000.67 Zob. J. Karpiski, Wykres gorczki. Polska pod rzdami komunistycznymi, Lublin 2001.

18

w prasie stanu wojennego, zawierajce rwnie odniesienia do Warszawy68. yciu prywat-nemu byy powicone prace historykw modego pokolenia Krzysztofa Kosiskiego69 oraz Pawa Sowiskiego70. Ciekawe poznawczo okazao si opracowanie socjologiczne Adama Mielczarka, analizujce wczesn i stosunkowo niedawn (po 1989 r.) aktywno warszawskich kolporterw i drukarzy71 .

Uzupenienie wspomnianego spektrum opracowa stanowiy syntezy obcojzyczne oraz inne publikacje odnoszce si w rnym stopniu do sytuacji w Polsce po 13 grudnia 1981 r., rwnie do osb kojarzonych ze stolic, np. Zbigniewa Bujaka czy gen. Wojciecha Jaruzelskiego72. Ciekawym dopenieniem literatury historycznej byy pozycje podejmujce tematyk socjologii wojska. Wykorzystano je w zakoczeniu pracy73. Perspektyw po-strzegania stanu wojennego, jego rnych aspektw poszerzyy publikacje Marcina Kuli niekoniecznie powicone bezporednio temu zagadnieniu74 .

Do niniejszej pracy spoytkowano te artykuy prasowe publikowane zarwno w prasie wczesnej (np. Rzeczpospolita, Stolica, Trybuna Ludu, Tygodnik Powszechny, onierz Wolnoci, ycie Warszawy), jak i wspczesnej (np. Dziennik, Gazeta Wyborcza, Nasz Dziennik, Rzeczpospolita, ycie, ycie Warszawy).

W ksice uwzgldniono rwnie artykuy naukowe drukowane na amach pism spe-cjalistycznych, jak choby Zeszyty Historyczne, Pami i Sprawiedliwo, i w pracach zbiorowych. Na przykad sprawy mierci Grzegorza Przemyka dotyczy artyku opublikowa-ny w Zeszytach Historycznych w roku 198475, a udziau rodowisk artystycznych w yciu Kocioa publikacja w Pamici i Sprawiedliwoci76. Posikowano si te artykuami popu-larnonaukowymi zamieszczanymi np. w Biuletynie IPN77, Mwi Wieki czy Wizi, w ktrej znalaza si analiza jednej ze struktur opozycyjnych dziaajcych w stolicy78 .

Konstrukcja pracy

Praca zostaa podzielona na czci powicone wybranym problemom odnoszcym si do historii stanu wojennego w Warszawie oraz w wojewdztwie stoecznym. Omawiane s one w czterech rozdziaach skupiajcych si na najwaniejszych sferach ycia codziennego stanu wojennego. Pierwszy rozdzia dotyczy m.in. dziaania wojska, milicji, sdownictwa, aktywnoci administracji rnego szczebla, a po poczynania lokalnych struktur PZPR i partii sojuszniczych. W tej czci omwiono te represje wobec wanych z punktu widzenia wadz

68 J. Muszyska, A. Osiak, D. Wojtera, Obraz codziennoci w prasie stanu wojennego: Gdask, Krakw, Warszawa, Warszawa 2006.69 Zob. K. Kosiski, Oficjalne i prywatne ycie modziey w czasach PRL, Warszawa 2006.70 Zob. P. Sowiski, Wakacje w Polsce Ludowej. Polityka wadz i ruch turystyczny (19451989), Warszawa 2005.71 Zob. A. Mielczarek, picy rycerze. Szeregowi dziaacze warszawskiego podziemia wydawniczego lat osiemdzie-sitych, Warszawa 2006.72 Zob. N. Davies, Serce Europy. Krtka historia Polski, tum. zesp, Londyn 1995. Zob. take idem, Boe igrzy-sko, tum. E. Tabakowska, Krakw 1991.73 Zob. np. A. apa, Socjologia oglna i wojska, Gdynia 1998.74 Zob. M. Kula, Czowiek wojuje, Warszawa 1994; idem, Noniki pamici historycznej, Warszawa 2002.75 Zob. Sprawa Grzegorza Przemyka, Zeszyty Historyczne 1984, nr 70.76 Zob. A. Graliska-Toborek, Plastyka w Kociele w latach 19811989. Trwae przymierze czy epizod?, Pami i Sprawiedliwo 2005, nr 1.77 Zob. J. urek, NSZZ Solidarno w stolicy (19801981), Biuletyn IPN 2002, nr 12.78 Zob. P. Sowiski, Wola czyli wolno, Wi 2005, nr 2.

19

rodowisk, w tym dziennikarskiego. W kolejnym rozdziale zostay omwione koncepcje dziaania, powstawanie oraz formy aktywnoci struktur o charakterze opozycyjnym, kate-gorie sprzeciwu spoecznego wystpujcego na rozwaanym terenie. Przedstawiono metody wykorzystywane do ukrywania aktywnoci organizatorskiej o charakterze opozycyjnym. Ukazano rwnie kategorie represji stosowanych ze strony wadz, wcznie z wybra-nymi procesami sdowymi. Trzeci rozdzia powicono gwnie aktywnoci Kocioa katolickiego, rnorodnym jej aspektom, a take represjom stosowanym przez wadze wobec jego przedstawicieli. Ostatni wreszcie rozdzia prezentuje rnorakie aspekty co-dziennego funkcjonowania spoeczestwa w Warszawie oraz wojewdztwie stoecznym. W Zakoczeniu podjto prb porwnania na wybranych przykadach sytuacji w stolicy do okolicznoci zaistniaych w innych czciach kraju. Przedstawiono te katalog pyta badawczych wartych rozwaenia w kontekcie wojskowego charakteru stanu wojennego. W Aneksie zamieszczono list wybranych osb zarwno ze strony aparatu wadzy, jak i Solidarnoci, ktre zajmoway wczenie znaczce stanowiska, a take list tytuw pism drugoobiegowych ukazujcych si w latach stanu wojennego na rozpatrywanym terenie bd z nim zwizanych, wraz z liczb numerw dotd odnotowanych. Kolejny wykaz obejmuje wydawnictwa i wydawcw wwczas dziaajcych. W tych szacunkowych wyli-czeniach opierano si na bibliografiach Biblioteki Narodowej.

Zastrzeenia

Powanym problemem przy pisaniu ksiki okazao si rozpoznanie tego, co specy-ficznie warszawskie, oraz tego, co centralne. Odrnienie zjawisk, ktre dotyczyy caoci kraju, od tych o zasigu lokalnym jest generalnie trudne, a szczeglnie w wypadku stolicy. Dekrety stanu wojennego miay wszake wpyw nie tylko na Warszaw, lecz take cay kraj. Analizujc materiay rdowe, w tym niektre wytworzone na szczeblu centralnym, autor zwraca uwag na ewentualne ich skutki odnoszce si do Warszawy, obejmujce specyficznie stolic i wojewdztwo. Problem mona zilustrowa na przykadzie zakresu zainteresowa departamentw MSW czy Ministerstwa Sprawiedliwoci. Uznano za uy-teczne wykorzystanie tych rde i przykadw centralnych, ktre dotyczyy rzeczywistoci Warszawy lub wojewdztwa stoecznego. Podobnego rodzaju zagadnienie pojawio si w wy-padku rozwaa dotyczcych Kocioa katolickiego, gdzie pewien kopot sprawiao choby centralne usytuowanie prymasa Jzefa Glempa, oglnopolska dziaalno charytatywna tzw. komitetu na Piwnej czy oglnopolski charakter wizyty Jana Pawa II w czerwcu 1983 r. Omawiane w kontekcie Kocioa problemy starano si wzbogaci w miar moliwoci przykadami ze stolicy oraz z terenu wojewdztwa stoecznego. W nielicznych sytuacjach, gdy konieczne byo wykroczenie poza rozpatrywany obrb terytorialny wojewdztwa, przyjto zasad uytecznoci przytaczanej treci dla omawianych zagadnie (np. dziaalno ks. Czesawa Sadowskiego ze Zbroszy Duej jako przykad nieprzejednanej postawy ksiy na prowincji). Ksidz ten by postaci o tyle zwizan z Warszaw, e pracowa w tej samej diecezji, do ktrej przynaleaa stolica. Warto nadmieni, e wczesna struktura Kocioa w znacznym stopniu nie pokrywaa si z granicami administracyjnymi wojewdztwa sto-ecznego. Wyjtek uczyniono te dla jednego z czasopism, ktre ukazywao si bodaj kilka kilometrw od wczesnej granicy wojewdztwa (Misk Mazowiecki), co, naley doda, nie zmienio zasadniczo naszkicowanego obrazu tej sfery rzeczywistoci.

20

Problem umiejscowienia pojawi si w nielicznych wypadkach pism podziemnych podajcych na swych amach kilka miejsc wydawania. Niewykluczone, e w podobnych sytuacjach kwestia przynalenoci terytorialnej moe by w istocie spraw bardziej su-biektywn. Jeli w tym kontekcie podawano Warszaw, takowe pisma uwzgldniono. W miejscu omawiania struktur opozycyjnych przedstawiono periodyki z nimi zwizane.

Wreszcie problem tego co centralne oraz lokalne dotyczy omawianych dalej rodowisk o charakterze oglnopolskim, takich jak choby Niezalene Zrzeszenie Studentw czy Konfederacja Polski Niepodlegej. W ich wypadku starano si prezen-towa dziaania, okolicznoci wskazujce na zwizki ze stolic oraz wojewdztwem. Jeli brakowao szczegowych informacji dotyczcych lokalnych warunkw funk-cjonowania (np. Oglnopolski Komitet Oporu Rolnikw, Komitet Helsiski), jedynie oglnie o takowej dziaalnoci wzmiankowano, przy zaoeniu, e zwizek ze stolic musia jednak tam istnie ze wzgldu na oglnopolski charakter tych przedsiwzi.

Niedostatek niektrych kategorii materiau rdowego spowodowa, e pewne dokumenty s cytowane czciej anieli inne, np. archiwalia Obywatelskich Komitetw Ocalenia Narodowego, Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego czy niekiedy SB. Czstsze przywoywanie konkretnego rda byo te uwarunkowane unikatowoci jego treci, choby odnotowanym na posiedzeniu organizacji PZPR gosem komisarza wojskowego. Podobne zapisy stanowiy wszake rzadko.

Relacje w wikszoci wypadkw udao si autoryzowa. wiadectwa wykorzysty-wano gwnie do rekonstrukcji faktw, rzadziej opinii, pogldw. Gdy fragmenty relacji dotyczyy, w ocenie autora, spraw kontrowersyjnych, wtedy szczeglnie zabiegano o autoryzacj tych wypowiedzi.

W ksice nie udao si unikn zapoycze jzykowych z epoki, np. czsto stosowane jest okrelenie weryfikacja, odnoszce si do akcji czystek w rnych rodowiskach, na ktrych dyspozycyjnoci wadzom zaleao.

W czci powiconej wydawnictwom drugoobiegowym w przypisach zrezygnowano z po-dawania miejsca wydania ze wzgldu na specyfik wczesnego okresu (publikowane miejsce wydania nie zawsze musiao si zgadza z tym rzeczywistym). Jako wyrnik zdecydowano si umieszcza nazw wydawnictwa. Dla jasnoci wywodu, poszerzenia jego perspektywy, odwoywano si niekiedy do wydarze z okresu sprzed 13 grudnia 1981 r. oraz po formalnym zniesieniu stanu wojennego, m.in. przy omawianiu sytuacji w przededniu stanu wojennego w rodowisku aparatu wadzy, w regionie Solidarnoci, czy po jego zniesieniu aktywnoci niektrych rodowisk solidarnociowych albo te wojskowych grup operacyjnych.

Do zarysowania zakresu pojciowego opozycji i oporu spoecznego wykorzystano definicje publikowane przez Andrzeja Friszke79 i ukasza Kamiskiego80. Na potrzeby

79 Wedug Andrzeja Friszke opr to spontaniczny, nie zorganizowany i nie kierowany sprzeciw wobec narzucone-go porzdku politycznego, ideologicznego, czsto poczony z obron tradycyjnych wartoci; opozycj polityczn natomiast byo wiadome, zaplanowane, oparte na pewnym programie dziaanie organizacyjne lub intelektualne na rzecz obalenia systemu lub jego reformy w kierunku ograniczenia monopolu wadzy partii i przywracania pod-miotowoci pastwa (A. Friszke, Opozycja polityczna w PRL 19451980, Londyn 1994, s. 5).80 Definiuje on to pojcie nastpujco: poprzez opr spoeczny rozumiem wszelkie pozainstytucjonalne i ywioowe dziaania jednostek lub grup spoecznych na polu politycznym, spoecznym lub ekonomicznym, majce obiektywnie lub subiektywnie charakter sprzeciwu wobec wadz oraz skal ponadjednostkow (. Kamiski, Formy oporu spo-ecznego w Polsce w latach 19441948, Polska 1944/451989. Studia i Materiay 1999, nr 4, s. 46). Interesujce dla autora byo te pojcie oporu moralnego zastosowane przez Tomasza Strzembosza (ibidem, s. 45).

21

pracy autor skania si raczej ku definicji przyjtej przez drugiego ze wspomnianych. Nie odrzuca ona bowiem jako oporu dziaa organizowanych oraz kierowanych. Wiele takich w stanie wojennym przecie podejmowano. Uzupeniajcy charakter miay kry-tyczne uwagi Andrzeja Paczkowskiego na temat wzmiankowanych definicji81 .

W ksice stosowane s wymiennie pojcia opr spoeczny, sprzeciw spoeczny czy wreszcie dziaania o charakterze opozycyjnym. rodowiska i grupy podejmujce te dziaania okrelane s niekiedy mianem podziemia przez analogi do okresu okupacji, cho generalnie naley uwzgldni odmienne warunki funkcjonowania tyche w rozwaa-nym okresie. Stosowanie terminu podziemie jest te uzasadnione czstym uywaniem go w analizowanym czasie. W kontekcie funkcjonujcych struktur, grup, przejaww oporu, nielegalnych z punktu widzenia wadz, s uywane, cho raczej w potocznym znaczeniu, pojcia opozycja, struktury opozycyjne itp.

***Niniejsza praca nie powstaaby bez przychylnoci i pomocy wielu osb, ktre w rnym

stopniu przyczyniy si do jej przygotowania. Przede wszystkim dzikuj moim rodzicom, Alfredzie i Edmundowi, za wszelkie wsparcie na ciekach nauki oraz tworzenie atmos-fery szacunku dla niej. Pragn bardzo podzikowa rwnie mojemu promotorowi prof. dr. hab. Marcinowi Kuli za wspprac od czasw studiw oraz opiek nad dok-toratem na kolejnych etapach jego powstawania. Jego uwagi byy dla mnie nieocenion pomoc w trakcie pisania pracy. We wdzicznej pamici pozostawiam take niezmienn yczliwo Profesora.

Dzikuj za krytyczne uwagi moim recenzentom prof. Andrzejowi Chojnowskiemu, dr. hab. Antoniemu Dudkowi oraz prof. dr. hab. Andrzejowi Friszke. Byy one bardzo pomocne przy pracach redakcyjnych. Dr. hab. Antoni Dudek swego czasu zainspirowa mnie do podjcia problematyki stanu wojennego jako tematu dysertacji doktorskiej, czego owocem jest niniejsza ksika.

Wyraam podzikowanie wszystkim osobom, z ktrymi miaem okazj rozmawia, przygotowujc t publikacj, a ktre przekazyway mi nie tylko ustne relacje, ale take nierzadko posiadane przez nie rnorodne materiay archiwalne. Wzbogaciy one znacznie baz rdow bdc w mojej dyspozycji. Skadam te wyrazy wdzicznoci wszystkim, ktrzy w jakikolwiek inny sposb wsparli mnie na drodze do powstania tej ksiki.

Dooyem wszelkich stara, by publikacj przygotowa jak najlepiej. Oczywicie bior na siebie odpowiedzialno za wszystkie ewentualne niedocignicia. Bd si bardzo cieszy, jeeli przyszli badacze uzupeni ewentualne luki, naprawi potknicia, ktre mog si w niej znale. W historii najnowszej nie ma praktycznie prac zako-czonych. Chc jednak wierzy, e przedstawione czytelnikowi opracowanie zawiera moliwie peny obraz tytuowego zagadnienia.

81 Zob. A. Paczkowski, Strajki, bunty, manifestacje jako polska droga przez socjalizm, Pozna 2003, s. 10.

22

Warszawa

Wrocaw

Gdask

Krakw

d

Sieradz

Piotrkw Trybunalski

Radom

Tarnobrzeg

Tarnw

Kalisz

Konin

Leszno

Pozna

Opole

Skierniewice

PockWocawek

Bydgoszcz ToruPia

Kielce

Rzeszw

LublinChem

Biaa Podlaska

Siedlce

Zamo

Zielona Gra

Jelenia Gra

Legnica

Wabrzych

Koszalin

Supsk

Szczecin

Gorzw Wielkopolski

ElblgSuwaki

Olsztyn

Ciechanw

Ostrokaoma Biaystok

Bielsko-Biaa

Katowice

Nowy SczKrosno

Przemyl

Czstochowa

Mapa 1. Mapa konturowa Polski z podziaem na wojewdztwa obowizujcym w latach 19751998 (Opracowanie wasne autora).

23

Mapa 2. Mapa konturowa wojewdztwa warszawskiego w granicach obowizujcych w latach 19751998 z zaznaczonymi miejscowociami wystpujcymi w ksice (Opracowanie wasne autora).

24

Mokotw

Praga--Poudnie

Praga--Pnoc

oliborz

Wola

Ochota

rdmiecie

Mapa 3. Mapa konturowa Warszawy z podziaem na dzielnice obowizujcym w latach 19761994 (Opracowanie wasne autora).

25

ApArAt wAdzy

Wokresiepoprzedzajcym13grudnia1981r.wadzeodmiesicypodejmowayprzygotowaniadowprowadzeniastanuwojennego,majcegorozbidziaalnonie-zalenegoruchuspoecznego,jakimbyaSolidarnowyrosazporozumieSierp- nia801.Gwnrolorganizacyjnodgrywaytzw.resortysioweMinisterstwoSprawWewntrznych oraz Ministerstwo Obrony Narodowej.WMSW w poowiesierpnia1980r.powstaSztabOperacjiLato80.Jegozadaniembyokoordynowa-niedziaasucychzapewnieniuaduiporzdku2.Wpadzierniku1980r.wMSWorazSztabieGeneralnymWojskaPolskiegoprzystpionodopracnawypadekW(stanuwojny)3.Juwlistopadzie1980r.gen.WojciechJaruzelskiinformowa,ezostaopracowanyzestawniezbdnychaktwprawnychdotyczcychstanuwojennego4.Planystanuwojennegoudoskonalanowcigunastpnychmiesicy.Wpierwszejpoo-wie1981r.przeprowadzonogrsztabow,podczasktrejzgrywanoplanydziaa-nia5.RwnoleglezamierzanoatakowaSolidarnozapomoctaktykiodcinkowychkonfrontacjim.in.wceluwpywanianaobnieniepoparciaspoecznegodlazwiz-ku6.Staranosikompromitowazwizek,czegoprzejawemzokresubezporedniopo-przedzajcegostanwojennybyonagonienieprzezwadzenagrazradomskichobradjegokierownictwa7.Takataktykasuyarwniepodgrzewaniunapiciaspoecznego,

1 Natematprzygotowadostanuwojennegozob.R.Kukliski,Wojna widziana od rodka,Pary1987;A.Paczkowski,Droga do mniejszego za...;L.Kowalski,Narodziny stanu wojennego,Arka1993,nr6.Zakadaneprzezwadzewariantyrozwojusytuacjizob.M.Rotulska,Jak genera Jaruzelski rozpocz wojn z narodem,NaszDziennik,27XII1999.Zob.teRozkaz: stan wojenny,oprac.Z.Gluza,Karta1997,nr23;Przed i po 13 grudnia. Pastwa bloku wschodniego wobec kryzysu w PRL,red..Kamiski,t.12,Warszawa20062007.2 Wstp[w:]Stan wojenny w dokumentach...,s.14.Dokumentytegosztabuzob.Operacja Lato 80...;Rozkaz: stan wojenny...3 Zob.Wstp[w:]Stan wojenny w dokumentach...,s.13.4 L.Kowalski,Narodziny stanu wojennego...,s.176.5 Zob.Komisarze stanu wojennego 19811983,oprac.L.Kowalski,Warszawa2002,kopiampswzbiorachauto-ra,s.8.Zob. teL.Kowalski,Komisarze stanu wojennego,ZeszytyHistoryczne1995,nr112.Wedleustalehistorykw,praceplanistyczno-sztabowewWPkontynuowanodopadziernika1981r.,awMSWodbywaysionejeszczenapocztkugrudniategoroku(Wstp[w:]Stan wojenny w dokumentach...,s.1314).6 ZostaaonaprzedstawionanaposiedzeniuwspomnianegosztabuMSWwgrudniu1980r.Realizacjitejtaktykimiaysuydziaaniapolityczne,propagandoweioperacyjneMSWwceluprzecignicianastronwadzumiar-kowanychiniezdecydowanychliderwopozycjiorazprzedstawicielihierarchiiKocioakatolickiego(Wstp[w:]Stan wojenny w dokumentach...,s.14).7 Na tym posiedzeniu doszo do radykalizacji postaw przedstawicieli zwizku.Obrady nagra agent bezpiekiEligiuszNaszkowski,szefSolidarnociwPile(Kalendarium...[w:]Solidarno. XX lat historii...,s.115;H.Piecuch,Wojciech Jaruzelski tego nigdy nie powie,Warszawa1992,s.112.Skrconyzapisprzebieguposiedze-niaPrezydiumKomisjiKrajowejiprzewodniczcychzarzdwregionwNSZZSolidarno3XII1981r.dogodz.14.30zob.Komisja Krajowa NSZZ Solidarno. Posiedzenie w dniach 1112 XII 1981 r.,oprac.T.Tabako,Warszawa2003,s.375).

1

26

ktregoutrzymywaniesimogobywykorzystanejakojedenzpretekstwuzasadnia-jcychwprowadzeniestanuwojennego.

Wrazznarzuceniemstanuwojennegowadzeplanowayprzejkontrolnadstruk-turamiSolidarnoci, tworzctzw.ekipyzastpcze,budowanem.in.nabazieagenturymoliwej do pozyskaniaw zwizku.W sierpniu 1981 r., jakwynika z zachowanychdokumentw,SBdysponowaapewnliczbtajnychwsppracownikwwkierownic-twach komisji zakadowychNSZZ Solidarno.Na przykadw zarzdzie zwizkuwZakadachMechanicznychim.MarcelegoNowotkibyulokowanyTWUla,wWar-szawskichZakadachMaszynBudowlanychim.LudwikaWaryskiegoTWLudwik.WSpdzielniInwalidwwitprzewodniczcymkomisjibyTWPiegus8.WHucieWarszawaSekcjaVIWydziauIIIAKomendyStoecznejMOzajmujcegosirodowiska-mizakadwpracyposiadaadwchTW,opseudonimachJanorazKowalik.Bylioniczonkamiwydziaowychorganizacjizwizku.WreszciewFabryceSamochodwOsobo-wychTWJankowskimianaleedozarzdufabrycznegoNSZZSolidarno9.

Dalszekonkretnerezultatywkompletowaniugrupwsppracownikwodnotowanowewrzeniu1981r.WedleinformacjiztegookresuWydziaIIIAKSMOdysponowaprzedstawicielami zwizkowcww piciuwielkich zakadach, a intensywne pracenadnimitrwaywsiedmiukolejnych.Wspomnianeekipy,wistocieniedueliczebnie,istniaywtakichzakadach,jakFSO,ZakadyRadioweim.MarcinaKasprzaka,WZMBim.LudwikaWaryskiego,Naukowo-ProdukcyjneCentrumPprzewodnikwUnitra- -Cemi,ZMim.MarcelegoNowotki.PlanowanopowoaniepodobnychwZMUrsus,ZakadachWytwrczychLampElektronowychim.RyLuksemburg,ZakadachKi-neskopowychUnitra-Polkolor,MiejskichZakadachKomunikacyjnych,FabryceWy-robwPrecyzyjnychim.Karolawierczewskiego,ZakadachWytwrczychAparaturyWysokiegoNapiciaZWARim.GeorgiDymitrowa,PolskichZakadachOptycznych10.

Potrzeb wymiany kierownictw komisji zakadowych Solidarnoci widzianow46zakadach11.Zakadanodokonaniezmianprzywykorzystaniuconajmniej19taj-nychwsppracownikw, 5 kandydatw naTW oraz prawdopodobnie 70 kontaktwoperacyjnych12.

WprzeddziestanuwojennegoWydziaIIIAKSMOwytypowaJWpracownikaZMUrsusdopenieniafunkcjiprzewodniczcegokomisjifabrycznejzwizkuwza-kadachpozakoczeniupierwszegoetapuakcjiokryptonimieJoda,czyliinternowa.Przypomocyosobowychrde informacjiwzakadziezamierzanostworzyatmosfer

8 AIPN,00328/967,t.2,NotatkaoperacyjnaoficeraprowadzcegoJerzegoOkrajadotyczcaaktywnociTWps.Pie-gus,20IX1981r.,k.81.9 AIPN,0754/81,Informacjadotyczcaosobowychrde informacjiw zarzdachNSZZ SolidarnonaposzczeglnychobiektachochranianychprzezsekcjVIWydziauIIIAKSMO,[sierpie1981r.],b.p.Podobnedziaaniapodejmowanochobywregioniedzkim(J.Leszczyska,Solidarno pod kuratel SB,Dziennikdzki,30XI2005).10 AIPN,0754/81,SzyfrogramWydziauIIIAKSMOdozastpcydyrektoraDepartamentuIIIAdotyczcyekipzastpczychw zakadach, 22 IX 1981 r., k. 18. Zob. teG.Majchrzak,Prba stworzenia neo-Solidarnoci,BiuletynIPN2005,nr7/8,s.6979.11 AIPN,0754/81,Listazakadworazosbwytypowanychdorozmw,b.d.,k.131;A.Paczkowski,Droga do mniejszego za...,s.263.12 JakwynikazopracowaniaAndrzejaPaczkowskiego,byoto70KO(kontaktobywatelski)iK(kontaktrodo-wiskowy)(A.Paczkowski,Droga do mniejszego za...,s.263).

27

poparcia dla tego dziaania13. Podobne przygotowania podjto w Instytucie BadaJdrowych,gdziezaporednictwemTWps.OlaforazzainspirowanychprzezSBludzi planowano przej kontrol nad komisj zakadow Solidarnoci14. RwniewCentrali Importowo-EksportowejChemikaliwCiechprzygotowywanokombi-nacj operacyjn, ktramiaa umoliwi przejcie wadzy w zwizku przez osobnajbardziejrokujcwsppraczSB15.

Wramachdziaaplanistycznychanalizowanornewariantyrozwojusytuacjiwza-kadach,sikomrekSolidarnocifunkcjonujcychwnich.WwypadkuP[owanego]Z[agroenia] zakadanokilka scenariuszy rozwojuwydarze16: od strajkuna terenieprzedsibiorstwanieduszegonijednadoba,poprzezstrajkokupacyjny,adowyjciazagpozajegoterenbezagresywnychzachowa.Wskazywanonakonkretnemiejsca,wktrychmogyzaistnietakiewydarzenia.WWydzialeIIIAKSMOoceniano,enajbardziejskrajneogniwaSolidarnocibyywnajwikszychwarszawskichfa-brykach,takichjakZMUrsus,HutaWarszawa,FSO,FWPim.Karolawierczewskie-go,ZRKorazMiejskieZakadyKomunikacyjne.Zakorzystniejszzpunktuwidzeniawadzuznanosytuacjwzakadachomniejszymznaczeniu17.

Szacowano siy niezbdne do pacyfikacji wybranych orodkw.W tym celunp.wWydzialeIIIAKSMOopracowanoszczegowecharakterystykinadzorowanychobiektw i przeanalizowanomoliwo ich blokady (przy pomocyMO lubwojska).Staranosirwnieustaliliczbposiadanychosobowychrdeinformacjiorazmo-liwo cznocizniminawypadekPZ.Wskazywano terdaosobowe,naktrewzakadanymmomenciekonfrontacjimonabyoliczy18.Analizowanostosunkikomi-sjizakadowychzRegionemMazowszepodktemujawnianiaewentualnychnapiwe-wntrzzwizku.WKSMOoceniano,epewnezakadyprzed13grudniapotpiayiodcinaysiodniektrychpoczynaregionalnegokierownictwaSolidarnoci.Do takich przedsibiorstw zaliczano Warszawskie Zakady Radiowe Rawar,ZWAR,ZMim.MarcelegoNowotki,PZO,ZRK,MZK19.

13 AIPN,0754/81,PlanprzedsiwzidotyczcychdrugiegoetapuakcjiJoda,10XII1981r.,k.55.Zob.teA.Paczkowski,Droga do mniejszego za...,s.263.14 PlandziaaniaSekcjiVWydziauIIIA-1KSMOwczasieakcjiWrzos(internowaniedziaaczyopozycjipoli-tycznejwInstytucieBadaJdrowych)[w:]Stan wojenny w dokumentach...,s.61.15 AIPN,0754/81,ScenariuszdziaaoperacyjnychwprzypadkuzastosowaniaakcjiKloniWrzoswobiek-tachCIECiech,PPMetalexportiCHZPolimex-Cekop,10XII1981r.,k.126.16 Jakopowanezagroeniewdokumentachresortowychokrelanorwnieszczeglneokolicznoci,pniejfaktyczniezwizanezestanemwojennym.17 AIPN,0754/81,PlandziaaWydziauIIIAKSMOwwarunkachPZlubnaruszeniaporzdkuibezpiecze-stwapublicznegowWarszawieiwojewdztwiestoecznym,24IX1981r.,k.47.18 Szacowano liczb niezbdnych do blokady oddziaw wojska oraz milicji. Na przykad w wypadku HutyWarszawaokrelono,edojejblokadypotrzebnebyysiywojskalubMOwliczbie4batalionw,czyliokoo1200 ludzi.Czsto pozostawano przy stwierdzeniu, e niezbdne bdzie uycie licznych si (ibidem,NotatkiWydziauIIIAKSMO,b.d.,k.52).19 AIPN,KSMO,sygn.rob.7,WystpienienaczelnikaWydziauVKSMOppk.JerzegoOkraja,[luty1982r.],k. 51.Opostawachprzeciwnychwczesnymwadzom regionuwkomisjachzakadowychwspominaw relacjiZbigniewBujak(RelacjaautoryzowanaZbigniewaBujaka,10I2007r.).Wzarzdzieiprezydiumdochodziodowewntrznych rnic, tar, a ich emanacj byo istnienie grupy tzw. prawdziwych Polakw, ktra kwe-stionowaawpywyformalneinieformalnerodowiskaKSSKOR(A.Friszke,Regionalny Komitet Wykonawczy Mazowsze. Powstanie, struktura, dziaalno (19811986) [w:]Solidarno podziemna...,s.407.Zob.teJ.Holzer,Solidarno 1980...,s.277).

28

Warunkiem pomylnego przejmowania kontroli nad organizacjami zwizkowy-mibypenysukcesakcjiinternowawyznaczonychczonkwSolidarnociorazjejsympatykw.Ichlistywmiarmoliwociorganizacyjnychaktualizowanoiuzupe-niano20.WWarszawieopracowywajeWydzialedczyKSMO.Udoskonalanopro-cedury internowania.Na pocztku padziernika 1981 r. do komendwojewdzkichMOtrafiazaktualizowanainstrukcjadotyczcasposobuprzeprowadzaniazatrzymaosbprzewidzianychdointernowania.Wykonawcwzobowizywanonawetdoza-pewnieniadostatecznej liczbymiejscw izbachdzieckadla dzieci osb internowa-nych21.W przeddzie stanu wojennego (11 lub 12 grudnia) wyznaczono czterechfunkcjonariuszyWydziau IIIAKSMOdopracywareszcieledczymwBiaocenawypadekrealizacjiakcjiinternowa22.Zwybranymiosobaminieprzewidzianymidointernowania,aleinteresujcymiSB,zamierzanoprzeprowadzirozmowypro-filaktyczne23.

PierwszymplanowanymmiejscemuderzeniawstrukturzwizkowbyozajciesiedzibyRegionuMazowsze.W trakcie przygotowa do pacyfikacji RegionuMa-zowszekontynuowanojegorozpoznanieprzypomocywszelkichmoliwychdowyko-rzystaniawtymzakresieosobowychitechnicznychrdeinformacji.Planowanojuw pocztkowej fazie stanu PZ izolowawszystkich dziaaczy antysocja-listycznych oraz staych pracownikw omawianego obiektu z wykorzystaniemWydziawIII,III-1,III-2KSMO.ZarazemwwypadkuPZpowanieobawianosiprzeniesieniasiedzibyregionudoZMUrsuslubHutyWarszawa.Natokolicz-nozakadanoopracowanieodrbnegoplanupostpowania.RwnoleglewramachoperacjiWiosna81(pniejszaJoda)przewidywanointernowanieinnychak-tywnych czonkw Solidarnoci z obiektw nadzorowanych m.in. przezWydziaIIIAKSMO24.

Juwewrzeniu1981r.ustalonoszczegowyplanopanowaniagwnejsiedzibymazowieckiejSolidarnoci.Oficjalnieformuowanymcelemakcjibyouniemoliwieniedostpudobudynkudziaaczomgrupantysocjalistycznychiznanymzagresywnejpo-stawydziaaczomzwizkowym25.Wedugzaoe51funkcjonariuszy,dysponujcych15 samochodami,miaoczuwa, abyosobyzkierownictwamazowieckiejSolidarno-ci nie przedostay si na teren najwikszych zakadwpracy, tj. ZM Ursus,HutyWarszawaczyFSO.8grudnia1981r.planowanliczbfunkcjonariuszyzredukowano

20 13grudniaokazaosi,ewieleadreswosbwyznaczonychdointernowaniabyonieaktualnych(E.Kondrato-wicz,Szminka na sztandarze...,s.348).21 A.Paczkowski,Droga do mniejszego za...,s.229230.Zob.teAIPN,0754/81,Listadodatkowychwnioskwointernowanie,18IX1981r.,k.77in.22 AIPN,0754/81,PismoinformacyjnezastpcynaczelnikaWydziauIIIAKSMOmjr.AndrzejaDobrzelewskiegodonaczelnikaWydziauledczegoKSMOppk.AdamaAdamskiego,12XII1981r.,k.96.23 IchpocztekprzewidzianopozakoczeniuakcjiWiosna(pniejszaJoda)odgodz.6.00.Jakomiejscerozmwplanowanoalbomieszkaniafigurantw,albosiedzibykomendMO.Ostatecznywybruzalenianoodist-niejcychwarunkw(ibidem,PlandotyczcyprzeprowadzeniarozmwprofilaktycznychzniektrymifigurantamiWydziauIIIAKSMO,15IX1981r.,k.16).24 Ibidem, Plan dziaaWydziau IIIAKSMOwwarunkach PZ lub naruszenia porzdku i bezpieczestwapublicznegowWarszawieiwojewdztwiestoecznym,24IX1981r.,k.47.25 Ibidem,PlandziaagrupoperacyjnychwrejoniesiedzibyNSZZSolidarnoRegionMazowszeiOrodkaBadaSpoecznychwramachoperacjiWiosna81,16IX1981r.,k.8.

29

znieznanychbliejpowodwdo22,aliczbsamochodwdo526.Bymoeoceniono,erzeczywistezagroeniejestmniejszeodpierwotniezakadanego.

Podczasprzygotowadostanuwojennegokoncentrowanosi takena tym,byzapewnidziaaniepodstawowychobiektwdecydujcychofunkcjonowaniumiasta,takichjakurzdzeniaenergetyczne,wodocigowe,gazowe,komunikacyjneitp.Teznaj-dujce sipozaobszaramizamknitymiplanowanoobserwowa i zabezpieczaprzyuyciuwaciwychdlamiejscajednostekMOorazwojska,ainformacjenatematewen-tualnegoichniszczeniamiayspywadoWydziauIIIAKSMO27.Spordstrategiczniewanychinstalacjipodnadzoremznalazysim.in.elektrociepownie:Siekierki,era,Powile,Wola(ciepownia),Pruszkworazokrgowadyspozycjamocy28.Wartonadmie-ni,ewewrzeniu1981r.WydziaIIIAKSMOdysponowawzakadachpowierzonychswojejpieczy148TW,101KOoraz4rezydentami29.

Widocznymnazewntrzelementemprzygotowamilicjidostanuwojennegobyawzmoonaobecnofunkcjonariuszynaulicachwokresiebezporedniopoprzedzajcym13grudnia.Wadzetumaczyyjprowadzeniemakcjiprofilaktyczno-represyjnych,wymierzonychprzeciwkoelementomkryminalnym,chuligaskimipasoytniczym30.Wistocieteakcje,jakwyjaniapolatachsamwczesnyministersprawwewntrznychCzesawKiszczak,suyyzaciemnieniuobrazuwydarzeorazdezinformacjiczon-kwSolidarnociwobecprzygotowywanejprzezwadzeoperacji31.

Rwniewojsko podjowidoczne przygotowania dowanej roli, ktr przyszomuodegrapo13grudnia.Ichelementembyoskierowaniegrupwojskowychdoakcjikontrolnychwcywilnychgaziachyciaspoecznegoigospodarczego.Pierwszyrzutonierzywysanodorealizacjitychzadawpadzierniku1981r.wramachterenowychgrup operacyjnych (TGO)32.Oficjalniemiay one nie pomoc terenowymorganomadministracjipastwowejigospodarczej33.Obszaremdziaaniawojskowychbyygmi-ny orazmiasta-gminy, a zakres ich zainteresowa obejmowa bodajwikszo dzie-dzinycia(np.zaopatrzeniewsurowceenergetyczne,funkcjonowanieprzedsibiorstw

26 Ibidem,PlandziaagrupoperacyjnychwrejoniezakadwpracywramachoperacjiWiosna81,15IX1981r.,k.12;ibidem,InformacjanaczelnikaWydziauledczegoKSMO,8XII1981r.,k.81.Naczelnikiemwydziauledcze-goKSMOwgrudniu1981r.byppkmgrAdamAdamski(ibidem,PismonaczelnikaWydziauIIIA-1KSMOppk.AndrzejaSzafranowskiegodonaczelnikaWydziauledczegoKSMOppk.AdamaAdamskiego,9XII1981r.,k.144).27 Ibidem, Plan dziaaWydziau IIIAKSMOwwarunkach PZ lub naruszenia porzdku i bezpieczestwapublicznegowWarszawieiwojewdztwiestoecznym,24IX1981r.,k.47;ibidem,Notatkasubowadotycz-castanuzabezpieczeniawarszawskichzakadwenergetycznychnawypadekPZ,23IX1981r.,k.32idalszeanalizy.28 Ibidem,NotatkasubowadotyczcastanuzabezpieczeniawarszawskichzakadwenergetycznychnawypadekPZ,23IX1981r.,k.32.29 Ibidem, Plan dziaaWydziau IIIAKSMOwwarunkach PZ lub naruszenia porzdku i bezpieczestwapublicznegowWarszawieiwojewdztwiestoecznym,24IX1981r.,k.47.30 AIPN,0437/4,Tezowainformacjapolityczno-operacyjnazaokres13XII19811IV1982r.,b.d.,k.13.31 W.Bere,J.Skoczylas,Genera Kiszczak mwi prawie wszystko,Warszawa1991,s.127.32 L.Kowalski,Genera ze skaz,Warszawa2001,s.425.Od26X1981r.terenowegrupyoperacyjnepracowayw2070gminachimiastach-gminach.Do20listopadawkrajupowstao858takichgrup,wktrychuczestniczyocznie3732onierzy(AIPN,MSWII,1001,Sytuacjawewntrznaizewntrznakrajuwokresiepoprzedzajcymstanwojenny,b.d.,k.22.Zob.teP.Piotrowski,Drugi wariant,Polityka2005,nr4,wydaniespecjalne).33 SzczegowozadaniaterenowychgrupoperacyjnychzostayujtewuchwaleRadyMinistrwz23X1981r.,wzbiorachautora.Wskrciezadaniagrupprzedstawionotakew:Oglnyzarysdziaalnocipenomocnikw- -komisarzyKOKiwojskowychgrupoperacyjnychmiastaiwojewdztwastoecznegowarszawskiegooddnia25X1981do25VII1983r.,b.d.,k.1,wzbiorachautora.

30

rolniczych, handlu, opieki zdrowotnej itp.)34. Terenowe grupy operacyjne dziaaydo 20listopada1981r.Planowanoichpowrtwcigukilkutygodni,abyumoliwizrealizowanieuwag i usunicieniedomagazgaszanychprzezgrupy35.Z tegopo-wodupozostawaywstaniegotowoci36.Polegaaonanafunkcjonowaniuwtzw.trybiealarmowym37.Nabaziedowiadczeterenowychgrupoperacyjnych,uchwaKomi-tetuObronyKrajuz13listopada1981r.wysanowterenwojskowegrupyoperacyjno--kontrolne(WGOK).Skierowanojedoczcizakadwpracy38.Interesowaysionenietylkopraczakadw,aletakepanujcwnichsytuacjspoeczno-polityczn,na-strojami,szczeglnieintensywnietam,gdziezpunktuwidzeniawadzzaogisprawiaynajwicej problemw (np. najwikszewarszawskie fabryki)39.Kontroloway rwnierealizacjzadawzakresieobronnociwzakadachpracy40.Najpniej(bo25listopa-da1981r.)powstaymiejskiegrupyoperacyjne(MGO)41,ktredziaaywwikszychmiastachwojewdztwastoecznego,atakewdzielnicachWarszawy42.Zakadoweorazmiejskiegrupyoperacyjneistniaynieprzerwaniedowprowadzeniastanuwojennego.Jak oceni jeden z pniejszych penomocnikwKOK,wojsko zostao skierowanewteren,abyznastaniemstanuwojennegoniebygoympodktemrozpoznaniasytuacjiwpoleconychkontroliobiektach43.Wedleswgen.Kiszczakaprzedstanemwojennymnastrjwrdkadrywojskowejbybardzobojowy44.Zbliajcysinie-uchronnie stanwojennywkrtkim czasiemia pokaza, jak ow bojowowojskarealizowanowpraktyce.

SytuacjawPZPR,wpisanejdoKonstytucjiPRLprzewodniejsiy,byaprzedmio-temtroskiprzedstawicielinajwyszychgremiwpartyjnych45.Wwieluorganizacjachzakadowych iwiejskichzebraniasinieodbyway,awogniwachpartiidostrzegano

34 AIPN,MSWII,1001,Sytuacjawewntrznaizewntrznakrajuwokresiepoprzedzajcymstanwojenny,b.d.,k.22;Oglnyzarysdziaalnocipenomocnikw-komisarzyKOKiwojskowychgrupoperacyjnychmiastaiwojewdz-twastoecznegowarszawskiegooddnia25X1981do25VII1983r.,b.d.,k.1,wzbiorachautora.35 Oglnyzarysdziaalnocipenomocnikw-komisarzyKOKiwojskowychgrupoperacyjnychmiasta iwoje-wdztwastoecznegowarszawskiegooddnia25X1981do25VII1983r.,b.d.,k.1,wzbiorachautora.36 Ibidem,k.3.37 PenomocnikKOKwyjania:Wiadomobyo,emy[czonkowieterenowejgrupyT.R.]jestemywsystemiealarmowym.Jakjestalarmoglnie,tojatejestempoderwany(czyliwczonydodziaania)(Relacjaautoryzo-wanaWodzimierzaPowarycza,27I2005r.).38 Skontrolowayone855zakadwpracy.8XII1981r.powoanododatkowoszesnacietakichgrupdorealizacjizadawresorciegrnictwaienergetyki.WGOKangaowaycznie1050oficerw(AIPN,MSWII,1001,Sytuacjawewntrznaizewntrznakrajuwokresiepoprzedzajcymstanwojenny,b.d.,k.22).39 L.Kowalski,Genera ze skaz...,s.425426.40 Komisarze stanu wojennego 19811983...,s.12.41 Funkcjonowayonenatereniecaegokrajuwewszystkichmiastachwojewdzkichorazwmiastachniebdcychgminami.Ogemdziaao191grupskadajcychsiz2192onierzy(AIPN,MSWII,1001,Sytuacjawewntrznaizewntrznakrajuwokresiepoprzedzajcymstanwojenny,b.d.,k.22).42 Oglnyzarysdziaalnocipenomocnikw-komisarzyKOKiwojskowychgrupoperacyjnychmiasta iwoje-wdztwastoecznegowarszawskiegooddnia25X1981do25VII1983r.,b.d.,k.1,wzbiorachautora.43 RelacjaautoryzowanaJerzegoLeniczaka,2II2005r.44 W.Bere,J.Skoczylas, Genera Kiszczak mwi...,s.127.45 Jedyna w Biurze Politycznym robotnica, Zofia Grzyb, alarmowaa wsptowarzyszy, e czonkowie partiiwzakadachczujsicorazbardziejzagroeni.Wszczeglnociaktyw,zdaniemrzeczonej,odczuwalawinowenarastaniezagroeniai[wjejopiniiT.R.]oczekujenaokrelenieprzezBiuroPolityczneliniidziaania.Zdawanosobie spraw, e podstawowamasa czonkwPZPRpozostawaa bierna (Protok nr 17 z posiedzeniaBiuraPolitycznegoKCPZPR1grudnia1981r.wsplniezprezydiumNKZSL[w:]Tajne dokumenty Biura Politycznego. PZPR a Solidarno 19801981,Londyn1992,s.540,546,548).

31

zupenbezczynno46.Mimoto,amoewaniedlatego,naposiedzeniuSekretariatuKCodnotowano,eaktywpartyjny [jest]corazbardziejbojowy i chcekonfrontacjisiowej47.WarszawskorganizacjpartyjnkierowajejIsekretarzStanisawKocio-ek48,reprezentujcynurtdogmatycznyifundamentalistycznyzwanytepotoczniepartyjnymbetonem49.Wpoowielistopada1981r.zostazaproszonynaposiedzenieBiuraPolitycznegoKCPZPR,naktrymodnissidostrajkwnawyszychuczel-niach i rozszerzania si wpyww Solidarnoci.W kontekcie zapobiegania wspo-mnianymzjawiskomuznadziaalnoustawowzaniewystarczajc50.ZkoleipublikowanystenogramzposiedzeniaBiuraPolitycznegoz5grudniawskazuje,eSta-nisawKocioekopowiedziasizaniezwocznympodjciemprzygotowadowpro-wadzeniastanuwojennegoorazprzygotowaniempartiidodziaaniawtakichwarun-kach51.Wyraniezarysowanatuchdoradykalnegorozstrzygniciamogawynikaztego,ejakwspominaex post Kocioekniemielimywieledopowiedzenia52.Istotny,jakmonasdzi,dlaprzyszociwarszawskiejorganizacjipartyjnejbyfakt,ewdrugiejpoowie1981r.wieluczonkwpartyjnegoaparatuodeszonawcze- niejszeemerytury53.ZapomocwszechobecnejpropagandyprzedstawicielompartiiprzedstawianozagroeniapyncezestronyczonkwSolidarnoci,jaksiokazao,wyimaginowane.Odpowiedzinarzekomezagroeniemiaobym.in.powoywanietzw.grupsamoobrony.Takmoliwomobilizacjidanorwnieczonkomwarszaw-skiej organizacji partyjnej. Jeszcze w padzierniku 1981 r. wMSW powstaa listaaktywuPZPR,zawierajcakilkatysicynazwiskosb,ktrymmiaazostawydanabro.Najwikszgrup575nazwiskstanowiliprzedstawicieleaktywupartyjnegozWarszawy54.

Grupysamoobronytworzonoodkocapierwszejdekadygrudnia1981r.Wpisywa-ysionewpropagowanyprzezwadzePRLobrazpartii jakooblonej twierdzy.

46 Protoknr18zposiedzeniaBiuraPolitycznegoKCPZPR5grudnia1981r.[w:]ibidem,s.556.47 A.Paczkowski,Droga do mniejszego za...,s.240.48 T.Modawa,Ludzie wadzy 19441991...,s.374.49 Wewrzeniu 1981 r., wedug odnotowanej przez czonka BP SEDAlfredaNeumanna relacji z rozmo-wyzeStanisawemKociokiem,tenostatnimiasiwyrazi:NaleynatychmiastzwoaposiedzenieDoradczegoKomitetuPolitycznegoUkaduWarszawskiego,naktrymdelegacjapolskalubczdelegacjimusipodpisaplanwewntrznychpolskichprzedsiwziorazprobozapewnienieskutecznegowkadubratnichpastwnaokres23latstanuwyjtkowegowPolsce.Tylkotakadrogamoekosztowaewentualniejedyniekilkatysicyofiar,podczasgdykontynuowaniedotychczasowejznaczniewikszkrwawani,morzekrwi(Wejd nie wejd. Polska 19801982. Wewntrzny kryzys, midzynarodowe uwarunkowania. Konferencja w Jachrance, listopad 2007,red.N.Smolar,[Warszawa]1999,s.11,247).50 Zapewne chodzio o przygotowywan ustaw o specjalnych penomocnictwach dla rzdu (Protoknr 16 z posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR 27 listopada 1981 r. [w:] Tajne dokumenty Biura Politycznego...,s.538).51 Protoknr18zposiedzeniaBiuraPolitycznegoKCPZPR5grudnia1981r.[w:]ibidem,s.566,561.52 RelacjanieautoryzowanaStanisawaKocioka,25I2005r.53 Po latachbyy I sekretarzKomitetuWarszawskiegoPZPRwspomina: caaczowkapartyjnaw roku1981napodstawieodpowiedniejdecyzjiRadyMinistrw[...]przeszanawczeniejszeemerytury(ibidem).Bytoprocesstop-niowy.Wrdodchodzcychnaemeryturyznalazasiliczcaokoo1,5tys.grupaosb(wskalikraju)piastujcychfunkcjepastwoweipartyjnewyszegoszczebla.Nadtonapodstawieosobnejregulacjiprawnejumoliwionoodcho-dzenienawczeniejszeemeryturyszeregowymczonkompartii,pracownikomzakadw.Tenrozoonywczasieprocesobj,zdaniemStanisawaKocioka,kilkasettysicyludzi(RelacjanieautoryzowanaStanisawaKocioka,31I2008r.).54 A.Paczkowski,Droga do mniejszego za...,s.230.

32

OtworzeniutakichgrupwspominanaostatnimzebraniuBiuraPolitycznegoKCPZPRStanisawKocioek: formowane s grupy aktywu do pracy politycznej (niszczenieulotek,plakatowanie) idosamoobrony55.Oremwwalcezkontrrewolucj, tymrazemwewasnychszeregach,miaabyuchwalonaprzezBiuroPolityczneKCPZPR10 grudnia 1981 r. specjalna Instrukcja kierowania partiwwarunkach ogoszeniastanuzagroeniabezpieczestwapastwa56.Przewidywaaonadyrektywnysposbkierowaniapartiidawaaszerokiekompetencjeorganomwykonawczymorganizacjipartyjnychwobecszczeblipodlegych57.Zawieszaaniektrezapisystatutu.Pozwalaanawymiankierowniczychgremiworganizacjibezogldaniasinaopinijejczon-kw.Zasaddziaaniastawaosiwjejwietledokooptowaniebdmianowanie58.NaposiedzeniuBiuraPolitycznego5grudnia1981r.gen.Jaruzelskipolecinawszyst-kichszczeblachaparatupartyjnegoiadministracyjnegowprowadzistanpogotowiapra-cy,caodobowychdyurw59.Wartopodkreli,emobilizowanadoobrony(oddziaysamoobrony)orazprzygotowywanadokontrataku(wspomnianainstrukcja)warszawskaPZPRwkroczyawstanwojennywtrwajcymprocesiezmniejszaniasiliczbyczon-kw,zapocztkowanymwdrugiejpoowie1980r.60

Wojsko

Wprowadzanie stanu wojennego

Wraz z podjt 12 grudnia decyzj owprowadzeniu stanuwojennego rozpoczasiwielkawojskowa operacja logistyczna61.Na obszarzeWarszawy orazwojewdz-twastoecznegorozlokowanooddziayWarszawskiegoOkrguWojskowego.Dowdcokrgu by gen.WodzimierzOliwa62. Jeszcze przed pnoc 12 grudnia, po zajciuprzezwojskocentrumtelekomunikacyjnegowWarszawie,zostaaprzerwanacznotelefoniczna63.onierze10.BatalionuPowietrznodesantowegozWesoejdogodz.3.00opanowaliobiektyradiai telewizjiprzyul.Woroniczaoraz30.pitroPaacuKultury

55 Protok nr 18 z posiedzeniaBiura PolitycznegoKC PZPR 5 grudnia 1981 r. [w:]Tajne dokumenty Biura Politycznego...,s.560.56 J.B.deWeydenthal,B.D.Porter,K.Devlin,Polski dramat 19801982,tum.J.Radoycki,M.Radoycka-Paoletti,Warszawa1991,s.367.57 A.Dudek,Obz wadzy po 13 grudnia[w:]Stan wojenny spojrzenie po dwudziestu latach. Referaty,mps,s.20.58 J.B.deWeydenthal,B.D.Porter,K.Devlin,Polski dramat 19801982...,s.367.59 Protok nr 18 z posiedzeniaBiura PolitycznegoKC PZPR 5 grudnia 1981 r. [w:]Tajne dokumenty Biura Politycznego...,s.568.60 Wlipcu1980r.warszawskaorganizacjapartyjnaliczya200812czonkw,a31XII1981r.177850.Liczebnoorganizacjipartyjnejzmniejszyasiwico22962osb,costanowiospadeko11,4proc.(T.Ruzikowski,PZPR w stanie wojennym na przykadzie Mazowsza oraz Warmii i MazurKonwersatoriaBiuraEdukacjiPublicznejIPN,www.ipn.gov.pl.)61 Szerzejna tematdochodzeniadodecyzjipolitycznejowprowadzeniustanuwojennegozob.A.Paczkowski,Droga do mniejszego za... 62 Jakojedenznielicznych,jeszczeprzed13grudnia,znaon,podobniejakpkFlorian Bogacki,szefOddziauOperacyjnegoSztabuWOW,penezadaniadlaposzczeglnychjednostekzwizanezwprowadzaniemstanuwojen-nego.SzerzejowprowadzaniustanuwojennegowWarszawskimOkrguWojskowymzob.R.Szulewski,Zapiski z okresu stanu wojennego,PolskaZbrojna,1315XII1991.63 Szerzejnatentematzob.G.Mrtik,Noc generaa...,s.78.

33

iNauki, gdzie znajdoway si stacje przekanikowe64.WWarszawiew ramach akcjiokryptonimieAzaliaobsadzonowojskiemszedziesitobiektwradiowo-telewizyj-nych, telekomunikacji i cznoci65.PodjtoochronPastwowejDyspozycjiMocy66.Wnocy z12na13grudniana tereniekoszar przyul.wirki iWiguryw specjalnieutworzonymstudiunagranoprzemwieniaradioweitelewizyjnegen.Jaruzelskiego67.Nadawanojeodgodz.6.00rano13grudnia,czyliodgodzinyG,jakokrelanotenczaswplanachdotyczcychstanuwojennego68.

Jakojednezpierwszychruszyyjednostki,ktrychzadaniembyoprzejciekon-trolinadstrategicznymirejonamiorazobiektami.Dogodz.3.00siami1.pukuzme-chanizowanegozWesoejzablokowanowarszawskiewzydrogoweorazobsadzonowaneobiektypowschodniejstroniemiasta.Rozpocztopatrolowanieszlakwko-munikacyjnych.WkierunkuWarszawywyruszyytakejednostkizdalszychrejonwWOW.Mronainienanocniesprzyjaaichprzemieszczaniusi.Zadaniezamkni-ciapierci

tadeusz ruzikowski, stan wojenny w warszawie i województwie

Documents