]

Иш ва кувватининг СИ бирликлари ва бу системага кирмаган бирликлари орасида куйидаги муносабатлар уринли ;

Умуман , жисмининг иш бажара олиш кобилиятли характерлаш учун энергия деб номланган тушунчадан фойдаланилади.

М еханик энергияни кинетик ва потенциал энергиялар куринишда урганилади .

Кинетик энергия деб жисмнинг уз харакати давомида айтилади ва куйган формула билан ифодаланади.

шУ

ргиясига

Бу ерда m-жисм массаси , и - тезлиги%

Потенциал энергия узаро таъсирлаш нисбатан жойлашишига богликинетик энергияларини узгари жойлашишини бир вазият, бажарилиши лозим буладиг жисмни ёрдам h баландликка ку жисм ерга кайтиб тушиш жар катталиги хам mgh ) бил энергиядир, яъ

Демак ер энерги

Элас

жисмларн

1рининг бир -бирига микдори шу жисмлар

н холда уларнинг узаро вазиятга узгартириш учун

улчанади. Масалан m булган чун А = ш ф иш бажариш лозим

да бажариладиган иш (бу ишнинг улчанадиган физик катталик потоциол

баландликка кутарилган жисмнинг потенциал ги (mg) ва баландлик (h)нинг купайтмасига тенг.

ларни деформациялашда бажариладиган иш хам мазкуркх2потенциал энергияси тарзида жамгарилади: Еп = бунда к-

пружинканинг букрилиги, х-пружинканинг нормал вазиятдан канчалик гетга чикканлиги ифодалайдиган катталик булиб, силжиш деб аталади.

Жисмнинг энергияси (кинетик энергияси хам потенциал энергияси хам ) бирликларида урганади.

2

| 32

Хдр кандай жисм бир вактда хам потенциал энергияга эга була олади. Ж исмнинг исталган вактдаги кинетик ва потенциал энернергияларининг йигиндиси шу жисмнинг тулик механик энергияси дийилади:

W=Wk+Wn

2.Vaqtni o‘lchash. Taqvimlar.

4 2 -§ . У А О Т М О Ч Х Н А Н Н . ТАОУИМЬАН

\ ’ац!п1 о ‘1сНа!>Н

\'ац п п оЧсЬаяИ иЫшп davr¡y ja rayon la rdan Гоу^а1а т ^ 1. У аяинпё с (а 1о т т а п щ 1а$1т§а сЬиуо] и ш г^ ЫгН^}п1 а ! ^ 1а 5Н ¿ аги п у ап т Уигаклшв ипчЫ. т с х а т к 1сЬгапЫ1 уок!О иуозЬит^ с Ь ^ ч Ы уок1 ЬоичЫ каЫ 1акгог1апиусЫ ]агауоп1агш \-aqtП1 оЧсЬаяЬ иЫшп с!а1оп яМа1^ а цаЬи! ^¡Нч11 т и т к т . А т т о к и /а (^ Ь 1аг ko ,гsatadIki, и1аг o ‘zgaгadl.

Уац/ еш1оп1 ч |Г а^а УсгЫпд Ыг уНПк \ а ^ <1ау<>ши1а о ‘/ о ‘ц! а(гоП(1а ау|ашчЬ1апёап оНпдап о 4г1ас 11а Ыг т а П а ау1аш*И <1а>п — о*г!асЬа *и(кач1 с|аЬи1 фМпцап.

Ви \ а д 1 сIаIоиI о'ггасНа диуо.\Н .\u tkus / исЬ \u ril i lad i . Ви с(а1оп£а ко‘га, Ыг 5екип(/ о'ПасИа циус^И зи1ка*1ш г^ 1/86400 Ч18п^ёа 1еп£. уа’гй:

Bunday а ш я 1авдап чая! Ьигип ]аИоп \aq ti dcyiladi. ЧаяI с(л1о т т hlшday aniqlashdag¡ \a to lik 10 4 5 ш 1а$Ики с 1ас11.

У егпту о ‘г а1гоПйа ау1аш$Ы&а а$оя1ап^ап уац(пш£ Ьип- day с(а1ош ¡а!юп laboraloгiyalar¡da \ aq t n i aniqlash \а taqqoslashda

| 33

nuquliLylik ш^Ч1 iradj. Ju fla kaiia aniqlikni la lab Qiladigaii pollard ll bu vftcn c la lo n i o N n ilam i qanoattantirmu&di. Stui sfttjflfcli, лn icjFi li. darajasi yuqori ЬпЧдаи soalla^ga kalla ehliypj Lu£kildi. Slui maq- sadda c lc k t ro n soaMaj', aLom i c b ra n is b J a r ig a asos langa ii a to m soatlari yara iild l.

CD

Butida yaqtrung aniqlik diirajasi 10 12 s. bo'lib, bu 30000 yU&& Ыг sokundaaclia *am[ik b o £li s h i m i i m i c i n . Fiu dalon v u iftn in i* m h i i y b i r t i g i deb yuriLi]adi.

T i u p i n i h i r

t j a d i m d a n Y c r n i n ^ { J n y n s h a l r o l l d a a y l a n i s h v a q t i n i , y a ’ n i I у Llni 365 s u t k a 6 s o a t d e b b i s o b l a ^ h g a n . i yildagii s u L k a i a r s o o i i i i

b u t u n s o n ^ a Lc n y , J c b t j l is li q u l a y d i r . M i l o d d a n a v v a l ^ i 4]5r y i l d i i R i n n d . f i r w / i j 5 S e z a r ( o m o i i i d a n q a b u l q U i n t u m l i i q v i n n 1582-

y i l a a c h a a m a ! q i l g a i t .

Y u U u n t t t q v i m i l i o * y i c h a u e l i yi l k e l m a - k e t 365 s u l k a d a n o l i r t i b , h u r t o V l l n c l i i Ш 36<i s u t k a b i s t ^ g a i d i , К с 1т я -k c t k e l g a n u c l i y i l o d d l y y W a i \ t o * r i m e hi y i l e s a tc a b is tt y t / r d e y i l n d i .

O d d l y y i l d a fcvriit oy\ 2Й k u n . k a b i s a y i l i d a 29 k u n b o ‘ l a d i . Y i l k o ^ i s a t i l g a S s o n 4 g a q o l d i q s i i b i V l I n s a , b u n d f i y y i l l a r k a b j s a y i li E i i s n b l a n a d i . M a s a | £ u i7 2 0 $ ; 2004, 20П Я , 2012- y i l l a t k a b i s a y i l i d i r .

Y i l n i t i g d a v o m i y l i g i 365 k u n - u 6 ^ o a l b o l ! g a n i L i c h u t i 365 s o n i d i n o r l i b q o l y a n 6 n o ni. L o f r l i n c l i l y i 11 24 s o a L n i , y a ' i i i I s u i k a n i i. ::«s I l к г F c l a d i - S h u n i n s и с И и л k a b i s a y i l i 366 к ч п d e b

I m o h l a n a d i .A n i q o bl c b a s b L a i g a k o ' r a , Y c r Q u y o s h a t r o f l m 365 s u l k a

5 s c a t 4& m i n u t 46 s c k u n d d a b i r m a r t a l o 4 i q a y l a m b c h i q a d l . 5 s c a t 48 m i n u t 46 sc к unci i / m i g a ¿ o a t q l i n £ a n i u e h u n yil i i i s o b f Y u E i a n l a q v i m i b o Ly i c h a o l i b h o r i l g a n d i i 4Ц Й y i l d a a n i q h i s o b g a q a r a g a j i ^ a j s u i k a g a o r q a d a q o l a d i . S h i i o r q a d a q o l L b l i n i l o ' g ' r i l a s h L i c h u a 1582- y i l d a R i m d u G r i g o r i y X I I I J i a r 400 y i l d a u c h y i j p i k i i b i s a y i i i o ' f i S g a o d d i y yi l d e b h i s o b l a s l i n i l a k l i f c t d i . M a s a l r i n . 1 700‘s >0- y i I f a r o d d i y y i l l a r d c h l i i s o h l a n a a t r . j S L i n d i n

b u y o i i g i 2100, 2200, 2300, 2500- y i l l a r h a m o d d i y y i l l a r , y a * n i 365 !>u t k a d a ] i li h o b I a n a d i .

E91p7-yilda vaqtning atom ciaiotti sifaiida sezly 133 atnmU ning 9 192 6 3 1 7 7 0 la n u rb n ish v»qti bir Hzik sukund deb qabul qilindir

Yulian taqv im i b o ‘y icha yil h isobidagi b a r 400 yilda 3 s u tk a o lib t a s h l a n i s h g a a s o s l a n g a n iaq v im G rig o r iy taqvim i deb a ta la d i .

O 'zbck istonda Grigoriy laqvimiga 1918-yil l-fevraldan oMilgan. ( ) ‘slia kunga kelib Yulian va G rigoriy taqv im lari o rasidagi farq 13 s u tk a n i la sh k il c ig a n . S hu sab ab li 1918-y il l - f e v ra l kun i 14-fcvral deb c 'lo n q ilm gan.

3. Elektroliz jarayonida AgNO3 eritmasidan foydalanilgan. Elektrolitdan 1,5 soat davomida 4 A tok o‘tib turgan bo‘lsa, katodda qancha kumush ajralib chiqqan? Kumushning kimyoviy ekvivalenti 1,118 mg/C.

9-BILET

1. Nyutonning birinchi qonunini tushuntiring. Jismning inersiyasi nima?A.

N v u tunning b i r i n c h i c | c u iu i i i

N y u to n o 'z id a n o ld in y a sh a b ijo d c tg a n olim L am m ij xulo&aiartga. o 'b lu ing kuzalish va tajribalari nalljalarlga a so s la n ib . in c rs iy a q o n u n in i q u v id a g ic h a ta 'n t l a d i ;

J i u n g a k u ch t a ’sir H ili. uni trnch yo k i to ‘ g ‘ ri ch isiq li le U s h a ra k a t h o la lid a n ch iq a rn ia g u n - i ha. u vhu ho la (ini U <|k iyd L

Bu q o n u u A ['v u ta n n in g b ir in c h i q o n u n i d e b a ta la d i. U n i b o s h q a c h a ta*riflash h am m u m k m :I s a a k N v u K in

,* A g a r jiv in g a bovhqa jiv m la r ta 's ir H m a sa . u doim iv b ir xil I f / - '| IJkda b a r a k a I q ilad i yo k i o ' l in in g tinch liolatin i va q la y d L

Ipga osib q o 'y iig an stiarchaga Vcr tortish kuchi Ft l a s l r etib . pastga (ush lrh liga harakat qiisa. ip A*, kuch bllan uni tepaga to r t ib . tu s h ib k c t is h ig a y o ‘l q o 'y m a y d i <6 3 -ra*>m>. N a ti- ja d a sharcha osilgan holda U i m . I i turadi. A gar ip uzib yuborilsa . Jism pastga tushib kctadi. Bu yi-rda 6 -bet da keltlrilgan Ibn S inoning ishkom ning quiaslii tiaqidagi m lsolin i eslash o riidi. Y a 'n i isbkoni unga ta 's lr etuvchi ikk lta kuching tenglig i sababli m uvozanatda turgan edi.

▼ P t Y uqoriga k o ’larib turuvchi us tun ta 's ir l olib tashlangani-63- r « m KimJUji da esa o g 'lr lik kuchi ta 's ir Ida ishkoin harakatga kcldi va

iiHivazanad qulab tuslldi.

t ? - c *

I 35

I jV) I Jism n in g bushqa jb m la r ta'siri bo'lm aganida ozin iiig linch yuki) i i i * ■ ■ i l l *I lo‘g‘ri chiziqLi lekh liarakatini saqlash xussasi inemya deyiladi.

Inersiya borligi tufayli jkm ning tezligitii tosaldan ushirib yoki kaitiay- tirib buhnaydi. JLstn holatinl o ‘2garl Irish udiun m a'Juju vaqt kerak.

Ma lum tuzlikda kelayotgan avtomobil bitdattiga lo xtay olmaydi. Shu tezlikda kclayolgan poyczd sostavlnlng lo'xtashi uchun y ana ha in ki)pii>q vaqt va niasofa kerak bo'ladi. Shutting uchuii yutib kelayolgau transport vos it asi oldini kesib o t i s h juda xavfii.

Transport vosit ashling lo 'xtashi davomida bosib o tgan y o 'll lormozla* nish m asufasi deb ataladi.

2. Molekulyar kinetik nazariyaning asosiy tenglamasi.

M r t ’ l u m k i , í n o l & k u l a n i q ü (Cili&t qaricltíi krtilíi biVlsík si tundía qíiniq /жЪ h-эЕлsi tiritad i Va ga/niEig hiisEi devoriga bosimi sbuiicíia ta lla bo'Jatíi. Y a ’iíi bosím molekulalarnine; ¡ez] i к tarifa hog’ Liq.

Guz ]rn.j l-L'kis Éíl] a ri n L n y. bös í mi ucbun с.? u y Ld agi formuln kclfirih ç h i q a r j l g a i i ;

P = ~j чщ р\ (I)

b Linda ft — Ëaz m û lc k n la k id iiin g konsfcQt^lsiyasî> — b in a m o lc - kuljàring т й Ш .0 .1. — i n o l c ïu l a ïa r (cz lik líir i k v iiilr iU to riiiiiig о : г- t ас Fi a qlymaii Eí ll icngjjp w a n in g o Lcig to.monin.¡ 2 ga ko^payltrib va b o ' J i b , quyidagi s-J^akida ifodalaymiz:

2P = 4;n HFV ; ь-—=7— VDkl

b uncía f ■ =

P = T ^ L "J( 2 >

billa molekulkhing o'jtacha kinclik energiyasL_ч-

G a i l io&imi b i r l i g i ú a g i m o f c k u l a l л r k i n e t i k ¡ e n e r -

iglyasínm g o +rlachü íi iy n ia t í ia tfl+g*ri proporcional*

(2) í^ r n u b irfeaí g a z m ofckú íar-k ín e tik tiazariyasin ing asosiy t e n g l a r n a s i d e y i !Щ i -

3. 220 V kuchlanishli tarmoqqa ulangan transformatorning birlamchi cho‘lg‘amidagi o‘ramlar soni 120 bo‘lsa, ikkilamchi cho‘lg‘amida 660 V li kuchlanishni hosil qilish uchun undagi

I 36

o'ramlar soni nechta bo‘lishi kerak? Bunday transformator yuksaltiruvchi bo‘ladimi yoki pasaytiruvchimi?

ô A - n •& " Vi • F ©X>»\Ax Si*. * I ç/cc Jo. .

1. Qattiq jism, suyuqlik va gazlarning molekulyar tuzilishini xossalaridan turmushda va texnikada foydalanishga misollar keltiring.

Ularning

QATTIQ JISM, SUYUQLIK VA G AZLARNING M OLEKULAR TUZILISHI

Qish paytida hovuzlar, ko'llar va ariqlarda suv muzlaydi. Yozda, aksincha, hovuzchadagi suv ancha turib qolsa, qurib qoladi. Bunda suv bug'ga aylanib ketadi. Tabiatda suv uch xil holatda uchraydi. Qattiq - muz holatida. suyuq- suv va gazsimon — bug‘ holatida. Demak, bug*, suv va muz bir xil molekulalardan tashkil topgan. Ular faqat molekulalarning o'zaro joylashishi va harakati bilan farq qiladi. Bug’ alohida-alohida molekulalardan tashkil topgan boiib, to'xtovsiz va tartibsiz harakat qiladi. Shu sababli suv yuzasidan ko'tarilgan bug‘ havoga oson aralashib ketadi. Havo tarkibida har doim suv bug'lari bo'ladi. Shuningdek, havoda kislorod, karbonat angidrid kabi boshqa gazlar bor. Ularning molekulalari ham to‘xtovsiz va tartibsiz harakatda boiadi. Deraza tirqishidan tushgan yorug‘likka yon tomondan qarasangiz havodagi juda mayda chang zarralarining ham to'xtovsiz va tartibsiz harakatini kuzatish murnkin. Ularning bunday harakati havodagi turli gaz molekulalari bilan to*xtovsiz to‘qnashib turishlari tufaylidir. Puflanadigan yupqa sharni biroz shishirib, og‘zini mahkam bog'laylik. Uni qo‘l bilan qissak kichrayganini ko‘ramiz. Demak, gazni siqish mumkin. Ikkita yupqa sharni olib, birini birorta naycha orqali puflab shishiraylik. So'ngra sharcha og‘zini ip bilan mahkam bogiab, naychaning ikkinchi uchini boshqa puflanmagan sharcha og‘ziga mahkamlaylik. So*ngra birinchi sharcha og'zidagi bog'langan ipni ochib yuborsak, havo naycha orqali ikkinchi sharchaga o'tib uni shishiradi (9- rasm). Demak, gaz bir idishdan ikkinchisiga o‘z-o‘zidan o*ta oladi. Gazni

Ru= Ri+R2+R3+--+Rn (3)

Demak, o'tkazgichlarni ketma-ket ulanganda umumiy qarshilik alohida qarshiliklar yig'indisiga teng bo'ladi.

Endi tok manbaidan va parallel ulangan bir necha o'tkazgichlardan tuzilga elektr zanjirini ko'rib chiqaylik.

Tarmoqlangan zanjirda ikki yoki undan ortiq o'tkazgich tutashadigan xar qanday nuqtani tugun nuqtasi deb ataladi. Krixgofning birinchi qonuni tugunlarga tegishli.

Agar tugunga kelayotgan toklarni musbat deb, tugundan chiqayotgan toklarni manfiy deb hisolashga shartlashsak: tugunda uchrashuvchi tok kuchlarining algebraik yig'indisi nol ga teeg deyish mumkin. U holda 4-rasm S tugunga nisbatan:

I - Ii - 12 - 13 =0

deb yozish mumkin.Bundan

I — Ii + I2 + I3

2-rasm.

Parallel ulangan o'tkazgichlarning uchlaridagi potentsiallar ayirmasi birday bo'ladi.

Parallel ulangan o'tkazgichlarning xar biriga Om qonunini ayrim ayrim tadbiq qilamiz:

Ii=-URi

I2- U_ I3-U (5)

94

(tamaki cksiraktini Quyosh nurida bugMantirish, tajribaviy issiq- xonalar) barpo eiildi.

Cicliolcxnika sohasida tadqiqotlarni olib borishga ham c'tibor bcrila boshlandi. 1934 yiida Toshkcnida Geliotexnika laboraroriyasi faoliyal ko‘rsata boshladi.

1943-yilda OVbckiston Fanlar akadcmiyasining Fizika-texnika institutida Geliotexnika laboratorlyasi tashkil ctildi. Bu I a bora- toriyada olib borilgan tadqiqoilar asosida Quyosh cncrgiyasidan foydalanib suv isitish qurilmalari, mcva quritgichlar, pi I la ivitgich va quritgichlar, oltingugurtni suyultirish qurilmalari yaratildi.

1946-yilda Fi/ika-tcxnika institulida diametri 10 m li ko '/gu- simon paraboloid qurilma barpo ctildi. Quyosh encrgiyasini yig'ib bcradigan bu qurilmadan bug' va muz olish ishlarida foydalanildi.

1963-yilda 0 ‘zbckiston Fanlar akadcm iyasin ing Geofizika ho'Hmi tashkil clildi. Olib borilgan ilirtiy tadqiqoilar asosida Quyosh nurini yig’ish va undan foydalanishga moMjallangan lurli qurilm alar yaratildi. M asalan, yig'ilgan Quyosh nuri ta 's irida bcmorlarni davolaydigan tibbiyot qurilmalari, qishloq xo‘jalik ckinlari urug‘lariga Quyosh nuri bilan ishlov bcruvchi qurilmalar yaratildi.

Rcspublikamizda Quyosh cncrgiyasidan foydalanish borasida ulkan yutuqlarga crishildi. 1960-1970-yillardayoq bu sohada olim larim i/ U.O.Oripov, S.A.Azimov va boshqalar asos solgan gcliotcxnika maktabi shakllangan cdi.

1976-yilda S.A.Azimov tashabbusi bilan hukumatimiz qaroriga muvofiq 0 4zbckiston Fanlar akadcmiyasining «Fizika—Quyosh»Umiy ishlah t h i q a r i s h hirlashmasi tashkil ctildi. Bu birlashma tomonidan amaliy ahanuyatga cga boMgan tadqiqoilar olib borilib. natijalari amaliyotga tatbiq qilindi. Yuqori foydali ish kocffitsiycn- tiga cga b o ‘lgan Q uyosh q u rilm a la r i asosida ish lovchi suv nasoslari, tibbiyotda qoMlaniladigan j iho /la r . suv chuchituvchi qurilmalar, issiqxonalar, quritgichlar va sovitgichlar yaratildi va xalq xo‘jaligining turli sohalarida. ayniqsa. binolarni issiq suv bilan ta’minlashda qo‘llanishga joriy clildi.

Quyosh cncrgiyasidan yanada samarali foydalanish maqsadida 1987-yilda Toshkcnt v iloyalining Parkcnt tum anida *Fizika- Quyosh* UChB ga qarashli issiqlik quvvati I MW boMgan Quyosh sandoni barpo etildi. Bunday qurilma shu vaqtga qadar faqat Odco (Fransiya) shahrida bor cdi. Qurilm aning konscntratori fokus masofasi 18 m boMgan paraboloid ko'zgular sistcmasidan iborat boMib, lining oMchami 54x42 m ni tashkil ctadi. Quyosh sandonida yigMlgan cncrgiya issiqqa chidarrUi materiallarni olish. issiqqa va

3. FIK 90% ga teng bo'lgan elektrovozning tortishish kuchi 180 kN, dvigatelining quvvati 3 MW. Poyezd ikki stansiya orasidagi 18 km masofani qancha vaqtda o'tadi.

98

«28-BILET

1. Tovush manbalari va qabul qilgich ultratovush

yordamida tushuntiring. Infratovush vaayting.

TOVUSH MANBALARI VA U M QABUL QILGICH LAR

Tovush qanday hosil qilinishini o'rganish uchun quyidagi tajribani o‘tkazaylik (119-rasm). Chizg'ichni olib. parta chetiga uchini uzun qilib

chiqargan holda qo‘yaylik. Qolgan qismini rasmda ko‘rsatilganidek qo‘l bilan bosib ushlaylik. Uzun uchidan pastga bosib qo‘yib yuborsak, chizg‘ich uchi tebrana boshlaganini ko‘ramiz.

119-rasm. Bunda tovush chiqadimi? Chizg‘ich

I 99

ГУ

' Sл ,

1G9

ГУ

' Sл ,

l l l