ลวดายผาซนไทลอ

บานทงมอก

ชนาพรรณ ใจวงโลก

1

ลวดายผาซนไทลอ

บานทงมอก

ชนาพรรณ ใจวงโลก

2

ผาซนไทลอ

ครอบครวชาวไทลอมการแบงงานกน

อยางชดเจนระหวางชายกบหญง ผชายจะรบผด

ชอบงานทตองใชก�าลงมาก เชน ไถนา คราดนา

สวนผหญงมหนาทด�านา ถอนตนกลา เกยวขาว

และท�างานบานและทอผา โดยหดปนดายและ

ทอผาตงแตเดก และหญงชราจะปนดายทอผา

อยในครอบครว ทกครอบครวจะมเครองทอผา

และเครองปนดาย การทอผาจะทอใชครอบครว

จะมการจ�าหนายเพยงเลกนอยเพอใหไดมาซง

สงของเครองใชประจ�าวน เครองทอผาสวน

มากท�าขนเอง การทอผาจะสงสอนสบทอดกน

ในครอบครว

สตรไทลอทกคนมความสามารถในการ

ป นดายทอผา เสอผาอาภรณทสวมใสลวน

ท�าขนเองทงสน ในฤดหนาวจะหมดวยผาหม

นอกจากนยงนยมใชยาม ลวดลายทปกบนผาท

ทอมหลายแบบ เชน นกยง รปชาง ตนไม ดอกไม

ใบหญา นก ปลา และลายเรขาคณต ชาวไทลอ

ยงไดทอผาประเภทตางๆ เพอการอปโภคและ

เพอท�าบญ เชน ผาเชดนอย ผาเชดหลวง ผาหม

ตง ผาหอใบลาน ฯลฯ ลวนแตประณตสวยงาม

และยงรกษาไวจนถงปจจบน

3

ลกษณะบานเรอนของชาว ไทลอ

วถการด�าเนนชวตของสตรไทลอ

4

การแตงกาย

การแตงกายของสตรชาวไทลอ เรมตงแต

การเกลามวยแบบหลวมๆ ปดไปทางซาย โพก

ศรษะดวยผาสขาว ใสเสอสด�าหรอสครามเรยก

วา เสอปด ขางๆเสอปดมเชอกผกไวทขางล�าตว

กนเสอดวยผาแดง นงผาถงหรอผาซน ประกอบ

ไปดวยลวดลายของผาถงแตละอยาง เรยกวา

ลายเกาะ ซงมอยหลายรปแบบ เชน เกาะขอ

เกาะผกแวน จากลวดลายของเกาะขอ และ

เกาะผกแวนนเปนลวดลายดงเดมของชาวไทลอ

ซงตอมาไดมการววฒนาการ การท�าลวดลาย

ผาถงไทลอน�าไหลไปมากมาย เชน ลายจรวดนอย

จรวดใหญ ลายพฒนา เปนตน และคาดเอวดวย

เขมขดเงน ตอจากเขมขดเงนดานขางจะมสรอย

ดอกปก (ดอกปบ, ดอกกาสะลอง) โดยท�าดวย

เงนเปนพวงมขนาดความยาวพอสมควร แขวนไว

ขางๆ ตว เวลาเดนจะมเสยงจากเครองเงนกระทบ

กน จะนยมสวมรองเทาแตะ

5

โครงสร างของผ าซนทกกล ม จะ

ประกอบดวย 3 สวน

1. สวนเอวหรอหวซน

2. สวนกลางหรอตวซน

3. สวนตนซน

ทง 3 สวนจะเยบตอเขาดวยกนใหม

ขนาดความยาวพอเหมาะแกการนง ลกษณะ

ซนของผหญงไทลอทกแหงจะเปนซนเยบแบบ

2 ตะเขบ ลวดลายบนตวซนเปนลายขวางสลบ

ส ลายขวางนเกดจากดายเสนพง สทนยมคอ

สแดง เหลอง ชมพ เขยง มวง สวนหวซนจะ

เยบตอดวยผาฝายสด�า ครามหรอแดง ตอตน

ซนดวยผาสด�าคราม หรอเขยว

สวนเสอผาของผ ชายไทลอ เสอจะ

มลกษณะคลายคลงกบเสอหมอหอมของ

ชาวไทยวน คอ เปนเสอแขนยาวสด�าคราม

บางตวเปนเสอเอวลอยและขลบดวยแถบผา

สตางๆ กางเกงท�าจากผาฮ�าสน�าเงนแก เรยก

วา “เตยวสามดก” หรอ “เตยวโยง” แบบ

กางเกงขากวย ในโอกาสส�าคญ ชายไทลอจะ

โพกศรษะดวยผาขาวและพาดไหลดวยผาเชด

ผชายไทลอนยมการสกหมก (tattoo) ลงไปใต

ผวหนง และตามรางกายทวไป ตามหนาอก

กลางหลง ขอมอ แขนและขา เปนการสก

เพอความกลาหาญ คาถาอาคม และความ

สวยงาม

6

ผาจากใยฝาย

ฝายเปนพชลมลก แตละตนใหดอกจ�านวน

มาก ลกษณะของดอกเปนปยแลดคลายกบขนม

ถวยฟ ปยเนอขางในขยายตวออกมาเปนสนวล จง

ใชสวนนมาท�าเสนใยดวยการดดปนในชะลอมใหเนอ

ฟ จากนนเปนการน�าปยฝายมาฟนรวมเปนเสนดวย

เครองมอพนบาน เรยกวา เครองปนฝาย ภาคเหนอ

เรยกวา เพยน

ใยฝายใหเนอผาไดหลากหลายลกษณะ ทงฝาย

เนอบางจนถงเนอหนา สามารถทอเปนเนอผาโปรง

จนถงแนนมาก แบบเนอละเอยดจนถงเนอผาหยาบ

มปม ซงเนอผาแตละลกษณะตางกมหนาทใชสอย

ตางๆ กน ผาทไดจากเสนใยฝายเปนทนยมของคน

ทวไปเพราะเมอตดเยบเปนเสอผาสวมใสแลวรสกเยน

สบาย ไมระคายผวหนง ดดซบเหงอไดด ดแลรกษา

งาย ทส�าคญคอสามารถปลกและผลตเองไดในทก

ครวเรอน อยางไรกด เสนใยจากฝายอาจมอายไม

ยนยาวเทากบเสนไหม ดวยเปนเสนใยจากพชทยอย

สลายไดงายกวา ท�าใหพบหลกฐานทางประวตศาสตร

ทเปนใยฝายไมมากนก แมจะเปนวสดทนยมใชแพร

หลายกวาใยไหมกตาม

7

ผาจากใยไหม

ไหมเปนแมลงหนอนดวงชนดหนงทฝกตวเปน

ดกแดกอนทจะกลายเปนผเสอ มนษยเรยนรการน�า

ใยจากรงดกแดหรอรงไหมนนมาผานกรรมวธท�าเปน

เสน ซงมขนตอนคอนขางซบซอนกวาการสรางเสนใย

จากฝาย

เปนทรจกกนมานานแลววาผาไหมมตนก�าเนด

จากประเทศจน นกวชาการผาของจนเชอวาชาวจน

เผาเยวะโบราณ (อายประมาณ 7,000 ป) เปนผรเรม

ใชผาไหมกอนชนเผาอนของจนและเชอวามนษยรจก

ใชผาไหมมากอนผาฝาย หรอกอนเสนใยอนๆ ส�าหรบ

ประเทศไทย พบวามการใชผาไหมมาตงแตสมย

วฒนธรรมบานเชยง นกวชาการโบราณคดสนนษฐาน

วา อาจเกดขนในเวลาใกลเคยงกบจน หรออาจมมา

กอนวฒนธรรมทเจรญกวาของจนซงไดกระจายไป

ทวโลก

8

บานทงมอก ตงอยหมท 2 ต�าบลเชยงบาน อ�าเภอเชยงค�า จงหวด

พะเยา ประชากรสวนใหญของหมบานเปนเชอสายเมองมาง จากแควนสบสอง

ปนนา มณฑลยนนาน ทางตอนใตของประเทศจน นบถอศาสนาพทธ การ

ตดตอสอสารกนในชมชนใชภาษาไทลอเพอเปนการอนรกษวฒนธรรมทาง

ภาษาของชาวบานทงมอก แมบานสวนใหญมอาชพท�าไร ท�านา พอหมดฤด

เกบเกยว แมบานจะทอผาพนเมอง ผาซนลอ เปนอาชพเสรมสรางรายไดใหแก

ครอบครว โดยการทอผาจะเรยนรโดยการสบทอดจากบรรพบรษสลกหลาน

บานทงมอก

เมอวนท 9 พฤศจกายน พ.ศ. 2532 มลนธฟนฟชนบทมโครงการท

จะฟนฟการปนฝายโบราณใหแกชาวอ�าเภอเชยงค�า เพอสงเสรมรายไดและ

ใชเวลาวางใหเปนประโยชน แตกไมไดรบความสนใจจากกลมแมบานแตละ

ต�าบล ขณะนนเอง นางค�าซอน ใจกลา ซงเปนประธานกลมแมบานบาน

ทงมอก ไดเลงเหนความส�าคญของการปนฝาย จงน�าวสดอปกรณมาใหกลม

แมบานบานทงมอกปนฝายและประสบผลส�าเรจเปนทนาพอใจ

กลมแมบานทอผา

9

ตอมา กรมอตสาหกรรมจงหวดเชยงใหม ไดสงวทยากร คอ อาจารย

บญม สมณะ มาใหความรเกยวกบการยอมสทผลตเปนเสนฝาย อกทงยง

สอนการสรางลวดลายใหมๆ เพราะเดมผาซนไทลอบานทงมอกมเพยงเฉพาะ

ลกษณะลวดลายแบบดงเดม คอลายผกแวน จงไดมการสอนท�าลวดลายตางๆ

ขน จนเกดมาเปนผาซนไทลอแบบประยกต ซงไดรบความสนใจจากกลมแม

บานเปนอยางด และจากจดนเองท�าใหกลมแมบานมความสามคคและเปน

น�าหนงเดยวกน จงไดตงกลมทอผาขนเปนครงแรก เมอป พ.ศ. 2532 มจ�านวน

สมาชก 15 คน โดยใชสถานทบาน นางค�าตาน ใจกลา เปนทท�าการกลม

และไดมการลงทนกนคนละ 100 บาท เปนเงน 1,500 บาท ตงแตนนมากลม

ทอผาบานทงมอกกมสมาชกเพมขนมากทกป และกจกรรมทอผากขยาย

กจการเจรญเตบโตมากขนดวยและไดรบการสนบสนนจากบคคล องคกร

ตางๆ สวนราชการใหการสนบสนนทงดานวชาการ ดานวสด อปกรณ โดย

ยายทท�าการกลมทอผามาสรางบรเวณดานหลงวดบานทงมอกจนถงปจจบน

น อกทงผาทอไทลอบานทงมอกยงเปนสนคาหนงต�าบล หนงผลตภณฑ ระดบ

5 ดาว (OTOP) ทลอชอของอ�าเภอเชยงค�าอกดวย

ภายในอาคารศนยทอผาไทลอบานทงมอก

10

ลกษณะการสรางลวดลายผาซนไทลอบานทงมอก มเอกลกษณทไม

เหมอนใคร เปนการอวดฝมอของสตรในการสรางลวดลาย อกทงกหรอหก

(เปนเครองมอส�าหรบทอผา) เปนชนดกกระตก ซงมหนากวางประมาณ 67

นว ผาซนไทลอบานทงมอกม 2 ลกษณะ คอผาซนแบบดงเดมและผาซนแบบ

ประยกต ซงลกษณะทแตกตางกนระหวางผาซนแบบดงเดมและผาซนแบบ

ประยกตคอ ผาซนแบบดงเดมนนมกฎในการสรางลวดลายทมแบบตายตว

ตงแตหวซนทมลาย “ตาแกน” และลาย “ตาหม” ไปจนถงสวนตวซนทม

ลายลอ ซงเปนลวดลายแบบดงเดมทถกถายทอดมาจากบรรพบรษ เปนการ

ทอเสนสตางๆสลบกนไป และจบดวยลาย “ตางอย” เปนสวนทแสดงใหรวา

เปนสวนลางสดหรอจดสนสดของลายซนนนเอง และตอดวยพนผาสด�าหรอ

สอนๆซงจดอยในสวนของตนซน แตส�าหรบผาซนแบบประยกตนนมขอแตก

ตางทชดเจนคอ มการสรางเทคนคและลวดลายทแปลกใหม ไมมกฎตายตว

ในการสรางองคประกอบของผาซน ซงสวนใหญจะใชเทคนคการเกาะและ

เทคนคการยกดอกในการสรางลายบรเวณตวซน เพอสอถงความสามารถ

ของผทอและการออกแบบสรางสรรคลาย

ผาซนไทลอบานทงมอก

11

ผาซนแบบดงเดม ผาซนแบบประยกต

12

ผาซนผนนเปนของ นางแกว หอมนาน อายผาซน 90 ป มความกวาง

15.5 นว ความยาว 36 นว วสดทใชจากดายโทเร

ผาซนแบบดงเดม

13

เทคนคและลวยลาย

ผาซนผนนเปนผาซนแบบดงเดม ซงมอายทเกาแกและถกเกบรกษา

ไวเปนอยางดทศนยทอผาบานทงมอก สามารถจ�าแนกแตละสวนจากหวซน

จนถงตนซนไดอยางละเอยด

ตาแกน อยในสวนของหวซน ลกษณะเปนการทอผาพนสแดงหรอสอนๆ โดยมการสรางลายเสนสตางๆ โดยมกฎตายตว คอตองใช สขาว, ด�า, เหลอง, และ แดง แตไมมกฎในการจดเรยงส

ตาหม ลกษณะเปนการทอผาพนสเขยวหรอสอนๆ โดยมลายเสนสด�าพาดขวางอยเปนชวงๆ จ�านวน 3 เสน ทอสลบกบเสนสเหลอง จ�านวน 1 เสน อยางสม�าเสมอ โดยสวนใหญจะมจ�านวนหมทงหมด 4-5 หม

14

สวนท 1 เปนการสรางลายทมกฎตายตว อยในสวนบรเวณตวซน ซงลายบนสดจะเรยงตามเสนส ทมขนาดเทาๆกน คอ สเหลอง, แดง, ชมพ, มวง, ขาว, เขยว, เหลอง, ชมพ และ แดง เรยกลวดลายนวา “ลายลอ” สวนถดลงมา จะใชเทคนค การยกดอก ชอลาย มก มรปแบบเปนทรงสามเหลยมเรยงตอกนเปนแถวพาดขวางอย จากนนจะเปนเทคนค การเกาะ ชอลาย ผกแวน เปนลวดลายทไดรบแรงบนดาลใจมาจากธรรมชาตซงโครงสรางลวดลายเลยนแบบลกษณะของใบผกแวนทมอย 4 แฉก มลกษณะการสรางลายเปนดอกสกลบเลอมกนสองดอก โดยมเสนสขาวลายซกแซกเปนตวเชอมดอกสองดอกใหตดกนความสงนนจะอยท 1 นว สวนชวงระยะหางความกวางของแตละชองคอ 3 นว ในแตละชองนนไมมกฎในการจดวางส

15

สวนท 2 เปนการสอดใสเสนสตางๆ เรยกลายวา “ลายลอ” จะมกฎในการสอดใสสทมแบบตายตว สทใชคอ สแดง, ชมพ, เหลอง, เขยว, มวง, ฟา, ขาว, และด�า แตละเสนกมขนาดทแตกตางกนไป ซงเสนสเหลองทมขนาดใหญสด จะมขนาด 1.50 นว หรอ 13-15 สอด สวนเสนสเลกลงมานนมจ�านวน 5 สอด และเสนสเลกทสดมจ�านวน 2 สอด

ตางอย โดยมการเวนชองวางไว เรยกวา “ตาวาง” มจ�านวน 40 สอด กอนจะสอดใสเสนสตางๆ ซงเปนสวนทอยลางสดของตวซน ไมมการสรางลวดลาย ตามกฎทมแบบตายตวคอ สอดใสส เหลอง, เขยว, ขาว, มวง, ขาว, ชมพ, แดง และจบดวยสเหลอง โดยมาตรฐานแลวความสงจากตวซนจนถงตนซนจะตองมความสงไมเกน 12 นว

16

ผาซนแบบประยกต

ผาซนผนนเปนของ นางนงเยาว ไชยพรม อายผาซน 7 ป มความกวาง

17 นว และความยาว 38 นว วสดทใชจากดายโทเร

17

ผาซนแบบประยกต เทคนคและลวยลาย

ผาซนผนนเปนผาซนแบบประยกต ซงลวดลายมการประยกตขนมา

ใหมและการจดวางลวดลายกขนอยกบการจนตนาการของผทอเอง สามารถ

จ�าแนกเทคนคและลวดลายตงแตหวซนไปจนถงตนซนไดอยางละเอยดดงน

ใชเทคนค การยกดอก ชอลาย ดอก 5 ไม เปนเทคนคการท�าลวดลายซงเกดจากวธการยกเขาแยกเสนยนขนลง แตไมไดเพมดายเสนพเศษเขาไปในผนผาเชนการจก หรอการขด ซงลวดลายมลกษณะเปนดอกไมสเหลยมขนมเปยกปเรยงตอกน ในแตละดอกจะมดอกเลกจ�านวน 4 ดอก

ใชเทคนค การเกาะ ชอลาย ดอย เทคนคเกาะคอ การทอผาใหเกดลวดลาย โดยใชเสนดายพงธรรมดาหลายสพงยอนกลบไปมาเปนชวงๆ ทอดวยเทคนคขดสานธรรมดา แตมการเกาะเกยวและผกเปนหวงรอบดายเสนยนเพอยดเสนพงแตละชวงไว(มไดใชดายเสนพงพเศษแบบ “ขด” และ “จก”) เปนลวดลายทไดรบแรงบนดาลใจมาจากภเขา เพราะเนองดวยภมประเทศทางภาคเหนอมภเขานอยใหญลอมรอบ เปนทราบลมมแมน�าหลายสายไหลผาน จงเปนพนทมความอดมสมบรณไปดวยทรพยากรธรรมชาต สวนการสรางลวดลายนนหยบรปทรงภเขาหรอดอย โดยมลกษณะเปนลายซกแซกซอนกนเปนชนขนไปและบบขนาดจากฐานไปจนถงยอดใหเลกลงตามล�าดบ

18

ใชเทคนค การเกาะ ชอลาย บวกนอย ลวดลายไดรบแรงบนดาลใจมาจาก รปทรงเรขาคณต

ใชเทคนค การเกาะ ชอลาย น�าไหล เปนลวดลายทเกดแรงบนดาลใจจากการจากไหลของสายน�า ไดมการสรางลวดลายขนโดยมลกษณะเปนซกแซกไลระดบกนมา ตามแนวทแยงและลาดเอยงลงมา และมท�าลายซ�าเปนแนวขนาน เปรยบไดกบการกระเพอมของน�าทจะเกดเปนชนคลน ใหความรสกอนพรวไหว

ใชเทคนค การเกาะ ชอลาย บวก 3 ชน เปนลวดลายตอยอดจากลายบวกนอย โดยมการเพมชนแบบขนบนไดลอมรอบลายบวก ซงไดรบแรงบนดาลใจมาจากรปทรงเรขาคณต

ใชเทคนค การเกาะ ชอลาย หางปลา ไดแรงบนดาลใจมากจากหางปลา โดยมลกษณะเปนลายซกแซกไลระดบ เปนแนวนอน จนถงปลายสดทยนออกมา ซงกเปรยบไดกบหางปลาทเรยวยาว ซงมคลบทยนออกมาขางล�าตว กเหมอนกนลายซกแซกทไลระดบ เปนคขนานกน

19

ใชเทคนค ยกดอก ชอลาย ดอกนอย ไดแรงบนดาลใจมาจากรปทรงเรขาคณต มลกษณะเปนรปบวก เรยงตอกน โดยเวนระยะหางแตละดอกไวอยางเทาๆกน ซงลายดอกนอยนใชส�าหรบการคนลายเพอไมใหเกดความสบสน

ใชเทคนค การจก ชอลาย ขาวหลามตด การจกเปนเทคนคการทอผาใหเกดลวดลายโดยเพมดายเสนพงพเศษ กระท�าโดยใชนวมอ ไม หรอขนเมน สอดนบดายเสนยนแลวยกขน สอดใสดายเสนพงพเศษเขาไป ท�าใหเกดลวดลายเฉพาะจดหรอเปนชวงๆ และท�าใหสามารถสลบสลวดลายไดหลากส ซงไดรบแรงบนดาลใจมาจากรปทรงสเหลยมขามหลามตด ทเรยงยาวตอกน

ลวดลายผาซนไทลอบานทงมอก

ภาพและเนอเรอง © 2014 (พ.ศ. 2557) โดย ชนาพรรณ ใจวงโลก, 540310107

สงวนลขสทธตามพระราชบญญต

พมพครงแรก เดอนตลาคม พ.ศ. 2557

จดพมพโดย ภาควชาศลปะไทย คณะวจตรศลป มหาวทยาลยเชยงใหม

ออกแบบและจดรปเลมโดย ชนาพรรณ ใจวงโลก

โดยใชฟอนท TH Niramit AS 16 pt.

หนงสอเลมนเปนผลงานทางวชาการจดท�าขนเพอสงเสรม และตอยอดศกยภาพการศกษา

ภายในภาควชาศลปะไทย คณะวจตรศลป มหาวทยาลยเชยงใหม