T.C.

KALKINMA BAKANLIĞI

YÖNETİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜBİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ DAİRESİ BAŞKANLIĞI

Kasım 2017

Necatibey Cad. No: 110/A 06100 Yücetepe - ANKARATel: +90 (312) 294 50 00 Faks: +90 (312) 294 69 77

ISBN NO: 978-605-9041-97-3

KALKINMA BAKANLIĞI YAYINLARI BEDELSİZDİR, SATILAMAZ.

www.kalkinm

a.go

v.tr

TA

RIM

DA

LİS

AN

SLI D

EP

OC

ULU

K S

İST

EM

İ: HU

BU

BA

T P

İYA

SA

SI Ö

RN

EĞ

İ

T.C.KALKINMA BAKANLIĞI

TARIMDA LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİ:

HUBUBAT PİYASASI ÖRNEĞİ

YILLIK PROGRAMLAR VE KONJONKTÜR DEĞERLENDİRME

GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Kasım 2017

Uzmanlık TeziMustafa KAYA

TARIMDA LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİ:

HUBUBAT PİYASASI ÖRNEĞİ

T.C.KALKINMA BAKANLIĞI

YILLIK PROGRAMLAR VE KONJONKTÜR DEĞERLENDİRME

GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Kasım 2017

Mustafa KAYA

Uzmanlık Tezi

Yayın No: 2971

ISBN 978-605-9041-97-3

Bu çalışma Kalkınma Bakanlığının görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazara aittir. Yayın ve referans olarak kullanılması Kalkınma Bakanlığının iznini gerektirmez

Bu tez Hayri MARAŞLIOĞLU başkanlığında, Şevki EMİNKAHYAGİL, Abdüllatif TUNA, Recep ÇAKAL ve Deniz AKKAHVE’den oluşan Planlama Uzmanlığı Yeterlik Sınav Kurulu tarafından 16 Haziran 2017 tarihinde değerlendirilmiştir.

Bu yayın 500 adet basılmıştır.

.

i

i

ÖZET

Planlama Uzmanlığı Tezi

TARIMDA LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİ: HUBUBAT PİYASASI

ÖRNEĞİ

Mustafa KAYA

Türkiye’de tarımsal ürünlerde fiyat istikrarını sağlamak ve çiftçi refahını artırmak amacıyla lisanslı depoculuk sisteminin uygulanması hedeflenmiştir. Bu doğrultuda 2005 yılında 5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu ve sonrasında alt mevzuatı hazırlanıp yürürlüğe konmuştur. Ancak söz konusu kanuni düzenlemenin yürürlüğe girdiği tarihten bu yana 10 yıl geçmesine rağmen ülkemizde lisanslı depoculuk sisteminin gelişimi henüz sağlanamamıştır.

Bu çalışmanın amacı, çiftçi refahının piyasa düzeni içerisinde artırılmasını hedeflemesi açısından oldukça önemli bir politika aracı olan lisanslı depoculuk sisteminin ülkemizde gelişmesini sağlamaktır. Bu amaçla; farklı bölgeler ve üretim hacmindeki üreticilere yapılan anket sonuçlarından da faydalanılarak Türkiye’de lisanslı depoculuk sisteminin işleyişinde yaşanan sorunların analizi sonrasında politika önerileri sunulmuştur.

Çalışmanın hazırlanmasında; literatür taraması, ülke örneklerinin incelenmesi, mevzuat ve mevcut durum analizi, anket uygulaması ve değerlendirmesi ile sayısal analiz yöntemleri kullanılmıştır.

Çalışmada lisanslı depoculuğun gelişmesi için kurgulanan sistemde sonuç olarak; asgari fiyatın belirlenmesi yoluyla fiyat garantisi, avans ödemesi, istisnai hallerde olmak üzere ürün senedi alım satımı politikaları ve tüm bu politikaların uygulayıcısı olarak Toprak Mahsulleri Ofisinin (TMO) yeniden yapılandırılması önerilmiştir. Ayrıca bu politika önerilerinin gerek çiftçi refahına gerekse kamu maliyesine olası etkileri mukayeseli bir yöntemle değerlendirilmiştir.

Anahtar kelimeler: Tarım, lisanslı depoculuk sistemi, Toprak Mahsulleri Ofisi, ürün senedi, avans ödemesi, fiyat istikrarı, fiyat garantisi, çiftçi refahı, ürün ihtisas borsası.

ii

ii

ABSTRACT

Planning Expertise Thesis

WAREHOUSING SYSTEM IN AGRICULTURAL: GRAIN MARKET CASE

Mustafa KAYA

The implementation of licensed warehousing system was aimed to ensure the stability of agricultural product prices and to improve the welfare of farmers in Turkey. Accordingly, in 2005, Law No. 5300 on Agricultural Products Licensed Warehouse and then subordinate legislation were prepared and implemented. The licensed warehousing system in Turkey has not improved yet, although a decade has passed since legal regulations were enacted.

Aim of this study is to ensure the improvement of licensed warehousing system in Turkey which is quite an important policy tool in terms of increasing farmers’ welfare in market mechanism. For this purpose, policy recommendations were suggested after the analysis of the problems experienced in the operation of licensed warehousing system in Turkey with help of the results from the surveys conducted among the producers from various regions that have various production scales.

During the study; literature survey was conducted, country experiences were examined comparatively, legislation and current outlook were analysed, a survey was implemented and evaluated, finally quantitative analysis methods were used.

In the study; within the system designed to improve licensed warehousing introduction of a price guarantee system through a pre-determined minimum price, advance payments, policies for warehouse trading receipts in exceptional cases and restructuring of Turkish Grain Board as the operator of all these policies system are suggested. Moreover, the potential impacts of these policy proposals on both farmers’ welfare and public finance were evaluated comparatively.

Key words: Agriculture, licensed warehousing system, Turkish Grain Board, product receipt, advance payment, price stability, price guarantee, farmer welfare, specialized product exchange.

iii

iii

İÇİNDEKİLER

Sayfa No

ÖZET ................................................................................................................................. i

ABSTRACT ...................................................................................................................... ii

İÇİNDEKİLER ................................................................................................................ iii

TABLOLAR .................................................................................................................... vi

ŞEKİLLER ...................................................................................................................... vii

GRAFİKLER .................................................................................................................. vii

KISALTMALAR ........................................................................................................... viii

GİRİŞ ................................................................................................................................ 1

1. TARIMDA LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİ ...................................................... 4

1.1. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Tanımı ve İşleyişi ............................................... 4

1.2. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Temel Bileşenleri ................................................ 6

1.3. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Faydaları ........................................................... 10

1.3.1. Piyasa düzenine yönelik faydaları ............................................................. 10

1.3.1.1. Fiyat istikrarının artması .................................................................. 10

1.3.1.2. Tarımsal ürün ticaretinde kayıtlılığın artması .................................. 12

1.3.1.3. Kamu müdahalesine gereksinimin azalması .................................... 13

1.3.1.4. Vergi mükelleflerinin yükünün azalması ......................................... 14

1.3.1.5. Ürün ihtisas borsalarının kurulmasına destek .................................. 17

1.3.2. Üreticiye yönelik faydaları ....................................................................... 19

1.3.2.1. Finansman imkânının artması .......................................................... 19

1.3.2.2. Gelir artışı......................................................................................... 19

1.3.3. Sanayici ve tüccarlara yönelik faydaları ................................................... 20

1.3.4. Lisanslı depoculuk sisteminin diğer faydaları .......................................... 21

1.4. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Dezavantajları ................................................... 22

2. LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİNE İLİŞKİN ÜLKE ÖRNEKLERİ ................ 24

2.1. ABD’de Lisanslı Depoculuk Sistemi .................................................................. 24

2.2. Avrupa’da Lisanslı Depoculuk Sistemi .............................................................. 32

2.2.1. Bulgaristan ................................................................................................ 32

2.2.2. Slovakya ................................................................................................... 34

2.2.3. Macaristan ................................................................................................. 35

iv

iv

2.2.4. Polonya .................................................................................................... 36

2.3. Kazakistan’da Lisanslı Depoculuk Sistemi ........................................................ 37

2.4. Rusya Federasyonu’nda Lisanslı Depoculuk Sistemi ......................................... 37

2.5. Kanada’da Lisanslı Depoculuk Sistemi .............................................................. 40

2.6. Güney Afrika Cumhuriyeti’nde Lisanslı Depoculuk Sistemi ............................. 41

2.7. Bölüm Değerlendirmesi ...................................................................................... 43

3. TÜRKİYE’DE BUĞDAY PİYASASI VE TMO ...................................................... 45

3.1. Türkiye’de Buğday Piyasasının İşleyişi .............................................................. 45

3.1.1. Buğday üretim, tüketim ve dış ticareti ...................................................... 45

3.1.2. Buğday piyasasında verim, maliyet, fiyat ve destekleme ......................... 47

3.2. TMO’nun Piyasadaki Rolü ................................................................................. 59

3.2.1. TMO’nun faaliyetleri ................................................................................ 59

3.2.2. TMO’nun ürün alım politikası .................................................................. 60

3.2.3. TMO’nun mali yapısı ve görev zararı uygulaması ................................... 65

4. TÜRKİYE’DE LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİNİN MEVCUT DURUMU ... 70

4.1. Sistemin İşleyişi ve Mevzuat .............................................................................. 70

4.1.1. Lisanslı depo işletmelerinin kuruluş ve faaliyet izni koşulları ................. 70

4.1.2. Faaliyet izni sonrası işleyiş ....................................................................... 72

4.1.3. Tazmin fonu .............................................................................................. 74

4.1.4. Ürün ihtisas borsası ve elektronik ürün senedi ......................................... 76

4.2. Mevzuatta Öngörülen Teşvikler .......................................................................... 83

4.3. Depolama Sonrası Olası Çiftçi Kazanç Durumu ................................................ 87

4.4. Lisanslı Depoculukta Yaşanan Sorunlar ............................................................. 95

4.4.1. Lisanslı depo kapasitesinin yetersizliği .................................................... 95

4.4.2. Anket çalışması sonucunda belirlenen sorunlar........................................ 96

4.4.3. Finansman ihtiyacı, fiyat riski ve düşük üretim ölçeği ............................. 98

4.4.4. TMO-TOBB-LİDAŞ şirketinin faaliyet sonuçlarının incelenmesinden elde edilen sorunlar ......................................................................................... 100

4.4.5. Diğer sorunlar ........................................................................................ 104

5. TÜRKİYE’DE LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİNİN GELİŞMESİNE YÖNELİK POLİTİKA ÖNERİLERİ VE MUHTEMEL SONUÇLARI................. 105

5.1. Sistemin Gelişmesine Yönelik Politika Önerileri ............................................. 105

5.1.1. Avans ödemesi ........................................................................................ 105

5.1.2. Fiyat garantisi ve ürün senedi alım satımı politikaları ............................ 113

v

v

5.1.3. TMO’nun yeniden yapılandırılması ....................................................... 118

5.2. Sistemi Destekleyecek Diğer Öneriler .............................................................. 123

5.3. Politika Önerilerinin Muhtemel Sonuçları ........................................................ 124

5.3.1. Hububat piyasası üzerindeki sonuçları ................................................... 124

5.3.1.1. Fiyat istikrarına etkisi ....................................................................... 124

5.3.1.2. Gelir paylaşımına etkisi .................................................................... 126

5.3.2. TMO üzerindeki sonuçları ...................................................................... 127

5.3.2.1. Maliyet azalışı .................................................................................. 128

5.3.2.2. Sistemin getireceği ilave maliyetler ................................................. 128

5.3.2.3. Sistemin sağlayacağı ilave gelir ....................................................... 131

5.3.3. Kamu maliyesi açısından sonuçları ....................................................... 133

5.3.3.1. Mevcut teşviklerin etkisi .................................................................. 133

5.3.3.2. Politika önerileri ve toplam etki ....................................................... 134

5.3.3.3. Duyarlılık analizi .............................................................................. 135

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ................................................................................ 138

EKLER .......................................................................................................................... 146

KAYNAKLAR ............................................................................................................. 162

DİZİN ............................................................................................................................ 170

vi

vi

TABLOLAR

Sayfa No

Tablo 2.1. Kredi Kazancı ve Kredi Açığı Ödemesi Örneği ....................................... 31

Tablo 3.1. Buğday Ürün Denge Tablosu ................................................................... 46

Tablo 3.2. Dünya ve Başlıca Üretici Ülkelerde Buğday Verimi................................ 48

Tablo 3.3. Türkiye’de 2007-2014 Döneminde Girdi Fiyatları ve Artış Oranları....... 49

Tablo 3.4. Ürün ve Girdi Fiyatlarının Enflasyonla Karşılaştırılması ......................... 50

Tablo 3.5. Buğday Girdi Pariteleri ............................................................................. 53

Tablo 3.6. 2011-2015 Dönemi TMO’nun Buğday Stok, Alım ve Satış Bilgileri ...... 63

Tablo 3.7. 2003-2015 Dönemi Karşılaştırmalı Buğday Verileri................................ 64

Tablo 3.8. 2010-2014 Dönemi TMO’nun Kârlılık Durumu ...................................... 65

Tablo 4.1. 2010-2015 Dönemi Faiz Maliyeti Dâhil Kazanç Tutarı ve Değişim Oranı ................................................................................................................. 90

Tablo 4.2. 2010-2015 Dönemi Faiz Maliyeti Hariç Kazanç Tutarı ve Değişim Oranı ................................................................................................................. 91

Tablo 4.3. Mevcut Teşviklerin Sağladığı Avantajlar ve Depolama Maliyetleri ........ 93

Tablo 4.4. 2012-2015 Dönemi TMO-TOBB LİDAŞ Faaliyet Sonuçları ................ 101

Tablo 5.1. Avans Politikasının Üretici Kârlılığı Üzerindeki Etkisi ......................... 111

Tablo 5.2. Fiyat Garantisi Politikasının Üretici Kârlılığı Üzerindeki Etkisi (TR2 Batı Marmara Bölgesi) .................................................................................. 116

Tablo 5.3. Fiyat Garantisi Politikasının Üretici Kârlılığı Üzerindeki Etkisi (TR7 Orta Anadolu Bölgesi) ................................................................................... 117

Tablo 5.4. Avans ve Fiyat Garantisi Politika Maliyetleri ........................................ 130

Tablo 5.5. Lisanslı Depoların Kapasite Kullanım Oranı Simülasyonu .................... 132

Tablo 5.6. TMO-TOBB LİDAŞ Kâr Öngörüsü ....................................................... 132

Tablo 5.7. Mevcut Teşviklerin Kamu Maliyesine Muhtemel Etkileri ..................... 134

Tablo 5.8. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Kamu Maliyesine Toplam Etkisi .......... 135

Tablo 5.9. Hesaplamada Kullanılan Değişkenlerin Duyarlılık Analizi ................... 136

vii

vii

ŞEKİLLER

Sayfa No

Şekil 1.1. Çok Kısa Dönemde Tarımsal Ürün Arz Eğrileri ....................................... 11

Şekil 4.1. Lisanslı Depoculuk Sisteminin İşleyiş Şeması .......................................... 81

GRAFİKLER

Grafik 3.1. Türkiye Buğday İthalatı ile Buğday ve Buğday Karşılığı Mamul Madde İhracatı Karşılaştırması ............................................................................ 47

Grafik 3.2. Dünya ve Türkiye Gübre Fiyat Karşılaştırması ....................................... 51

Grafik 3.3. AB, ABD ve Türkiye Mazot Fiyatları Karşılaştırması ............................ 52

Grafik 3.4. Dünya ve Türkiye Buğday Fiyatları Karşılaştırması ............................... 52

Grafik 5.1. Anket Sonuçlarına Göre Hasat Dönemi Finansman İhtiyacı ve Depolanan Ürünün Üretim Miktarı İçerisindeki Payı .............................................. 105

Grafik 5.2. Polatlı Ticaret Borsası Anadolu Kırmızı Sert Buğday Fiyat Dalgalanmaları ....................................................................................... 125

viii

viii

KISALTMALAR

AB : Avrupa Birliği

AB (28) : Avrupa Birliğini Oluşturan 28 Ülke

ABD : Amerika Birleşik Devletleri

a.g.e : Adı geçen eser

ARC : Tarımsal Risklerden Koruma (Agriculture Risk Coverage)

ark. : Arkadaşları

AKS Buğdayı : Anadolu Kırmızı Sert Ekmeklik Buğday

CCC : Amerika Birleşik Devletleri Ürün Kredi Kurumu (United States Commodity Credit Corporation)

CBOT : Chicago Ticaret Borsası (Chicago Board of Trade)

ÇEF : Çiftçinin Eline Geçen Fiyat

ÇKS : Çiftçi Kayıt Sistemi

DİBS : Hazine Devlet İç Borçlanma Senetleri

DİR : Dâhilde İşleme Rejimi

DTÖ : Dünya Ticaret Örgütü

EBRD : Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (European Bank for Reconstruction and Development )

Elüs : Elektronik Ürün Senedi

MKK : Merkezi Kayıt Kuruluşu

FAO : Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (Food and Agriculture Organization of the United Nations)

Fon : Lisanslı Depoculuk Tazmin Fonu

GSYİH : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla

GTB : Gümrük ve Ticaret Bakanlığı

GTHB : Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı

haz. : Hazırlayan

İİBS : İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflandırması

İDT : İktisadi Devlet Teşekkülü

KDV : Katma Değer Vergisi

KHK : Kanun Hükmünde Kararname

OECD : Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (Organisation for Economic Co-operation and Development)

PLC : Fiyat Düşüşlerinden Koruma (Price Loss Coverage)

ix

ix

SAFEX : Güney Afrika Vadeli İşlemler Borsası (The South African Futures Exchange)

SFMR : Slovakya - Piyasa Regülasyonu için Devlet Fonu (Slovakia - State Fund for Market Regulation)

Takasbank : Takasbank İstanbul Takas ve Saklama A.Ş.

TMO : Toprak Mahsulleri Ofisi

TMO-TOBB LİDAŞ : TMO-TOBB Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk San. ve Tic. A.Ş.

TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği

TÜFE : Tüketici Fiyat Endeksi

TÜİK : Türkiye İstatistik Kurumu

TZOB : Türkiye Ziraat Odaları Birliği

USAID : ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı (United States Agency for International Development)

USDA : Amerika Birleşik Devletleri Tarım Bakanlığı (United States Department of Agriculture)

Yİ-ÜFE : Yurt İçi Üretici Fiyat Endeksi

vb. : ve benzeri

YPK :Yüksek Planlama Kurulu

1

1

GİRİŞ

Tarımsal ürünler temel besin maddeleri olmalarının yanında ekonomiye

yaptıkları katkılar açısından da önem arz etmektedir. Bu öneme binaen tarımsal

üretimi gerçekleştiren ve esas itibarıyla katma değerin ana kaynağını oluşturan

çiftçilerin refah düzeylerinin artırılması üretimin sürdürülebilirliği açısından

kaçınılmaz bir husus olarak ortaya çıkmaktadır.

Hububat piyasasında hasat dönemlerinde artan arza bağlı olarak gerçekleşen

ürün fiyat düşüşleri, ürün depolama imkânı bulunmayan ve finansman ihtiyacı

içerisinde olan üreticileri olumsuz etkilemektedir. Hükümetler bu durumun üreticiler

üzerindeki olumsuz etkilerini gidermek amacıyla hasat dönemlerinde müdahale alım

politikalarıyla üreticileri aşırı fiyat düşüşlerine karşı korumaktadır. Ancak bu koruma

bütçe kısıtları dâhilinde gerçekleştirilmekte olup piyasaya doğrudan müdahaleyi

gerektirmekte ve müdahale alımları sonucunda oluşan görev zararı ödemeleri kamu

açısından ciddi maliyetlere neden olabilmektedir. Mevcut durumda piyasada düşük

olan arz esnekliğinin artırılması durumunda piyasa bozucu etkiye de sahip olan

müdahale alım politikalarına gerek kalmayacaktır. Piyasada arz esnekliğinin düşük

olması durumu, üreticilerin hasat dönemlerinde ürün depolama ve finansmana erişim

imkânlarının yetersizliğiyle ilişkilidir. Yeterli depolama ve finansman imkânı,

üreticilerin arz esnekliğini artırarak hasat sonrası fiyat yükselişlerinden

yararlanılmasını sağlayabilecektir. Üreticinin ürününü hasat döneminde satması,

hasat sonrasındaki fiyat artışlarından üreticiler yerine ürünü depolama imkânı olan

diğer kesimlerin kazançlı çıkmasına neden olmaktadır. Bu durum üretici gelirlerinin

düşük gerçekleşmesinin temel nedenlerinden birini oluşturmaktadır.

Bunun yanı sıra Türkiye’de üretim maliyetlerinin yüksekliği ve düşük

verimlilik nedeniyle çiftçi gelirleri de düşük gerçekleşmektedir. Bu itibarla devlet,

müdahale alımlarının dışında çiftçi refahını artırmak amacıyla tarım sektörünü çeşitli

araçlarla desteklemektedir. Maliyetleri bütçe kısıtları dâhilinde karşılanan müdahale

alımları, mazot, gübre, prim (fark ödemeleri), sertifikalı tohum ve toprak analizi gibi

destekleme araçları bazı önemli etkilere sahip olmakla birlikte sürdürülebilir çiftçi

refahına ve sektörün sorunlarına çözüm bulma konusunda yetersiz kalmaktadır. Bu

2

2

nedenle çiftçilerin refahını artıracak daha yapısal bir politikaya ihtiyaç

bulunmaktadır.

Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) uzun yıllardır uygulanan ve piyasa

sisteminin etkin bir şekilde işlemesine katkı sunan lisanslı depoculuk sistemi son

yıllarda birçok ülkede yapısal çözümler getirmesi dolayısıyla bir politika seçeneği

olarak uygulanmaya başlamıştır. Lisanslı depoculuk sistemi, tarım ürünleri

ticaretinin serbest piyasa koşullarında borsalarda yapılabildiği bir ortamda, çiftçiye

depolama ve finansman imkânı sunarak hasat dönemlerinde çiftçilerin ürünlerini

düşük fiyatlar yerine hasat sonrası daha yüksek fiyatlardan satarak daha yüksek

kazanç elde etmelerine olanak sağlayan, ürünün kaliteye göre fiyatlandığı piyasa

yapısının oluşmasını tesis etmektedir. Böylece sürdürülebilir çiftçi refahı da piyasa

koşullarında sağlanabilmektedir.

Türkiye’de lisanslı depoculuk faaliyetleri 17 Şubat 2005 tarihinde yürürlüğe

giren 5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunuyla başlamıştır. Yasanın

yürürlüğe girdiği tarihten itibaren lisanslı depoculuk sisteminin Türkiye’de

yerleşmesi için gelir ve kurumlar vergisi, katma değer vergisi (KDV), damga vergisi

istisnaları; kira desteği ve lisanslı depoculuk yatırımı yapan şirketlere yatırım desteği

olmak üzere çok sayıda teşvik getirilmiştir. Bununla birlikte, gelinen noktada

Türkiye’de lisanslı depoculuğa ilişkin kaydedilen ilerleme istenilen düzeyin çok

altında kalmıştır.

Bu itibarla çalışmada temel olarak; lisanslı depoculuğun Türkiye’de

gelişmesini engelleyen sorunlar irdelenmiş ve buradan hareketle söz konusu

sorunların giderilmesine yönelik politika önerileri sunulmak suretiyle lisanslı

depoculuğun Türkiye’de etkin bir şekilde işleyebilmesi için yeni ve kapsamlı bir

sistem önerisi getirilmiştir.

Çalışma kapsamında literatür taraması, lisanslı depoculuk sistemine dair ülke

örneklerinin incelenmesi, ülkemizde uygulanan mevzuat ve mevcut sistemin

değerlendirilmesi yapılmış; hububat piyasasında önemli bir paya sahip olan buğdaya

ilişkin uygulanan politikalar ve önemli göstergeler karşılaştırmalı bir yaklaşımla ele

alınmış, üretici gözüyle sorun ve ihtiyaçların yanı sıra piyasadaki üretici

3

2

nedenle çiftçilerin refahını artıracak daha yapısal bir politikaya ihtiyaç

bulunmaktadır.

Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) uzun yıllardır uygulanan ve piyasa

sisteminin etkin bir şekilde işlemesine katkı sunan lisanslı depoculuk sistemi son

yıllarda birçok ülkede yapısal çözümler getirmesi dolayısıyla bir politika seçeneği

olarak uygulanmaya başlamıştır. Lisanslı depoculuk sistemi, tarım ürünleri

ticaretinin serbest piyasa koşullarında borsalarda yapılabildiği bir ortamda, çiftçiye

depolama ve finansman imkânı sunarak hasat dönemlerinde çiftçilerin ürünlerini

düşük fiyatlar yerine hasat sonrası daha yüksek fiyatlardan satarak daha yüksek

kazanç elde etmelerine olanak sağlayan, ürünün kaliteye göre fiyatlandığı piyasa

yapısının oluşmasını tesis etmektedir. Böylece sürdürülebilir çiftçi refahı da piyasa

koşullarında sağlanabilmektedir.

Türkiye’de lisanslı depoculuk faaliyetleri 17 Şubat 2005 tarihinde yürürlüğe

giren 5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunuyla başlamıştır. Yasanın

yürürlüğe girdiği tarihten itibaren lisanslı depoculuk sisteminin Türkiye’de

yerleşmesi için gelir ve kurumlar vergisi, katma değer vergisi (KDV), damga vergisi

istisnaları; kira desteği ve lisanslı depoculuk yatırımı yapan şirketlere yatırım desteği

olmak üzere çok sayıda teşvik getirilmiştir. Bununla birlikte, gelinen noktada

Türkiye’de lisanslı depoculuğa ilişkin kaydedilen ilerleme istenilen düzeyin çok

altında kalmıştır.

Bu itibarla çalışmada temel olarak; lisanslı depoculuğun Türkiye’de

gelişmesini engelleyen sorunlar irdelenmiş ve buradan hareketle söz konusu

sorunların giderilmesine yönelik politika önerileri sunulmak suretiyle lisanslı

depoculuğun Türkiye’de etkin bir şekilde işleyebilmesi için yeni ve kapsamlı bir

sistem önerisi getirilmiştir.

Çalışma kapsamında literatür taraması, lisanslı depoculuk sistemine dair ülke

örneklerinin incelenmesi, ülkemizde uygulanan mevzuat ve mevcut sistemin

değerlendirilmesi yapılmış; hububat piyasasında önemli bir paya sahip olan buğdaya

ilişkin uygulanan politikalar ve önemli göstergeler karşılaştırmalı bir yaklaşımla ele

alınmış, üretici gözüyle sorun ve ihtiyaçların yanı sıra piyasadaki üretici

3

davranışlarının arkasındaki etkenlerin de tespit edilmesine katkı sağlayacağından

hareketle, farklı bölge ve üretim hacmindeki 593 buğday üreticisine uygulanan bir

anket çalışması yapılmış ve sonuçları analiz edilerek gerekli katkı elde edilmiştir.

Çalışmanın birinci bölümünde lisanslı depoculuk sistemi ve sistemin işleyişi,

bileşenleri, piyasa düzeni ile üretici ve diğer kesimlere getireceği kazançlar teorik bir

çerçevede ele alınmıştır.

Çalışmanın ikinci bölümünde başta ABD olmak üzere, Avrupa Birliği’nde

(AB) lisanslı depoculuğun uygulandığı Bulgaristan, Slovakya, Macaristan, Polonya

ile Kazakistan, Rusya Federasyonu, Kanada ve Güney Afrika Cumhuriyeti’ndeki

lisanslı depoculuk uygulamaları incelenmiştir.

Çalışmanın üçüncü bölümünde Türkiye’de hububat üretiminde önemli bir

paya sahip olan buğday piyasasının işleyişi ve mevcut yapısı ortaya konulmuş;

buğday piyasasında verim, fiyat, maliyet ve desteklemeye ilişkin detaylı analizler

yapılmıştır. Ayrıca bu bölümde hububat piyasasına ciddi etkileri olan TMO’nun

faaliyetleri, alım politikası, mali yapısı ve görev zararı durumu detaylı bir şekilde

incelenmiştir.

Çalışmanın dördüncü bölümünde, Türkiye’de lisanslı depoculuk sisteminin

işleyişi, mevzuatta öngörülen teşvikler, anket sonuçları ve piyasa yapısı dikkate

alınarak sistemin mevcut durumu ve yaşanan sorunlar ele alınmış; ayrıca mevcut

durumda ürünün depolanması sonucunda oluşması muhtemel kayıp ve kazançlar

çiftçi açısından değerlendirilmiştir.

Çalışmanın beşinci bölümünde ise çalışma kapsamında yapılan analizlerden

yararlanılarak lisanslı depoculuk sisteminin Türkiye’de gelişmesi için kurgulanan

yeni bir sistem temelinde politika önerileri sunulmuştur. Bu bölümde son olarak,

politika önerilerinin uygulanması sonrasında hububat piyasasında oluşması

muhtemel durum, politika önerilerinin etkileri ve kamu maliyesi açısından muhtemel

sonuçlar değerlendirilmiştir.

4

4

1. TARIMDA LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİ

Tarım ürünlerinde sürdürülebilir üretim kadar üretilen ürünlerin sağlıklı

koşullarda saklanması da önem arz etmektedir. Üretimin birkaç ayda yoğunlaşması

ve tüketimin bütün bir yıla yayılması ise ürünlerin depolanması ihtiyacını ortaya

çıkarmaktadır. Piyasanın yapısından kaynaklı bu ihtiyaç, tarım ürünlerinin

depolanması için yaygın bir sistem oluşturan, depolanan ürünlerin sınıf ve kalitesini

koruyarak ticaretini kolaylaştıran lisanslı depoculuk sisteminin uygulanmasıyla

giderilebilmektedir. Ürünlerin sınıf ve kalitesinin korunarak muhafaza edilmesi, ürün

ticaretinin bütün bir yıla yayılarak yapılmasını dolayısıyla arzın da zamana

yayılmasını sağlamaktadır.

Depolamaya uygun nitelikteki buğday, arpa, çavdar, mısır, çeltik gibi hububat

ürünleri; nohut, mercimek, fasulye gibi baklagiller; soya, yer fıstığı, ayçiçeği gibi

yağlı tohumlar; pamuk, fındık, zeytin, zeytinyağı, kuru kayısı, bitkisel yağlar, şeker

gibi standardize edilebilen temel ve işlenmiş tarım ürünleri lisanslı depolarda

depolanabilmektedir. Bu yönüyle lisanslı depoculuk sisteminin tarım sektöründe çok

geniş bir uygulama alanı bulunmaktadır.

Bu doğrultuda, tarım ürünleri piyasasına getirdiği çözümler bakımından

modern ve uygulanabilir bir yaklaşım olarak ön plana çıkan lisanslı depoculuk

sistemi aşağıda detaylı bir şekilde anlatılacaktır.

1.1. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Tanımı ve İşleyişi

Lisanslı depoculuk sistemi; depolamaya uygun nitelikte ve standardize

edilebilmesi mümkün olan tarım ürünlerinin sınıf ve kalitesinin yetkili sınıflandırıcı

olarak isimlendirilen laboratuvarlarca belirlenmesini, modern altyapıya sahip sağlıklı

ortamlarda depolanmasını, bu ürünlerin ticaretinin ürünün mülkiyetini temsil eden

ürün senetleri vasıtasıyla; uluslararası alanda da faaliyet gösterebilecek nitelikteki

ürün ihtisas borsasında yapılmasını öngören, çiftçilere depolama karşılığında elde

ettikleri senetleri teminat göstererek finansman imkânı getiren, piyasalarda fiyat

istikrarına ve ekonomide kayıt dışılığın azaltılmasına katkı sağlayan bir sistemdir.1

1 GTB. Lisanslı Depoculuk ve Ürün İhtisas Borsacılığı. 15 Haziran 2015. <http://icticaret.gtb.gov.tr/sikca-sorulan-sorular/lisansli-depoculuk-ve-urun-ihtisas-borsaciligi#1>

5

5

Lisanslı depoculuk sistemi genel olarak şu şekilde işlemektedir:

Önce üreticiler lisanslı depolara ürünlerini teslim etmektedir. Daha sonra

teslimi yapılan ürünler, lisanslı depoculuk şirketlerinde belirli tartım ve analiz

işlemleri yapıldıktan sonra bu ürünlerin karşılığı olarak üreticilere ürün sahipliğini

temsil eden elektronik veya yazılı bir ürün senedi verilmektedir. Ürünün adını,

miktarını, kalitesini vb. bilgileri içeren bu senetler, ürün borsalarında el

değiştirebilmekte, ciro edilebilmekte ve teminat karşılığı kredilendirme işlemlerinde

kullanılabilmektedir. Üreticiler, ürünlerini lisanslı depolarda muhafaza edebilme

karşılığında belirli bir kira maliyetine katlanmaktadır. Üreticiler aldıkları ürün

senetlerini teminat göstererek ve belirli bir finansman maliyetine katlanarak

bankalardan kredi kullanabilmektedir. Kullandıkları krediyle finansman ihtiyacını

karşılayan üreticiler, fiyatların kendini tatmin ettiği seviyeye gelmesi neticesinde

ürün senedini satabilmekte ve ürününü pazarlayabilmektedir. Bu sistemle depolama

imkânına sahip olmayan üreticiler hasat döneminde ürünlerini hemen satmak

zorunda kalmamakta, dolayısıyla ürünlerinin arz esnekliklerini artırmaktadırlar. Ürün

senetleri depodan herhangi bir zamanda belirli bir miktar ve kalitede malı geri çekme

hakkını sağlamaktadır. Lisanslı depo işleticisi depolanan malın güvenliğini ve

kalitesini garanti etmekle yükümlüdür ve bu yükümlülüklerinin karşılığında

üreticiden belirli bir miktarda kira geliri elde etmektedir.

Ürün senetleri, ilk olarak depolanmış ürün değeri üzerinden borçlanma

imkânı sağlayan bir bankaya transfer edilebilir. Bu durumda ürün senedi bankaya

rehin bırakılmakta ve karşılığında kredi kullanılmaktadır. Vade sonunda, üretici daha

sonra ya bankaya doğrudan ödeme yapan bir alıcıya ürününü satabilir ya da kendisi

kredi tutarını bankaya ödeyerek ürününü elden çıkarabilir. Üretici banka ile yaptığı

bu işlem karşılığında belirli bir faiz giderine katlanacaktır.

Senede eşdeğer tutarın bankaya ödenmesi durumunda, bankalar işlemin

özelliğine bağlı olarak ya alıcıya ya da satıcıya ürün senetlerini göndermekte,

depolara ürün senetleri ibraz edilmekte ve ürün serbest bırakılmaktadır. Kredi

6

6

temerrüdü durumunda banka, depolanan ürünü teslim almak ve satmak için elindeki

ürün senetlerini kullanabilir.2

İkinci olarak; ürün senedi üretici tarafından borsada satışa sunulabilir ve son

seçenek olarak ise üretici ürününü pazarlık ederek lisanslı depoya satabilir.3

Lisanslı depoculuğun, depoculuktan ayrılan yönünü lisans sistemi

oluşturmaktadır. Lisanslı depoculuk için alınan lisans, tarım ürünlerinin

depolanabilmesi için kurulan birimlerin ve bu birimler tarafından gerçekleştirilecek

ticari işlemlerin devlet tarafından belirlenen mevzuata uygun olduğu ve bu işlemlere

izin verildiği anlamına gelmektedir.4

Lisans izni için mevzuatta belirtilen şartların taşınması önem arz etmektedir.

Lisanslı depolarda ürünlerin kalite ve miktara göre sınıflandırılarak güvenli bir

şekilde depolanması amaçlanmaktadır. Bu nedenle mevzuatın öngördüğü kriterleri

sağlayamayan depo şirketlerine lisans verilmemektedir. Çünkü mevzuatta öngörülen

standartlar sağlanmadan yapılan depolama, depolanan ürünün sınıf ve kalitesinin

korunmasını temin edemeyerek sistemin sağlıklı işlemesini engelleyecektir. Bu

durumda, ürün senedini elinde bulunduranlar aynı kalitede ürün elde edemeyecek ve

fiyatlama sistemi bozulacaktır. Yasal düzenlemelerin getirdiği kriterler sayesinde

ürün senedi sahibi, senede bağlı ürünün miktar ve kalitesinde eşdeğer ürünü elde

edebilmekte ve kaliteye göre fiyatlama oluşabilmektedir.

Bunlarla birlikte, lisanslı depo işleticileri lisans koşulu olarak işletme tesisleri

ve lisanslı depoculuk faaliyeti kapsamında depoladığı ürünler için rizikolara karşı

sigorta yaptırmak zorundadır. Bu çerçevede, ürün senedi sahiplerinin sigorta

kapsamında oluşacak zararları karşılanabilmektedir.

1.2. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Temel Bileşenleri

Etkin işleyen bir lisanslı depoculuk sisteminin bazı ön şartları bulunmaktadır.

Bunlar depo endüstrisi, uygun bir yasal ve düzenleyici çerçeve, denetleme, gözetim

ve lisanslama, performans garantisi ve sigorta ile finansman imkânı ve güvendir.

2 Höllinger at al, 2009: 16 3 Karabaş ve Gürler, 2010:198 4 DOĞAKA, 2014:10

7

7

Depo endüstrisi: Çiftçiler spot piyasalarda5 daralmalar gerçekleştiği ve

dolayısıyla ürün fiyatlarında yükselmeler olduğunda daha yüksek fiyatlardan

ürünlerini piyasaya sürmek için ürünlerini depolamaktadır. Lisanslı depoculuk

sisteminin işlemesi için veri bir depo kapasitesine ihtiyaç bulunmaktadır. Bu durum

özel sektör açısından bu alana yatırım yapılmasını gerektirmektedir. Hukuki ve

teknik altyapının yetersizliği gibi lisanslı depoculuk sisteminin işleyişine yönelik

aksaklıkların varlığı lisanslı depo yatırımlarının gerçekleştirilmesini

güçleştirebilecektir. Bu durum ise sistemin işleyişi için gerekli olan ön şartlardan

birinin oluşmamasına neden olacaktır.

Uygulamada, depo kapasitesinin gelişmesinin önünde iki önemli kısıt vardır.

İlk olarak hükümet tarafından ürüne ilişkin sabit bir fiyat veya dar fiyat bantları

belirlenmesi suretiyle yapılan müdahaleler üreticilerin ürünlerini özel depolarda

depolaması için teşvikleri azaltabilmekte ve özel teşebbüsü dışlayabilmektedir. Fiyat

artışlarının sınırlı olması üreticilerin ürünlerini depolamak suretiyle elde edecekleri

kazancı düşürmektedir. İkinci olarak, yüksek finansman maliyetleri çiftçi ve tüccar

açısından depolamayı cazip olmaktan çıkarmaktadır.6 Bunların sonucunda lisanslı

depoculuk sisteminin gelişmesinde bir ön şart olan lisanslı depolamaya uygun

depolama kapasitesi yetersiz kalmaktadır.

Uygun bir yasal ve düzenleyici çerçevenin oluşturulması: Lisanslı

depoculuk sisteminin etkin işlemesi için sisteme ilişkin yasal çerçeve oluşturulmuş

olmalıdır. Yasal düzenlemeyle sistemde bulunan banka, çiftçi, depo sahibi ve borsa

gibi her bir paydaşın rolü, hak, görev ve sorumlukları açıkça belirlenmeli, hukuki

güvence altına alınmalıdır. Ürün senetlerinin teslimi, mülkiyeti ve ciro edilmesi ile

lisanslı depolarda yer alan ürünlerin serbest bırakılması hususları; lisanslı depoların

gözetim ve denetimleri, lisanslı depo işleticilerinin iflası ile mudilerin temerrüdü ve

iflası durumlarına ilişkin yasal ve düzenleyici çerçeve, dolandırıcılığa karşı depo

senetlerinin korunması ve teminat gibi konular mevzuatta açıkça belirlenmelidir.

5 Spot piyasalar, belli miktarda bir mal veya kıymetin ve bunların karşılığı olan paranın işlemin ardından takas günü el değiştirdiği piyasalardır.

6 Varangis and Larson, How Warehouse Receipts Help Commodity Trading and Financing. p.123. 17 Haziran 2015. <https://agriskmanagementforum.org/sites/agriskmanagementforum.org/files/Documents/How%20warehouse%20receipts%20help%20commodity%20trading%20and%20finance.pdf>

8

8

Denetleme, gözetim ve lisanslama: Lisanslı depoların kontrol ve gözetimini

sağlayan ve iyi işleyen bir mekanizma depo senetlerinin teminat olarak kabul

edilebilmesine yardım etmektedir. Bu, lisanslı depoların denetlenmesi ve lisans

verme yetkisiyle sorumlu hükümetin düzenleyici bir kurum tesis etmesi yoluyla

başarılabilir. Lisanslı depolar düzenleyici kuruluşlar tarafından izlenmenin

gerektirdiği yüksek seviyede teknik ve finansal performans sağlamak zorundadır.7

Aksi takdirde bu standart ve şartları taşımayan lisanslı depoların lisansları iptal

edilmektedir.

Hükümetler lisanslı depoların temel, finansal ve fiziksel standartları

sağlamaları için depo imkânlarını, denetim ve depo lisanslama sistemini

geliştirmelidir. Depoların denetimi genellikle Tarım Bakanlığından verilen lisanslı

özel sektör temsilcileri tarafından icra edilmektedir. Yerel ve uluslararası şirketler

kalite tespitini, derecelendirmesini ve depolanan ürünlerin ticaretini

gerçekleştirmektedir.8

Denetim ve gözetim mekanizmasının icrası, lisanslı depoculuk sisteminin

güvenilir bir şekilde işlemesi ve paydaş çıkarlarının korunması açısından önem arz

etmektedir. Bu sayede sisteme katılım artabilecektir.

Performans garantisi ve sigorta: Ürün senetlerinin bankalar ve tüccarlar

tarafından kabul edilmesi için lisanslı depoların belirli bir performans garantisini

sağlaması gerekmektedir. Bu garantiler ürün senedinde belirlenen ürün miktarı ve

kalitesidir. Böyle garantiler olmaksızın çiftçi ve tüccar ürününü depolama

konusunda, bankalar ise tarımsal ürün finansmanında teminat olarak ürün senetlerini

kabul etme konusunda isteksiz olacaklardır.9

Sigorta bütün depolar için kritik önemdedir. Depo sahibi deposundaki

malların miktar ve kalitesini garanti etmektedir. Ürün senedi yayımlayan her birimin

hırsızlık, dolandırıcılık veya personel ihmali gibi risklere karşı mudi ve bankayı

7 Höllinger at al, 2009:9 8 Varangis and Larson, How Warehouse Receipts Help Commodity Trading and Financing. p.124. 17 Haziran 2015. <https://agriskmanagementforum.org/sites/agriskmanagementforum.org/files/Documents/How%20warehouse%20receipts%20help%20commodity%20trading%20and%20finance.pdf> 9 a.g.e.:124

9

9

korumak için tazminat sigortası olması gerekmektedir. Bankaların depo sahibi

tarafından sağlanan sigorta teminatı limitlerinin onlara yeterli düzeyde teminat

sağladığını doğrulamaları gerekmektedir.10

Finansman imkânı ve güven: İyi işleyen bir lisanslı depoculuk sistemi

düşük maliyetli finansmana geniş çaplı erişim sağlamakta ve ayrıca teminata

bağlanmış finansmanlar da riskleri ve işlem maliyetlerini azaltma potansiyeli

oluşturmaktadır. Bununla birlikte, finansörler ve piyasadaki paydaşlar arasındaki

güveni tesis etmek, entegrasyonu korumak için yasal ve kurumsal çevrenin

oluşturulması gerekmektedir. Çünkü finansal kurumlar lisanslı depoculuk sistemine

yüksek derecede güven duyarlarsa ürün senetleri karşılığında kredi

kullandırabilecekler ve faiz oranları düşebilecektir.11

Sistemin işlemesi açısından bir diğer önemli unsur çiftçilerdir. Çiftçilerin

lisanslı depoculuk sistemi hakkındaki tereddütleri ve güvensizlikleri sistemin

işleyişini sekteye uğratabilecektir. Bütün paydaşların hak ve yükümlülüklerinin

açıkça belirlendiği yasal bir çerçevenin oluşturulması, düzenleyici ve denetleyici

mekanizmalar tesis edilmesi güven unsurunun yerleşmesi için tek başına yeterli

olmayabilecektir. Bunun yanı sıra paydaşların elde edeceği kazançlar bakımından da

sistemin tatmin edici olması gerekmektedir. Örneğin çiftçilerin hakları mevzuat

düzenlemeleri ile güvence altına alınmış olabilir ancak çiftçi açısından kazanç

getirmiyorsa sistem yaygınlaşamayacaktır. Sistemin inşasında bu unsurların birlikte

düşünülmesi ve paydaşlar için çeşitli açılardan güvenin tesis edilmesi önem arz

etmektedir.

Lisanslı depoculuk sistemi, özel depolama ve finansman için sağlanan

teşvikleri koruyan politika ortamı ile istikrarlı ve öngörülebilir bir piyasayı

gerektirmektedir. Sisteme güveni sağlamak için hükümetler ağır pazar müdahaleleri

ile geçici ve düzensiz politika önerilerinden kaçınmalıdır.12

10 Höllinger at al, 2009:9 11 a.g.e.:8 12 a.g.e.:9

10

10

1.3. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Faydaları

1.3.1. Piyasa düzenine yönelik faydaları

1.3.1.1. Fiyat istikrarının artması

Üreticilerin büyük çoğunluğunun ürünü depolama imkânının olmaması ve

finansman ihtiyacı nedeniyle hububat piyasasında arzın, üretimin yapıldığı birkaç

ayda yoğunlaşması ve talebin bütün bir yıla yayılması sonucunda piyasada üretici

açısından sağlıklı fiyat oluşumuna yönelik riskler artmaktadır. Özellikle arz ve talep

esnekliklerinin düşük olmasına bağlı olarak hububat fiyatlarında önemli

dalgalanmalar ortaya çıkabilmektedir. Bu dalgalanmalar ise piyasada fiyat

istikrarsızlıklarına neden olabilmektedir.

Ürünün hasat edilmesinden sonra yeni hasadın elde edilmesine kadar geçen

süre çok kısa dönemdir. Bu dönemde, piyasada arzın yapısı tarımsal ürünün

stoklanabilirliğine göre farklılık göstermektedir. Stoklanamayan tarımsal ürünlerin

çok kısa dönemde (piyasa dönemi) arz eğrileri, Şekil 1.1 (a)’da gösterildiği gibi

esnekliği sıfır olan bir doğru şeklindedir. Bu şekil ayrıca depo imkânı bulunmaması

nedeniyle depolanamayan ürünlerin hasat dönemindeki arz durumunu da

göstermektedir. Böylece buradaki çok kısa dönem hasat dönemini ifade etmektedir.

Eğer talep beklenenden fazla ve bu nedenle fiyatlar yüksekse arz edilecek miktarı

artırmak için bir üretim dönemi beklemek gerekecektir.13

Ürünün stoklanabilmesinin mümkün olduğu durumda, hasat edilen ürünün

tümü piyasaya arz edilmemektedir. Piyasada fiyat yükseldikçe stoktan arz edilen

miktar artmakta ve üreticinin ürününü satmak isteyeceği minimum fiyat seviyesi

aşılırsa üretici ürününün tümünü arz edebilmektedir. Şekil 1.1 (b)’de, bu durum ifade

edilmektedir. Hasat miktarı M1 kadarken üreticiler ürünlerinin bir kısmını fiyat

seviyesi F1’e yükselene kadar piyasaya arz etmeyecekler ve stokta tutabileceklerdir.

Fiyat seviyesi F1’in üzerine çıktığında tüm ürünlerini satmaya razı olacaklardır.14

13 Dinler, 2014:216 14 a.g.e.: 216-217

11

11

Şekil 1.1. Çok Kısa Dönemde Tarımsal Ürün Arz Eğrileri

a) Stoklanamayan Ürünler b) Stoklanabilen Ürünler

F F

e = 0

e = 0

F1

e > 0

M M

M1 M1

Kaynak: Dinler, 2014:216-217

Lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesi sonucunda üreticiler, ürünlerini hasat

döneminde satmak zorunda kalmayacaklardır. Ürünlerini, güvenilir ve ulaşımın

kolay olduğu lisanslı depolarda depolama imkânına kavuşan üreticiler hububat

fiyatlarının kendilerini tatmin edecek seviyelere ulaşmasıyla birlikte ürünlerini

satacaklar ve böylece düşük fiyatlara katlanmayacaklardır. Buradan anlaşılacağı

üzere lisanslı depoculuk sisteminin yaygınlaşması üreticiye arz esnekliği

sağlamaktadır. Bu esneklik ise artan ve/veya azalan ani talep hareketleri karşısında

fiyatların aşağı ve yukarı yönlü aşırı hareketini önleyecektir. Bu durum, hububat

piyasasında fiyat istikrarını da beraberinde getirecektir.

Üreticiler, lisanslı depoculuk yoluyla satışlarını zamana yayarak daha yüksek

fiyattan satabilme potansiyeline sahip olmaktadırlar. Ancak bunun için lisanslı

depoculuk sisteminin daha yaygın bir hale gelmesi ve daha fazla ürünün

depolanabilmesinin yanı sıra devlet müdahaleleri, yurt dışından daha ucuz ürünün

yurt içine girmesi gibi olağandışı durumların da meydana gelmemesi gerekmektedir.

Ayrıca, yüksek fiyatlı satış imkânı lisanslı depoculuğun her zaman üreticiye daha

12

12

yüksek bir kazanç getireceğini garanti etmemektedir.15 Bu sistemde daha yüksek

kazanç için depolama ve finansman maliyetlerinin fiyat artışı kaynaklı kazançtan

daha düşük olması gerekmektedir.

Tüm bunlarla birlikte üreticiler, ürün senetlerinin vadeli işlem16 borsalarında

işlem görmesiyle kendilerini fiyat riskleri ve belirsizliklerine karşı daha sağlam bir

şekilde koruyabileceklerdir.

1.3.1.2. Tarımsal ürün ticaretinde kayıtlılığın artması

Lisanslı depoculuk sistemi tarım ürünlerinin belirli kalite ve standartlara göre

depolanabilmesi imkânını sunmaktadır. Sistem sayesinde tarım ürünleri ticareti kayıt

altına alınabilecek ve kayıt dışılığın önüne geçilebilecektir.17 Lisanslı depoculuk

sisteminin paydaşlara getirdiği kazançlar düşünüldüğünde, sistemin yaygınlaşmasıyla

birlikte, lisanslı depolarda işlem gören ürün miktarı yükselecek ve bu ürünler kalite

ve miktarına göre sınıflandırılarak kayıt altına alınabilecektir. Ürün senetlerinin

borsada işlem görmesi de ticari işlemler açısından kayıt dışılığın önüne geçilmesinde

önemli bir etken olacaktır.

Lisanslı depolar aracılığıyla depolanan ürünlerin kayıt altında olması ve ürün

senetlerinin piyasalarda işlem görmesi, hükümetlere ürünle ilgili fiziksel envanter

niteliğinde bir bilgi de sunmaktadır.18 Ayrıca bu durum, üretim miktarı ve kalitesi ile

ilgili sağlıklı bir veri tabanı oluşturulmasını ve daha etkin tarım politikalarının

belirlenmesini sağlayabilmektedir.19

Ayrıca, üretilen ve pazarlanan bu ürünlere ait işlemlerin kayıt altına alınması

sonucunda vergi gelirlerinde artışlar yaşanabilecektir.

15 DOĞAKA, 2014:37 16 Vadeli işlem sözleşmeleri, belirli bir vadede, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikteki malı, kıymetli madeni, finansal göstergeyi sermaye piyasası aracını ya da dövizi alma ya da satma yükümlülüğü veren sözleşmelerdir. 17 DOĞAKA, 2014:11 18 a.g.e.:35 19 Karabaş ve Gürler, 2010:204

13

13

1.3.1.3. Kamu müdahalesine gereksinimin azalması

Hükümetler, ürün fiyatlarında istikrarsızlığı azaltma, çiftçilerin düşük olan

gelirlerini iyileştirme, tarımsal üretimi ülke çıkarları açısından yönlendirme,

tüketicilerin menfaatlerini koruma vb. nedenlerle piyasaya müdahale etmektedir.20

Tarımsal ürün fiyatları, tarım dışı sektör ürünleri fiyatlarına göre daha

istikrarsız bir görünüm sergilemektedir. Tarımsal fiyatlarda istikrarsızlık toplumun

tüm kesimlerini etkilemektedir. Bu istikrarsızlık, tüketicileri refah, tüccarları kârlılık,

çiftçileri geçim ve toplumun tümünü gıda güvenliği açısından etkilemektedir.21

Yıllık ve mevsimlik bazda önemli düzeylerde gerçekleşen fiyat

dalgalanmalarının, çiftçi refahı ve tarım sektörünün gelişmesi üzerindeki olumsuz

etkilerini ortadan kaldırmak için hükümetler, piyasaya müdahalelerde

bulunmaktadır.22

Bu müdahalenin temel nedeni olarak tarımsal ürün fiyatlarının tarım dışı

sektör ürün fiyatlarına göre düşük kalması ve talebin gelir esnekliğinin düşük olması

neticesinde tarım üreticisinin gelir seviyesinin düşük gerçekleşmesi gösterilebilir.23

Hükümetlerin diğer bir müdahale nedeni, tüketici menfaatlerinin

korunmasıdır. Temel gıda maddelerinin fiyatlarının aşırı yükselmesi özellikle düşük

gelirli tüketicileri olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Ancak bu durum bazı

durumlarda üreticinin düşük gelirini artırma hedefiyle çelişebilmektedir.

Hükümetler; kalkınma, büyüme, tarımsal arz güvenliği ve döviz girdisi

sağlama gibi amaçlarla da piyasaya müdahale edebilmektedir.

Lisanslı depoculuk sisteminin ana amaçlarından birisi, hasat dönemlerinde

ürünlerini düşük fiyatlardan satmak zorunda kalan (genellikle düşük gelire sahip

olan) üreticinin gelir seviyesini yükseltmektir. Gelişmiş bir lisanslı depoculuk

sisteminde üretici depolama imkânına sahip olabilecek ve faydasını maksimum

yapacak fiyat seviyesi oluştuğunda ürününü satabilecek ve böylece gelir seviyesini

20 Dinler, 2014:269-274 21 Şahinöz, 2011:256 22 Dinler, 2014:269 23 a.g.e.:272

14

14

artırabilecektir. Bu açıdan, lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesi kamunun

piyasaya müdahale sebeplerinden birine olan gereksinimi azaltacaktır.

Hem tüketici hem de üretici açısından olumsuz etkilere neden olan ve aynı

zamanda kamunun piyasaya müdahale sebeplerinden bir diğerini oluşturan fiyat

istikrarsızlığı da lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesiyle arz esnekliğindeki artışa

bağlı olarak azalacaktır. Sistemin gelişmesi vadeli işlem piyasalarının gelişmesini de

beraberinde getireceğinden üreticiler fiyat istikrarsızlıklarına karşı borsada

kendilerini korumaya alabilecektir. Böylece tüketiciler açısından daha öngörülebilir

ve istikrarlı fiyat seviyeleri ortaya çıkabilecektir.

1.3.1.4. Vergi mükelleflerinin yükünün azalması

Hükümetler önceki başlık altında ortaya konulan nedenlere bağlı olarak

piyasaya müdahale ederken pek çok politika aracını kullanmaktadır. Devletin

tarımsal ürün fiyatlarına doğrudan müdahalesini öngören destekleme fiyat politikası

(taban fiyat politikası) ve mali yardım politikası, doğrudan gelir destekleri, girdi

destekleri, vergi muafiyetleri, tarımsal kredi olanaklarının artırılması, üretim

alanlarının sınırlandırılması ve üreticilerin örgütlenmesinin sağlanması

(kooperatifleşme) bu politika araçları arasında sayılabilir.24

Destekleme fiyat politikası ve mali yardım politikası, farklı müdahale

yöntemleriyle üreticilerin düşük fiyat dolayısıyla düşük gelir elde etmesinin önüne

geçmeyi amaçlamaktadır. Bu yönüyle bu destekleme politikaları, lisanslı depoculuk

sistemiyle benzer amaçlara sahiptir. Bununla birlikte, lisanslı depoculuğun aksine

destekleme fiyat ve mali yardım politikaları kamu bütçesinden önemli miktarda

transferi gerektirmekte, dolayısıyla vergi mükellefleri üzerinde önemli yükler

oluşturmaktadır. Lisanslı depoculuğun gelişmesiyle bu politikalara olan ihtiyacın

azalması veya hiç ihtiyaç kalmaması durumunda söz konusu politikaların vergi

mükelleflerine olan yükünde de önemli azalmalar meydana gelebilecektir.

Destekleme fiyat politikasında devlet piyasa fiyat seviyesinin üzerinde bir

taban fiyat belirleyerek üreticiyi destekleme yoluna gitmektedir. Devletin yetkili

kıldığı kurum, belirlenen taban fiyattan kendisine getirilen ürünü almaktadır. 24 a.g.e.:275-279

15

15

Bu politikanın uygulanmasıyla, yurt içi fiyatları ve dünya fiyatları arasındaki

farkın artmasından kaynaklanan maliyet tüketiciler tarafından karşılanmakta ve arz

fazlası olarak alınan ürünler bütçeye ve dolayısıyla vergi mükelleflerine yük getiren

stok maliyetlerini oluşturmaktadır. Devlet, stokların eritilebilmesi için ürünün iç

tüketimini ve ihracatını sübvanse edebilmektedir.25 Her iki sübvansiyon da kamu

bütçesini olumsuz etkilerken ihracatın sübvanse edilmesi ayrıca iç piyasa fiyatlarının

düşebileceği seviyeye kadar düşmesini engelleyerek tüketici refahını da olumsuz

etkilemektedir.

Mali yardım politikasında ise devlet, piyasada oluşan fiyatlara müdahale

etmeden üreticilere taban fiyat politikasında olduğu gibi belirli bir fiyatı garanti eder,

fakat alışverişin piyasa fiyatından yapılmasını serbest bırakır. Ürünün piyasa fiyatı,

garanti edilen fiyatın altına düşerse, aradaki fark, üreticiye ödenir. Bu ödeme, hem

üreticiye hem de tüketiciye yapılan mali yardım niteliği taşımaktadır.26

Bu sistemde, tüketiciler ve diğer ürün kullanıcıları düşük fiyatlardan ürün

elde edebildiklerinden destekleme fiyat politikasına göre bunların refah seviyelerinde

artış görülebilmektedir. Ayrıca destekleme fiyatı politikasının aksine mali yardım

politikasında devlet stok maliyetine katlanmamaktadır. Mali yardım politikası

üreticiye belirli bir gelir garantisi sağladığından üretimi teşvik edebilmektedir.

Temel amacı ürün fiyatlarının düşük olması nedeniyle düşük kalan üretici

gelir seviyesini artırmak olan söz konusu destekleme politikaları, öngörülen güçlü

mahiyetlerine rağmen söz konusu amaca yönelik yapısal bir çözüm getirmemekte ve

üreticiyi sürekli desteklenmeye muhtaç bırakmaktadır.

Lisanslı depoculuk sistemi ise hem üretici, hem de vergi mükellefleri

açısından yapısal bir çözüm önerisi getirmesi nedeniyle bu politikalardan

ayrışmaktadır. Üreticinin gelir seviyesini artırmayı hedefleyen bu sistemin iyi bir

şekilde işlemesi neticesinde söz konusu desteklerin bütçeye olan yükü de

hafifleyebilecektir.

25 Taşkın, 2009:8 26 Dinler, 2014:278

16

16

Destekleme fiyat politikası kapsamında devlet, hasat dönemlerinde ürün

fiyatlarının aşırı düşmesini engellemek için taban fiyat belirlemektedir. Gelişmiş bir

lisanslı depoculuk sisteminde ise, depolama imkânı sayesinde hasat dönemlerinde

fiyatlarda aşırı bir düşüklüğün oluşmaması ve böylece piyasa fiyat desteğinin ortadan

kalkması beklenmektedir. Devlet ürün almak zorunda kalmayacak ve dolayısıyla

stok maliyetine katlanmayacaktır. Bütçe içerisindeki bu kalemin ortadan kalkması

vergi mükelleflerinin yükünü de azaltacaktır.

Piyasa fiyatının garanti edilen fiyat seviyesinin altında kaldığı durumlarda,

üreticiye yapılan mali yardım da bütçeye ve dolayısıyla vergi mükelleflerine önemli

yükler getirebilmektedir. Piyasa fiyat seviyesini hasat dönemi dâhil istikrarlı bir

düzeye çekmeyi amaçlayan lisanslı depoculuk sistemi, piyasa fiyatlarının düşük

gerçekleşmesini engelleyecek ve garanti edilen fiyatla piyasa fiyatları arasındaki

farkı minimum düzeylere düşürebilecektir. Fiyat farkının minimum düzeylere

inmesi, mali yardım ödemelerinin asgari düzeylere çekilmesini dolayısıyla vergi

mükelleflerinden üreticiye olan transferlerin azalmasını da beraberinde getirecektir.

Görüldüğü üzere iki destekleme sistemi de yapısal bir sorun olan ürün

fiyatlarındaki ve dolayısıyla üretici gelirlerindeki düşüklüğü giderirken vergi

mükelleflerine de önemli yükler getirmektedir. Lisanslı depoculuk sistemiyle yapısal

hale gelmiş bu sorunların ortadan kaldırılması ya da en aza indirilmesi

amaçlanmaktadır.

Lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesiyle, üreticilerin finansman imkânına

kavuşması neticesinde zamanla tarımsal sübvansiyonlarda azalma imkânı ortaya

çıkabilecektir. Buna bağlı olarak, tarımsal kredilerden kaynaklanan ve Ziraat Bankası

tarafından Hazine’ye devredilen görev zararları ile TMO’ya verilen piyasa

regülasyonu görevi sonucunda oluşan görev zararlarında azalışlar meydana

gelebilecektir.27

Ayrıca lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesiyle, tarımsal ürün ticaretinin

kayıt altına alınması ve şeffaflaşması sonucunda vergi gelirlerinde artışlar meydana

gelebilecektir. Ticari sisteme ilişkin sağlıklı bir veri tabanının oluşması bütçe

27Şakar, 2012:21

17

17

harcamalarının daha rasyonel bir şekilde gerçekleştirilmesini sağlayacaktır. Bu

durum vergi gelirlerinin etkin bir şekilde kullanılmasını da beraberinde getirecektir.

Lisanslı depoculuk sisteminin yaygınlaştırılması için gerçekleştirilen teşvikler

de vergi gelirinden vazgeçme ya da kamu harcaması şeklinde bazı maliyetlere neden

olabilmektedir. Ancak bu maliyetlerin karşılığında; büyük tutarda kayıt dışı kalmış

ve vergilendirilmemiş gelire ulaşılması, üreticilerin ve diğer paydaşların gelirlerinin

yükselmesi ile bu yüksek gelir ve dolayısıyla harcamadan kaynaklı devletin daha

fazla vergi toplaması gibi ciddi kazanımlar elde edilebilecektir.28

1.3.1.5. Ürün ihtisas borsalarının kurulmasına destek

Ürün ihtisas borsaları, lisanslı depoculuk sistemi kapsamındaki tarım

ürünlerinin fiziki veya elektronik ortamlarda alım satımına aracılık eden, gerek

ürünlerin fiziki olarak gerekse ürünü temsilen lisanslı depo işletmelerince çıkarılan

ürün senetlerinin ve alivre sözleşmelerin29 ticaretine aracılık eden, yeterli alt yapı ve

elektronik donanım ile mali alt yapıya sahip olan, faaliyet alanı bölgesel, ulusal veya

uluslararası olabilen kuruluşlardır.30

Lisanslı depoculuk sisteminin işlerliği basılı veya elektronik ürün senetlerinin

kote ettirildiği, alım satımının yapıldığı, hareketlerinin kontrol ve takip edildiği ürün

ihtisas borsalarıyla yakından ilişkilidir.31

Ürün ihtisas borsaları bünyesinde fiyatların arz ve talebe göre oluşması

sebebiyle bu borsalar etkin işleyen bir piyasa yapısında ürünlerin gerçek değerinin

belirlenmesinde, fiyat istikrarının sağlanmasında, ticaretin güvenilir fiyatlar

üzerinden yapılmasında ve ulusal ve uluslararası piyasalar arasında dengenin

kurulmasında önemli rol oynamaktadır.

Ürün ihtisas borsalarının fiyat oluşumunda aktif bir biçimde rol almasıyla,

gelişmiş ülkelerdeki gibi fiyatların borsada kalite sınıflarına göre oluşması

28 a.g.e.:21 29 Satıcının satılan ürünü veya mevzuata uygun olarak ürünü temsilen çıkarılan senetleri belli bir vade sonunda devir ve teslim etmeyi, alıcının ise ürün bedelini belli bir vade sonunda ödemeyi taahhüt ettiği sözleşmelerdir. 30 GTB. Lisanslı Depoculuk ve Ürün İhtisas Borsacılığı. 15 Haziran 2015. <http://icticaret.gtb.gov.tr/sikca-sorulan-sorular/lisansli-depoculuk-ve-urun-ihtisas-borsaciligi#1> 31 DOĞAKA, 2014:21

18

18

sonucunda lisanslı depoculuk yaygınlaşabilecek, ürün senetleriyle işlem

yapılabilecek ve piyasa fiyatları daha şeffaf oluşabilecektir.32 Böylece tarımsal

ürünlerin fiyatlarında zaman ve mekân gibi faktörlere bağlı olarak oluşan farklılıklar

kısmen telafi edilebilecek ve ürünler tüketiciye reel değeri ile yansıyacaktır.33

Lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesi için bölgesel düzeyde ürün ihtisas

borsalarının yanı sıra ulusal düzeyde ve uluslararası çapta faaliyet gösteren ürün

ihtisas borsalarının kurulmasına ihtiyaç vardır.

Ürün senetlerinin bölgesel, ulusal ve uluslararası borsalarda işlem görmesi,

işlem hacmini ve yoğunluğunu artıracak ve ürünlerin gerçek değeri üzerinden alınıp

satılmasını sağlayacaktır. Bunun sonucunda, tarımsal ürün fiyatlarının serbest

rekabet koşullarında oluşması ve fiyat istikrarı, tarım piyasalarının geliştirilmesi,

arzın zamana yayılması, kaliteli ve standart ürün üretiminin teşviki sağlanmış

olacaktır.34 Ürün sahipleri, ürün ihtisas borsaları sayesinde ürünlerini yakın

çevrelerindeki tacirlere pazarlama imkânının yanı sıra ulusal ve uluslararası pazarlara

ulaşabilecek ve çok sayıda alıcının rekabetinden yararlanarak daha yüksek kazançlar

elde edebileceklerdir.35 Bu sayede tarım ürünleri ticareti fiziki ticaretin önüne

geçerek elektronik ürün senetleri ticaretine ve vadeli işlem araçlarının ticaretine

doğru bir geçiş yaşayacaktır.36

Ürün senetleri, “nakit” ve “forward”37 piyasaların oluşmasını sağlayarak

rekabeti artırmakta, işlem maliyetlerini düşürmekte ve tarım ürünleri ticaretinin

uluslararası tarım ürünleri piyasaları ile entegrasyonunu kolaylaştırmaktadır.38

Ürün senetleri ile ticaretin yaygınlaşması dolayısıyla ürün ihtisas borsalarının

aktif çalışması, ürünlerin kaliteye göre fiyatlandırıldığının bir göstergesidir. Bu

durum, kaliteli üretim yapan üreticiler açısından daha yüksek gelir elde etme şansını

da beraberinde getirmektedir. Nitekim kalitenin fiyatlar üzerinde etkili olmadığı ve 32 a.g.e.:22 33 Ünye Ticaret Borsası, 2013:10 34 Karabaş ve Gürler, 2010:200 35 Ünye Ticaret Borsası, 2013:15 36 a.g.e.:15 37 Forward işlemler bir sözleşme vasıtasıyla yapılmaktadır. Bu sözleşme gereğince taraflar; ileri bir tarihte ve bugünden belirlenen bir fiyattan, belirli tutardaki menkul değerin, dövizin veya emtianın el değiştireceğini hükme bağlamaktadırlar. 38 DOĞAKA, 2014:35

19

tüccarların güçlü olduğu durumlarda kaliteli ve kalitesiz ürün arasında oluşacak fiyat

farkı tüccar tarafından belirlenmektedir.39

1.3.2. Üreticiye yönelik faydaları

1.3.2.1. Finansman imkânının artması

Üreticiler üretim döneminde mazot, ilaç, gübre, tohum, işçilik masrafları ve

tarla kirası gibi üretim maliyetlerine katlanmak zorunda kalmaktadır. Üreticiler bu

maliyetlerin bir kısmını kendi kaynaklarıyla karşılarken bir kısmı için de

borçlanmaktadır.

Finansman araçlarının yetersizliği nedeniyle ürünler arzın yoğun olduğu ve

dolayısıyla fiyatların düşük olduğu hasat döneminde satılmaktadır. Depolama

imkânının yoksunluğu ve finansman imkânının yetersizliği sonucunda ürünler düşük

fiyattan satılmakta ve bu durum üreticilerin düşük gelir elde etmesine neden

olabilmektedir.

Lisanslı depoculuk sistemi ürün depolama imkânlarının gelişmesiyle birlikte

üreticilere alternatif finansman imkânları sunmaktadır. Ürünlerini lisanslı depolarda

muhafaza edebilen üreticiler, elde ettikleri ürün senetlerini teminat göstererek kredi

temininde bulunabileceği gibi ürün senetlerini vadeli işlemler piyasasında

değerlendirerek de finansman imkânlarına kavuşabilecektir. Böylece hasat

döneminde finansman sağlamak amacıyla ürünlerin düşük fiyatlardan satılması

zorunluluğu ortadan kalkacaktır.

1.3.2.2. Gelir artışı

Bir önceki kısımda da bahsedildiği üzere, üretici depolama imkânı ve

finansman yetersizliği gibi nedenlerle ürününü hasat döneminde düşük fiyatlardan

elinden çıkarmak zorunda kalabilmektedir. Bunun sonucunda üreticiler açısından

düşük gelir ve kâr oranları ortaya çıkabilmektedir.

Üreticiler piyasada ürünlerini genellikle düşük fiyatlarla ürün depolama

imkânına sahip tüccar, sanayici vb. kesimlere satmaktadır. Sonraki aylarda arzın

azalmasına bağlı olarak tüccar, fiyat yükselişleri karşısında satın aldığı ürünleri 39 a.g.e.:36

19

18

sonucunda lisanslı depoculuk yaygınlaşabilecek, ürün senetleriyle işlem

yapılabilecek ve piyasa fiyatları daha şeffaf oluşabilecektir.32 Böylece tarımsal

ürünlerin fiyatlarında zaman ve mekân gibi faktörlere bağlı olarak oluşan farklılıklar

kısmen telafi edilebilecek ve ürünler tüketiciye reel değeri ile yansıyacaktır.33

Lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesi için bölgesel düzeyde ürün ihtisas

borsalarının yanı sıra ulusal düzeyde ve uluslararası çapta faaliyet gösteren ürün

ihtisas borsalarının kurulmasına ihtiyaç vardır.

Ürün senetlerinin bölgesel, ulusal ve uluslararası borsalarda işlem görmesi,

işlem hacmini ve yoğunluğunu artıracak ve ürünlerin gerçek değeri üzerinden alınıp

satılmasını sağlayacaktır. Bunun sonucunda, tarımsal ürün fiyatlarının serbest

rekabet koşullarında oluşması ve fiyat istikrarı, tarım piyasalarının geliştirilmesi,

arzın zamana yayılması, kaliteli ve standart ürün üretiminin teşviki sağlanmış

olacaktır.34 Ürün sahipleri, ürün ihtisas borsaları sayesinde ürünlerini yakın

çevrelerindeki tacirlere pazarlama imkânının yanı sıra ulusal ve uluslararası pazarlara

ulaşabilecek ve çok sayıda alıcının rekabetinden yararlanarak daha yüksek kazançlar

elde edebileceklerdir.35 Bu sayede tarım ürünleri ticareti fiziki ticaretin önüne

geçerek elektronik ürün senetleri ticaretine ve vadeli işlem araçlarının ticaretine

doğru bir geçiş yaşayacaktır.36

Ürün senetleri, “nakit” ve “forward”37 piyasaların oluşmasını sağlayarak

rekabeti artırmakta, işlem maliyetlerini düşürmekte ve tarım ürünleri ticaretinin

uluslararası tarım ürünleri piyasaları ile entegrasyonunu kolaylaştırmaktadır.38

Ürün senetleri ile ticaretin yaygınlaşması dolayısıyla ürün ihtisas borsalarının

aktif çalışması, ürünlerin kaliteye göre fiyatlandırıldığının bir göstergesidir. Bu

durum, kaliteli üretim yapan üreticiler açısından daha yüksek gelir elde etme şansını

da beraberinde getirmektedir. Nitekim kalitenin fiyatlar üzerinde etkili olmadığı ve 32 a.g.e.:22 33 Ünye Ticaret Borsası, 2013:10 34 Karabaş ve Gürler, 2010:200 35 Ünye Ticaret Borsası, 2013:15 36 a.g.e.:15 37 Forward işlemler bir sözleşme vasıtasıyla yapılmaktadır. Bu sözleşme gereğince taraflar; ileri bir tarihte ve bugünden belirlenen bir fiyattan, belirli tutardaki menkul değerin, dövizin veya emtianın el değiştireceğini hükme bağlamaktadırlar. 38 DOĞAKA, 2014:35

19

tüccarların güçlü olduğu durumlarda kaliteli ve kalitesiz ürün arasında oluşacak fiyat

farkı tüccar tarafından belirlenmektedir.39

1.3.2. Üreticiye yönelik faydaları

1.3.2.1. Finansman imkânının artması

Üreticiler üretim döneminde mazot, ilaç, gübre, tohum, işçilik masrafları ve

tarla kirası gibi üretim maliyetlerine katlanmak zorunda kalmaktadır. Üreticiler bu

maliyetlerin bir kısmını kendi kaynaklarıyla karşılarken bir kısmı için de

borçlanmaktadır.

Finansman araçlarının yetersizliği nedeniyle ürünler arzın yoğun olduğu ve

dolayısıyla fiyatların düşük olduğu hasat döneminde satılmaktadır. Depolama

imkânının yoksunluğu ve finansman imkânının yetersizliği sonucunda ürünler düşük

fiyattan satılmakta ve bu durum üreticilerin düşük gelir elde etmesine neden

olabilmektedir.

Lisanslı depoculuk sistemi ürün depolama imkânlarının gelişmesiyle birlikte

üreticilere alternatif finansman imkânları sunmaktadır. Ürünlerini lisanslı depolarda

muhafaza edebilen üreticiler, elde ettikleri ürün senetlerini teminat göstererek kredi

temininde bulunabileceği gibi ürün senetlerini vadeli işlemler piyasasında

değerlendirerek de finansman imkânlarına kavuşabilecektir. Böylece hasat

döneminde finansman sağlamak amacıyla ürünlerin düşük fiyatlardan satılması

zorunluluğu ortadan kalkacaktır.

1.3.2.2. Gelir artışı

Bir önceki kısımda da bahsedildiği üzere, üretici depolama imkânı ve

finansman yetersizliği gibi nedenlerle ürününü hasat döneminde düşük fiyatlardan

elinden çıkarmak zorunda kalabilmektedir. Bunun sonucunda üreticiler açısından

düşük gelir ve kâr oranları ortaya çıkabilmektedir.

Üreticiler piyasada ürünlerini genellikle düşük fiyatlarla ürün depolama

imkânına sahip tüccar, sanayici vb. kesimlere satmaktadır. Sonraki aylarda arzın

azalmasına bağlı olarak tüccar, fiyat yükselişleri karşısında satın aldığı ürünleri 39 a.g.e.:36

20

20

satarak gelir elde ederken; sanayici de yapmış olduğu stok neticesinde yüksek fiyatlı

girdi yerine üretici gelirinin düşüklüğü pahasına düşük fiyatlı girdi kullanmış

olmaktadır.

Bu durum bir nevi bölüşüm ilişkisini ortaya çıkarmaktadır. Üreticinin

depolama imkânının yetersizliği ve finansman bulma zorunluluğu ürünün tüccara ya

da sanayiciye düşük fiyatlar üzerinden geçmesine neden olmaktadır. Fiyat

yükselişlerinden üreticinin yararlanamaması sonucunu doğuran bu yapısal sorun

üreticiden tüccara ya da sanayiciye gelir transferi niteliğindedir.

Piyasanın aksak yapısından kaynaklanan bu durum, üretimin külfetine ve

riskine katlanan üretici yerine depolama ve finansman imkânına sahip tüccar ve diğer

alıcıların sistemden kazançlı çıkmasına neden olabilmektedir.

Lisanslı depoculuk sistemiyle üreticiler ürün ihtisas borsalarında ürünlerini

birden çok alıcı karşısında satışa sunabilmekte, bu sayede ürünlerini güvenli bir

şekilde ve gerçek değerine yakın fiyatlar üzerinden pazarlayabilmektedir.40

Sisteminin işler hale gelmesiyle ürünlerini düşük fiyatlardan satmak zorunda

kalmayacak olan üreticilerin gelir seviyesi yükselecektir. Piyasanın aksak yapısından

kaynaklı olarak oluşan gelirin tüccara ya da diğer aracılara giden kısmı üreticide

kalabilecektir. Bu durumda bölüşüm ilişkisi üreticinin lehine değişecek ve üretici

gelirlerinde artışlar yaşanabilecektir. Ayrıca üreticiler etkin işleyen ürün borsaları

sayesinde kendilerini fiyat düşüşlerine karşı da koruyabileceklerdir.

1.3.3. Sanayici ve tüccarlara yönelik faydaları

Depolama imkânlarının gelişmesiyle, sanayici ve tüccarlar kendi ihtiyaçları

için depo inşa etme maliyetinden kurtulmakta ve asli faaliyetine

yoğunlaşabilmektedir. Bu kesimler ihtiyaç duydukları miktar, tür ve kalitedeki ürünü

güvenilir şekilde, elektronik ortamda mekân sınırlaması olmaksızın kısa zamanda

temin etme, ellerinde tutacakları ürün senetleriyle ileride olası fiyat farklılıklarından

korunma, risklerini azaltma ve bu senetleri teminat olarak kullanarak bankalardan

40 Ünye Ticaret Borsası, 2013:10

21

kredi sağlama imkânı elde edebilecekler ve işletmelerine en yakın lisanslı depodan

ürününü teslim alarak nakliye masraflarını düşürebileceklerdir.41

Lisanslı depolarda depolanan ürün bilgileri sanayiciler tarafından kolaylıkla

izlenebileceğinden aynı kalitedeki hammadde temini konusundaki sorunlar

azalacaktır. Bunun yanında, sanayici ve tüccarlar ellerinde tuttukları senetlerle

işletmelerinin mamul ihtiyacını garanti altına alabilecektir.

Lisanslı depoculuk sisteminin iyi bir şekilde işlemesi, tarım piyasalarının

istikrara kavuşmasını sağlayacak, bu ise tarımsal üretimden elde edilen katma değeri

yükseltecektir. Nitekim tarımsal ürün piyasalarında yaşanan fiyat istikrarsızlığı

üretici, tüccar ve sanayicilere zarar verebilmektedir. Lisanslı depoculuk sisteminin

sağlayacağı fiyat istikrarı üreticilerin yanı sıra tüccar ve sanayiciler açısından da

öngörülebilirlik sağlamaktadır.

1.3.4. Lisanslı depoculuk sisteminin diğer faydaları

Lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesi sayesinde çağın gerektirdiği tüm

teknolojik imkânlara sahip laboratuvarlarca kaliteleri ve standartları belirlenen

ürünlerin fiyatları borsada kalite ve sınıflarına göre oluşacak ve böylece kalite

bilincinin artacak olması sonucunda kaliteli üretim teşvik edilmiş olacaktır.42 Ayrıca

lisanslı depolarda ürünlerin sağlıklı koşullarda muhafaza edilmesi fire ve bozulmaları

azaltarak ürün kalitesinin korunmasını sağlayacaktır. Kaliteli üretime bağlı olarak

tüketiciler de kaliteli ürün tüketebilecektir.

Lisanslı depoculuk sisteminin finans, nakliye ve sigortacılık gibi sektörlerde

ilave istihdam alanları ve gelir kaynakları yaratılması gibi dolaylı katkıları da

olabilecektir.43

Elektronik ticarete büyük bir potansiyel oluşturması beklenen lisanslı

depoculuk sistemi yatırımcılar açısından döviz, hisse senedi, altın ve tahvil gibi

yatırım araçlarına alternatif olabilecektir. Lisanslı depolar ve ürün ihtisas borsalarının

41 Yücel, İsmail. “Lisanslı Depoculuk Sistemi ve Ürün İhtisas Borsacılığı.” 23 Haziran 2010. 2 Temmuz 2015. <http://www.slideshare.net/ismailyucel/lisansl-depoculuk-ve-rn-ihtisas-borsacl> 42 a.g.e.:15 43 DOĞAKA, 2014:35

21

20

satarak gelir elde ederken; sanayici de yapmış olduğu stok neticesinde yüksek fiyatlı

girdi yerine üretici gelirinin düşüklüğü pahasına düşük fiyatlı girdi kullanmış

olmaktadır.

Bu durum bir nevi bölüşüm ilişkisini ortaya çıkarmaktadır. Üreticinin

depolama imkânının yetersizliği ve finansman bulma zorunluluğu ürünün tüccara ya

da sanayiciye düşük fiyatlar üzerinden geçmesine neden olmaktadır. Fiyat

yükselişlerinden üreticinin yararlanamaması sonucunu doğuran bu yapısal sorun

üreticiden tüccara ya da sanayiciye gelir transferi niteliğindedir.

Piyasanın aksak yapısından kaynaklanan bu durum, üretimin külfetine ve

riskine katlanan üretici yerine depolama ve finansman imkânına sahip tüccar ve diğer

alıcıların sistemden kazançlı çıkmasına neden olabilmektedir.

Lisanslı depoculuk sistemiyle üreticiler ürün ihtisas borsalarında ürünlerini

birden çok alıcı karşısında satışa sunabilmekte, bu sayede ürünlerini güvenli bir

şekilde ve gerçek değerine yakın fiyatlar üzerinden pazarlayabilmektedir.40

Sisteminin işler hale gelmesiyle ürünlerini düşük fiyatlardan satmak zorunda

kalmayacak olan üreticilerin gelir seviyesi yükselecektir. Piyasanın aksak yapısından

kaynaklı olarak oluşan gelirin tüccara ya da diğer aracılara giden kısmı üreticide

kalabilecektir. Bu durumda bölüşüm ilişkisi üreticinin lehine değişecek ve üretici

gelirlerinde artışlar yaşanabilecektir. Ayrıca üreticiler etkin işleyen ürün borsaları

sayesinde kendilerini fiyat düşüşlerine karşı da koruyabileceklerdir.

1.3.3. Sanayici ve tüccarlara yönelik faydaları

Depolama imkânlarının gelişmesiyle, sanayici ve tüccarlar kendi ihtiyaçları

için depo inşa etme maliyetinden kurtulmakta ve asli faaliyetine

yoğunlaşabilmektedir. Bu kesimler ihtiyaç duydukları miktar, tür ve kalitedeki ürünü

güvenilir şekilde, elektronik ortamda mekân sınırlaması olmaksızın kısa zamanda

temin etme, ellerinde tutacakları ürün senetleriyle ileride olası fiyat farklılıklarından

korunma, risklerini azaltma ve bu senetleri teminat olarak kullanarak bankalardan

40 Ünye Ticaret Borsası, 2013:10

21

kredi sağlama imkânı elde edebilecekler ve işletmelerine en yakın lisanslı depodan

ürününü teslim alarak nakliye masraflarını düşürebileceklerdir.41

Lisanslı depolarda depolanan ürün bilgileri sanayiciler tarafından kolaylıkla

izlenebileceğinden aynı kalitedeki hammadde temini konusundaki sorunlar

azalacaktır. Bunun yanında, sanayici ve tüccarlar ellerinde tuttukları senetlerle

işletmelerinin mamul ihtiyacını garanti altına alabilecektir.

Lisanslı depoculuk sisteminin iyi bir şekilde işlemesi, tarım piyasalarının

istikrara kavuşmasını sağlayacak, bu ise tarımsal üretimden elde edilen katma değeri

yükseltecektir. Nitekim tarımsal ürün piyasalarında yaşanan fiyat istikrarsızlığı

üretici, tüccar ve sanayicilere zarar verebilmektedir. Lisanslı depoculuk sisteminin

sağlayacağı fiyat istikrarı üreticilerin yanı sıra tüccar ve sanayiciler açısından da

öngörülebilirlik sağlamaktadır.

1.3.4. Lisanslı depoculuk sisteminin diğer faydaları

Lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesi sayesinde çağın gerektirdiği tüm

teknolojik imkânlara sahip laboratuvarlarca kaliteleri ve standartları belirlenen

ürünlerin fiyatları borsada kalite ve sınıflarına göre oluşacak ve böylece kalite

bilincinin artacak olması sonucunda kaliteli üretim teşvik edilmiş olacaktır.42 Ayrıca

lisanslı depolarda ürünlerin sağlıklı koşullarda muhafaza edilmesi fire ve bozulmaları

azaltarak ürün kalitesinin korunmasını sağlayacaktır. Kaliteli üretime bağlı olarak

tüketiciler de kaliteli ürün tüketebilecektir.

Lisanslı depoculuk sisteminin finans, nakliye ve sigortacılık gibi sektörlerde

ilave istihdam alanları ve gelir kaynakları yaratılması gibi dolaylı katkıları da

olabilecektir.43

Elektronik ticarete büyük bir potansiyel oluşturması beklenen lisanslı

depoculuk sistemi yatırımcılar açısından döviz, hisse senedi, altın ve tahvil gibi

yatırım araçlarına alternatif olabilecektir. Lisanslı depolar ve ürün ihtisas borsalarının

41 Yücel, İsmail. “Lisanslı Depoculuk Sistemi ve Ürün İhtisas Borsacılığı.” 23 Haziran 2010. 2 Temmuz 2015. <http://www.slideshare.net/ismailyucel/lisansl-depoculuk-ve-rn-ihtisas-borsacl> 42 a.g.e.:15 43 DOĞAKA, 2014:35

22

22

yurt içinde ve yurt dışında açacakları şubelerle ürünlerin pazarlanması, dağıtımı

kolaylaşacak ve altyapı sağlanacaktır. 44

Lisanslı depolarda depolanan ürünler hem sigortalanmakta hem de depolanan

ürünlerde sigorta kapsamı dışında oluşacak olası kayıplara karşı tazmin fonları

oluşturulmaktadır. Böylece, lisanslı depolara teslim edilen ürünlerin sigorta ve

tazmin fonu kapsamında sağlıklı ve güvenilir şekilde depolanması

gerçekleştirilmektedir.

Lisanslı depo işleticileri, taraflar arasında bilgi asimetrisini azaltarak ticaretin

kolaylaşmasını sağlayan lisanslı depoculuk sistemiyle, talep üzerine büyük alıcılara

ürün stokları hakkında ücretsiz veya çok az bir ücret karşılığında bilgi

sağlayabilmektedir. Teslim yerleri olarak lisanslı depoların kullanılması ise

üreticiler, büyük tüccarlar ve işleyiciler arasında pazarlama zincirinin uzunluğunu

azaltarak ve dağıtımdan kaynaklı kâr paylarını daraltarak tarım ürünleri ticaretinde

şeffaflığın gelişmesine izin vermektedir.45

Lisanslı depoculuk sistemi çiftçinin finansal sisteme erişimini

kolaylaştırmakta, ticari işlemlerinin resmiyet kazanmasına yardım etmekte, ticari

faaliyetlerini geliştirmeleri için bir veri tabanı sağlamaktadır. Çünkü sistem, tarım

sektörünün kredi kullanmasını teşvik etmekte, tarım ürünlerine dayalı ticarete

sermaye sağlanmasına yardım etmekte ve kırsal alanlarda hizmet sağlayıcılar

açısından rekabetçi bir ağın gelişmesini kolaylaştırmaktadır.46

Tüm bunlarla birlikte, özellikle elektronik ürün senetleri ticari hayatın daha

da profesyonelleşmesini sağlamakta ve ticari faaliyetlerde yaşanan riskleri

azaltmaktadır.

1.4. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Dezavantajları

Lisanslı depoculuk sisteminin pek çok avantajı bulunmasına rağmen sistemin

bazı dezavantajları da bulunmaktadır.

44 Yücel İsmail. Lisanslı Depoculuk Sistemi ve Ürün İhtisas Borsacılığı, 23 Haziran 2010. 2 Temmuz 2015. <http://www.slideshare.net/ismailyucel/lisansl-depoculuk-ve-rn-ihtisas-borsacl> 45 Coulter and Onumah, 2002:8 46 a.g.e.:8-9

23

Sistemin sağlıklı bir şekilde işlemesi için üretim merkezlerine yakın çok

sayıda lisanslı depo yapılması gerekmektedir. İlk yatırım maliyetinin yüksek olması

ve çok sayıda lisanslı depo yapılması ihtiyacı sistemin hayata geçirilmesini

geciktirebilecektir.47

Küçük üreticinin depoya koyacak miktarda mamulü olmadığından depo

maliyetine katlanacak gücü bulunmamaktadır.48 Küçük ölçekte üretim lisanslı

depolarda depolansa bile sistemin getirdiği maliyetler dikkate alındığında beklenen

kârlılık çok düşük seviyelerde kalabilecektir. Bu durum küçük ölçekte üretim yapan

çiftçilerin sistemden yararlanmasını zorlaştırmaktadır.

Ürünlerin depoya taşınması çiftçiler için ek bir masraf teşkil etmektedir.

Nakliye masraflarının yüksekliği ürünlerin lisanslı depolara taşınmasını

güçleştirmektedir. Bu durum çiftçilerin mallarını lisanslı depolarda depolamasını

daha az olası kılmaktadır.49

Çiftçilerin fiyatın zirve noktasına ulaşıncaya kadar ürünlerini ellerinde tutarak

kârlarını en üst düzeye çıkarmaya çalışması nedeniyle ürün senetleri satıcılar

üzerinde spekülatif faaliyetleri teşvik edebilmektedir. Fiyat doruk noktasına

ulaştığında, piyasaya ek stokların girmesi fiyatın hemen düşmesine neden

olabilmektedir. Bu uygulama çiftçilerin stoklarının yarısından çoğunu en yüksek

fiyat yerine en düşük fiyat seviyesinde satmasına neden olabilmektedir. Bu durumda

kâr önemli ölçüde azalabilecektir.50

Bu çalışma kapsamında sistemin gelişmesine yönelik sunulan politika

önerilerinin, bu dezavantajları da dikkate alarak bunların giderilmesine ya da

oluşmamasına yönelik tedbirleri de ihtiva etmesine özellikle dikkat edilmiştir.

47 Memiş ve Keskin, 2015:627 48 Uras, Güngör. “ Lisanslı Depocular” Milliyet. 21 Ağustos 2006. 19 Ocak 2017. <http://www.milliyet.com.tr/%20lisanslidepocular/gungoruras/ekonomi/yazardetayarsiv/21.08.2006/168628/default.htm> 49 Bass and Henderson. “Warehouse Receipts: Financing Agricultural Producers” p.4. October 2000. 19 Ocak 2017. <http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/Pnacq697.pdf> 50 a.g.e.:4

23

22

yurt içinde ve yurt dışında açacakları şubelerle ürünlerin pazarlanması, dağıtımı

kolaylaşacak ve altyapı sağlanacaktır. 44

Lisanslı depolarda depolanan ürünler hem sigortalanmakta hem de depolanan

ürünlerde sigorta kapsamı dışında oluşacak olası kayıplara karşı tazmin fonları

oluşturulmaktadır. Böylece, lisanslı depolara teslim edilen ürünlerin sigorta ve

tazmin fonu kapsamında sağlıklı ve güvenilir şekilde depolanması

gerçekleştirilmektedir.

Lisanslı depo işleticileri, taraflar arasında bilgi asimetrisini azaltarak ticaretin

kolaylaşmasını sağlayan lisanslı depoculuk sistemiyle, talep üzerine büyük alıcılara

ürün stokları hakkında ücretsiz veya çok az bir ücret karşılığında bilgi

sağlayabilmektedir. Teslim yerleri olarak lisanslı depoların kullanılması ise

üreticiler, büyük tüccarlar ve işleyiciler arasında pazarlama zincirinin uzunluğunu

azaltarak ve dağıtımdan kaynaklı kâr paylarını daraltarak tarım ürünleri ticaretinde

şeffaflığın gelişmesine izin vermektedir.45

Lisanslı depoculuk sistemi çiftçinin finansal sisteme erişimini

kolaylaştırmakta, ticari işlemlerinin resmiyet kazanmasına yardım etmekte, ticari

faaliyetlerini geliştirmeleri için bir veri tabanı sağlamaktadır. Çünkü sistem, tarım

sektörünün kredi kullanmasını teşvik etmekte, tarım ürünlerine dayalı ticarete

sermaye sağlanmasına yardım etmekte ve kırsal alanlarda hizmet sağlayıcılar

açısından rekabetçi bir ağın gelişmesini kolaylaştırmaktadır.46

Tüm bunlarla birlikte, özellikle elektronik ürün senetleri ticari hayatın daha

da profesyonelleşmesini sağlamakta ve ticari faaliyetlerde yaşanan riskleri

azaltmaktadır.

1.4. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Dezavantajları

Lisanslı depoculuk sisteminin pek çok avantajı bulunmasına rağmen sistemin

bazı dezavantajları da bulunmaktadır.

44 Yücel İsmail. Lisanslı Depoculuk Sistemi ve Ürün İhtisas Borsacılığı, 23 Haziran 2010. 2 Temmuz 2015. <http://www.slideshare.net/ismailyucel/lisansl-depoculuk-ve-rn-ihtisas-borsacl> 45 Coulter and Onumah, 2002:8 46 a.g.e.:8-9

23

Sistemin sağlıklı bir şekilde işlemesi için üretim merkezlerine yakın çok

sayıda lisanslı depo yapılması gerekmektedir. İlk yatırım maliyetinin yüksek olması

ve çok sayıda lisanslı depo yapılması ihtiyacı sistemin hayata geçirilmesini

geciktirebilecektir.47

Küçük üreticinin depoya koyacak miktarda mamulü olmadığından depo

maliyetine katlanacak gücü bulunmamaktadır.48 Küçük ölçekte üretim lisanslı

depolarda depolansa bile sistemin getirdiği maliyetler dikkate alındığında beklenen

kârlılık çok düşük seviyelerde kalabilecektir. Bu durum küçük ölçekte üretim yapan

çiftçilerin sistemden yararlanmasını zorlaştırmaktadır.

Ürünlerin depoya taşınması çiftçiler için ek bir masraf teşkil etmektedir.

Nakliye masraflarının yüksekliği ürünlerin lisanslı depolara taşınmasını

güçleştirmektedir. Bu durum çiftçilerin mallarını lisanslı depolarda depolamasını

daha az olası kılmaktadır.49

Çiftçilerin fiyatın zirve noktasına ulaşıncaya kadar ürünlerini ellerinde tutarak

kârlarını en üst düzeye çıkarmaya çalışması nedeniyle ürün senetleri satıcılar

üzerinde spekülatif faaliyetleri teşvik edebilmektedir. Fiyat doruk noktasına

ulaştığında, piyasaya ek stokların girmesi fiyatın hemen düşmesine neden

olabilmektedir. Bu uygulama çiftçilerin stoklarının yarısından çoğunu en yüksek

fiyat yerine en düşük fiyat seviyesinde satmasına neden olabilmektedir. Bu durumda

kâr önemli ölçüde azalabilecektir.50

Bu çalışma kapsamında sistemin gelişmesine yönelik sunulan politika

önerilerinin, bu dezavantajları da dikkate alarak bunların giderilmesine ya da

oluşmamasına yönelik tedbirleri de ihtiva etmesine özellikle dikkat edilmiştir.

47 Memiş ve Keskin, 2015:627 48 Uras, Güngör. “ Lisanslı Depocular” Milliyet. 21 Ağustos 2006. 19 Ocak 2017. <http://www.milliyet.com.tr/%20lisanslidepocular/gungoruras/ekonomi/yazardetayarsiv/21.08.2006/168628/default.htm> 49 Bass and Henderson. “Warehouse Receipts: Financing Agricultural Producers” p.4. October 2000. 19 Ocak 2017. <http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/Pnacq697.pdf> 50 a.g.e.:4

24

24

2. LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİNE İLİŞKİN ÜLKE ÖRNEKLERİ

2.1. ABD’de Lisanslı Depoculuk Sistemi

Lisanslı depoculuk kavramı ABD’de ortaya çıkmış ve geliştirilmiştir.

ABD'de ürün senetleri finansmanı 19. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Geniş toprakların

ekilmesi, buharlı gemicilik ve demiryolu taşımacılığının gelişmesi ve telgrafın

icadıyla iletişimin hızlanması Amerika’nın orta batısından doğu kıyılarına ve sonuçta

Avrupa’ya büyük miktarda tahıl sevkiyatı yapılmasını teşvik etmiştir. Chicago şehri

1830 ve 1850 yılları arasında bu tahıl ticaretinin merkezi haline gelmiştir. Bu

kapsamda girişimciler çiftçilerin ve diğer tedarikçilerin ürünlerinin alınması, satış

ve sevkiyat öncesinde ürünlerin depolanması ve ticaretinin yapılması için büyük

depolar inşa etmişler ve depolanan ürünlerin alınıp satılabilmesi için ürün senetleri

çıkarmışlardır.51

Chicago Ticaret Borsası (Chicago Board of Trade - CBOT) bu süreçte ürün

ticaretinde önemli hale gelmiş ve derecelendirme sistemi sayesinde kaliteli hububat

ödüllendirilmiştir. Vadeli işlemler, ürünlerin fiziki olarak teslimi öncesinde fiyatın

alıcılara garanti edilmesini sağlaması nedeniyle CBOT’ta kısa süre içerisinde

yaygınlaşmıştır. Hububata ilişkin depoların yapımı artan bir şekilde devam etmiş ve

19. yüzyılın sonlarında kooperatifler kendi depolarını inşa etmeye başlamıştır. Bu

durum büyük ölçekli kurumsal işletmelerin karşısında çiftçilerin pazarlık gücünü

artırmıştır. Bu dönemde “spot”, “forward” ve “minimum fiyat kontratları” gibi çok

farklı türde kontrat tipleri kullanılmış ve CBOT, depoların hububat alımlarında

kullandığı fiyatlarda belirleyici olmuştur.52

20. yüzyılın başlarında tarım depoları, ürün borsaları ve standartlar dâhil tüm

sistem, federal bir düzenleyici rejimle kontrol altına alınmıştır. Bu değişimdeki en

önemli etken, eyaletler arasındaki farklı standartlardan kaynaklanan ticareti

zorlaştıran nedenlerdir. Bunun sonucunda depoların federal düzeyde kaydolmaları

veya kaydolmamalarının kendi tercihlerine bırakıldığı gönüllü bir sistem

51 Coulter (ed.), 2009:11 52 a.g.e.:11

25

oluşturulmuştur. Bu sistem zorunlu kayıt, lisans ve regülasyonu içermeyen dar

kapsamlı bir sistemdi ve kredi imkânları da yetersizdi.53

1916 yılında ABD Depolama Kanunu ve ilgili devlet kanunlarının

birleşmesiyle düzenleyici bir rejim oluşturulması amaçlanmıştır.54 1917 yılından

itibaren tarım ve gıda ürünlerinde ticareti düzenlemek ve kaliteyi artırmak amacıyla

belirli ton ve kalitedeki ürünlerin üretim, ihracat, depolama ve dağıtım işlemleri

lisansa tabi tutulmuştur. Lisanslı depoculuk uygulamaları kapsamında buğday ve

çavdar Ağustos 1917’de, şeker rafinerileri ve şeker üreticileri Eylül 1917’de, yem

bitkileri ve yem maddeleri Ocak 1918’de lisans programına alınmış ve her bir ürün

için minimum depolama kapasitesi belirlenmiştir. Buğday, buğday unu, çavdar,

çavdar unu, arpa, yulaf, mısır, pirinç, kuru fasulye, pamuk, yerfıstığı ve soya lisanslı

depoculuğa elverişli ürünler olarak belirlenmiştir. Mayıs 1918’de tüm lisanslı

uygulamalar için genel şartları ortaya koyan Genel Lisans Düzenlemesi yayımlanmış

ve bir genel düzenleme çerçevesinde 14 farklı ürün grubuna yönelik düzenlemeler

oluşturulmuştur. Genel bir yasal düzenlemeyle birlikte eyalet düzeyinde de

düzenlemeler yapılmıştır.55

Yüz yıl önce temelleri sağlam bir biçimde atılan lisanslı depoculuk yasasını

iyileştirmek ve mevcut ticaret ile operasyonel uygulamaları daha iyi yansıtmak için

2000 yılında federal depoların regülasyonunu modernize eden Tahıl Standartları ve

Depoculuğu İyileştirme Yasası yapılmıştır. Yasa, depo işleticilerine lisans verme,

denetleme ve tarımsal ürünlerin ticareti ile elektronik ürün senetlerinin çıkarılması

gibi çeşitli açılardan uygulamayı geliştirmek amacıyla Tarım Bakanlığına yetki

vermektedir.

Yasanın, tarımsal ürün mudileri için koruma, tarımsal ürünlerin depolanması

için ülke çapında bir standart düzenleyici sistem oluşturma, emtia ve finans

piyasalarında lisanslı depoculuğun (ürün senetlerinin) entegrasyonunu ve kabul

edilebilirliğini artırma, tarımsal ürünlerin pazarlanması için devletlerarası ve küresel

53 a.g.e.:11 54 a.g.e.:11-13 55 DOĞAKA, 2014:44

25

24

2. LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİNE İLİŞKİN ÜLKE ÖRNEKLERİ

2.1. ABD’de Lisanslı Depoculuk Sistemi

Lisanslı depoculuk kavramı ABD’de ortaya çıkmış ve geliştirilmiştir.

ABD'de ürün senetleri finansmanı 19. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Geniş toprakların

ekilmesi, buharlı gemicilik ve demiryolu taşımacılığının gelişmesi ve telgrafın

icadıyla iletişimin hızlanması Amerika’nın orta batısından doğu kıyılarına ve sonuçta

Avrupa’ya büyük miktarda tahıl sevkiyatı yapılmasını teşvik etmiştir. Chicago şehri

1830 ve 1850 yılları arasında bu tahıl ticaretinin merkezi haline gelmiştir. Bu

kapsamda girişimciler çiftçilerin ve diğer tedarikçilerin ürünlerinin alınmasını, satış

ve sevkiyat öncesinde ürünlerin depolanması ve ticaretinin yapılması için büyük

depolar inşa etmişler ve depolanan ürünlerin alınıp satılabilmesi için ürün senetleri

çıkarmışlardır.51

Chicago Ticaret Borsası (Chicago Board of Trade - CBOT) bu süreçte ürün

ticaretinde önemli hale gelmiş ve derecelendirme sistemi sayesinde kaliteli hububat

ödüllendirilmiştir. Vadeli işlemler, ürünlerin fiziki olarak teslimi öncesinde fiyatın

alıcılara garanti edilmesini sağlaması nedeniyle CBOT’ta kısa süre içerisinde

yaygınlaşmıştır. Hububata ilişkin depoların yapımı artan bir şekilde devam etmiş ve

19. yüzyılın sonlarında kooperatifler kendi depolarını inşa etmeye başlamıştır. Bu

durum büyük ölçekli kurumsal işletmelerin karşısında çiftçilerin pazarlık gücünü

artırmıştır. Bu dönemde “spot”, “forward” ve “minimum fiyat kontratları” gibi çok

farklı türde kontrat tipleri kullanılmış ve CBOT, depoların hububat alımlarında

kullandığı fiyatlarda belirleyici olmuştur.52

20. yüzyılın başlarında tarım depoları, ürün borsaları ve standartlar dâhil tüm

sistem, federal bir düzenleyici rejimle kontrol altına alınmıştır. Bu değişimdeki en

önemli etken, eyaletler arasındaki farklı standartlardan kaynaklanan ticareti

zorlaştıran nedenlerdir. Bunun sonucunda depoların federal düzeyde kaydolmaları

veya kaydolmamalarının kendi tercihlerine bırakıldığı gönüllü bir sistem

51 Coulter (ed.), 2009:11 52 a.g.e.:11

25

oluşturulmuştur. Bu sistem zorunlu kayıt, lisans ve regülasyonu içermeyen dar

kapsamlı bir sistemdi ve kredi imkânları da yetersizdi.53

1916 yılında ABD Depolama Kanunu ve ilgili devlet kanunlarının

birleşmesiyle düzenleyici bir rejim oluşturulması amaçlanmıştır.54 1917 yılından

itibaren tarım ve gıda ürünlerinde ticareti düzenlemek ve kaliteyi artırmak amacıyla

belirli ton ve kalitedeki ürünlerin üretim, ihracat, depolama ve dağıtım işlemleri

lisansa tabi tutulmuştur. Lisanslı depoculuk uygulamaları kapsamında buğday ve

çavdar Ağustos 1917’de, şeker rafinerileri ve şeker üreticileri Eylül 1917’de, yem

bitkileri ve yem maddeleri Ocak 1918’de lisans programına alınmış ve her bir ürün

için minimum depolama kapasitesi belirlenmiştir. Buğday, buğday unu, çavdar,

çavdar unu, arpa, yulaf, mısır, pirinç, kuru fasulye, pamuk, yerfıstığı ve soya lisanslı

depoculuğa elverişli ürünler olarak belirlenmiştir. Mayıs 1918’de tüm lisanslı

uygulamalar için genel şartları ortaya koyan Genel Lisans Düzenlemesi yayımlanmış

ve bir genel düzenleme çerçevesinde 14 farklı ürün grubuna yönelik düzenlemeler

oluşturulmuştur. Genel bir yasal düzenlemeyle birlikte eyalet düzeyinde de

düzenlemeler yapılmıştır.55

Yüz yıl önce temelleri sağlam bir biçimde atılan lisanslı depoculuk yasasını

iyileştirmek ve mevcut ticaret ile operasyonel uygulamaları daha iyi yansıtmak için

2000 yılında federal depoların regülasyonunu modernize eden Tahıl Standartları ve

Depoculuğu İyileştirme Yasası yapılmıştır. Yasa, depo işleticilerine lisans verme,

denetleme ve tarımsal ürünlerin ticareti ile elektronik ürün senetlerinin çıkarılması

gibi çeşitli açılardan uygulamayı geliştirmek amacıyla Tarım Bakanlığına yetki

vermektedir.

Yasanın, tarımsal ürün mudileri için koruma, tarımsal ürünlerin depolanması

için ülke çapında bir standart düzenleyici sistem oluşturma, emtia ve finans

piyasalarında lisanslı depoculuğun (ürün senetlerinin) entegrasyonunu ve kabul

edilebilirliğini artırma, tarımsal ürünlerin pazarlanması için devletlerarası ve küresel

53 a.g.e.:11 54 a.g.e.:11-13 55 DOĞAKA, 2014:44

26

26

ticareti kolaylaştırma, makul fiyatlarla tarım ürünlerinin güvenli ve lisanslı depolarda

ayrım yapılmaksızın depolanmasını sağlama gibi çeşitli amaçları bulunmaktadır.56

Bu yasal düzenlemeler neticesinde silo sahipleri, federal yetkililer veya eyalet

yönetimlerinden lisans almak zorunda kalmışlardır. Sonuç olarak, çiftçilerin

finansman imkânlarını veya ürün ticaretini artırabilen ciro edilebilir ürün senedi

karşılığında tarımsal ürünlerini teslim edebileceği binlerce depo faaliyete geçmiştir.

Lisanslı depolar fiziki imkânlar, sermaye yeterliliği, likidite, yönetim nitelikleri,

sigorta ve teminat sigortası (dolandırıcılık ve kötü yönetime karşı senet sahiplerini

korur) açısından önemli kriterleri sağlamak zorundadır. Bazı eyaletler lisanslı depo

sahiplerinin katkıda bulunmak zorunda oldukları “tazmin fonu”nu kurmuşlardır ve

bu teminatın yerini almıştır. Depolardaki tahıl işleme araçları (teraziler, numune

alıcıları ve sınıflandırıcılar) dahi faaliyetlerini sürdürmek için lisanslanmak

zorundadırlar ve emtialar ABD standartlarına göre derecelendirilmektedir. Depolar

yasayı uygulamaktan sorumlu olan ve bir gecede depo lisansını askıya alabilen ve

iptal edebilen müfettişler tarafından teftişe tabidir. Gözetim sistemi, her deponun

belgelenmiş depolama kapasitesine göre hesaplanan kullanıcı ücretleri ve Amerika

Birleşik Devletleri Ürün Kredi Kurumu’ndan57 (United States Commodity Credit

Corporation - CCC) yapılan ödemeler yoluyla finanse edilmektedir. Düzenleyici

sistem performansı artırmış ve 1950'lere kadar aile çiftliklerinin gelişmesinde ve

finansmanında kritik bir rol oynayan ürün senetleri sistemine erişimi genişletmiştir.

Bu sistem tarımsal üretim ve ihtiyaç odaklıdır. Mesela birçok üretimi düşük tarımsal

ürün, düzenleme kapsamında değildir, fakat bu ürünlerin yeterli talebi alması

durumunda yetkililer yeni ürün programı tesis edebilmektedir.58

ABD’de ürün senetleri dört temel amaç için kullanılmaktadır:

ABD Tarım Bakanlığı aracılığıyla sağlanan hükümet garantileriyle

desteklenen standart dokuz aylık kredi programlarına teminat olarak

56 USDA. Warehouse Licenced under the U.S. Warehouse act. December 2011. 6 Temmuz 2015. <https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/whselst2011.pdf> 57 Ürün Kredi Kurumu; 17 Ekim 1933 tarihinde Tarım Bakanlığına bağlı olarak üreticinin desteklenmesi, korunması ve ürünlerde istikrarlı fiyat sağlanması amacıyla kurulmuştur. Yeni iç ve dış pazarların geliştirilmesine ve tarım ürünlerinin pazarlanmasına da yardımcı olmaktadır. 58 Coulter (ed.), 2009:11-13

27

(çiftçiler bunu nakit akışı kısıtlarını rahatlatmak ve ürünlerini pazarlamayı

kolaylaştırmak için hasat sonrası stok finansmanında kullanır.),

Özel sektöre ait depolarda stoklanan hükümete ait tahıl -ABD

hükümetinin stratejik rezervleri gibi- envanterini belgelemek için,

Ticari depolamayla (örneğin, tahıl öğütme şirketleri) tutulan ürünler

üzerinde teminat kurulması için bir araç olarak,

İhracat ödemelerinde akreditife karşı, vadeli işlem borsalarında işlem için

kabul edilebilir teslimat belgesi olarak.59

ABD’de yürütülmekte olan lisanslı depoculuk faaliyetleriyle genel olarak

ürünlerin sağlıklı koşullarda, kalitelerine göre ve uygun ücretlerle depolanması

sağlanarak yerel ve uluslararası ürün taleplerine zamanında karşılık verebilmek ve

Yerel Çiftlik Program Amaçlarına (Domestic Farm Program Objectives) ulaşarak

piyasa regülasyonu amaçlanmaktadır.60

ABD’de üretim işletmeleri büyük ölçekli işletmelerdir. İşletme büyüklükleri

ortalama olarak 200 hektar civarındadır.61 Üreticiler kooperatifler şeklinde

örgütlenmiştir ve lisanslı depoculuk ve borsalar çok etkin olup piyasa regülasyonu bu

mekanizmalar yoluyla yapılmaktadır. Piyasada kamu stokları dâhil tüm tarım

ürünlerinin depolanması lisanslı depolar aracılığıyla gerçekleştirilmektedir.62

ABD’de yaklaşık 10 bin adet lisanslı depo bulunmaktadır. Hububat, bakliyat

ve yağlı tohumlar için kullanılabilen depolama kapasitesi, 350 milyon tonu çiftlik

içlerinde olmak üzere 620 milyon tondur. Çiftlikler dışında yaklaşık 9 bin adet

depolama tesisi bulunmaktadır.63

Ülkede ticari depo alanlarının yüzde 47’si Birleşik Devletler Depo Yasası

kapsamında lisanslıdır.64 ABD’nin depoculuk kanunu lisansları kontrolörler,

59 Lacroix and Panos, 1996:36 60 Ziraat Mühendisleri Odası. Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu Tasarısı’na İlişkin Ziraat Mühendisleri Odası’nın Görüşleri. Haziran 2006. 8 Temmuz 2015. <http://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=140&tipi=5&sube=0> 61 TMO, 2014:142 62 Nacar, 2009:43 63 TMO, 2014:142-143 64 USDA. The United States Warehouse Act. August 2016. 8 Ocak 2017. <https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/aboutuswa.pdf>

27

26

ticareti kolaylaştırma, makul fiyatlarla tarım ürünlerinin güvenli ve lisanslı depolarda

ayrım yapılmaksızın depolanmasını sağlama gibi çeşitli amaçları bulunmaktadır.56

Bu yasal düzenlemeler neticesinde silo sahipleri, federal yetkililer veya eyalet

yönetimlerinden lisans almak zorunda kalmışlardır. Sonuç olarak, çiftçilerin

finansman imkânlarını veya ürün ticaretini artırabilen ciro edilebilir ürün senedi

karşılığında tarımsal ürünlerini teslim edebileceği binlerce depo faaliyete geçmiştir.

Lisanslı depolar fiziki imkânlar, sermaye yeterliliği, likidite, yönetim nitelikleri,

sigorta ve teminat sigortası (dolandırıcılık ve kötü yönetime karşı senet sahiplerini

korur) açısından önemli kriterleri sağlamak zorundadır. Bazı eyaletler lisanslı depo

sahiplerinin katkıda bulunmak zorunda oldukları “tazmin fonu”nu kurmuşlardır ve

bu teminatın yerini almıştır. Depolardaki tahıl işleme araçları (teraziler, numune

alıcıları ve sınıflandırıcılar) dahi faaliyetlerini sürdürmek için lisanslanmak

zorundadırlar ve emtialar ABD standartlarına göre derecelendirilmektedir. Depolar

yasayı uygulamaktan sorumlu olan ve bir gecede depo lisansını askıya alabilen ve

iptal edebilen müfettişler tarafından teftişe tabidir. Gözetim sistemi, her deponun

belgelenmiş depolama kapasitesine göre hesaplanan kullanıcı ücretleri ve Amerika

Birleşik Devletleri Ürün Kredi Kurumu’ndan57 (United States Commodity Credit

Corporation - CCC) yapılan ödemeler yoluyla finanse edilmektedir. Düzenleyici

sistem performansı artırmış ve 1950'lere kadar aile çiftliklerinin gelişmesinde ve

finansmanında kritik bir rol oynayan ürün senetleri sistemine erişimi genişletmiştir.

Bu sistem tarımsal üretim ve ihtiyaç odaklıdır. Mesela birçok üretimi düşük tarımsal

ürün, düzenleme kapsamında değildir, fakat bu ürünlerin yeterli talebi alması

durumunda yetkililer yeni ürün programı tesis edebilmektedir.58

ABD’de ürün senetleri dört temel amaç için kullanılmaktadır:

ABD Tarım Bakanlığı aracılığıyla sağlanan hükümet garantileriyle

desteklenen standart dokuz aylık kredi programlarına teminat olarak

56 USDA. Warehouse Licenced under the U.S. Warehouse act. December 2011. 6 Temmuz 2015. <https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/whselst2011.pdf> 57 Ürün Kredi Kurumu; 17 Ekim 1933 tarihinde Tarım Bakanlığına bağlı olarak üreticinin desteklenmesi, korunması ve ürünlerde istikrarlı fiyat sağlanması amacıyla kurulmuştur. Yeni iç ve dış pazarların geliştirilmesine ve tarım ürünlerinin pazarlanmasına da yardımcı olmaktadır. 58 Coulter (ed.), 2009:11-13

27

(çiftçiler bunu nakit akışı kısıtlarını rahatlatmak ve ürünlerini pazarlamayı

kolaylaştırmak için hasat sonrası stok finansmanında kullanır.),

Özel sektöre ait depolarda stoklanan hükümete ait tahıl -ABD

hükümetinin stratejik rezervleri gibi- envanterini belgelemek için,

Ticari depolamayla (örneğin, tahıl öğütme şirketleri) tutulan ürünler

üzerinde teminat kurulması için bir araç olarak,

İhracat ödemelerinde akreditife karşı, vadeli işlem borsalarında işlem için

kabul edilebilir teslimat belgesi olarak.59

ABD’de yürütülmekte olan lisanslı depoculuk faaliyetleriyle genel olarak

ürünlerin sağlıklı koşullarda, kalitelerine göre ve uygun ücretlerle depolanması

sağlanarak yerel ve uluslararası ürün taleplerine zamanında karşılık verebilmek ve

Yerel Çiftlik Program Amaçlarına (Domestic Farm Program Objectives) ulaşarak

piyasa regülasyonu amaçlanmaktadır.60

ABD’de üretim işletmeleri büyük ölçekli işletmelerdir. İşletme büyüklükleri

ortalama olarak 200 hektar civarındadır.61 Üreticiler kooperatifler şeklinde

örgütlenmiştir ve lisanslı depoculuk ve borsalar çok etkin olup piyasa regülasyonu bu

mekanizmalar yoluyla yapılmaktadır. Piyasada kamu stokları dâhil tüm tarım

ürünlerinin depolanması lisanslı depolar aracılığıyla gerçekleştirilmektedir.62

ABD’de yaklaşık 10 bin adet lisanslı depo bulunmaktadır. Hububat, bakliyat

ve yağlı tohumlar için kullanılabilen depolama kapasitesi, 350 milyon tonu çiftlik

içlerinde olmak üzere 620 milyon tondur. Çiftlikler dışında yaklaşık 9 bin adet

depolama tesisi bulunmaktadır.63

Ülkede ticari depo alanlarının yüzde 47’si Birleşik Devletler Depo Yasası

kapsamında lisanslıdır.64 ABD’nin depoculuk kanunu lisansları kontrolörler,

59 Lacroix and Panos, 1996:36 60 Ziraat Mühendisleri Odası. Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu Tasarısı’na İlişkin Ziraat Mühendisleri Odası’nın Görüşleri. Haziran 2006. 8 Temmuz 2015. <http://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=140&tipi=5&sube=0> 61 TMO, 2014:142 62 Nacar, 2009:43 63 TMO, 2014:142-143 64 USDA. The United States Warehouse Act. August 2016. 8 Ocak 2017. <https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/aboutuswa.pdf>

28

28

tartıcılar, numune alıcıları ve sınıflandırıcılar olmak üzere 12 bin kişiyi

etkilemektedir.65

ABD’deki ürün borsaları spot işlem yapan borsalardan gelişerek vadeli işlem

yapan borsalara dönüşmüştür. Tamamen özel sektör eliyle yürütülmekte olan ürün

borsacılığı ve lisanslı depoculuk entegre çalışmakta, teslim şartlı vadeli kontratlarda

ürün teslimi lisanslı depolardan yapılmaktadır. ABD firmaları dünya çapında yatırım

yapıp lisanslı depo ağı oluşturarak ürün ticaret ve pazarlamasında hâkim rol

oynamaktadır.66

Böyle gelişmiş bir sisteme sahip olması dolayısıyla ABD’de ürün fiyatları

borsalarda belirlenmektedir. Chicago, Minneapolis, Kansas City gibi ihtisaslaşmış

ürün borsalarında tarımsal ürünler kontrat bazında satılmakta ve vadeli işlem

borsalarında oluşan toplam hacmin neredeyse yüzde 1’i teslimata konu olmaktadır.67

Devlet ise doğrudan alım, satım ve üretim yapmamakta, hükümet stratejik ihtiyaçları

karşılığında aldığı ürünleri özel lisanslı depolarda muhafaza ederek sisteme destek

vermektedir.68

Lisanslı depoculuk sistemi ve ürün borsaları birbirini tamamlayan unsurlar

olarak ortaya çıkmış ve ABD dünya mal borsacılığının merkezi konumuna gelmiştir.

ABD’nin lisanslı depoculuk sistemine geçmesiyle eyaletlerin tarım vergilerinde

artışlar meydana gelmiştir. Ancak ABD lisanslı depoculuk sisteminin başlangıç

aşamalarında hububat ekiminin yaygın olduğu federal devletlerde çok geniş vergi

teşvikleri uygulamıştır.69

Bunlarla birlikte, ABD’de kamu politikalarının önemli bir aracı olarak beş

yıllık programlar dâhilinde destekleme programları devam etmektedir. 2014 Tarım

Kanunu öncesinde “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi” (loan rate), hedef fiyat,

doğrudan gelir desteği ve fark giderici doğrudan gelir destekleriyle üreticiler

65 USDA. Warehouse Licenced under the U.S. Warehouse act. December 2011. 8 Temmuz 2015. <https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/whselst2011.pdf> 66 Yücel, İsmail. “Lisanslı Depoculuk Sistemi ve Ürün İhtisas Borsacılığı.” 23 Haziran 2010. 2 Temmuz 2015. < http://www.slideshare.net/ismailyucel/lisansl-depoculuk-ve-rn-ihtisas-borsacl> 67 TMO, 2014:143 68 AKAY, Mustafa. Çağdaş Borsacılığa Geçişte Önemli Bir Adım: Lisanslı Depoculuk. Ankara Ticaret Borsası. 10 Temmuz 2015. <http://eski.ankaratb.tobb.org.tr/pages.aspx?pageId=cae9ea15-d9da-49b8-ae27-77f5d0644db8> 69 Şakar, 2012: 22

29

desteklenmekteydi.70 2014 yılında çıkarılan Tarım Kanunu ile sistem yeniden

şekillendirilmiştir. Söz konusu yasayla çiftçilerin sahip olduğu toprağı ekip

ekmediğine bakılmaksızın çiftçiye sağlanan doğrudan devlet sübvansiyonlarına son

verilerek sigorta biçimindeki desteklere önem verilmiş, bunların miktar ve kapsamı

artırılmıştır. 2018 senesine kadar geçerli kalmak üzere, çiftçilerin en az birini seçmek

zorunda oldukları Fiyat Düşüşlerinden Koruma (Price Loss Coverage - PLC) ve

Tarımsal Risklerden Koruma (Agriculture Risk Coverage - ARC) adı altında iki adet

yeni program uygulamaya konulmuştur.71 Bu destekler üçüncü bölümde detaylı bir

şekilde anlatılacaktır.

Lisanslı depoculuk açısından önem arz eden “ürün rehin kredisi fiyat

seviyesi” yeni kanun döneminde de uygulanmaya devam etmiştir. Bu fiyat seviyesi

kanunla belirlenmektedir. Mesela buğday için 2014 Tarım Yasasında “ürün rehin

kredisi fiyat seviyesi” 2014-2018 yıllarında geçerli olmak üzere kile72 başına 2,94

ABD Doları olarak belirlenmiştir. Bu fiyat seviyesi taban fiyat olma işlevi de

görmektedir.

Bununla birlikte; CCC, üreticiye Pazarlama Kredileri Desteği Programı

(Marketing Assistance Loans Program) kapsamında 9 ay vadeli ucuz kredi imkânı

sağlamaktadır.73 Bu yöntemle üreticinin hasat döneminde finansman ihtiyacı

giderilmektedir. CCC tarafından verilen bu finansman uygulaması şöyle

açıklanabilir:

Üreticiler hasat sonrasında ürününü bir lisanslı depoya teslim etmekte ve

karşılığında tartı, analiz ve sınıflandırma işlemi yapılarak düzenlenen ürün senedi

üreticiye verilmektedir. 74 CCC ürün senediyle başvuran üreticiye “ürün rehin kredisi

fiyat seviyesi” üzerinden kredi vermektedir.75 Bu kredi için belirlenen faiz oranı,

CCC’nin borçlanma maliyetinin yüzde bir puan üzerinde olacak şekilde

ayarlanmaktadır. Bu faiz oranı genellikle kısa vadeli ticari kredi faizlerinin altında

70 TMO, 2014:142 71 TMO, 2015a:45-46 72 Kile, genellikle tahıl ölçmede kullanılan belirli hacimdeki kap, ölçektir. Ağırlık yerine hacme dayanan kile, bölgelere göre değişiklik göstermektedir. 73 Ag Decision Maker. “Marketing Loans and LDPs.” p.1. December 2008. 5 Şubat 2016. <https://www.extension.iastate.edu/agdm/crops/pdf/a1-38.pdf> 74 Nacar, 2009:43 75 Shields, 2014:11

29

28

tartıcılar, numune alıcıları ve sınıflandırıcılar olmak üzere 12 bin kişiyi

etkilemektedir.65

ABD’deki ürün borsaları spot işlem yapan borsalardan gelişerek vadeli işlem

yapan borsalara dönüşmüştür. Tamamen özel sektör eliyle yürütülmekte olan ürün

borsacılığı ve lisanslı depoculuk entegre çalışmakta, teslim şartlı vadeli kontratlarda

ürün teslimi lisanslı depolardan yapılmaktadır. ABD firmaları dünya çapında yatırım

yapıp lisanslı depo ağı oluşturarak ürün ticaret ve pazarlamasında hâkim rol

oynamaktadır.66

Böyle gelişmiş bir sisteme sahip olması dolayısıyla ABD’de ürün fiyatları

borsalarda belirlenmektedir. Chicago, Minneapolis, Kansas City gibi ihtisaslaşmış

ürün borsalarında tarımsal ürünler kontrat bazında satılmakta ve vadeli işlem

borsalarında oluşan toplam hacmin neredeyse yüzde 1’i teslimata konu olmaktadır.67

Devlet ise doğrudan alım, satım ve üretim yapmamakta, hükümet stratejik ihtiyaçları

karşılığında aldığı ürünleri özel lisanslı depolarda muhafaza ederek sisteme destek

vermektedir.68

Lisanslı depoculuk sistemi ve ürün borsaları birbirini tamamlayan unsurlar

olarak ortaya çıkmış ve ABD dünya mal borsacılığının merkezi konumuna gelmiştir.

ABD’nin lisanslı depoculuk sistemine geçmesiyle eyaletlerin tarım vergilerinde

artışlar meydana gelmiştir. Ancak ABD lisanslı depoculuk sisteminin başlangıç

aşamalarında hububat ekiminin yaygın olduğu federal devletlerde çok geniş vergi

teşvikleri uygulamıştır.69

Bunlarla birlikte, ABD’de kamu politikalarının önemli bir aracı olarak beş

yıllık programlar dâhilinde destekleme programları devam etmektedir. 2014 Tarım

Kanunu öncesinde “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi” (loan rate), hedef fiyat,

doğrudan gelir desteği ve fark giderici doğrudan gelir destekleriyle üreticiler

65 USDA. Warehouse Licenced under the U.S. Warehouse act. December 2011. 8 Temmuz 2015. <https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/whselst2011.pdf> 66 Yücel, İsmail. “Lisanslı Depoculuk Sistemi ve Ürün İhtisas Borsacılığı.” 23 Haziran 2010. 2 Temmuz 2015. < http://www.slideshare.net/ismailyucel/lisansl-depoculuk-ve-rn-ihtisas-borsacl> 67 TMO, 2014:143 68 AKAY, Mustafa. Çağdaş Borsacılığa Geçişte Önemli Bir Adım: Lisanslı Depoculuk. Ankara Ticaret Borsası. 10 Temmuz 2015. <http://eski.ankaratb.tobb.org.tr/pages.aspx?pageId=cae9ea15-d9da-49b8-ae27-77f5d0644db8> 69 Şakar, 2012: 22

29

desteklenmekteydi.70 2014 yılında çıkarılan Tarım Kanunu ile sistem yeniden

şekillendirilmiştir. Söz konusu yasayla çiftçilerin sahip olduğu toprağı ekip

ekmediğine bakılmaksızın çiftçiye sağlanan doğrudan devlet sübvansiyonlarına son

verilerek sigorta biçimindeki desteklere önem verilmiş, bunların miktar ve kapsamı

artırılmıştır. 2018 senesine kadar geçerli kalmak üzere, çiftçilerin en az birini seçmek

zorunda oldukları Fiyat Düşüşlerinden Koruma (Price Loss Coverage - PLC) ve

Tarımsal Risklerden Koruma (Agriculture Risk Coverage - ARC) adı altında iki adet

yeni program uygulamaya konulmuştur.71 Bu destekler üçüncü bölümde detaylı bir

şekilde anlatılacaktır.

Lisanslı depoculuk açısından önem arz eden “ürün rehin kredisi fiyat

seviyesi” yeni kanun döneminde de uygulanmaya devam etmiştir. Bu fiyat seviyesi

kanunla belirlenmektedir. Mesela buğday için 2014 Tarım Yasasında “ürün rehin

kredisi fiyat seviyesi” 2014-2018 yıllarında geçerli olmak üzere kile72 başına 2,94

ABD Doları olarak belirlenmiştir. Bu fiyat seviyesi taban fiyat olma işlevi de

görmektedir.

Bununla birlikte; CCC, üreticiye Pazarlama Kredileri Desteği Programı

(Marketing Assistance Loans Program) kapsamında 9 ay vadeli ucuz kredi imkânı

sağlamaktadır.73 Bu yöntemle üreticinin hasat döneminde finansman ihtiyacı

giderilmektedir. CCC tarafından verilen bu finansman uygulaması şöyle

açıklanabilir:

Üreticiler hasat sonrasında ürününü bir lisanslı depoya teslim etmekte ve

karşılığında tartı, analiz ve sınıflandırma işlemi yapılarak düzenlenen ürün senedi

üreticiye verilmektedir. 74 CCC ürün senediyle başvuran üreticiye “ürün rehin kredisi

fiyat seviyesi” üzerinden kredi vermektedir.75 Bu kredi için belirlenen faiz oranı,

CCC’nin borçlanma maliyetinin yüzde bir puan üzerinde olacak şekilde

ayarlanmaktadır. Bu faiz oranı genellikle kısa vadeli ticari kredi faizlerinin altında

70 TMO, 2014:142 71 TMO, 2015a:45-46 72 Kile, genellikle tahıl ölçmede kullanılan belirli hacimdeki kap, ölçektir. Ağırlık yerine hacme dayanan kile, bölgelere göre değişiklik göstermektedir. 73 Ag Decision Maker. “Marketing Loans and LDPs.” p.1. December 2008. 5 Şubat 2016. <https://www.extension.iastate.edu/agdm/crops/pdf/a1-38.pdf> 74 Nacar, 2009:43 75 Shields, 2014:11

30

30

gerçekleşmekte ve böylece üretici ucuz finansman imkânına erişebilmektedir.76

Üretici elde ettiği krediyle acil ihtiyaçlarını karşılamakta, ürünün mülkiyet hakkını

elinde bulundurduğundan piyasadaki gelişmeleri takip ederek, piyasa fiyatlarının

kendisini tatmin ettiği noktada borç anapara ve faizini ödeyip ürününü satarak

piyasada oluşan fiyat yükselişlerinden faydalanmaktadır.77 Bazı durumlarda ise

piyasada fiyatlar aşırı düştüğünde üretici aynı zamanda kredinin teminatı olan

ürünlerin sahipliğini “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi” karşılığında CCC’ye

devredebilmektedir. Bu işlem, ürünün CCC’ye satılması durumuyla benzerlik

göstermektedir. Bu durumda CCC tahakkuk eden faizden vazgeçmektedir. Böylece

üretici kanunda birim başına belirlenen “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi” üzerinden

ürününü elinden çıkarabilmektedir. Bu fiyat üreticinin ürününü satabileceği en düşük

fiyat olması hasebiyle taban fiyat olma işlevi görmektedir.78

Bununla birlikte, CCC buğday, yemlik ürünler ve yağlı tohumlar için “ürün

rehin kredisi fiyat seviyesi” yerine Yerel Fiyat (Posted County Price) olarak

adlandırılan alternatif kredi geri ödeme oranları belirleyebilmektedir. Bu fiyatlar

günlük olarak ilan edilmektedir.79 Vadeden önce yerel fiyatlar birim borçlanma fiyatı

olan “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi”nin üzerindeyse, çiftçi kredi anapara ve faizini

ödemektedir. Yerel fiyatlar “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi”nin altında ise çiftçi

yerel fiyat seviyesinden krediyi ödemekte ve iki fiyat seviyesi arasındaki fark

Pazarlama Kredi Kazancı (Marketing Loan Gain) olarak adlandırılmaktadır. Çiftçi

bunun yerine iki fiyat seviyesi arasındaki farka eşit bir tutarı Kredi Açığı Ödemesi

(Loan Deficiency Payment) kapsamında da talep edebilmektedir.80 Pazarlama

Kredisi Kazancı ve Kredi Açığı Ödemesine ilişkin hesaplama Tablo 2.1’de yer

almaktadır. Tabloda üç farklı senaryo kapsamında kazanç durumu

değerlendirilmiştir. Senaryo 1’de yerel fiyat seviyesi birim borçlanma fiyatı olan

“ürün rehin kredisi fiyat seviyesi”nden yüksek gerçekleştiği için üretici piyasada

ürününü satarak birim başına faiz ve anapara toplamı olan 1,98 ABD Doları/Kile’yi 76 Ag Decision Maker. “Marketing Loans and LDPs.” p.3. December 2008. 5 Şubat 2016. <https://www.extension.iastate.edu/agdm/crops/pdf/a1-38.pdf> 77 Nacar, 2009:43 78 Ag Decision Maker. “Marketing Loans and LDPs.” p.1. December 2008. 5 Şubat 2016. <https://www.extension.iastate.edu/agdm/crops/pdf/a1-38.pdf> 79 USDA. Nonrecourse Marketing Assistance Loans and Loan Deficiency Payments.p.2. August 2014. 5 Şubat 2016. <https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/mal_ldp_2014.pdf> 80 Shields, 2014:11

31

CCC’ye ödeyecektir. Senaryo 2’de ise yerel fiyat birim borçlanma fiyatı olan “ürün

rehin kredisi fiyat seviyesi”nin altında gerçekleşmiş ve bunun sonucunda üretici

yerel fiyat seviyesi üzerinden krediyi ödemiş ve oluşan fiyat farkı nedeniyle

Pazarlama Kredi Kazancı veya Kredi Açığı Ödemesine hak kazanmıştır. Buna ilave

olarak üretici kredi için tahakkuk eden 0,03 ABD Doları/Kile faizi ödememektedir.

Senaryo 3 kapsamında yerel fiyat “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi”nin üzerinde

gerçekleşmekle birlikte birim borçlanma fiyatı olan “ürün rehin kredisi fiyat

seviyesi” ve kredi faiz toplamının altında gerçekleşmektedir. Bu nedenle üretici yerel

fiyat seviyesinden ödeme yapmakla birlikte, 0,02 ABD Doları/Kile faize

katlanmamaktadır.

Tablo 2.1. Kredi Kazancı ve Kredi Açığı Ödemesi Örneği (ABD Doları/Kile)

Ürün Rehin Kredisi Fiyat Seviyesi 1,95 Senaryo 1 Senaryo 2 Senaryo 3

Ürün Rehin Kredisi Fiyat Seviyesi ve Faiz Toplamı (Loan rate plus interest) 1,98 1,98 1,98

Yerel Fiyatı (Posted County Price) 2,05 1,90 1,96 Pazarlama Kredi Kazancı (Marketing Loan Gain)/ Kredi Açığı Ödemesi (Loan Deficiency Payment) 0 0,05* 0**

Kaynak: USDA, 2014a, <https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/mal_ldp_2014.pdf.> *Vazgeçilen 0,03 ABD Doları/Kile tahakkuk eden faizi içermez. **Pazarlama kredisi kazancı yoktur ancak 0,02 ABD Doları/Kile faizden vazgeçilmiştir. Üretici 1,96 ABD Doları/Kile ödeme yapmaktadır.

Bu uygulamayla devlet herhangi bir depoculuk faaliyeti yapmamakta, söz

konusu alım işlemi lisanslı depolar vasıtasıyla yapılmaktadır. Pazarlama Kredi

Desteği Programıyla; teminatlı kredilerin CCC’ye potansiyel teslimi, CCC’nin sahip

olduğu stokların birikmesi, depolama maliyetleri, eyalet ve ilçe genelinde pazarlama

kredi kazançlarındaki farklılıklardan kaçınmanın en aza indirilmesi ve üretilen

ürünlerin serbestçe rekabetçi bir ortamda pazarlanabilmesi amaçlanmaktadır.81

Devletin tarım ürünlerine ürün senedi karşılığı verdiği kredi, sistemin derinlik

kazanmasındaki en büyük etken olarak ön plana çıkmaktadır. Sistem, bir yandan

üreticiyi ürününün katma değerine sahip çıkma ve piyasaya karşı koruma işlevi

görürken diğer yandan kamu finansman yükünü azaltmaktadır. Tüm üreticiler, kredi

81 USDA. Nonrecourse Marketing Assistance Loans and Loan Deficiency Payments. p.1. August 2014. 5 Şubat 2016. <https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/mal_ldp_2014.pdf>

31

30

gerçekleşmekte ve böylece üretici ucuz finansman imkânına erişebilmektedir.76

Üretici elde ettiği krediyle acil ihtiyaçlarını karşılamakta, ürünün mülkiyet hakkını

elinde bulundurduğundan piyasadaki gelişmeleri takip ederek, piyasa fiyatlarının

kendisini tatmin ettiği noktada borç anapara ve faizini ödeyip ürününü satarak

piyasada oluşan fiyat yükselişlerinden faydalanmaktadır.77 Bazı durumlarda ise

piyasada fiyatlar aşırı düştüğünde üretici aynı zamanda kredinin teminatı olan

ürünlerin sahipliğini “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi” karşılığında CCC’ye

devredebilmektedir. Bu işlem, ürünün CCC’ye satılması durumuyla benzerlik

göstermektedir. Bu durumda CCC tahakkuk eden faizden vazgeçmektedir. Böylece

üretici kanunda birim başına belirlenen “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi” üzerinden

ürününü elinden çıkarabilmektedir. Bu fiyat üreticinin ürününü satabileceği en düşük

fiyat olması hasebiyle taban fiyat olma işlevi görmektedir.78

Bununla birlikte, CCC buğday, yemlik ürünler ve yağlı tohumlar için “ürün

rehin kredisi fiyat seviyesi” yerine Yerel Fiyat (Posted County Price) olarak

adlandırılan alternatif kredi geri ödeme oranları belirleyebilmektedir. Bu fiyatlar

günlük olarak ilan edilmektedir.79 Vadeden önce yerel fiyatlar birim borçlanma fiyatı

olan “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi”nin üzerindeyse, çiftçi kredi anapara ve faizini

ödemektedir. Yerel fiyatlar “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi”nin altında ise çiftçi

yerel fiyat seviyesinden krediyi ödemekte ve iki fiyat seviyesi arasındaki fark

Pazarlama Kredi Kazancı (Marketing Loan Gain) olarak adlandırılmaktadır. Çiftçi

bunun yerine iki fiyat seviyesi arasındaki farka eşit bir tutarı Kredi Açığı Ödemesi

(Loan Deficiency Payment) kapsamında da talep edebilmektedir.80 Pazarlama

Kredisi Kazancı ve Kredi Açığı Ödemesine ilişkin hesaplama Tablo 2.1’de yer

almaktadır. Tabloda üç farklı senaryo kapsamında kazanç durumu

değerlendirilmiştir. Senaryo 1’de yerel fiyat seviyesi birim borçlanma fiyatı olan

“ürün rehin kredisi fiyat seviyesi”nden yüksek gerçekleştiği için üretici piyasada

ürününü satarak birim başına faiz ve anapara toplamı olan 1,98 ABD Doları/Kile’yi 76 Ag Decision Maker. “Marketing Loans and LDPs.” p.3. December 2008. 5 Şubat 2016. <https://www.extension.iastate.edu/agdm/crops/pdf/a1-38.pdf> 77 Nacar, 2009:43 78 Ag Decision Maker. “Marketing Loans and LDPs.” p.1. December 2008. 5 Şubat 2016. <https://www.extension.iastate.edu/agdm/crops/pdf/a1-38.pdf> 79 USDA. Nonrecourse Marketing Assistance Loans and Loan Deficiency Payments.p.2. August 2014. 5 Şubat 2016. <https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/mal_ldp_2014.pdf> 80 Shields, 2014:11

31

CCC’ye ödeyecektir. Senaryo 2’de ise yerel fiyat birim borçlanma fiyatı olan “ürün

rehin kredisi fiyat seviyesi”nin altında gerçekleşmiş ve bunun sonucunda üretici

yerel fiyat seviyesi üzerinden krediyi ödemiş ve oluşan fiyat farkı nedeniyle

Pazarlama Kredi Kazancı veya Kredi Açığı Ödemesine hak kazanmıştır. Buna ilave

olarak üretici kredi için tahakkuk eden 0,03 ABD Doları/Kile faizi ödememektedir.

Senaryo 3 kapsamında yerel fiyat “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi”nin üzerinde

gerçekleşmekle birlikte birim borçlanma fiyatı olan “ürün rehin kredisi fiyat

seviyesi” ve kredi faiz toplamının altında gerçekleşmektedir. Bu nedenle üretici yerel

fiyat seviyesinden ödeme yapmakla birlikte, 0,02 ABD Doları/Kile faize

katlanmamaktadır.

Tablo 2.1. Kredi Kazancı ve Kredi Açığı Ödemesi Örneği (ABD Doları/Kile)

Ürün Rehin Kredisi Fiyat Seviyesi 1,95 Senaryo 1 Senaryo 2 Senaryo 3

Ürün Rehin Kredisi Fiyat Seviyesi ve Faiz Toplamı (Loan rate plus interest) 1,98 1,98 1,98

Yerel Fiyatı (Posted County Price) 2,05 1,90 1,96 Pazarlama Kredi Kazancı (Marketing Loan Gain)/ Kredi Açığı Ödemesi (Loan Deficiency Payment) 0 0,05* 0**

Kaynak: USDA, 2014a, <https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/mal_ldp_2014.pdf.> *Vazgeçilen 0,03 ABD Doları/Kile tahakkuk eden faizi içermez. **Pazarlama kredisi kazancı yoktur ancak 0,02 ABD Doları/Kile faizden vazgeçilmiştir. Üretici 1,96 ABD Doları/Kile ödeme yapmaktadır.

Bu uygulamayla devlet herhangi bir depoculuk faaliyeti yapmamakta, söz

konusu alım işlemi lisanslı depolar vasıtasıyla yapılmaktadır. Pazarlama Kredi

Desteği Programıyla; teminatlı kredilerin CCC’ye potansiyel teslimi, CCC’nin sahip

olduğu stokların birikmesi, depolama maliyetleri, eyalet ve ilçe genelinde pazarlama

kredi kazançlarındaki farklılıklardan kaçınmanın en aza indirilmesi ve üretilen

ürünlerin serbestçe rekabetçi bir ortamda pazarlanabilmesi amaçlanmaktadır.81

Devletin tarım ürünlerine ürün senedi karşılığı verdiği kredi, sistemin derinlik

kazanmasındaki en büyük etken olarak ön plana çıkmaktadır. Sistem, bir yandan

üreticiyi ürününün katma değerine sahip çıkma ve piyasaya karşı koruma işlevi

görürken diğer yandan kamu finansman yükünü azaltmaktadır. Tüm üreticiler, kredi

81 USDA. Nonrecourse Marketing Assistance Loans and Loan Deficiency Payments. p.1. August 2014. 5 Şubat 2016. <https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/mal_ldp_2014.pdf>

32

32

olanağından yararlanmak için ürünlerini hasat sonrası lisanslı depolara getirmekte ve

böylece işlem hacmi artmaktadır.82

2.2. Avrupa’da Lisanslı Depoculuk Sistemi

AB’ye üye ülkelerde tarım piyasalarında istikrarın sağlanması, verimliliğin

artırılması, teknik gelişmenin teşvik edilmesi, ürün arzının düzenli hale getirilmesi ve

çiftçilerin gelirlerinde gözlemlenen dalgalanmanın bertaraf edilmesi ile çiftçilerin

gelirlerinin yükseltilmesi, çiftçilerin ve tüketicilerin korunması gibi amaçlarla

1962’den beri Ortak Tarım Politikaları uygulanmaktadır. Bu doğrultuda, tarım

ürünlerine yönelik fiyat destekleri ve müdahale alımları, korumacı politikalar, ihracat

teşvikleri ve ithalat kotaları gibi piyasa araçları devreye sokulmuş ve bunun

sonucunda üreticiler dünya fiyat seviyelerinin üzerinde garantili fiyatlar ile

desteklenmiştir.83 Bununla birlikte, bu destekler neticesinde tarım ürünlerinin

depolanmasından beklenen kârlılık düşmekte ve üreticiler tarafından ürünlerin

depolanmasına gerek duyulmamaktadır. Bu durum, söz konusu ülkelerde ürün senedi

uygulamalarına fazla rastlanılmamasına ve borsa sisteminin etkin olmamasına neden

olmaktadır.84

Bununla birlikte, bazı Doğu Avrupa ülkelerinde lisanslı depoculuk

uygulamaları mevcuttur. Bu kapsamda, Bulgaristan, Slovakya, Macaristan ve

Polonya uygulamaları aşağıda değerlendirilmektedir.

2.2.1. Bulgaristan

Bulgaristan’da lisanslı depoculuk kavramı, 1998 yılında parlamentodan

hububatın pazarlanması ve depolanması ile ilgili yeni bir kanunun geçmesi ile

resmiyet kazanmıştır. Hububat kanunu, hububatın depolanmasına ilişkin kamu

depoları ile hububat depoları olmak üzere iki işletme tipi öngörmüştür. Lisanslı

hububat depoları tazmin fonuna katılmamakta ve ürün senedi ihraç edememektedir.

Söz konusu depolar, sadece depolama hizmeti verebilmekte ve riskler mudi

82 Ziraat Mühendisleri Odası. Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu Tasarısı’na İlişkin Ziraat Mühendisleri Odası’nın Görüşleri. Haziran 2006. 8 Temmuz 2015. <http://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=140&tipi=5&sube=0> 83 İlter Yurtoğlu, 2015:61 84 a.g.e.:61

33

tarafından kabul edilmektedir. Lisanslı kamu depolarının ana amacı ise ürün

depolamak ve ürün senedi ihraç etmektir. Bu şirketler anonim ve limited şirket olarak

kurulabilmektedir. Bu depolar depo senedi ihraç etmek için kanunla belirlenen kural

ve standartlara uymak zorundadır. Ayrıca, kamu depolarının mudinin güvenliğini

garanti eden tazmin fonuna katılması da zorunludur. Hububatın mülkiyeti her iki

tarafın onayıyla aktarılabilmektedir. Ürün senetlerinin bu özelliği sistem için üçüncü

seviyede bir güvenlik oluşturmaktadır.85

1999 yılında Ürün Senetleri Kanunu benimsenmiş ve kanunun uygulanmasını

takiben yerel bankalar aracılığıyla depo sistemine finansman sağlanmıştır. Tüm

düzeylerde Kanunun başarılı bir şekilde uygulanması ve 2000 yılında bölgede tazmin

fonunun da oluşturulmasından sonra, Avrupa Bankası aktif olarak 3 yıl boyunca

kredi verilmesine katılım sağlamıştır. Bulgaristan kamu depolama sisteminde önemli

bir başarı sağlamıştır. 2000 yılında 250 bin ton kapasiteye ve 22 kamu deposuna

sahipken, 2009’da bunlar sırasıyla 500 bin tonun üzerine ve 47’ye yükselmiştir.86

Bankalar bu süreçte önemli tecrübeler kazanmıştır. Bankalar, ürün senetleri

kredilerinde uzmanlaşmış ve verimli içsel süreçler geliştirmiştir. Böylece kredi

mekanizması, nispeten düşük yönetim maliyetleriyle daha basit şekilde işlemeye

başlamıştır. Kredi faiz oranları programın başlarında sadece 2 bankanın kredi verdiği

durumda yüzde 16 iken, 2008’de 10 bankanın sisteme dâhil olması ve oluşan rekabet

nedeniyle yüzde 7-8’ler seviyesine düşmüştür.87

Bulgaristan’da Tarım Bakanlığı bünyesinde Ulusal Tahıl Hizmetleri adında

özel bir kurum kurulmuştur. Söz konusu kurum; kamu hububat depolarının

lisanslanma süreçlerinde önerilerde bulunmak, lisans sürecini organize etmek,

uygulamak ve kontrol etmek, lisanslı kamu depolarının kaydını tutmak; lisanslı

depoların ve depolanan ürünlerin kalite ve miktar açısından finansal, operasyonel ve

teknik durumlarını periyodik ve özel olarak kontrol etmek, ürün senetlerinin

basılması için siparişleri toplamakla görevlidir. Bu kurumun işlemleri sistem

açısından dördüncü bir güvenlik durumu sağlamaktadır.88

85 Hasnain at al, 2014:7 86 Jovičić at al, 2014:355 87 Coulter (ed.), 2009:14 88 Hasnain at al, 2014:7

33

32

olanağından yararlanmak için ürünlerini hasat sonrası lisanslı depolara getirmekte ve

böylece işlem hacmi artmaktadır.82

2.2. Avrupa’da Lisanslı Depoculuk Sistemi

AB’ye üye ülkelerde tarım piyasalarında istikrarın sağlanması, verimliliğin

artırılması, teknik gelişmenin teşvik edilmesi, ürün arzının düzenli hale getirilmesi ve

çiftçilerin gelirlerinde gözlemlenen dalgalanmanın bertaraf edilmesi ile çiftçilerin

gelirlerinin yükseltilmesi, çiftçilerin ve tüketicilerin korunması gibi amaçlarla

1962’den beri Ortak Tarım Politikaları uygulanmaktadır. Bu doğrultuda, tarım

ürünlerine yönelik fiyat destekleri ve müdahale alımları, korumacı politikalar, ihracat

teşvikleri ve ithalat kotaları gibi piyasa araçları devreye sokulmuş ve bunun

sonucunda üreticiler dünya fiyat seviyelerinin üzerinde garantili fiyatlar ile

desteklenmiştir.83 Bununla birlikte, bu destekler neticesinde tarım ürünlerinin

depolanmasından beklenen kârlılık düşmekte ve üreticiler tarafından ürünlerin

depolanmasına gerek duyulmamaktadır. Bu durum, söz konusu ülkelerde ürün senedi

uygulamalarına fazla rastlanılmamasına ve borsa sisteminin etkin olmamasına neden

olmaktadır.84

Bununla birlikte, bazı Doğu Avrupa ülkelerinde lisanslı depoculuk

uygulamaları mevcuttur. Bu kapsamda, Bulgaristan, Slovakya, Macaristan ve

Polonya uygulamaları aşağıda değerlendirilmektedir.

2.2.1. Bulgaristan

Bulgaristan’da lisanslı depoculuk kavramı, 1998 yılında parlamentodan

hububatın pazarlanması ve depolanması ile ilgili yeni bir kanunun geçmesi ile

resmiyet kazanmıştır. Hububat kanunu, hububatın depolanmasına ilişkin kamu

depoları ile hububat depoları olmak üzere iki işletme tipi öngörmüştür. Lisanslı

hububat depoları tazmin fonuna katılmamakta ve ürün senedi ihraç edememektedir.

Söz konusu depolar, sadece depolama hizmeti verebilmekte ve riskler mudi

82 Ziraat Mühendisleri Odası. Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu Tasarısı’na İlişkin Ziraat Mühendisleri Odası’nın Görüşleri. Haziran 2006. 8 Temmuz 2015. <http://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=140&tipi=5&sube=0> 83 İlter Yurtoğlu, 2015:61 84 a.g.e.:61

33

tarafından kabul edilmektedir. Lisanslı kamu depolarının ana amacı ise ürün

depolamak ve ürün senedi ihraç etmektir. Bu şirketler anonim ve limited şirket olarak

kurulabilmektedir. Bu depolar depo senedi ihraç etmek için kanunla belirlenen kural

ve standartlara uymak zorundadır. Ayrıca, kamu depolarının mudinin güvenliğini

garanti eden tazmin fonuna katılması da zorunludur. Hububatın mülkiyeti her iki

tarafın onayıyla aktarılabilmektedir. Ürün senetlerinin bu özelliği sistem için üçüncü

seviyede bir güvenlik oluşturmaktadır.85

1999 yılında Ürün Senetleri Kanunu benimsenmiş ve kanunun uygulanmasını

takiben yerel bankalar aracılığıyla depo sistemine finansman sağlanmıştır. Tüm

düzeylerde Kanunun başarılı bir şekilde uygulanması ve 2000 yılında bölgede tazmin

fonunun da oluşturulmasından sonra, Avrupa Bankası aktif olarak 3 yıl boyunca

kredi verilmesine katılım sağlamıştır. Bulgaristan kamu depolama sisteminde önemli

bir başarı sağlamıştır. 2000 yılında 250 bin ton kapasiteye ve 22 kamu deposuna

sahipken, 2009’da bunlar sırasıyla 500 bin tonun üzerine ve 47’ye yükselmiştir.86

Bankalar bu süreçte önemli tecrübeler kazanmıştır. Bankalar, ürün senetleri

kredilerinde uzmanlaşmış ve verimli içsel süreçler geliştirmiştir. Böylece kredi

mekanizması, nispeten düşük yönetim maliyetleriyle daha basit şekilde işlemeye

başlamıştır. Kredi faiz oranları programın başlarında sadece 2 bankanın kredi verdiği

durumda yüzde 16 iken, 2008’de 10 bankanın sisteme dâhil olması ve oluşan rekabet

nedeniyle yüzde 7-8’ler seviyesine düşmüştür.87

Bulgaristan’da Tarım Bakanlığı bünyesinde Ulusal Tahıl Hizmetleri adında

özel bir kurum kurulmuştur. Söz konusu kurum; kamu hububat depolarının

lisanslanma süreçlerinde önerilerde bulunmak, lisans sürecini organize etmek,

uygulamak ve kontrol etmek, lisanslı kamu depolarının kaydını tutmak; lisanslı

depoların ve depolanan ürünlerin kalite ve miktar açısından finansal, operasyonel ve

teknik durumlarını periyodik ve özel olarak kontrol etmek, ürün senetlerinin

basılması için siparişleri toplamakla görevlidir. Bu kurumun işlemleri sistem

açısından dördüncü bir güvenlik durumu sağlamaktadır.88

85 Hasnain at al, 2014:7 86 Jovičić at al, 2014:355 87 Coulter (ed.), 2009:14 88 Hasnain at al, 2014:7

34

34

Bütün bu gelişmelere rağmen, Bulgaristan’ın AB - Ortak Tarım Politikasına

katılması ve bu yolla üreticilerin finansman ve doğrudan üretim sübvansiyonlarına

daha kolay ulaşabilmesi nedeniyle, günümüzde lisanslı depoculuk sistemi kurulduğu

ilk on yıldaki kadar geniş bir kullanım alanına sahip değildir. 89

Sonuç olarak, Bulgaristan’da lisanslı depoculuk sistemine ilişkin yasal

düzenleme, lisanslama ve gözetim, performans garantisi bulunmakta olup,

Bulgaristan bu bakımdan lisanslı depoculuk sisteminin geliştiği ülkelerden biri olarak

değerlendirilmektedir.90

2.2.2. Slovakya91

Slovakya’da lisanslı depoculuk yasası 1998 yılında benimsenmiş ve lisanslı

depoculuk sistemi hükümet tarafından güçlü bir şekilde desteklenmiştir. Ülkede

lisanslı 60 depo bulunmaktadır ve ürün senetleri karşılığında finansman yıllık bazda

55 milyon ABD Doları civarındadır. Çeşitli bankalar sisteme finansman imkânı

sağlamaktadır, ancak ürün senetleri karşılığında gerçekleştirilen finansmanda Tarım

Bankası önemli bir rol oynamaktadır. Slovakya’da lisanslı depoculuk yasası

bankacılık açısından en iyi yasalardan biri olarak görülmektedir, çünkü finansal

kurumlar ağırlıklı olarak yasanın hazırlanma sürecine dâhil olmuştur. Bununla

birlikte Piyasa Regülasyonu için Devlet Fonu (State Fund for Market Regulation -

SFMR) aracılığıyla yapılan hükümet müdahaleleri sistemin düzgün işlemesini

engellemiştir. SFMR ürün senetleri karşılığında verilen krediler için destek

sağlamakta ve kredi vadesinden önce pazarlanamayan ürün senetlerinin alımını

belirlenmiş fiyatlardan garanti etmektedir. Bununla birlikte, bazı yıllarda fiyatların

çok yüksek belirlenmesi piyasada bozucu etkilere neden olmuştur. Daha önemlisi,

SFMR’nin ürün senetlerine ucuz kredi sağlaması ticari bankalar için rekabetçi

olmayan bir yapı oluşturmuştur. Bu gibi bir takım eksikliklere rağmen, Slovakya

lisanslı depoculuk için başarılı uygulama örnekleri arasında yer alabilmektedir.

Sistemde, iyi organize edilmiş bir ulusal lisanslama ve denetim kurumunun eksikliği,

Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (European Bank for Reconstruction and

89 İlter Yurtoğlu, 2015:63 90 Höllinger at al, 2009:28 91 a.g.e.:39

35

Development – EBRD) finansmanı kullanan depoların gerekli özeni göstermek için

yerel ticari bankaların sorumluluğunu arttırması ve bu kapsamda yerel bankalar

tarafından yapılan faaliyetleri izlemek için kiralanan inceleme şirketleriyle

giderilmiştir.

Slovakya da Bulgaristan gibi lisanslı depoculuk sistemine ilişkin yasal

düzenleme, lisanslama ve gözetim, performans garantisine sahip olması nedeniyle

lisanslı depoculuk sisteminin geliştiği ülkelerden biri olarak değerlendirilmektedir.

2.2.3. Macaristan92

Macaristan 19. yüzyılın sonlarında Avrupa’da ürün senetleri kavramıyla

tanışan ilk ülkelerden biridir. 1875’te Ticaret Yasası kamu depolarına ilişkin

düzenlemeler içerirken, 1996 yılında çeşitli ürünleri kapsayan Kamu Depolama ve

Depo Senetleri Kanunu söz konusu kanunun yerini almıştır. Macar hükümetinin

ihracat yanlısı tarım politikası, esas olarak ihracatın finansmanına yardımcı olduğu

için lisanslı depoculuk sisteminin desteklenmesi sonucunu doğurmuştur. İhracat

sübvansiyonları tahıl tüccarlarının sistemden faydalanmaları ve sistemi kullanmaları

için yeterli teşvikleri sağlamıştır. Ayrıca, büyük bankalar kamu depolama sistemine

dâhil olmuştur.

Macaristan’da lisanslı depoculuk sistemi gümrük depolarında ve depolama

şirketleri tarafından kiralanan depolarla yürütülmektedir. Sistem açısından finansal

performans garantisi eksikliği, sisteme katılması uygun bulunan lisanslı depoların

sahip olması gereken teknik ve finansal şartların artırılmasıyla çözülmüştür. Bunun

sonucunda önemli depolama kapasitesine sahip sadece üç büyük depo şirketi sisteme

dâhil olmuştur. Pazar geliştikçe bu depo şirketleri ürün senetlerine erişimi isteyen

daha küçük şirketlere garantör olmaya başlamışlardır. 2008 tecrübesinin gösterdiği

gibi sistem hatasız değildir. Sistemin özel depoların sahip olmadıkları ürünler

üzerinden ürün senetleri ihraç etmesi çeşitli bankalar ve ticaret şirketlerine para

kaybettirmiştir.

Bununla birlikte, Macaristan lisanslı depoculuk sistemine ilişkin yasal

düzenleme, lisanslama ve gözetim, performans garantisi bulunması ve bütün bunlara 92 a.g.e.:39

35

34

Bütün bu gelişmelere rağmen, Bulgaristan’ın AB - Ortak Tarım Politikasına

katılması ve bu yolla üreticilerin finansman ve doğrudan üretim sübvansiyonlarına

daha kolay ulaşabilmesi nedeniyle, günümüzde lisanslı depoculuk sistemi kurulduğu

ilk on yıldaki kadar geniş bir kullanım alanına sahip değildir. 89

Sonuç olarak, Bulgaristan’da lisanslı depoculuk sistemine ilişkin yasal

düzenleme, lisanslama ve gözetim, performans garantisi bulunmakta olup,

Bulgaristan bu bakımdan lisanslı depoculuk sisteminin geliştiği ülkelerden biri olarak

değerlendirilmektedir.90

2.2.2. Slovakya91

Slovakya’da lisanslı depoculuk yasası 1998 yılında benimsenmiş ve lisanslı

depoculuk sistemi hükümet tarafından güçlü bir şekilde desteklenmiştir. Ülkede

lisanslı 60 depo bulunmaktadır ve ürün senetleri karşılığında finansman yıllık bazda

55 milyon ABD Doları civarındadır. Çeşitli bankalar sisteme finansman imkânı

sağlamaktadır, ancak ürün senetleri karşılığında gerçekleştirilen finansmanda Tarım

Bankası önemli bir rol oynamaktadır. Slovakya’da lisanslı depoculuk yasası

bankacılık açısından en iyi yasalardan biri olarak görülmektedir, çünkü finansal

kurumlar ağırlıklı olarak yasanın hazırlanma sürecine dâhil olmuştur. Bununla

birlikte Piyasa Regülasyonu için Devlet Fonu (State Fund for Market Regulation -

SFMR) aracılığıyla yapılan hükümet müdahaleleri sistemin düzgün işlemesini

engellemiştir. SFMR ürün senetleri karşılığında verilen krediler için destek

sağlamakta ve kredi vadesinden önce pazarlanamayan ürün senetlerinin alımını

belirlenmiş fiyatlardan garanti etmektedir. Bununla birlikte, bazı yıllarda fiyatların

çok yüksek belirlenmesi piyasada bozucu etkilere neden olmuştur. Daha önemlisi,

SFMR’nin ürün senetlerine ucuz kredi sağlaması ticari bankalar için rekabetçi

olmayan bir yapı oluşturmuştur. Bu gibi bir takım eksikliklere rağmen, Slovakya

lisanslı depoculuk için başarılı uygulama örnekleri arasında yer alabilmektedir.

Sistemde, iyi organize edilmiş bir ulusal lisanslama ve denetim kurumunun eksikliği,

Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (European Bank for Reconstruction and

89 İlter Yurtoğlu, 2015:63 90 Höllinger at al, 2009:28 91 a.g.e.:39

35

Development – EBRD) finansmanı kullanan depoların gerekli özeni göstermek için

yerel ticari bankaların sorumluluğunu arttırması ve bu kapsamda yerel bankalar

tarafından yapılan faaliyetleri izlemek için kiralanan inceleme şirketleriyle

giderilmiştir.

Slovakya da Bulgaristan gibi lisanslı depoculuk sistemine ilişkin yasal

düzenleme, lisanslama ve gözetim, performans garantisine sahip olması nedeniyle

lisanslı depoculuk sisteminin geliştiği ülkelerden biri olarak değerlendirilmektedir.

2.2.3. Macaristan92

Macaristan 19. yüzyılın sonlarında Avrupa’da ürün senetleri kavramıyla

tanışan ilk ülkelerden biridir. 1875’te Ticaret Yasası kamu depolarına ilişkin

düzenlemeler içerirken, 1996 yılında çeşitli ürünleri kapsayan Kamu Depolama ve

Depo Senetleri Kanunu söz konusu kanunun yerini almıştır. Macar hükümetinin

ihracat yanlısı tarım politikası, esas olarak ihracatın finansmanına yardımcı olduğu

için lisanslı depoculuk sisteminin desteklenmesi sonucunu doğurmuştur. İhracat

sübvansiyonları tahıl tüccarlarının sistemden faydalanmaları ve sistemi kullanmaları

için yeterli teşvikleri sağlamıştır. Ayrıca, büyük bankalar kamu depolama sistemine

dâhil olmuştur.

Macaristan’da lisanslı depoculuk sistemi gümrük depolarında ve depolama

şirketleri tarafından kiralanan depolarla yürütülmektedir. Sistem açısından finansal

performans garantisi eksikliği, sisteme katılması uygun bulunan lisanslı depoların

sahip olması gereken teknik ve finansal şartların artırılmasıyla çözülmüştür. Bunun

sonucunda önemli depolama kapasitesine sahip sadece üç büyük depo şirketi sisteme

dâhil olmuştur. Pazar geliştikçe bu depo şirketleri ürün senetlerine erişimi isteyen

daha küçük şirketlere garantör olmaya başlamışlardır. 2008 tecrübesinin gösterdiği

gibi sistem hatasız değildir. Sistemin özel depoların sahip olmadıkları ürünler

üzerinden ürün senetleri ihraç etmesi çeşitli bankalar ve ticaret şirketlerine para

kaybettirmiştir.

Bununla birlikte, Macaristan lisanslı depoculuk sistemine ilişkin yasal

düzenleme, lisanslama ve gözetim, performans garantisi bulunması ve bütün bunlara 92 a.g.e.:39

36

36

bağlı olarak işleyen bir sistemin var olması sebebiyle lisanslı depoculuk sisteminin

geliştiği ülkelerden biri olarak kabul edilmektedir.

2.2.4. Polonya93

Polonya’da lisanslı depoculuk yasası 2000 yılında Parlamento’da kabul

edilmiştir. Yasa, yürürlüğe girmesine rağmen uygulama için teşvik edici bir unsur

bulunmaması nedeniyle ivme kaybetmiştir. Bundan önce, ABD Uluslararası

Kalkınma Ajansı (United States Agency for International Development - USAID)

Polonya tahıl pazarına lisanslı depoculuğu tanıtmak için büyük bir kalkınma

programını finanse etmiştir. Ürün senetlerinin tüm unsurlarını kapsamakta olan bu

proje süresi çok kısa olduğu için sistemin piyasa şartlarında uygulanmasına fırsat

kalmadan sonlanmıştır.

Tarımsal Pazarlama Ajansı (Agricultural Marketing Agency) tarafından

yürütülen çeşitli müdahaleci tarım politikaları, sistemin potansiyel verimliliğinin

azalmasının nedenlerinden biri olmuştur. Krediler için yüksek faiz oranları üreticiler

için ürün senetleriyle borçlanmayı cazip olmaktan çıkarırken yüksek müdahale fiyatı

sistemin gelişmesini engellemiştir.

2000 yılında, EBRD ürün senetleri piyasasında faizleri yeniden hayata

geçirmeye çalışmış ve bir tazmin fonu kurulmasına destek sağlamak için ABD

büyükelçiliğiyle bir anlaşma sağlamıştır. Ancak hükümetin tamamen AB’ye girmeye

odaklanmış olması ve lisanslı depoculuk programını geliştirmek için kamu

kurumlarından yeterli destek sağlanamaması neticesinde Polonya Ulusal Bankası

(The National Bank of Poland) bu fikri desteklememiştir. Hibelerden sağlanan kayda

değer desteğe rağmen ürün senetleri sisteminin başarısızlığı, gelecek hibe girişimleri

için hükümet desteği ve politik desteğin önemi hakkında önemli dersler çıkarılmasını

sağlamıştır.

Sonuç olarak, Polonya’da lisanslı depoculuk sistemine ilişkin yasal

düzenleme bulunmakla birlikte, lisanslama ve gözetim ile, performans garantisi

bulunmamaktadır. Bu bakımdan Polonya lisanslı depoculuk sisteminin çok fazla

gelişmediği ülkelerden biri olarak değerlendirilmektedir. 93 a.g.e.:41

37

36

bağlı olarak işleyen bir sistemin var olması sebebiyle lisanslı depoculuk sisteminin

geliştiği ülkelerden biri olarak kabul edilmektedir.

2.2.4. Polonya93

Polonya’da lisanslı depoculuk yasası 2000 yılında Parlamento’da kabul

edilmiştir. Yasa, yürürlüğe girmesine rağmen uygulama için teşvik edici bir unsur

bulunmaması nedeniyle ivme kaybetmiştir. Bundan önce, ABD Uluslararası

Kalkınma Ajansı (United States Agency for International Development - USAID)

Polonya tahıl pazarına lisanslı depoculuğu tanıtmak için büyük bir kalkınma

programını finanse etmiştir. Ürün senetlerinin tüm unsurlarını kapsamakta olan bu

proje süresi çok kısa olduğu için sistemin piyasa şartlarında uygulanmasına fırsat

kalmadan sonlanmıştır.

Tarımsal Pazarlama Ajansı (Agricultural Marketing Agency) tarafından

yürütülen çeşitli müdahaleci tarım politikaları, sistemin potansiyel verimliliğinin

azalmasının nedenlerinden biri olmuştur. Krediler için yüksek faiz oranları üreticiler

için ürün senetleriyle borçlanmayı cazip olmaktan çıkarırken yüksek müdahale fiyatı

sistemin gelişmesini engellemiştir.

2000 yılında, EBRD ürün senetleri piyasasında faizleri yeniden hayata

geçirmeye çalışmış ve bir tazmin fonu kurulmasına destek sağlamak için ABD

büyükelçiliğiyle bir anlaşma sağlamıştır. Ancak hükümetin tamamen AB’ye girmeye

odaklanmış olması ve lisanslı depoculuk programını geliştirmek için kamu

kurumlarından yeterli destek sağlanamaması neticesinde Polonya Ulusal Bankası

(The National Bank of Poland) bu fikri desteklememiştir. Hibelerden sağlanan kayda

değer desteğe rağmen ürün senetleri sisteminin başarısızlığı, gelecek hibe girişimleri

için hükümet desteği ve politik desteğin önemi hakkında önemli dersler çıkarılmasını

sağlamıştır.

Sonuç olarak, Polonya’da lisanslı depoculuk sistemine ilişkin yasal

düzenleme bulunmakla birlikte, lisanslama ve gözetim ile, performans garantisi

bulunmamaktadır. Bu bakımdan Polonya lisanslı depoculuk sisteminin çok fazla

gelişmediği ülkelerden biri olarak değerlendirilmektedir. 93 a.g.e.:41

37

2.3. Kazakistan’da Lisanslı Depoculuk Sistemi

Kazakistan’da yerel bankalar 1990’ların başlarında ürün senedi karşılığında

kredi vermeye başlamışlardır. 2001 yılında EBRD ve USAID tarafından sağlanan

destekle lisanslı depoculuk programı başlatılmıştır. Birincil ve ikincil mevzuat

düzenlemeleri bu program kapsamında geliştirilmiş ve 2002 yılında onaylanmıştır.

Bu düzenlemeyle borçlunun yükümlülüklerini yerine getirmemesi durumunda

bankalar ürünlerin mülkiyetini elde edebilmektedir. Bankalar bu işlemi yaparken

hiçbir mahkeme kararına ihtiyaç duymamakta ve bu ürünleri elden çıkarabilmektedir.

Bu gelişmiş yasal düzenlemelerin devreye sokulması sonrasında ürün senedi

finansman hacmi artmıştır. Birçok banka ürün senedine kredi sağlamakta olup ülke

kamu-özel yönetimi altında işleyen bir tazmin fonuna sahiptir.94 Devlet ve 14 lider

lisanslı depo işleticisi tarafından ortaklaşa finanse edilen tazmin fonu efektif

organizasyonel yapının iyi bir örneğidir. Bu tazmin fonu bankacılık sektörüne ek

sigorta sağlamak için kullanılmıştır. 2003’te ürün senetleri karşılığında bankalar

tarafından verilen kredi miktarı 16 milyon ABD Dolarından 2011 yılında 1,5 milyar

ABD Dolarına yükselmiştir. Aynı dönemde depolanan hububat miktarı üç katına

çıkmıştır.95 Kazakistan’ın sistemi tüm gerekli unsurları içermekte ve sürekli güç

kazanmaktadır. Ülkede lisanslı depoculuk sisteminin hükümet müdahalesi

olmaksızın serbest piyasa şartlarında etkili bir şekilde işlediği söylenebilir.

2.4. Rusya Federasyonu’nda Lisanslı Depoculuk Sistemi

Rusya’da lisanslı depoculuk sisteminin temellerini depo senetleri

oluşturmaktadır. İlk defa 19. yüzyılın sonlarında Rusya ticaret yasasında tanımlanan

hububat depo senetleri 1906-1911 yılları arasında Başbakan Stolypin’in reformları

esnasında çar yanlısı Rusya’da kullanılmaya başlanmıştır. Kullanılması belli bir

dönem kesintiye uğrayan bu senetler, 1925 yılında Sovyetler Birliği'nin Yeni

Ekonomi Politikasının (1921-1929) bir parçası olarak Halk Komiserleri Konseyi

Kararı ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Merkez Yürütme Kurulu tarafından

94 a.g.e.:38 95 OECD, 2015:37-38

38

38

yeniden kullanılmaya başlanmış olmakla birlikte daha sonra sahiplik belgeleri olarak

bu belgelerin kullanımına son verilmiştir.96

1990’lı yıllardan itibaren Rusya ekonomisinin liberalleşmesi depoculuk

faaliyetlerini de etkilemiştir. Liberalleşme ile birlikte yeniden ortaya çıkan lisanslı

depoculuk sistemi için gerekli olan yasal ve düzenleyici çerçevede pek çok eksiklik

bulunmaktadır. 1995 yılından itibaren stokların teminat olarak kullanılması Rusya

Medeni Kanununa göre mümkün olmuştur. Uygulamada, depolara ürün alınırken

verilen senetler teminat aracı olma işlevini yerine getirmekte ve bu yönüyle lisanslı

depoculuk sistemi benzeri bir işlev üstlenmektedir. 1996 yılında benimsenen Medeni

Kanunun ikinci kısmında açıkça lisanslı depoculuk sisteminden bahsedilmemesine

rağmen lisanslı depoculuk sisteminin kullanılabildiği yasal çerçevenin kurulmasında

daha ileri bir aşama gerçekleştirilmiştir. Yasada tanımlanan üç tip depo senedinden

ikisi menkul kıymet niteliğindedir.97 Depo senetleri kullanımında yüksek potansiyeli

olan büyük hububat üreticileri ile uluslararası ticaret ve finans kurumlarının lisanslı

depoculuk sistemine çok fazla ilgisi olmasına rağmen, lisanslı depoculuk sistemine

ilişkin doğru yasaların ve yönetmeliklerin ortaya konulmasında çok az ilerleme

kaydedilmiştir. Bununla birlikte ürün ihracat ve ithalat piyasasında ortaya çıkan

büyük fırsatların teşvik etmesi sonucunda özel sektör tarafından kendi kontrolleriyle

(örneğin; tarla depolaması) depo senetleri finansmanı kullanılmıştır.98

1994-1996 yılları arasında Rusya Federasyonu’nda sunulan düzenlemeler

sonucunda depo senetleri üç tip olarak çeşitlenmiştir:

Depo senetlerini elinde bulunduran kimseye belli ürünleri alma hakkı

veren fakat ürün üzerinde sahiplik hakkı vermeyen senetler,

Hamiline sertifikaların fiziksel sahipliği, ürün üzerindeki mülkiyet

sahipliğinin kanıtı olan basit depo sertifikaları,

Bir rehin senedi ve depo sertifikasından oluşan çift depo sertifikaları.99

96 Höllinger at al, 2009:41 97 Csaki at al, 2002:96-97 98 Höllinger at al, 2009:41 99 a.g.e.:41-42

39

Son zamanlarda olumlu gelişmeler yaşanmasına rağmen lisanslı depoculuk

sisteminin yerleşmesinin önünde hala çok sayıda engel bulunmaktadır. Bu engeller

şöyle sıralanabilir:

- Bu düzenleyici rejimde borçlunun temerrüdü büyük bir sorundur.

- Finansörlerin haklarının korunması zor olabilmekte ve sistem, açık

artırmayla satış ve mahkemeleri de içeren birçok yavaş ve güvenilmez

süreci içerebilmektedir.

- Bankalar gerçek mallar üzerinde doğrudan kontrol kurmada başarısız

olduklarından esaslı kayıplar yaşayınca repo tabanlı finansman

geliştirilmiştir.100

Likit ve ticari bir enstrüman olarak lisanslı depoculuk Rusya’da

kullanılmazken, lisanslı depoculuk benzeri işlemler farklı biçimdeki çok sayıda ticari

işlemde stokların teminat olarak gösterilmesiyle geniş çapta kullanılmaktadır.

Özellikle ihracat ve ithalat öncesinde bu işlemler yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu

işlemler tipik olarak depoların denetimini, risklere karşı sigorta yapılmasını ve

nihayetinde ürün tesliminde veya kredi ödendiğinde senetlerin iptalini içermektedir.

1998 krizi ve ürün stoklarının sermaye değerlerinde büyük miktarda aşınmanın

gerçekleşmesi sonucunda lisanslı depoculuk sistemine ilişkin programlar geçici

olarak durmuş ve 1999-2000 yıllarında yeniden ortaya çıkmıştır. Bu dönemin olumlu

bir özelliği bankaların önceki dönemlerden daha çok sisteme katılım sağlamalarıdır.

Bu durumun ortaya çıkmasındaki en önemli etken ise, hazine tahvillerinin getirisinin

düşmesi ve dolayısıyla üretken sektörlere daha fazla kredi verme gereksinimidir.101

2000 yılında lisanslı depoculuk potansiyelini değerlendiren bir çalışma, 20

milyon tonluk depolama alanı bulunan Rusya’da depo senetlerinin ihraç edilmesiyle

2 milyar dolarlık potansiyel bir teminat değerinin ortaya çıkacağını göstermiştir. Bu

durum yaklaşık olarak en büyük federal kredi programı kadar likiditeyi artıracaktır.

İyi işleyen bir lisanslı depoculuk sistemi sektörün kredi kısıtlamalarını hafifletmek

için önemli katkı yapabilecektir.102

100 a.g.e.:42 101 Csaki at al, 2002:94-95 102 a.g.e.:94

39

39

Son zamanlarda olumlu gelişmeler yaşanmasına rağmen lisanslı depoculuk

sisteminin yerleşmesinin önünde hala çok sayıda engel bulunmaktadır. Bu engeller

şöyle sıralanabilir:

- Bu düzenleyici rejimde borçlunun temerrüdü büyük bir sorundur.

- Finansörlerin haklarının korunması zor olabilmekte ve sistem, açık

artırmayla satış ve mahkemeleri de içeren birçok yavaş ve güvenilmez

süreci içerebilmektedir.

- Bankalar gerçek mallar üzerinde doğrudan kontrol kurmada başarısız

olduklarından esaslı kayıplar yaşayınca repo tabanlı finansman

geliştirilmiştir.100

Likit ve ticari bir enstrüman olarak lisanslı depoculuk Rusya’da

kullanılmazken, lisanslı depoculuk benzeri işlemler farklı biçimdeki çok sayıda ticari

işlemde stokların teminat olarak gösterilmesiyle geniş çapta kullanılmaktadır.

Özellikle ihracat ve ithalat öncesinde bu işlemler yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu

işlemler tipik olarak depoların denetimini, risklere karşı sigorta yapılmasını ve

nihayetinde ürün tesliminde veya kredi ödendiğinde senetlerin iptalini içermektedir.

1998 krizi ve ürün stoklarının sermaye değerlerinde büyük miktarda aşınmanın

gerçekleşmesi sonucunda lisanslı depoculuk sistemine ilişkin programlar geçici

olarak durmuş ve 1999-2000 yıllarında yeniden ortaya çıkmıştır. Bu dönemin olumlu

bir özelliği bankaların önceki dönemlerden daha çok sisteme katılım sağlamalarıdır.

Bu durumun ortaya çıkmasındaki en önemli etken ise, hazine tahvillerinin getirisinin

düşmesi ve dolayısıyla üretken sektörlere daha fazla kredi verme gereksinimidir.101

2000 yılında lisanslı depoculuk potansiyelini değerlendiren bir çalışma, 20

milyon tonluk depolama alanı bulunan Rusya’da depo senetlerinin ihraç edilmesiyle

2 milyar dolarlık potansiyel bir teminat değerinin ortaya çıkacağını göstermiştir. Bu

durum yaklaşık olarak en büyük federal kredi programı kadar likiditeyi artıracaktır.

İyi işleyen bir lisanslı depoculuk sistemi sektörün kredi kısıtlamalarını hafifletmek

için önemli katkı yapabilecektir.102

100 a.g.e.:42 101 Csaki at al, 2002:94-95 102 a.g.e.:94

40

40

Lisanslı depoculuk sistemine ilişkin sorunları çözmek amacıyla kapsamlı bir

ürün senetleri yasası 2000 ve 2001 yılında hazırlanmıştır. “Ciro Edilebilir ve

Edilemez Depo Senetleri” yasası Nisan 2001’de Duma’da (Rusya avam kamarası)

onaylanmış ve Federasyon Konseyine gitmiştir. Ardından veto edilmiş ve uzlaşma

komisyonunda bir kaç yıl boyunca tartışılmıştır. O zamandan beri, düzenleyici

çerçevede çok fazla gelişme olmadığı görülmektedir. Samara bölgesindeki projeleri

fonlayan Müşterek Emtia Fonu (Common Fund for Commodities) tarafından

başlatılan lisanslı depoculuk sistemini iyileştirmeyi amaçlayan birincil mevzuat 2003

yılında Duma alt kanadı tarafından onaylanmış, ancak sonrasında nihai onay

gerçekleştirilememiştir.103 EBRD ve Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’nün

(Food and Agriculture Organization of the United Nations - FAO) işbirliği programı

kapsamında FAO, Nisan 2010’da ürün senetlerine ilişkin taslak bir mevzuat

düzenlemesi hazırlanmasında destek sağlamak için Rusya Hububat Birliğiyle (The

Russian Grain Union) anlaşma imzalamıştır. 2012 yılında nihai taslak hazırlanmış

olup diğer paydaş bakanlıkların görüşlerine sunulmuştur. Bu kapsamda diğer paydaş

bakanlıkların görüşleri dikkate alınarak yeniden hazırlanmakta olan mevzuat

düzenlemesinin yakın gelecekte hükümete sunulması beklenmektedir.104

Sonuç olarak; lisanslama ve gözetim, performans garantisi gibi uygulamaların

bulunmaması ve yasal düzenlemenin henüz tamamlanmamış olması nedeniyle Rusya

lisanslı depoculuk sisteminin henüz gelişmediği ülkelerden biridir.105

2.5. Kanada’da Lisanslı Depoculuk Sistemi

Kanada’da hububat depoları Kanada Hububat Komisyonu tarafından

lisanslanmaktadır. Silo tipleri, lisanslamada kullanılan kategorilere göre

belirlenmektedir. Hububat depoları 1971 yılından günümüze 4 farklı kategoride

sınıflandırılmıştır:

Birincil hububat depoları: Ürünü depolamak, sevk etmek ya da her ikisini

birden yapmak için hububatı doğrudan üreticiden alan depolardır.

103 Höllinger at al, 2009:41 104 FAO. The Russian Federation and FAO. 14 Nisan 2016. <http://www.fao.org/3/a-au083e.pdf> 105 Höllinger at al, 2009:42

41

40

Lisanslı depoculuk sistemine ilişkin sorunları çözmek amacıyla kapsamlı bir

ürün senetleri yasası 2000 ve 2001 yılında hazırlanmıştır. “Ciro Edilebilir ve

Edilemez Depo Senetleri” yasası Nisan 2001’de Duma’da (Rusya avam kamarası)

onaylanmış ve Federasyon Konseyine gitmiştir. Ardından veto edilmiş ve uzlaşma

komisyonunda bir kaç yıl boyunca tartışılmıştır. O zamandan beri, düzenleyici

çerçevede çok fazla gelişme olmadığı görülmektedir. Samara bölgesindeki projeleri

fonlayan Müşterek Emtia Fonu (Common Fund for Commodities) tarafından

başlatılan lisanslı depoculuk sistemini iyileştirmeyi amaçlayan birincil mevzuat 2003

yılında Duma alt kanadı tarafından onaylanmış, ancak sonrasında nihai onay

gerçekleştirilememiştir.103 EBRD ve Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’nün

(Food and Agriculture Organization of the United Nations - FAO) işbirliği programı

kapsamında FAO, Nisan 2010’da ürün senetlerine ilişkin taslak bir mevzuat

düzenlemesi hazırlanmasında destek sağlamak için Rusya Hububat Birliğiyle (The

Russian Grain Union) anlaşma imzalamıştır. 2012 yılında nihai taslak hazırlanmış

olup diğer paydaş bakanlıkların görüşlerine sunulmuştur. Bu kapsamda diğer paydaş

bakanlıkların görüşleri dikkate alınarak yeniden hazırlanmakta olan mevzuat

düzenlemesinin yakın gelecekte hükümete sunulması beklenmektedir.104

Sonuç olarak; lisanslama ve gözetim, performans garantisi gibi uygulamaların

bulunmaması ve yasal düzenlemenin henüz tamamlanmamış olması nedeniyle Rusya

lisanslı depoculuk sisteminin henüz gelişmediği ülkelerden biridir.105

2.5. Kanada’da Lisanslı Depoculuk Sistemi

Kanada’da hububat depoları Kanada Hububat Komisyonu tarafından

lisanslanmaktadır. Silo tipleri, lisanslamada kullanılan kategorilere göre

belirlenmektedir. Hububat depoları 1971 yılından günümüze 4 farklı kategoride

sınıflandırılmıştır:

Birincil hububat depoları: Ürünü depolamak, sevk etmek ya da her ikisini

birden yapmak için hububatı doğrudan üreticiden alan depolardır.

103 Höllinger at al, 2009:41 104 FAO. The Russian Federation and FAO. 14 Nisan 2016. <http://www.fao.org/3/a-au083e.pdf> 105 Höllinger at al, 2009:42

41

Süreç depoları: Hububatın direkt imalatı veya diğer ürünlerde girdi olarak

kullanılması için alan ve depolayan depolardır.

Terminal depoları: Hububatı resmi muayene, tartım ve temizlik

işlemlerinden sonra depolayan ve ürünün depodan nakliyesine kadar

bakımını üstlenen depolardır.

Transfer depoları: Diğer depolarda resmi olarak denetlenen ve tartılan

hububatın transferinin yapıldığı depolardır. Doğu bölgelerinde transfer

depoları da ürünü almakta, temizlemekte ve depolamaktadır.106

Kanada’da hem lisanslı depo işletmecileri hem de lisanslı depoculuk

kapsamında işlem gören ürünlerin ticareti ile uğraşan kişiler lisans almak zorundadır.

Lisanslı tahıl depolarının ve tahıl ticaretinin kontrolünü sağlayan Kanada Tahıl

Komisyonu (Canadian Grain Commission) lisanslı depoların maksimum depolama

ücretlerini belirleme yetkisine sahip olmakla birlikte çoğu zaman ücret belirleme

konusunu lisanslı depo işletmelerine bırakmaktadır.107

Kanada Tahıl Komisyonu tarafından açıklanan verilere göre 2 Şubat 2017

tarihi itibarıyla ülke genelinde 416 adet hububat lisanslı deposu bulunmaktadır. Bu

depolar içerisinde en fazla görülen tip birincil hububat depolarıdır.108

2.6. Güney Afrika Cumhuriyeti’nde Lisanslı Depoculuk Sistemi109

Güney Afrika Cumhuriyeti’nde 12 milyon tonluk hububat üretimi 1990’ların

başlarına kadar devlet kontrollü bir piyasa sistemi çerçevesinde devlet desteği alan

yaklaşık 30 bin büyük ölçekli ticari işletme tarafından gerçekleştirilmiştir. Daha

sonraları hububat ticareti serbestleştirilmiş, hükümet ticareti desteklemek için özel

sektörü teşvik etmiştir. Ancak sistem açısından piyasa bilgileri, ticari anlaşmazlıklar,

ticaretin finansmanı, hububat fiyatlandırma sistemleri ve fiyat risklerinin yönetimini

kapsayan bir dizi ihtiyacın ele alınması gereği ortaya çıkmıştır. Bu ihtiyaçlar bilgi

hizmetlerinin iyileştirilmesi, depo sertifikalarının ihraç edilmesi ve Güney Afrika

106 Canadian Grain Commission. Grain Elevator in Canada. 25 Nisan 2016 <http://www.grainscanada.gc.ca/statistics-statistiques/geic-sgc/2016-04-01.pdf> 107 DOĞAKA, 2014:46 108Canadian Grain Commission. All Elevators in All Provinces as of 2017-02-01. 5 Şubat 2017 <http://www.grainscanada.gc.ca/wa-aw/geic-sgc/search-recherche-eng.asp> 109 Coulter, 2009:15-17

42

42

Vadeli İşlemler Borsa’sında (The South African Futures Exchange - SAFEX) mısır,

buğday, soya fasulyesi ve ayçiçeği için vadeli işlemler ve opsiyon sözleşmelerinin

kurulması gibi bir takım kurumsal araçlarla ele alınmıştır.

Kooperatif depoları ürünün sınıfını, miktarını, yerini gösteren ciro edilebilir

depo sertifikalarını ihraç etmektedirler. Çiftçiler bunları ticarette veya ürün senedi

karşılığında bankadan kredi alırken kullanabilmektedir.

Güney Afrika Cumhuriyeti’nde lisanslı depolamaya ilişkin bir yasa

bulunmamaktadır. Depo sertifikaları sözleşme hukukuna göre ele alınmıştır.

Üreticilerin vadesi gelmiş kontratlar karşılığında ürün senetlerini teslim edecekleri

depoları SAFEX belirlemekte ve böylece sistemin büyük bir bölümü için gözetim

sağlanmaktadır. Onay şartları ABD lisans şartlarıyla karşılaştırıldığında nispeten

basittir ve silo sahiplerinin bir tazmin fonuna katkıda bulunması gerekliliği

bulunmamaktadır.

Silo işletmecileri kendi adlarına depo sertifikaları yayınlayabildiği gibi

yaygın olarak kullanılan SAFEX senetlerini de kullanabilirler. Üreticiler ürünlerini

piyasada satabileceği gibi ürünlerini satması için komisyoncu da atayabilmektedir.

Bu gibi durumlarda genellikle referans fiyat SAFEX fiyatlarıdır. Üreticiler ürün

satışını erteledikleri ve depo sertifikaları karşılığında kredi kullandıkları durumda

genellikle borsada işlem gören vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerini kullanarak

olumsuz fiyat risklerine karşı korunmaktadır. Fiyat riskini yönetebilecek

enstrümanların bulunması sonucunda, bankalar üreticilerin ürün senedi karşılığında

borçlanmalarını sağlayabilecek yapıya sahip olabilmiştir. Yatırımcılar fiyat

hareketlerinden kazanç sağlamak amacıyla depo sertifikalarına yatırım yapmaktadır.

Bu durum piyasaya likidite sağlanmasında ve risk paylaşımının gerçekleşmesinde

önemli bir rol oynamaktadır.

2004 yılında hububatın yüzde 60’ını elinde bulunduran iki silo işletmesinin

önderliğinde elektronik silo sertifikası sistemini geliştirmek için bir yazılım şirketi

devreye sokulmuştur. Sistem, katılımcı sözleşmesi kullanılarak kaydolmanın zorunlu

olduğu ve sisteme girişin şifre ile yapıldığı internet tabanlı kapalı bir sistemdir. Depo

sertifikasını elinde tutan kişi veya kurumlar sisteme girerek depo sertifikasını diğer

43

taraflara transfer edebilmektedir. Depo sertifikalarına sahip olanlar veya onların

komisyoncuları SAFEX sözleşmelerinden kaynaklanan teslimlerde sistemi

kullanmaktadır. Sistem ürün senetlerinin online kaydının yapılabilmesini

sağlayabilmekte, bunun yanı sıra katılımcılar, hükümet kurumları ve diğer

paydaşların kullanabileceği çeşitli bilgiler sunmaktadır. Sistem sayesinde kâğıt

doküman kullanımından kaynaklanan maliyetler azalmış, güvenlik artmış, senetlerin

el değiştirmesi hızlanmış ve işlemlerin açık bir şekilde denetiminin yapılabilmesi

sağlanmıştır. Ayrıca bankacılık hizmetleri hızlanmış ve bunun sonucunda ürün

senedi karşılığında daha hızlı kredi sağlanabilmiştir. Son olarak, bilgisayar

kullanamayan çiftçilere yardımcı olmak için çiftçilerin telefonla talimat

verebilecekleri telefon ticaret masasını da kapsayan bir yönetim merkezi

kurulmuştur.

Sonuç olarak, Güney Afrika Cumhuriyeti’nde müdahaleci politikaların

yokluğu ve güçlü piyasa kurumlarının varlığı lisanslı depoculuk sisteminin gelişimi

için ideal bir ekonomik ortam sağlamaktadır. Depolanan ürün depodan çekilmeden

önce ürün senetleri birkaç kez el değiştirmektedir. Nitekim 2013 yılında borsada

işlem gören kontratlar Güney Afrika Cumhuriyeti üretim hacminin 11 katını temsil

etmekteydi.110

2.7. Bölüm Değerlendirmesi

Piyasa odaklı bir sistem olan lisanslı depoculuk sistemi, tarımda fiyat istikrarı

ve çiftçi refahına yaptığı katkı nedeniyle pek çok ülke tarafından alternatif bir

politika aracı olarak benimsenmiştir. Uygulama örnekleri incelendiğinde, sistemin

bazı unsurları sistemin uygulandığı ülkelerde ana hatlarıyla benzerlik göstermekle

birlikte, bazı unsurları farklılaşmaktadır. Yasal düzenleme, lisanslama ve gözetim,

performans garantisi düzenlemeleri sistemin işler hale gelmesi için sağlanması

gereken ortak kriterlerdir. ABD, Bulgaristan, Slovakya, Macaristan, Kazakistan,

Kanada ve Güney Afrika Cumhuriyeti bu kriterleri farklı usullerle sağlamıştır.

Polonya’da lisanslı depoculuk sistemine ilişkin yasal düzenleme bulunmakla birlikte,

lisanslama ve gözetim ile performans garantisi bulunmamaktadır. Rusya’da

110 OECD, 2015:39

43

43

taraflara transfer edebilmektedir. Depo sertifikalarına sahip olanlar veya onların

komisyoncuları SAFEX sözleşmelerinden kaynaklanan teslimlerde sistemi

kullanmaktadır. Sistem ürün senetlerinin online kaydının yapılabilmesini

sağlayabilmekte, bunun yanı sıra katılımcılar, hükümet kurumları ve diğer

paydaşların kullanabileceği çeşitli bilgiler sunmaktadır. Sistem sayesinde kâğıt

doküman kullanımından kaynaklanan maliyetler azalmış, güvenlik artmış, senetlerin

el değiştirmesi hızlanmış ve işlemlerin açık bir şekilde denetiminin yapılabilmesi

sağlanmıştır. Ayrıca bankacılık hizmetleri hızlanmış ve bunun sonucunda ürün

senedi karşılığında daha hızlı kredi sağlanabilmiştir. Son olarak, bilgisayar

kullanamayan çiftçilere yardımcı olmak için çiftçilerin telefonla talimat

verebilecekleri telefon ticaret masasını da kapsayan bir yönetim merkezi

kurulmuştur.

Sonuç olarak, Güney Afrika Cumhuriyeti’nde müdahaleci politikaların

yokluğu ve güçlü piyasa kurumlarının varlığı lisanslı depoculuk sisteminin gelişimi

için ideal bir ekonomik ortam sağlamaktadır. Depolanan ürün depodan çekilmeden

önce ürün senetleri birkaç kez el değiştirmektedir. Nitekim 2013 yılında borsada

işlem gören kontratlar Güney Afrika Cumhuriyeti üretim hacminin 11 katını temsil

etmekteydi.110

2.7. Bölüm Değerlendirmesi

Piyasa odaklı bir sistem olan lisanslı depoculuk sistemi, tarımda fiyat istikrarı

ve çiftçi refahına yaptığı katkı nedeniyle pek çok ülke tarafından alternatif bir

politika aracı olarak benimsenmiştir. Uygulama örnekleri incelendiğinde, sistemin

bazı unsurları sistemin uygulandığı ülkelerde ana hatlarıyla benzerlik göstermekle

birlikte, bazı unsurları farklılaşmaktadır. Yasal düzenleme, lisanslama ve gözetim,

performans garantisi düzenlemeleri sistemin işler hale gelmesi için sağlanması

gereken ortak kriterlerdir. ABD, Bulgaristan, Slovakya, Macaristan, Kazakistan,

Kanada ve Güney Afrika Cumhuriyeti bu kriterleri farklı usullerle sağlamıştır.

Polonya’da lisanslı depoculuk sistemine ilişkin yasal düzenleme bulunmakla birlikte,

lisanslama ve gözetim ile performans garantisi bulunmamaktadır. Rusya’da

110 OECD, 2015:39

44

44

çalışmalar yapılmakla birlikte henüz yasal bir düzenleme hazırlanmamıştır. Bunların

dışında kalan ve sistemin hayata geçirilmesinde önem arz eden süreçler ülkelerin iç

piyasa koşullarına bağlı olarak farklılık arz etmektedir. ABD’de lisanslı depoculuk

sistemi, gelişmiş ürün ihtisas borsacılığı ve lisanslı depo kapasitesinin yanı sıra CCC

tarafından verilen ucuz kredi imkânıyla ve taban fiyat işlevi gören “ürün rehin

kredisi fiyat seviyesiyle” tarım politikalarına entegre bir yapı teşkil etmektedir.

Bulgaristan’da bankalar ürün senetlerine aktif bir şekilde finansman imkânı sağlamış;

Slovakya’da finansal kurumlar lisanslı depoculuk yasasının hazırlanma sürecinde

aktif olarak rol almış; Kazakistan’da borçlunun yükümlülüklerini yerine getirmemesi

durumunda bankaların hiçbir mahkeme kararına ihtiyaç duymadan ürün mülkiyetine

sahip olmaları düzenlenmiş ve bu durum sistemin işleyişini kolaylaştırmıştır. Bunun

sonucunda bankalar bu ülkelerde sistemin gelişmesine aktif bir şekilde katkı

sağlamışlardır. Güney Afrika Cumhuriyetinde vadeli işlem piyasası sistemin etkin bir

şekilde işlemesini ve gözetimini sağlamıştır. Rusya’da büyük bir potansiyel olmasına

rağmen sistem henüz işler hale gelmemiştir. Ancak, bu yüksek potansiyeli

değerlendiren tacirler lisanslı depoculuk benzeri işlemleri kendileri yapmaktadır.

Bazı ülkelerde sistemin işlemesine yönelik oluşturulan veya var olan kurumlarla

sistemin işleyişi yönlendirilmeye çalışılmıştır.

Lisanslı depoculuk sistemi uygulama örneklerinden; yasal düzenleme,

lisanslama ve gözetim, performans garantisi düzenlemelerinin yanı sıra finansman

imkânı, gelişmiş ürün ihtisas borsalarının varlığı, sistemin işleyişini bozacak

doğrudan müdahalelerin azaltılmasının (müdahale alımları gibi) sistemin işleyişini

kolaylaştırdığı anlaşılmaktadır.

45

3. TÜRKİYE’DE BUĞDAY PİYASASI VE TMO

3.1. Türkiye’de Buğday Piyasasının İşleyişi

Türkiye’de tarımın GSYİH içerisindeki payı 2015 yılında yüzde 6,9 olarak

gerçekleşmiştir.111 2015 yılı geçici verilerine göre tarımsal ürün değerinin yüzde

41’ini tahıllar ve diğer bitkisel ürünler oluşturmaktadır.112 Tahıllar ve diğer bitkisel

ürünler tarımsal üretimde önemli bir yer tutmakla birlikte, Türkiye’de iklim

koşullarının da etkisiyle buğday üretimi diğer ürünlere göre daha yaygın bir şekilde

gerçekleşmektedir. 2015 yılında tahıl üretimi için ekilen yaklaşık 117 milyon dekar

alanın 79 milyon dekarında buğday üretimi yapılmıştır. Aynı dönemde yaklaşık 39

milyon ton tahıl üretiminin 23 milyon tonunu buğday üretimi oluşturmuştur.113

Tüm bu verilerden anlaşıldığı üzere gerek Türkiye hububat piyasasının

temelini buğdayın oluşturması gerekse tek bir ürün üzerinden daha detaylı ve sağlıklı

hesaplamalar yapılmasına imkân vermesi açısından çalışmada hububat ürünlerinden

yalnızca buğday üzerine yapılan analizlere yer verilmiştir. Böylece söz konusu ürün

piyasasının mevcut durumu lisanslı depoculukla bağlantılı olarak kapsamlı bir

şekilde değerlendirilebilmiş, lisanslı depoculuğun gelişmesi için uygulanması

önerilen politikalar gerekçeleriyle ve olası sonuçlarıyla birlikte analiz edilebilmiştir.

3.1.1. Buğday üretim, tüketim ve dış ticareti

Buğday üretimi mevsimsel değişikliklerin de etkisiyle piyasa dönemleri

itibarıyla farklılık göstermektedir. Buğday arzı, kullanılabilir üretim ve buğday

ithalatından oluşmaktadır.114 Tablo 3.1’den de görüldüğü üzere buğday arzı buğday

üretimi ve ithalatına bağlı olarak değişkenlik göstermekle birlikte son yıllarda

buğday ithalatı buğday arzında önemli bir unsur haline gelmiştir. Ülkemizde buğday

ithalatının büyük çoğunluğu navlun ve rekabetçi fiyat avantajına bağlı olarak Rusya

Federasyonu, Kazakistan, ABD ve Ukrayna’dan yapılmaktadır.115

111 TÜİK, 2016h. 112 TÜİK, 2016ı. 113 TÜİK, 2016b. 114 Çiftçi tarafından tohumluk ve tüketim için ayrılan buğday üretimin arz edilmeyen kısmını oluşturmaktadır. 115 TMO, 2014:31

45

44

çalışmalar yapılmakla birlikte henüz yasal bir düzenleme hazırlanmamıştır. Bunların

dışında kalan ve sistemin hayata geçirilmesinde önem arz eden süreçler ülkelerin iç

piyasa koşullarına bağlı olarak farklılık arz etmektedir. ABD’de lisanslı depoculuk

sistemi, gelişmiş ürün ihtisas borsacılığı ve lisanslı depo kapasitesinin yanı sıra CCC

tarafından verilen ucuz kredi imkânıyla ve taban fiyat işlevi gören “ürün rehin

kredisi fiyat seviyesiyle” tarım politikalarına entegre bir yapı teşkil etmektedir.

Bulgaristan’da bankalar ürün senetlerine aktif bir şekilde finansman imkânı sağlamış;

Slovakya’da finansal kurumlar lisanslı depoculuk yasasının hazırlanma sürecinde

aktif olarak rol almış; Kazakistan’da borçlunun yükümlülüklerini yerine getirmemesi

durumunda bankaların hiçbir mahkeme kararına ihtiyaç duymadan ürün mülkiyetine

sahip olmaları düzenlenmiş ve bu durum sistemin işleyişini kolaylaştırmıştır. Bunun

sonucunda bankalar bu ülkelerde sistemin gelişmesine aktif bir şekilde katkı

sağlamışlardır. Güney Afrika Cumhuriyetinde vadeli işlem piyasası sistemin etkin bir

şekilde işlemesini ve gözetimini sağlamıştır. Rusya’da büyük bir potansiyel olmasına

rağmen sistem henüz işler hale gelmemiştir. Ancak, bu yüksek potansiyeli

değerlendiren tacirler lisanslı depoculuk benzeri işlemleri kendileri yapmaktadır.

Bazı ülkelerde sistemin işlemesine yönelik oluşturulan veya var olan kurumlarla

sistemin işleyişi yönlendirilmeye çalışılmıştır.

Lisanslı depoculuk sistemi uygulama örneklerinden; yasal düzenleme,

lisanslama ve gözetim, performans garantisi düzenlemelerinin yanı sıra finansman

imkânı, gelişmiş ürün ihtisas borsalarının varlığı, sistemin işleyişini bozacak

doğrudan müdahalelerin azaltılmasının (müdahale alımları gibi) sistemin işleyişini

kolaylaştırdığı anlaşılmaktadır.

45

3. TÜRKİYE’DE BUĞDAY PİYASASI VE TMO

3.1. Türkiye’de Buğday Piyasasının İşleyişi

Türkiye’de tarımın GSYİH içerisindeki payı 2015 yılında yüzde 6,9 olarak

gerçekleşmiştir.111 2015 yılı geçici verilerine göre tarımsal ürün değerinin yüzde

41’ini tahıllar ve diğer bitkisel ürünler oluşturmaktadır.112 Tahıllar ve diğer bitkisel

ürünler tarımsal üretimde önemli bir yer tutmakla birlikte, Türkiye’de iklim

koşullarının da etkisiyle buğday üretimi diğer ürünlere göre daha yaygın bir şekilde

gerçekleşmektedir. 2015 yılında tahıl üretimi için ekilen yaklaşık 117 milyon dekar

alanın 79 milyon dekarında buğday üretimi yapılmıştır. Aynı dönemde yaklaşık 39

milyon ton tahıl üretiminin 23 milyon tonunu buğday üretimi oluşturmuştur.113

Tüm bu verilerden anlaşıldığı üzere gerek Türkiye hububat piyasasının

temelini buğdayın oluşturması gerekse tek bir ürün üzerinden daha detaylı ve sağlıklı

hesaplamalar yapılmasına imkân vermesi açısından çalışmada hububat ürünlerinden

yalnızca buğday üzerine yapılan analizlere yer verilmiştir. Böylece söz konusu ürün

piyasasının mevcut durumu lisanslı depoculukla bağlantılı olarak kapsamlı bir

şekilde değerlendirilebilmiş, lisanslı depoculuğun gelişmesi için uygulanması

önerilen politikalar gerekçeleriyle ve olası sonuçlarıyla birlikte analiz edilebilmiştir.

3.1.1. Buğday üretim, tüketim ve dış ticareti

Buğday üretimi mevsimsel değişikliklerin de etkisiyle piyasa dönemleri

itibarıyla farklılık göstermektedir. Buğday arzı, kullanılabilir üretim ve buğday

ithalatından oluşmaktadır.114 Tablo 3.1’den de görüldüğü üzere buğday arzı buğday

üretimi ve ithalatına bağlı olarak değişkenlik göstermekle birlikte son yıllarda

buğday ithalatı buğday arzında önemli bir unsur haline gelmiştir. Ülkemizde buğday

ithalatının büyük çoğunluğu navlun ve rekabetçi fiyat avantajına bağlı olarak Rusya

Federasyonu, Kazakistan, ABD ve Ukrayna’dan yapılmaktadır.115

111 TÜİK, 2016h. 112 TÜİK, 2016ı. 113 TÜİK, 2016b. 114 Çiftçi tarafından tohumluk ve tüketim için ayrılan buğday üretimin arz edilmeyen kısmını oluşturmaktadır. 115 TMO, 2014:31

46

46

Türkiye’de buğday; tüketim, tohumluk ve yemlik olarak kullanılmaktadır.

Bununla birlikte buğday ihracatı da yapılmaktadır. Tablo 3.1’den de görüldüğü üzere

yurt içi kullanım, değişkenlik göstermekle birlikte son yıllarda artmıştır. Ayrıca

buğday ihracatının da son yıllarda arttığı görülmektedir.

Tablo 3.1. Buğday Ürün Denge Tablosu116 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15

Üretim (Ton) 20.600.000 19.674.000 21.800.000 20.100.000 22.050.000 19.000.000

Ekilen Alan ( Ha) 8.100.000 8.103.400 8.096.000 7.529.639 7.772.600 7.919.209

Üretim Kayıpları (Ton) 1.133.000 1.082.070 1.199.000 1.105.500 1.212.750 1.045.000

ARZ (Ton) 22.418.007 22.766.035 23.825.535 23.024.199 25.022.439 23.735.716

Kullanılabilir Üretim (Ton) 19.467.000 18.591.930 20.60.1000 18.994.500 20.837.250 17.955.000

İthalat (Ton) 2.951.007 4.174.105 3.224.535 4.029.699 4.185.189 5.780.716

YURTİÇİ KULLANIM (Ton) 16.961.236 18.187.098 19.609.603 19.375.457 20.461.694 20.121.780

Tüketim (Ton) 14.494.543 15.766.287 17.089.529 17.042.330 16.329.709 15.604.364

Tohumluk Kullanım (Ton) 1.458.000 1.458.612 1.457.280 1.355.335 1.399.068 1.425.458

Yemlik Kullanım (Ton) 424.683 404.441 448.402 411.075 2.111.650 2.556.427

Kayıplar (Ton) 584.010 557.758 614.392 566.716 621.266 535.532

İHRACAT (Ton) 4.491.284 3.228.101 3.977.079 3.700.742 4.677.855 4.358.527

STOK DEĞİŞİMİ (Ton) 965.487 1.350.836 238.853 -52.000 -117.110 -744.591

Kişi Başına Tüketim (Kg) 199,8 213,9 228,7 225,3 213 200,8

Yeterlilik Derecesi117 (Yüzde) 114,8 102,23 105,1 98,0 101,8 89,2

Kaynak: TÜİK, 2016c, 1 Ocak 2017, <http://www.tuik.gov.tr/>

Buğdayın stoklanabilir bir ürün olmasının da bir sonucu olarak bazı yıllarda

tüketilmeyen ürünlerin depolanmasıyla stok artışı gerçekleşmiş; bazı yıllarda ise

tüketim ve ihracatın, üretim ve ithalattan fazla olması sonucunda stoklar azalmıştır.

Tüketimin nüfusa bölünmesiyle elde edilen kişi başına buğday tüketimi 200 kg

civarında seyretmiştir. Tablo 3.1 incelendiğinde ülkemizde buğday üretiminin bazı

yıllarda yurt içi kullanım için yeterli olduğu, bazı yıllarda ise yetersiz kaldığı

görülmektedir.

116 Yalnızca hammadde olarak kullanılan birincil tarımsal ürünü değil, o üründen elde edilen işlenmiş ürünleri de kapsamaktadır (örneğin; buğday nişastası, un). 117 Bir bölgenin kullanılabilir üretiminin (iç üretim) o bölgenin bütün ihtiyacını ya da yurt içi kullanımı (insan, hayvan ve endüstrinin bütün ihtiyaçlarını) ne ölçüde karşılayacak durumda olduğunu gösteren yeterlilik derecesi (Kullanılabilir Üretim/ Yurt İçi Kullanım)×100 formülüyle hesaplanmaktadır. Hesaplanan değerin 100’den küçük olması, üretimin yurt içi talebi tam olarak karşılayamadığı durumu; 100’den büyük olması ise, normal iç ihtiyaçları geçen, ihraç edilebilir ve/veya stoklanabilir miktarların varlığı durumunu göstermektedir.

47

Türkiye önemli miktarda buğday üretimiyle kendi kendine yeterli görülmekle

birlikte bazı yıllarda olumsuz iklim koşullarına bağlı olarak üretimde ve kalitede

yaşanan sorunlardan dolayı sanayicinin istediği kalitede buğday için arz açığı

bulunmaktadır.118 Bununla birlikte, buğdaya dayalı mamul madde (un, makarna,

bisküvi, irmik ve bulgur) ihracatının yıllara göre artış gösterdiği görülmektedir.119

Buğday ithalat, ihracat ve buğday karşılığı mamul madde ihracat miktarının

2002 yılı sonrasındaki seyrini gösteren Grafik 3.1 incelendiğinde, 2002-2015 yılları

arasında buğday ihracat miktarının düşük seviyelerde seyrettiği, buğday ithalat

miktarları ile buğday karşılığı mamul madde ihracat miktarlarının ise 2007

sonrasında benzer bir seyir izleyerek artış eğilimine girdiği görülmektedir. Bu

durum, ülkemizde buğday ithalatının buğdaya dayalı mamul madde ihracatındaki

artıştan kaynaklandığını göstermektedir.120

Grafik 3.1. Türkiye Buğday İthalatı ile Buğday ve Buğday Karşılığı Mamul Madde İhracatı Karşılaştırması

(Bin Ton)

Kaynak: TMO, 2014:30-32 ve TMO, 2016:21-23

3.1.2. Buğday piyasasında verim, maliyet, fiyat ve destekleme

Ekilen alan başına üretimi gösteren verimlilik düzeyi çiftçi refahı açısından

önem arz etmektedir. Verimlilik artışının gerçekleştiği durumlarda birim maliyetlerin

118 Nacar, 2009: 50 119 TMO, 2014:30 120 a.g.e.:30

0100020003000400050006000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Mamul Madde İhracat Miktarı (Buğday Karşılığı)

Buğday İthalat Miktarı

Buğday İhracat Miktarı

47

46

Türkiye’de buğday; tüketim, tohumluk ve yemlik olarak kullanılmaktadır.

Bununla birlikte buğday ihracatı da yapılmaktadır. Tablo 3.1’den de görüldüğü üzere

yurt içi kullanım, değişkenlik göstermekle birlikte son yıllarda artmıştır. Ayrıca

buğday ihracatının da son yıllarda arttığı görülmektedir.

Tablo 3.1. Buğday Ürün Denge Tablosu116 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 2013/14 2014/15

Üretim (Ton) 20.600.000 19.674.000 21.800.000 20.100.000 22.050.000 19.000.000

Ekilen Alan ( Ha) 8.100.000 8.103.400 8.096.000 7.529.639 7.772.600 7.919.209

Üretim Kayıpları (Ton) 1.133.000 1.082.070 1.199.000 1.105.500 1.212.750 1.045.000

ARZ (Ton) 22.418.007 22.766.035 23.825.535 23.024.199 25.022.439 23.735.716

Kullanılabilir Üretim (Ton) 19.467.000 18.591.930 20.60.1000 18.994.500 20.837.250 17.955.000

İthalat (Ton) 2.951.007 4.174.105 3.224.535 4.029.699 4.185.189 5.780.716

YURTİÇİ KULLANIM (Ton) 16.961.236 18.187.098 19.609.603 19.375.457 20.461.694 20.121.780

Tüketim (Ton) 14.494.543 15.766.287 17.089.529 17.042.330 16.329.709 15.604.364

Tohumluk Kullanım (Ton) 1.458.000 1.458.612 1.457.280 1.355.335 1.399.068 1.425.458

Yemlik Kullanım (Ton) 424.683 404.441 448.402 411.075 2.111.650 2.556.427

Kayıplar (Ton) 584.010 557.758 614.392 566.716 621.266 535.532

İHRACAT (Ton) 4.491.284 3.228.101 3.977.079 3.700.742 4.677.855 4.358.527

STOK DEĞİŞİMİ (Ton) 965.487 1.350.836 238.853 -52.000 -117.110 -744.591

Kişi Başına Tüketim (Kg) 199,8 213,9 228,7 225,3 213 200,8

Yeterlilik Derecesi117 (Yüzde) 114,8 102,23 105,1 98,0 101,8 89,2

Kaynak: TÜİK, 2016c, 1 Ocak 2017, <http://www.tuik.gov.tr/>

Buğdayın stoklanabilir bir ürün olmasının da bir sonucu olarak bazı yıllarda

tüketilmeyen ürünlerin depolanmasıyla stok artışı gerçekleşmiş; bazı yıllarda ise

tüketim ve ihracatın, üretim ve ithalattan fazla olması sonucunda stoklar azalmıştır.

Tüketimin nüfusa bölünmesiyle elde edilen kişi başına buğday tüketimi 200 kg

civarında seyretmiştir. Tablo 3.1 incelendiğinde ülkemizde buğday üretiminin bazı

yıllarda yurt içi kullanım için yeterli olduğu, bazı yıllarda ise yetersiz kaldığı

görülmektedir.

116 Yalnızca hammadde olarak kullanılan birincil tarımsal ürünü değil, o üründen elde edilen işlenmiş ürünleri de kapsamaktadır (örneğin; buğday nişastası, un). 117 Bir bölgenin kullanılabilir üretiminin (iç üretim) o bölgenin bütün ihtiyacını ya da yurt içi kullanımı (insan, hayvan ve endüstrinin bütün ihtiyaçlarını) ne ölçüde karşılayacak durumda olduğunu gösteren yeterlilik derecesi (Kullanılabilir Üretim/ Yurt İçi Kullanım)×100 formülüyle hesaplanmaktadır. Hesaplanan değerin 100’den küçük olması, üretimin yurt içi talebi tam olarak karşılayamadığı durumu; 100’den büyük olması ise, normal iç ihtiyaçları geçen, ihraç edilebilir ve/veya stoklanabilir miktarların varlığı durumunu göstermektedir.

47

Türkiye önemli miktarda buğday üretimiyle kendi kendine yeterli görülmekle

birlikte bazı yıllarda olumsuz iklim koşullarına bağlı olarak üretimde ve kalitede

yaşanan sorunlardan dolayı sanayicinin istediği kalitede buğday için arz açığı

bulunmaktadır.118 Bununla birlikte, buğdaya dayalı mamul madde (un, makarna,

bisküvi, irmik ve bulgur) ihracatının yıllara göre artış gösterdiği görülmektedir.119

Buğday ithalat, ihracat ve buğday karşılığı mamul madde ihracat miktarının

2002 yılı sonrasındaki seyrini gösteren Grafik 3.1 incelendiğinde, 2002-2015 yılları

arasında buğday ihracat miktarının düşük seviyelerde seyrettiği, buğday ithalat

miktarları ile buğday karşılığı mamul madde ihracat miktarlarının ise 2007

sonrasında benzer bir seyir izleyerek artış eğilimine girdiği görülmektedir. Bu

durum, ülkemizde buğday ithalatının buğdaya dayalı mamul madde ihracatındaki

artıştan kaynaklandığını göstermektedir.120

Grafik 3.1. Türkiye Buğday İthalatı ile Buğday ve Buğday Karşılığı Mamul Madde İhracatı Karşılaştırması

(Bin Ton)

Kaynak: TMO, 2014:30-32 ve TMO, 2016:21-23

3.1.2. Buğday piyasasında verim, maliyet, fiyat ve destekleme

Ekilen alan başına üretimi gösteren verimlilik düzeyi çiftçi refahı açısından

önem arz etmektedir. Verimlilik artışının gerçekleştiği durumlarda birim maliyetlerin

118 Nacar, 2009: 50 119 TMO, 2014:30 120 a.g.e.:30

0100020003000400050006000

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Mamul Madde İhracat Miktarı (Buğday Karşılığı)

Buğday İthalat Miktarı

Buğday İhracat Miktarı

48

48

azalmasına bağlı olarak çiftçiler daha yüksek kazanç elde edebilmektedirler. Tersi

durumda ise çiftçilerin kârlılığı, birim maliyetlerin artması sonucunda düşmektedir.

Tablo 3.2, dünya ve başlıca üretici ülkelerde verimlilik kıyaslamalarını

göstermektedir. Türkiye’de buğday üretiminin, büyük ölçüde kuru tarım koşullarında

yapılmasının da etkisiyle buğday verimi dünya ortalamasının altında kalmaktadır.

2006-2016 yıllarını kapsayan dönemde Türkiye’nin ortalama buğday verimi 2,54

ton/hektar seviyesindeyken, Avrupa Birliğini oluşturan 28 ülke (AB (28)) ve dünya

ortalaması sırasıyla 5,40 ve 3,08 ton/hektar seviyelerinde gerçekleşmiştir. Türkiye ile

kıyaslandığında özellikle AB (28) ve Çin hektar başına yaklaşık olarak 2 kat daha

fazla buğday elde edebilmektedir. ABD, Ukrayna ve Kanada’nın buğday

verimlilikleri Türkiye’den yüksekken, Rusya’nın buğday verimliliği Türkiye’den

düşüktür.

Tablo 3.2. Dünya ve Başlıca Üretici Ülkelerde Buğday Verimi (Ton/Hektar)

Türkiye Dünya AB(28) Rusya ABD Ukrayna Kanada Çin

2006/07 2,35 2,83 5,06 1,95 2,60 2,65 2,61 4,53 2007/08 2,16 2,82 4,75 2,10 2,70 2,33 2,32 4,73 2008/09 2,34 3,08 5,68 2,45 3,02 3,71 2,85 4,81 2009/10 2,56 3,05 5,44 2,23 2,99 3,09 2,79 4,88 2010/11 2,44 3,00 5,28 1,91 3,12 2,68 2,82 4,75 2011/12 2,70 3,15 5,28 2,26 2,94 3,35 2,96 4,84 2012/13 2,67 3,05 5,20 1,77 3,11 2,80 2,86 4,98 2013/14 2,84 3,23 5,54 2,23 3,17 3,39 3,59 5,04 2014/15 2,50 3,28 5,84 2,50 2,94 3,94 3,10 5,24 2015/16 2,87 3,29 5,97 2,39 2,93 3,83 2,88 5,39

Ort. 2,54 3,08 5,40 2,18 2,95 3,18 2,88 4,92 Kaynak: TMO, 2014:41 ve TMO, 2016:31

Çiftçinin refah düzeyini belirleyen ve üreticilerin üretim kararlarını doğrudan

etkileyebilen bir diğer unsur ise girdi fiyatlarındaki artış veya azalışlardır. Girdi

fiyatlarındaki artış üreticinin daha az ekim yapmasına, azalış ise daha fazla ekim

yapmasına neden olabilmektedir. Girdi fiyat artışlarının makul seviyelerde artması ve

buğday fiyat artış seviyesine yakın seyretmesi çiftçi refahı açısından önem arz

etmektedir.121

121 Konyalı, 2008:56

49

Tablo 3.3, Türkiye’de buğday üretimine ilişkin 2007-2014 dönemi girdi

fiyatları ve fiyat artış oranlarını göstermektedir. 2007-2014 yılları arasında Yurt İçi

Üretici Fiyat Endeksi (Yİ-ÜFE) artışı yaklaşık yüzde 68 olarak gerçekleşirken,

tohumluk, % 26 CAN gübresi122, DAP gübresi123 ve mazot fiyat artışı sırasıyla

yaklaşık yüzde 62, 128, 97 ve 91 olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu dönemde

tohumluk fiyat artışı hariç diğer girdi fiyatlarının Yİ-ÜFE artışının üzerinde

gerçekleştiği görülmektedir.

Tablo 3.3. Türkiye’de 2007-2014 Döneminde Girdi Fiyatları ve Artış Oranları

Tohumluk

Gübre (% 26 CAN)

Gübre DAP

Mazot Yİ-ÜFE

(TL/Ton) Yüzde Artış (TL/Ton) Yüzde

Artış (TL/Ton) Yüzde Artış (TL/Lt) Yüzde

Artış Endeks Yüzde Artış

2007 800 - 350 - 725 - 2,28 - 139,66 - 2008 950 18,8 510 45,7 1.672 130,6 2,82 23,7 157,43 12,7 2009 850 -10,5 436 -14,5 689 -58,8 2,45 -13,1 159,37 1,2 2010 1.010 18,8 439 0,7 919 33,4 2,97 21,2 172,95 8,5 2011 1.120 10,9 561 27,8 1.362 48,2 3,57 20,2 192,12 11,1 2012 1.120 0,0 692 23,4 1.332 -2,2 3,84 7,6 203,82 6,1 2013 1.170 4,5 739 6,8 1.209 -9,2 4,26 10,9 212,96 4,5 2014 1.297 10,9 799 8,1 1.425 17,9 4,36 2,3 234,78 10,2

2007-2014 - 62,1 - 128,3 - 96,6 - 91,2 - 68,1 Kaynak: GTHB, 2015a, 25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/SagMenuVeriler/Tarimsal_Veriler.pdf>, GTHB, 2015b,25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/sgb/Belgeler/SagMenuVeriler/BUGEM.pdf> ve TÜİK, 2016e, 15 Aralık 2016 <http://www.tuik.gov.tr/>

Girdi fiyatlarının buğday fiyatlarının üzerinde gerçekleşmesi durumunda satın

alma gücü azalan üreticiler daha az girdi kullanmakta bunun sonucunda ise verim

azalabilmektedir.124 Verim düşüklüğü ise, çiftçinin aynı maliyetle daha az üretim

yapmasına ve dolayısıyla daha düşük gelir elde etmesine yol açabilmektedir. Bu

durum dikkate alınarak, girdi ve buğday fiyat artışları yıllar itibarıyla Tablo 3.4’te

122 Çeltik hariç tüm bitkilerin gübrelenmesinde en çok kullanılan üst gübresidir. Yapısında yüzde 26 azot (N) bulunur. Yeteri kadar verilmemesi halinde bitkide gelişme yavaşlar, yapraklar küçük kalır ve soluk ya da sarımtırak yeşil renge döner. Gereğinden fazla verilmesi halinde ise gelişme fazla olur, olgunlaşma gecikir, bitkinin girişi azalır. 123 Bileşiminde yüzde 18 azot (N) ve yüzde 46 fosfor (P2O5) ihtiva eden DAP gübresi hububat için uygun bir gübre olup, İç Anadolu’da yoğun şekilde tercih edilmektedir. Ayrıca fosfor eksikliğinin yoğun hissedildiği topraklarda birçok üründe başarı ile uygulanabilmektedir. 124 Konyalı, 2008:57

49

48

azalmasına bağlı olarak çiftçiler daha yüksek kazanç elde edebilmektedirler. Tersi

durumda ise çiftçilerin kârlılığı, birim maliyetlerin artması sonucunda düşmektedir.

Tablo 3.2, dünya ve başlıca üretici ülkelerde verimlilik kıyaslamalarını

göstermektedir. Türkiye’de buğday üretiminin, büyük ölçüde kuru tarım koşullarında

yapılmasının da etkisiyle buğday verimi dünya ortalamasının altında kalmaktadır.

2006-2016 yıllarını kapsayan dönemde Türkiye’nin ortalama buğday verimi 2,54

ton/hektar seviyesindeyken, Avrupa Birliğini oluşturan 28 ülke (AB (28)) ve dünya

ortalaması sırasıyla 5,40 ve 3,08 ton/hektar seviyelerinde gerçekleşmiştir. Türkiye ile

kıyaslandığında özellikle AB (28) ve Çin hektar başına yaklaşık olarak 2 kat daha

fazla buğday elde edebilmektedir. ABD, Ukrayna ve Kanada’nın buğday

verimlilikleri Türkiye’den yüksekken, Rusya’nın buğday verimliliği Türkiye’den

düşüktür.

Tablo 3.2. Dünya ve Başlıca Üretici Ülkelerde Buğday Verimi (Ton/Hektar)

Türkiye Dünya AB(28) Rusya ABD Ukrayna Kanada Çin

2006/07 2,35 2,83 5,06 1,95 2,60 2,65 2,61 4,53 2007/08 2,16 2,82 4,75 2,10 2,70 2,33 2,32 4,73 2008/09 2,34 3,08 5,68 2,45 3,02 3,71 2,85 4,81 2009/10 2,56 3,05 5,44 2,23 2,99 3,09 2,79 4,88 2010/11 2,44 3,00 5,28 1,91 3,12 2,68 2,82 4,75 2011/12 2,70 3,15 5,28 2,26 2,94 3,35 2,96 4,84 2012/13 2,67 3,05 5,20 1,77 3,11 2,80 2,86 4,98 2013/14 2,84 3,23 5,54 2,23 3,17 3,39 3,59 5,04 2014/15 2,50 3,28 5,84 2,50 2,94 3,94 3,10 5,24 2015/16 2,87 3,29 5,97 2,39 2,93 3,83 2,88 5,39

Ort. 2,54 3,08 5,40 2,18 2,95 3,18 2,88 4,92 Kaynak: TMO, 2014:41 ve TMO, 2016:31

Çiftçinin refah düzeyini belirleyen ve üreticilerin üretim kararlarını doğrudan

etkileyebilen bir diğer unsur ise girdi fiyatlarındaki artış veya azalışlardır. Girdi

fiyatlarındaki artış üreticinin daha az ekim yapmasına, azalış ise daha fazla ekim

yapmasına neden olabilmektedir. Girdi fiyat artışlarının makul seviyelerde artması ve

buğday fiyat artış seviyesine yakın seyretmesi çiftçi refahı açısından önem arz

etmektedir.121

121 Konyalı, 2008:56

49

Tablo 3.3, Türkiye’de buğday üretimine ilişkin 2007-2014 dönemi girdi

fiyatları ve fiyat artış oranlarını göstermektedir. 2007-2014 yılları arasında Yurt İçi

Üretici Fiyat Endeksi (Yİ-ÜFE) artışı yaklaşık yüzde 68 olarak gerçekleşirken,

tohumluk, % 26 CAN gübresi122, DAP gübresi123 ve mazot fiyat artışı sırasıyla

yaklaşık yüzde 62, 128, 97 ve 91 olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu dönemde

tohumluk fiyat artışı hariç diğer girdi fiyatlarının Yİ-ÜFE artışının üzerinde

gerçekleştiği görülmektedir.

Tablo 3.3. Türkiye’de 2007-2014 Döneminde Girdi Fiyatları ve Artış Oranları

Tohumluk

Gübre (% 26 CAN)

Gübre DAP

Mazot Yİ-ÜFE

(TL/Ton) Yüzde Artış (TL/Ton) Yüzde

Artış (TL/Ton) Yüzde Artış (TL/Lt) Yüzde

Artış Endeks Yüzde Artış

2007 800 - 350 - 725 - 2,28 - 139,66 - 2008 950 18,8 510 45,7 1.672 130,6 2,82 23,7 157,43 12,7 2009 850 -10,5 436 -14,5 689 -58,8 2,45 -13,1 159,37 1,2 2010 1.010 18,8 439 0,7 919 33,4 2,97 21,2 172,95 8,5 2011 1.120 10,9 561 27,8 1.362 48,2 3,57 20,2 192,12 11,1 2012 1.120 0,0 692 23,4 1.332 -2,2 3,84 7,6 203,82 6,1 2013 1.170 4,5 739 6,8 1.209 -9,2 4,26 10,9 212,96 4,5 2014 1.297 10,9 799 8,1 1.425 17,9 4,36 2,3 234,78 10,2

2007-2014 - 62,1 - 128,3 - 96,6 - 91,2 - 68,1 Kaynak: GTHB, 2015a, 25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/SagMenuVeriler/Tarimsal_Veriler.pdf>, GTHB, 2015b,25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/sgb/Belgeler/SagMenuVeriler/BUGEM.pdf> ve TÜİK, 2016e, 15 Aralık 2016 <http://www.tuik.gov.tr/>

Girdi fiyatlarının buğday fiyatlarının üzerinde gerçekleşmesi durumunda satın

alma gücü azalan üreticiler daha az girdi kullanmakta bunun sonucunda ise verim

azalabilmektedir.124 Verim düşüklüğü ise, çiftçinin aynı maliyetle daha az üretim

yapmasına ve dolayısıyla daha düşük gelir elde etmesine yol açabilmektedir. Bu

durum dikkate alınarak, girdi ve buğday fiyat artışları yıllar itibarıyla Tablo 3.4’te

122 Çeltik hariç tüm bitkilerin gübrelenmesinde en çok kullanılan üst gübresidir. Yapısında yüzde 26 azot (N) bulunur. Yeteri kadar verilmemesi halinde bitkide gelişme yavaşlar, yapraklar küçük kalır ve soluk ya da sarımtırak yeşil renge döner. Gereğinden fazla verilmesi halinde ise gelişme fazla olur, olgunlaşma gecikir, bitkinin girişi azalır. 123 Bileşiminde yüzde 18 azot (N) ve yüzde 46 fosfor (P2O5) ihtiva eden DAP gübresi hububat için uygun bir gübre olup, İç Anadolu’da yoğun şekilde tercih edilmektedir. Ayrıca fosfor eksikliğinin yoğun hissedildiği topraklarda birçok üründe başarı ile uygulanabilmektedir. 124 Konyalı, 2008:57

50

50

karşılaştırılmıştır. Tablo 3.4’te girdi maliyetlerinin etkisinin bir bütün olarak

görülebilmesi için buğday üretiminde yoğun olarak kullanılan mazot, tohumluk ve

gübre girdi fiyatlarının ortalama artışı ile buğday fiyat ve Yİ-ÜFE artışı

karşılaştırılmıştır.

Tablo 3.4. Ürün ve Girdi Fiyatlarının Enflasyonla Karşılaştırılması

Girdi Fiyatı Buğday Fiyatı Yİ-ÜFE Yıllık

Değişim (Yüzde)

Endeks Yıllık

Değişim (Yüzde)

Endeks

Yıllık Değişim (Yüzde)

Endeks

2007 18,55 100 17,14 100 6,3 100 2008 54,65 155 29,27 129 12,7 113 2009 -24,22 117 -9,43 117 1,2 114 2010 18,52 139 8,33 127 8,5 124 2011 26,77 176 11,54 141 11,1 137 2012 7,2 189 3,45 146 6,1 146 2013 3,25 195 10 161 4,5 152 2014 9,8 214 12,12 180 10,2 168

Kaynak: GTHB, 2015a, 25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/SagMenuVeriler/Tarimsal_Veriler.pdf>, GTHB, 2015b, 25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/sgb/Belgeler/SagMenuVeriler/BUGEM.pdf> ve TÜİK, 2016e, 15 Aralık 2016, <http://www.tuik.gov.tr/>

Tablo incelendiğinde, 2014 yılı sonu itibarıyla, 2007 yılına oranla girdi

fiyatları 2,14 kat, buğday fiyatları 1,8 kat, enflasyon oranı ise 1,68 kat artmıştır. Girdi

fiyat artışı hem buğday fiyat artışı hem de enflasyonun üzerinde gerçekleşmiştir.

Girdi fiyatlarının buğday fiyat artışının üzerinde olması üreticinin satın alma

gücünün azaldığı anlamına gelmektedir. Bu durumun devam etmesi, üretici

kesiminin gelir yapısını daha da kötüleştirebilecektir.

Yukarıda yer alan fiyat karşılaştırmalarının yanı sıra dünya girdi fiyatlarının

ülkemiz girdi fiyatlarıyla karşılaştırılması da önem arz etmektedir. Bu kapsamda,

Grafik 3.2 ve Grafik 3.3’de üretim maliyetlerini doğrudan etkileyen gübre ve mazot

girdilerine ilişkin dünya ve yurt içi fiyatları karşılaştırılması yapılmıştır.

Grafik 3.2’de DAP ve ÜRE gübrelerine ait dünya ve yurt içi piyasa fiyatları

yer almaktadır. Grafik incelendiğinde, her iki gübre çeşidinde de kesikli çizgilerle

gösterilen yurt içi fiyatlarının dünya fiyatlarının üzerinde seyrettiği görülmektedir.

Yurt içi fiyatları dünya fiyatlarının üzerinde seyretmekle birlikte bu fiyatların artış ve

azalış trendleri benzerlik göstermektedir. Türkiye’nin hammadde ve mamul madde

51

olarak önemli ölçülerde gübre ithalatı gerçekleştirmesine bağlı olarak dalgalı bir

seyir izleyen dünya fiyatlarından etkilenmesi, bu durumun ortaya çıkmasında etkili

olmaktadır.125

Grafik 3.2. Dünya ve Türkiye Gübre Fiyat Karşılaştırması (TL/Ton)

Kaynak: World Bank, Global Economic Monitor Commodities, 25 Şubat 2016, <http://databank.worldbank.org/data/-reports.aspx?source=global-economic-monitor-(gem)-commodities> ve GTHB, 2015a, 25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/SagMenuVeriler/Tarimsal_Veriler.pdf>

Grafik 3.3’te AB, Türkiye ve ABD mazot fiyatlarına yer verilmiştir.

Grafikten de görüldüğü üzere, ülkemiz mazot fiyatları AB ve ABD fiyatlarının

üzerinde gerçekleşmiştir.

Ülkemiz fiyatları AB mazot fiyatlarına yakın görülmekle birlikte ABD mazot

fiyatlarının neredeyse iki katı seviyesindedir. AB ülkelerinde mazot fiyatları ABD’ye

göre yüksek olmakla birlikte, Tablo 3.2’de yer alan verimlilik göstergeleri dikkate

alındığında, AB (28) verimlilik ortalamasının ABD verimlilik seviyesinin yaklaşık

iki katı seviyesinde olduğu görülmektedir. Bu durumda AB (28)’de üretim yapan

üreticiler yüksek verimlilikten, ABD’de üretim yapan üreticiler ise maliyet

avantajından kazançlı çıkmaktadır. Bununla birlikte, söz konusu iki göstergede de

ülkemiz çiftçileri AB (28) ve ABD’ye göre dezavantajlı durumdadır.

125 Kalkınma Bakanlığı, 2014:34

0

500

1000

1500

2000

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

DAP (Türkiye) ÜRE (Türkiye) DAP (Dünya) ÜRE (Dünya)

51

50

karşılaştırılmıştır. Tablo 3.4’te girdi maliyetlerinin etkisinin bir bütün olarak

görülebilmesi için buğday üretiminde yoğun olarak kullanılan mazot, tohumluk ve

gübre girdi fiyatlarının ortalama artışı ile buğday fiyat ve Yİ-ÜFE artışı

karşılaştırılmıştır.

Tablo 3.4. Ürün ve Girdi Fiyatlarının Enflasyonla Karşılaştırılması

Girdi Fiyatı Buğday Fiyatı Yİ-ÜFE Yıllık

Değişim (Yüzde)

Endeks Yıllık

Değişim (Yüzde)

Endeks

Yıllık Değişim (Yüzde)

Endeks

2007 18,55 100 17,14 100 6,3 100 2008 54,65 155 29,27 129 12,7 113 2009 -24,22 117 -9,43 117 1,2 114 2010 18,52 139 8,33 127 8,5 124 2011 26,77 176 11,54 141 11,1 137 2012 7,2 189 3,45 146 6,1 146 2013 3,25 195 10 161 4,5 152 2014 9,8 214 12,12 180 10,2 168

Kaynak: GTHB, 2015a, 25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/SagMenuVeriler/Tarimsal_Veriler.pdf>, GTHB, 2015b, 25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/sgb/Belgeler/SagMenuVeriler/BUGEM.pdf> ve TÜİK, 2016e, 15 Aralık 2016, <http://www.tuik.gov.tr/>

Tablo incelendiğinde, 2014 yılı sonu itibarıyla, 2007 yılına oranla girdi

fiyatları 2,14 kat, buğday fiyatları 1,8 kat, enflasyon oranı ise 1,68 kat artmıştır. Girdi

fiyat artışı hem buğday fiyat artışı hem de enflasyonun üzerinde gerçekleşmiştir.

Girdi fiyatlarının buğday fiyat artışının üzerinde olması üreticinin satın alma

gücünün azaldığı anlamına gelmektedir. Bu durumun devam etmesi, üretici

kesiminin gelir yapısını daha da kötüleştirebilecektir.

Yukarıda yer alan fiyat karşılaştırmalarının yanı sıra dünya girdi fiyatlarının

ülkemiz girdi fiyatlarıyla karşılaştırılması da önem arz etmektedir. Bu kapsamda,

Grafik 3.2 ve Grafik 3.3’de üretim maliyetlerini doğrudan etkileyen gübre ve mazot

girdilerine ilişkin dünya ve yurt içi fiyatları karşılaştırılması yapılmıştır.

Grafik 3.2’de DAP ve ÜRE gübrelerine ait dünya ve yurt içi piyasa fiyatları

yer almaktadır. Grafik incelendiğinde, her iki gübre çeşidinde de kesikli çizgilerle

gösterilen yurt içi fiyatlarının dünya fiyatlarının üzerinde seyrettiği görülmektedir.

Yurt içi fiyatları dünya fiyatlarının üzerinde seyretmekle birlikte bu fiyatların artış ve

azalış trendleri benzerlik göstermektedir. Türkiye’nin hammadde ve mamul madde

51

olarak önemli ölçülerde gübre ithalatı gerçekleştirmesine bağlı olarak dalgalı bir

seyir izleyen dünya fiyatlarından etkilenmesi, bu durumun ortaya çıkmasında etkili

olmaktadır.125

Grafik 3.2. Dünya ve Türkiye Gübre Fiyat Karşılaştırması (TL/Ton)

Kaynak: World Bank, Global Economic Monitor Commodities, 25 Şubat 2016, <http://databank.worldbank.org/data/-reports.aspx?source=global-economic-monitor-(gem)-commodities> ve GTHB, 2015a, 25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/SagMenuVeriler/Tarimsal_Veriler.pdf>

Grafik 3.3’te AB, Türkiye ve ABD mazot fiyatlarına yer verilmiştir.

Grafikten de görüldüğü üzere, ülkemiz mazot fiyatları AB ve ABD fiyatlarının

üzerinde gerçekleşmiştir.

Ülkemiz fiyatları AB mazot fiyatlarına yakın görülmekle birlikte ABD mazot

fiyatlarının neredeyse iki katı seviyesindedir. AB ülkelerinde mazot fiyatları ABD’ye

göre yüksek olmakla birlikte, Tablo 3.2’de yer alan verimlilik göstergeleri dikkate

alındığında, AB (28) verimlilik ortalamasının ABD verimlilik seviyesinin yaklaşık

iki katı seviyesinde olduğu görülmektedir. Bu durumda AB (28)’de üretim yapan

üreticiler yüksek verimlilikten, ABD’de üretim yapan üreticiler ise maliyet

avantajından kazançlı çıkmaktadır. Bununla birlikte, söz konusu iki göstergede de

ülkemiz çiftçileri AB (28) ve ABD’ye göre dezavantajlı durumdadır.

125 Kalkınma Bakanlığı, 2014:34

0

500

1000

1500

2000

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

DAP (Türkiye) ÜRE (Türkiye) DAP (Dünya) ÜRE (Dünya)

52

52

Grafik 3.3. AB, ABD ve Türkiye Mazot Fiyatları Karşılaştırması (TL/Litre)

Kaynak: GTHB, 2015a, 25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/SagMenuVeriler/Tarimsal_Veriler.pdf> GTHB, 2015b, 25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/sgb/Belgeler/SagMenuVeriler/BUGEM.pdf>

Türkiye’nin girdi maliyetleri ve verimlilikten kaynaklanan bu dezavantajlı

durumu, Grafik 3.4’te görüldüğü üzere yurt içi fiyatların dünya fiyatlarının üzerinde

gerçekleşmesinin de gerekçesini oluşturmaktadır.

Grafik 3.4’te Polatlı, Eskişehir ve Konya Ticaret borsaları buğday

fiyatlarından elde edilmiş Anadolu kırmızı sert ekmeklik buğdayı (AKS buğdayı)

ortalama fiyatlarıyla ABD, Fransa ve Rusya buğday fiyatları karşılaştırılmıştır.

Tablodan da görüldüğü üzere, 2009 ve 2015 yılları arasında dolar bazında buğday

fiyatları ABD, Fransa ve Rusya buğday fiyatlarının üzerinde gerçekleşmiştir.

Grafik 3.4. Dünya ve Türkiye Buğday Fiyatları Karşılaştırması

Kaynak: TMO, 2014:53 ve TMO, 2016:44

Sonuç olarak yüksek maliyet ve verim düşüklüğü bir taraftan üreticinin gelir

düzeyinin düşük olmasına diğer taraftan da yurt içi piyasa fiyatlarında artışlara neden

olabilmektedir. Artan maliyetler, fiyatlar yoluyla tüketicilere de olumsuz yansımakta

0,00

2,00

4,00

6,00

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

AB mazot fiyatları Türkiye mazot fiyatları ABD mazot fiyatları

075

150225300375450

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015ABD 2HRW (FOB $/Ton) AKS buğdayı ($/Ton)

Fransız buğdayı (FOB $/Ton) Rus buğdayı (FOB $/Ton)

53

ve üreticinin kamu tarafından daha fazla sübvanse edilmesi için baskı

oluşturmaktadır.126 Bu nedenlerle, ülkemizde maliyet azaltıcı ve verimliliği artıcı

politikaların uygulanması zorunluğu bulunmaktadır. Bu politikaların uygulanması

durumunda, buğday fiyatları diğer ülkelerin fiyatlarıyla rekabet edebilir seviyelere

ulaşabilecektir.

Yukarıda bahsedildiği üzere, yüksek girdi maliyetleri ve düşük verim düzeyi

ülkemizde çiftçi gelirlerinin düşük düzeylerde gerçekleşmesi sonucunu

doğurmaktadır. Bu durumun menfi etkilerini azaltmak ve çiftçi refahını korumak

amacıyla devlet üreticiyi destekleme politikalarıyla desteklemektedir. Aşağıda

detaylı şekilde açıklanan müdahale alımı yoluyla gerçekleştirilen fiyat desteği

dışında, ülkemizde buğdaya kg başına prim (fark ödemesi) ve alan bazlı toprak

analizi, sertifikalı tohum, gübre ve mazot destekleri de verilmektedir.

2016 yılında Çiftçi Kayıt Sistemine (ÇKS) dâhil olan çiftçilere buğday için

11 TL/dekar mazot ve gübre desteği, 5 Krş/kg fark ödemesi desteği ve 8,5 TL/dekar

yurt içi sertifikalı tohum kullanım desteği verilmesi kararlaştırılmıştır.127

Ülkemizde buğday üretim maliyetinin yüksek olması çiftçiler açısından

verilen destekleri daha da önemli hale getirmektedir. Verilen desteklerin çiftçinin

satın alma gücüne yaptığı katkı Tablo 3.5’te gösterilmiştir:

Tablo 3.5. Buğday Girdi Pariteleri 2002 2014 2015*

1 Kg Buğday ile Alınabilecek Girdi Miktarı (Kg) Buğday/Gübre 1,31 1,11 1,03 Buğday/Gübre (Destek dâhil) 1,69 1,27 1,18 Buğday/Mazot 0,21 0,19 0,23 Buğday/Mazot (Destek dâhil) 0,27 0,22 0,27

1 Adet Mal Almak için Satılacak Buğday Miktarı (Kg) Traktör/Buğday 84.139 47.099 48.765 Traktör/Buğday (Destek dâhil) 65.158 41.050 42.678 Buzdolabı/Buğday 5.930 2.218 2.275 Buzdolabı/Buğday (Destek dâhil) 4.593 1.933 2.001 Çamaşır Makinesi/Buğday 3.730 1.300 1.290 Çamaşır Makinesi/Buğday (Destek dâhil) 2.889 1.133 1.129

Kaynak: GTHB, 2015a, 25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/SagMenuVeriler/Tarimsal_Veriler.pdf> * 2015 yılı Ocak ve Şubat ayları ortalaması alınmıştır.

126 Nacar, 2009:126 127 2016/8791 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı

53

52

Grafik 3.3. AB, ABD ve Türkiye Mazot Fiyatları Karşılaştırması (TL/Litre)

Kaynak: GTHB, 2015a, 25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/SagMenuVeriler/Tarimsal_Veriler.pdf> GTHB, 2015b, 25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/sgb/Belgeler/SagMenuVeriler/BUGEM.pdf>

Türkiye’nin girdi maliyetleri ve verimlilikten kaynaklanan bu dezavantajlı

durumu, Grafik 3.4’te görüldüğü üzere yurt içi fiyatların dünya fiyatlarının üzerinde

gerçekleşmesinin de gerekçesini oluşturmaktadır.

Grafik 3.4’te Polatlı, Eskişehir ve Konya Ticaret borsaları buğday

fiyatlarından elde edilmiş Anadolu kırmızı sert ekmeklik buğdayı (AKS buğdayı)

ortalama fiyatlarıyla ABD, Fransa ve Rusya buğday fiyatları karşılaştırılmıştır.

Tablodan da görüldüğü üzere, 2009 ve 2015 yılları arasında dolar bazında buğday

fiyatları ABD, Fransa ve Rusya buğday fiyatlarının üzerinde gerçekleşmiştir.

Grafik 3.4. Dünya ve Türkiye Buğday Fiyatları Karşılaştırması

Kaynak: TMO, 2014:53 ve TMO, 2016:44

Sonuç olarak yüksek maliyet ve verim düşüklüğü bir taraftan üreticinin gelir

düzeyinin düşük olmasına diğer taraftan da yurt içi piyasa fiyatlarında artışlara neden

olabilmektedir. Artan maliyetler, fiyatlar yoluyla tüketicilere de olumsuz yansımakta

0,00

2,00

4,00

6,00

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

AB mazot fiyatları Türkiye mazot fiyatları ABD mazot fiyatları

075

150225300375450

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015ABD 2HRW (FOB $/Ton) AKS buğdayı ($/Ton)

Fransız buğdayı (FOB $/Ton) Rus buğdayı (FOB $/Ton)

53

ve üreticinin kamu tarafından daha fazla sübvanse edilmesi için baskı

oluşturmaktadır.126 Bu nedenlerle, ülkemizde maliyet azaltıcı ve verimliliği artıcı

politikaların uygulanması zorunluğu bulunmaktadır. Bu politikaların uygulanması

durumunda, buğday fiyatları diğer ülkelerin fiyatlarıyla rekabet edebilir seviyelere

ulaşabilecektir.

Yukarıda bahsedildiği üzere, yüksek girdi maliyetleri ve düşük verim düzeyi

ülkemizde çiftçi gelirlerinin düşük düzeylerde gerçekleşmesi sonucunu

doğurmaktadır. Bu durumun menfi etkilerini azaltmak ve çiftçi refahını korumak

amacıyla devlet üreticiyi destekleme politikalarıyla desteklemektedir. Aşağıda

detaylı şekilde açıklanan müdahale alımı yoluyla gerçekleştirilen fiyat desteği

dışında, ülkemizde buğdaya kg başına prim (fark ödemesi) ve alan bazlı toprak

analizi, sertifikalı tohum, gübre ve mazot destekleri de verilmektedir.

2016 yılında Çiftçi Kayıt Sistemine (ÇKS) dâhil olan çiftçilere buğday için

11 TL/dekar mazot ve gübre desteği, 5 Krş/kg fark ödemesi desteği ve 8,5 TL/dekar

yurt içi sertifikalı tohum kullanım desteği verilmesi kararlaştırılmıştır.127

Ülkemizde buğday üretim maliyetinin yüksek olması çiftçiler açısından

verilen destekleri daha da önemli hale getirmektedir. Verilen desteklerin çiftçinin

satın alma gücüne yaptığı katkı Tablo 3.5’te gösterilmiştir:

Tablo 3.5. Buğday Girdi Pariteleri 2002 2014 2015*

1 Kg Buğday ile Alınabilecek Girdi Miktarı (Kg) Buğday/Gübre 1,31 1,11 1,03 Buğday/Gübre (Destek dâhil) 1,69 1,27 1,18 Buğday/Mazot 0,21 0,19 0,23 Buğday/Mazot (Destek dâhil) 0,27 0,22 0,27

1 Adet Mal Almak için Satılacak Buğday Miktarı (Kg) Traktör/Buğday 84.139 47.099 48.765 Traktör/Buğday (Destek dâhil) 65.158 41.050 42.678 Buzdolabı/Buğday 5.930 2.218 2.275 Buzdolabı/Buğday (Destek dâhil) 4.593 1.933 2.001 Çamaşır Makinesi/Buğday 3.730 1.300 1.290 Çamaşır Makinesi/Buğday (Destek dâhil) 2.889 1.133 1.129

Kaynak: GTHB, 2015a, 25 Şubat 2016, <http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/SagMenuVeriler/Tarimsal_Veriler.pdf> * 2015 yılı Ocak ve Şubat ayları ortalaması alınmıştır.

126 Nacar, 2009:126 127 2016/8791 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı

54

54

Tablo incelendiğinde, 1 kg buğday ile alınabilecek gübre miktarının 2002

yılında 1,31 kg seviyesinden 2014 yılında 1,11 kg’ye, 2015 yılında ise 1,03 kg’ye

düştüğü görülmektedir. Bununla birlikte, destek dâhil 1 kg buğdayla 2002 yılında

yaklaşık yüzde 30 daha fazla gübre alınabiliyorken, bu oran 2014 ve 2015 yıllarında

yaklaşık olarak yüzde 15’ler seviyesine düşmüştür. Netice olarak 2002 yılına göre

2014 ve 2015 yıllarında hem buğday fiyat artışı gübre fiyat artışının gerisinde kalmış

hem de desteklerin üreticiye sağladığı katkı azalmıştır.

1 kg buğday ile alınabilecek mazot miktarı 2002 yılında 0,21 litre

seviyesinden 2014 yılında 0,19 litreye düşmüş, 2015 yılında ise petrol fiyatlarındaki

düşüşün de etkisiyle 0,23 litre seviyesine yükselmiştir. Bununla birlikte, destek dâhil

1 kg buğdayla 2002 yılında yaklaşık yüzde 30 daha fazla mazot alınabiliyorken, bu

oran 2014’te yüzde 16’ya ve 2015 yılında ise yüzde 17 seviyesine düşmüştür. 2002

yılına göre 2015 yılında buğday fiyat artışı mazot fiyat artışını telafi edecek seviyede

yükselmesine rağmen desteklerin katkısı 2014 ve 2015 yıllarında azalmıştır.

Üreticinin satın alma gücündeki değişimi göstermesi bakımından 1 adet mal

almak için satılacak buğday miktarını gösteren traktör/buğday, buzdolabı/buğday ve

çamaşır makinesi/buğday pariteleri 2002 yılına kıyasla 2014 ve 2015’te azalmıştır.

Söz konusu dönemde buğday fiyatları traktör, buzdolabı ve çamaşır makinesi

fiyatlarından daha fazla artmış ve bu ürünlerde üreticinin satın alma gücü artmıştır.

Üretici 2002 yılına kıyasla daha az buğday satarak aynı ürünleri alabilmektedir.

Ayrıca üç paritede de desteğin sağladığı katkı oranı 2002 yılındaki yüzde 23

seviyesinden 2014 yılında yüzde 13 ve 2015 yılında yüzde 12 seviyelerine

düşmüştür. Söz konusu ürünlerde üreticinin alım gücünde bir iyileşme görülmekle

birlikte, üreticinin kullandığı mal sepetinin bilinememesi sebebiyle bu durum alım

gücünde genel bir iyileşme olduğu şeklinde yorumlanamayacaktır. Nitekim üreticinin

mal sepetinde bulunan diğer ürünlerin fiyatları buğday fiyat artışının üzerinde veya

altında gerçekleşebilmektedir.

Bu gibi destekler verimliliğin yüksek olduğu ülkelerde de mevcuttur. Örneğin

verimliliği Türkiye’den yüksek olan AB’de müdahale alımları, ihracat

sübvansiyonları, ithalat tarifeleri, gümrük tarifeleri gibi piyasa fiyat desteği (Market

55

Price Support) önlemleri bulunmaktadır.128 Bunun yanı sıra üretim miktarı, üretimde

kullanılan girdi miktarı, hayvan sayısı, ekilen alan, çiftçi kazanç veya geliri baz

alınarak çiftçilere ödemeler yapılmakta ve çiftçilerin girdi maliyetlerini azaltmak

amacıyla vergi veya ücret indirimi bulunmaktadır.129 Piyasa fiyat desteği ve diğer

destekler AB fiyatlarının dünya fiyatlarının üzerinde seyretmesi sonucunu

doğurmaktadır.130

Ülke örnekleri bölümünde de bahsedildiği üzere, ABD’de destekleme

sistemi, 2014 yılında çıkarılan Tarım Kanunu ile yeniden şekillendirilmiştir. Söz

konusu yasayla çiftçiye sağlanan doğrudan devlet sübvansiyonlarına son verilerek

sigorta biçimindeki destekler arttırılmış, PLC ve ARC adı altında çiftçilerin birini

seçmek zorunda oldukları iki adet yeni program uygulamaya konulmuştur.131

Bununla birlikte ARC programı ilçe ve bireysel temelli olmak üzere ikiye

ayrılmaktadır. Çiftçiler PLC ve ilçe bazlı ARC’de ürün bazında bu iki sistemden

birini seçebiliyorken, çiftçilerin bireysel bazlı ARC’yi seçmeleri durumunda bütün

ürünler bu kapsama dâhil olmaktadır.132

PLC programı altında çiftçiler, bir ürünün sezonluk ulusal ortalama piyasa

fiyatının, Kanun’da belirlenen referans fiyatın altına düşmesi durumunda destek

almaktadırlar.133 Bir ürünün 12 aylık piyasa dönemi sonunda Amerika Birleşik

Devletleri Tarım Bakanlığı (United States Department of Agriculture – USDA)

tarafından belirlenen ulusal ortalama piyasa fiyatı, efektif fiyat olarak

nitelendirilmektedir.134 Referans fiyat ise yeni dönemde hedef fiyatın yerine

kullanılmaktadır. Efektif fiyatın referans fiyatın altına düşmesi durumunda bu iki

fiyat değişkeni arasındaki fark verimle ve üretim yapılan arazinin yüzde 85’i ile

128 OECD. Evaluation of Agricultural Policy Reforms in The European Union. p.51. 2011. 30 Ocak 2016. <http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/agriculture-and-food/evaluation-of-agricultural-policy-reforms-in-the-european-union_9789264112124-en#page3> 129 a.g.e.:49 130 a.g.e.:48 131 TMO, 2015a:45-46 132 OLSON, Kent. “Title I. Commodities: Overview for crops.” University Of Minnesota Extension. November 2014, 2014b. 3 Ocak 2016. < http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/commodities-overview/docs/um-ext-commodities-overview.pdf/> 133 USDA. “Crop Commodity Program.” 11 April 2014. 2 Şubat 2016. <http://www.ers.usda.gov/agricultural-act-of-2014-highlights-and-implications/crop-commodity-programs.aspx> 134 Marra and Rejesus, 2014: 1-2

55

54

Tablo incelendiğinde, 1 kg buğday ile alınabilecek gübre miktarının 2002

yılında 1,31 kg seviyesinden 2014 yılında 1,11 kg’ye, 2015 yılında ise 1,03 kg’ye

düştüğü görülmektedir. Bununla birlikte, destek dâhil 1 kg buğdayla 2002 yılında

yaklaşık yüzde 30 daha fazla gübre alınabiliyorken, bu oran 2014 ve 2015 yıllarında

yaklaşık olarak yüzde 15’ler seviyesine düşmüştür. Netice olarak 2002 yılına göre

2014 ve 2015 yıllarında hem buğday fiyat artışı gübre fiyat artışının gerisinde kalmış

hem de desteklerin üreticiye sağladığı katkı azalmıştır.

1 kg buğday ile alınabilecek mazot miktarı 2002 yılında 0,21 litre

seviyesinden 2014 yılında 0,19 litreye düşmüş, 2015 yılında ise petrol fiyatlarındaki

düşüşün de etkisiyle 0,23 litre seviyesine yükselmiştir. Bununla birlikte, destek dâhil

1 kg buğdayla 2002 yılında yaklaşık yüzde 30 daha fazla mazot alınabiliyorken, bu

oran 2014’te yüzde 16’ya ve 2015 yılında ise yüzde 17 seviyesine düşmüştür. 2002

yılına göre 2015 yılında buğday fiyat artışı mazot fiyat artışını telafi edecek seviyede

yükselmesine rağmen desteklerin katkısı 2014 ve 2015 yıllarında azalmıştır.

Üreticinin satın alma gücündeki değişimi göstermesi bakımından 1 adet mal

almak için satılacak buğday miktarını gösteren traktör/buğday, buzdolabı/buğday ve

çamaşır makinesi/buğday pariteleri 2002 yılına kıyasla 2014 ve 2015’te azalmıştır.

Söz konusu dönemde buğday fiyatları traktör, buzdolabı ve çamaşır makinesi

fiyatlarından daha fazla artmış ve bu ürünlerde üreticinin satın alma gücü artmıştır.

Üretici 2002 yılına kıyasla daha az buğday satarak aynı ürünleri alabilmektedir.

Ayrıca üç paritede de desteğin sağladığı katkı oranı 2002 yılındaki yüzde 23

seviyesinden 2014 yılında yüzde 13 ve 2015 yılında yüzde 12 seviyelerine

düşmüştür. Söz konusu ürünlerde üreticinin alım gücünde bir iyileşme görülmekle

birlikte, üreticinin kullandığı mal sepetinin bilinememesi sebebiyle bu durum alım

gücünde genel bir iyileşme olduğu şeklinde yorumlanamayacaktır. Nitekim üreticinin

mal sepetinde bulunan diğer ürünlerin fiyatları buğday fiyat artışının üzerinde veya

altında gerçekleşebilmektedir.

Bu gibi destekler verimliliğin yüksek olduğu ülkelerde de mevcuttur. Örneğin

verimliliği Türkiye’den yüksek olan AB’de müdahale alımları, ihracat

sübvansiyonları, ithalat tarifeleri, gümrük tarifeleri gibi piyasa fiyat desteği (Market

55

Price Support) önlemleri bulunmaktadır.128 Bunun yanı sıra üretim miktarı, üretimde

kullanılan girdi miktarı, hayvan sayısı, ekilen alan, çiftçi kazanç veya geliri baz

alınarak çiftçilere ödemeler yapılmakta ve çiftçilerin girdi maliyetlerini azaltmak

amacıyla vergi veya ücret indirimi bulunmaktadır.129 Piyasa fiyat desteği ve diğer

destekler AB fiyatlarının dünya fiyatlarının üzerinde seyretmesi sonucunu

doğurmaktadır.130

Ülke örnekleri bölümünde de bahsedildiği üzere, ABD’de destekleme

sistemi, 2014 yılında çıkarılan Tarım Kanunu ile yeniden şekillendirilmiştir. Söz

konusu yasayla çiftçiye sağlanan doğrudan devlet sübvansiyonlarına son verilerek

sigorta biçimindeki destekler arttırılmış, PLC ve ARC adı altında çiftçilerin birini

seçmek zorunda oldukları iki adet yeni program uygulamaya konulmuştur.131

Bununla birlikte ARC programı ilçe ve bireysel temelli olmak üzere ikiye

ayrılmaktadır. Çiftçiler PLC ve ilçe bazlı ARC’de ürün bazında bu iki sistemden

birini seçebiliyorken, çiftçilerin bireysel bazlı ARC’yi seçmeleri durumunda bütün

ürünler bu kapsama dâhil olmaktadır.132

PLC programı altında çiftçiler, bir ürünün sezonluk ulusal ortalama piyasa

fiyatının, Kanun’da belirlenen referans fiyatın altına düşmesi durumunda destek

almaktadırlar.133 Bir ürünün 12 aylık piyasa dönemi sonunda Amerika Birleşik

Devletleri Tarım Bakanlığı (United States Department of Agriculture – USDA)

tarafından belirlenen ulusal ortalama piyasa fiyatı, efektif fiyat olarak

nitelendirilmektedir.134 Referans fiyat ise yeni dönemde hedef fiyatın yerine

kullanılmaktadır. Efektif fiyatın referans fiyatın altına düşmesi durumunda bu iki

fiyat değişkeni arasındaki fark verimle ve üretim yapılan arazinin yüzde 85’i ile

128 OECD. Evaluation of Agricultural Policy Reforms in The European Union. p.51. 2011. 30 Ocak 2016. <http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/agriculture-and-food/evaluation-of-agricultural-policy-reforms-in-the-european-union_9789264112124-en#page3> 129 a.g.e.:49 130 a.g.e.:48 131 TMO, 2015a:45-46 132 OLSON, Kent. “Title I. Commodities: Overview for crops.” University Of Minnesota Extension. November 2014, 2014b. 3 Ocak 2016. < http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/commodities-overview/docs/um-ext-commodities-overview.pdf/> 133 USDA. “Crop Commodity Program.” 11 April 2014. 2 Şubat 2016. <http://www.ers.usda.gov/agricultural-act-of-2014-highlights-and-implications/crop-commodity-programs.aspx> 134 Marra and Rejesus, 2014: 1-2

56

56

çarpılarak üreticiye ödenecek tutar bulunmaktadır. Ürünün sezonluk ulusal ortalama

fiyatı ve “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi”nden büyük olanı efektif fiyat olarak

kabul edilmektedir.135

Mesela, referans fiyat seviyesinin 3,7 ABD Doları/kile, pazarlama yılında

ortalama ürün fiyatının 3,4 ABD Doları/kile, baz arazi varlığının 350 dönüm ve

buğday için ödemeye baz teşkil eden verimin 160 kile/dekar olduğu varsayımıyla

PLC ödemesi şöyle hesaplanmaktadır:

(3,7-3,4)×160×(0.85×350) = 14.280 ABD Doları/kile136

ARC programı altında ise ilçe ve bireysel bazlı olarak seçim yapılmaktadır.

İlçe bazlı seçim yapıldığında ilçenin belirli bir üründe o dönemdeki geliri, ilçenin o

üründeki gösterge ortalama gelirinin yüzde 86’sının altına düştüğünde çiftçiler destek

almaktadır. Bireysel bazlı sistemde ise çiftçi, tüm ürünlerini sisteme katmakta olup o

dönemdeki toplam geliri, kendisi için hesaplanan ortalama gösterge gelir tutarının

yüzde 86’sının altına düşerse destek almaktadır.137

İlçe bazlı ARC programında güncel gelir, ilçe veriminin ulusal ortalama

piyasa fiyatı ve “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi”nden büyük olanla çarpılması

suretiyle bulunmaktadır. Gösterge gelir hesaplanırken ilçenin son 5 yıllık olimpik

ortalama verimi ve olimpik ortalama yıllık piyasa fiyatı kullanılmaktadır. Olimpik

ortalama hesabı, son 5 yıllık fiyat ve verim göstergelerinden en yüksek ve en düşük

verim ve/veya fiyata sahip yılların düşülmesiyle 3 yıl temelinde yapılan hesaplamaya

dayanmaktadır.138

Mesela 5 yıllık olimpik ortalama piyasa fiyatının 5,3 ABD Doları/kile, ilçe

veriminin dönüm başına 176,4 kile olduğu varsayımı temelinde gösterge gelir tutarı

935 ABD Doları (=5,30×176,4) olmaktadır. Bu tutarın yüzde 86’sına tekabül eden

804 ABD Doları ise ARC kapsamında üreticiye sağlanacak garanti tutarıdır. Bu 135 OLSON, Kent. “Price Loss Coverage (PLC).” University Of Minnesota Extension. November 2014, 2014c. 3 Ocak 2016. < http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/price-loss-coverage/docs/um-ext-price-loss-coverage.pdf> 136 a.g.e. 137 TMO, 2015a:45-46 138 OLSON, Kent. “Agriculture Risk Coverage: ARC—County.” University Of Minnesota Extension. March 2014, 2014a. 3 Ocak 2016. <http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/ag-risk-coverage-county/docs/abm_farm_bill_info5_arccounty.pdf>

57

durumda ilçe gelir seviyesi bu tutarın altındaysa, mesela ortalama fiyat 3,90 ABD

Doları/kile, ilçe verimliliğinin dekar başına 189 kile olması durumunda ilçe geliri

737 ABD Doları olarak gerçekleşecek ve gösterge gelirin altında kalacaktır. Bu

destekte ödeme oranı gösterge gelirin yüzde 10’unu aşamamaktadır. Bu örnekteki 67

ABD Doları (=804-737) şeklinde gerçekleşen destekleme tutarı, gösterge gelirin

yüzde 10’u olan 80,4 ABD Dolarını (=804×0,1) aşmamaktadır. Aşarsa çiftçiye ancak

gösterge gelirin yüzde 10’u kadar ödeme yapılabilecektir. İlçe bazlı ARC ödemesi

çiftlik arazisinin yüzde 85’i üzerinden yapılmaktadır. Çiftçinin 330 dönüm arazisinin

olduğu varsayımıyla ilçe bazlı ARC ödemesi 18.793 ABD Doları (=67×0,85×330)

olmaktadır.139

Bireysel bazlı ARC gösterge geliri, üretilen farklı ürünlerin ekim yapılan

arazi içerisindeki ekilme durumlarına göre ağırlıklandırılmasıyla ilçe bazlı ARC’de

olduğu gibi olimpik ortalama gelirden oluşmaktadır. Gösterge geliri hesaplanırken

ulusal ortalama fiyat ve referans fiyattan büyük olanı verimle çarpılmaktadır. İlçe

bazlı ARC programında olduğu gibi bireysel bazlı ARC’de de güncel gelir, ilçe

veriminin ulusal ortalama piyasa fiyatı ve “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi”nden

hangisi büyükse onunla çarpılarak bulunmaktadır.140

Mesela çiftçinin mısır ve fasulye olmak üzere iki ürün ürettiği, mısır için 5

yıllık olimpik ortalama gelirinin 954 ABD Doları, fasulye için bu gelirin 570 ABD

Doları olduğu, çiftçinin 585 dönüm arazisinin yüzde 60’ında mısır, kalan kısmında

ise fasulye ürettiği, cari yılda dönüm başına mısırda çiftçi gelirinin 653, fasulyede ise

468 ABD Doları olduğu varsayımı temelinde bireysel bazlı ARC tutarı şöyle

hesaplanmaktadır:

Gösterge geliri 800 ABD Doları (=954×0,6+570×0,4)

Garanti tutarı, 688 ABD Doları (=800×0,86)

Ağırlıklandırılmış güncel gelir 578 ABD Doları (=653×0,6+468×0,4)

Bu destek türünde de ödeme oranı gösterge gelirin yüzde 10’unu

aşamamaktadır. Verilen örnekte ise 110 ABD Doları (=688-578) gösterge gelirinin 139 a.g.e. 140 OLSON, Kent. “Agriculture Risk Coverage: ARC-Individual (ARC-IC.” University Of Minnesota Extension. January 2015. 3 Ocak 2016. <http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/ag-risk-coverage-individual/docs/abm_farm_bill_info6_arcindividual1.pdf>

57

56

çarpılarak üreticiye ödenecek tutar bulunmaktadır. Ürünün sezonluk ulusal ortalama

fiyatı ve “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi”nden büyük olanı efektif fiyat olarak

kabul edilmektedir.135

Mesela, referans fiyat seviyesinin 3,7 ABD Doları/kile, pazarlama yılında

ortalama ürün fiyatının 3,4 ABD Doları/kile, baz arazi varlığının 350 dönüm ve

buğday için ödemeye baz teşkil eden verimin 160 kile/dekar olduğu varsayımıyla

PLC ödemesi şöyle hesaplanmaktadır:

(3,7-3,4)×160×(0.85×350) = 14.280 ABD Doları/kile136

ARC programı altında ise ilçe ve bireysel bazlı olarak seçim yapılmaktadır.

İlçe bazlı seçim yapıldığında ilçenin belirli bir üründe o dönemdeki geliri, ilçenin o

üründeki gösterge ortalama gelirinin yüzde 86’sının altına düştüğünde çiftçiler destek

almaktadır. Bireysel bazlı sistemde ise çiftçi, tüm ürünlerini sisteme katmakta olup o

dönemdeki toplam geliri, kendisi için hesaplanan ortalama gösterge gelir tutarının

yüzde 86’sının altına düşerse destek almaktadır.137

İlçe bazlı ARC programında güncel gelir, ilçe veriminin ulusal ortalama

piyasa fiyatı ve “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi”nden büyük olanla çarpılması

suretiyle bulunmaktadır. Gösterge gelir hesaplanırken ilçenin son 5 yıllık olimpik

ortalama verimi ve olimpik ortalama yıllık piyasa fiyatı kullanılmaktadır. Olimpik

ortalama hesabı, son 5 yıllık fiyat ve verim göstergelerinden en yüksek ve en düşük

verim ve/veya fiyata sahip yılların düşülmesiyle 3 yıl temelinde yapılan hesaplamaya

dayanmaktadır.138

Mesela 5 yıllık olimpik ortalama piyasa fiyatının 5,3 ABD Doları/kile, ilçe

veriminin dönüm başına 176,4 kile olduğu varsayımı temelinde gösterge gelir tutarı

935 ABD Doları (=5,30×176,4) olmaktadır. Bu tutarın yüzde 86’sına tekabül eden

804 ABD Doları ise ARC kapsamında üreticiye sağlanacak garanti tutarıdır. Bu 135 OLSON, Kent. “Price Loss Coverage (PLC).” University Of Minnesota Extension. November 2014, 2014c. 3 Ocak 2016. < http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/price-loss-coverage/docs/um-ext-price-loss-coverage.pdf> 136 a.g.e. 137 TMO, 2015a:45-46 138 OLSON, Kent. “Agriculture Risk Coverage: ARC—County.” University Of Minnesota Extension. March 2014, 2014a. 3 Ocak 2016. <http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/ag-risk-coverage-county/docs/abm_farm_bill_info5_arccounty.pdf>

57

durumda ilçe gelir seviyesi bu tutarın altındaysa, mesela ortalama fiyat 3,90 ABD

Doları/kile, ilçe verimliliğinin dekar başına 189 kile olması durumunda ilçe geliri

737 ABD Doları olarak gerçekleşecek ve gösterge gelirin altında kalacaktır. Bu

destekte ödeme oranı gösterge gelirin yüzde 10’unu aşamamaktadır. Bu örnekteki 67

ABD Doları (=804-737) şeklinde gerçekleşen destekleme tutarı, gösterge gelirin

yüzde 10’u olan 80,4 ABD Dolarını (=804×0,1) aşmamaktadır. Aşarsa çiftçiye ancak

gösterge gelirin yüzde 10’u kadar ödeme yapılabilecektir. İlçe bazlı ARC ödemesi

çiftlik arazisinin yüzde 85’i üzerinden yapılmaktadır. Çiftçinin 330 dönüm arazisinin

olduğu varsayımıyla ilçe bazlı ARC ödemesi 18.793 ABD Doları (=67×0,85×330)

olmaktadır.139

Bireysel bazlı ARC gösterge geliri, üretilen farklı ürünlerin ekim yapılan

arazi içerisindeki ekilme durumlarına göre ağırlıklandırılmasıyla ilçe bazlı ARC’de

olduğu gibi olimpik ortalama gelirden oluşmaktadır. Gösterge geliri hesaplanırken

ulusal ortalama fiyat ve referans fiyattan büyük olanı verimle çarpılmaktadır. İlçe

bazlı ARC programında olduğu gibi bireysel bazlı ARC’de de güncel gelir, ilçe

veriminin ulusal ortalama piyasa fiyatı ve “ürün rehin kredisi fiyat seviyesi”nden

hangisi büyükse onunla çarpılarak bulunmaktadır.140

Mesela çiftçinin mısır ve fasulye olmak üzere iki ürün ürettiği, mısır için 5

yıllık olimpik ortalama gelirinin 954 ABD Doları, fasulye için bu gelirin 570 ABD

Doları olduğu, çiftçinin 585 dönüm arazisinin yüzde 60’ında mısır, kalan kısmında

ise fasulye ürettiği, cari yılda dönüm başına mısırda çiftçi gelirinin 653, fasulyede ise

468 ABD Doları olduğu varsayımı temelinde bireysel bazlı ARC tutarı şöyle

hesaplanmaktadır:

Gösterge geliri 800 ABD Doları (=954×0,6+570×0,4)

Garanti tutarı, 688 ABD Doları (=800×0,86)

Ağırlıklandırılmış güncel gelir 578 ABD Doları (=653×0,6+468×0,4)

Bu destek türünde de ödeme oranı gösterge gelirin yüzde 10’unu

aşamamaktadır. Verilen örnekte ise 110 ABD Doları (=688-578) gösterge gelirinin 139 a.g.e. 140 OLSON, Kent. “Agriculture Risk Coverage: ARC-Individual (ARC-IC.” University Of Minnesota Extension. January 2015. 3 Ocak 2016. <http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/ag-risk-coverage-individual/docs/abm_farm_bill_info6_arcindividual1.pdf>

58

58

yüzde 10’u olan 80 ABD Dolarını aşmaktadır. Bireysel bazlı ARC ödemesi çiftlik

arazisinin yüzde 65’i üzerinden yapılmaktadır. Bu durumda, çiftçinin 585 dönüm

arazisinin olduğu dikkate alındığında bireysel bazlı ARC ödemesi 30.420 ABD

Doları (=80×0,65×585) olmaktadır. 141

Görüldüğü üzere lisanslı depoculuğun iyi bir şekilde işlediği ABD’de, “ürün

rehin kredisi fiyat seviyesi” üzerinden çiftçilere hasat döneminde finansman imkânı

sağlanmakla kalınmayıp çiftçiler düşük gelir riskine karşı PRC ve ARC

programlarıyla korunmaktadır. PRC ve ARC programları, üreticinin düşük gelir elde

etmesini bertaraf etmektedir.

Gerek ABD gerekse AB, maliyet ve verimlilik avantajlarına rağmen

çiftçilerin fiyat ve dolayısıyla gelir açısından yaşayabilecekleri riskleri minimuma

indirgeyen politikalar uygulamaktadır. Bu durum tarımın geçmişte olduğu gibi bugün

de devlet tarafından korunduğunu göstermektedir. Ancak bu koruma ve destekleme

politikaları geçmişe nazaran günümüzde piyasa odaklı bir yapıya doğru evrilmeye

başlamıştır.

Gelişmiş ülke uygulamalarına kıyasla Türkiye’de buğday piyasasında girdi

maliyetlerinin yüksekliği, ürün fiyat artışlarının girdi maliyet artışlarını telafi edecek

şekilde yükselmemesi, verimliliğin düşüklüğü ve desteklerin üreticinin satın alma

gücüne yaptığı katkıda yaşanan düşüşler dikkate alındığında üreticinin daha yüksek

gelir elde etmesini sağlayacak alternatif bir sistem olan lisanslı depoculuğun

geliştirilmesi önem arz etmektedir. Sistemin gelişmesi ile birlikte üretici hasat

döneminde düşük fiyatlardan ürününü satmayacak ve hasat sonrası dönemde

gerçekleşmesi muhtemel fiyat artışlarından ilave kazanç elde edebilecektir. Maliyet

avantajı elde edemeyen çiftçinin fiyat avantajı elde ederek gelirini artırması

sağlanacaktır. Bununla birlikte, ABD örneğinde de görüldüğü üzere diğer tarımsal

politika araçlarıyla desteklenmesi, sistemin işlerlik kazanmasına yardımcı olacaktır.

141 a.g.e.

59

3.2. TMO’nun Piyasadaki Rolü

3.2.1. TMO’nun faaliyetleri

TMO 233 sayılı Kamu İktisadi Teşebbüsleri Hakkındaki Kanun Hükmünde

Kararname hükümlerine tabi tüzel kişiliğe sahip, faaliyetlerinde özerk ve

sorumluluğu sermayesiyle sınırlı bir iktisadi devlet teşekküllüdür (İDT)142.

TMO Ana Statüsünün 4. maddesinde Kuruluşun amacı “Yurtta hububat

fiyatlarının üreticiler yönünden normalin altına düşmesini ve tüketici halk aleyhine

anormal derecede yükselmesini önlemek, bu ürünlerin piyasasını düzenleyici

tedbirler almak ve gerektiğinde Bakanlar Kurulu Kararı ile hububat dışındaki diğer

tarım ürünleri ile ilgili verilecek görevi yürütmek, afyon ve uyuşturucu maddelere

konulan devlet tekelini işletmek” olarak belirlenmiştir.

Ana statüye göre TMO’nun temel faaliyetleri şu şekilde özetlenebilir:

Faaliyet alanına giren ürünlerin, her yıl cins, nev'i ve mahallerine göre

tespit olunacak fiyatlarla, alım ve satışını yapmak ve gerekli stok tesisi ve

muhafaza etmek suretiyle, bu ürün piyasalarında istikrar sağlamak,

Lüzum görülen hallerde, faaliyet konularına giren ürünleri ve mamullerini

dış piyasalardan satın almak,

Yurt içinden satın aldığı ürünlerin ve bunların mamullerinin dış

piyasalarda sürümünü sağlamak için her türlü işlemleri yapmak ve

gerekirse bunları yurt dışına satmak,

Buğdayı mahdut nevilere irca etmek ve ticari maksatlara göre standart

tiplere varabilmek amacıyla yetiştirilen buğdayları Gıda, Tarım ve

Hayvancılık Bakanlığının talebi ve teklifi ve Bakanlar Kurulunun Kararı

dâhilinde fiyat farkı ile satın almak,

Faaliyet konusuna giren ürünlerin muhafaza, kurutma, temizleme,

ilaçlama ve ayırma işleri ve bu mallar üzerine gerektiğinde varant

muameleleri yapabilmek üzere inşa edilmiş veya yeniden inşa ve iktisap

edilecek olan silo ve müştemilatı ile ambarları işletmek,

142 233 sayılı KHK’nın ikinci maddesinde İDT; “sermayesinin tamamı devlete ait, iktisadi alanda ticari esaslara göre faaliyet göstermek üzere kurulan, kamu iktisadi teşebbüsü” olarak tanımlanmıştır.

59

58

yüzde 10’u olan 80 ABD Dolarını aşmaktadır. Bireysel bazlı ARC ödemesi çiftlik

arazisinin yüzde 65’i üzerinden yapılmaktadır. Bu durumda, çiftçinin 585 dönüm

arazisinin olduğu dikkate alındığında bireysel bazlı ARC ödemesi 30.420 ABD

Doları (=80×0,65×585) olmaktadır. 141

Görüldüğü üzere lisanslı depoculuğun iyi bir şekilde işlediği ABD’de, “ürün

rehin kredisi fiyat seviyesi” üzerinden çiftçilere hasat döneminde finansman imkânı

sağlanmakla kalınmayıp çiftçiler düşük gelir riskine karşı PRC ve ARC

programlarıyla korunmaktadır. PRC ve ARC programları, üreticinin düşük gelir elde

etmesini bertaraf etmektedir.

Gerek ABD gerekse AB, maliyet ve verimlilik avantajlarına rağmen

çiftçilerin fiyat ve dolayısıyla gelir açısından yaşayabilecekleri riskleri minimuma

indirgeyen politikalar uygulamaktadır. Bu durum tarımın geçmişte olduğu gibi bugün

de devlet tarafından korunduğunu göstermektedir. Ancak bu koruma ve destekleme

politikaları geçmişe nazaran günümüzde piyasa odaklı bir yapıya doğru evrilmeye

başlamıştır.

Gelişmiş ülke uygulamalarına kıyasla Türkiye’de buğday piyasasında girdi

maliyetlerinin yüksekliği, ürün fiyat artışlarının girdi maliyet artışlarını telafi edecek

şekilde yükselmemesi, verimliliğin düşüklüğü ve desteklerin üreticinin satın alma

gücüne yaptığı katkıda yaşanan düşüşler dikkate alındığında üreticinin daha yüksek

gelir elde etmesini sağlayacak alternatif bir sistem olan lisanslı depoculuğun

geliştirilmesi önem arz etmektedir. Sistemin gelişmesi ile birlikte üretici hasat

döneminde düşük fiyatlardan ürününü satmayacak ve hasat sonrası dönemde

gerçekleşmesi muhtemel fiyat artışlarından ilave kazanç elde edebilecektir. Maliyet

avantajı elde edemeyen çiftçinin fiyat avantajı elde ederek gelirini artırması

sağlanacaktır. Bununla birlikte, ABD örneğinde de görüldüğü üzere diğer tarımsal

politika araçlarıyla desteklenmesi, sistemin işlerlik kazanmasına yardımcı olacaktır.

141 a.g.e.

59

3.2. TMO’nun Piyasadaki Rolü

3.2.1. TMO’nun faaliyetleri

TMO 233 sayılı Kamu İktisadi Teşebbüsleri Hakkındaki Kanun Hükmünde

Kararname hükümlerine tabi tüzel kişiliğe sahip, faaliyetlerinde özerk ve

sorumluluğu sermayesiyle sınırlı bir iktisadi devlet teşekküllüdür (İDT)142.

TMO Ana Statüsünün 4. maddesinde Kuruluşun amacı “Yurtta hububat

fiyatlarının üreticiler yönünden normalin altına düşmesini ve tüketici halk aleyhine

anormal derecede yükselmesini önlemek, bu ürünlerin piyasasını düzenleyici

tedbirler almak ve gerektiğinde Bakanlar Kurulu Kararı ile hububat dışındaki diğer

tarım ürünleri ile ilgili verilecek görevi yürütmek, afyon ve uyuşturucu maddelere

konulan devlet tekelini işletmek” olarak belirlenmiştir.

Ana statüye göre TMO’nun temel faaliyetleri şu şekilde özetlenebilir:

Faaliyet alanına giren ürünlerin, her yıl cins, nev'i ve mahallerine göre

tespit olunacak fiyatlarla, alım ve satışını yapmak ve gerekli stok tesisi ve

muhafaza etmek suretiyle, bu ürün piyasalarında istikrar sağlamak,

Lüzum görülen hallerde, faaliyet konularına giren ürünleri ve mamullerini

dış piyasalardan satın almak,

Yurt içinden satın aldığı ürünlerin ve bunların mamullerinin dış

piyasalarda sürümünü sağlamak için her türlü işlemleri yapmak ve

gerekirse bunları yurt dışına satmak,

Buğdayı mahdut nevilere irca etmek ve ticari maksatlara göre standart

tiplere varabilmek amacıyla yetiştirilen buğdayları Gıda, Tarım ve

Hayvancılık Bakanlığının talebi ve teklifi ve Bakanlar Kurulunun Kararı

dâhilinde fiyat farkı ile satın almak,

Faaliyet konusuna giren ürünlerin muhafaza, kurutma, temizleme,

ilaçlama ve ayırma işleri ve bu mallar üzerine gerektiğinde varant

muameleleri yapabilmek üzere inşa edilmiş veya yeniden inşa ve iktisap

edilecek olan silo ve müştemilatı ile ambarları işletmek,

142 233 sayılı KHK’nın ikinci maddesinde İDT; “sermayesinin tamamı devlete ait, iktisadi alanda ticari esaslara göre faaliyet göstermek üzere kurulan, kamu iktisadi teşebbüsü” olarak tanımlanmıştır.

60

60

Görev alanındaki ürünlerin piyasasını düzenlemek için, ürünlerin kapalı

depolarda muhafazasını sağlamak amacıyla diğer kişi ve kuruluşlar

tarafından inşa edilmiş ve/veya inşa edilecek depoları uzun sürelerle

kiralamak; bu amaçla yapılacak depolara kiralama garantisi vermek.

Bunlarla birlikte TMO’nun haşhaş ürününe ilişkin görevleri de

bulunmaktadır.

Yüksek Planlama Kurulu (YPK) tarafından onaylanan TMO Ana Statüsünde

yer alan bu faaliyetler, TMO’ya işletmecilik ve düzenleyicilik görevlerinin birlikte

verildiğini göstermektedir. Bu durumda; bir İDT olan TMO, iktisadi alanda ticari

esaslara göre faaliyette bulunmak zorundadır ancak ana statüsündeki düzenleyiciliğe

ilişkin faaliyetleri yerine getirirken İDT tanımının dışına çıkabilmektedir.

3.2.2. TMO’nun ürün alım politikası

Buğdayda destekleme alım politikaları 1938 yılından itibaren Bakanlar

Kurulu tarafından hububat kararnameleriyle belirlenmektedir. Bu kapsamda, TMO

tarafından gerçekleştirilen destekleme alım politikalarının temel özellikleri ve alım

süreci aşağıdaki şekilde özetlenebilir.

1938-1988 yılları arasında hububat alım politikalarında hemen hemen hiçbir

değişiklik olmamış, her yıl baş alım fiyatı açıklanmış ve ödemeler peşin olarak

yapılmıştır. Söz konusu dönemde baş alım fiyatları ve ödeme esasları hububat

kararnameleriyle belirlenmiştir. 1988-1989 döneminde baş alım fiyatı yerine

buğdayın cinsine göre destekleme alım fiyatı uygulamasına geçilmiş ve asgari alım

fiyat tespit yetkisi TMO’ya verilmiştir.143

2699 sayılı Umumi Mağazalar Kanunu 1982 yılında yürürlüğe girmiştir.

Yasayla umumi mağazalar, makbuz ve rehin senedi verme karşılığında serbest,

gümrüklenmemiş veya tekel altında bulunan malları vedia olarak kabul etmek ve

mudilerine de bu senetlerle tevdi olunan malları satabilmek veya terhin edebilmek

imkânını vermektedir. Söz konusu yasa kapsamında TMO, 1993 yılından itibaren

umumi mağazacılığı ürün alım ve satış politikalarının önemli bir aracı olarak

143 TMO, 2014:164

61

uygulamaktadır. Umumi mağazacılık, hububat kararnamelerinde belirlenmiş üretici

ve/veya diğer kesimlere ürünlerini belirli bir masraf karşılığında güvenilir bir şekilde

depolama imkânı sunmaktadır. Ürünlerin depolanması sonucunda, ürünlerin

mülkiyetinin makbuz senedi cirosu ile değişmesine, rehin hakkının (varant ile)

temsiline ve bu surette teminat olarak gösterilerek makbuz senedi karşılığında

bankalardan kredi alınmasına olanak sağlanmaktadır.144

TMO emanet alımlarını teşvik ederek, ürün arzının hasat dönemi dışına

ötelenmesini, ürünün daha yüksek fiyattan pazarlanmasını ve lisanslı depoculuğa

geçişe öncülük etmeyi amaçlamıştır.145 Umumi mağazacılığa benzemekle birlikte

lisanslı depoculuk sisteminde, hasat sonrası ürün depolanması imkânının bulunması,

analiz ve sınıflandırmasının gelişmiş laboratuvarlarda yapılması, ticaretin ürün

senetleri vasıtasıyla ürün ihtisas borsasında yapılmasının öngörülmesi, ürünlerin ve

mudilerin korunması için gelişmiş güvence mekanizmalarının bulunması dikkate

alındığında sistemin, umumi mağazacılığa göre çok daha gelişmiş bir ticaret

platformunu öngördüğü görülmektedir. Ayrıca lisanslı depoculuk ve ürün ihtisas

borsacılığı sistemi yalnızca uzun süreli depolanabilir ve standardize edilmesi

mümkün olan tarımsal ürünlere ilişkinken, umumi mağazacılık tarımsal ürünlerin

yanı sıra depolanabilir her türlü emtiayı içermektedir.146

98/10661 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla, TMO’nun un, makarna, irmik,

bulgur ve bisküvi ihracatı yapan ve Türkiye'de yerleşik, dâhilde işleme147 izin

belgesine sahip kişi ve kuruluşlara, ihracat yapmak kaydıyla, dünya piyasa fiyatları

esas alınarak TMO tarafından belirlenecek fiyat ve şartlarla buğday satışı yapmak

için Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'nca görevlendirilebileceği, TMO’nun bu

144 Nacar, 2009:63 145 Sayıştay, 2014:2 146 GTB. Lisanslı Depoculuk ve Ürün İhtisas Borsacılığı. 15 Haziran 2015. <http://icticaret.gtb.gov.tr/sikca-sorulan-sorular/lisansli-depoculuk-ve-urun-ihtisas-borsaciligi#1> 147 Dâhilde işleme rejimi, ihraç ürünlerinin üretiminde kullanılan girdilerin ticaret politikası önlemlerine tabi olmaksızın gümrük muafiyetli olarak Türkiye Gümrük Bölgesi içerisinde işleme faaliyetine tabi tutulmak üzere geçici ithal edilmesi ve işleme faaliyeti sonrasında elde edilen işlem görmüş ürünün yeniden ihraç edilmesi esasına dayanan gümrük rejimidir. DİR, ihracatçıların yurt içi piyasa fiyatlarına göre daha düşük olan dünya piyasa fiyatlarından hammadde temin etmek suretiyle girdi maliyetlerini azaltarak ihraç ürünlerine uluslararası piyasalarda rekabet gücü kazandırmayı amaçlamaktadır. Sistemin diğer amaçları arasında ihraç pazarlarını geliştirmek, ihraç ürünlerini çeşitlendirmek, ölçek ekonomisi oluşturmak ve kaynakların daha etkin kullanımını sağlamak gibi amaçları bulunmaktadır.

61

60

Görev alanındaki ürünlerin piyasasını düzenlemek için, ürünlerin kapalı

depolarda muhafazasını sağlamak amacıyla diğer kişi ve kuruluşlar

tarafından inşa edilmiş ve/veya inşa edilecek depoları uzun sürelerle

kiralamak; bu amaçla yapılacak depolara kiralama garantisi vermek.

Bunlarla birlikte TMO’nun haşhaş ürününe ilişkin görevleri de

bulunmaktadır.

Yüksek Planlama Kurulu (YPK) tarafından onaylanan TMO Ana Statüsünde

yer alan bu faaliyetler, TMO’ya işletmecilik ve düzenleyicilik görevlerinin birlikte

verildiğini göstermektedir. Bu durumda; bir İDT olan TMO, iktisadi alanda ticari

esaslara göre faaliyette bulunmak zorundadır ancak ana statüsündeki düzenleyiciliğe

ilişkin faaliyetleri yerine getirirken İDT tanımının dışına çıkabilmektedir.

3.2.2. TMO’nun ürün alım politikası

Buğdayda destekleme alım politikaları 1938 yılından itibaren Bakanlar

Kurulu tarafından hububat kararnameleriyle belirlenmektedir. Bu kapsamda, TMO

tarafından gerçekleştirilen destekleme alım politikalarının temel özellikleri ve alım

süreci aşağıdaki şekilde özetlenebilir.

1938-1988 yılları arasında hububat alım politikalarında hemen hemen hiçbir

değişiklik olmamış, her yıl baş alım fiyatı açıklanmış ve ödemeler peşin olarak

yapılmıştır. Söz konusu dönemde baş alım fiyatları ve ödeme esasları hububat

kararnameleriyle belirlenmiştir. 1988-1989 döneminde baş alım fiyatı yerine

buğdayın cinsine göre destekleme alım fiyatı uygulamasına geçilmiş ve asgari alım

fiyat tespit yetkisi TMO’ya verilmiştir.143

2699 sayılı Umumi Mağazalar Kanunu 1982 yılında yürürlüğe girmiştir.

Yasayla umumi mağazalar, makbuz ve rehin senedi verme karşılığında serbest,

gümrüklenmemiş veya tekel altında bulunan malları vedia olarak kabul etmek ve

mudilerine de bu senetlerle tevdi olunan malları satabilmek veya terhin edebilmek

imkânını vermektedir. Söz konusu yasa kapsamında TMO, 1993 yılından itibaren

umumi mağazacılığı ürün alım ve satış politikalarının önemli bir aracı olarak

143 TMO, 2014:164

61

uygulamaktadır. Umumi mağazacılık, hububat kararnamelerinde belirlenmiş üretici

ve/veya diğer kesimlere ürünlerini belirli bir masraf karşılığında güvenilir bir şekilde

depolama imkânı sunmaktadır. Ürünlerin depolanması sonucunda, ürünlerin

mülkiyetinin makbuz senedi cirosu ile değişmesine, rehin hakkının (varant ile)

temsiline ve bu surette teminat olarak gösterilerek makbuz senedi karşılığında

bankalardan kredi alınmasına olanak sağlanmaktadır.144

TMO emanet alımlarını teşvik ederek, ürün arzının hasat dönemi dışına

ötelenmesini, ürünün daha yüksek fiyattan pazarlanmasını ve lisanslı depoculuğa

geçişe öncülük etmeyi amaçlamıştır.145 Umumi mağazacılığa benzemekle birlikte

lisanslı depoculuk sisteminde, hasat sonrası ürün depolanması imkânının bulunması,

analiz ve sınıflandırmasının gelişmiş laboratuvarlarda yapılması, ticaretin ürün

senetleri vasıtasıyla ürün ihtisas borsasında yapılmasının öngörülmesi, ürünlerin ve

mudilerin korunması için gelişmiş güvence mekanizmalarının bulunması dikkate

alındığında sistemin, umumi mağazacılığa göre çok daha gelişmiş bir ticaret

platformunu öngördüğü görülmektedir. Ayrıca lisanslı depoculuk ve ürün ihtisas

borsacılığı sistemi yalnızca uzun süreli depolanabilir ve standardize edilmesi

mümkün olan tarımsal ürünlere ilişkinken, umumi mağazacılık tarımsal ürünlerin

yanı sıra depolanabilir her türlü emtiayı içermektedir.146

98/10661 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla, TMO’nun un, makarna, irmik,

bulgur ve bisküvi ihracatı yapan ve Türkiye'de yerleşik, dâhilde işleme147 izin

belgesine sahip kişi ve kuruluşlara, ihracat yapmak kaydıyla, dünya piyasa fiyatları

esas alınarak TMO tarafından belirlenecek fiyat ve şartlarla buğday satışı yapmak

için Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'nca görevlendirilebileceği, TMO’nun bu

144 Nacar, 2009:63 145 Sayıştay, 2014:2 146 GTB. Lisanslı Depoculuk ve Ürün İhtisas Borsacılığı. 15 Haziran 2015. <http://icticaret.gtb.gov.tr/sikca-sorulan-sorular/lisansli-depoculuk-ve-urun-ihtisas-borsaciligi#1> 147 Dâhilde işleme rejimi, ihraç ürünlerinin üretiminde kullanılan girdilerin ticaret politikası önlemlerine tabi olmaksızın gümrük muafiyetli olarak Türkiye Gümrük Bölgesi içerisinde işleme faaliyetine tabi tutulmak üzere geçici ithal edilmesi ve işleme faaliyeti sonrasında elde edilen işlem görmüş ürünün yeniden ihraç edilmesi esasına dayanan gümrük rejimidir. DİR, ihracatçıların yurt içi piyasa fiyatlarına göre daha düşük olan dünya piyasa fiyatlarından hammadde temin etmek suretiyle girdi maliyetlerini azaltarak ihraç ürünlerine uluslararası piyasalarda rekabet gücü kazandırmayı amaçlamaktadır. Sistemin diğer amaçları arasında ihraç pazarlarını geliştirmek, ihraç ürünlerini çeşitlendirmek, ölçek ekonomisi oluşturmak ve kaynakların daha etkin kullanımını sağlamak gibi amaçları bulunmaktadır.

62

62

satışlarından doğacak zararlarının, görev zararı sayılacağı ve Hazine'ce karşılanacağı

hükmüne yer verilmiştir. Sonraki dönemlerde dâhilde işleme rejimi (DİR)

uygulaması sürdürülmüş olup bu uygulamaya ilişkin yayımlanan son karar

2006/10910 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıdır.

2002-2003 Dönemi Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Karar’da

TMO’nun, ürün fiyatlarını ve alım satım esaslarını Ana Statüsünde yer alan

hükümler çerçevesinde belirlemeye yetkili olduğu hükme bağlanmıştır.148

2004-2005 Dönemi Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Karar'da

Değişiklik Yapılmasına Dair Karar’la TMO tarafından 2004-2005 faaliyet dönemi ve

daha önceki yıllarda iç alım yoluyla temin edilmiş ürünlerin, Dâhilde İşleme İzin

Belgesi ve ihraç yoluyla yapılan satışlarından ve gerektiğinde yapılacak ithalattan

doğan zararların görev zararı sayılması ve Hazinece ödenmesi kararlaştırılmıştır.149

2006/10910 sayılı Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Kararda

Değişiklik Yapılmasına Dair Kararla, TMO’nun, üretiminde hububat kullanılarak

elde edilen ürünlerin imalatçı-ihracatçılarına, ihracattan sonra piyasa

regülasyonunu göz önünde tutarak stokları ölçüsünde hububat satışı yapabilmesi

kararlaştırılmıştır.

Hububat alım ve satımını düzenleyen son karar 2009 yılında çıkarılmıştır. Bu

karar hükümlerine göre TMO, hububat fiyatlarını ve alım-satım esaslarını Ana

Statüsü ve söz konusu Kararda yer alan hükümler ile piyasa şartları çerçevesinde

belirlemeye ve uygulamaya yetkili kılınmıştır. TMO; ÇKS’ye kayıtlı olan

üreticilerden, tüccar ve şirketler ile üreticilerin ortağı olduğu kooperatiflerden

doğrudan veya birlikler aracılığıyla alım yapmaktadır.150

Tüm bu süreç incelendiğinde, buğdayda alım politikası ana hatlarıyla şu

şekilde değerlendirilebilir:

TMO alım politikaları, 1938–1988 yılları arasında baş alım fiyatı ve bu

tarihten 2002 yılına kadar olan dönemde destekleme alım fiyatlarıyla, 2002 yılı

sonrasında ise müdahale alım fiyat politikalarıyla belirlenmiştir. 1988-2002 yılları 148 2002/4199 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 149 2004/7743 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 150 2009/15095 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı

63

arasında hububat kararnameleriyle belirlenen destekleme alım fiyatları, bazı

dönemlerde destekleme temel fiyatı ve/veya destekleme primi şeklinde, bazı

dönemlerde ise destekleme alım fiyatına ilave aylık artış şeklinde veya tamamen

aylık olarak belirlenmiş, 2002 yılı sonrası hububat kararnamelerinde ise destekleme

alımlarına ilişkin genel bir çerçeve çizilmiş ve alım fiyatlarına yer verilmemiştir. Bu

tarih sonrası alım fiyatları TMO tarafından belirlenmiştir. Bu durum ise, TMO’nun

söz konusu dönemde alım politikaları açısından daha esnek bir yapıya kavuştuğu

şeklinde yorumlanabilir. Ayrıca söz konusu süreçte umumi mağazacılık ve DİR’e

ilişkin politikalara da hububat kararnamelerinde yer verilmiştir.

Bu politikalar çerçevesinde, her sene o yılın üretim miktarı ve piyasa şartları

da dikkate alınarak açıklanan müdahale alım fiyatlarına bağlı olarak TMO’nun alım

miktarları değişkenlik göstermiştir. Tablo 3.6’da, 2011-2015 yıllarını kapsayan

dönemde TMO’nun buğday alım, satım ve stok bilgilerine yer verilerek bu durum

özetlenmektedir.

Tablo 3.6. 2011-2015 Dönemi TMO’nun Buğday Stok, Alım ve Satış Bilgileri

2011 2012 2013 2014 2015 Dönem Başı Stok (Ton) 1.826.455 2.000.733 2.740.561 3.169.590 2.472.407 Yurt İçi Alım (Ton) 791.203 1.656.676 1.977.844 - 3.301.046 İthalat (Ton) 448.541 - - 1.055.994 169.422 Yurt İçi Satışlar (Ton) 977.082 334.017 269.580 1.403.525 601.038 Nihai Yurtdışı Satışlar (Ton) 88.383 582.831 1.279.236 349.652 1.366.980 Dönem Sonu Stok (Ton) 2.000.733 2.740.561 3.169.590 2.472.407 3.974.857 Dönem Sonu Stok Değeri (Bin TL) 1.321.390 1.946.443 2.344.880 1.880.231 3.401.236

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı, Yayımlanmamış Çalışmalar, 2016.

TMO hasat döneminde iç piyasa fiyatlarının çiftçi refahı açısından düşük

gerçekleştiği dönemlerde alım fiyatı açıklamakta ve alım yapmakta; piyasa fiyatının

çiftçi refahı açısından yeterli görüldüğü dönemlerde ise alım yapmamaktadır. Tablo

3.6’dan da görüldüğü üzere bazı yıllarda yurt içi alım miktarı yüksekken, bazı

yıllarda ise düşük gerçekleşmiş, 2014 yılında ise hiç yurt içi alım yapılmamıştır.

2011-2013 yılları arasında sürekli artmış olan dönem sonu stoku, 2014 yılında alım

yapılmamasının da etkisiyle azalmış, 2015 yılında ise tekrar artış göstermiştir.

63

62

satışlarından doğacak zararlarının, görev zararı sayılacağı ve Hazine'ce karşılanacağı

hükmüne yer verilmiştir. Sonraki dönemlerde dâhilde işleme rejimi (DİR)

uygulaması sürdürülmüş olup bu uygulamaya ilişkin yayımlanan son karar

2006/10910 sayılı Bakanlar Kurulu Kararıdır.

2002-2003 Dönemi Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Karar’da

TMO’nun, ürün fiyatlarını ve alım satım esaslarını Ana Statüsünde yer alan

hükümler çerçevesinde belirlemeye yetkili olduğu hükme bağlanmıştır.148

2004-2005 Dönemi Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Karar'da

Değişiklik Yapılmasına Dair Karar’la TMO tarafından 2004-2005 faaliyet dönemi ve

daha önceki yıllarda iç alım yoluyla temin edilmiş ürünlerin, Dâhilde İşleme İzin

Belgesi ve ihraç yoluyla yapılan satışlarından ve gerektiğinde yapılacak ithalattan

doğan zararların görev zararı sayılması ve Hazinece ödenmesi kararlaştırılmıştır.149

2006/10910 sayılı Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Kararda

Değişiklik Yapılmasına Dair Kararla, TMO’nun, üretiminde hububat kullanılarak

elde edilen ürünlerin imalatçı-ihracatçılarına, ihracattan sonra piyasa

regülasyonunu göz önünde tutarak stokları ölçüsünde hububat satışı yapabilmesi

kararlaştırılmıştır.

Hububat alım ve satımını düzenleyen son karar 2009 yılında çıkarılmıştır. Bu

karar hükümlerine göre TMO, hububat fiyatlarını ve alım-satım esaslarını Ana

Statüsü ve söz konusu Kararda yer alan hükümler ile piyasa şartları çerçevesinde

belirlemeye ve uygulamaya yetkili kılınmıştır. TMO; ÇKS’ye kayıtlı olan

üreticilerden, tüccar ve şirketler ile üreticilerin ortağı olduğu kooperatiflerden

doğrudan veya birlikler aracılığıyla alım yapmaktadır.150

Tüm bu süreç incelendiğinde, buğdayda alım politikası ana hatlarıyla şu

şekilde değerlendirilebilir:

TMO alım politikaları, 1938–1988 yılları arasında baş alım fiyatı ve bu

tarihten 2002 yılına kadar olan dönemde destekleme alım fiyatlarıyla, 2002 yılı

sonrasında ise müdahale alım fiyat politikalarıyla belirlenmiştir. 1988-2002 yılları 148 2002/4199 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 149 2004/7743 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı 150 2009/15095 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı

63

arasında hububat kararnameleriyle belirlenen destekleme alım fiyatları, bazı

dönemlerde destekleme temel fiyatı ve/veya destekleme primi şeklinde, bazı

dönemlerde ise destekleme alım fiyatına ilave aylık artış şeklinde veya tamamen

aylık olarak belirlenmiş, 2002 yılı sonrası hububat kararnamelerinde ise destekleme

alımlarına ilişkin genel bir çerçeve çizilmiş ve alım fiyatlarına yer verilmemiştir. Bu

tarih sonrası alım fiyatları TMO tarafından belirlenmiştir. Bu durum ise, TMO’nun

söz konusu dönemde alım politikaları açısından daha esnek bir yapıya kavuştuğu

şeklinde yorumlanabilir. Ayrıca söz konusu süreçte umumi mağazacılık ve DİR’e

ilişkin politikalara da hububat kararnamelerinde yer verilmiştir.

Bu politikalar çerçevesinde, her sene o yılın üretim miktarı ve piyasa şartları

da dikkate alınarak açıklanan müdahale alım fiyatlarına bağlı olarak TMO’nun alım

miktarları değişkenlik göstermiştir. Tablo 3.6’da, 2011-2015 yıllarını kapsayan

dönemde TMO’nun buğday alım, satım ve stok bilgilerine yer verilerek bu durum

özetlenmektedir.

Tablo 3.6. 2011-2015 Dönemi TMO’nun Buğday Stok, Alım ve Satış Bilgileri

2011 2012 2013 2014 2015 Dönem Başı Stok (Ton) 1.826.455 2.000.733 2.740.561 3.169.590 2.472.407 Yurt İçi Alım (Ton) 791.203 1.656.676 1.977.844 - 3.301.046 İthalat (Ton) 448.541 - - 1.055.994 169.422 Yurt İçi Satışlar (Ton) 977.082 334.017 269.580 1.403.525 601.038 Nihai Yurtdışı Satışlar (Ton) 88.383 582.831 1.279.236 349.652 1.366.980 Dönem Sonu Stok (Ton) 2.000.733 2.740.561 3.169.590 2.472.407 3.974.857 Dönem Sonu Stok Değeri (Bin TL) 1.321.390 1.946.443 2.344.880 1.880.231 3.401.236

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı, Yayımlanmamış Çalışmalar, 2016.

TMO hasat döneminde iç piyasa fiyatlarının çiftçi refahı açısından düşük

gerçekleştiği dönemlerde alım fiyatı açıklamakta ve alım yapmakta; piyasa fiyatının

çiftçi refahı açısından yeterli görüldüğü dönemlerde ise alım yapmamaktadır. Tablo

3.6’dan da görüldüğü üzere bazı yıllarda yurt içi alım miktarı yüksekken, bazı

yıllarda ise düşük gerçekleşmiş, 2014 yılında ise hiç yurt içi alım yapılmamıştır.

2011-2013 yılları arasında sürekli artmış olan dönem sonu stoku, 2014 yılında alım

yapılmamasının da etkisiyle azalmış, 2015 yılında ise tekrar artış göstermiştir.

64

64

TMO her yıl alım fiyatlarını; üretim maliyetlerini, piyasa fiyatlarını, dünya

fiyatlarını, ithalat fiyatlarını ve enflasyon oranlarını dikkate alarak belirlemektedir.151

Bu kapsamda söz konusu göstergelere göre alım miktarı değişkenlik

gösterebilmektedir. Bu durum Tablo 3.7’de buğday için özetlenmiştir.

Tablo 3.7. 2003-2015 Dönemi Karşılaştırmalı Buğday Verileri

Yıllar ABD 2HWR Buğday Fiyatı

Türkiye Buğday Üretimi TMO A. Kırmızı

Sert Ekmeklik Buğday Alım

Fiyatı

TMO Makarnalık

Buğday Alım Fiyatı

Cari Fiyat (FOB ABD Doları/Ton)

Artış Oranı

(Yüzde)

Yıllık Üretim Miktarı

(Bin Ton)

Artış Oranı

(Yüzde)

TMO Alımının Üretime Oranı

(Yüzde)

Cari Fiyat

(TL/Ton)

Reel* Fiyat

Cari Fiyat

(TL/Ton)

Reel* Fiyat

2003 154 25,2 19.000 -2,6 2,9 325 410 367 460 2004 167 8,4 21.000 10,5 9,6 370 370 392 390 2005 152 -9 21.500 2,4 19,4 350 320 360 330 2006 206 35,5 20.010 -6,9 7,3 375 310 385 320 2007 202 -1,9 17.234 -13,9 0,7 425 320 440 330 2008 347 71,8 17.782 3,2 0,4 500152 360 500 360 2009 238 -31,4 20.600 15,8 18,3 500 320 525 330 2010 247 3,8 19.674 -4,5 5 550 350 575 360 2011 331 34 21.800 10,8 3,8 605 350 640 370 2012 329 -0,6 20.100 -7,8 8,1 665 350 705 370 2013 324 -1,5 22.050 9,7 9 720 350 765 380 2014 303 -6,5 19.000 -13,8 - - - - - 2015 233 -23,1 22.600 18,9 14,6 862 370 976 420

Kaynak: TMO, 2014:33,53,169 ve TMO, 2016:24,44,139 *Reel fiyat hesaplamasında Yİ-ÜFE kullanılmış ve fiyatlar 1998 yılı fiyatlarıyla reel hale getirilmiştir.

Tablo incelendiğinde, TMO buğday alımlarının esas itibarıyla yurt içi üretime

bağlı olarak şekillendiği görülmektedir. Genel itibarıyla, buğday rekoltesinin yüksek

seyrettiği yıllarda TMO alımları artmış, düşük seyrettiği yıllarda ise azalmıştır.

Mesela, üretim seviyesinin diğer yıllara göre düşük gerçekleştiği 2007-2008

yıllarında çok az alım yapılmış, 2014 yılında ise hiç alım yapılmamıştır.

Rekoltenin yüksek seyrettiği 2005 ve 2015 yıllarında TMO alımları toplam

üretimin sırasıyla yüzde 19,4’üne ve 14,6’sına ulaşmıştır. 2011 yılında ise yurt içi

hasat miktarının yüksek gerçekleşmesine rağmen, dünya fiyatlarındaki artışın da

151 Konyalı, 2008:54 152 2008 yılında müdahale alım fiyatı açıklanmamıştır. Tabloda yer alan fiyat, emanet alım fiyatıdır.

65

etkisiyle yurt içi piyasadaki buğday fiyatları yüksek gerçekleşmiş ve buna bağlı

olarak üreticinin ürününü yüksek fiyattan piyasada satabilmesi neticesinde TMO

alımlarının toplam üretim içerisindeki payı düşük gerçekleşmiştir.153 Bununla

birlikte, söz konusu tablo incelendiğinde TMO Anadolu kırmızı sert ekmeklik

buğday ve makarnalık buğday alım fiyatlarının 2003-2015 yılları arasında önce reel

olarak azaldığı son yıllarda ise artmaya başladığı anlaşılmaktadır.

3.2.3. TMO’nun mali yapısı ve görev zararı uygulaması

233 sayılı KHK’ya göre bir İDT olarak kârlılık ve verimlilik ilkesi

doğrultusunda çalışması beklenen TMO’nun son beş yıla ilişkin kârlılık durumunu

gösteren Tablo 3.8 iyi bir gösterge niteliği taşımaktadır.

Tablo 3.8. 2010-2014 Dönemi TMO’nun Kârlılık Durumu (Bin TL)

2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ayıklanmış Dönem Kâr Zararı -2.056.145 -617.160 -523.720 -604.565 -624.939 -540.318 Dönem Kâr Zararı (+) 281.791 44.276 13.530 102.635 70.073 149.718

- Net Satışlar (+) 4.096.378 2.694.440 1.521.518 2.244.202 3.435.170 2.689.238 - Satışların Maliyeti (-) 3.628.939 2.209.406 1.301.255 1.916.103 3.075.864 2.341.914 - Faaliyet Giderleri (-) 107.387 88.906 83.019 105.376 154.204 139.855 - Diğer faaliyetlerden olağan gelir ve kâr (+) 40.971 59.339 40.783 56.053 58.756 84.910 - Diğer faaliyetlerden olağan gider ve zarar (-) 22.542 7.553 2.058 2.283 10.406 8.690 - Finansman giderleri (-) - 312.457 - - - - - Olağan dışı gelir ve kâr (+) 33.044 28.567 15.138 12.744 50.723 14.404 - Olağan dışı gider ve zarar (-) 129.734 119.748 177.577 186.602 234.102 148.355

Görev Zararı (-) 2.411.737 957.640 588.873 756.807 756.030 772.244 Cari yıl Amortisman (+) 58.795 53.165 51.587 48.794 52.799 77.841 Karşılık (+) 15.006 6.412 36 813 8.219 4.347 Kur farkları (+) - 236.627 - - - - Kaynak: Kalkınma Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı, Yayımlanmamış Çalışmalar, 2016.

Tablo 3.8’e göre, TMO’nun 2010-2015 yıllarını dönem kârı elde ederek

kapattığı görülmektedir. Buna göre TMO 2010 yılında yaklaşık 282 milyon TL

dönem kârı elde ederken, 2015 yılında bu kâr 150 milyon TL’ye düşmüştür. Dönem

kârı olumlu bir gösterge olsa da kamu kesimi genel dengesi açısından TMO faaliyet

sonuçlarının değerlendirilmesi farklılık göstermektedir. Tablo 3.8’de, dönem

kâr/zararından görev zararı tahakkuklarının çıkarılması ve cari yıl amortisman,

karşılıklar ve kur farklarının eklenmesiyle oluşan ayıklanmış dönem kâr/zararı

153 Türkiye Un Sanayicileri Federasyonu, 2014:30

65

64

TMO her yıl alım fiyatlarını; üretim maliyetlerini, piyasa fiyatlarını, dünya

fiyatlarını, ithalat fiyatlarını ve enflasyon oranlarını dikkate alarak belirlemektedir.151

Bu kapsamda söz konusu göstergelere göre alım miktarı değişkenlik

gösterebilmektedir. Bu durum Tablo 3.7’de buğday için özetlenmiştir.

Tablo 3.7. 2003-2015 Dönemi Karşılaştırmalı Buğday Verileri

Yıllar ABD 2HWR Buğday Fiyatı

Türkiye Buğday Üretimi TMO A. Kırmızı

Sert Ekmeklik Buğday Alım

Fiyatı

TMO Makarnalık

Buğday Alım Fiyatı

Cari Fiyat (FOB ABD Doları/Ton)

Artış Oranı

(Yüzde)

Yıllık Üretim Miktarı

(Bin Ton)

Artış Oranı

(Yüzde)

TMO Alımının Üretime Oranı

(Yüzde)

Cari Fiyat

(TL/Ton)

Reel* Fiyat

Cari Fiyat

(TL/Ton)

Reel* Fiyat

2003 154 25,2 19.000 -2,6 2,9 325 410 367 460 2004 167 8,4 21.000 10,5 9,6 370 370 392 390 2005 152 -9 21.500 2,4 19,4 350 320 360 330 2006 206 35,5 20.010 -6,9 7,3 375 310 385 320 2007 202 -1,9 17.234 -13,9 0,7 425 320 440 330 2008 347 71,8 17.782 3,2 0,4 500152 360 500 360 2009 238 -31,4 20.600 15,8 18,3 500 320 525 330 2010 247 3,8 19.674 -4,5 5 550 350 575 360 2011 331 34 21.800 10,8 3,8 605 350 640 370 2012 329 -0,6 20.100 -7,8 8,1 665 350 705 370 2013 324 -1,5 22.050 9,7 9 720 350 765 380 2014 303 -6,5 19.000 -13,8 - - - - - 2015 233 -23,1 22.600 18,9 14,6 862 370 976 420

Kaynak: TMO, 2014:33,53,169 ve TMO, 2016:24,44,139 *Reel fiyat hesaplamasında Yİ-ÜFE kullanılmış ve fiyatlar 1998 yılı fiyatlarıyla reel hale getirilmiştir.

Tablo incelendiğinde, TMO buğday alımlarının esas itibarıyla yurt içi üretime

bağlı olarak şekillendiği görülmektedir. Genel itibarıyla, buğday rekoltesinin yüksek

seyrettiği yıllarda TMO alımları artmış, düşük seyrettiği yıllarda ise azalmıştır.

Mesela, üretim seviyesinin diğer yıllara göre düşük gerçekleştiği 2007-2008

yıllarında çok az alım yapılmış, 2014 yılında ise hiç alım yapılmamıştır.

Rekoltenin yüksek seyrettiği 2005 ve 2015 yıllarında TMO alımları toplam

üretimin sırasıyla yüzde 19,4’üne ve 14,6’sına ulaşmıştır. 2011 yılında ise yurt içi

hasat miktarının yüksek gerçekleşmesine rağmen, dünya fiyatlarındaki artışın da

151 Konyalı, 2008:54 152 2008 yılında müdahale alım fiyatı açıklanmamıştır. Tabloda yer alan fiyat, emanet alım fiyatıdır.

65

etkisiyle yurt içi piyasadaki buğday fiyatları yüksek gerçekleşmiş ve buna bağlı

olarak üreticinin ürününü yüksek fiyattan piyasada satabilmesi neticesinde TMO

alımlarının toplam üretim içerisindeki payı düşük gerçekleşmiştir.153 Bununla

birlikte, söz konusu tablo incelendiğinde TMO Anadolu kırmızı sert ekmeklik

buğday ve makarnalık buğday alım fiyatlarının 2003-2015 yılları arasında önce reel

olarak azaldığı son yıllarda ise artmaya başladığı anlaşılmaktadır.

3.2.3. TMO’nun mali yapısı ve görev zararı uygulaması

233 sayılı KHK’ya göre bir İDT olarak kârlılık ve verimlilik ilkesi

doğrultusunda çalışması beklenen TMO’nun son beş yıla ilişkin kârlılık durumunu

gösteren Tablo 3.8 iyi bir gösterge niteliği taşımaktadır.

Tablo 3.8. 2010-2014 Dönemi TMO’nun Kârlılık Durumu (Bin TL)

2010 2011 2012 2013 2014 2015 Ayıklanmış Dönem Kâr Zararı -2.056.145 -617.160 -523.720 -604.565 -624.939 -540.318 Dönem Kâr Zararı (+) 281.791 44.276 13.530 102.635 70.073 149.718

- Net Satışlar (+) 4.096.378 2.694.440 1.521.518 2.244.202 3.435.170 2.689.238 - Satışların Maliyeti (-) 3.628.939 2.209.406 1.301.255 1.916.103 3.075.864 2.341.914 - Faaliyet Giderleri (-) 107.387 88.906 83.019 105.376 154.204 139.855 - Diğer faaliyetlerden olağan gelir ve kâr (+) 40.971 59.339 40.783 56.053 58.756 84.910 - Diğer faaliyetlerden olağan gider ve zarar (-) 22.542 7.553 2.058 2.283 10.406 8.690 - Finansman giderleri (-) - 312.457 - - - - - Olağan dışı gelir ve kâr (+) 33.044 28.567 15.138 12.744 50.723 14.404 - Olağan dışı gider ve zarar (-) 129.734 119.748 177.577 186.602 234.102 148.355

Görev Zararı (-) 2.411.737 957.640 588.873 756.807 756.030 772.244 Cari yıl Amortisman (+) 58.795 53.165 51.587 48.794 52.799 77.841 Karşılık (+) 15.006 6.412 36 813 8.219 4.347 Kur farkları (+) - 236.627 - - - - Kaynak: Kalkınma Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı, Yayımlanmamış Çalışmalar, 2016.

Tablo 3.8’e göre, TMO’nun 2010-2015 yıllarını dönem kârı elde ederek

kapattığı görülmektedir. Buna göre TMO 2010 yılında yaklaşık 282 milyon TL

dönem kârı elde ederken, 2015 yılında bu kâr 150 milyon TL’ye düşmüştür. Dönem

kârı olumlu bir gösterge olsa da kamu kesimi genel dengesi açısından TMO faaliyet

sonuçlarının değerlendirilmesi farklılık göstermektedir. Tablo 3.8’de, dönem

kâr/zararından görev zararı tahakkuklarının çıkarılması ve cari yıl amortisman,

karşılıklar ve kur farklarının eklenmesiyle oluşan ayıklanmış dönem kâr/zararı

153 Türkiye Un Sanayicileri Federasyonu, 2014:30

66

66

kalemi bu durumu net bir şekilde ortaya koymaktadır. TMO’nun ayıklanmış

kâr/zarar hesabı zarar sonucu vermekte olup bu durum kamu hesaplarında olumsuz

bir mali gösterge olarak dikkat çekmektedir.

Bu olumsuz mali göstergenin TMO açısından temel nedeni ise Tablo 3.8’den

de görüldüğü üzere görev zararı uygulamasıdır.

233 sayılı KHK’nın “Teşebbüslerin uygulayacakları fiyatlar ve görev zararı

uygulaması” başlıklı 35. maddesinde KİT’lere ilişkin görev zararı uygulaması şu

şekildedir:

- Teşebbüs, müessese ve bağlı ortaklıklar, işletmelerinde üretilen mal ve

hizmet fiyatlarını tespitte serbesttirler.

- Hazine Müsteşarlığının bağlı olduğu Bakanın teklifi üzerine Bakanlar

Kurulu; teşebbüs, müessese ve bağlı ortaklıkları faaliyet alanlarıyla ilgili

olarak görevlendirebilir veya ürettikleri mal ve hizmetlerin fiyatlarını

tespit edebilir.

- Bakanlar Kurulunca teşebbüs, müessese ve bağlı ortaklıkların ürettikleri

mal ve hizmetlerin fiyatlarının satış fiyatının altında tespit edilmesi veya

teşebbüs, müessese ve bağlı ortaklıklara faaliyet alanları ile ilgili olarak

görev verilmesi hâlinde söz konusu görevler ile ilgili bu kuruluşlara

ödenecek görev zararı bedeli Hazine Müsteşarlığı bütçesine konulacak

ödenekle karşılanır.

- Görev zararı bedeline ilişkin hususlar ve bu bedelin hesaplanma yöntemi

Bakanlar Kurulu Kararında açıkça belirtilir.154 Her bir görev zararı

uygulamasına ilişkin usul ve esaslar Hazine Müsteşarlığınca ilgili

Bakanlığın görüşü alınarak belirlenir.

TMO açısından hangi faaliyetlerin görev zararı kapsamında sayılacağı ve

hesaplama yöntemi Bakanlar Kurulu kararlarıyla belirlenmektedir. Bu kapsamda,

buğdaya ilişkin görev zararı kapsamı ve hesaplanma yöntemi 2009/15095 sayılı

Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Karar, 2012/3241 sayılı Hububat Ürünü

154 3/4/2013 tarihli ve 6456 sayılı Kanunla görev zararı hesaplama yöntemi değiştirilmiştir. Değişiklik öncesinde görev zararı, zarar ile birlikte, mahrum kalınan kâr miktarı, mal ve hizmetin satış maliyeti üzerinden yüzde 10 kâr payı tahakkuk ettirilerek belirlenmekteydi.

67

Alımı ve Satımı Hakkında Kararda Değişiklik Yapılmasına Dair Karar ve 2014/5860

TMO Genel Müdürlüğü ve Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketinin

Görevlendirilmesiyle İlgili Bazı Bakanlar Kurulu Kararlarında Değişiklik

Yapılmasına Dair Kararla hüküm altına alınmıştır.

Söz konusu kararnameler kapsamında TMO’ya görev zararı ödemesi

yapılacak durumlar şu şekilde belirlenmiştir:

- TMO’nun, düzenlenen makbuz senedi ve ürün senedi karşılığında kredi

kullanan gerçek veya tüzel kişilerin ürünlerini TMO'ya satmamaları

durumunda, kullandıkları kredilere ilişkin yıllık faiz oranının azami yüzde

25'ine kadar kısmını karşılaması durumunda yapılan ödemeler,

- TMO’nun gerektiğinde peşin ve/veya kredili olarak hububat ithalatı

ve/veya ihracatı yapmak için görevlendirilmesi durumunda bu

faaliyetlerden doğan zararlar,

- TMO'ya verilen görev kapsamında tutulan olağanüstü hal ve savaş

stokuna ait muhafaza ve finansman giderleri ile bu stok miktarında artış

olduğu takdirde artan kısma ait mal bedeli, olağanüstü hal ve savaş stok

miktarlarının azalması nedeniyle serbest stok haline dönüşen olağanüstü

hal ve savaş stoklarının satılıncaya kadar oluşan muhafaza giderleri.

Bunlarla birlikte TMO’nun tüm nihai yurtdışı satışlarında görev zararı

uygulanmaktadır.

Görev zararı hesaplama yöntemi ise aşağıdaki şekilde belirlenmiştir:

- TMO’nun görev zararı kapsamında sattığı malın maliyetlerine, pazarlama

satış dağıtım giderleri, genel yönetim giderleri, araştırma-geliştirme giderleri,

finansman giderleri eklenmekte ve bu tutara yüzde 8 kâr payı ilave

edilmektedir. Bulunan bu tutardan görevlendirme kapsamında yapılan satış

hasılatı ile ürün alımlarının finansmanı amacıyla kullanılan kredilerden

kaynaklanan faiz gelirleri ve kambiyo kârlarının çıkarılması sonucu görev

zararı tutarına ulaşılmaktadır.

- Olağanüstü hal ve savaş stoku kapsamında tutulması zorunlu ürün çeşitleri

için görev zararı hesaplanırken, toplam muhafaza ve finansman giderlerinin,

bu stokların yıllık ortalama stok miktarına bölünmesiyle birim muhafaza ve

67

66

kalemi bu durumu net bir şekilde ortaya koymaktadır. TMO’nun ayıklanmış

kâr/zarar hesabı zarar sonucu vermekte olup bu durum kamu hesaplarında olumsuz

bir mali gösterge olarak dikkat çekmektedir.

Bu olumsuz mali göstergenin TMO açısından temel nedeni ise Tablo 3.8’den

de görüldüğü üzere görev zararı uygulamasıdır.

233 sayılı KHK’nın “Teşebbüslerin uygulayacakları fiyatlar ve görev zararı

uygulaması” başlıklı 35. maddesinde KİT’lere ilişkin görev zararı uygulaması şu

şekildedir:

- Teşebbüs, müessese ve bağlı ortaklıklar, işletmelerinde üretilen mal ve

hizmet fiyatlarını tespitte serbesttirler.

- Hazine Müsteşarlığının bağlı olduğu Bakanın teklifi üzerine Bakanlar

Kurulu; teşebbüs, müessese ve bağlı ortaklıkları faaliyet alanlarıyla ilgili

olarak görevlendirebilir veya ürettikleri mal ve hizmetlerin fiyatlarını

tespit edebilir.

- Bakanlar Kurulunca teşebbüs, müessese ve bağlı ortaklıkların ürettikleri

mal ve hizmetlerin fiyatlarının satış fiyatının altında tespit edilmesi veya

teşebbüs, müessese ve bağlı ortaklıklara faaliyet alanları ile ilgili olarak

görev verilmesi hâlinde söz konusu görevler ile ilgili bu kuruluşlara

ödenecek görev zararı bedeli Hazine Müsteşarlığı bütçesine konulacak

ödenekle karşılanır.

- Görev zararı bedeline ilişkin hususlar ve bu bedelin hesaplanma yöntemi

Bakanlar Kurulu Kararında açıkça belirtilir.154 Her bir görev zararı

uygulamasına ilişkin usul ve esaslar Hazine Müsteşarlığınca ilgili

Bakanlığın görüşü alınarak belirlenir.

TMO açısından hangi faaliyetlerin görev zararı kapsamında sayılacağı ve

hesaplama yöntemi Bakanlar Kurulu kararlarıyla belirlenmektedir. Bu kapsamda,

buğdaya ilişkin görev zararı kapsamı ve hesaplanma yöntemi 2009/15095 sayılı

Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Karar, 2012/3241 sayılı Hububat Ürünü

154 3/4/2013 tarihli ve 6456 sayılı Kanunla görev zararı hesaplama yöntemi değiştirilmiştir. Değişiklik öncesinde görev zararı, zarar ile birlikte, mahrum kalınan kâr miktarı, mal ve hizmetin satış maliyeti üzerinden yüzde 10 kâr payı tahakkuk ettirilerek belirlenmekteydi.

67

Alımı ve Satımı Hakkında Kararda Değişiklik Yapılmasına Dair Karar ve 2014/5860

TMO Genel Müdürlüğü ve Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketinin

Görevlendirilmesiyle İlgili Bazı Bakanlar Kurulu Kararlarında Değişiklik

Yapılmasına Dair Kararla hüküm altına alınmıştır.

Söz konusu kararnameler kapsamında TMO’ya görev zararı ödemesi

yapılacak durumlar şu şekilde belirlenmiştir:

- TMO’nun, düzenlenen makbuz senedi ve ürün senedi karşılığında kredi

kullanan gerçek veya tüzel kişilerin ürünlerini TMO'ya satmamaları

durumunda, kullandıkları kredilere ilişkin yıllık faiz oranının azami yüzde

25'ine kadar kısmını karşılaması durumunda yapılan ödemeler,

- TMO’nun gerektiğinde peşin ve/veya kredili olarak hububat ithalatı

ve/veya ihracatı yapmak için görevlendirilmesi durumunda bu

faaliyetlerden doğan zararlar,

- TMO'ya verilen görev kapsamında tutulan olağanüstü hal ve savaş

stokuna ait muhafaza ve finansman giderleri ile bu stok miktarında artış

olduğu takdirde artan kısma ait mal bedeli, olağanüstü hal ve savaş stok

miktarlarının azalması nedeniyle serbest stok haline dönüşen olağanüstü

hal ve savaş stoklarının satılıncaya kadar oluşan muhafaza giderleri.

Bunlarla birlikte TMO’nun tüm nihai yurtdışı satışlarında görev zararı

uygulanmaktadır.

Görev zararı hesaplama yöntemi ise aşağıdaki şekilde belirlenmiştir:

- TMO’nun görev zararı kapsamında sattığı malın maliyetlerine, pazarlama

satış dağıtım giderleri, genel yönetim giderleri, araştırma-geliştirme giderleri,

finansman giderleri eklenmekte ve bu tutara yüzde 8 kâr payı ilave

edilmektedir. Bulunan bu tutardan görevlendirme kapsamında yapılan satış

hasılatı ile ürün alımlarının finansmanı amacıyla kullanılan kredilerden

kaynaklanan faiz gelirleri ve kambiyo kârlarının çıkarılması sonucu görev

zararı tutarına ulaşılmaktadır.

- Olağanüstü hal ve savaş stoku kapsamında tutulması zorunlu ürün çeşitleri

için görev zararı hesaplanırken, toplam muhafaza ve finansman giderlerinin,

bu stokların yıllık ortalama stok miktarına bölünmesiyle birim muhafaza ve

68

68

finansman gideri bulunur. Birim muhafaza ve finansman gideri, tutulması

zorunlu olan olağanüstü hal ve savaş stok miktarı ile çarpılmak suretiyle

görev zararı hesaplanır. Tutulması gereken olağanüstü hal ve savaş

stoklarında artış olması durumunda, artan miktar cari yıl ortalama alım fiyatı

ile çarpılmak suretiyle görev zararı hesaplanır. Alım ortalama fiyatı

oluşmadığı dönemde yılsonu stok ortalama fiyatı esas alınır. Tutulması

gereken zorunlu miktarın üzerinde stok tutulması durumunda, tutulması

gereken zorunlu miktar hesaplamalarda esas alınır. Tutulması gereken

zorunlu miktarın altında stok tutulması durumunda, fiilen tutulan miktar

hesaplamalarda esas alınır.

TMO’nun görevlendirilmesi sonucunda 2013 yılında yaklaşık 757 milyon TL

olarak tahakkuk ettirilen görev zararının yaklaşık 160 milyon TL’si hesaplanan kâr

marjı kapsamındadır. Aynı kalemler 2014 yılında sırasıyla, yaklaşık 757 milyon TL

ve 134 milyon TL, 2015 yılında ise sırasıyla 772 milyon TL ve 148 milyon TL

olarak gerçekleşmiştir.155 Dönem kâr/zarar hesabına görev zararının hem satışlardan

kaynaklanan zarar için yapılan tutarı hem de kâr için hesaplanan tutarı dâhil

edilmektedir. Dolayısıyla dönem kârından görev zararının kâr için ödenen tutarı

çıkarıldığında TMO’nun görev zararı hesabına dâhil edilmeyen faaliyetlerden kâr mı

yoksa zarar mı elde ettiği sonucu ortaya çıkmaktadır. Tablo 3.8’de gösterilen 2013,

2014 yıllarındaki dönem kârlarından söz konusu yıllardaki kâr karşılığı ödenen görev

zararı ödemelerinin çıkarılması sonucunda söz konusu yıllarda sırasıyla 57 milyon

TL (=103-160) ve 64 milyon TL (=70-134) dönem zararına katlanıldığı

hesaplanmaktadır. 2015 yılında ise görev zararı kapsamında verilen kâr payının

çıkarılması sonucunda Kuruluşun faaliyetlerini 2 milyon TL (=150-148) dönem

kârıyla kapattığı görülmektedir. Bu sonuç, TMO’nun görev zararı kapsamındaki alım

ve satımları dikkate alınmadığında, diğer alım ve satımlarına ilişkin faaliyetleri

neticesinde faaliyet dönemlerini zararla kapattığı ve/veya çok cüzi kârlar elde ettiğini

ortaya koymaktadır. Dolayısıyla görev zararı ödemelerinde uygulanan satış zararıyla

birlikte, belirli bir kâr oranının da görev zararı kapsamında TMO’ya ödenmesinin,

TMO’nun bu görevler dışındaki faaliyetlerinden kaynaklanan zararlarının

155 Kalkınma Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı, Yayımlanmamış Çalışmalar, 2016.

69

68

finansman gideri bulunur. Birim muhafaza ve finansman gideri, tutulması

zorunlu olan olağanüstü hal ve savaş stok miktarı ile çarpılmak suretiyle

görev zararı hesaplanır. Tutulması gereken olağanüstü hal ve savaş

stoklarında artış olması durumunda, artan miktar cari yıl ortalama alım fiyatı

ile çarpılmak suretiyle görev zararı hesaplanır. Alım ortalama fiyatı

oluşmadığı dönemde yılsonu stok ortalama fiyatı esas alınır. Tutulması

gereken zorunlu miktarın üzerinde stok tutulması durumunda, tutulması

gereken zorunlu miktar hesaplamalarda esas alınır. Tutulması gereken

zorunlu miktarın altında stok tutulması durumunda, fiilen tutulan miktar

hesaplamalarda esas alınır.

TMO’nun görevlendirilmesi sonucunda 2013 yılında yaklaşık 757 milyon TL

olarak tahakkuk ettirilen görev zararının yaklaşık 160 milyon TL’si hesaplanan kâr

marjı kapsamındadır. Aynı kalemler 2014 yılında sırasıyla, yaklaşık 757 milyon TL

ve 134 milyon TL, 2015 yılında ise sırasıyla 772 milyon TL ve 148 milyon TL

olarak gerçekleşmiştir.155 Dönem kâr/zarar hesabına görev zararının hem satışlardan

kaynaklanan zarar için yapılan tutarı hem de kâr için hesaplanan tutarı dâhil

edilmektedir. Dolayısıyla dönem kârından görev zararının kâr için ödenen tutarı

çıkarıldığında TMO’nun görev zararı hesabına dâhil edilmeyen faaliyetlerden kâr mı

yoksa zarar mı elde ettiği sonucu ortaya çıkmaktadır. Tablo 3.8’de gösterilen 2013,

2014 yıllarındaki dönem kârlarından söz konusu yıllardaki kâr karşılığı ödenen görev

zararı ödemelerinin çıkarılması sonucunda söz konusu yıllarda sırasıyla 57 milyon

TL (=103-160) ve 64 milyon TL (=70-134) dönem zararına katlanıldığı

hesaplanmaktadır. 2015 yılında ise görev zararı kapsamında verilen kâr payının

çıkarılması sonucunda Kuruluşun faaliyetlerini 2 milyon TL (=150-148) dönem

kârıyla kapattığı görülmektedir. Bu sonuç, TMO’nun görev zararı kapsamındaki alım

ve satımları dikkate alınmadığında, diğer alım ve satımlarına ilişkin faaliyetleri

neticesinde faaliyet dönemlerini zararla kapattığı ve/veya çok cüzi kârlar elde ettiğini

ortaya koymaktadır. Dolayısıyla görev zararı ödemelerinde uygulanan satış zararıyla

birlikte, belirli bir kâr oranının da görev zararı kapsamında TMO’ya ödenmesinin,

TMO’nun bu görevler dışındaki faaliyetlerinden kaynaklanan zararlarının

155 Kalkınma Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı, Yayımlanmamış Çalışmalar, 2016.

69

finansmanına da yardımcı olduğu ve gerçek performansını örten bir mekanizma

haline geldiği görülmektedir.

70

70

4. TÜRKİYE’DE LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİNİN MEVCUT

DURUMU

4.1. Sistemin İşleyişi ve Mevzuat

Türkiye’de lisanslı depoculuk faaliyetlerinin temelini 17/02/2005 tarihli ve

5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu oluşturmaktadır. Bu kanunun

uygulanmasına yönelik Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Yönetmeliği, Lisanslı

Depoculuk Tazmin Fonu Yönetmeliği, Elektronik Ürün Senedi Yönetmeliği, Yetkili

Sınıflandırıcıların Lisans Alma, Faaliyet ve Denetimi Hakkında Yönetmelik,

Hububat, Baklagiller ve Yağlı Tohumlar Lisanslı Depo Tebliği, Pamuk Lisanslı

Depo Tebliği, Fındık Lisanslı Depo Tebliği, Zeytin Lisanslı Depo Tebliği,

Zeytinyağı Lisanslı Depo Tebliği, Kuru Kayısı Lisanslı Depo Tebliği çıkarılmıştır.

5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu çerçevesinde

yürürlüğe giren mevzuatın öngördüğü işleyiş aşağıda açıklanmıştır.

4.1.1. Lisanslı depo işletmelerinin kuruluş ve faaliyet izni koşulları

Tarım ürünleri lisanslı depo işletmeleri, ekonomik ihtiyaç ve etkinlik şartları

göz önünde bulundurularak Gümrük ve Ticaret Bakanlığının (GTB) vereceği izinle

anonim şirket şeklinde kurulmaktadır. Şirketin kuruluşunda, bir milyon liradan az

olmamak üzere depolama kapasitesine göre GTB’ce belirlenen tutarda ödenmiş

sermayeye sahip olunması ve ilgili yönetmelikte gösterilen belgelerin ibraz edilmesi

koşulları aranmaktadır.

Şirketin pay senetleri nama yazılı olarak düzenlenmektedir. Kuruluş izni alan

şirkete ancak kanunda öngörülen şartları taşıdığının tespiti halinde faaliyet izni

(lisans) verilmektedir. Şirket faaliyet izni almadan ürün kabul edememekte ve ürün

senedi düzenleyememektedir. Faaliyette bulunacak şirketlerin unvanlarında "Tarım

Ürünleri Lisanslı Depoculuk" ibaresinin bulunması zorunluluğu bulunmaktadır.

Tarım ürünleri lisanslı depo işletmesinin şube açması ve lisans kapsamını

değiştirmesi de GTB iznine tâbi kılınmıştır.

71

71

Lisanslı depo işletmek üzere lisans almak için müracaat edenler, depo

kapasitesinin ürün rayiç bedelinin yüzde 15’inden az olmamak üzere GTB’ce

belirlenen tutarda lisanslı depo teminatı vermek zorundadır.

Lisanslı depoculuk faaliyetinde bulunmak için lisanslı depoculuk lisansı

alınması zorunluluğu bulunmaktadır. Lisansın, iki yıllık süresi bulunmakta ve

sürenin bitiminde yenilenerek geçerlilik süresinin uzatılması gerekmektedir.

Belgelerin tam ve yeterli olduğunun tespit edilmesi halinde GTB’ce oluşturulan bir

komisyonca depo ve tesisler yerinde incelenmekte ve inceleme sonucu gerekçeleriyle

birlikte bir rapora bağlanarak GTB’ye sunulmaktadır. Yapılan inceleme ve

değerlendirme sonucunda öngörülen şartları taşıdığı anlaşılanlara ve belirtilen

belgeleri ibraz edenlere lisans verilmektedir.156 Lisanslı depo işletmesinin depolama

kapasitesini artırmak veya depolarda farklı ürün çeşitlerini depolamak istemesi

halinde lisansın değiştirilmesi zorunlu kılınmıştır. Lisans bedelleri, her yıl 1 Ocak

tarihinden geçerli olmak üzere Bakan oluru ile belirlenmektedir. Lisanslı depo

işletmelerinin lisans bedelleri belirlenirken depo kapasiteleri dikkate alınmaktadır.

Ayrıca, lisanslı depo işletmesinin bünyesinde yeterli sayıda ve gerekli nitelikleri haiz

tartıcıların istihdam edilmesi zorunluluğu bulunmaktadır. Depolanacak veya

depolanmış ürünün tartılması ve ağırlığının tartım makbuzuyla belgelendirilmesi

işlemleri, bu tartıcılar tarafından yapılmaktadır. Bu kapsamda depolanacak veya

depolanmış ürünler için yapılan tartımlarda tartım makbuzunun düzenlenmesi

zorunlu kılınmıştır. Lisanslı depo işletmelerinin faaliyete geçebilmek için borsa ve

yetkili sınıflandırıcı ile sözleşme yükümlülüğü bulunmaktadır.

Lisanslı depo işleticileri, lisans koşulu olarak işletme tesisleri ve lisanslı

depoculuk faaliyeti kapsamında depoladığı ürünler için; hırsızlık, yangın, duman,

infilak, deprem, dâhili su basması, sel, grev-lokavt-kargaşalık, terör, fırtına, kar

ağırlığı, yıldırım, yer kayması, kara, deniz veya hava araç çarpması ve benzeri diğer

rizikolara karşı sigorta yaptırmak zorundadır ve ürünlerin sigortalanmasında depo

kapasitesi esas alınmaktadır. Ürünler, GTB’ce uygun görülmesi halinde, fiili

depolama durumuna göre kademeli olarak da sigortalanabilmektedir. Ancak bu 156 GTB. Lisanslı Depoculuk ve Ürün İhtisas Borsacılığı. 15 Haziran 2015. <http://icticaret.gtb.gov.tr/sikca-sorulan-sorular/lisansli-depoculuk-ve-urun-ihtisas-borsaciligi#1>

72

72

şekilde düzenlenecek sigorta poliçesinin depoya konulan ürünlerin tamamını

kapsaması zorunlu kılınmıştır. Lisanslı depoda sigorta kapsamına giren bir hasar

meydana gelmesi durumunda, lisanslı depo işletmesi bu durumu ve muhtemel zarar

miktarını derhal GTB ve ilgili sigorta şirketine bildirmekle mükelleftir. Oluşan

zararın hesaplanmasında, ürünün hasar gördüğü tarihte borsada oluşan ortalama fiyat,

borsa ortalama fiyatı tespit edilemiyorsa GTB’ce ilgili ürün için belirlenen yurt içi

ve/veya yurt dışı referans borsa veya borsalarda oluşan ortalama fiyatlar esas

alınmaktadır.

12/04/2013 tarihli ve 28616 sayılı Hububat, Baklagiller ve Yağlı Tohumlar

Lisanslı Depo Tebliği’nde ürünün depolanacağı lisanslı depolarda bulunması gereken

asgari niteliklere ve depolama hizmetlerinin yürütülmesine ilişkin usul ve esaslara

yer verilmiştir. Söz konusu Tebliğe göre lisanslı depolarda bulunması gereken asgari

ödenmiş sermaye tutarları kapasite seviyesine göre şöyledir:157

- 20.000 ton için 1 milyon TL,

- 20.001 ila 40.000 ton için 1,5 milyon TL,

- 40.001 ila 70.000 ton için 2 milyon TL,

- 70.001 ila 110.000 ton için 2,5 milyon TL,

- 110.000 bin tonu aşan her 30 bin ton için de ilave 250 bin TL.

4.1.2. Faaliyet izni sonrası işleyiş

Lisanslı depolara bırakılan ürünler geçerli lisansa sahip yetkili

sınıflandırıcılar tarafından analiz edilmekte ve sınıflandırılmaktadır. Yetkili

sınıflandırıcılar, 5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu kapsamında

lisans alarak, lisanslı depolarda depolanacak tarım ürünlerini analiz eden, ürünün

nitelik ve özelliklerini belirleyen, standartlara uygun olarak sınıflandıran ve bu

hususları belgelendiren, gerçek ve tüzel kişilerce işletilen laboratuvarlardır.

18/10/2005 tarihli ve 25960 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Yetkili

Sınıflandırıcıların Lisans Alma, Faaliyet ve Denetimi Hakkında Yönetmelik’le

yetkili sınıflandırıcılarca tarım ürünlerinin analiz edilmesi, ürünün nitelik ve

özelliklerinin belirlenmesi ve belgelendirilmesi amacıyla işletilen laboratuvarların 157 Fındık, kuru kayısı, pamuk, zeytin ve zeytinyağı için ilgili tebliğlerde bu tutar ve miktarlar farklılık göstermektedir.

73

73

asgari özellikleri belirlenmiştir. Verilen lisanslar, iki yıl geçerlidir ve mevzuata aykırı

olarak kullanıldıklarının tespiti hâlinde yönetmelikte belirlenen esas ve usûllere göre

GTB’ce askıya alınabilmekte veya iptal edilebilmektedir. Bununla birlikte, yetkili

sınıflandırıcılar lisanslı depo işletmeleriyle sözleşme yapmaktadır.

Yetkili sınıflandırıcılar, referans yetkili sınıflandırıcılar tarafından

denetlenmektedir. Referans yetkili sınıflandırıcılar, lisans başvurusu sırasında tesis

ve laboratuvarları incelenmekte, sonrasında ise görev alanındaki yetkili

sınıflandırıcıları periyodik olarak denetlemekte ve bu denetim sonuçlarını GTB’ye

raporlamakta, ayrıca itiraz üzerine ürünleri analiz etmekte ve görev alanındaki yetkili

sınıflandırıcıların kalibrasyon,158 uygunluk, kontrol ve denetimini yürütmektedirler.

Ayrıca, referans yetkili sınıflandırıcılar GTB’den lisans almaktadır.

Ürünün lisanslı depo işletmesine teslim ve kabul edilmesi halinde, söz konusu

ürün için ürün senedi düzenlenmektedir. Ürün senedi, nama veya emre yazılı olarak

ciro edilebilir veya edilemez şeklinde düzenlenmekte ve teminat olarak

verilebilmektedir. Ürün senedi veya delil niteliğini haiz diğer belgeler; ürünün aynı

miktar, cins, sınıf ve kalitede mudiye geri verilmesini garanti etmekte ve bu teslim

satış değil vedia anlamına gelmektedir.

Lisanslı depo işleticisinin; depolama hizmetleri karşılığında GTB’ce onaylı

ücret tarifesi çerçevesinde ücret talep etmek, ücreti ödenmemişse depolanmış ürün

üzerinde hapis hakkını kullanmak, Kanunda belirtilen durumlarda ürünlerin

depolamasını reddetmek gibi haklarının yanı sıra lisans şartlarının korunması ve

sürdürülmesi için gerekli tedbirleri almak ve bu şartların kaybolması hâlinde durumu

derhal GTB’ye bildirmek; lisanslı depoya ürünlerin kabulünde, diğer ürünlerle

karıştırılarak veya ayrı depolanmasında, şartlara uygun hale getirilmesinde,

nakliyesinde, tesliminde ve diğer hizmetlerinde itinalı davranmak; aynı koşullarda

kişiler arasında ayrım yapmamak ve ürünün korunmasında gerekli her türlü tedbiri

almak, ilgili mevzuatta aksine bir hüküm olmadıkça teslim alınan ürün karşılığında

158 08/10/2005 tarih ve 25960 sayılı Yetkili Sınıflandırıcıların Lisans Alma, Faaliyet ve Denetimi Hakkında Yönetmelik’te kalibrasyon, belirli koşullar altında, bir ölçme cihazı veya bir ölçme sisteminin gösterdiği değerler veya bir ölçüm gereci veya bir referans malzemenin verdiği değerler ve ölçüm standartları ile gerçekleştirilen ve bunlara karşılık gelen değerler arasındaki ilişkiyi kuran işlemler dizisi olarak tanımlanmıştır.

74

74

ürün senedini ve diğer belgeleri düzenlemek; mudinin talebi üzerine ürünü teslim ve

ürün senedini iptal etmek; borsaya ürün senetleriyle ilgili bilgi akışını düzenli olarak

sağlamak; borsanın talebi hâlinde inceleme ve kontrolüne izin vermek; gerektiğinde

kendi kayıtlarını borsa kayıtlarıyla teyit etmek gibi yükümlülükleri de

bulunmaktadır.

Lisanslı depo işleticisi, mudinin talebi üzerine, hukuken geçerli bir mazereti

olmadıkça gecikmeksizin ürünü teslim etmekte ve ürünün tesliminde bu ürüne ait

ürün senedini iptal etmektedir. Mudi kısmi teslimat talebinde bulunursa, mevcut ürün

senedi iptal edilerek teslim edilmeyen kısım için yeni bir ürün senedi

düzenlenmektedir. Ancak lisanslı depo işleticisi, lisanslı deposundaki tarım ürünleri

üzerinde, bu ürünleri kabul etme, depolama ve teslim de dâhil olmak üzere

gerçekleştirdiği hizmetlerden doğan alacakları karşılığında hapis hakkına sahip

bulunmaktadır.

4.1.3. Tazmin fonu

Lisanslı depo işleticisinin, Kanunda ve mudiler ile yapacağı sözleşmede

öngörülen yükümlülüklerini yerine getirmemesinden dolayı ortaya çıkan zararların

tazmin edilebilmesi amacıyla, tüzel kişiliği haiz Lisanslı Depoculuk Tazmin Fonu

(Fon) kurulması mevzuatta öngörülmüştür. Bu Fona ilişkin usul ve esasları

belirlemek amacıyla 21/12/2005 tarihli ve 26030 sayılı Resmi Gazetede Lisanslı

Depoculuk Tazmin Fonu Yönetmeliği yayımlanmıştır. Söz konusu Yönetmelikle

Fonun görev ve yetkileri belirlenmiş, gelir kaynaklarına ve gider kalemlerine yer

verilmiştir.

Fonun gelir kaynakları şunlardır:

a) Lisanslı depo işletmesinin lisanslı depoculuk hizmetleri karşılığında her

takvim yılında tahsil ettiği ücretlerin binde beşi,

b) Borsalarda işlem gören ürün senedi alım satımından tahsil edilen borsa

tescil ücretlerinin yüzde onu,

c) Borsalarda işlem gören ürün senedi alım satım bedelinin binde yarımı,

d) Tahsilat ve faiz gelirleri,

e) Bağış, yardım ve diğer gelirler.

75

75

Fon Yönetim Kurulu, Fon gelirlerinin oranlarının değiştirilmesi için GTB’ye

başvurabilmektedir. GTB, bu başvuruyu uygun görürse, Bakanlar Kuruluna oranların

değiştirilmesi teklifinde bulunmaktadır. Kanun uyarınca Bakanlar Kurulu (a), (b) ve

(c) maddelerinde gösterilen Fon gelirlerinin oranlarını sıfıra kadar indirmeye veya bir

katına kadar artırmaya yetkili kılınmıştır. Fonun gelirleri genel bütçeye veya diğer

fonlara aktarılamamakta ve amacı dışında kullanılamamaktadır.

Fonun gider kalemleri şunlardır:

a) Mudilerin zararlarına ilişkin ödemeler,

b) Kanunun uygulanması ve lisanslı depoculuğun geliştirilmesi için ihtiyaç

duyulan faaliyet, eğitim ve denetime ilişkin giderler,

c) Kanunda verilen görevleri yerine getirebilmek ve bunlarla sınırlı kalmak

kaydıyla ihtiyaç duyulan Fon cari ve yönetim giderleri,

d) Yönetmelik ve yönergelerde öngörülen diğer giderler.

Lisanslı depo teminatı, Fon adına ve lehine düzenlenmektedir. Gayrimenkul

teminatlarında, Fon ad ve lehine birinci dereceden ipotek kurulmakta ve Fon

tarafından, lisanslı depoculuğa konu ürünlerin borsa fiyatları izlenmektedir.

Fiyatlarda ciddi artış oluşmuş ve lisanslı depo işletmesi tarafından verilen

teminatların asgari teminat şartını karşılamakta yetersiz kaldığı tespit edilmişse Fon,

GTB’ye durumu ortaya koyan bir rapor sunmaktadır.

Lisansın iptali durumunda lisans sahibinin yerine getirmesi gereken bir

tazmin veya yükümlülüğün bulunup bulunmadığı Fon tarafından araştırılmakta ve

araştırma ve incelemeler sonucunda bir tazmin veya yükümlülük

bulunmadığının tespiti üzerine teminatlar, bir tutanakla sahiplerine iade

edilmektedir. Ancak teminatlar her hâlükârda lisansın iptalinden itibaren bir yıl

geçmedikçe iade edilememektedir.

Zarar, sigorta kapsamında ödenemezse ve lisanslı depo işleticisinin Kanunda

öngörülen yükümlülüklerinin herhangi bir nedenle yerine getirilmemesinden dolayı

ortaya çıkmışsa Kanunda belirtilen usûle göre gerekli müracaatlar yapılmakta ve

zarar tazmin edilmektedir.

76

76

4.1.4. Ürün ihtisas borsası ve elektronik ürün senedi

18/5/2004 tarihli ve 5174 sayılı Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği İle Odalar

ve Borsalar Kanunu ürün ihtisas borsalarının kurulmasını düzenlemiştir. Yasa

kapsamında, ekonomik gereklilikler gözetilerek güven, serbest rekabet ve istikrar

içinde, kotasyonundaki bir veya birden çok ürünün arz ve talebini buluşturan;

yürürlükteki ürün standartlarına göre tasnif edilmiş ürünlerin, kendilerince organize

edilen fiziki veya elektronik mekânlarda alım satımına aracılık eden; ürünlerin gerek

fiziki gerekse ürünü temsilen lisanslı depo işletmelerince çıkarılan ürün senetleri ve

alivre sözleşmelerin ticaretini yürütebilen; işlemlere ilişkin güvenilir kayıt ve

saklama imkânları bulunan; oluşan fiyatları, ürettiği bilgileri, diğer benzer ve

alternatif piyasaları izleyebilecek ve duyurabilecek bilgi işlem, teknik ve elektronik

donanım, kurumsal ve mali altyapıya sahip olan; faaliyet alanı ulusal veya

uluslararası olabilen anonim şirket statüsünde ürün ihtisas borsalarının GTB ve

Sermaye Piyasası Kurulunun teklifi üzerine, Bakanlar Kurulu Kararı ile

kurulabileceği hüküm altına alınmıştır. Söz konusu yasaya göre ürün ihtisas borsaları

ve ticaret borsaları, lisanslı depo işletmeciliği yapan şirketler kurabilmekte ve

bunlara ortak olabilmektedir.

Alivre sözleşmeler ile lisanslı depolarca düzenlenen kıymetli evrak

hükmündeki ürün senetleri ve ürünü temsil eden benzer senetlerin alım satımı ve

rehni gibi işlemlerin ürün ihtisas borsalarında kontrolü ve tescili zorunlu kılınmıştır.

Ancak ürün senedinin ve alivre sözleşmelerin alınıp satıldığı bir ürün ihtisas borsası

faaliyette bulunmuyorsa bunların teknik, kurumsal ve malî alt yapısının yeterliliği

tespit edilen ve GTB’den izin alan ticaret borsalarında işlem görmesi

kararlaştırılmıştır. Ayrıca borsada tescil gerçekleşmedikçe ürünün mülkiyeti

başkasına devredilememektedir.

Ürün senetlerinin güven içinde ticaretinin ve takibinin yapılabilmesini

teminen lisanslı depo işletmesi ile borsa arasında sözleşme yapılmaktadır.

Sözleşmede; ürün senetlerinin borsaya kota ettirilmesi, hareketlerinin kontrol ve

takibi, teyidi, iptali, bilgi akışının düzenli olarak sağlanması, lisanslı depodaki

ürünlerin gerektiğinde borsaca incelenmesi ve kontrolü ile aralarındaki bilgi iletişim

sistemi ve diğer hususlar düzenlenmektedir. Lisanslı depo işletmesi, vadeli işlem ve

77

77

opsiyon borsalarında işlem gören kontratlarda ürün teslim şartı varsa, bu borsalarla

yapacağı sözleşme çerçevesinde, ürün senedi vasıtasıyla bu kontratlardaki ürün

teslim yükümlülüğünün yerine getirilmesi ve lisanslı deponun ürün dağıtım ve teslim

noktası olması görevlerini üstlenebilmektedir.

Ürün senetlerine ilişkin; alım satımın tescili, devir ile bedelinin ödenmesi,

alıcı ve satıcı ile üçüncü şahısların haklarının korunması, yükümlülüklerinin yerine

getirilmesi ve alım satıma ilişkin diğer hususlar, borsanın sorumluluğunda olup bu

işlemlerden doğan zararlar borsa tarafından tazmin edilmektedir.

Ürün ihtisas borsalarının Türkiye açısından çok sayıda faydası

bulunmaktadır. Bu borsalar sayesinde;

- Mudiler ürünlerini, yakın çevrelerindeki sınırlı sayıdaki tüccara satmak

zorunda kalmayacak, çok sayıda alıcının bir araya gelmesiyle oluşacak

rekabetten yararlanabilecek ve fiyatların objektif olarak oluşabildiği bir

piyasa oluşabilecek,

- Ürünler, elektronik ürün senetleri vasıtasıyla elektronik ortamda el

değiştirebilecek ve sanayiciler işletmelerinin ihtiyacı olan ürünleri kısa

zamanda kolayca tedarik edebilecek,

- Ürün senetleri; altın, döviz, hisse senedi gibi yatırım araçlarına alternatif

olabilecek ve faizsiz bir yatırım aracı olması dolayısıyla özellikle

Ortadoğu sermayesinden talep görebilecek,

- Mevcut ticaret borsaları bu borsanın bölgelerdeki temsilcilikleri olarak

faaliyet gösterebilecek,

- Gelişmiş ülkelerde tarım ürünleri ticaretinde yaygın biçimde kullanılan

vadeli işlem araçları, Türkiye’de de yaygınlaşabilecek ve Türkiye,

bölgede tarım ürünleri ticaretinin merkezi konumuna gelebilecektir.159

12/11/2011 tarihli ve 28110 sayılı Resmi Gazetede Elektronik Ürün Senedi

Yönetmeliği yayımlanmıştır. Elektronik ürün senetleri, basılı ürün senedi hükmünde

olmak üzere depolanmak amacıyla teslim ve kabul edilen ürünler için lisanslı depo

işletmelerince elektronik ortamda oluşturulan kayıtlardır. Söz konusu Yönetmelik, bu

159 GTB. Lisanslı Depoculuk ve Ürün İhtisas Borsacılığı. 15 Haziran 2015. <http://icticaret.gtb.gov.tr/sikca-sorulan-sorular/lisansli-depoculuk-ve-urun-ihtisas-borsaciligi>

78

78

senetlerin kayden izlenmesi, devredilmesi, değiştirilmesi, iptali ve güvenliğine, bu

hizmetleri yürütecek kuruluşun lisans alması, faaliyeti ile denetimine ve elektronik

ürün senedine yönelik diğer işlemlere ilişkin usul ve esasları düzenlemektir.

Yönetmelik kapsamında, elektronik ürün senetlerinin sistem üzerinden

oluşturulmasını sağlamak, bu senetlere bağlı tüm hak ve yükümlülükler ile işlemleri

ilgili taraflar itibarıyla kayden izlemek amacıyla GTB’nin lisans verdiği anonim

şirketler elektronik kayıt kuruluşu olarak yetkilendirilmektedir.

Elektronik ürün senetlerine ilişkin kayıtlar GTB tarafından elektronik kayıt

kuruluşu olarak yetkilendirilen Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) tarafından

tutulmaktadır. Tüm ürün senetleri MKK üzerinden oluşturulmaktadır. Ürün ihtisas

borsaları henüz kurulmadığından Konya, İzmir, Polatlı, Ankara, Lüleburgaz ve

Gaziantep Ticaret Borsaları elektronik işlem platformlarında fiilen elektronik ürün

senedi alım satımları konusunda yetkilendirilmiştir.160 Borsalarda gerçekleşen alım

satım işlemlerinin ardından takas işlemleri Takasbank İstanbul Takas ve Saklama

A.Ş. (Takasbank) tarafından tutulmaktadır. Elektronik ürün senetlerinin alım satımı,

yetkili borsaların kendi elektronik ürün senedi işlem platformlarında, aracılar

vasıtasıyla yapılmaktadır. Elektronik ürün senedi alım satımı yapmak veya bu alım

satıma aracılık yapmak isteyenler bu platformlara üye161 olmaktadır.162

Elektronik ürün senedinin oluşturulma süreci, mudinin ürününü lisanslı

depoya getirmeden önce MKK’ye üye olan bir bankada hesap açtırmasıyla

başlamaktadır.163 Yetkili sınıflandırıcı, incelemeleri sonucunda analizi tamamlanan

ürünlere ilişkin istenilen bilgileri, elektronik ürün senedinin oluşturulması amacıyla

MKK sistemine aktarmaktadır. Lisanslı depo işletmelerinin teslim alınan ürüne

ilişkin bilgileri MKK sistemine bildirmesi üzerine elektronik ürün senedi

160 GTB. Lisanslı Depoculuk Temel İstatistiki Veriler. 18 Ocak 2017. <http://icticaret.gtb.gov.tr/istatistikler/lisansli-depoculuk> 161 Elektronik Kayıt Kurallarında lisanslı depo işletmeleri, yetkili sınıflandırıcılar, mudi hesabının bulunduğu banka veya finans kuruluşları ile GTB tarafından uygun görülen diğer kişi veya kuruluşlar üye olarak belirtilmiştir. 162 İlter Yurtoğlu, 2015:97 163 a.g.e.:96

79

oluşturulmakta ve üye nezdindeki mudi hesabına aktarılmaktadır. Aynı anda, mudi

ve üyeler de bilgilendirilmektedir.164

Elektronik ürün senetlerinin alım satım ve takas işlemleri, borsanın idari

düzenlemelerine uygun olarak yapılmaktadır.165 Elektronik ürün alım satımı yapmak

isteyen platforma üye alıcı ve satıcıların borsa sistemine bağlanarak verdikleri

emirler, vekâlet verilen aracıların ekranına gelmekte ve yalnızca aracı tarafından

onaylanan emirler platform alım satım ekranlarına yansımaktadır. Aracı tarafından

onaylanan ve platform alım satım ekranlarına yansıyan emirler seans boyunca

eşleşmekte ve seans sonunda, gerçekleşen işlemlere ait işlem dosyası borsa

tarafından elektronik ortamda Takasbank’a gönderilmektedir. Takası gerçekleşen

alım satımlara ilişkin listenin Takasbank tarafından borsaya gönderilmesi sonrasında

borsa tescil işlemlerini gerçekleştirmektedir. 166

Elektronik ürün senetleri bankalar tarafından teminat olarak kabul edilmekte

ve karşılığında kredi kullanılabilmektedir. Kredi kullanılırken banka lehine kurulan

rehin işlemi MKK tarafından kayıt altına alınmaktadır. Elektronik ürün senedine

ilişkin rehin işlemi, rehin veren veya alan tarafın hesabına bağlı alt hesaplar

kullanılmak suretiyle üyelerce uygulanmaktadır. Elektronik ürün senetlerine ilişkin

kaydedilen rehin işlem bilgileri MKK tarafından borsaya bildirilmektedir.167 Kredi

veya avans karşılığında teminat olarak gösterilen ürün senedi, borcun

vadesinde ödenmemesi halinde kredi veya avans veren kuruluşun

yazılı talebi üzerine mudiye bilgi verilmek kaydıyla borsada satılabilmekte, borcun

karşılanması sonrasında kalan tutar mudinin hesabına aktarılmaktadır. Bununla

birlikte, ürün senedinin teminat olarak gösterilmesinden önce mudinin yazılı

izninin alınması gerekmektedir.

Mudinin, elektronik ürün senedinin temsil ettiği ürünü lisanslı depo

işletmesinden teslim almak istemesi halinde, bu durum mudi hesabının bulunduğu 164 GTB. Elektronik Kayıt Kuralları.16 Ocak 2017. <http://icticaret.gtb.gov.tr/data/521c5391487c8e75b40877bb/ELEKTRON%C4%B0K%20KAYIT%20KURALLARI%2022.06.2015.pdf> 165 a.g.e. 166 İlter Yurtoğlu, 2015:97-98 167 GTB. Elektronik Kayıt Kuralları.16 Ocak 2017. <http://icticaret.gtb.gov.tr/data/521c5391487c8e75b40877bb/ELEKTRON%C4%B0K%20KAYIT%20KURALLARI%2022.06.2015.pdf>

79

79

oluşturulmakta ve üye nezdindeki mudi hesabına aktarılmaktadır. Aynı anda, mudi

ve üyeler de bilgilendirilmektedir.164

Elektronik ürün senetlerinin alım satım ve takas işlemleri, borsanın idari

düzenlemelerine uygun olarak yapılmaktadır.165 Elektronik ürün alım satımı yapmak

isteyen platforma üye alıcı ve satıcıların borsa sistemine bağlanarak verdikleri

emirler, vekâlet verilen aracıların ekranına gelmekte ve yalnızca aracı tarafından

onaylanan emirler platform alım satım ekranlarına yansımaktadır. Aracı tarafından

onaylanan ve platform alım satım ekranlarına yansıyan emirler seans boyunca

eşleşmekte ve seans sonunda, gerçekleşen işlemlere ait işlem dosyası borsa

tarafından elektronik ortamda Takasbank’a gönderilmektedir. Takası gerçekleşen

alım satımlara ilişkin listenin Takasbank tarafından borsaya gönderilmesi sonrasında

borsa tescil işlemlerini gerçekleştirmektedir. 166

Elektronik ürün senetleri bankalar tarafından teminat olarak kabul edilmekte

ve karşılığında kredi kullanılabilmektedir. Kredi kullanılırken banka lehine kurulan

rehin işlemi MKK tarafından kayıt altına alınmaktadır. Elektronik ürün senedine

ilişkin rehin işlemi, rehin veren veya alan tarafın hesabına bağlı alt hesaplar

kullanılmak suretiyle üyelerce uygulanmaktadır. Elektronik ürün senetlerine ilişkin

kaydedilen rehin işlem bilgileri MKK tarafından borsaya bildirilmektedir.167 Kredi

veya avans karşılığında teminat olarak gösterilen ürün senedi, borcun

vadesinde ödenmemesi halinde kredi veya avans veren kuruluşun

yazılı talebi üzerine mudiye bilgi verilmek kaydıyla borsada satılabilmekte, borcun

karşılanması sonrasında kalan tutar mudinin hesabına aktarılmaktadır. Bununla

birlikte, ürün senedinin teminat olarak gösterilmesinden önce mudinin yazılı

izninin alınması gerekmektedir.

Mudinin, elektronik ürün senedinin temsil ettiği ürünü lisanslı depo

işletmesinden teslim almak istemesi halinde, bu durum mudi hesabının bulunduğu 164 GTB. Elektronik Kayıt Kuralları.16 Ocak 2017. <http://icticaret.gtb.gov.tr/data/521c5391487c8e75b40877bb/ELEKTRON%C4%B0K%20KAYIT%20KURALLARI%2022.06.2015.pdf> 165 a.g.e. 166 İlter Yurtoğlu, 2015:97-98 167 GTB. Elektronik Kayıt Kuralları.16 Ocak 2017. <http://icticaret.gtb.gov.tr/data/521c5391487c8e75b40877bb/ELEKTRON%C4%B0K%20KAYIT%20KURALLARI%2022.06.2015.pdf>

80

80

üye veya lisanslı depo işletmesi tarafından MKK’ye bildirilmektedir. Ürünü teslim

alma isteğinin mudi hesabının bulunduğu üye tarafından MKK’ye bildirilmesi

durumunda, bu istek MKK tarafından lisanslı depo işletmesinin onayına

sunulmaktadır. Mudinin ürünü teslim alma isteğinin lisanslı depo işletmesi tarafından

MKK’ye bildirilmesi durumunda ise bu istek MKK tarafından mudi hesabının

bulunduğu üyenin onayına sunulmaktadır. Bu talep doğrultusunda, elektronik ürün

senedi, mudinin hesabının altında bulunan bloke alt hesaba aktarılmakta ve mudi,

MKK tarafından bilgilendirilmektedir. Lisanslı depo işletmesi tarafından talebin

onaylanması ile birlikte mudi hesabı altında bloke edilen elektronik ürün senetleri

lisanslı depo işletmesinin havuz hesabına aktarılmakta ve söz konusu elektronik ürün

senetleri kayden iptal edilmekte ve lisanslı depo işletmesi tarafından mudiye iptal

belgesi verilmektedir. Bu işlemlerin ardından lisanslı depo işletmesi ürünü mudiye

teslim etmektedir.168

Tüm bu açıklamalar doğrultusunda, Türkiye’de lisanslı depoculuk sisteminin

işleyişi Şekil 4.1’de şematik olarak özetlenmiştir.

168 GTB. Elektronik Kayıt Kuralları.16 Ocak 2017. <http://icticaret.gtb.gov.tr/data/521c5391487c8e75b40877bb/ELEKTRON%C4%B0K%20KAYIT%20KURALLARI%2022.06.2015.pdf>

81

80

üye veya lisanslı depo işletmesi tarafından MKK’ye bildirilmektedir. Ürünü teslim

alma isteğinin mudi hesabının bulunduğu üye tarafından MKK’ye bildirilmesi

durumunda, bu istek MKK tarafından lisanslı depo işletmesinin onayına

sunulmaktadır. Mudinin ürünü teslim alma isteğinin lisanslı depo işletmesi tarafından

MKK’ye bildirilmesi durumunda ise bu istek MKK tarafından mudi hesabının

bulunduğu üyenin onayına sunulmaktadır. Bu talep doğrultusunda, elektronik ürün

senedi, mudinin hesabının altında bulunan bloke alt hesaba aktarılmakta ve mudi,

MKK tarafından bilgilendirilmektedir. Lisanslı depo işletmesi tarafından talebin

onaylanması ile birlikte mudi hesabı altında bloke edilen elektronik ürün senetleri

lisanslı depo işletmesinin havuz hesabına aktarılmakta ve söz konusu elektronik ürün

senetleri kayden iptal edilmekte ve lisanslı depo işletmesi tarafından mudiye iptal

belgesi verilmektedir. Bu işlemlerin ardından lisanslı depo işletmesi ürünü mudiye

teslim etmektedir.168

Tüm bu açıklamalar doğrultusunda, Türkiye’de lisanslı depoculuk sisteminin

işleyişi Şekil 4.1’de şematik olarak özetlenmiştir.

168 GTB. Elektronik Kayıt Kuralları.16 Ocak 2017. <http://icticaret.gtb.gov.tr/data/521c5391487c8e75b40877bb/ELEKTRON%C4%B0K%20KAYIT%20KURALLARI%2022.06.2015.pdf>

81

Şeki

l 4.1

. Lis

ansl

ı Dep

ocul

uk S

iste

min

in İş

leyi

ş Şem

ası

ELÜ

S

EL

ÜS

Reh

nini

n İp

tali

Öde

me

ELÜ

S A

lıcıs

ı

A

racı

Ara

cı

ELÜ

S Sa

tıcıs

ı

Kre

di

E

LÜS

Reh

ni

EL

ÜS-

Ürü

n Te

slim

i

Tak

as İş

lem

i

Ana

liz

Den

etim

EL

ÜS

Kay

dı-İ

ptal

i

Ü

rün

Tesl

imi-Ü

rün

Tale

bi

Lis

ans

Tem

inat

Si

gorta

Mud

i 1

Lisa

nslı

Dep

o

Ban

ka

Yet

kili

Sını

fland

ırıcı

GTB

Si

gorta

Şirk

eti

MK

K

Bor

sa

Tazm

in F

onu

Mud

i 2

Taka

sban

k R

efer

ans

Yet

kili

Sını

fland

ırıcı

82

82

Ürün ihtisas borsalarının kurulması ve elektronik ürün senedine dayalı

ticaretin geliştirilmesi, önemine binaen en üst politika dokümanı olan Onuncu

Kalkınma Planının hayata geçirilmesine yönelik Öncelikli Dönüşüm Programlarında

da yer almaktadır. Onuncu Kalkınma Planının uygulanmasına yönelik Onuncu

Kalkınma Planı (2014-2018) İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Programı Eylem

Planında “tarımsal ürünlere yönelik lisanslı depoculuk ve elektronik ürün senedi

altyapısı geliştirilecektir.” ifadesi 18 numaralı eylem olarak yer almaktadır. Bu

eylemle ürün ihtisas borsalarının kurularak hayata geçirilmesi ve elektronik ürün

senetlerinin alternatif bir yatırım aracı haline getirilerek piyasaya işlerlik

kazandırılması amaçlanmaktadır.169

169 Kalkınma Bakanlığı, 2015b:11

83

83

4.2. Mevzuatta Öngörülen Teşvikler

Ülkemizde lisanslı depoculuk sistemini işler hale getirmek amacıyla Gelir

Vergisi Kanunu, KDV Kanunu, Damga Vergisi Kanunu, Hububat Ürünü Alımı ve

Satımı Hakkında Karar ve Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar’da

düzenlemeler yapılmıştır. Aşağıda bu düzenlemelere detaylı bir şekilde yer

verilmiştir.

5904 sayılı Gelir Vergisi Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması

Hakkında Kanunla 193 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu’na eklenen geçici 76. madde

ile 5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu kapsamında düzenlenen

ürün senetlerinin elden çıkarılmasından doğan kazançların, 31/12/2014 tarihine kadar

gelir ve kurumlar vergisinden istisna edildiği ve istisna edilen bu kazançlar üzerinden

94. madde uyarınca tevkifat yapılmaması, münhasıran bu kazançlar için gelir vergisi

mükelleflerince yıllık beyanname verilmemesi ve bu kazançların verilecek

beyannamelere dâhil edilmemesi öngörülmüştür. Söz konusu gelir ve kurumlar

vergisi istisnası, 26/2/2014 tarihli ve 6527 sayılı Kanunun 4. maddesiyle 31/12/2018

tarihine kadar uzatılmıştır.

Çiftçiler ürünlerini lisanslı depolara bırakmamaları durumunda 193 sayılı

Gelir Vergisi Kanunu’nun 94. maddesi kapsamında ticaret borsalarında tescil

ettirerek sattıkları zirai mahsuller için yüzde 2, bunun dışında kalan satışlar için ise

yüzde 4 vergi tevkifatına maruz kalmaktadırlar.170 Söz konusu düzenleme

neticesinde ürününü lisanslı depolarda depolayan çiftçiler, depolanan ürün

karşılığında elde ettikleri senetleri hasat sonrası dönemde satmaları

durumunda yüzde 2 ve/veya yüzde 4 oranında vergi avantajı elde edebilmektedir.

Ayrıca zirai kazançlar stopaj (tevkifat) usulüyle vergilendirilmekle birlikte, belirli

şartların varlığı halinde bu kazançlar gerçek usulde de vergilendirilebilmektedir.

Gerçek usulde vergilendirilmeyen çiftçiler açısından stopaj nihai vergileme olurken,

gerçek usulde vergilendirilen çiftçiler stopajın yanında ayrıca gelir vergisi

ödemektedir. Gerçek usulde vergilendirilen çiftçiler önceden ödedikleri stopaj

170 2009/14592 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı

84

84

vergisini, hesapladıkları gelir vergisinden mahsup edebilmektedir.171 Bu kapsamda

söz konusu gelir vergisi düzenlemesiyle gerçek usulde vergilendirilenler için ürün

senetlerinin elden çıkarılmasından doğan kazançlar da gelir vergisinden istisna

edilmiştir. Bununla birlikte, ürün senetlerinin alınıp satılması durumunda oluşacak

kazançlar da söz konusu düzenlemeler kapsamında 2018 yılına kadar gelir ve

kurumlar vergisinden istisna tutulmuştur.

3065 sayılı KDV Kanununun;

- 1. maddesinin üçüncü fıkrasının (d) bendine eklenen hüküm ile ürün

senetlerinin, senedin temsil ettiği ürünü depodan çekecek olanlara teslimi

ticari, sınai, zirai faaliyet veya serbest meslek faaliyetleri çerçevesinde

olup olmadığına bakılmaksızın KDV’nin konusuna alınmış,

- 9. maddesine eklenen üç numaralı fıkra ile ürün senetlerinin senedin

temsil ettiği ürünü depodan çekecek olanlara teslimine ait KDV’nin

ödenmesinden lisanslı depo işletmecileri sorumlu tutulmuş,

- 10. maddesine eklenen (k) bendi ile ürün senetlerinin senedin temsil ettiği

ürünü depodan çekecek olanlara teslim işlemlerinde vergiyi doğuran

olayın “ürün senetlerinin temsil ettiği ürünlerin depodan çekilmesi”

anında gerçekleşeceği kabul edilmiş (Bu durum sonucunda ortaya çıkacak

KDV’nin matrahı ise yine aynı Kanunun 23. maddesinin (d) bendine

eklenen hüküm uyarınca, senedin en son işlem gördüğü borsada oluşan

değer olacaktır.),

- 13. maddesinin birinci fıkrasının (ğ) bendine göre ürün senetlerinin ürün

ihtisas borsaları ile GTB’den ürün senedi alım-satımı konusunda izin alan

ticaret borsaları aracılığıyla ilk teslimi istisna kapsamına alınmış,

- 17. maddesinin dördüncü fıkrasının (t) bendine göre ürün senetlerinin,

işlem gördüğü borsalardaki ilk teslimi ile senedin temsil ettiği ürünü

depodan çekecek olanlara teslimi dışındaki teslimlerinin KDV’den istisna

tutulması amaçlanmıştır. Bu düzenlemeyle, senetlerin ilk sahipleri ile

senedin temsil ettiği ürünü depodan çekecek son kişi arasında kalan el

değiştirmeler KDV’den istisna edilmiştir. 171 Artar, Yusuf. “Çiftçiye Müjde!” Tarsus Gündem Gazetesi. 4 Şubat 2015. 22 Ocak 2016. <http://yusufartar.com/2015/02/04/ciftciye-mujde/>

85

85

Tüm bu hükümler değerlendirildiğinde, lisanslı depoya koymuş olduğu ürün

karşılığında ürün senedini alan kimse bu ürün senedini sattığında KDV

ödemeyecektir. Bu satış sonunda ürünün depodan çekilip çekilmediğinin bir önemi

yoktur. Çünkü ürün senedine ilişkin ilk satışların tamamı KDV’den istisna

tutulmuştur. Bu ilk satış dışındaki satışlarda ise ürün depodan çekilmiyorsa yine bu

satışı gerçekleştirenler de KDV ödemeyeceklerdir. İlk satış dışındaki ürünün

depodan çekilmesini gerektiren satışlar ise KDV’ye konu olmaktadır.

5904 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması

Hakkında Kanun ile 488 Sayılı Damga Vergisi Kanununda yer alan damga

vergisinden istisna edilen kâğıtları gösteren (2) sayılı tabloya eklenen ibareyle

lisanslı depo işletmesi ile mudi arasında yapılan sözleşmeler ve ürün senetleri damga

vergisinden istisna tutulmuştur.

2012/3241 sayılı Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Kararda

Değişiklik Yapılmasına Dair Bakanlar Kurulu Kararının birinci maddesinde, TMO

5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanununa ilişkin uygulamaları

geliştirmek ve yaygınlaştırmak amacıyla faaliyetlerde bulunmaya, belirleyeceği usul

ve esaslarla lisanslı depoculuk şirketleri tarafından düzenlenecek ürün senetlerini

satın almaya ve bu hususlara ilişkin iş ve işlemleri yapmaya yetkili kılınmıştır.

Bu kapsamda, Kararnamenin ikinci maddesiyle ürün ve kredi kullanımına

ilişkin esaslar aşağıdaki şekilde belirlenmiştir:

- TMO, belirleyeceği esaslar çerçevesinde makbuz senedi veya ürün senedi

karşılığı avans ödemeye yetkilidir,

- Bankaların, TMO tarafından Umumi Mağazalar Kanunu hükümlerine

göre düzenlenen makbuz senetleri ile lisanslı depo şirketleri tarafından

düzenlenen ürün senetleri karşılığında gerçek veya tüzel kişilere

kullandıracağı kredilerde Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu kesintisi

oranı yüzde 0’dır. Bankaların söz konusu krediler nedeniyle lehe aldıkları

paralar yüzde 1 oranında banka ve sigorta muameleleri vergisine tabidir,

- Kullanılan kredilere esas olan makbuz senetleri ile ürün senetlerinin

bankalar tarafından TMO'ya devredilmesi durumunda, alım ve ödemeye

ilişkin usul ve esaslar TMO tarafından belirlenir,

86

86

- TMO, makbuz senedi veya ürün senedi karşılığında kredi kullanan gerçek

veya tüzel kişilerin ürünlerini TMO'ya satmamaları durumunda,

kullandıkları kredilere ilişkin yıllık faiz oranının azami yüzde 25'ine kadar

olan kısmını karşılamaya ve buna ilişkin usul ve esasları belirlemeye

yetkilidir.

2014/6849 sayılı Tarımsal Ürünlerin 5300 Sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı

Depoculuk Kanunu Çerçevesinde Lisans Alarak Faaliyet Gösteren Depolarda

Muhafaza Edilmesi Halinde Kira Destekleme Ödemesi Yapılmasına İlişkin Karar’la

buğday, arpa, çavdar, yulaf, mısır, çeltik, pirinç, mercimek, nohut, fasulye, bezelye,

ayçiçeği için 3 TL/ton/ay, pamuk için 7 TL/ton/ay, fındık, zeytin, zeytinyağı, kuru

kayısı, antepfıstığı, kuru üzüm, kuru incir için 10 TL/Ton’u geçmemek üzere

GTB’ce onaylanacak kira ücretlerinin yüzde 50’si oranında kira desteği verilmesi

kararlaştırılmıştır. 16/10/2014 tarihinden itibaren 5 yıl geçerliliği bulunan kira

desteği doğrudan lisanslı depo işletmelerine yapılmaktadır.

14/7/2009 tarihli ve 2009/15199 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile

yürürlüğe konulan Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar ve bu Kararın

uygulanmasına ilişkin Hazine Müsteşarlığınca çıkarılan 2009/1 sayılı “Yatırımlarda

Devlet Yardımları Hakkında Kararın Uygulanmasına İlişkin Tebliğ” ile lisanslı

depoculuk hizmetleri bölgesel desteklerden yararlandırılacak yatırım konuları arasına

dâhil edilmiştir. 2012/3305 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile yürürlüğe

konulan Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar ve bu Kararın

uygulanmasına ilişkin Ekonomi Bakanlığınca çıkarılan 2012/1 sayılı Yatırımlarda

Devlet Yardımları Hakkında Kararın Uygulanmasına İlişkin Tebliğ ile bu durum

sürdürülmüştür. Lisanslı depoculuk yatırımı yapan şirketler yatırım teşvik belgesi

düzenlemek suretiyle gümrük vergisi muafiyeti, KDV istisnası, vergi

indirimi, sigorta primi işveren hissesi desteği, yatırım yeri tahsisi ve faiz desteği gibi

çeşitli devlet yardımlarından faydalanabilmektedir.

Bu düzenlemeler bulunmakla birlikte, ülkemizde lisanslı depoculuğa ilişkin

kaydedilen ilerleme istenilen düzeyin çok altında kalmıştır. Bu durum sistemin

gelişmesi açısından mevzuatta öngörülen teşviklerin tek başına yeterli olmadığı

87

87

sonucunu ortaya koymaktadır. Sistemin gelişmesi ve mevzuatta öngörülen

uygulamaların hayata geçirilmesi için alternatif politikalara ihtiyaç bulunmaktadır.

Lisanslı depoculuk sisteminin iyi bir şekilde işlediği ABD’de, lisanslı

depoculuğun başlangıç aşamalarında hububat ekiminin yaygın olduğu eyaletlerde

çeşitli teşviklerin uygulandığı ve sistemin bu sayede kendi kendine yürüyebilme ve

ayakta kalma becerisi gösterdiği göz önüne alındığında ülkemizde de uygulamanın

güçlendirilebilmesi için teşvik sistemine yönelik olanlar başta olmak üzere

piyasadaki oyuncuları özendirecek ve sistemin sürekli işler hale geleceğine

inandıracak politikaların uygulanması büyük önem arz etmektedir.172

4.3. Depolama Sonrası Olası Çiftçi Kazanç Durumu

Çiftçilerin mevcut teşvikler kapsamında lisanslı depoculuk sisteminden olası

kazanç ve kayıplarının ortaya koyulmasında yarar bulunmaktadır. Bu da belirli

varsayımlar altında aşağıdaki şekilde yapılabilir:

Öncelikle ülkemizdeki hasat dönemleri dikkate alınmak suretiyle arzın üç aya

ve talebin tüm yıla yayıldığı buğdayın, tüketim miktarının aylar itibarıyla aynı

olduğu ve bu kapsamda hasat döneminde toplam tüketim173 miktarının yüzde 25’inin

satılacağı ve toplam tüketim miktarının yüzde 75’inin ise 1 ila 9 ay arasında değişen

sürelerde lisanslı depolarda depolanacağı varsayılmıştır. Hali hazırda gelir vergisi,

KDV, damga vergisi istisnaları ile kira desteği teşviği dikkate alınarak 2010/2011,

2011/2012 2012/2013, 2013/2014 ve 2014/2015 dönemleri için depolama maliyetleri

hesaplanmıştır. Analizlerde hasat dönemi fiyatı olarak üretimin yoğun olarak

gerçekleştirildiği Haziran ve Temmuz ayları ortalaması kullanılmıştır. Çalışmanın

devamında yer alan hesaplamalar bu varsayımlar temelinde yapılmakla birlikte, bu

varsayımların dışına çıkılmasını gerektiren diğer durumlar ilgili kısımlarda

açıklanmaktadır.

Hesaplamalar geçmiş yıl gerçekleşmeleri dikkate alınarak üreticinin

depolama ve finansmana ilişkin karşılaştığı birim maliyetler üzerinden yapılmıştır.

TMO-TOBB LİDAŞ, 2015 yılı depo ücretini KDV hariç 6 TL/Ton; yükleme ve

172 Şakar, 2012: 22 173 Tohumluk kullanımı, yemlik kullanımı ve kayıplar ihmal edilmiştir.

88

88

boşaltma ücretini ise KDV hariç 3’er TL/Ton olarak belirlemiştir.174 Kira desteği

kapsamında depo kirasının 3 TL/Ton’unun devlet tarafından karşılanması nedeniyle

kira ücreti KDV dâhil 3,54 TL/Ton olarak alınmıştır. Üreticinin ürününü

depoladıktan sonra sattığı, bu kapsamda yalnızca ürünün depolanması aşamasında

yükleme, analiz ve tartım ücretlerine katlandığı varsayılmıştır. Yükleme ücreti olarak

KDV dâhil tutar olan 3,54 TL/Ton dikkate alınmıştır. Tartım ücreti KDV dâhil 4,13

TL/Ton ve analiz ücreti kamyon başına 25 TL olarak tahsil edilmektedir.175 Birim

başına analiz ücretini bulmak için kamyon kapasitesinin 15 ton olduğu varsayılmış

ve ton başına KDV dâhil analiz ücreti 1,97 TL/Ton olarak alınmıştır. Ürün senetleri

karşılığında kullanılan kredilerde faiz maliyeti ticari kredilerin 1 puan altında yıllık

yüzde 11-12 seviyesindedir.176 Bu kapsamda üreticinin depolama maliyeti aylık

yüzde 1 faiz maliyeti üzerinden hesaplanmıştır.

Mevcut durumda çiftçinin elde edeceği kazanç iki farklı senaryo kapsamında

değerlendirilmiştir:

Birinci senaryoda, ürününü lisanslı depoya teslim eden çiftçinin almış olduğu

ürün senedini teminat göstererek kredi kullanması durumunda söz konusu dönemde

elde edeceği muhtemel kazançlar değerlendirilmiştir. Bu senaryo kapsamında çiftçi

kira, yükleme, boşaltma, analiz ve tartım gibi maliyetlerin yanında faiz maliyetine de

katlanacaktır. Yapılan anket sonucunda çiftçinin hasat döneminde ihtiyaç duyduğu

ortalama finansman oranı yüzde 76 çıkmıştır. Bu kapsamda, finansman ihtiyacı

olarak bu oran baz alınmıştır. Çiftçinin ürününün yüzde 25’ini hasat döneminde

sattığı varsayımı çerçevesinde finansman ihtiyacının yüzde 25’ini karşılayacağı,

kalan yüzde 51’lik tutar için ise depolanan yüzde 75’lik ürünün karşılığı olan ürün

senet bedeli üzerinden kredi kullanacağı varsayılmıştır.

İkinci senaryoda ise çiftçinin ürün senedi karşılığında kredi kullanmadığı

durumda oluşacak olan kârlılık durumu değerlendirilmiştir.

174 TMO-TOBB LİDAŞ, 2015:29 175 Eğerci, 26 Ocak 2016, sözlü görüşme. 176 a.g.e.

89

89

Söz konusu hesaplamalarda TR5 Batı Anadolu177 bölgesindeki Çiftçinin

Eline Geçen Fiyatlar178 (ÇEF) dikkate alınmıştır. TR5 Batı Anadolu bölgesinin

hesaplamalar için tercih edilmesinin nedeni, bu bölgenin Türkiye’de buğday

üretiminin yoğun olarak gerçekleştirildiği bir bölge olmasının yanı sıra 2010 yılından

beri faaliyette bulunan TMO-TOBB LİDAŞ’ın Polatlı ve Ahiboz lisanslı depolarının

bu bölgede bulunmasıdır.

Bununla birlikte, TMO’nun destekleme alımları dolayısıyla piyasadaki varlığı

arzın fazla olduğu hasat dönemlerinde fiyat düşüşlerinin daha fazla gerçekleşmesini

sınırlamaktadır. Bu durum hasat dönemi ve sonrasında oluşacak fiyatlar arasındaki

farkın daha az olmasına dolayısıyla gerçek kazanç oranının tam manasıyla

bilinememesine neden olabilmektedir. TMO’nun ürün alımı yapmadığı normal bir

yılda oluşacak piyasa fiyatı gerçek kazancın ne olduğu konusunda belirleyici

olabilecektir. Ayrıca kuraklık gibi iklime bağlı etkenler nedeniyle, ürün arzının az

olduğu hasat dönemlerinde fiyatlar yükselmekte, sonrasında ise fiyat düşüşleri

gerçekleşebilmektedir. Analiz sonuçları yorumlanırken bu faktörlerin göz önünde

bulundurulmasında yarar bulunmaktadır.

Depolama ve faiz maliyeti ile kazanç hesaplanırken aşağıdaki formüller

kullanılmıştır.

(1) Depolama Maliyeti (Faiz maliyeti dâhil) = ((Hasat Dönemi Ürün Değeri×

Faiz Oranı × 0,51) + Kira Gideri) × Depolama Süresi + Diğer Giderler179

(2) Depolama Maliyeti (Faiz maliyeti hariç) = Kira Gideri × Depolama Süresi

+ Diğer Giderler

177 Türkiye İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasına göre Ankara, Karaman ve Konya illerini kapsayan Türkiye’nin 12 istatistiki bölgesinden biridir. 178 Çiftçinin eline geçen fiyat (ÇEF) TÜİK tarafından yayınlanmaktadır. ÇEF, çiftçinin ürettiği veya yetiştirdiği ürünleri aracı kullanmadan doğrudan perakende veya toptan satması ile oluşan ve çiftçinin eline geçen birim başına fiyattır. Bu fiyata KDV dâhil değildir. ÇEF, pazar kurulan il merkezi ile ilçe Tarım Müdürlüğü’nden aylık olarak ağ (web) üzerinden İstatistik Bilgi Sistemi (İBS) ile derlenmektedir. ÇEF formunda yer alan tarla ürünlerine ait madde fiyatları üreticinin tüccar ve fabrikalara yaptığı toptan satış fiyatını, sebze ve meyve gruplarında yer alan maddeler için pazar kurulan ilçelerde her ayın birinci ve ikinci haftası ile üçüncü ve dördüncü haftası ortalama pazar fiyatlarının (perakende) yanı sıra, hal ve tüccara yapılan toptan satış fiyatlarını, canlı hayvanlarda ilçe hayvan pazarı, tüccar ve mezbaha kesim fiyatlarını ve hayvansal ürünler için de ilçe pazar, tüccar ve fabrika alım fiyatlarını içermektedir. 179 Yükleme, analiz, tartım ücretlerinden oluşmaktadır.

90

90

(3) Depolamadan Elde Edilen Kazanç = Satış Dönemi Ürün Değeri - Hasat

Dönemi Ürün Değeri - Depolama Maliyeti

Yukarıda açıklanan varsayımlar dâhilinde hazırlanan Tablo 4.1, çiftçilerin

hasat döneminde ürünlerini lisanslı depolara teslim ettiği ve acil finansman

ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kredi kullandıkları varsayımı çerçevesinde lisanslı

depoculuktan muhtemel kazanç durumlarını göstermektedir. Çiftçilerin hasat dönemi

öncesinde yapmış oldukları giderler nedeniyle finansman ihtiyacının ortaya çıkması

bankalardan kredi kullanılmasını da zorunlu kılmaktadır. Özellikle ülkemizde

hububat üretiminin çok küçük ölçeklerde yapılması ve üretim maliyetlerinin

yüksekliği finansman ihtiyacını daha da belirgin hale getirmektedir.

Tablo 4.1. 2010-2015 Dönemi Faiz Maliyeti Dâhil Kazanç Tutarı ve Değişim Oranı

2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014 2014-2015 (TL/Ton) Yüzde (TL/Ton) Yüzde (TL/Ton) Yüzde (TL/Ton) Yüzde (TL Ton) Yüzde

Ağustos 7,5 1,5 -21,3 -3,5 10,3 1,7 -23,4 -3,3 -7,4 -1,4 Eylül 24,7 4,8 -31,3 -5,1 17,0 2,7 -30,6 -4,3 -8,5 -1,7 Ekim 31,9 6,2 -37,9 -6,2 33,6 5,4 -31,0 -4,4 -3,0 -0,6 Kasım 39,1 7,6 -41,2 -6,8 33,6 5,4 -28,1 -4,0 -4,1 -0,8 Aralık 32,9 6,4 -47,8 -7,9 33,5 5,4 -18,6 -2,6 8,2 1,6 Ocak 36,7 7,2 -64,5 -10,6 43,5 7,0 -12,4 -1,8 3,7 0,7 Şubat 67,3 13,1 -61,1 -10,0 40,1 6,5 3,8 0,5 6,0 1,2 Mart 61,1 11,9 -71,1 -11,7 40,1 6,5 -3,3 -0,5 -1,8 -0,4 Nisan 51,6 10,1 -84,4 -13,9 33,4 5,4 -3,8 -0,5 -9,6 -1,9 Mayıs 35,4 6,9 -91,1 -15,0 26,7 4,3 -4,2 -0,6 -27,4 -5,3

Kaynak: TÜİK, 2016d, 18 Aralık 2016, <http://www.tuik.gov.tr/>’den yararlanılarak oluşturulmuştur. TL/Ton: Hasat dönemi fiyatına göre kazanç değişim tutarını göstermektedir. Yüzde: Hasat dönemi fiyatına göre kazanç değişim oranını göstermektedir.

2010/2011 döneminde hasat sonrası dönemde ürün fiyat artışı lisanslı

depoları kullanan üreticilerin kazançlı çıkmasını sağlamaktadır. Tablo 4.1’den

görüldüğü üzere üreticinin Şubat ayına kadar ürününü lisanslı depolarda tutması

durumunda kazancı ton başına yaklaşık olarak 67,3 TL seviyesine yükselmektedir.

Üretici bu durumda hasat dönemine göre yüzde 13,1 daha fazla kazanç elde

edebilmektedir.

2011/2012 döneminde çiftçiler, hasat sonrası dönemde yaşanan fiyat

düşüşleri nedeniyle söz konusu faaliyetten zarar etmektedirler.

91

91

2012/2013 döneminde çiftçiler lisanslı depo faaliyeti sonucunda kazanç elde

etmekte ve bu kazanç Ocak ayında ton başına yaklaşık 43,5 TL seviyesine

yükselmektedir. Aynı ayda hasat dönemine göre üretici kazancı yüzde 7 daha yüksek

gerçekleşmektedir. Çiftçi açısından karlılık düzeyi devam etmekle birlikte diğer

aylarda daha düşük gerçekleşmiştir.

2013/2014 döneminde lisanslı depoculuk faaliyeti çiftçi açısından Şubat ayı

hariç zararla sonuçlanmaktadır. 2014/2015 döneminde çiftçiler söz konusu faaliyet

sonucu hasat sonrasında ilk dört ayda zarar ederken, Aralık ayında başabaş noktasını

geçerek kazanç elde etmeye başlamakta, Mart ayından itibaren ise kazanç tekrar

zarara dönüşmektedir.

Üreticilerin finansman maliyetlerine katlanmadığı, dolayısıyla depolama

maliyetlerine faiz maliyetlerinin ilave edilmediği durumda çiftçilerin lisanslı

depoculuktan muhtemel kazanç durumları ise Tablo 4.2’de yer almaktadır.

Tablo 4.2. 2010-2015 Dönemi Faiz Maliyeti Hariç Kazanç Tutarı ve Değişim Oranı

2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014 2014-2015

(TL/ Ton) Yüzde (TL/Ton) Yüzde (TL/Ton) Yüzde (TL/ Ton) Yüzde (TL Ton) Yüzde

Ağustos 10,2 2,0 -18,2 -3,0 13,5 2,2 -19,8 -2,8 -3,2 -0,6

Eylül 29,9 5,8 -25,1 -4,1 23,3 3,8 -23,4 -3,3 -0,1 0,0

Ekim 39,7 7,7 -28,6 -4,7 43,1 6,9 -20,3 -2,9 9,7 1,9

Kasım 49,5 9,6 -28,8 -4,7 46,2 7,5 -13,8 -2,0 12,9 2,5

Aralık 46,0 9,0 -32,3 -5,3 49,3 8,0 -0,7 -0,1 29,3 5,7

Ocak 52,5 10,2 -45,9 -7,5 62,5 10,1 9,1 1,3 29,1 5,7

Şubat 85,6 16,7 -39,4 -6,5 62,3 10,0 28,9 4,1 35,6 6,9

Mart 82,0 16,0 -46,3 -7,6 65,4 10,5 25,4 3,6 32,0 6,2

Nisan 75,2 14,6 -56,5 -9,3 61,8 10,0 28,5 4,1 28,5 5,6

Mayıs 61,6 12,0 -60,0 -9,9 58,3 9,4 31,6 4,5 15,0 2,9 Kaynak: TÜİK, 2016d, 18 Aralık 2016, <http://www.tuik.gov.tr/>’den yararlanılarak oluşturulmuştur. TL/Ton: Hasat dönemi fiyatına göre kazanç değişim tutarını göstermektedir. Yüzde: Hasat dönemi fiyatına göre kazanç değişim oranını göstermektedir.

Söz konusu hesaplamalardan, 2010/2011 ve 2012/2013 dönemlerinde faiz

maliyetinin dâhil edildiği duruma göre kârlılık seviyesinin belirgin bir şekilde

yükseldiği görülmektedir. 2010/2011 dönemi Şubat ayında kazanç ton başına

yaklaşık 85,6 TL seviyesine, 2012/2013 dönemi Mart ayında ise 65,4 TL seviyesine

çıkmaktadır. Bununla birlikte 2010/2011 dönemi Şubat ayında üretici hasat

92

92

dönemine göre yüzde 16,7, 2012/2013 dönemi Mart ayında ise yüzde 10,5 daha fazla

kazanç elde edebilmektedir.

2011/2012 döneminde kayıp seviyesinde faiz maliyetinin dâhil edildiği

duruma göre azalma gerçekleşmiştir. 2013/2014 döneminde faiz maliyetinin dâhil

edildiği durumla karşılaştırıldığında Ocak, Mart, Nisan ve Mayıs aylarındaki kayıp

yerini kazanca bırakmaktadır.

2014/2015 döneminde Eylül ayında başabaş noktasına ulaşan çiftçiler Ekim

ayından itibaren kazanç elde etmeye başlamakta ve bu kazanç Şubat ayında ton

başına 35,6 TL seviyesine yükselmektedir. Bununla birlikte ürünün hasat dönemi

yerine Şubat ayında satılması durumunda üretici yüzde 6,9 daha fazla kazanç elde

edebilmektedir. Faiz maliyetinin dâhil edildiği durumda sadece 3 ayda küçük

kazançlar elde eden çiftçi, faiz maliyetinin dâhil edilmediği durumda 8 ayda daha

yüksek kazanç elde edebilmektedir.

Tablo 4.1 ve 4.2’de yapılan hesaplamalar lisanslı depoculuğa ilişkin KDV,

stopaj yoluyla tahsil edilen yüzde 2 gelir vergisi ve ürün senetlerinin el değiştirmesi

sonucunda oluşan kazanca ilişkin gelir vergisi, damga vergisi istisnaları ile kira

desteği teşviğinin etkisini de içermektedir. Bununla birlikte, çiftçi açısından söz

konusu teşviklerin etkisini görebilmek için yukarıda açıklanan varsayımlara dayalı

olarak Tablo 4.3’te teşviklerin sağladığı avantajlarla birlikte faiz dâhil depolama

maliyetlerine yer verilmiştir.

Tablo 4.3’te ürününü lisanslı depolarda tutan çiftçinin iki farklı ayda

durumunun değerlendirilmesi için Aralık ve Nisan aylarında ürününü sattığı

varsayılmıştır. Söz konusu aylar için ayrı ayrı hesaplamalar yapılmıştır. Bu teşvikler

lisanslı depoculuk sistemini bir bütün olarak etkilemekle birlikte, çiftçi açısından

etkileri farklılık gösterebilecektir. Bu nedenle söz konusu teşvikler ayrı ayrı Tablo

4.3’te yer alan veriler ışığında değerlendirilecektir.

93

93

Tablo 4.3. Mevcut Teşviklerin Sağladığı Avantajlar ve Depolama Maliyetleri (TL/Ton)

Mevcut Teşvikler

Mevcut Durumda Faiz

Dâhil Depolama Maliyeti

Yüzde 2 Stopaj Avantajı

(Gelir Vergisi

İstisnası)

Yüzde 1 KDV İstisnası Kira Desteği

Ürün Senedinin El Değiştirmesi

Sonucunda Oluşan Kazanca

İlişkin Gelir Vergisi İstisnası

Aralık Ayı 2010/11 10,3 5 15 15 40 2011/12 12,2 6 15 0 43 2012/13 12,4 6 15 15 43 2013/14 14,1 7 15 5 45 2014/15 16,6 8 15 11 49

Nisan Ayı 2010/11 10,3 5 27 23 65 2011/12 12,2 6 27 0 69 2012/13 12,4 6 27 21 70 2013/14 14,1 7 27 14 74 2014/15 16,6 8 27 14 80

Kaynak: TÜİK, 2016d, 18 Aralık 2016, <http://www.tuik.gov.tr/>’den yararlanılarak oluşturulmuştur.

Söz konusu teşviklerden KDV ve stopaj yoluyla tahsil edilen yüzde 2 gelir

vergisi istisnalarının çiftçi açısından doğurduğu sonuçlar benzerlik göstermektedir.

Lisanslı depoculuğun kullanılması durumunda her iki istisna da çiftçinin vergi

maliyetini azaltmaktadır. Nitekim lisanslı depoculuğun olmadığı durumda çiftçi

düşük hasat dönemi fiyatlarının yanı sıra satış bedeli üzerinden stopaj yoluyla tahsil

edilen yüzde 2 oranında gelir vergisi ve yüzde 1 oranında KDV’ye maruz

kalmaktadır. Tablo 4.3’ten de görüldüğü üzere, bu iki istisnanın çiftçiye sağladığı

avantaj ürün değerine göre değişkenlik göstermekle birlikte ton başına yaklaşık 15 ila

25 TL arasındadır. Normal durumda ödenen bu tutarların istisna kapsamına alınması,

çiftçinin katlandığı depolama maliyetlerinin bir kısmının devlet tarafından vazgeçilen

gelirle karşılandığı şeklinde yorumlanabilecektir.

Diğer bir teşvik unsuru olan kira desteğiyle devlet, doğrudan çiftçinin lisanslı

depolara ödeyeceği depo kirasının bir kısmını lisanslı depolara ödeyerek çiftçi

açısından depolamayı daha ucuz hale getirmektedir. Kira desteği stopaj yoluyla tahsil

edilen yüzde 2 gelir vergisi ve KDV istisnalarında olduğu gibi devlet açısından

vazgeçilen bir gelir kaynağı değil, doğrudan çiftçi lehine yapılan bir ödeme

94

94

şeklindedir. Tablo 4.3 incelendiğinde, çiftçinin ürününü Aralık ayında satması

durumunda ton başına 15 TL, Nisan ayında satması durumunda ise ton başına 27 TL

kira desteği aldığı görülmektedir.

KDV, stopaj yoluyla tahsil edilen yüzde 2 gelir vergisi istisnaları ve kira

desteği ödemeleri doğrudan çiftçinin depolamadan kaynaklı maliyetlerini telafi

edebilecek teşviklerdir. Tablo 4.3’te görüldüğü üzere ürünün Aralık ayına kadar

lisanslı depolarda depolandığı durumda söz konusu üç teşvik olmasaydı depolama

maliyetleri yaklaşık yüzde 75 ila 80 oranında artacaktı.180 Ürünün Nisan ayına kadar

lisanslı depolarda tutulduğu durumda ise bu artış oranı yaklaşık olarak yüzde 65

seviyesindedir. Söz konusu teşvikler önemli ölçüde depolama maliyetlerini

azaltmakla birlikte lisanslı depoculuk sistemi henüz işler hale gelmemiştir. Bu

teşviklerin sağladığı avantajlarla birlikte finansman maliyeti ve fiyat riskleri gibi

çiftçinin lisanslı depoculuk sisteminden kazançlı çıkmasını engelleyen başka unsurlar

da bulunmaktadır.

Ürün senetlerinin el değiştirmesi sonucunda oluşan kazanca ilişkin gelir

vergisinin istisna tutulması diğer bir teşvik unsuru olarak sisteme dâhil edilmiştir. Bu

kapsamda, ürün senedinin borsada tüccar, sanayici ve diğer yatırımcılar arasında el

değiştirmesi sonucunda oluşacak kazanca ilişkin vergi istisnasından üretici

yararlanamayacaktır. Bu teşvik uygulamasıyla esas olarak ürün senedine dayalı

ticaretin geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Üretici yukarıda da bahsedildiği üzere ürün

senedini elinden çıkardığı dönemde yani senedin ilk satışında stopaj yoluyla tahsil

edilen gelir vergisi istisnasından yararlanabilecektir.

Son olarak damga vergisi istisnasının üretici üzerindeki etkisini

değerlendirebiliriz. 25/12/2015 tarihli ve 29573 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan

Damga Vergisi Kanunu Genel Tebliğine göre ürün senedine eşdeğer olarak

düşünebileceğimiz makbuz senedine ilişkin damga vergisi tutarı 16,60 TL olarak

belirlenmiştir. 488 sayılı Damga Vergisi Kanununun üçüncü maddesine göre

Kanunda belirtilen kâğıtları imza edenlerin damga vergisi mükellefi olduğu dikkate

alındığında, ürün senedini imzalayan üreticiler ve lisanslı depo işletmeleri istisna

180 2010-2015 dönemi ortalamasıdır. (Stopaj İstisnası + KDV + Kira Desteği)/Mevcut Depolama Maliyeti formülü kullanılmıştır.

95

95

tutulmamış olsalardı, 16,60 TL damga vergisi ödeyeceklerdi. Bu istisnayla üretici bu

tutar kadar bir giderden de muaftır.

Sonuç olarak mevcut sistemde, lisanslı depoculuk faaliyeti çiftçiler açısından

bazı dönemlerde kazançla sonuçlanmakla birlikte, teşviklerin sağladığı avantajlara

rağmen bazı dönemlerde kayıplara da yol açabilmektedir. Depolama sonucunda

çiftçinin finansman maliyetine katlandığı durumlarda faiz maliyetinin etkisiyle ya

çiftçinin kârlılığı düşmekte ya da çiftçi zarar etmektedir. Faizin depolama maliyeti

dışında tutulduğu durumda ise çiftçinin kazanç seviyesi artmakta ve faizin maliyete

dâhil olduğu durumda zarar edilen bazı dönemler çiftçi açısından kâra

dönüşebilmektedir.

4.4. Lisanslı Depoculukta Yaşanan Sorunlar

Lisanslı depoculukta yaşanan sorunların belirlenmesinde çiftçi kazanç

durumu analizi, anket çalışması, TMO-TOBB LİDAŞ şirketinin faaliyet sonuçları ve

piyasa göstergelerinden yararlanılmıştır.

4.4.1. Lisanslı depo kapasitesinin yetersizliği

5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanununun yürürlüğe girdiği

2005 yılından bu yana 41 lisanslı depo işletmesi için kuruluş izni verilmiş ve bu

işletmelerin 18 tanesi lisans almıştır. 9 ticaret borsası ürün senedi alım satımı

yapmakla yetkilendirilmiştir. 11 yetkili sınıflandırıcı ve 4 referans yetkili

sınıflandırıcı faaliyet izni almıştır.181

Lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesi açısından uygun depolama

kapasitesinin bulunması önem arz etmektedir. Türkiye’de yıllık bazda ortalama 30-

37 milyon ton olarak gerçekleşen hububat üretiminin 20-27 milyon tonu piyasaya arz

edilmekte, kalan kısmı iç tüketimde kullanılmaktadır.182 Ayrıca, 20,2 milyon tonu

özel sektöre, 4,3 milyon tonu TMO’ya ait olan 24,5 milyon ton depo kapasitesi

mevcuttur.183 Bununla birlikte söz konusu depo kapasitesinin ne kadarının lisanslı

181 GTB. Lisanslı Depoculuk Temel İstatistiki Veriler. 18 Ocak 2017. <http://icticaret.gtb.gov.tr/istatistikler/lisansli-depoculuk> 182 TMO, 2014: 194 183 TMO, 2016: 155

96

96

depoculuk için uygun olduğuna yönelik net bir bilgi bulunmamaktadır. Bu bilginin

oluşturulması mevcut depoların ne kadarının lisanslı depoya dönüştürülebilir

olduğunu ve lisanslı depoculuk açısından kapasitenin tam manasıyla ortaya

koyulabilmesini sağlayacaktır.

Mevcut depoların ne kadarının lisanslı depoya uygun olduğu bilinmemekle

birlikte, TMO’nun lisanslı depoculuğa uygun olabilecek yaklaşık 1,8 milyon ton

depolama kapasitesi bulunmaktadır.184 2005 yılından günümüze kuruluş izni ve

lisans alan 18 lisanslı depo işletmesinin kapasitesi 828.340 tondur. Bu lisanslı depo

kapasitesinin 808.340 tonu hububat, baklagiller ve yağlı tohumlar, 15 bin tonu

pamuk, 5 bin tonu zeytin ve zeytinyağı ürünlerinden oluşmaktadır. Kuruluş izni

verilen 23 depo şirketine lisans verilmesi durumunda toplam lisanslı depo

kapasitesinin 5.086.300 tona çıkması beklenmektedir. Söz konusu durumun

gerçekleşmesiyle hububat, baklagiller ve yağlı tohumlara ilişkin lisanslı depo

kapasitesi 4.806.800 tona, zeytin ve zeytinyağı 17.500 tona, pamukta 15 bin tona,

fındıkta 217 bin tona ve kuru kayısıda 30 bin tona çıkacaktır.185

Hububat, üretiminin yıllık bazda ortalama 30-37 milyon ton gerçekleştiği

dikkate alındığında lisans alıp faaliyette bulunan lisanslı depo kapasitesinin lisanslı

depoculuk sisteminin işler hale gelmesi açısından yetersiz olduğu görülmektedir.

Sistemin hayata geçirilmesi için üretim ve ticaretin yoğun olduğu noktalarda lisanslı

depoların yaygınlaştırılması ve lisanslı depoculuk kapasitesinin oluşturulması önem

arz etmektedir. Bununla birlikte, kuruluş izni alan depolara lisans verilmesi

durumunda lisanslı depo kapasitesi mevcut duruma göre yaklaşık altı kat

artabilecektir.

4.4.2. Anket çalışması sonucunda belirlenen sorunlar

Lisanslı depoculukta gelinen durum ve yaşanan sorunlar, uygulama

sonuçlarının yanı sıra çalışma kapsamında yapılan ve EK 1’de içeriği yer alan anket

çalışmasından yararlanılarak analiz edilmiştir. Anket çalışması, üretici gözüyle sorun

ve ihtiyaçların yanı sıra piyasadaki üretici davranışlarının arkasındaki etkenlerin

184 TMO, 2015b: 48 185 GTB. Lisanslı Depoculuk Temel İstatistiki Veriler. 18 Ocak 2017. <http://icticaret.gtb.gov.tr/istatistikler/lisansli-depoculuk>

97

97

tespit edilmesine katkı sağlayacağından hareketle Türkiye’de farklı buğday üretim

hacimlerine sahip İç Anadolu, Ege, Güneydoğu Anadolu, Marmara ve Akdeniz

bölgelerinde yer alan 19 ilde 593 buğday üreticisiyle gerçekleştirilmiştir. Anket bir

kısmı çoktan seçmeli, bir kısmı boşluk doldurma ve bir kısmı da derecelendirme

türlerini içeren 14 sorudan oluşmaktadır. Balıkesir, Bilecik, Edirne, Kırıkkale,

Eskişehir, Karaman, Konya, Kırşehir, Aksaray, Çorum, Ankara, Aydın, Afyon, Uşak,

Adana, Isparta, Adıyaman, Mardin, Diyarbakır illerinde yapılan anketin sonuçlarına

EK 2’de yer verilmiştir. Anket çalışması TMO, Ticaret Borsaları, Ziraat Odaları

aracılığıyla ve çiftçilerle yüz yüze görüşülerek yapılmıştır. Anket sonuçlarına

çalışmanın devamında da gerekli durumlarda değinilecek olup özellikle politika

önerilerinde bu sonuçlar dikkate alınacaktır.

TMO-TOBB-LİDAŞ örneğinden de görüldüğü üzere, sistemin en önemli

bileşenlerinden birini oluşturan üreticinin söz konusu depolara talebi hala istenilen

düzeyde değildir. Bu durumun nedenleri anket çalışmasından yararlanılarak

değerlendirilmiştir.

Çiftçilere yönelik yapılan anketlerden, katılımcıların yüzde 30’unun halen

lisanslı depoculuk hakkında yeterli bilgiye sahip bulunmadığı anlaşılmaktadır.

Ürününü tüccara satan çiftçilerde ise bu oran yüzde 38’ler seviyesine çıkmaktadır.

Bu sonuçlar, lisanslı depoculuk faaliyetlerinden tüm çiftçilerin yeteri kadar haberdar

olmamasının yanı sıra bu bilgi yetersizliğinin tüccarla ticaret yapan çiftçilerde daha

yüksek olduğunu ortaya koymaktadır. Yine anketlerden, katılımcıların yüzde 9’unun

lisanslı depoculuğa yeterince güvenmediği anlaşılmaktadır. Ürününü TMO’ya satan

çiftçilerin lisanslı depoculuğa yeterince güvenmeme oranı ise yüzde 15 seviyesinde

gerçekleşmiştir.

Üreticilerin lisanslı depoculuğu kullanmama nedenleri arasında lisanslı

depoculuk yapan kuruluşların üretim bölgesinde bulunmaması yüzde 18,3’lük payla

ikinci sırada yer almaktadır. Bu durum yukarıda bahsedilen lisanslı depo

kapasitesinin yetersizliğini doğrulamaktadır.

Mevcut durumda lisanslı depoculuğa dair gelir vergisi, KDV, damga vergisi

ve kira desteği gibi çeşitli teşvikler bulunmasına rağmen ankete katılan çiftçiler

98

98

lisanslı depoculuk yapan kuruluşların üretim bölgesinde bulunmaması seçeneğinden

sonra üçüncü olarak yüzde 15,1’lik oranla verilen teşvikleri yetersiz bulmuşlardır.

Lisanslı depo doluluk oranlarının istenen düzeylerde olmaması bu durumla

örtüşmektedir. Dolayısıyla bu kadar çok teşvik olmasına rağmen sistemin

gelişmemesi bu teşviklerin etkili ve yeterli teşvikler olmadığı sonucunu

doğurmaktadır. Bu nedenle çiftçi için lisanslı depoyu cazip hale getirecek daha farklı

teşvik edici politikalara ihtiyaç bulunmaktadır.

Çiftçilerin lisanslı depoculuğu kullanmamalarına ilişkin diğer nedenler hasat

dönemlerinde yaşadıkları finansman ihtiyacı ile ilişkili görülmektedir. Ankette

çiftçilerin yüzde 10,6’sı kredi faizlerinin yeterince düşük olmadığı, yüzde 8’i ürünün

fiyatında yaşanabilecek düşme riski, yüzde 7,2’si ise ürün bedelini hemen

alamamaları nedeniyle lisanslı depoculuğu kullanmadığını bildirmişlerdir. Bu durum,

çiftçilerin finansman sorunu ve ürün fiyatlarının düşme riskinden doğrudan

etkilendiklerini göstermektedir.

4.4.3. Finansman ihtiyacı, fiyat riski ve düşük üretim ölçeği

“Depolama Sonrası Olası Çiftçi Kazanç Durumu” başlığı altında yapılan

değerlendirmelerden faiz maliyeti ve/veya hasat sonrası fiyat düşüşleri sonucunda

çiftçi açısından sistemin bazı dönemlerde kayıpla sonuçlanabildiği görülmektedir.

Türkiye’de üretim ölçeğinin küçük olduğu dikkate alındığında faiz maliyeti çiftçinin

sistemden elde edeceği kazancın düşük seviyelerde kalmasına neden olabilmektedir.

Ayrıca hasat sonrası fiyat artışlarının çiftçinin depolamadan kaynaklı maliyetlerini

telafi edecek düzeyde yükselmemesi ve çok az yükselmesi sistemi çiftçi açısından

riskli hale getirmektedir.

Hasat döneminde ürününü lisanslı depolara bırakan çiftçiler için finansman

ihtiyacı kaçınılmaz bir durumdur. Beşinci bölümde yer alan Grafik 5.1’den de

görüleceği üzere anket sonuçlarına göre çiftçilerin hasat döneminde finansman

ihtiyacı yaklaşık olarak yüzde 76 seviyesindedir. Bu durumda çiftçinin hasat

döneminde ürün bedelinin yüzde 76’sı kadar borçlanma ihtiyacı ortaya çıkmaktadır.

Fiyat düşüş riski ve finansman ihtiyacının depolama maliyetlerini artırıcı bir etken

99

99

olarak çiftçinin kazanç durumunda belirleyici olması nedeniyle beşinci bölümde bu

konu detaylı bir şekilde değerlendirilmekte ve çözüm önerileri getirilmektedir.

Lisanslı depoculuk sisteminde tarım üreticisinin depolanabilecek büyüklükte

üretim yapması gerekmektedir. Üretim ölçeği büyük olan üreticilerin lisanslı

depoculuk sisteminden kolayca yararlanabilme imkânı bulunmakla birlikte küçük

üreticinin depoya koyacak miktarda mamulü olmadığından depo maliyetine

katlanacak gücü bulunmamaktadır.186 Bununla birlikte, küçük ölçekte üretim lisanslı

depolarda depolansa bile sistemin getirdiği maliyetler dikkate alındığında beklenen

kârlılık çok düşük seviyelerde kalabilecektir. Bu durum küçük ölçekte üretim yapan

çiftçilerin sistemden yararlanmasını zorlaştırmaktadır.

Ülkemizde tarımsal işletmelerin yüzde 32,7’si en fazla 20-49 dekar işletme

büyüklük grubunda yer almaktadır. Bununla birlikte, tarımsal işletmelerin yüzde

78,9’u 100 dekardan küçük işletme büyüklük gruplarında yer alırken yüzde 21,1’i

100 dekar ve daha fazla işletme büyüklük gruplarında yer almaktadır.187 Ortalama

işletme büyüklüğü ise 64 dekar düzeyindedir.188 Lisanslı depoculuğun iyi bir şekilde

uygulandığı ABD’de işletme büyüklüklerinin 200 hektar civarında olduğu dikkate

alındığında Türkiye’de üretim ölçeğinin düşüklüğü daha belirgin bir şekilde ortaya

çıkmaktadır. 189

Düşük üretim ölçeği, sistemin kullanılması durumunda finansman ihtiyacını

ve üreticinin fiyat düzeyine karşı duyarlılığını daha belirgin hale getirmektedir. Bu

nedenle bu faktörlerin birlikte düşünülmesi ve bu doğrultuda politikalar belirlenmesi

sistemin işler hale gelmesi açısından önem arz etmektedir.

186 Uras, Güngör. “ Lisanslı Depocular” Milliyet. 21 Ağustos 2006. 19 Ocak 2017. <http://www.milliyet.com.tr/%20lisanslidepocular/gungoruras/ekonomi/yazardetayarsiv/21.08.2006/168628/default.htm> 187 TÜİK, 2016g. 19 Ocak 2017. <http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=3977> 188 GTHB. “2015 Yılı Faaliyet Raporu” s.177. 19 Ocak 2017. <http://www.tarim.gov.tr/SGB/Belgeler/Bakanl%C4%B1k_Faaliyet_Raporlar%C4%B1/2015%20YILI%20BAKANLIK%20FAAL%C4%B0YET%20RAPORU.pdf> 189 TMO, 2016:121

100

100

4.4.4. TMO-TOBB-LİDAŞ şirketinin faaliyet sonuçlarının incelenmesinden elde edilen sorunlar

Lisanslı depoculuk faaliyetleri kapsamında ilk olarak kamunun öncülüğünde,

Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu hükümleri doğrultusunda faaliyet

göstermek ve sektöre öncülük etmek amacıyla; TMO, TOBB, Ordu Valiliği İl Özel

İdaresi, Umumi Mağazalar Türk Anonim Şirketi ile Gümrük ve Turizm Ticaret

İşletmeleri A.Ş. tarafından 2010 yılında TMO-TOBB Tarım Ürünleri Lisanslı

Depoculuk San. ve Tic. A.Ş. (TMO-TOBB LİDAŞ) kurulmuştur. 2014 yılında Ordu

Valiliği İl Özel İdaresine ait pay TMO’ya devredilmiştir.

Lisanslı depoculuk sisteminin gelişiminde öncü olması amacıyla kurulan

Şirketin hububat alanında Polatlı’da 40 bin ton, Ahiboz’da 30 bin ton ve

Lüleburgaz’da 20 bin ton olmak üzere toplam 90 bin tonluk depolama kapasitesi

bulunmaktadır. Tablo 4.4, Şirketin son dört yılda lisanslı depoculuk faaliyet

sonuçlarına ilişkin bilgiler sunmaktadır. Tablo incelendiğinde, 90 bin tonluk

kapasitesi bulunan Şirkette söz konusu yıllarda kapasitenin altında ürün depolandığı

görülmektedir. 2012, 2013 ve 2015 yıllarında üreticiler lisanslı depoculuk

faaliyetinden sanayici ve tüccara göre daha fazla yararlanırken, 2014 yılında sanayici

ve tüccarlar depolara çok daha fazla ürünü emanete bırakmışlardır. 2013 yılında

lisanslı depoculuk faaliyeti sonrasında 31.626 ton ürünü temsilen düzenlenen 1.832

adet ürün senedi TMO’ya ciro edilmiştir. Nihai olarak TMO’ya satılan bu ürün

miktarı lisanslı depolarda depolanan toplam ürün miktarının yaklaşık yüzde 58’ine

denk düşmektedir. 2014 yılında kuraklık nedeniyle piyasa fiyatlarının üreticiyi

tatmin edecek derecede yüksek gerçekleşmesi üreticinin lisanslı depolara olan

talebini azaltmıştır. Söz konusu dönemde Şirket lisanslı depolarında depolanan ürün

miktarının yaklaşık yüzde 3’ü üreticiye aitken, lisanslı depoları esas itibarıyla

sanayici ve tüccarlar kullanmışlardır. 2014-2015 alım döneminde TMO yüksek

gerçekleşen fiyatlar nedeniyle buğdaya ilişkin alım fiyatı açıklamamıştır. Buna bağlı

olarak 2014 yılında Şirket depolarında ürünlerini depolayanlar TMO’ya satış

yapamamışlardır. 2015 yılında lisanslı depoculuk faaliyeti sonrasında 56.449 ton

ürünü temsilen düzenlenen 3.106 adet ürün senedi TMO’ya ciro edilmiştir. 2015

yılında Şirket depolarında depolanan ve nihai olarak TMO’ya satılan ürünler, lisanslı

101

101

depolarda depolanan ürün miktarının yüzde 80’ini oluşturmaktadır. Şirket 2014 ve

2015 yıllarında depolarının bir kısmını ise antrepo190 faaliyeti için kullandırmıştır.

Tablo 4.4. 2012-2015 Dönemi TMO-TOBB LİDAŞ Faaliyet Sonuçları

Teslim Edilen Miktar

(Ton)

Düzenlenen Ürün Senedi (Adet)

Mevcut Stok

Durumu

TMO'ya Ciro** Edilen Ürün

Senedi ve Miktarı

Üreticiler

Sanayici ve

Tüccar Antrepo Toplam Üreticiye

Düzenlenen Tüccara

Düzenlenen Toplam (Ton) Toplam Adet

Toplam Miktar (Ton)

2012 38.223 8.096 0 46.319 2.224 348 2.572 13.350 - -

2013 33.470 21.182 0 54.652 1.974 1.106 3.080 45.680 1.832 31.626

2014 2.527 59.405 15.384 77.316 227 2.196 2.423 68.368 0 0

2015 58.039 11.826 2.297* 69.865 1.212 2.283 3.495 61.492 3.106 56.449 Kaynaklar: TMO-TOBB LİDAŞ, 2013:14; TMO-TOBB LİDAŞ, 2014:15-16; TMO-TOBB LİDAŞ, 2015:28; TMO-TOBB LİDAŞ, 2016:28 ve Eğerci, 26 Ocak 2016, sözlü görüşme. *Üretici, sanayici ve tüccarın teslim ettiği toplam ürün içerisinde yer aldığından toplama dâhil edilmemiştir. ** 2012 yılında TMO’ya ciro edilen ürün senedi ve miktarı bilgisine erişilememiştir.

2012 yılında hububat mülkiyetini temsil eden 2200 ürün senedi borsada işlem

görmüş, ürün senetlerinin 246’sı ürüne dönüşmüş191 ve 352 ürün senedi karşılığında

kredi kullanılmıştır.192 2013 yılında 2.613 ürün senedi borsada işlem görürken, ürün

senetlerinin 933’ü ürüne dönüşmüş, 126’sı karşılığında da kredi kullanılmıştır.193

2014 yılında 21.094 ton ürün karşılığında kredi kullanılmışken, 2015 yılında 6.695

ton ürün karşılığında kredi kullanılmıştır.194

Şirketin hububat dışında diğer faaliyet alanı fındıktır. Çalışmanın odağındaki

ürün buğday olmakla birlikte fındıkta geçtiğimiz yıllarda yaşanan deneyim de lisanslı

depoculuk açısından aşılması gereken sorunlara ışık tutmaktadır. 2012 yılında

fındıkta lisanslı depoculuk faaliyetinde bulunmak amacıyla Ünye’de 25 bin tonluk

Düzce’de 10 bin tonluk depolama tesisleri 10 yıllığına kiralanmıştır.195 2012 ve 2013

yıllarında bu lisanslı depo tesislerinde fındığa ilişkin lisanslı depoculuk faaliyeti

yapılmıştır. 2012 yılında toplam 41 ton ürün depolara emanete bırakılmış ve 8 adet

190Gümrük vergisine konu olup da henüz vergi ve resimleri ödenmemiş malların korunduğu, gerekiyorsa küçük tamamlayıcı işlemlerin yapıldığı gümrük binalarına yakın olan bir tür depodur. 191 Ürünü depoya bırakıp karşılığında ürün senedini teslim alanların depolama sonrasında herhangi bir satış olmaksızın ürünlerini depodan çektikleri durumu ifade etmektedir. 192 TMO-TOBB LİDAŞ, 2013:10-13 193 TMO-TOBB LİDAŞ, 2014:11-15 194 TMO-TOBB LİDAŞ, 2015:25-27 ve TMO-TOBB LİDAŞ, 2016:25-27 195 TMO-TOBB LİDAŞ, 2013:9

102

102

ürün senedi düzenlenmiştir.196 2013 yılında ise emanete bırakılan ürün miktarı ve

düzenlenen ürün senedi sayısı sırasıyla 941 ton ve 74 adet olarak gerçekleşmiştir.

İstenilen ürün depolama seviyesine ulaşılamaması ve yüksek maliyetlerden dolayı

2013 yılında alınan bir kararla fındığa yönelik faaliyetlere son verilmiştir.197

Yukarıdaki bilgilerden de anlaşılacağı üzere, Şirketin fındık alanında

başarısız olmasında en önemli etken talep yetersizliğidir.

Söz konusu durumun ortaya çıkmasında yeterli teşviklerin olmaması ve

lisanslı depoların tüccarla rekabet edememesi önemli bir etken olarak görülmektedir.

Tüccar üreticiye avans verirken, lisanslı depoculukta bu hizmet

bulunmamaktadır. Üretici aldığı avansla, gübre ve ilaç gibi ihtiyaçlarını

karşılayabilmektedir. Ayrıca tüccar mahsulü, depolarına bedava

taşımaktadır. Lisanslı depoculuk açısından bu dezavantajlı durumların yanı sıra

üreticilerin alışkanlıklarından dolayı da lisanslı depoculuk faaliyetleri yerine

geleneksel yöntemleri tercih ettiği anlaşılmaktadır. Üreticilerin TMO-TOBB

LİDAŞ’ın piyasadan ürün almasını istemesi bu durumun başlıca kanıtı olarak

gösterilebilir.198

Fiskobirlik Yönetim Kurulu Başkanı’nın sistemin işler hale gelmesi açısından

fiyat istikrarının önemine vurgu yaptığı ve söz konusu dönemde fındıkta lisanslı

depoculuğun başarısız olma sebeplerine dair yaptığı açıklamada; serbest piyasa

şartları sağlanmadan, üreticiye fiyat istikrar garantisi verilmeden, vadeli işlem

borsası, güçlü bir üretici birliği gibi bir kısım piyasa enstrümanları yerine

oturtulmadan lisanslı depoculuğun işlemesinin mümkün olmayacağı ve lisanslı

depoculuğun fiyat istikrarı garantisi verilmeden uygulanmasının üretici açısından

zararla sonuçlanabileceği belirtilmiştir.199

196 a.g.e.:14 197 TMO-TOBB LİDAŞ, 2014:16 198 Gürsoy, Murat. “Lisanslı Depo Fındıkta Çöktü.” Dünya. 28 Ocak 2014. 20 Kasım 2015. <http://www.dunya.com/ekonomi/ekonomi-diger/lisansli-depo-findikta-coktu-217104h.htm> 199 Milliyet. “Fiskobirlik Başkanı Bayraktar'dan lisanslı depoculuk yorumu.” 12 Kasım 2014. 20 Kasım 2015. <http://www.milliyet.com.tr/fiskobirlik-baskani-bayraktar-dan-lisansli-giresun-yerelhaber-469344/>

103

103

Özetle fındıkta; yeterli altyapı ve tanıtım faaliyeti yapılmadan, özel sektörün

geleneksel olarak sunduğu imkânları sunacak fonksiyonlardan dahi yoksun olarak

yapılandırılan lisanslı depoculuk sistemi başarısızlıkla sonuçlanmıştır.200

Sistemin işlerlik kazanması açısından ürününü depoya bırakan üreticilerin

hasat dönemlerinde ihtiyaç duydukları finansman ihtiyaçlarını karşılamak için finans

kurumlarından ürün senedi karşılığında kredi kullanılabilmesi önem arz etmektedir.

Bu kapsamda, Şirket 2012 yılında ürün senetleri karşılığı üretici ve tüccarların kredi

kullanabilmesi için Türkiye İş Bankası, Garanti Bankası ve ING Bank’la protokol

imzalanmıştır.201 2013 yılında bu bankalarla olan protokoller sürdürülmüş ve 2014

yılında ilave olarak T.C. Ziraat Bankası ve Fibabank ile protokol yapılmıştır.202

Protokol yapılan bu bankalara 2015 yılında Yapı Kredi Bankası eklenmiştir.203

Şirkete dair deneyimlerden de görüldüğü üzere hububatta ve fındıkta

depolama istenilen düzeyde gerçekleşmemiştir. Fındıkta düşük kapasite kullanımı

nedeniyle Şirket faaliyetleri 2014 yılında bu üründe sonlandırılmıştır. Şirketin

hububat ürünlerinde lisanslı depoculuk faaliyetleri ise devam etmektedir. Bununla

birlikte Şirket lisanslı depolarının bulunduğu yerlerde TMO alımları lisanslı depolar

üzerinden gerçekleştirilmektedir. Üreticiler ürünlerini lisanslı depolara bırakmak

suretiyle aldıkları ürün senetlerini ilgili yıl için açıklanan müdahale alım fiyatları

üzerinden daha sonra TMO’ya satabilmektedir. Bu kapsamda 2013 yılında Şirket

lisanslı depolarında depolanan ürün miktarının yaklaşık yüzde 58’ini temsil eden

ürün senedi TMO’ya ciro edilmiş ve nihai olarak ürün senedi karşılığında depolanan

bu ürünler yine TMO’ya geçmiştir. Bu oranın 2015 yılında yüzde 80’e yükseldiği

görülmektedir. Dolayısıyla mevcut uygulamada lisanslı depoculuk sistemi, hasat

dönemlerinde üreticilerin TMO’ya satış yapmasını yalnızca belirli bir süre ötelemiş

olup üreticilerin büyük bir bölümü belirli bir depolama süresi sonrasında

depoladıkları ürünlerini yine müdahale alım fiyatı üzerinden TMO’ya satmıştır. Bu

yaşanmış örnekten, ülkemizde mevcut yapı çerçevesinde gerçekleştirilen lisanslı

200 Gürsoy, Murat. “Lisanslı Depo Fındıkta Çöktü.” Dünya. 28 Ocak 2014. 20 Kasım 2015. <http://www.dunya.com/ekonomi/ekonomi-diger/lisansli-depo-findikta-coktu-217104h.htm> 201 TMO-TOBB LİDAŞ, 2013:10 202 TMO-TOBB LİDAŞ, 2015:25 203 TMO-TOBB LİDAŞ, 2016:24

104

104

depoculuk sistemi uygulamasının, temel amacı yerine mevcut durumda hasat

döneminde TMO’ya yapılan satışların hasat sonrasına ötelenmesine hizmet ettiği

anlaşılmaktadır. Bu durum etkin bir lisanslı depoculuk sisteminin uygulanabilmesi

için mevcut uygulamaların da gözden geçirilmesinin önemini ortaya koymaktadır.

4.4.5. Diğer sorunlar

Ürün ihtisas borsalarının tesis edilmesi, depolanan ürünlerin ticaretinin

sağlıklı bir şekilde yapılabilmesini ve lisanslı depolara olan ilginin artmasını

kolaylaştırabilecektir. 18/1/2017 tarihi itibarıyla 9 ticaret borsası ürün senedi alım

satımı yapmakla yetkilendirilmiş ancak henüz bölgesel, ulusal ve/veya uluslararası

çapta ürün ihtisas borsası tesis edilememiştir. Piyasaların derinleşmesi ve üreticinin

hak ettiği kazancı elde edebilmesi açısından ürün senetlerinin bu borsalarında işlem

görmesi ve vadeli işlemlere konu olabilmesi önem arz etmektedir.

Lisanslı depolarda depolanan ürünlere ilişkin bir zararın meydana gelmesi ve

bu zararın sigorta kapsamında karşılanmaması durumunda söz konusu zarar şirketin

teminatından ve bu teminatların zararın tazminine yetmediği durumlarda kalan kısmı

ise tazmin fonu kaynaklarından karşılanmaktadır. Tazmin fonunun maddi yapısının

güçlendirilmesiyle ürün senetleri mudiler için daha güçlü, bankalar için ise daha az

riskli bir teminat haline gelecek ve kredi hacmi artabilecektir.204 Bu nedenle sistemin

çiftçiler ve bankalar açısından teşvik edici bir unsur haline gelmesi için tazmin

fonunun maddi yapısının iyileştirilmesi gerekmektedir.

Bu sorunları giderecek politikalar, anket sonuçlarına göre üreticinin depoları

kullanmasını teşvik edici politika tercihleriyle tutarlı olacak şekilde, çalışma

kapsamında gerekçeleriyle birlikte önerilmektedir.

204 İlter Yurtoğlu, 2015:123

105

105

5. TÜRKİYE’DE LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİNİN GELİŞMESİNE

YÖNELİK POLİTİKA ÖNERİLERİ VE MUHTEMEL SONUÇLARI

5.1. Sistemin Gelişmesine Yönelik Politika Önerileri

5.1.1. Avans ödemesi

Üreticilerin hasat öncesi ve sonrası katlandığı maliyetler üreticinin hasat

döneminde nakit ihtiyacını artırmaktadır. Yapılan ankette üreticilere yöneltilen “Hiç

borç yapmadan, hasat döneminde nakit ihtiyacınızı karşılamak için ürününüzün en az

ne kadarını satmak ihtiyacı duyuyorsunuz?” sorusuna verilmiş yanıtlar çerçevesinde

üreticilerin hasat döneminde ihtiyaç duydukları finansman ihtiyacı ve depolanan

ürünün üretim miktarı içerisindeki payı Grafik 5.1’de yer almaktadır.

Grafik 5.1. Anket Sonuçlarına Göre Hasat Dönemi Finansman İhtiyacı ve

Depolanan Ürünün Üretim Miktarı İçerisindeki Payı (Yüzde)

Kaynak: Anket sonuçlarından yararlanılarak oluşturulmuştur.

Şekilden de görüldüğü üzere, ürününü TMO ve/veya tüccara satan üreticilerin

hasat döneminde ihtiyaç duyduğu finansman ihtiyacı değişiklik göstermekle birlikte,

ankete katılan üreticilerin tamamı birlikte değerlendirildiğinde hasat döneminde

ortaya çıkan finansman ihtiyacı yüzde 76 gibi oldukça yüksek bir seviyededir. Ayrıca

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

Toplam Tüccarasatanlar

TMO'yaSatanlar

Hem tüccarahem TMO'ya

satanlar

Satmayıptüketenler

15,1 20,4

5,9 14,4

47,6

76 70,5

78,2 79,0

10,0

Depolanan ürünün üretim miktarı içerisindeki payı Hasat dönemi finansman ihtiyacı

106

106

depolanan ürünün üretim miktarı içerisindeki payı satılan birimler itibarıyla

değişmekle birlikte ankete katılan üreticilerin tamamında bu payın yüzde 15,1 gibi

oldukça düşük bir seviyede gerçekleştiği görülmektedir.

Hasat döneminde, üreticiler açısından finansman ihtiyacı diğer anket

sorularına verilen yanıtlarda da ön plana çıkmaktadır. Nitekim anket sonuçlarına

göre, üreticinin ürünü tüccara satma nedenleri arasında ürün bedelinin erken

ödenmesi ve ürün tesliminden önce avans ödenmesi seçenekleri toplamda yüzde

56’lık paya sahiptir. Bu tespitler, üreticilerin satış kararlarında fiyat ve nakliye gibi

unsurların yanı sıra hasat döneminde kolay ve çabuk nakde erişimin de etkili

olduğunu, dolayısıyla üretici için finansman ihtiyacının oldukça belirleyici bir unsur

olduğunu göstermektedir.

Üreticinin hasat döneminde acil nakit ihtiyacı ve finansman zorluğu, lisanslı

depoculuğun kullanımını da etkilemektedir. Ürün bedelinin hemen alınamaması ve

kredi faizlerinin yeterince düşük olmaması gibi finansmana erişimi zorlaştıran

unsurlar lisanslı depoculuğun kullanımını azaltmaktadır.

Buradan hareketle uygun finansman araçlarının varlığının lisanslı depoların

kullanımını yaygınlaştıracağı sonucuna varılabilir. Nitekim EK 2’de yer alan anket

sonuçlarına göre çiftçinin ürününü depoya bırakmak için birinci tercih olarak seçtiği

teşvikler arasında ilk sıradaki yüzde 69,5 oranıyla fiyat garantisinden sonra ikinci

sırada yüzde 9,7’yle ucuz kredi imkânı, üçüncü sırada ise yüzde 7,2’yle avans

ödemesi yer almaktadır. Üretici tercihleri açısından ucuz kredi ve avans ödemesi

tercihleri birbirine oldukça yakın gerçekleşmiştir. Dolayısıyla üreticinin finansman

desteğiyle lisanslı depoculuğa teşvikinin sağlanması hususunda, buna yönelik teşvik

yöntemleri olarak ön plana çıkan avans ve ucuz kredi yöntemlerinin tek başına mı

yoksa birlikte mi kullanılacağına karar verilmesi gerekmektedir. Ankette ilk sıradaki

teşvik tercihi olan fiyat garantisi ise finansman teşvikleri içerisinde

değerlendirilemeyeceği için ayrı bir teşvik politikası olarak kapsamlı bir şekilde ele

alınacaktır.

Finansman açısından teşvik aracı olarak ucuz kredi imkanının tercih edildiği

durumda, öncelikle optimal faiz oranını belirleme problemi ortaya çıkmaktadır.

107

Karar alıcılar için piyasa faiz oranından daha düşük belirlenmiş faiz oranının

üreticiyi teşvik edeceği düşünülebilirken aynı faiz oranı pek çok üretici için yüksek

bulunarak bir teşvik unsuru olmayabilir. Hatta yine pek çok üretici hiç

borçlanmayarak faiz giderine katlanmamak da isteyebilir. Dolayısıyla faiz

indirimiyle üretici üzerinde ne kadar etkili bir teşvik sağlanabileceği tamamen

belirsizdir. Çünkü her üreticinin borçlanma isteği ya da kabul edebildiği borçlanma

maliyetini tahmin etmek mümkün değildir. Ucuz kredi teşvik yönteminin temel

teşvik aracı olarak uygulanması durumunda, faiz maliyetinin üreticiler üzerinde

doğrudan bir maliyet unsuru olması dolayısıyla üreticilerin lisanslı depoculuğu

kullanım kararları üzerinde olumsuz etkileri de olabilecektir. Nitekim üreticinin kredi

kullanması durumunda hasat dönemine göre elde edeceği kazanç azalmaktadır.

Çünkü bazı dönemlerde yaşanabilecek olası fiyat düşüşleri ve/veya olası fiyat

artışlarının depolama masraflarını karşılamaması durumunda faiz maliyeti

üreticilerin zararını artırabilecektir. Bu durum üreticinin sisteme olan güvenini

sarsabilecektir.

Ayrıca mevcut durumda resmi bir anlaşma olmamasına rağmen bankalar

ticari kredilerin yarım ve/veya bir puan altında ürün senedi karşılığı kredi

verebilmektedir.205 Bu durum üreticilerin ürün senedi karşılığında cüzi de olsa ucuz

kredi imkânına erişebildiklerini göstermektedir. Bununla birlikte TMO-TOBB-

LİDAŞ verileri incelendiğinde üreticilerin ürün senedi karşılığı kullandıkları

kredilerin sınırlı düzeylerde kaldığı görülmektedir. Bu verilere göre; Polatlı,

Lüleburgaz ve Ahiboz lisanslı depolarında 2012 yılında düzenlenen 2.572 ürün

senedinden 348’i karşılığında,206 2013 yılında düzenlenen 3.199 ürün senedinin

126’sı karşılığında,207 2014 yılında depolarda depolanan 77.318 ton ürünün 21.094

tonu karşılığında208 ve 2015 yılında ise söz konusu depolarda depolanan 69.864 ton

ürünün 6.695 tonu karşılığında209 kredi kullanılmıştır. Ayrıca, mevcut durumda cüzi

ucuz kredi imkânı olmasına rağmen lisanslı depoculukta kayda değer bir doluluk

oranı da bulunmamaktadır. 205 Eğerci, 26 Ocak 2016, sözlü görüşme. 206 TMO-TOBB LİDAŞ, 2013:14 207 TMO-TOBB LİDAŞ, 2014:11-14 208 TMO-TOBB LİDAŞ, 2015:25-27 209 TMO-TOBB LİDAŞ, 2015:25-27

107

107

Karar alıcılar için piyasa faiz oranından daha düşük belirlenmiş faiz oranının

üreticiyi teşvik edeceği düşünülebilirken aynı faiz oranı pek çok üretici için yüksek

bulunarak bir teşvik unsuru olmayabilir. Hatta yine pek çok üretici hiç

borçlanmayarak faiz giderine katlanmamak da isteyebilir. Dolayısıyla faiz

indirimiyle üretici üzerinde ne kadar etkili bir teşvik sağlanabileceği tamamen

belirsizdir. Çünkü her üreticinin borçlanma isteği ya da kabul edebildiği borçlanma

maliyetini tahmin etmek mümkün değildir. Ucuz kredi teşvik yönteminin temel

teşvik aracı olarak uygulanması durumunda, faiz maliyetinin üreticiler üzerinde

doğrudan bir maliyet unsuru olması dolayısıyla üreticilerin lisanslı depoculuğu

kullanım kararları üzerinde olumsuz etkileri de olabilecektir. Nitekim üreticinin kredi

kullanması durumunda hasat dönemine göre elde edeceği kazanç azalmaktadır.

Çünkü bazı dönemlerde yaşanabilecek olası fiyat düşüşleri ve/veya olası fiyat

artışlarının depolama masraflarını karşılamaması durumunda faiz maliyeti

üreticilerin zararını artırabilecektir. Bu durum üreticinin sisteme olan güvenini

sarsabilecektir.

Ayrıca mevcut durumda resmi bir anlaşma olmamasına rağmen bankalar

ticari kredilerin yarım ve/veya bir puan altında ürün senedi karşılığı kredi

verebilmektedir.205 Bu durum üreticilerin ürün senedi karşılığında cüzi de olsa ucuz

kredi imkânına erişebildiklerini göstermektedir. Bununla birlikte TMO-TOBB-

LİDAŞ verileri incelendiğinde üreticilerin ürün senedi karşılığı kullandıkları

kredilerin sınırlı düzeylerde kaldığı görülmektedir. Bu verilere göre; Polatlı,

Lüleburgaz ve Ahiboz lisanslı depolarında 2012 yılında düzenlenen 2.572 ürün

senedinden 348’i karşılığında,206 2013 yılında düzenlenen 3.199 ürün senedinin

126’sı karşılığında,207 2014 yılında depolarda depolanan 77.318 ton ürünün 21.094

tonu karşılığında208 ve 2015 yılında ise söz konusu depolarda depolanan 69.864 ton

ürünün 6.695 tonu karşılığında209 kredi kullanılmıştır. Ayrıca, mevcut durumda cüzi

ucuz kredi imkânı olmasına rağmen lisanslı depoculukta kayda değer bir doluluk

oranı da bulunmamaktadır. 205 Eğerci, 26 Ocak 2016, sözlü görüşme. 206 TMO-TOBB LİDAŞ, 2013:14 207 TMO-TOBB LİDAŞ, 2014:11-14 208 TMO-TOBB LİDAŞ, 2015:25-27 209 TMO-TOBB LİDAŞ, 2015:25-27

108

108

Yukarıdaki çekincelerin yanı sıra bir takım yapısal ve sistemin işleyişinden

kaynaklı sorunlar da bulunmaktadır. Ülkemizde henüz ürün ihtisas borsaları

kurulamamıştır. Bu durum ürün senetlerine dayalı işlemlerin tek bir platformdan

yapılabilmesini ve ürün senedi karşılığı kredilerde kullanılabilecek referans fiyat

niteliği taşıyan fiyatın oluşmasını da engellemektedir. Bu ise, hem mudi hem

bankalar açısından krediye baz teşkil edecek fiyatın tespitinde belirsizliğe neden

olmaktadır. Ayrıca banka işlemlerine ilişkin ortak bir düzenleme olmaması nedeniyle

ürün senedine dayalı kredilendirme süreçleri de farklılık göstermektedir. Sürecin

sağlıklı işlemesi için bu farklılıkların giderilmesi ve ürün senetlerinin kredilendirme

süreçleri, mudi ve bankaların hak ve yükümlülükleri net bir şekilde belirlenmelidir.

Bununla birlikte, mevcut durumda elektronik ürün senedi işlem platformunda satışı

gerçekleşebilecek ürün senetlerine ilişkin liste, MKK borsa sistemlerine iletilmekte

ancak, rehin işlemi tesis edilen ürün senetleri MKK tarafından gönderilen bu listede

yer almamakta ve bunların elektronik ürün senedi işlem platformlarında satışı hiçbir

şekilde gerçekleştirilememektedir. Satış işlemi ancak ürün senedine dayalı kredinin

tamamen kapatılması ve bankanın rehni iptal etmesiyle gerçekleşebilmektedir. Kredi

tutarını temin edememesi durumunda, üretici ürün senedini satamayacak ve fiyat

artışlarından yararlanamayacaktır.210

Finansman açısından avans ödemesi uygulaması değerlendirildiğinde ise, bu

yöntemin en büyük avantajı olarak faiz maliyeti gibi doğrudan bir maliyet unsuru

içermemesi ön plana çıkmaktadır. Kaldı ki üretici, avans olarak aldığı tutarın dışında

hâlâ bir finansman ihtiyacı bulunuyorsa bunu piyasa faiz oranları üzerinden kredi

olarak da temin edebilecektir. Bu durumda aldığı avans tutarı, avans öncesi ihtiyaç

duyduğu krediyi azaltacağı için buna ilişkin borçlanma maliyetini de düşürecektir.

Dolayısıyla faiz indirimine dayalı bir teşvik yöntemi olmasa dahi avans

uygulamasıyla faiz giderleri azaltılarak borçlanma maliyetinin düşürülmesi

sağlanacaktır. Bununla birlikte lisanslı depoculuk sisteminde yapılacak bir avans

uygulaması yalnızca üreticinin finansman maliyetini düşürmekle kalmayıp üreticinin

avans alabilmesi nedeniyle ürününü tüccara satması uygulamasıyla da rekabet ederek

lisanslı depoculuğun gelişimine katkı sağlayacaktır. Nitekim daha önce bahsedildiği

210 İlter Yurtoğlu, 2015:120-122

109

108

Yukarıdaki çekincelerin yanı sıra bir takım yapısal ve sistemin işleyişinden

kaynaklı sorunlar da bulunmaktadır. Ülkemizde henüz ürün ihtisas borsaları

kurulamamıştır. Bu durum ürün senetlerine dayalı işlemlerin tek bir platformdan

yapılabilmesini ve ürün senedi karşılığı kredilerde kullanılabilecek referans fiyat

niteliği taşıyan fiyatın oluşmasını da engellemektedir. Bu ise, hem mudi hem

bankalar açısından krediye baz teşkil edecek fiyatın tespitinde belirsizliğe neden

olmaktadır. Ayrıca banka işlemlerine ilişkin ortak bir düzenleme olmaması nedeniyle

ürün senedine dayalı kredilendirme süreçleri de farklılık göstermektedir. Sürecin

sağlıklı işlemesi için bu farklılıkların giderilmesi ve ürün senetlerinin kredilendirme

süreçleri, mudi ve bankaların hak ve yükümlülükleri net bir şekilde belirlenmelidir.

Bununla birlikte, mevcut durumda elektronik ürün senedi işlem platformunda satışı

gerçekleşebilecek ürün senetlerine ilişkin liste, MKK borsa sistemlerine iletilmekte

ancak, rehin işlemi tesis edilen ürün senetleri MKK tarafından gönderilen bu listede

yer almamakta ve bunların elektronik ürün senedi işlem platformlarında satışı hiçbir

şekilde gerçekleştirilememektedir. Satış işlemi ancak ürün senedine dayalı kredinin

tamamen kapatılması ve bankanın rehni iptal etmesiyle gerçekleşebilmektedir. Kredi

tutarını temin edememesi durumunda, üretici ürün senedini satamayacak ve fiyat

artışlarından yararlanamayacaktır.210

Finansman açısından avans ödemesi uygulaması değerlendirildiğinde ise, bu

yöntemin en büyük avantajı olarak faiz maliyeti gibi doğrudan bir maliyet unsuru

içermemesi ön plana çıkmaktadır. Kaldı ki üretici, avans olarak aldığı tutarın dışında

hâlâ bir finansman ihtiyacı bulunuyorsa bunu piyasa faiz oranları üzerinden kredi

olarak da temin edebilecektir. Bu durumda aldığı avans tutarı, avans öncesi ihtiyaç

duyduğu krediyi azaltacağı için buna ilişkin borçlanma maliyetini de düşürecektir.

Dolayısıyla faiz indirimine dayalı bir teşvik yöntemi olmasa dahi avans

uygulamasıyla faiz giderleri azaltılarak borçlanma maliyetinin düşürülmesi

sağlanacaktır. Bununla birlikte lisanslı depoculuk sisteminde yapılacak bir avans

uygulaması yalnızca üreticinin finansman maliyetini düşürmekle kalmayıp üreticinin

avans alabilmesi nedeniyle ürününü tüccara satması uygulamasıyla da rekabet ederek

lisanslı depoculuğun gelişimine katkı sağlayacaktır. Nitekim daha önce bahsedildiği

210 İlter Yurtoğlu, 2015:120-122

109

üzere, fındıkta sistemin başarısız olma sebeplerinden biri olarak tüccarın uyguladığı

avans uygulamasının lisanslı depoculukta olmaması gösterilmektedir. Karar

alıcıların, avans ödemesinin yanı sıra düşük faizle borçlanmaya ilişkin bir teşvik

politikasını da uygulamaları, lisanslı depoculuğun teşviki amacının daha güçlü bir

biçimde gerçekleşmesine katkıda bulunabilecektir.

Avans uygulaması çerçevesinde geliştirilen öneri aşağıda özetlenmektedir:

“Depolama Sonrası Olası Çiftçi Kazanç Durumu” başlığı altında bahsedilen

varsayımlar bu politika önerisi için de geçerlidir. Avans ödemesinin lisanslı

depolarda depolanan ürün bedeli üzerinden verilmesi öngörülmektedir. Bu

kapsamda çiftçiye depolanan ürün bedelinin yüzde 50’si kadar avans verilmesi

önerilmektedir. Bu oran, çiftçi kazancına yönelik simülasyon yöntemiyle

belirlenmiştir. Bunun için öncelikle yüzde 50’den daha düşük oranlarda avans

verilmesi halindeki üretici kazancı hesaplanmış ancak bu oranların üretici kazancını

yeterli düzeylerde artırmadığı gözlemlenmiştir. Yüzde 50’den daha yüksek oranlarda

avans verilmesinin ise üreticinin finansman maliyetinin büyük bir kısmının kamu

tarafından karşılanması, dolayısıyla ticari risk unsurunu ciddi ölçüde ortadan

kaldırmasının yanı sıra sınırlı bütçe kaynakları dikkate alındığında kamuya daha

yüksek bir faiz maliyeti oluşturması anlamında bir olumsuzluğa sahip olacağı

anlaşılmıştır.

Söz konusu politika önerisi kapsamında avans tutarı, ürünün lisanslı depoya

bırakıldığı dönemde oluşan borsa fiyatlarına göre belirlenecek ve söz konusu tutar

çiftçiye ödenecektir. Çiftçinin ürün senedini elinden çıkardığı dönemde avans tutarı

ürün bedelinden mahsup edilecektir.

Avans uygulamasının, ürün alım ve lisanslı depoculuk hakkındaki bilgi ve

tecrübe sahibi olması dolayısıyla TMO tarafından yapılması öngörülmektedir. Ülke

örnekleri bölümünde açıklandığı üzere lisanslı depoculuğun kullanıldığı ülkelerin

önemli bir bölümünde ürün senedi karşılığında kredi, bankalar aracılığıyla

kullandırılırken lisanslı depoculuğun en etkin şekilde işlediği ABD’de CCC,

üreticilere avans ödemesiyle benzer bir fonksiyona sahip olan ucuz kredi

sağlamaktadır.

110

110

Aşağıda TÜİK ÇEF fiyatları dikkate alınarak çiftçinin maliyet kazanç

durumları, mevcut teşvikler ve söz konusu politika önerisi kapsamında

değerlendirilmektedir.

EK 3 ve EK 4’te yer alan tablolar, lisanslı depoculuktaki kayıp ve kazanç

durumunu, sırasıyla TR5 Batı Anadolu bölgesi ve TR2 Batı Marmara211 bölgesi

temelinde, mevcut teşvikler ile politika önerileri çerçevesinde karşılaştırmalı bir

şekilde yapılan hesaplamalara dayalı olarak ortaya koymaktadır. Daha önce

bahsedildiği üzere TR5 Batı Anadolu bölgesinin hesaplamalar için tercih edilmesinin

nedeni, bu bölgenin Türkiye’de buğday üretimin yoğun olarak gerçekleştirildiği bir

bölge olmasının yanı sıra 2010 yılından beri faaliyette bulunan TMO-TOBB

LİDAŞ’ın Polatlı ve Ahiboz lisanslı depolarının bu bölgede bulunmasıdır. TR2 Batı

Marmara bölgesinin tercih edilme nedeni ise gerek üretimin TR5 Batı Anadolu

bölgesine göre daha düşük gerekse farklı bir bölgede yer alması itibarıyla sağlıklı bir

karşılaştırma yapmaya imkân vermesi ve TMO-TOBB LİDAŞ’ın bir başka deposu

olan Lüleburgaz lisanslı deposunun bu bölgede bulunmasıdır. EK 3 ve EK 4’te yer

alan tablolarda, çiftçi açısından aylar itibarıyla mevcut teşvikler ve bu teşvikler

sonucunda sistemde oluşacak depolama maliyetleri, depolama sonucunda oluşması

muhtemel kâr/zarar durumu ile avans politikası sonucunda oluşması muhtemel

maliyet ve kârlılık sonuçları yer almaktadır. Ayrıca tablolarda fiyat garantisi

politikasının çiftçiler üzerindeki etkilerine de yer verilmektedir. Tablolar ekte

verilmekle birlikte, detaylı değerlendirme yapabilmek ve avans ödemesinin etkisini

göstermek için Aralık ve Nisan aylarına ilişkin maliyet ve kazanç verileri Tablo

5.1’de gösterilmiştir.

Tablo 5.1’de iki bölgeye ilişkin avans politikasının üretici açısından

getireceği maliyet ve kazanç, söz konusu politikanın olmadığı duruma göre

karşılaştırmalı olarak değerlendirilmektedir. Lisanslı depoculuğu teşvik etmek

amacıyla önerilen avans politikasının muhtemel sonuçları söz konusu iki bölge için

ürünün Aralık ve Nisan aylarında satılacağı varsayımıyla tablolarda yer almaktadır.

Avans ödemesi depolanan ürün değeri üzerinden hesaplanacaktır. Bu kapsamda

211 Türkiye İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasına göre Tekirdağ, Edirne, Kırklareli, Balıkesir ve Çanakkale illerini kapsayan Türkiye’nin 12 istatistiki bölgesinden biridir.

111

111

üretilen ürünün yüzde 75’inin lisanslı depolarda depolanacağı ve depolanan ürünün

yüzde 50’sine avans verileceği varsayımı temelinde avans tutarı toplam ürünün

yüzde 37,5’ine denk düşmektedir. Bununla birlikte, üreticinin finansman ihtiyacının

yüzde 76 olduğu ve bu finansman ihtiyacının yüzde 25’lik kısmının ürün satışı ile

karşılanacağı varsayımıyla, söz konusu politika önerisi kapsamında üreticinin

katlanacağı finansman ihtiyacı ürünün hasat dönemindeki değerinin yüzde 13,5 (=76-

25-37,5)’ine tekabül etmektedir.

Tablo 5.1. Avans Politikasının Üretici Kârlılığı Üzerindeki Etkisi (TL/Ton)

Mevcut

Durumda Maliyet*

Mevcut Durumda

Kâr/Zarar**

Avans Durumunda

Maliyet

Avans Durumunda Kâr/Zarar

Avans Durumunda

İlave Kazanç

TR5 Batı Anadolu (Aralık Ayı) 2010/11 40 33 31 43 10 2011/12 43 -48 31 -36 11 2012/13 43 34 32 45 12 2013/14 45 -19 32 -5 13 2014/15 49 8 33 24 16

TR2 Batı Marmara (Aralık Ayı) 2010/11 40 54 31 63 9 2011/12 43 -75 31 -63 11 2012/13 43 0 31 12 11 2013/14 44 -7 32 5 12 2014/15 46 -37 32 -23 14

TR5 Batı Anadolu (Nisan Ayı) 2010/11 65 52 48 69 17 2011/12 69 -84 49 -64 21 2012/13 70 33 49 54 21 2013/14 74 -4 50 20 24 2014/15 80 -10 52 18 28

TR2 Batı Marmara (Nisan Ayı) 2010/11 65 53 48 70 17 2011/12 69 -99 49 -79 20 2012/13 69 6 49 26 20 2013/14 72 9 50 31 22 2014/15 76 -43 50 -17 25

Kaynak: TÜİK, 2016d, 18 Aralık 2016, <http://www.tuik.gov.tr/>’den yararlanılarak oluşturulmuştur. *Finansman maliyetleri dâhil depolama maliyetidir. **Finansman maliyetlerinin depolama maliyetine dâhil olduğu durumdaki kârlılığı göstermektedir.

112

112

Tablo 5.1 incelendiğinde, avans uygulamasının olmadığı mevcut durumda

ürününü Aralık ayına kadar lisanslı depolarda tutan çiftçi ton başına yıllar itibarıyla

40 ila 49 TL depolama maliyetine, Nisan ayına kadar depolarda tutması durumunda

ise ton başına yıllar itibarıyla 65 ila 80 TL arasında bir maliyete katlanabilmektedir.

Bununla birlikte, çiftçiler söz konusu faaliyetten Aralık ayında TR5 Batı Anadolu

bölgesinde 2011/12 ve 2013/14 dönemleri dışında kâr ederken, TR2 Batı Marmara

bölgesinde 2010/11 ve 2012/13 dönemleri hariç zarar etmektedir. Bu durumun

gerçekleşmesindeki etkenler fiyatın hasat dönemi fiyatlarına göre yeterince

yükselmemesi ve finansman giderleri dâhil depolama maliyetlerinin yüksek

oluşudur.

Sistem getirdiği avantajlara rağmen çiftçiler açısından zaman zaman zarara

neden olabileceğinden üreticinin finansman maliyetlerini azaltıcı etkisi nedeniyle

avans politikası önerilmekte ve kârlılık durumu avans sonrasına göre yeniden

hesaplanmaktadır.

Tablo 5.1’den, TR5 Batı Anadolu bölgesinde çiftçinin ürününü sattığı Aralık

ayında verilen avans tutarının kârı artırdığı ve zararı azalttığı anlaşılmakla birlikte,

avansın zararı kâra çevirecek derecede etkili olamadığı görülmektedir. TR2 Batı

Marmara bölgesinde ise Aralık ayı satışlarında 2012/13 ve 2013/14 piyasa

dönemlerinde avans uygulamasının olmadığı durumda sırasıyla başabaş noktasında

bulunan ve zarar eden çiftçiler avans politikası sonucunda kâr edebilmektedir.

Üreticinin ürün senedini Nisan ayında elinden çıkaracağı varsayımı altında,

TR5 Batı Anadolu bölgesinde 2014/15 piyasa döneminde avans uygulamasının

olmadığı durumda zarar eden çiftçiler avans politikasının hayata geçirilmesi

sonucunda kâr edebilmektedir. 2013/14 piyasa döneminde avans uygulamasının

olmadığı durumda ton başına 4 TL zarar eden çiftçiler avans politikasının hayata

geçirilmesi sonucunda ton başına 20 TL kazanç elde edebilmektedir. Bununla

birlikte, söz konusu bölgede avans politikası 2011/12 piyasa döneminde zararı telâfi

edecek kadar etkili olmamıştır. TR2 Batı Marmara bölgesinde ise 2012/13 ve

2013/14 piyasa dönemlerinde avans uygulamasının olmadığı durumda düşük kazanç

elde eden çiftçiler avans politikası sonucunda daha yüksek kazanç elde edebilmekle

113

birlikte 2011/12 ve 2014/15 piyasa dönemlerinde avans politikası zararı kâra

dönüştürecek kadar etkili olamamaktadır.

Tablo 5.1’deki hesaplamalardan da görüldüğü üzere avans politikası farklı

bölgeler ve piyasa dönemlerinde farklı sonuçlar doğurabilmektedir. EK 3 ve EK 4’te

yer alan tablolar bir bütün olarak incelendiğinde, TR5 Batı Anadolu bölgesinde

2013/14 ve 2014/15 piyasa dönemlerinde avans politikası bazı aylarda düşük kâr

düzeyini yükseltmişken bazı aylarda ise zararı kâra dönüştürebilecek kadar etkili

olmuştur. TR2 Batı Marmara bölgesinde ise 2012/13 ve 2013/14 piyasa dönemleri

için aynı durum söz konusudur. Bununla birlikte, söz konusu politika önerisinin

maliyetleri mutlak azaltıcı etkisi nedeniyle ya zarar azalmış ya kâr artmış ya da

zarardan kâra geçilmiştir.

Dolayısıyla çiftçinin hasat döneminde ihtiyaç duyduğu finansman ihtiyacının

ciddi bir kısmının karşılanmasını sağlayan avans uygulaması, çiftçinin daha az

borçlanması ve dolayısıyla daha az faiz giderine katlanmasına neden olarak daha

düşük depolama maliyeti sunmaktadır. Sağladığı bu imkânlar nedeniyle avans

ödemesi çiftçiyi lisanslı depoculuğu kullanmaya teşvik edecektir.

Tablo 5.1’den de görüleceği üzere ciddi bir maliyet düşürücü etkisi olan bu

avans ödemesi, TMO aracılığıyla yapılmakla birlikte nihai olarak bütçeden

karşılanacaktır. Ayrıca söz konusu politikanın muhtemel maliyeti “Sistemin

Getireceği İlave Maliyetler” başlığı altında gösterilmektedir.

5.1.2. Fiyat garantisi ve ürün senedi alım satımı politikaları

Çiftçinin genel olarak en önemli geçim kaynağı hasattan elde ettiği gelirdir.

Küçük ölçekli işletmelerde üretim yapılması dolayısıyla hasılatın düşük olması ve

girdi maliyetlerinin yüksekliği gibi nedenlerle üreticinin gelir seviyesi fiyat artış

ve/veya azalışlarından ciddi ölçüde etkilenmektedir. Bu durum çiftçilerin ürün fiyat

değişmelerine duyarlılığını artırmaktadır. Nitekim anket sonuçları da bu durumu

desteklemektedir. Anket sonuçlarına göre üreticilerin ürününü satabileceği fiyat

seviyesi yüzde 54’lük payla satış kararını etkileyen nedenler arasında ilk sırada yer

almaktadır. Yine anket sonuçlarına göre ankete katılan üreticilerin yüzde 61,9’u ürün

satışında sorun yaşamaktayken, bunların yüzde 51,8’i istediği fiyattan ürününü

113

113

birlikte 2011/12 ve 2014/15 piyasa dönemlerinde avans politikası zararı kâra

dönüştürecek kadar etkili olamamaktadır.

Tablo 5.1’deki hesaplamalardan da görüldüğü üzere avans politikası farklı

bölgeler ve piyasa dönemlerinde farklı sonuçlar doğurabilmektedir. EK 3 ve EK 4’te

yer alan tablolar bir bütün olarak incelendiğinde, TR5 Batı Anadolu bölgesinde

2013/14 ve 2014/15 piyasa dönemlerinde avans politikası bazı aylarda düşük kâr

düzeyini yükseltmişken bazı aylarda ise zararı kâra dönüştürebilecek kadar etkili

olmuştur. TR2 Batı Marmara bölgesinde ise 2012/13 ve 2013/14 piyasa dönemleri

için aynı durum söz konusudur. Bununla birlikte, söz konusu politika önerisinin

maliyetleri mutlak azaltıcı etkisi nedeniyle ya zarar azalmış ya kâr artmış ya da

zarardan kâra geçilmiştir.

Dolayısıyla çiftçinin hasat döneminde ihtiyaç duyduğu finansman ihtiyacının

ciddi bir kısmının karşılanmasını sağlayan avans uygulaması, çiftçinin daha az

borçlanması ve dolayısıyla daha az faiz giderine katlanmasına neden olarak daha

düşük depolama maliyeti sunmaktadır. Sağladığı bu imkânlar nedeniyle avans

ödemesi çiftçiyi lisanslı depoculuğu kullanmaya teşvik edecektir.

Tablo 5.1’den de görüleceği üzere ciddi bir maliyet düşürücü etkisi olan bu

avans ödemesi, TMO aracılığıyla yapılmakla birlikte nihai olarak bütçeden

karşılanacaktır. Ayrıca söz konusu politikanın muhtemel maliyeti “Sistemin

Getireceği İlave Maliyetler” başlığı altında gösterilmektedir.

5.1.2. Fiyat garantisi ve ürün senedi alım satımı politikaları

Çiftçinin genel olarak en önemli geçim kaynağı hasattan elde ettiği gelirdir.

Küçük ölçekli işletmelerde üretim yapılması dolayısıyla hasılatın düşük olması ve

girdi maliyetlerinin yüksekliği gibi nedenlerle üreticinin gelir seviyesi fiyat artış

ve/veya azalışlarından ciddi ölçüde etkilenmektedir. Bu durum çiftçilerin ürün fiyat

değişmelerine duyarlılığını artırmaktadır. Nitekim anket sonuçları da bu durumu

desteklemektedir. Anket sonuçlarına göre üreticilerin ürününü satabileceği fiyat

seviyesi yüzde 54’lük payla satış kararını etkileyen nedenler arasında ilk sırada yer

almaktadır. Yine anket sonuçlarına göre ankete katılan üreticilerin yüzde 61,9’u ürün

satışında sorun yaşamaktayken, bunların yüzde 51,8’i istediği fiyattan ürününü

114

114

satamamakta, yüzde 18,9’u ürününü depolamakta güçlük çekmekte, yüzde 16’sı ise

istediği zamanda satamamaktadır. Ürünün depolanamaması ve istenilen zamanda

satılamaması faktörlerinin dolaylı olarak ürünün istenilen fiyattan satılamaması

sonucunu doğurduğu dikkate alındığında, ürün satışında çiftçinin yaşadığı sorunların

ana nedeninin fiyat etkeni olduğu görülmektedir.

Fiyatın çiftçi kararlarında esas belirleyici olması, lisanslı depoculuğa ilişkin

politikaların belirlenmesinde de temel bir etken olarak göz önünde bulundurulması

zorunluluğunu ortaya çıkarmaktadır. EK 5’te yer alan İstatistikî Bölge Birimleri

Sınıflandırması (Düzey 1) (İBBS) bazında buğday fiyatlarının hasat dönemi

fiyatlarına göre değişimini gösteren tablolardan da görüleceği üzere bazı dönemlerde

ürün fiyatlarında hasat sonrasında düşüşler meydana gelmiştir. Lisanslı depoya

bırakılan ürün fiyatının düşme ihtimali, çiftçinin en önemli geçim kaynağını,

dolayısıyla refahını riske etmesi anlamına gelmektedir. Buna bağlı olarak çiftçi ürün

fiyat düşüşünü göze almayarak ürününü depoya koymayabilir. Bu ise, kazanç

beklentisinin ürünü depolamak için tek başına teşvik edici bir unsur olmadığını

ortaya koymaktadır. Bu nedenle sistemin işler hale gelebilmesi için çiftçinin hasat

dönemi sonrasındaki satış fiyatlarının en azından taban fiyat işlevi gören bir referans

fiyat seviyesinin altına düşmemesinin garanti edilmesi gerekmektedir. Nitekim anket

sonuçları da bu durumu desteklemektedir. Anket sonuçlarına göre çiftçinin ürününü

depoya bırakmak için 1. tercih olarak seçtiği teşvikler arasında ilk sırada yüzde 69,5

oranıyla fiyat garantisi yer almaktadır. Sonuçlara göre, çiftçilerin lisanslı depoları

kullanmama nedenlerinden biri de ürün fiyatında yaşanması muhtemel düşme

riskidir. Yine ankette, çiftçilerin ürünlerini TMO’ya satış nedenleri arasında

TMO’nun alım fiyatlarını açıklaması ve alım garantisi uygulaması sırasıyla yüzde

26,4 ve 34,9 olarak gerçekleşmiştir. Çiftçilerin ürünlerini TMO’ya satış nedeni esas

itibarıyla garanti edilmiş fiyat ve alım seviyesinin mevcudiyetinden

kaynaklanmaktadır. Sonuç olarak, lisanslı depoculuğun gelişimi için fiyat garantisi

önemli bir husus olarak ortaya çıkmaktadır. Ayrıca daha önce belirtildiği üzere,

sistemin gelişmiş olduğu ABD’de fiyat garantisi benzeri bir politika mevcuttur.

115

114

satamamakta, yüzde 18,9’u ürününü depolamakta güçlük çekmekte, yüzde 16’sı ise

istediği zamanda satamamaktadır. Ürünün depolanamaması ve istenilen zamanda

satılamaması faktörlerinin dolaylı olarak ürünün istenilen fiyattan satılamaması

sonucunu doğurduğu dikkate alındığında, ürün satışında çiftçinin yaşadığı sorunların

ana nedeninin fiyat etkeni olduğu görülmektedir.

Fiyatın çiftçi kararlarında esas belirleyici olması, lisanslı depoculuğa ilişkin

politikaların belirlenmesinde de temel bir etken olarak göz önünde bulundurulması

zorunluluğunu ortaya çıkarmaktadır. EK 5’te yer alan İstatistikî Bölge Birimleri

Sınıflandırması (Düzey 1) (İBBS) bazında buğday fiyatlarının hasat dönemi

fiyatlarına göre değişimini gösteren tablolardan da görüleceği üzere bazı dönemlerde

ürün fiyatlarında hasat sonrasında düşüşler meydana gelmiştir. Lisanslı depoya

bırakılan ürün fiyatının düşme ihtimali, çiftçinin en önemli geçim kaynağını,

dolayısıyla refahını riske etmesi anlamına gelmektedir. Buna bağlı olarak çiftçi ürün

fiyat düşüşünü göze almayarak ürününü depoya koymayabilir. Bu ise, kazanç

beklentisinin ürünü depolamak için tek başına teşvik edici bir unsur olmadığını

ortaya koymaktadır. Bu nedenle sistemin işler hale gelebilmesi için çiftçinin hasat

dönemi sonrasındaki satış fiyatlarının en azından taban fiyat işlevi gören bir referans

fiyat seviyesinin altına düşmemesinin garanti edilmesi gerekmektedir. Nitekim anket

sonuçları da bu durumu desteklemektedir. Anket sonuçlarına göre çiftçinin ürününü

depoya bırakmak için 1. tercih olarak seçtiği teşvikler arasında ilk sırada yüzde 69,5

oranıyla fiyat garantisi yer almaktadır. Sonuçlara göre, çiftçilerin lisanslı depoları

kullanmama nedenlerinden biri de ürün fiyatında yaşanması muhtemel düşme

riskidir. Yine ankette, çiftçilerin ürünlerini TMO’ya satış nedenleri arasında

TMO’nun alım fiyatlarını açıklaması ve alım garantisi uygulaması sırasıyla yüzde

26,4 ve 34,9 olarak gerçekleşmiştir. Çiftçilerin ürünlerini TMO’ya satış nedeni esas

itibarıyla garanti edilmiş fiyat ve alım seviyesinin mevcudiyetinden

kaynaklanmaktadır. Sonuç olarak, lisanslı depoculuğun gelişimi için fiyat garantisi

önemli bir husus olarak ortaya çıkmaktadır. Ayrıca daha önce belirtildiği üzere,

sistemin gelişmiş olduğu ABD’de fiyat garantisi benzeri bir politika mevcuttur.

115

Fiyat garantisine yönelik politika önerisi aşağıdaki şekilde özetlenmektedir:

Politika önerileri kapsamında TMO’nun yeniden yapılandırılması da ayrı bir

başlıkta ele alınmakta olup bu kapsamda avans politikasının yanı sıra fiyat garantisi

politikasının da TMO aracılığıyla yapılması öngörülmektedir. Fiyat garantisi

politikası kapsamında, piyasa şartları ve üretim maliyetleri dikkate alınarak TMO

tarafından taban fiyat işlevi gören bir referans fiyat seviyesi belirlenecektir. Fiyat

garantisi politikası çiftçinin ürün satış fiyatının taban fiyat işlevi gören referans fiyat

seviyesinin altına düşmesi durumunda uygulanacaktır. Bu durumda taban fiyatla

ürün satış fiyatı arasındaki fark TMO tarafından üreticiye ödenecektir. Bu yolla ürün

fiyat düşüşü dolayısıyla yaşanabilecek çiftçi refah kaybı önlenebilecek ve fiyat

riskinin bertaraf edilmesiyle üreticinin lisanslı depoculuğa yönelmesi sağlanacaktır.

Bununla birlikte fark ödemesine ilişkin oluşabilecek suistimallerin önüne geçmek

amacıyla ödenecek tutara ilişkin bir üst limit belirlenecektir. Çalışma kapsamında bu

üst limit taban fiyatın yüzde 10’u olarak belirlenmiştir. Bu durumda birim başına fark

ödemesi taban fiyatın yüzde 10’unu aşamayacaktır. Ayrıca üreticinin satış yaptığı

bölgede TMO olası suistimallerin önüne geçmek amacıyla bölge fiyatlarının nasıl

oluştuğunu takip edecek ve olası usulsüzlüklerin tespit edilmesi durumunda kamu

tarafından sağlanan bütün destekler ilgili kesimlerden tahsil edilebilecektir.

Bununla birlikte hasat döneminde fiyatların düşük gerçekleştiği ve hasat

sonrasında fiyatların belirlenen taban fiyat seviyesinin çok altında kaldığı durumlarda

elektronik ürün senedi alım satımı yoluyla piyasaya müdahale edilebilecektir. Piyasa

fiyatlarında aşırı düşüşlerin yaşanması ihtimalinin önüne geçebilmek amacıyla

uygulanması öngörülen bu politika önerisi, lisanslı depoculuğun gelişmesi halinde

oldukça istisnai olarak başvurulacak bir yöntem haline gelebilecektir. Bu politika,

piyasa başarısızlıklarına karşı daha etkili bir biçimde müdahale imkânını

artırabilecektir. Burada iki farklı politika belirlenmesindeki amaç, piyasa bozucu

müdahalelerin en aza indirilmek istenmesidir.

Genellikle ürün fiyatları hasat dönemi sonrasında artış eğilimine girmekte,

fiyatların hasat dönemi sonrası düşmesi durumu istisnai yıllarda görülmektedir.

Bununla birlikte, lisanslı depoculuğun başlangıç aşamalarında çiftçilerin sisteme olan

güvenini sarsabilecek olası fiyat düşüşlerinin önüne geçilmesi gerekmektedir. Ülke

116

116

örnekleri bölümünde açıklandığı üzere ABD’de CCC ürün fiyatının hasat sonrasında

düşmesi durumunda, ürünü taban fiyat seviyesinden çiftçiden almakta veya

Pazarlama Kredileri Desteği Programı kapsamında yerel fiyatın taban fiyatın altında

gerçekleşmesi durumunda kredi tutarı taban fiyat seviyesinden ödenmekte ve CCC

aradaki fark ile faizden vazgeçmektedir. Çiftçi bu yolla fiyat düşüşlerinden

korunmaktadır. Öneri kapsamında getirilen fiyat garantisi ve elektronik ürün senedi

alım satımıyla piyasaya müdahale ABD uygulamasıyla benzerlik göstermektedir.

Lisanslı depoculuk sistemine ilişkin altyapının tesis edilmesi, lisanslı depo kapasitesi

ve depolara olan talebin sağlanması, sistemin borsalarla entegre bir şekilde çalışması

ve dolayısıyla lisanslı depoculuk sisteminin etkin işlediği bir ortamda bu istisnai

durumlara çok az rastlanabilecek; söz konusu politika önerilerinin kamuya olan

maliyeti de düşük bir şekilde gerçekleşebilecektir. Bu politikalar, istisnai durumlarda

da olsa fiyat düşüşlerinin çiftçi açısından getireceği sakıncaların giderilmesini ve

sistemin devamlılığını amaçlamaktadır.

Tablo 5.2. Fiyat Garantisi Politikasının Üretici Kârlılığı Üzerindeki Etkisi (TR2 Batı Marmara Bölgesi)

(TL/Ton) TR2 Batı Marmara TMO Ortalama Alım Fiyatları

Fiyat Garantisi Olması Durumunda İlave Kazanç ** Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak

2010/11 510 - - - - - - 2011/12 550 - - - - - - 2012/13 660 48 36 32 20 20 10 2013/14 680 10 14 10 - - - 2014/15 750* 36 22 16 6 - -

Kaynak: TÜİK, 2016d, 18 Aralık 2016, <http://www.tuik.gov.tr/> ve Kalkınma Bakanlığı, 2015a’dan yararlanılarak oluşturulmuştur. *2014/15 piyasa döneminde TMO alım yapmadığından fiyat bulunmamaktadır. Bu nedenle 2013/14 piyasa dönemi fiyatı bir önceki yıl fiyatının Yİ-ÜFE ile artırılmasıyla elde edilmiştir. **Dönemler itibarıyla Ocak ayı sonrasında fiyat kazancı oluşmadığından Ocak ayı sonrası tabloda verilmemiştir.

Fiyat garantisi politikasının çiftçi geliri açısından oluşturabileceği etki Tablo

5.2’de TR2 Batı Marmara bölgesi temelinde gösterilmiştir. Örnek teşkil etmesi

açısından TMO ortalama alım fiyatı, TMO’nun açıklayacağı referans fiyat olarak

kabul edilmiştir. Bu kapsamda Tablo 5.2’den de görüleceği üzere 2010/11 ve

2011/12 piyasa dönemlerinde fiyat garantisine bağlı olarak ilave kazanç

gerçekleşmemiş, 2012/13 piyasa döneminde ise Ağustos ayından Ocak ayına kadar

olan dönemde fiyat garantisi kazancı oluşmuştur. 2013/14 piyasa döneminde hasat

117

117

sonrasındaki üç ayda ve 2014/15 piyasa döneminde hasat sonrasındaki dört ayda

fiyat garantisine bağlı olarak ilave kazanç oluşmuştur.

Bununla birlikte söz konusu hesaplamalar TR5 Batı Anadolu bölgesi

fiyatlarıyla da yapılmış ve hesaplama sonuçlarına EK 3’te yer verilmiştir. EK 3’te

yer alan hesaplama sonuçlarına göre sadece 2012/13 piyasa döneminde yalnızca bir

ayda fiyat garantisi kazancı oluşmuştur. Bunun nedeni söz konusu bölge fiyatlarının

diğer bölge fiyatlarına kıyasla üretici açısından daha yüksek seyretmesidir.

Tablo 5.3’te söz konusu politikanın farklı bölgeler itibarıyla daha iyi bir

şekilde karşılaştırılabilmesine imkân sağlamak amacıyla Türkiye’de buğday

üretiminin yoğun olarak gerçekleştirildiği diğer bir bölge olan TR7 Orta Anadolu212

bölgesi üreticileri açısından da fiyat garantisi politikasının etkisi değerlendirilmiştir.

Tablo incelendiğinde 2010/11 piyasa döneminde Ağustos ayında, 2011/12 piyasa

döneminde Mart ayından Mayıs ayına kadar olan dönemde, 2012/13 piyasa

döneminde hasat sonrası Ağustos ayından Mayıs ayına kadar olan dönemde ve

2013/14 piyasa döneminde Ağustos ayından Şubat ayına kadar olan dönemde fiyat

garantisine bağlı olarak kazanç oluşmaktadır. 2014/15 piyasa döneminde ise

herhangi bir fiyat garantisi kazancı oluşmamaktadır.

Tablo 5.3. Fiyat Garantisi Politikasının Üretici Kârlılığı Üzerindeki Etkisi (TR7 Orta Anadolu Bölgesi)

(TL/Ton)

TR7 Orta Anadolu

TMO Ortalama

Alım Fiyatları

Fiyat Garantisi Olması Durumunda İlave Kazanç

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2010/11 505 15 - - - - - - - - - 2011/12 550 - - - - - - - 5 4 2 2012/13 660 59 51 46 34 16 18 8 8 9 13 2013/14 680 36 36 39 33 25 9 1 - - - 2014/15 750* - - - - - - - - - -

Kaynak: TÜİK, 2016d, 18 Aralık 2016, <http://www.tuik.gov.tr/> ve Kalkınma Bakanlığı, 2015a’dan yararlanılarak oluşturulmuştur. *2014/15 piyasa döneminde TMO alım yapmadığından fiyat bulunmamaktadır. Bu nedenle 2013/14 piyasa dönemi fiyatı bir önceki yıl fiyatının Yİ-ÜFE ile artırılmasıyla elde edilmiştir.

Yukarıda yer alan değerlendirmelerden de anlaşılacağı üzere fiyat garantisi

kapsamındaki ilave kazançlar bölgeden bölgeye değişebilmektedir. Ürün kalitesi,

212 Türkiye İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasına göre Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırşehir, Kayseri, Sivas ve Yozgat illerini kapsayan Türkiye’nin 12 istatistiki bölgesinden biridir.

118

118

iklim, toprak yapısı ve diğer etkenler fiyatların işletme ve üretici bazında

farklılaşmasına da neden olabilecektir. Ayrıca politika önerisi kapsamında TMO’nun

belirleyeceği referans fiyat seviyesi de bu kazançta belirleyici olacaktır.

Fiyat düşüş riski istisnai durumlarda gerçekleşmekle birlikte anket

sonuçlarına göre çiftçinin ürününü depoya bırakmak için birinci tercih olarak seçtiği

teşvikler arasında ilk sırada yüzde 69,5 oranıyla fiyat garantisi gelmektedir. Lisanslı

depoculuğun işleyiş mantığı açısından fiyat düşüşü çok önemli bir risk unsuru

olmamakla birlikte, üretici açısından fiyat düşüşlerinin olmaması en önemli teşvik

unsuru olarak görülmektedir. Burada fiyat garantisinin çiftçi açısından psikolojik bir

etkisinin de olabileceği değerlendirilmektedir. Üretici lisanslı depoculuğu

kullanırken fiyat düşüşlerini göze alamamakta ve böylece fiyat düşüş riski olması

gerekenin çok üzerinde bir etki bırakmaktadır. Nitekim daha önce aktarıldığı üzere

sadece buğdayda değil, fındıkta yaşanan deneyim de lisanslı depoculuk sisteminin

çiftçiler açısından işler hale gelmesinde fiyat istikrarının önemini ortaya

koymaktadır. Bu kapsamda da söz konusu politika önerileriyle çiftçi açısından bu

çekincelerin giderilmesi amaçlanmaktadır. Tüm bu hususlar birlikte

değerlendirildiğinde, fiyat düşüşü riskinin gerçekleşme olasılığının ve

gerçekleştiğinde de kamuya olan maliyetinin düşük olması sebebiyle düşük bir

kamusal maliyet riskine sahip olacak bu politikanın, üretici üzerindeki yüksek

güvence etkisi nedeniyle oldukça etkin bir politika aracı olarak lisanslı depoculuk

sistemini teşvik edeceği düşünülmektedir.

5.1.3. TMO’nun yeniden yapılandırılması

Politika önerilerinin son ve en önemli ayağını TMO’nun yeniden

yapılandırılması oluşturmaktadır. İlk olarak söz konusu politika önerisi kapsamında,

TMO’nun depolarının ne kadarlık kısmının lisanslı depolara dönüşebilir olduğunun

tespit edilmesi ve bu doğrultuda tespit edilen depoların lisanslı depolara

dönüştürülmesi öngörülmektedir. Bunun için sürecin aşağıdaki şekilde gerçekleşmesi

tasarlanmaktadır:

Öncelikle TMO-TOBB LİDAŞ’ta sermaye artırımı yapılması ve bu sermaye

artırımını karşılamak amacıyla TMO’nun depolarını ayni sermaye olarak koyması

119

119

öngörülmektedir. Diğer ortaklar ise sermaye payları dâhilinde Şirkete nakdi sermaye

koyabilecektir. Elde edilen bu nakdi sermayeyle TMO’nun Şirkete devrettiği ve

lisanslı depoculuğa tamamıyla uygun olan depoların dışında modernize edilerek

lisanslı depoculuğa uygun olabileceklerin modernize edilmesi ve lisanslı depoculuğa

uygun olmayan depoların yerine yenilerinin yapılması sağlanabilecektir.

Mevcut durumda bazı depolarını söz konusu Şirkete ayni sermaye olarak

devretmiş olan TMO bu politika gereğince tüm depolarını TMO-TOBB LİDAŞ’a

devredecek ve lisanslı depoculuğun yaygınlaşması aşamasında ve sonrasında

düzenleyici bir kuruluş olarak yeniden yapılandırılacaktır.

TMO düzenleyici bir kuruluş olarak iki farklı şekilde kurgulanabilir:

a) TMO düzenleyicilik fonksiyonunun icrasını gerçekleştirirken mevcut

durumda düzenleyicilik fonksiyonuyla çelişebilecek görevlerini başka bir KİT’e

devredebilir. Bu KİT, hububat alanında faaliyetlerinin bulunması ve sektör bilgisi

nedeniyle faaliyet alanı olarak TMO’ya en yakın kuruluş olan Tarım İşletmeleri

Genel Müdürlüğüdür (TİGEM). Bu devir YPK kararıyla gerçekleştirilecektir. Bu

kapsamda, TMO’nun haşhaş faaliyeti ve TMO-TOBB LİDAŞ’a devredilen hisseleri

doğrudan işletmecilik faaliyeti kapsamında değerlendirildiğinden TİGEM’e

devredilecektir. Doğrudan piyasaya müdahaleyi gerektiren ancak düzenleyicilik

fonksiyonunun bir sonucu olarak ortaya çıkan istisnai hallerde elektronik ürün senedi

alım satımı, ihracat ve ithalat, olağanüstü hal stoku tutma görevleri TMO tarafından

TİGEM aracılığıyla yaptırılacaktır. Olağanüstü hal stoku fiziki ürün depolama yerine

ürün senedi tutularak gerçekleştirilebilecektir. Burada TMO, düzenleyicilik

fonksiyonu gereği aktif olarak piyasada bir işletme gibi alım satım yapmayacak

piyasaya müdahale gerektiğinde daha çok karar alıcı olarak bu müdahaleyi TİGEM

üzerinden, TİGEM’e görev verilmek suretiyle, gerçekleştirecektir. TİGEM

aracılığıyla yapılan bu müdahaleler kapsamında herhangi bir zararın oluşması

durumunda zarar, görev zararı kapsamında karşılanacaktır. TİGEM’e verilen bu

görevler kuruluş ana statüsünde belirtilecektir. Fiyat garantisi ve avans ödemesi

politikalarını ise TMO doğrudan gerçekleştirebilecektir. Bunların dışında TMO’ya

hububatla ilgili diğer alanlarda da görevler verilebilecektir.

120

120

b) Kamu İktisadi Teşebbüsleri Hakkında 233 Sayılı Kanun Hükmünde

Kararnameye göre İDT’ler kârlılık ve verimlilik ilkesi gereği çalışmak zorundayken

Kamu İktisadi Kuruluşları (KİK) daha çok tekel niteliğindeki alanlarda verimlilik

ilkesine göre çalışmak zorundadır. TMO’nun haşhaş faaliyeti tekel niteliğindedir.

Depoculukla ilgili faaliyetlerini TMO-TOBB LİDAŞ’a devredecek olan TMO’nun

bunlar dışında kalacak görevleri düzenleyicilikle ilgilidir. Yeniden yapılandırma

kapsamında faaliyetleri haşhaş ve düzenleyiciliğe indirgenen TMO, İDT yerine KİK

olarak yapılandırılabilir. Böylece Kuruluş kârlılık ilkesi gereğince çalışmak zorunda

kalmayacak verimlilik ilkesi ise düzenleyicilik fonksiyonuyla çelişmeyecektir.

Politika önerileri olarak ayrı başlıklar halinde detaylı bir şekilde açıklanan avans

ödemesi ve fiyat garantisi ödemesinin yanı sıra TMO olağanüstü hal stokunu ürün

senedi alarak tutabilecek, ayrıca haşhaşa ilişkin faaliyetleri de bu kapsamda devam

edecektir. Bu gibi görevlere ilişkin maliyetler karşısında TMO-TOBB LİDAŞ

faaliyetlerinden kazanç sağlanabilecektir. Nitekim TMO’nun elindeki tüm depolar bu

Şirkete devredilerek Şirketin daha yüksek kazanç elde etmesi de mümkün

olabilecektir. Bununla birlikte TMO, hububat alanında düzenleyici denetleyici bir

yapıya kavuşması nedeniyle ihracat, ithalat ve diğer ilgili alanlarda da bir takım

görevler üstlenebilecektir.

TMO’nun doğrudan alım ve satım yapmaması öngörülmektedir. Ülke

örnekleri bölümünde de açıklandığı üzere, müdahale alımları tarım ürünlerinin

depolanmasından beklenen kârlılığı düşürmekte ve üreticiler açısından sistemin

kullanılmasını engellemektedir. Bu nedenle sistemin üreticiler açısından kazançlı

sonuçlar ortaya çıkarabilmesi için müdahale alımlarından vazgeçilmesi

gerekmektedir. Bununla birlikte, söz konusu politika önerileri kapsamında hasat

döneminde fiyatların düşük gerçekleştiği ve hasat sonrasında fiyatların belirlenen

taban fiyat seviyesinin çok altında kaldığı durumlarda elektronik ürün senedi alım

satımı yoluyla piyasaya müdahale edilmesine olanak tanınmaktadır. Ürün senetleri

yoluyla yapılması öngörülen bu alım ve satım işlemi çok istisnai bir nitelik

göstermekte ve yalnızca hasat dönemi fiyatlarının düşük gerçekleştiği ve fiyatların

sonrasında artmadığı dönemlerde çiftçilerin mağdur olmalarının önüne geçilmesi

amacıyla yapılacaktır.

121

121

TMO’nun bir tüccar gibi alım-satım yapmaması durumu, Dünya Ticaret

Örgütü (DTÖ) Tarım Anlaşması kararlarıyla da örtüşmektedir. TMO’nun yaptığı

destekleme alımları DTÖ Tarım Anlaşması kapsamında ticareti bozucu nitelikte olan

ve belirli limitler getirilmiş olan kırmızı kutu destekler arasında yer almaktadır.

Ülkelerin indirim taahhüdünde bulunduğu iç destekler bu kutuda toplanmıştır.213

Gelişmekte olan ülkeler açısından ticareti bozucu nitelikte olan kırmızı kutu

destekler için toplam üretim değerinin yüzde 10’una (de minimis) tekabül

eden seviye bağlayıcı olmaktadır.214 Gelişmiş ülkeler için bu oran yüzde 5’dir.215

Kırmızı kutu kapsamında yer alan TMO alımları söz konusu açıklamalardan da

anlaşılacağı üzere piyasa fiyatına doğrudan müdahale sonucunu doğurması nedeniyle

istenmeyen destekleme araçları kapsamındadır. Söz konusu politika önerisi

çerçevesinde, TMO’nun alım yapmayacak olması ve dolayısıyla piyasa fiyatlarına

müdahale edilmemesi sonucunda piyasada fiyatlar serbest bir şekilde

belirlenebilecektir. Hasat dönemi ve sonrasında fiyatların düşük olması durumunda

yapılması öngörülen elektronik ürün senedi alım satımı politikası yoluyla

müdahaleler, ticareti bozucu nitelikte destekler arasında görülmekle birlikte, çok

istisnai durumlarda gerçekleştirilecektir. Avans ödemesi ve fiyat garantisi

uygulamaları ise üreticiyi doğrudan destekleyen araçlar olarak DTÖ anlaşmaları

kapsamında kabul edilebilir destekler arasında yer alacaktır. Bu politika önerileriyle

piyasa sisteminin etkin işleyişi amaçlanmaktadır.

TMO’nun lisanslı depoculuğun işler hale gelmesi açısından yeniden

yapılandırılma ihtiyacı esas olarak lisanslı depoculuğun işleyişinde yaşanan

sorunlardan bazılarına çözüm sunabilecektir. TMO’nun yeniden yapılandırılmasının

sistem açısından getireceği çözümler aşağıdaki gibidir:

Lisanslı depoculukta depolama kapasitesi henüz istenilen düzeye

erişememiştir. Yukarıda bahsedildiği üzere TMO’nun lisanslı depolarını TMO-

TOBB LİDAŞ’a devretmesi ve bu depoların lisanslı depoculuğa uygun hale

213 SARIAL, Özge. “Tarım Anlaşması İç Destekler.” 15 Aralık 2015. <http://www.tarim.gov.tr/ABDGM/Belgeler/ET%C4%B0/%C4%B0%C3%A7%20Destekler.pdf> 214 YILMAZ, Talat. “Dünya Ticaret Örgütü Mevcut Tarım Anlaşması.” Kasım 2007. 15 Aralık 2015. <http://www.tzymb.org.tr/koseyazilari.asp?yazar=6&yazi=38> 215 SARIAL, Özge. “Tarım Anlaşması İç Destekler.” 15 Aralık 2015. <http://www.tarim.gov.tr/ABDGM/Belgeler/ET%C4%B0/%C4%B0%C3%A7%20Destekler.pdf>

122

122

getirilmesi lisanslı depo kapasitenin artmasını sağlayabilecektir. Mevcut durumda

828.340 ton kapasiteye sahip lisanslı depoların 808.340 tonunda hububat, baklagiller

ve yağlı tohumlar depolanabilmektedir. Bununla birlikte 808.340 ton kapasitenin 90

bin tonu TMO-TOBB LİDAŞ’a aittir. Kuruluş izni alan diğer lisanslı depoların da

faaliyete geçmesi durumunda hububatta lisanslı depo kapasitesi 4.806.800 tona

yükselecektir. Söz konusu politika önerisi kapsamında TMO-TOBB LİDAŞ’ın

lisanslı depoculuk kapasitesi 4,3 milyon ton artabilecektir. Bu durumda hububatta

toplam lisanslı depo kapasitesi 9.106.800 (=4.806.800+4.300.000) tona

yükselebilecektir.

Depolara olan talebin düşük olması diğer bir sorun alanıdır. TMO arzın

yoğun olduğu hasat dönemlerinde piyasada oluşması gereken fiyattan daha yüksek

fiyat verebilmektedir. Bu durum nedeniyle, üretici diğer alıcılar karşısında yüksek

fiyatlar nedeniyle ürününü TMO’ya satmaktadır. Bu kapsamda üreticiler lisanslı

depolara ürün koymak yerine ürününü TMO’ya satmayı tercih edebilmektedir. Öneri

kapsamında TMO’nun alım yapmayacak olması bu sorunu önleyebilecektir. Hasat

dönemlerinde ürün fiyatlarının düşük gerçekleşmesi dolayısıyla lisanslı depoculuk

üretici açısından hasat dönemi sonrasında daha yüksek bir kazanç alternatifi

olabilecektir. Bu durum, lisanslı depolara olan talebi de artırabilecektir. Daha önce

bahsedildiği üzere, fındıkta üreticinin TMO-TOBB LİDAŞ’tan ürün alımı yapmasını

beklemesi ve yine üreticinin hububatta TMO-TOBB LİDAŞ’ta depoladığı ürün

karşılığında elde ettiği ürün senetlerinin önemli bir bölümünü TMO’ya devretmesi,

bu politikanın uygulanması açısından güçlü bir gerekçe teşkil etmektedir. Aksi

takdirde, üretici söz konusu örneklerden de görüldüğü üzere geleneksel

yöntemlerden vazgeçmeyecek ve ürününü TMO’ya satmayı sürdürebilecektir.

Sistem açısından bir diğer sorun alanı olan üreticinin hasat döneminde ihtiyaç

duyduğu finansmanın temin edilmesi ise TMO tarafından sağlanan avans ödemesi ile

çözülmüş olacaktır. Ürününün ciddi bir oranında avans elde eden çiftçi, kalan

finansman ihtiyacı için bankalardan ürün senedi karşılığında borçlanabilecektir. Bu

durum çiftçinin borçlanma maliyetini düşürecektir.

123

123

Bununla birlikte, bu politikaların uygulanması ilk olarak bir pilot bölgede

yapılacaktır. Pilot bölge uygulaması sürecinde olası aksaklıkların giderilmesi ve

sonrasında kademeli olarak ulusal düzeyde uygulamaya geçilmesi planlanmaktadır.

5.2. Sistemi Destekleyecek Diğer Öneriler

Anket sonuçlarından da görüldüğü üzere, lisanslı depoculuk hakkında

çiftçilerin bilgilendirilmesi ve çekincelerinin giderilmesi önem arz etmektedir. Bu

kapsamda sistemin yararlarının anlatılması, eğitim, tanıtım ve bilgilendirme

faaliyetlerinin artırılması gibi sisteme olan güveni artıracak politika araçlarının

geliştirilmesi sağlanmalıdır. İlgili kuruluşlar tarafından sisteme ilişkin danışmanlık

birimlerinin tesis edilmesi ve bu birimlerle çiftçilerin doğru yönlendirilmesi lisanslı

depoların kullanımını artırabilecektir.

Sistemin ana unsurlarından biri olan ürün ihtisas borsalarının Onuncu

Kalkınma Planının uygulanmasına yönelik Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018)

İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Programı Eylem Planında yer alan 18 numaralı

eylem doğrultusunda hayata geçirilmesi gerekmektedir. Ürün ihtisas borsalarının

tesis edilmesi depolanan ürünlerin ticaretinin sağlıklı bir şekilde yapılabilmesini ve

lisanslı depolara olan ilginin artmasını kolaylaştırabilecektir.

Tazmin Fonunun maddi yapısının güçlendirilmesiyle ürün senetleri mudiler

için daha güçlü ve bankalar için ise daha az riskli bir teminat haline gelecektir. Bu

nedenle sistemin çiftçiler ve bankalar açısından teşvik edici bir unsur haline gelmesi

için Tazmin Fonunun maddi yapısının iyileştirilmesi gerekmektedir.

Küçük ölçekte üretim yapan üreticilerin depo maliyetine katlanacak gücü

bulunmadığından işletme büyüklüklerinin artırılmasına yönelik politikalar, çiftçilerin

ürettiği ürün miktarını dolayısıyla hasılatı artıracağından lisanslı depoların çiftçiler

açısından kârlılığını artırabilecektir. Bu durum çiftçilerin lisanslı depolardan daha

fazla yararlanmasını sağlayabilecektir.

124

124

5.3. Politika Önerilerinin Muhtemel Sonuçları

5.3.1. Hububat piyasası üzerindeki sonuçları

5.3.1.1. Fiyat istikrarına etkisi

Buğday piyasasındaki fiyat değişiminin dinamikleri, mevcut yıl ve önceki

yıllarda hasat edilmiş ürün miktarı, stoklama imkânları, piyasadaki devlet

müdahaleleri, ithalat ve ihracat gibi çeşitli faktörlere bağlıdır. Fiyat hareketlerindeki

oynaklık, karar vericiler için riski ifade etmektedir. Özellikle buğday piyasasında

arzın, üreticinin ürününü depolayabilme imkânının olmaması nedeniyle, üretimin

yapıldığı birkaç ayda yoğunlaşması sonucunda piyasada fiyat riskleri artmaktadır.

Buğday piyasasında arz ve talep esnekliklerinin katı olması nedeniyle fiyatlarda

önemli dalgalanmalar ortaya çıkabilmektedir.216

Grafik 5.2, Polatlı Ticaret Borsası Anadolu kırmızı sert buğday fiyatlarının

Tüketici Fiyat Endeksine (TÜFE) göre endekslenmiş ve endekslenmemiş fiyat

dalgalanmalarını217 göstermektedir.

2004/2015 dönemine ilişkin grafikten de görüldüğü üzere, Polatlı Ticaret

Borsası buğday fiyatları oldukça dalgalı bir seyir izlemiştir. Borsa fiyatlarında

özellikle hasat döneminde büyük düşüşler gerçekleşmiştir. Hasat döneminde,

depolama ve finansman yetersizliği nedeniyle üreticinin ürününü arz fazlası

nedeniyle düşük fiyattan sattığı düşünüldüğünde, fiyatlardaki düşüşler Türkiye

piyasası için normal görülebilmektedir. Bunun yanı sıra, Borsa fiyatlarında diğer

aylarda da önemli dalgalanmalar yaşanmıştır. Buğday fiyatlarının TÜFE oranında

arttığı varsayımı altında, TÜFE’ye endekslenmiş buğday fiyatlarının Borsa

fiyatlarının aksine daha istikrarlı bir seyir izlediği görülmektedir.

216 Şahinöz ve ark., 2007:34 217 Fiyat dalgalanmaları aşağıdaki formülle hesaplanmıştır: Pf = (Pt-Pt-1)/Pt-1×100 Pt: Cari ay fiyatları Pt-1: Önceki ay fiyatları Pf: Fiyat artış oranı

125

125

Grafik 5.2. Polatlı Ticaret Borsası Anadolu Kırmızı Sert Buğday Fiyat Dalgalanmaları

(Yüzde)

Kaynak: Polatlı Ticaret Borsası, Anadolu Kırmızı Sert Buğdayın Yıllar İtibarıyla Aylık Ortalama Fiyatları, 25 Ocak 2017, <http://www.polatliborsa.org.tr/index.php?s=icerikdetay&k=108> ve TÜİK, 2016f, <http://www.tuik.gov.tr/>

Borsa fiyatlarının oluşmasında üreticilerin yanı sıra üreticiye göre daha fazla

depolama imkânı olan tüccarlar da etkili olabilmektedir. Depolama imkânının kısıtlı

olması nedeniyle, üreticiler ürünlerini hasat dönemi ve diğer dönemlerde borsa

fiyatlarına göre düşük fiyattan satabilmektedir. Bunun sonucunda, hasat

dönemlerinde kuraklık nedeniyle fiyatların yükselmesi durumu dışında çiftçinin eline

geçen tutar düşük kalmaktadır. Zamansal arz ve talep dengesizliğinden kaynaklı bu

sorun piyasaya ilişkin yapısal problemler giderilmeden çözülemeyecektir.

Lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesinin önemi bu noktada biraz daha ön

plana çıkmaktadır. Zira depolama imkânının kısıtlılığı ve bunun sonucu olarak vadeli

işlem piyasalarının gelişmemiş olması neticesinde hem piyasa fiyatları oynak bir

görünüm sergilemekte hem de çiftçinin eline geçen tutar olağanüstü koşullar hariç

düşük seviyelerde seyretmektedir.

Yeterli enstrüman ve düzenlemeleri içeren etkin işleyen bir lisanslı depoculuk

sisteminin olduğu bir piyasada fiyat istikrarı elde edilebilecek önemli bir sonuçtur.

Lisanslı depoculuk faaliyetinin gelişmesiyle birlikte ürünlerini depolama imkânına

sahip çiftçiler piyasada oluşacak talep karşısında pozisyon alabilecekler ve piyasa

-15

-10

-5

0

5

10

15O

cak

04M

ayıs

04

Eylü

l 04

Oca

k 05

May

ıs 0

5Ey

lül 0

5O

cak

06M

ayıs

06

Eylü

l 06

Oca

k 07

May

ıs 0

7Ey

lül 0

7O

cak

08M

ayıs

08

Eylü

l 08

Oca

k 09

May

ıs 0

9Ey

lül 0

9O

cak

10M

ayıs

10

Eylü

l 10

Oca

k 11

May

ıs 1

1Ey

lül 1

1O

cak

12M

ayıs

12

Eylü

l 12

Oca

k 13

May

ıs 1

3Ey

lül 1

3O

cak

14M

ayıs

14

Eylü

l 14

Oca

k 15

May

ıs 1

5Ey

lül 1

5

Buğday Fiyat Değişimi Endekslenmiş Fiyat Farkı

126

126

fiyatlarına göre ürünlerini arz edebileceklerdir. Ürün ihtisas borsaları kurulması ve

vadeli işlemlerin yaygınlaşması istikrarlı fiyatların oluşmasını sağlayabilecek ve

bunun sonucunda hasat dönemlerinde yaşanan fiyat düşüşlerinin önüne

geçilebilecektir.

5.3.1.2. Gelir paylaşımına etkisi

Lisanslı depoculuğun gelişmesiyle mevcut sistemin yapısı da değişecektir. Bu

durum, bölüşüm ilişkisini de değiştirecek ve bu ilişkinin tarafları olan tüccar ve

büyük alıcılar (un ve gıda fabrikaları gibi), çiftçiler, lisanslı depolar, TMO, devlet,

borsalar, sigorta şirketleri, nakliye firmaları ve bankalar bu süreçten etkilenecektir.

Lisanslı depoculuğun geliştiği varsayımı temelinde, politika önerileriyle birlikte

lisanslı depoculuğun taraflar açısından getireceği sonuçlar aşağıda

değerlendirilmektedir.

Lisanslı depoculuğun öncelikle üretilen katma değerin kaynağı olan çiftçiler

açısından değerlendirilmesi uygun olacaktır. Dördüncü bölümde de bahsedildiği

üzere, bu süreçte devletin sağladığı vergisel teşvikler ve kira yardımları ürünü

satmadan bekletmenin maliyetlerini düşürmekte ve üreticinin cebinden daha az para

çıkmasına olanak tanımaktadır. Mevcut durumda çiftçi hasat döneminde depolama

imkânı olmaması nedeniyle ürününü TMO’ya satmazsa, düşük fiyattan depolama

imkânı olan tüccar ve/veya büyük alıcılara satmaktadır. Bu durumda, hasat sonrası

dönemde ortaya çıkan fiyat yükselişinden kaynaklanan ilave gelirden çiftçi yerine

tüccar ve büyük alıcılar yararlanmaktadır. Lisanslı depoculuğun geliştiği bir ortamda

ise bu ilave gelirden diğer alıcılarla birlikte depoladıkları ürün oranında çiftçiler de

faydalanabilecektir. Çiftçilerin ürünlerini lisanslı depoya koymak yerine tüccara

satması durumunda ise satılan ürün miktarınca bu fiyat artışından tüccar kazançlı

çıkabilecektir. Söz konusu muhtemel kazanç tutarlarına dördüncü bölümde yer

verilmiştir. Sonuç olarak lisanslı depoculuk, çiftçinin ürününü depoladığı oranda

gelir dağılımını çiftçi lehine düzeltebilecek ve ortaya çıkan katma değerin emek ile

sermaye arasında daha dengeli bir biçimde dağılmasını sağlayabilecektir. Bununla

birlikte tüccar ve sanayiciler istedikleri miktar ve kalite ürünü ürün senedi alarak

127

127

lisanslı depolardan temin edebileceğinden depo inşa etme ve işletme masraflarından

kurtulabileceklerdir.

Kamu, TMO-TOBB LİDAŞ’taki payı oranında lisanslı depoculuk

faaliyetlerinden kazanç elde edebilecektir. Ayrıca özel lisanslı depoculuk şirketleri

de depoculuk faaliyetleri sonucunda kazanç elde edebilecektir. Bu itibarla, söz

konusu faaliyetle gelir artışının bir kısmı lisanslı depo sahibi firmalara gidecektir.

Ayrıca tartım, analiz ve sınıflandırma faaliyeti sonucunda yetkili sınıflandırıcılar da

gelir artışından pay alacaktır.

Bankalar ürün senedi karşılığında çiftçiye kredi kullandırmaları karşılığında

söz konusu faaliyetten faiz kazancı elde edebilirken çiftçiler de bu nispette faiz

maliyetine katlanacaktır. Bu durum tarım sektörü açısından mali piyasaların

canlanmasına yardımcı olacaktır.

Borsalar, elektronik ürün senetlerinin borsada işlem görmesi ve oluşacak

işlem hacmi nedeniyle ilave kazanç elde edebilecektir.

Sigorta şirketleri lisanslı depolara bırakılan ürünlerin sigortalanması

sebebiyle ilave kazanç sağlayabileceklerdir.

Nakliye firmaları ürünün lisanslı depolara taşınması ve ürünün lisanslı

depolardan pazara taşınması aşamasında kazanç sağlayabileceklerdir.

Ayrıca piyasada oluşan ticaretin kayıt altına alınmasıyla devletin kayıt

dışılıktan kaynaklı mahrum kaldığı vergi gelirine ulaşması beklenmektedir.

Müdahale alımları nedeniyle oluşan görev zararlarında azalmalar meydana

gelebilecektir. Diğer taraftan avans politikası, fiyat garantisi ve ürün senedi alım

satımı politikalarıyla kamu kesimi açısından ilave maliyetler ortaya çıkabilecektir.

Bunlar çalışmanın devamında detaylı olarak analiz edilmektedir.

5.3.2. TMO üzerindeki sonuçları

Politika önerileri çerçevesinde TMO’nun yeniden yapılandırılması

sonucunda, mevcut durumdaki rutin destekleme alımlarının sonlandırılacak olması,

TMO’nun bu işlemden kaynaklı maliyetten kurtulması sonucunu doğuracaktır. Diğer

destekleme politika önerileri olarak sunulan avans ödemesi, fiyat garantisi ve istisnai

128

128

durumlardaki ürün senedi alım satımları ise TMO’ya dolayısıyla kamuya bir maliyet

getirebilecektir. Bunların karşılığında ise kamu, TMO-TOBB LİDAŞ aracılığıyla

yapılacak lisanslı depoculuk faaliyetinden payı oranında kazanç sağlayabilecektir.

Aşağıda bu faaliyetlerin getireceği etkiler değerlendirilmektedir.

5.3.2.1. Maliyet azalışı

TMO mevcut faaliyetlerini yerine getirirken birçok maliyete katlanmaktadır.

Bunlar depo yapım maliyetleri, ürünün depolanmasından ve muhafazasından

kaynaklı maliyetler ve diğer işletme maliyetleri olarak ele alınabilir. Örnek olarak

Kuruluş 2012, 2013 ve 2014 yıllarında sırasıyla yaklaşık 75, 79 ve 54 milyon TL

yatırım harcaması gerçekleştirmiştir.218

Üçüncü bölümde detaylı bir şekilde açıklanan görev zararı uygulaması

sonucunda TMO’ya önemli düzeylerde görev zararı ödemesi de yapılmaktadır.

Kuruluşa, 2010-15 yıllarında sırasıyla 775, 1.937, 1.523, 927, 734 ve 1.059 milyon

TL görev zararı ödemesi gerçekleştirilmiştir.219 Kuruluşun hububat piyasasında

müdahale alımıyla görevlendirilmesinden kaynaklanan bu maliyetler, lisanslı

depoculuğun gelişmesi ve fiyat istikrarının sağlanmasıyla istisnai durumlar dışında

ortadan kalkacaktır. Ayrıca TMO’nun yeni yapılanması depoculuk faaliyeti alanında

yatırım maliyetlerinin son bulmasını sağlayacaktır. Sonuç olarak mevcut durumda

hem TMO’ya bütçeden aktarılan görev zararları azalabilecek hem de TMO’nun

yatırım faaliyetleri ile ürünün depolanmasından ve muhafazasından kaynaklı

maliyetler son bularak bunlar kamunun kazancı olarak ortaya çıkacaktır.

5.3.2.2. Sistemin getireceği ilave maliyetler

TMO’nun yeniden yapılandırılması kapsamında lisanslı depoculuğun

gelişiminin sağlanmasını amaçlayan avans ve fiyat garantisi politikalarının çiftçi

açısından getireceği kazançlara dördüncü bölümde avans ödemesi ve fiyat garantisi

başlıkları altında yer verilmektedir. Bununla birlikte, hasat döneminde fiyatların

düşük gerçekleştiği ve hasat sonrasında fiyatların önceden belirlenen taban fiyat

218 Kalkınma Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı, Yayımlanmamış Çalışmalar, 2016. 219 Hazine Müsteşarlığı. Kamu Sermayeli Kuruluş ve İşletmeler İstatistikleri. 18 Ocak 2017. <https://www.hazine.gov.tr/tr-TR/Istatistik-Sunum-Sayfasi?mid=60&cid=14&nm=34>

129

129

seviyesinin çok altında kaldığı durumlarda yapılacak elektronik ürün senedi alım

satımı politikasının getireceği maliyet veya kazanca ilişkin bir hesaplama

yapılmamıştır. Söz konusu politika önerisine ilişkin hesaplama yapılmamasının

nedeni, bu politikanın uygulanmasının çok istisnai bir durumda gerçekleşecek olması

ve getireceği maliyet veya kazancın müdahalenin ne boyutta yapılacağının şimdiden

kestirilememesinden kaynaklanmaktadır. Bu itibarla, aşağıda elektronik ürün senedi

alım satımından kaynaklanan maliyet veya kazanç hariç diğer önerilerin TMO ve

dolayısıyla kamu açısından sonuçları belli varsayımlar dâhilinde ortaya konulacaktır.

Ne kadar üreticinin lisanslı depoculuğu kullanacağı, kullananların ürettikleri

ürün miktarının ne kadarını depolara bırakacağı, ne kadarını tüccara satacağı ve hasat

döneminde ürün değerinin ne kadarı üzerinden borçlanacağının tahmin edilmesi

oldukça güçtür. Bu nedenlerle politika önerilerinin etkileri kamu maliyesi açısından

“Depolama Sonrası Olası Çiftçi Kazanç Durumu” başlığı altında açıklanan

varsayımlara ilave olarak aşağıda bir takım yeni varsayımlar dâhilinde analiz

edilmeye çalışılmıştır.

Hesaplamalar yapılırken TÜİK 2012 yılı Türkiye aylık buğday fiyatları

kullanılmış ve üreticinin ürününü ortalama 6 ay depoladığı varsayılmıştır. 2012

yılının seçilmesinde ana etken bu yılın fiyat kazancı açısından iyi bir örnek teşkil

etmesidir. Ayrıca politikaların kamuya yükleyebileceği tüm maliyetlerin

hesaplanmasında ülke geneline ilişkin makro veriler kullanılmıştır.

Avans ve fiyat garantisi politikalarının kamuya muhtemel maliyeti Tablo

5.4’te hesaplamalar yapılarak gösterilmiştir. Verilen avans geri alınacağı için avans

politikası nedeniyle kamu temel olarak faiz maliyetine katlanacaktır. Bu maliyeti

hesaplamak için Hazine Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) faizi kullanılmıştır.

2012 yılında Türkiye’de yaklaşık 14.494.543 ton buğday tüketimi

gerçekleştirilmiştir. Avans politikasının kamuya muhtemel maliyeti, 2012 yılında

Türkiye hasat dönemi buğday fiyatının 590 TL/Ton ve Hazine yıllık DİBS faiz

oranının yüzde 8,8220 olduğu dikkate alınarak toplam tüketim miktarının yüzde

220 Kalkınma Bakanlığı. Temel Ekonomik Hesaplar. 5 Ocak 2017. <http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/TemelEkonomikGostergeler.aspx>

130

130

75’inin lisanslı depolarda depolanması ve bunun üzerinden yüzde 50 avans verilmesi

varsayımıyla yapılmıştır.

Tablo 5.4. Avans ve Fiyat Garantisi Politika Maliyetleri (2012 Yılı)

Avans Politikası Avans Politikası

Maliyet Hesabı

Fiyat Garantisi

Politikası

Fiyat Garantisi Politikası

Maliyet Hesabı

Avans Ödemesine Baz

Teşkil Edecek Ürün

Miktarı (Bin Ton)

0,75×14.495

=10.871

Fiyat Garantisi

Ödemesine Baz Teşkil

Edecek Ürün Miktarı

(Bin Ton)

0,75×14.495

=10.871

Avans Ödemesine Baz

Teşkil Edecek Ürün

Değeri (Bin TL)

10.871×590×0,50

=3.206.945

Fiyat Garantisi

Ödemesi (Bin TL)

10.871×(660-647)

=141.323

Avans Ödemesi Maliyeti

(Faiz Maliyeti) (Bin TL)

3.206.945×0,088×6/12

=141.105

Taban Fiyat

Seviyesinde Ürün

Değerinin Yüzde 10’u

(Ödemeye İlişkin Üst

Sınır) (Bin TL)

10.871×660×0,10

=717.486

141.323<717.486

Fiyat garantisi politikasının kamuya getireceği maliyet yukarıdaki

varsayımlar temelinde, 2012/13 piyasa döneminde 660 TL/Ton olan TMO ortalama

alım fiyatı ve hasat sonrası 10 ayda ortalama 647 TL/Ton olan buğday fiyatı

üzerinden hesaplanmıştır. Daha önce bu politika önerisi açıklanırken fiyat kazancı

kapsamında yapılacak ödemenin taban fiyat seviyesinin yüzde 10’unu aşamayacağı

belirtilmişti. Tablo 5.4’te yer alan hesaplamalardan fiyat kazancı kapsamında

ödenecek tutarın azami ödeme miktarını aşmadığı görülmektedir.

Daha önce belirtildiği gibi görev zararlarının lisanslı depoculuk sistemi

dâhilinde getirilen politika önerileri doğrultusunda önemli ölçüde azalacak olması

dolayısıyla politika önerilerinin kamuya ilave bir maliyet getirmeyeceği aksine

maliyet düşüşü sağlayabileceği değerlendirilmektedir. Nitekim 2012 yılında buğday

ürününden kaynaklanan görev zararı tutarı yaklaşık 414 milyon TL olarak tahakkuk

etmiştir.221 2012 yılında politika önerilerinden kaynaklanan tutarın 141.105 bin TL’si

avans tutarı ve 141.323 bin TL’si fiyat garantisi ödemesi olmak üzere toplam

282.428 bin TL olduğu dikkate alındığında söz konusu politika önerileriyle kamunun 221 Kalkınma Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı, Yayımlanmamış Çalışmalar, 2016.

131

131

maliyeti azalabilecektir. Ayrıca bir sonraki bölümde açıklanacağı üzere TMO-TOBB

LİDAŞ faaliyetleri sonucunda kamu ilave gelir de elde edebilecektir.

Bununla birlikte, kalite farkı ve piyasa şartlarındaki farklılıklar nedeniyle

fiyat kazancı bölge ve işletme bazında değişebilecektir. Tablo 5.2 ve Tablo 5.3’te yer

alan göstergeler bu duruma örnek teşkil etmektedir. Tablolardan da görüleceği üzere

Orta Anadolu bölgesinde Batı Marmara bölgesine göre fiyat garantisi kapsamında

yapılacak ödemeler daha fazla aya yayılmıştır. Ayrıca, Batı Anadolu bölgesinde

sadece bir ayda fiyat garantisi kapsamında ödeme ortaya çıkmaktadır. Bu durum söz

konusu politikanın kamu açısından getireceği maliyetlerin farklılaşmasına neden

olabilecektir. Ancak bu politika kapsamında yapılacak ödemeler, fiyat düşüşleri çok

sık görülmediğinden süreklilik arz etmeyecektir.

5.3.2.3. Sistemin sağlayacağı ilave gelir

Lisanslı depoculuk kapsamında getirilen politika önerilerinin mevcut

durumdaki müdahale politikalarından kaynaklı kamunun katlandığı maliyetleri

düşürebilecek olmasının yanı sıra ilave bir gelir kalemi oluşturması da

öngörülmektedir. TMO tüm depolarını mevcut durumda ortağı olduğu TMO-TOBB

LİDAŞ’a devrederek bu Şirketten elde edilen kazancı artırabilecektir. Bu durumda

Hazine bu şirketten kazanç elde edebilecektir. TMO’nun mevcut durumda 1,8

milyon tonu lisanslı depoculuğa uygun olana 4,3 milyon ton depolama kapasitesi

bulunmaktadır. TMO-TOBB LİDAŞ’ın mevcut 90 bin tonluk kapasitesiyle birlikte

lisanslı depoculuğa tamamıyla uygun olan depoların dışında modernize edilerek

lisanslı depoculuğa uygun olabileceklerin modernize edilmesi ve lisanslı depoculuğa

uygun olmayan depoların yerine yenilerinin yapılması durumunda söz konusu Şirket

4.390 bin tonluk lisanslı depo kapasitesine ulaşabilecektir. Önceki bölümlerde

çiftçinin katlanacağı maliyetler hesaplanırken depo kirası aylık 6 TL/Ton, boşaltma

ve yükleme ücretleri 3’er TL/Ton ve tartım ücreti 3,5 TL/Ton olarak alınmıştır.

Bununla birlikte, ürünün depolanması ve depodan çekilmesi aşamalarında olmak

üzere iki defa alındığı düşünüldüğünde tartım ücreti ton başına 7 TL olmaktadır. Bu

kapsamda, şirketin yükleme, boşaltma ve tartımdan kaynaklı geliri toplamda 13

TL/Ton olmaktadır. Şirketin gelir tahmini bu tutarlar üzerinden yapılmıştır.

132

132

Yükleme, boşaltma ve tartımdan kaynaklı gelir hesaplanırken ürün sirkülasyonu göz

ardı edilmiştir. Lisanslı depoculuk faaliyetleri sonucunda şirketin yüzde 30 oranında

kâr edebileceği varsayılmıştır.

Tablo 5.5. Lisanslı Depoların Kapasite Kullanım Oranı Simülasyonu

Aylar Lisanslı Depo Aylık Stok Miktarı (Bin Ton) Doluluk Oranı (Yüzde)

Haziran 3.300 30 Temmuz 8.800 80 Ağustos 11.000 100

Eylül 9.900 90 Ekim 8.800 80 Kasım 7.700 70 Aralık 6.600 60 Ocak 5.500 50 Şubat 4.400 40 Mart 3.300 30 Nisan 2.200 20 Mayıs 1.100 10

12 Aylık Ortalama 6.050 55

Hesaplamalar yapılırken Türkiye’deki depoların toplamının yıllık ortalama

doluluk oranının (kapasite kullanım oranının) belirlenmesi gerekmektedir.

Türkiye’de yaklaşık olarak 11 milyon ton ürünün lisanslı depolarda depolanacağı

varsayımıyla Tablo 5.5’teki stok miktar ve doluluk oranları, Türkiye’de lisanslı

depoların kapasite kullanım oranının yıllık ortalama yüzde 55 gibi bir orana sahip

olması halinde, makul bir buğday stok devrinin mümkün olabileceği sonucunu ortaya

koymaktadır. Bu itibarla lisanslı depoculuk sisteminden elde edilecek gelir tahmini,

12 aylık ortalama yüzde 55 kapasite kullanım oranı üzerinden yapılmıştır.

Yukarıdaki açıklamalar çerçevesinde TMO-TOBB LİDAŞ’ın elde

edebileceği gelir Tablo 5.6’da gösterilmektedir.

Tablo 5.6. TMO-TOBB LİDAŞ Kâr Öngörüsü (2012 Yılı) Hesaplama Kalemleri TMO-TOBB LİDAŞ Gelir Hesabı

Kira Gelirine Baz Teşkil Edecek Ürün Miktarı (Bin Ton) 4.390×12×0,55=28.974 Kira Geliri (Bin TL) 6×28.974=173.844 Yükleme, Boşaltma ve Tartımdan Kaynaklı Gelir (Bin TL) 13×4.390=57.070 Toplam Gelir (Bin TL) 173.844+57.070=230.914 Şirketin Net kazancı (Bin TL) 230.914×0,30=69.274 Kurumlar Vergisi (Bin TL) 69.274×0,20= 13.854 Dağıtılabilir kâr* 69.274-13.854=55.419

*Kanuni ve diğer yedek akçeler ihmal edilmiştir.

133

133

Şirket vergi sonrası elde edeceği kârdan, kanuni ve diğer yedek akçeleri

ayırdıktan sonra temettü dağıtabilecektir. Böylece ilgili kamu kuruluşu yüzde 50 pay

sahibi olduğu söz konusu Şirketten kâr payı elde edebilecektir.

5.3.3. Kamu maliyesi açısından sonuçları

5.3.3.1. Mevcut teşviklerin etkisi

Belirli bir lisanslı depo kapasitesi ve doluluk oranına erişildiği ve mevcut

teşviklerin bu şartlarda sürdürüldüğü durumda sunulan teşviklerin mali etkileri

yukarıda yer alan varsayımlar ve aşağıdaki bilgiler dâhilinde incelenecektir.

TMO-TOBB LİDAŞ 2014 yılı faaliyet raporuna göre ortalamada 32 ton için

bir ürün senedi düzenlendiği görülmektedir. Damga vergisi düzenlenen ürün senedini

imza edenlerden alınmaktadır. Bu durumda ürün senedini imza eden ürün sahibi ve

lisanslı depo şirketi bu vergiden istisna edilmişlerdir. 2012 yılında damga vergisi

makbuz senetleri için 12,15 TL olarak belirlenmiştir. Devlet, lisanslı depo

işleticilerinin yükleme, boşaltma ve tartım faaliyetlerinin yanında yetkili

sınıflandırıcıların analiz işlemleri üzerinden de KDV elde edebilecektir. 1,66 TL/Ton

olan analiz ücretinin ürünün depoya giriş ve çıkış aşamalarında iki defa tahsil

edildiği dikkate alındığında analiz ücreti toplamda ton başına 3,32 TL olmaktadır. Bu

kapsamda yükleme, boşaltma, tartım ve analiz ücretleri toplamda 16,32 TL/Ton

tutarında olmaktadır. Gerekli yatırımların tamamlandığı varsayılmış ve yatırımlar

kapsamında yapılan yardım tutarları (gümrük vergisi muafiyeti, KDV istisnası, vergi

indirimi, sigorta primi işveren hissesi desteği, yatırım yeri tahsisi ve faiz desteği

gibi) nedeniyle işletme sahibinin elde edeceği kazançlar ihmal edilmiştir.

Bu bilgiler doğrultusunda buğday için sağlanan teşviklerin mali etkileri

kalemler itibarıyla Tablo 5.7’de gösterilmiştir.

134

134

Tablo 5.7. Mevcut Teşviklerin Kamu Maliyesine Muhtemel Etkileri (2012 Yılı) (Bin TL)

VAZGEÇİLEN KAMU GELİRİ (a) Yüzde 2 Gelir Vergisi Stopajı İstisnası 10.871×647×0,02=140.670 (b) Değer Artış Kazancından Kaynaklı Yüzde 20 Gelir Vergisi İstisnası 10.871×(647-590)×0,20=123.929 (c) Damga Vergisi İstisnası 10.871/32×12×12,15×2=8.255

(a+b+c) TOPLAM 272.854 KAMU HARCAMASI

(d) Kira Desteği Tutarı (-) 10.871×12×0,53×3=207.418 (d) Toplam 207.418

KAMU GELİRİ (e) Lisanslı Depo Şirketlerinin Faaliyetlerinden Elde Edilmesi Muhtemel Kurumlar Vergisi 34.308

(1) Kira Geliri 6×10.871×0,55×12=430.491 (2) Yükleme, Boşaltma ve Tartımdan Kaynaklı Gelir 13×10.871=141.323

(3) Toplam Gelir 430.491+141.323=571.814 (4) Net Kazanç 571.814×0,30=171.544 (5) Kurumlar Vergisi 171.544×0,20= 34.308 (f) Lisanslı Depoculuk Faaliyetlerinden Elde Edilmesi Muhtemel KDV 109.422

(1)Kira Gelirinden Elde Edilecek KDV 430.491×0,18=77.488 (2)Yükleme, Boşaltma, Tartım ve Analizden Kaynaklı KDV 10.871×16,32×0,18=31.934 (3)Toplam KDV 77.488+31.934= 109.422

(g) Ürünün Depodan Çekilmesi Sırasında Elde Edilecek Yüzde 1 KDV 10.871×647×0,01= 70.335

(e+f+g) TOPLAM 214.065

5.3.3.2. Politika önerileri ve toplam etki

Mevcut teşviklerden ayrı olarak çalışma kapsamında önerilen politika

önerilerinin kamuya olası etkisi maliyet ve kazanç olarak iki unsurdan oluşmaktadır.

Politika önerileri nedeniyle kamu avans ödemesi ve fiyat desteği nedeniyle maliyete

katlanabilecektir. Politika önerileri kapsamında elde edilebilecek ilave kamu geliri

ise TMO-TOBB LİDAŞ’ın faaliyetleri sonucunda elde edilecek kârdan oluşmaktadır.

TMO-TOBB LİDAŞ’ın elde ettiği kârın yarısı kamunun ortaklığı nedeniyle ilgili

kamu kuruluşunun olacaktır. Bu tutar kamu açısından 27.709 bin TL olarak

hesaplanmıştır.

Lisanslı depoculuk sisteminin geliştiği, geçici bir süre için getirilen gelir

vergisi istisnaları ve kira yardımı desteğinin sona erdiği, gerekli yatırımların

tamamlandığı ve yatırımlar kapsamında yapılan yardım tutarları nedeniyle işletme

sahibinin elde edeceği kazançların sıfırlandığı ve avans ödemesi ile fiyat garantisi

teşviklerinin bulunduğu durumda kamu açısından ortaya çıkacak muhtemel etkiye

Tablo 5.8’de yer verilmiştir.

135

135

Tablo 5.8. Lisanslı Depoculuk Sisteminin Kamu Maliyesine Toplam Etkisi (2012 Yılı)

(Bin TL) Hesaplama Kalemleri

Yüzde 2 Gelir Vergisi Stopajı (+) 140.670 Ürünün Depodan Çekilmesi Sırasında Elde Edilecek Yüzde 1 KDV (+) 70.335 Değer Artış Kazancından Kaynaklı Yüzde 20 Gelir Vergisi (+) 123.929 Lisanslı Depo Şirketlerinin Faaliyetlerinden Elde Edilmesi Muhtemel Kurumlar Vergisi (+)

34.308

Lisanslı Depoculuk Faaliyetlerinden Elde Edilmesi Muhtemel KDV (+) 109.422 TMO-TOBB LİDAŞ kâr payı (+) 27.709 Avans ödemesi maliyeti (-) 141.105 Fiyat garantisi ödemesi (-) 141.323

TOPLAM 223.945

Sonuç olarak, Türkiye 2012 yılı buğday tüketim miktarı ve fiyat düzeyleri

dikkate alınarak yapılan hesaplamalardan da anlaşılacağı üzere lisanslı depoculuğun

geliştiği durumda politika önerileri kapsamında kamunun katlanacağı maliyet

karşılanabilecek ve kamu ilave gelir elde edebilecektir. Bunlarla birlikte politika

önerileri kapsamında görev zararı ödemelerinin azalacak olması ve TMO’nun depo

yatırımlarının sona erecek olması da kamu harcamalarının azalmasını sağlayacaktır.

5.3.3.3. Duyarlılık analizi

Lisanslı depoculuk sisteminin kamu maliyesine toplam etkisi hesaplanırken

kullanılan değişkenlerin etkisini daha net bir şekilde görebilmek amacıyla

değişkenlere ilişkin duyarlılık analizi yapılmıştır. Duyarlılık analizinde hesaplama

kalemlerini etkileyen her bir değişkenin yüzde 1 oranında daha yüksek gerçekleşmesi

durumundaki etki hesaplanmış ve Tablo 5.9’da hesaplama sonuçlarına yer

verilmiştir.

136

136

Tab

lo 5

.9. H

esap

lam

ada

Kul

lanı

lan

Değ

işke

nler

in D

uyar

lılık

Ana

lizi

(B

in T

L)

Mev

cut

Dur

uda

Etk

i (a)

Dep

olan

an

Ürü

n M

ikta

rınd

a %

1 A

rtış

O

lmas

ı D

urum

unda

E

tki (

b)

Fark

(b

-a)

Has

at

Sonr

ası

Ort

alam

a Fi

yatta

% 1

A

rtış

O

lmas

ı D

urum

unda

E

tki (

c)

Fark

(c

-a)

Kir

a ve

yü

klem

e,

boşa

ltma

gide

rler

inde

%

1 A

rtış

Olm

ası

Dur

umun

da

Etk

i (d)

Fa

rk

(d-a

)

Kap

asite

de

% 1

Art

ış O

lmas

ı D

urum

unda

E

tki (

e)

Fark

(e

-a)

Has

at

Dön

emi

Fiya

tında

%

1 A

rtış

Olm

ası

Dur

umun

da

Etk

i (f)

Fa

rk

(f-a

)

Tab

an

Fiya

tta %

1 A

rtış

O

lmas

ı D

urum

unda

E

tki (

g)

Fark

(g

-a)

Ava

ns

Ora

nı

/DİB

S Fa

iz

Ora

nınd

a %

1 A

rtış

Olm

ası

Dur

umun

da

Etk

i (h)

Fa

rk

(h-a

) G

elir

Ver

gisi

Stop

ajı

(+)

140.

671

142.

077

1.40

7 14

2.07

7 1.

407

140.

671

- 14

0.67

1 -

140.

671

- 14

0.67

1 -

140.

671

- Y

üzde

1 K

DV

(+)*

70

.335

71

.039

70

3 71

.039

70

3 70

.335

-

70.3

35

- 70

.335

-

70.3

35

- 70

.335

-

Gel

ir V

ergi

si (+

)**

12

3.92

9 12

5.16

9 1.

239

137.

996

14.0

67

123.

929

- 12

3.92

9 -

111.

102

-12.

828

123.

929

- 12

3.92

9 -

Kur

umla

r V

ergi

si

(+)*

**

34.3

09

35.4

53

1.14

4 34

.309

-

35.4

53

1.14

4 35

.170

86

1 34

.309

-

34.3

09

- 34

.309

-

KD

V (+

)***

* 10

9.42

3 11

0.51

7 1.

094

109.

423

- 11

0.45

2 1.

029

110.

198

775

109.

423

- 10

9.42

3 -

109.

423

- T

MO

-TO

BB

LİD

AŞ

kâr

payı

(+)

27.7

10

27.7

10

- 27

.710

-

27.9

87

277

27.9

87

277

27.7

10

- 27

.710

-

27.7

10

- A

vans

öde

mes

i mal

iyet

i (-)

14

1.10

6 14

2.51

7 1.

411

141.

106

- 14

1.10

6 -

141.

106

- 14

2.51

7 1.

411

141.

106

- 14

2.51

7 1.

411

Fiya

t gar

antis

i öde

mes

i (-)

14

1.32

3 14

2.73

6 1.

413

70.9

88

-70.

335

141.

323

- 14

1.32

3 -

141.

323

- 21

3.07

2 71

.749

14

1.32

3 -

KA

MU

YA

NE

T E

TK

İ 22

3.94

9 22

6.71

2 2.

763

310.

461

86.5

13

226.

399

2.45

0 22

5.86

2 1.

913

209.

710

-14.

239

152.

200

-71.

749

222.

538

-1.4

11

* Ü

rünü

n de

poda

n çe

kilm

esi s

ırası

nda

elde

edi

lece

k yü

zde

1 K

DV

’yi i

fade

etm

ekte

dir.

** D

eğer

artı

ş kaz

ancı

ndan

kay

nakl

ı yüz

de 2

0 ge

lir v

ergi

sini

ifad

e et

mek

tedi

r. **

* Li

sans

lı de

po şi

rket

lerin

in fa

aliy

etle

rinde

n el

de e

dilm

esi m

uhte

mel

kur

umla

r ver

gisi

ni if

ade

etm

ekte

dir.

****

Lis

ansl

ı dep

ocul

uk fa

aliy

etle

rinde

n el

de e

dilm

esi m

uhte

mel

KD

V’y

i ifa

de e

tmek

tedi

r.

137

137

Tablo incelendiğinde, depolanan ürün miktarında yüzde 1 artış olması

durumunda kamu açısından gider unsuru olan avans ve fiyat garantisi ödemeleri

artmakla birlikte kamu açısından gelir getiren diğer hesaplama kalemlerinde daha

yüksek artış gerçekleşmesi sonucunda kamu üzerindeki net olumlu etkinin arttığı

görülmektedir. Hasat sonrası ortalama fiyatta yüzde 1 artış olması durumunda kamu

üzerindeki net olumlu etki özellikle fiyat garantisi ödemesinin önemli ölçüde

azalması nedeniyle artmaktadır. Lisanslı depoların kapasite kullanım oranının yüzde

1 daha yüksek gerçekleşmesi durumunda kamu üzerindeki net olumlu etki mevcut

duruma göre artarken, hasat dönemi buğday fiyatlarının yüzde 1 daha yüksek

gerçekleşmesi durumunda net olumlu etki azalmaktadır. Taban fiyat seviyesinin

yüzde 1 daha yüksek belirlenmesi durumunda fiyat garantisi ödemesi kapsamında

yapılan ödemeler mevcut duruma göre önemli ölçüde artmakta, bunun sonucunda

kamu üzerindeki net olumlu etki azalmaktadır. Avans oranı ve DİBS faiz oranının

yüzde 1 daha yüksek gerçekleşmesi durumunda kamu açısından bir gider kalemi olan

avans ödemesinden kaynaklı maliyet artmakta ve kamu maliyesi olumsuz

etkilenmektedir.

Duyarlılık analizi sonuçları incelendiğinde hesaplama kalemleri üzerinde en

duyarlı değişkenin fiyat değişkeni olduğu görülmektedir. Nitekim hasat sonrası

ortalama fiyat, taban fiyat seviyesi ve hasat dönemi fiyatındaki yüzde 1’lik artış

kamu açısından kazancı önemli ölçüde değiştirmektedir. Bununla birlikte, fiyat

değişkeni esas itibarıyla fiyat garantisi ödemesini değiştirmektedir. Bu nedenle

yapılan duyarlılık analizi sonuçları dikkate alındığında fiyat garantisi politikasının

kamuya maliyeti hasat sonrası ortalama fiyat seviyesi ve belirlenecek taban fiyat

seviyesine bağlı olarak büyük değişiklik gösterebilecektir.

138

138

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Türkiye’de tarımsal aktiviteler arasında buğday tarımı önemli bir yer

tutmakla birlikte diğer ülkelerle kıyaslandığında buğdayın verim düzeyinin düşük ve

üretim maliyetinin yüksek olduğu görülmektedir. Nitekim ABD’nin AB (28)’e göre

maliyet, AB (28)’in ABD’ye göre verimlilik avantajı bulunmakla birlikte Türkiye her

iki göstergede de dezavantajlı durumdadır. 2007/2014 dönemi dikkate alındığında

Türkiye’de girdi fiyatlarının ürün fiyatlarının üzerinde bir artış sergilediği de

anlaşılmaktadır. Bu husus buğday fiyat artışlarının girdi maliyetlerini karşılamakta

yetersiz kaldığını göstermektedir. Ayrıca depolama ve finansman imkânına sahip

olmamaları nedeniyle üreticilerin büyük bir çoğunluğu hasat dönemlerinde

ürünlerini, hasat sonrasında oluşması muhtemel fiyat artışları yerine daha düşük olan

hasat dönemi fiyatlarından satmak zorunda kalmakta ve daha düşük gelir elde

etmektedir.

Ülkemizde çiftçi gelirlerinin bu gibi nedenlerle düşük gerçekleşmesinin

önüne geçebilmek amacıyla çeşitli destekleme politikaları uygulanmaktadır.

Tarımsal destekleme araçları geniş uygulama alanına sahip olmaları nedeniyle ciddi

bir maliyet oluşturmasına rağmen yine de yeterli görülmeyip çiftçiyi destekleme

amacıyla TMO aracılığıyla müdahale alımları da yapılmaktadır. Müdahale

alımlarıyla üreticilere sağlanan koruma bütçe kısıtları dâhilinde gerçekleştirilmekte

ve oluşan görev zararı ödemeleri kamu açısından ciddi maliyetlere neden

olabilmektedir. Ancak müdahale alımlarına, üreticilerin depolama ve finansmana

erişim imkânlarının yetersizliğine bağlı olarak ortaya çıkan düşük arz esnekliğinin

artırılması durumunda gerek kalmayacaktır. Yeterli depolama ve finansman imkânı,

üreticilerin arz esnekliğini artırarak hasat sonrası fiyat yükselişlerinden

yararlanmasını sağlayabilecektir.

Mevcut durumda uygulanmakta olan gerek müdahale alımları gerekse diğer

destekleme araçları bazı önemli etkilere sahip olmakla birlikte sürdürülebilir çiftçi

refahına ve sektörün sorunlarına çözüm bulma konusunda yetersiz kalmaktadır. Bu

nedenle piyasa sistemiyle uyumlu çiftçilerin refahını artıracak daha yapısal bir

politika setine ihtiyaç bulunmaktadır.

139

139

Uzun yıllardan beri ABD’de uygulanan ve piyasa sisteminin etkin bir şekilde

işlemesine katkı sunan lisanslı depoculuk sistemi son yıllarda birçok ülkede yapısal

çözümler getirmesi dolayısıyla bir politika seçeneği olarak uygulanmaktadır. Tarım

ürünleri ticaretinin müdahale olmaksızın serbest piyasa koşullarında tesisini sağlayan

ve tarım politikalarına entegre bir lisanslı depoculuk sistemi Türkiye açısından da

sürdürülebilir çiftçi refahının sağlanmasında ön plana çıkmaktadır.

Türkiye’de 2005 yılında Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanununun

yürürlüğe girmesi sonrasında lisanslı depoculuğun yerleşmesi için geniş teşvik

uygulamaları sunulmasına rağmen lisanslı depoculuk sistemi beklenen gelişmeyi

gösterememiştir. Yasanın yürürlüğe girdiği tarihten bu yana sistemin işler hale

gelmesi için yeterli lisanslı depo işletmesi faaliyete geçmediği gibi sisteme öncülük

etmesi amacıyla kamunun öncülüğünde kurulan TMO-TOBB LİDAŞ’ın faaliyet

sonuçlarından da görüleceği üzere sisteme olan ilgi düşük düzeylerde kalmıştır. Buna

paralel olarak ulusal piyasada depolama ve elektronik ortamda ürün senedi alım

satımına imkân verecek sistem de henüz geliştirilememiştir.

Lisanslı depoculuk sistemine sağlanan teşvik uygulamalarına rağmen henüz

gelişememesinin birtakım nedenleri bulunmaktadır. Gerek uygulama sonuçlarından

gerekse Türkiye genelinde farklı coğrafi bölge ve farklı üretim hacminde faaliyet

gösteren üreticilerle yapılan anket sonuçlarından yararlanarak bu nedenler şu şekilde

analiz edilebilir:

- Çiftçilerle yapılan anket çalışmasından ankete katılan çiftçilerin yüzde

30’unun lisanslı depoculuk hakkında yeterli bilgiye sahip bulunmadığı

anlaşılmaktadır. Ürününü tüccara satan çiftçilerde ise bu oran yüzde 38’ler

seviyesine çıkmaktadır. Yine anketlerden, katılımcıların yüzde 9’unun lisanslı

depoculuğa yeterince güvenmediği anlaşılmaktadır. Ürününü TMO’ya satan

çiftçilerin lisanslı depoculuğa yeterince güvenmeme oranı yüzde 15 oranında

gerçekleşmiştir.

- Ankete katılan çiftçilerin yüzde 18,3’lük bir bölümü üretim bölgesinde

herhangi bir lisanslı depo şirketinin bulunmaması nedeniyle lisanslı depoculuğu

kullanmadığını bildirmiştir. Lisans alıp faaliyette bulunan lisanslı depo şirketlerinin

140

140

kapasitesinin lisanslı depoculuk sisteminin işler hale gelmesi açısından yetersizliği

bu sonucu desteklemektedir.

- Mevcut durumda çeşitli teşvikler bulunmasına rağmen ankete katılan

çiftçiler yüzde 15,1’lik oranla verilen teşvikleri yetersiz bulmuşlardır. Lisanslı depo

doluluk oranlarının istenilen düzeylerde olmaması bu durumla örtüşmektedir.

Dolayısıyla bu kadar çok teşvik olmasına rağmen sistemin gelişmemesi bu

teşviklerin etkili teşvikler olmadığı sonucunu doğurmaktadır. Bu nedenle çiftçiyi

lisanslı depoya çekecek daha farklı teşvik politikaları uygulanması ihtiyacı

bulunmaktadır.

- Çiftçilerin lisanslı depoculuğu kullanmamalarına ilişkin diğer nedenler

hasat dönemlerinde yaşadıkları finansman ihtiyacı ile ilişkili görülmektedir. Ankette

çiftçilerin yüzde 10,6’sı kredi faizlerinin yeterince düşük olmadığı, yüzde 8’i ürünün

fiyatında yaşanabilecek düşme riski, yüzde 7,2’si ise ürün bedelini hemen

alamamaları nedeniyle lisanslı depoculuğu kullanmadığını bildirmişlerdir. Söz

konusu bilgiler, çiftçilerin finansman sorunu ve ürün fiyatlarının düşme riskinden

etkilendiklerini göstermektedir. Ayrıca uygulama sonuçları incelendiğinde, fındıkta

lisanslı depoculuğun başarısız olma nedenleri arasında finansman imkânına erişim ve

fiyat düşüşü riskinin etkili olduğu da anlaşılmaktadır. Çalışmada yapılan analiz

sonuçları da üreticinin finansman ihtiyacı ve fiyat riskinden kaynaklı çekincelerini

doğrulamaktadır. Nitekim bazı dönemlerde hasat sonrası ürün fiyatlarında önemli

düşüşler yaşandığı görülmüştür. Lisanslı depoculuk sistemini kullanan üreticilerin

finansman ihtiyacı nedeniyle borçlanması durumunda üretici açısından finansman

maliyeti hariç kârlı olan bazı dönemlerin finansman maliyeti nedeniyle kayıpla

sonuçlanabileceği tespit edilmiştir. Bununla birlikte, Türkiye’de üretim ölçeğinin

düşüklüğü, sistemin kullanılması durumunda finansman ihtiyacını ve üreticinin fiyat

düzeyine karşı duyarlılığını daha belirgin hale getirmektedir. Küçük ölçekte üretim

yapan üreticilerin depoya koyacak miktarda mamulü olmadığından depo maliyetine

katlanacak gücü bulunmamaktadır. Bu kapsamda, bu faktörlerin birlikte düşünülmesi

ve bu doğrultuda politikalar belirlenmesi sistemin işler hale gelmesi açısından önem

arz etmektedir.

- TMO, TMO-TOBB LİDAŞ’ın lisanslı depoculuk faaliyeti yaptığı

bölgelerde hasat döneminde alım yapmamakta, sonrasında ise daha önce açıklanan

141

141

müdahale alım fiyatından lisanslı depolar üzerinden alım yapmaktadır. TMO-TOBB

LİDAŞ faaliyet sonuçlarına göre Şirket depolarında depolanan ürünlerin önemli bir

bölümü depolama sonrasında TMO’ya satılmıştır. Bu yönüyle ülkemizde mevcut

yapı çerçevesinde gerçekleştirilen bir lisanslı depoculuk sistemi uygulamasının,

temel amacı yerine mevcut durumda hasat döneminde TMO’ya yapılan satışların

hasat sonrasına ötelenmesine hizmet ettiği anlaşılmıştır. Bu durum etkin bir lisanslı

depoculuk sisteminin uygulanabilmesi için mevcut uygulamaların gözden

geçirilmesinin önemini ortaya koymaktadır.

- 18/1/2017 tarihi itibarıyla 9 ticaret borsası elektronik ürün senedi alım

satımı yapmakla yetkilendirilmiş ancak henüz bölgesel, ulusal ve/veya uluslararası

çapta ürün ihtisas borsası tesis edilememiştir. Ürün senetlerinin bölgesel, ulusal

ve/veya uluslararası ürün ihtisas borsalarında işlem görmesi ve vadeli işlemlere konu

olabilmesi, sistemin işler hale gelmesi açısından önem arz etmektedir.

Lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesi için sistemin, ABD’de olduğu gibi

tarım politikalarına entegre bir sistem olarak yapılandırılması ihtiyacı bulunmaktadır.

Bunun için öncelikle TMO’nun yeniden yapılandırılarak müdahale alımlarından

vazgeçilmesi ve üreticinin ürününü satabileceği minimum fiyatın lisanslı depoculuk

sistemine göre uyarlanmış bütüncül bir politikayla belirlenmesi önem arz etmektedir.

Çünkü müdahale alımları, hasat dönemlerinde ürün fiyatlarının olması gerektiği

kadar düşmemesi sonucunu doğurabilmektedir. Bu durum lisanslı depoculuğun

üretici açısından kârlılığını düşürebilmekte ve üreticilerin lisanslı depoculuk yerine

TMO’ya satışı tercih etmelerine neden olabilmektedir. Ayrıca TMO’nun müdahale

alımı yapmayacak olması ve dolayısıyla piyasa fiyatlarına müdahale edilmemesi

sonucunda fiyatlar tamamen piyasa koşullarına göre belirlenebilecektir.

Bununla birlikte, serbest piyasa koşullarında işleyen bir lisanslı depoculuk

sistemi için üreticinin hasat döneminde ihtiyaç duyduğu finansman ve fiyat riskinden

kaynaklı tereddütlerin giderilmesi önem arz etmektedir. Nitekim anket sonuçlarına

göre çiftçinin ürününü depoya bırakmak için 1. tercih olarak seçtiği teşvikler

arasında ilk sıradaki yüzde 69,5 oranıyla fiyat garantisinden sonra ikinci sırada yüzde

9,7’yle ucuz kredi imkânı üçüncü sırada ise yüzde 7,2’yle avans ödemesi

sıralanmıştır.

142

142

Çalışma kapsamında, lisanslı depoculuk sistemini çiftçi açısından cazip

hale getirmek ve hasat döneminde olası finansman ihtiyaçlarını gidermek

amacıyla ilk olarak avans politikası önerilmiştir. Bu kapsamda verilen avansla

üreticinin katlanabileceği faiz maliyeti makul seviyelere gerilemektedir.

İkinci olarak, çiftçiler açısından olası fiyat risklerini bertaraf etmek

amacıyla fiyat garantisi politika aracı olarak önerilmiştir. Bu kapsamda,

üreticilerin lisanslı depolarda depoladıkları ürünleri hasat sonrasında sattıkları

dönemlerde, fiyatların TMO tarafından belirlenen taban fiyat niteliği arz eden

referans fiyat seviyesinin altına düşmesi durumunda, satış fiyatıyla referans fiyat

seviyesi arasındaki farkın TMO tarafından karşılanması öngörülmektedir. Fiyat

garantisi politikasıyla fiyat düşüşünden kaynaklanabilecek riskler giderildiği gibi

üreticinin elde edebileceği taban fiyat seviyesi belirlenmiş olmaktadır. Bununla

birlikte hasat döneminde fiyatların düşük gerçekleştiği ve hasat sonrasında

fiyatların belirlenen taban fiyat seviyesinin çok altında kaldığı durumlarda

elektronik ürün senedi alım satımı yoluyla piyasaya müdahale edilebilecektir.

Piyasa fiyatlarında aşırı düşüşlerin yaşanması ihtimalinin önüne geçebilmek

amacıyla uygulanması öngörülen bu politika önerisi lisanslı depoculuğun geliştiği

durumda çok istisnai bir uygulama olacaktır.

Üçüncü olarak, TMO’nun depoculuk faaliyetlerinin ve mevcut müdahale

alımlarının sona erdirilmesi ve hububat alanında düzenleyici ve denetleyici bir

kuruluşa dönüştürülmesi öngörülmektedir. Bu kapsamda TMO’nun mevcut

depolarını ayni sermaye olarak TMO-TOBB LİDAŞ’a devretmesi ve Şirketin diğer

ortaklarının da nakdi sermayeyle paylarını artırması suretiyle TMO-TOBB LİDAŞ

sermayesinin artırılması öngörülmektedir. Elde edilen nakdi sermayeyle TMO’nun

Şirkete devrettiği ve lisanslı depoculuğa tamamıyla uygun olan depoların dışında

modernize edilerek lisanslı depoculuğa uygun olabileceklerin modernize edilmesi ve

lisanslı depoculuğa uygun olmayan depoların yerine yenilerinin yapılması

sağlanabilecektir. Böylece Şirketin lisanslı depo kapasitesi artırılarak bir yandan

lisanslı depolarıyla sistemin gelişimine katkı sağlaması diğer yandan ise kamu payı

dolayısıyla kamunun Şirketten kazanç elde etmesi amaçlanmaktadır.

143

143

Bu politikaların uygulanmasının ilk olarak bir pilot bölgede yapılması

öngörülmektedir. Pilot bölge uygulaması sürecinde olası aksaklıkların giderilmesi ve

sonrasında kademeli olarak ulusal düzeyde uygulamaya geçilmesi planlanmaktadır.

Avans ödemesi, fiyat garantisi ve istisnai hallerde ürün senedi alım satımı

politikaları ile piyasa koşullarında yürütülecek lisanslı depoculuk faaliyeti, ürün

fiyatlarının piyasa şartlarında belirlenmesini ve kamunun piyasaya minimum

düzeyde müdahalesini sağlayabilecektir. Avans ödemesi üreticiye doğrudan

finansman imkânı sağlayacağından depolara olan talebi artıracak ve bu yolla lisanslı

depolarda doluluk oranı artabilecektir. Bunun yanında fiyat garantisi politikasıyla

kamunun piyasaya doğrudan müdahalesi olmadan üreticinin elde edeceği bir taban

fiyat seviyesi oluşabilecektir. Bununla birlikte, elektronik ürün senedi alım satımı,

piyasaya müdahale niteliğinde olmakla birlikte çok istisnai durumlarda

gerçekleşebilecek olup böyle bir durumda amaç piyasa başarısızlığının önüne

geçmek ve fiyat istikrarını korumaktır. Bu yönüyle söz konusu politika önerilerinin

bütüncül bir bakış açısıyla lisanslı depoculuk sisteminin tarım politikalarıyla

entegrasyonunu sağlayacağı değerlendirilmektedir.

Lisanslı depoculuk hakkında çiftçilerin bilgilendirilmesi ve

çekincelerinin giderilmesi önem arz etmektedir. Bu kapsamda sistemin

yararlarının anlatılması, eğitim, tanıtım ve bilgilendirme faaliyetlerinin artırılması

gibi sisteme olan güveni artıracak politika araçlarının geliştirilmesi sağlanmalıdır.

İlgili kuruluşlar tarafından sisteme ilişkin danışmanlık birimleri tesis edilmeli ve

çiftçi yönlendirilmelidir.

Lisanslı depoculuk sisteminin hayata geçirilmesi için yeterli depo

kapasitesinin oluşturulması gerekmektedir. Lisans alıp faaliyette bulunan lisanslı

depo kapasitesinin lisanslı depoculuk sisteminin işler hale gelmesi açısından yetersiz

olduğu görülmektedir. Özellikle üretim ve ticaretin yoğun olduğu noktalarda lisanslı

depoların yaygınlaştırılması sistemin gelişmesini kolaylaştırabilecektir.

Sistemin ana unsurlarından biri olan ürün ihtisas borsalarının hayata

geçirilmesi gerekmektedir. Ürün ihtisas borsalarının tesis edilmesi depolanan

144

144

ürünlerin ticaretinin sağlıklı bir şekilde yapılabilmesini ve lisanslı depolara olan

ilginin artmasını kolaylaştırabilecektir.

Tazmin Fonunun maddi yapısının güçlendirilmesiyle ürün senetleri mudiler

için daha güçlü ve bankalar için ise daha az riskli bir teminat haline gelecektir. Bu

nedenle sistemin çiftçiler ve bankalar açısından teşvik edici bir unsur haline

gelmesi için Tazmin Fonunun maddi yapısının iyileştirilmesi gerekmektedir.

Küçük ölçekte üretim yapan üreticilerin depo maliyetine katlanacak gücü

bulunmadığından işletme büyüklüklerinin artırılmasına yönelik politikalar,

çiftçilerin ürettiği ürün miktarını dolayısıyla hasılatı artıracağından lisanslı depoların

çiftçiler açısından kârlılığını artırabilecektir. Bu durum çiftçilerin lisanslı depolardan

daha fazla yararlanmasını sağlayabilecektir.

Bu politika önerileri, lisanslı depoculuğun geliştiği durumda ürün fiyatlarının

daha istikrarlı bir yapıya kavuşmasına ve hasat sonrası fiyat artışları nedeniyle elde

edilecek gelirin lisanslı depoculuk öncesi duruma göre daha farklı bir şekilde

paylaşılmasına katkı sağlayacaktır. Lisanslı depoculuk sisteminin yerleşmesiyle

tüccar, büyük alıcılar (un ve gıda fabrikaları gibi), çiftçiler, lisanslı depolar, TMO,

Devlet, borsalar, sigorta şirketleri, nakliye firmaları ve bankalar gibi bölüşüm

ilişkisinin tarafları bu süreçten etkilenecektir. Politika önerileri doğrultusunda

müdahale alımlarının sona erdirilecek olması neticesinde bütçeye yük olan görev

zararı ödemeleri azalabilecektir. TMO depoculuk faaliyetinde bulunmayacağından

kamu, depolar için yapılan yatırım maliyetinden de kurtulacaktır. Kamu, TMO-

TOBB LİDAŞ şirketi aracılığıyla lisanslı depoculuk faaliyetlerinden kazanç elde

edebilecektir. Bununla birlikte avans ödemesi, fiyat garantisi ve ürün senedi alım

satımı yoluyla piyasaya müdahale politikaları kamu açısından bir maliyet unsuru

oluşturacaktır. Ancak bunların karşılığında sistemin gelişmesiyle üretici gelir artışları

dışında sistem içerisindeki diğer unsurlar da ciddi gelirler elde edebilecektir. Lisanslı

depo şirketleri lisanslı depo faaliyetleri sonucunda kazanç elde edebilecektir. Yine

tartım, analiz ve sınıflandırma faaliyeti sonucunda yetkili sınıflandırıcılar da gelir

artışından pay alacaktır. Bankalar ürün senedi karşılığında çiftçiye kredi

kullandırmaları karşılığında söz konusu faaliyetten faiz kazancı elde edebilecektir.

Borsalar, elektronik ürün senetlerinin borsada işlem görmesi ve oluşacak işlem hacmi

145

nedeniyle ilave kazanç elde edebilecektir. Nakliye firmaları ürünün taşınması

aşamasında gelir elde edebilecektir. Sigorta şirketleri lisanslı depolara bırakılan

ürünlerin sigortalanması sebebiyle ilave kazanç sağlayabileceklerdir.

Lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesi aşamasında kamu kesimi, mevcut

teşvikler nedeniyle önemli düzeylerde vergi gelirinden vazgeçebilecek ve doğrudan

giderlere katlanabilecektir. Bununla birlikte kamu kesimi, lisanslı depoculuk

faaliyetlerinden ilave gelir de elde edebilecektir. Avans ödemesi, fiyat garantisi ve

istisnai hallerde ürün senedi alım satım politikalarıyla tarım politikalarına entegre bir

sistem olarak işlemesi öngörülen lisanslı depoculuk sisteminin geliştiği, gelir vergisi

teşvikleri ile kira yardımı teşviğinin sona erdiği, gerekli yatırımların tamamlandığı ve

yatırımlar kapsamında yapılan yardım tutarları nedeniyle işletme sahibinin elde

edeceği kazançların sıfırlandığı durumda kamunun katlanacağı maliyet

karşılanabilecek ve kamu ilave gelir elde edebilecektir.

145

145

nedeniyle ilave kazanç elde edebilecektir. Nakliye firmaları ürünün taşınması

aşamasında gelir elde edebilecektir. Sigorta şirketleri lisanslı depolara bırakılan

ürünlerin sigortalanması sebebiyle ilave kazanç sağlayabileceklerdir.

Lisanslı depoculuk sisteminin gelişmesi aşamasında kamu kesimi, mevcut

teşvikler nedeniyle önemli düzeylerde vergi gelirinden vazgeçebilecek ve doğrudan

giderlere katlanabilecektir. Bununla birlikte kamu kesimi, lisanslı depoculuk

faaliyetlerinden ilave gelir de elde edebilecektir. Avans ödemesi, fiyat garantisi ve

istisnai hallerde ürün senedi alım satım politikalarıyla tarım politikalarına entegre bir

sistem olarak işlemesi öngörülen lisanslı depoculuk sisteminin geliştiği, gelir vergisi

teşvikleri ile kira yardımı teşviğinin sona erdiği, gerekli yatırımların tamamlandığı ve

yatırımlar kapsamında yapılan yardım tutarları nedeniyle işletme sahibinin elde

edeceği kazançların sıfırlandığı durumda kamunun katlanacağı maliyet

karşılanabilecek ve kamu ilave gelir elde edebilecektir.

146

146

EKLER

EK 1. Buğday Üreticilerine Uygulanan Anket Tarih:.../.../2015

1. Hangi bölgede üretim yapıyorsunuz?

Bölge……………… İl……………….

2. Yaklaşık kaç dönüm (dekar) arazide buğday üretiyorsunuz? Sulu tarımla ……………………………………………..dönüm Kuru tarımla …………………………………………….dönüm Toplam …………………………………………………….dönüm

3. Kaç yıldır buğday üretiyorsunuz? a. 5 yıldan az b. 5-9 yıl c. 10-14 yıl d. 15-19 e. 20’den fazla

4. Buğday ekim kararınızdaki etkilerine göre aşağıdaki faktörleri sıralayınız.

(1=en etkili, 2=etkili, 3=en az etkili)

( ) Satabileceğim fiyat

( ) Prim, mazot ve gübre gibi tarımsal destek beklentim

( ) Pazarın talebi

5. Ürününüzü aşağıdakilerden hangisine satıyorsunuz? a. Tüccara satıyorum b. Toprak mahsulleri ofisine (TMO) satıyorum c. Hem tüccara hem TMO’ya satıyorum d. Ürünün büyük bir kısmını satmıyorum ve hanemde tüketiyorum

6. Ürününüzü hangisine satmayı tercih edersiniz?

a. Tüccara b. Toprak mahsulleri ofisine

7. Ürününüzü neden tüccara satıyorsunuz? (Birden fazla şıkkı

işaretleyebilirsiniz. F şıkkını kendiniz yazabilirsiniz.) a. Tüccarın ürün bedelini daha erken ödemesi

147

b. Tüccarın ürün tesliminden önce avans ödemesi c. Tüccarın kaliteye daha az önem vermesi ve böylece her kalitede ürünümü

alması d. Tüccarın ürünümü depolama imkânının olması (Tüccarın ürünü alıp

bedelini daha sonra ödemesi) e. Tüccarın arazime yakın olması nedeniyle; ürünümü satarken nakliye

masrafımın azalması f. Diğer:………………………………………………………………………

8. Ürününüzü neden TMO’ya satıyorsunuz? (Birden fazla şıkkı

işaretleyebilirsiniz. E şıkkını kendiniz yazabilirsiniz. TMO’ya satmıyorsanız bu soruyu boş bırakın.)

a. TMO’nun alım fiyatını açıklaması b. TMO’nun alım garantisinin olması c. TMO’nun devlet kuruluşu olması d. TMO’ya ulaşımın kolay olması e. Diğer:………………………………………………………………………

9. Ürettiğiniz buğdayı satarken bir sorunla karşılaşıyor musunuz?

a. Evet b. Hayır

Cevabınız evet ise (Birden fazla şıkkı işaretleyebilirsiniz.) a. İstediğim fiyattan satamıyorum b. İstediğim zaman satamıyorum c. Ürettiğim yerde satamıyorum d. Ürünü depolamakta güçlük çekiyorum (Depolama yapmak istiyorum

ancak imkânım yok)

10. Yıllık ne kadar buğday üretimi yapıyor ve üretmiş olduğunuz buğdayın yaklaşık ne kadarını depolayarak hasat döneminden daha sonraki bir tarihte satıyorsunuz?

Üretim Miktarı (ton): Depoladığınız Ürün Miktarı (ton):

11. Hiç borç yapmadan, hasat döneminde nakit ihtiyacınızı karşılamak için

ürününüzün en az ne kadarını satma ihtiyacı duymaktasınız? Yüzde (%)……….

147

147

b. Tüccarın ürün tesliminden önce avans ödemesi c. Tüccarın kaliteye daha az önem vermesi ve böylece her kalitede ürünümü

alması d. Tüccarın ürünümü depolama imkânının olması (Tüccarın ürünü alıp

bedelini daha sonra ödemesi) e. Tüccarın arazime yakın olması nedeniyle; ürünümü satarken nakliye

masrafımın azalması f. Diğer:………………………………………………………………………

8. Ürününüzü neden TMO’ya satıyorsunuz? (Birden fazla şıkkı

işaretleyebilirsiniz. E şıkkını kendiniz yazabilirsiniz. TMO’ya satmıyorsanız bu soruyu boş bırakın.)

a. TMO’nun alım fiyatını açıklaması b. TMO’nun alım garantisinin olması c. TMO’nun devlet kuruluşu olması d. TMO’ya ulaşımın kolay olması e. Diğer:………………………………………………………………………

9. Ürettiğiniz buğdayı satarken bir sorunla karşılaşıyor musunuz?

a. Evet b. Hayır

Cevabınız evet ise (Birden fazla şıkkı işaretleyebilirsiniz.) a. İstediğim fiyattan satamıyorum b. İstediğim zaman satamıyorum c. Ürettiğim yerde satamıyorum d. Ürünü depolamakta güçlük çekiyorum (Depolama yapmak istiyorum

ancak imkânım yok)

10. Yıllık ne kadar buğday üretimi yapıyor ve üretmiş olduğunuz buğdayın yaklaşık ne kadarını depolayarak hasat döneminden daha sonraki bir tarihte satıyorsunuz?

Üretim Miktarı (ton): Depoladığınız Ürün Miktarı (ton):

11. Hiç borç yapmadan, hasat döneminde nakit ihtiyacınızı karşılamak için

ürününüzün en az ne kadarını satma ihtiyacı duymaktasınız? Yüzde (%)……….

148

148

12. Lisanslı depoculuğu (ürünü makbuz karşılığı depolama ve böylece daha elverişli koşullarda satabilme ve kredi kullanabilme imkânı) kullanmama nedenleriniz nelerdir? (Birden fazla şıkkı işaretleyebilirsiniz.)

a. Lisanslı depoculuk hakkında yeterince bilgiye sahip değilim b. Lisanslı depoculukta ürünümün bedelini hemen alamıyorum c. Lisanslı depoculuğa yeterince güvenmiyorum d. Bölgemde lisanslı depoculuk yapan kuruluş yok e. Lisanslı depoculuğu kullanıyorum f. Verilen teşvikleri yetersiz buluyorum g. Kredi faizleri yeterince düşük değil h. Ürün fiyatının düşme riski var

13. Ürünlerinizi depoya bırakmak için verilecek teşvikleri tercihinize göre

sıralayınız? (Önem derecesine göre yanına 1,2,3,4,5,6 şeklinde sıralamasını da yazınız.)

a) ( ) Fiyat garantisi güvencesi (Satış tarihinde gerçekleşen fiyatın depolama tarihindeki borsa fiyatından düşük olması durumunda aradaki farkın üreticiye ödenmesi)

b) ( ) Stopaj için istisna c) ( ) KDV istisnası d) ( ) Depo için kira desteği e) ( ) Avans ödemesi (Üreticiye depoya koymuş olduğu ürünün belli bir

tutarının, avans olarak ödenmesi) f) ( ) Ucuz kredi imkânı (Ürünü lisanslı depoya koyduktan sonra depodan

alınacak olan ürün miktarını gösteren ürün senedi karşılığı ucuz kredi kullanımı)

14. Yukarıda sayılan teşvikler dışında ürününüzü lisanslı depoya koymak için hangi teşvikleri önerirsiniz?

……………………………………………………………………………

Katkılarınızdan Dolayı Teşekkürler…

149

EK 2. Anket Sonuçları

1) Çiftçilerin Satış Kararlarında Etkili Olan Faktörler (Yüzde)

2) Satış Yapılan Alıcılar ve Satış Yapılmak İstenen Alıcılar (Yüzde)

54

22

43,4

15

54

34,4 31

24 22,3

0

10

20

30

40

50

60

Birincil Tercih İkincil Tercih Üçüncül Tercih

Satabileceğim fiyat

Prim, mazot ve gübre gibi tarımsaldestek beklentim

Pazarın talebi

72

31,8 28

21,2

46,3

0,5 0

10

20

30

40

50

60

70

80

Satış Yapılmak İstenen Alıcılar Gerçekleşen Satışlar

TMO

Tüccar

TMO ve Tüccar

Hane Tüketimi

149

148

12. Lisanslı depoculuğu (ürünü makbuz karşılığı depolama ve böylece daha elverişli koşullarda satabilme ve kredi kullanabilme imkânı) kullanmama nedenleriniz nelerdir? (Birden fazla şıkkı işaretleyebilirsiniz.)

a. Lisanslı depoculuk hakkında yeterince bilgiye sahip değilim b. Lisanslı depoculukta ürünümün bedelini hemen alamıyorum c. Lisanslı depoculuğa yeterince güvenmiyorum d. Bölgemde lisanslı depoculuk yapan kuruluş yok e. Lisanslı depoculuğu kullanıyorum f. Verilen teşvikleri yetersiz buluyorum g. Kredi faizleri yeterince düşük değil h. Ürün fiyatının düşme riski var

13. Ürünlerinizi depoya bırakmak için verilecek teşvikleri tercihinize göre

sıralayınız? (Önem derecesine göre yanına 1,2,3,4,5,6 şeklinde sıralamasını da yazınız.)

a) ( ) Fiyat garantisi güvencesi (Satış tarihinde gerçekleşen fiyatın depolama tarihindeki borsa fiyatından düşük olması durumunda aradaki farkın üreticiye ödenmesi)

b) ( ) Stopaj için istisna c) ( ) KDV istisnası d) ( ) Depo için kira desteği e) ( ) Avans ödemesi (Üreticiye depoya koymuş olduğu ürünün belli bir

tutarının, avans olarak ödenmesi) f) ( ) Ucuz kredi imkânı (Ürünü lisanslı depoya koyduktan sonra depodan

alınacak olan ürün miktarını gösteren ürün senedi karşılığı ucuz kredi kullanımı)

14. Yukarıda sayılan teşvikler dışında ürününüzü lisanslı depoya koymak için hangi teşvikleri önerirsiniz?

……………………………………………………………………………

Katkılarınızdan Dolayı Teşekkürler…

149

EK 2. Anket Sonuçları

1) Çiftçilerin Satış Kararlarında Etkili Olan Faktörler (Yüzde)

2) Satış Yapılan Alıcılar ve Satış Yapılmak İstenen Alıcılar (Yüzde)

54

22

43,4

15

54

34,4 31

24 22,3

0

10

20

30

40

50

60

Birincil Tercih İkincil Tercih Üçüncül Tercih

Satabileceğim fiyat

Prim, mazot ve gübre gibi tarımsaldestek beklentim

Pazarın talebi

72

31,8 28

21,2

46,3

0,5 0

10

20

30

40

50

60

70

80

Satış Yapılmak İstenen Alıcılar Gerçekleşen Satışlar

TMO

Tüccar

TMO ve Tüccar

Hane Tüketimi

150

150

3) Tüccara Satış Nedenleri (Yüzde)

4) TMO’ya Satış Nedenleri (Yüzde)

41,6

14,4

23,5

5,5

15 Ürün bedelini erken ödemesi

Ürün tesliminden önce avansödemesi

Kaliteye az önem vermesi ve herkalide ürünümü alması

Ürünümü depolama imkanı olması

Arazime yakın olması, nakliyemasraflarının düşüklüğü

26,4

34,9

32,1

6,6

Alım fiyatını açıklaması

Alım garantisi

Devlet kuruluşu olması

TMO'ya ulaşımın kolay olması

151

5) Ürün Satışında Karşılaşılan Sorunlar (Yüzde)

6) Hasat Döneminde Üretilen Ürün İçerisinde Depolanan Ürün Oranı ve Hasat Döneminde İhtiyaç Duyulan Finansman Oranı

(Yüzde)

61,9

38,1

51,8

16 13,3

18,9

0

10

20

30

40

50

60

70

Ürün Satışında Sorun Yaşıyormusunuz ?

Ürün Satışında Yaşanan Sorunlar

Evet

Hayır

İstediğim fiyattan satamıyorum

İstediğim zaman satamıyorum

Ürettiğim yerde satamıyorum

Ürünü depolomakta güçlükçekiyorum

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

Toplam Tüccarasatanlar

TMO'yaSatanlar

Hemtüccara

hemTMO'yasatanlar

Satmayıptüketenler

15,1 20,4

5,9

14,4

47,6

76 70,5

78,2 79,0

10,0

Depolanan ürünün üretim miktarıiçerisindeki payı

Hasat dönemi finansman ihtiyacı

151

151

5) Ürün Satışında Karşılaşılan Sorunlar (Yüzde)

6) Hasat Döneminde Üretilen Ürün İçerisinde Depolanan Ürün Oranı ve Hasat Döneminde İhtiyaç Duyulan Finansman Oranı

(Yüzde)

61,9

38,1

51,8

16 13,3

18,9

0

10

20

30

40

50

60

70

Ürün Satışında Sorun Yaşıyormusunuz ?

Ürün Satışında Yaşanan Sorunlar

Evet

Hayır

İstediğim fiyattan satamıyorum

İstediğim zaman satamıyorum

Ürettiğim yerde satamıyorum

Ürünü depolomakta güçlükçekiyorum

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

Toplam Tüccarasatanlar

TMO'yaSatanlar

Hemtüccara

hemTMO'yasatanlar

Satmayıptüketenler

15,1 20,4

5,9

14,4

47,6

76 70,5

78,2 79,0

10,0

Depolanan ürünün üretim miktarıiçerisindeki payı

Hasat dönemi finansman ihtiyacı

152

152

7) Ankete Katılan Tüm Üreticilerin Lisanslı Depoculuğu Kullanmama Nedenleri (Yüzde)

8) Ürününü Tüccara Satanların Lisanslı Depoculuğu Kullanmama Nedenleri

(Yüzde)

29,6

7,2

8,4 18,3

2,9

15,1

10,6

8

Lisanslı depoculuk hakkındayeterince bilgiye sahip değilim

Ürün bedelini hemen alamıyorum

Lisanslı depoculuğa yeterincegüvenmiyorum

Bölgemde lisanslı depoculuk yapankuruluş yok

Lisanslı depoculuğu kullanıyorum

Verilen teşvikleri yetersiz buluyorum

Kredi faizleri yeterince düşük değil

Ürün fiyatının düşme riski var

38,1

4,5 7,0 11,9

2,1

15,4

14,0

7,0

Lisanslı depoculuk hakkındayeterince bilgiye sahip değilim

Ürün bedelini hemen alamıyorum

Lisanslı depoculuğa yeterincegüvenmiyorum

Bölgemde lisanslı depoculuk yapankuruluş yok

Lisanslı depoculuğu kullanıyorum

Verilen teşvikleri yetersiz buluyorum

Kredi faizleri yeterince düşük değil

Ürün fiyatının düşme riski var

153

9) Ürününü TMO’ya Satanların Lisanslı Depoculuğu Kullanmama Nedenleri (Yüzde)

10) Ankete Katılan Çiftçilerin Lisanslı Depoculuğa İlişkin Birincil Olarak Tercih Ettikleri Teşvikler

(Yüzde)

20,9

11,6

14,7 11,1

5,3

18,2

7,6

10,7

Lisanslı depoculuk hakkındayeterince bilgiye sahip değilim

Ürün bedelini hemen alamıyorum

Lisanslı depoculuğa yeterincegüvenmiyorum

Bölgemde lisanslı depoculuk yapankuruluş yok

Lisanslı depoculuğu kullanıyorum

Verilen teşvikleri yetersiz buluyorum

Kredi faizleri yeterince düşük değil

Ürün fiyatının düşme riski var

69,5

6,3

2,0 5,2

7,2

9,7

Fiyat garantisi

Stopaj istisnası

KDV istisnası

Depo için kira desteği

Avans ödemesi

Ucuz kredi imkanı

153

153

9) Ürününü TMO’ya Satanların Lisanslı Depoculuğu Kullanmama Nedenleri (Yüzde)

10) Ankete Katılan Çiftçilerin Lisanslı Depoculuğa İlişkin Birincil Olarak Tercih Ettikleri Teşvikler

(Yüzde)

20,9

11,6

14,7 11,1

5,3

18,2

7,6

10,7

Lisanslı depoculuk hakkındayeterince bilgiye sahip değilim

Ürün bedelini hemen alamıyorum

Lisanslı depoculuğa yeterincegüvenmiyorum

Bölgemde lisanslı depoculuk yapankuruluş yok

Lisanslı depoculuğu kullanıyorum

Verilen teşvikleri yetersiz buluyorum

Kredi faizleri yeterince düşük değil

Ürün fiyatının düşme riski var

69,5

6,3

2,0 5,2

7,2

9,7

Fiyat garantisi

Stopaj istisnası

KDV istisnası

Depo için kira desteği

Avans ödemesi

Ucuz kredi imkanı

154

154

11) Ankete Katılan Çiftçilerin Lisanslı Depoculuğa İlişkin İkincil Olarak Tercih Ettikleri Teşvikler

(Yüzde)

12) Ankete Katılan Çiftçilerin Lisanslı Depoculuğa İlişkin Üçüncü Olarak Tercih Ettikleri Teşvikler

(Yüzde)

9,9

23,4

13,3

12,3

20,2

21,0

Fiyat garantisi

Stopaj istisnası

KDV istisnası

Depo için kira desteği

Avans ödemesi

Ucuz kredi imkanı

5,8

17,7

26,0

16,3

18,0

16,3

Fiyat garantisi

Stopaj istisnası

KDV istisnası

Depo için kira desteği

Avans ödemesi

Ucuz kredi imkanı

155

13) Ankete Katılan Çiftçilerin Lisanslı Depoculuğa İlişkin Dördüncü Olarak Tercih Ettikleri Teşvikler

(Yüzde)

14) Ankete Katılan Çiftçilerin Lisanslı Depoculuğa İlişkin Beşinci Olarak Tercih Ettikleri Teşvikler

(Yüzde)

4,5

19,7

17,7

30,3

15,9

11,9

Fiyat garantisi

Stopaj istisnası

KDV istisnası

Depo için kira desteği

Avans ödemesi

Ucuz kredi imkanı

3,1 14,7

24,4

19,3

25,4

13,1

Fiyat garantisi

Stopaj istisnası

KDV istisnası

Depo için kira desteği

Avans ödemesi

Ucuz kredi imkanı

155

155

13) Ankete Katılan Çiftçilerin Lisanslı Depoculuğa İlişkin Dördüncü Olarak Tercih Ettikleri Teşvikler

(Yüzde)

14) Ankete Katılan Çiftçilerin Lisanslı Depoculuğa İlişkin Beşinci Olarak Tercih Ettikleri Teşvikler

(Yüzde)

4,5

19,7

17,7

30,3

15,9

11,9

Fiyat garantisi

Stopaj istisnası

KDV istisnası

Depo için kira desteği

Avans ödemesi

Ucuz kredi imkanı

3,1 14,7

24,4

19,3

25,4

13,1

Fiyat garantisi

Stopaj istisnası

KDV istisnası

Depo için kira desteği

Avans ödemesi

Ucuz kredi imkanı

156

156

15) Ankete Katılan Çiftçilerin Lisanslı Depoculuğa İlişkin Altıncı Olarak Tercih Ettikleri Teşvikler

(Yüzde)

6,5

17,4

15,8

17,6

13,7

29,0

Fiyat garantisi

Stopaj istisnası

KDV istisnası

Depo için kira desteği

Avans ödemesi

Ucuz kredi imkanı

157

EK 3. Mevcut Durumda Sağlanan Teşvikler, Çiftçi Kazanç Durumu ve Politika Önerilerinin Çiftçi Üzerindeki Etkileri - TR5 Batı Anadolu Bölgesi (TL/Ton)

TR5 Batı Anadolu

Hasat Sonrası

1. ay Kazanç Durumu

TR5 Batı

Anadolu

Mevcut Teşvikler Mevcut Durumda Avans Durumunda Fiyat Garantisi Olması Durumunda

Üreticiye Sağlanan

% 2 Stopaj

Avantajı

Ürün Satışında

Tahsil Edilen

% 1 KDV

İstisnası

Lisanslı Depoya

Ödenecek Kira

Desteği

Gelir Vergisi

İstisnasından Kaynaklı

İlave Kazanç

Maliyet Kâr/Zarar Maliyet Kâr/Zarar İlave Kazanç Kâr/Zar

İlave

Kazanç

2010/11 10,3 5 3 5 16 8 14 9 2 9 0 2011/12 12,2 6 3 0 16 -21 14 -19 2 -19 0 2012/13 12,4 6 3 5 16 10 14 13 2 26 13 2013/14 14,1 7 3 0 17 -23 14 -21 3 -21 0 2014/15 16,6 8 3 2 17 -7 14 -4 3 -4 0

Hasat

Sonrası 2. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 6 9 22 25 18 29 4 29 0 2011/12 12,2 6 6 0 23 -31 18 -27 5 -27 0 2012/13 12,4 6 6 8 23 17 18 22 5 22 0 2013/14 14,1 7 6 0 24 -31 19 -25 5 -25 0 2014/15 16,6 8 6 3 25 -9 19 -2 6 -2 0

Hasat

Sonrası 3. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 9 12 28 32 22,3 38 6 38 0 2011/12 12,2 6 9 0 30 -38 23 -31 7 -31 0 2012/13 12,4 6 9 13 30 34 23 41 7 41 0 2013/14 14,1 7 9 0 31 -31 23 -23 8 -23 0 2014/15 16,6 8 9 6 33 -3 24 6 9 6 0

Hasat

Sonrası 4. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 12 15 34 39 26,6 47 8 47 0 2011/12 12,2 6 12 0 36 -41 27 -32 9 -32 0 2012/13 12,4 6 12 14 36 34 27 43 9 43 0 2013/14 14,1 7 12 2 38 -28 28 -18 11 -18 0 2014/15 16,6 8 12 7 41 -4 28 8 12 8 0

Hasat

Sonrası 5. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 15 15 40 33 30,8 43 10 43 0 2011/12 12,2 6 15 0 43 -48 31 -36 11 -36 0 2012/13 12,4 6 15 15 43 34 32 45 12 45 0 2013/14 14,1 7 15 5 45 -19 32 -5 13 -5 0 2014/15 16,6 8 15 11 49 8 33 24 16 24 0

Hasat

Sonrası 6. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 18 17 47 37 35,0 48 12 48 0 2011/12 12,2 6 18 0 49 -64 36 -51 14 -51 0 2012/13 12,4 6 18 19 50 43 36 57 14 57 0 2013/14 14,1 7 18 8 52 -12 37 3 16 3 0 2014/15 16,6 8 18 12 56 4 38 22 19 22 0

Hasat

Sonrası 7. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 21 24 53 67 39,3 81 13 81 0 2011/12 12,2 6 21 0 56 -61 40 -45 16 -45 0 2012/13 12,4 6 21 19 57 40 40 56 16 56 0 2013/14 14,1 7 21 13 60 4 41 22 18 22 0 2014/15 16,6 8 21 14 64 6 42 28 22 28 0

Hasat

Sonrası 8. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 24 24 59 61 43,5 76 15 76 0 2011/12 12,2 6 24 0 63 -71 45 -53 18 -53 0 2012/13 12,4 6 24 21 63 40 45 59 19 59 0 2013/14 14,1 7 24 13 67 -3 46 18 21 18 0 2014/15 16,6 8 24 14 72 -2 47 23 25 23 0

Hasat

Sonrası 9. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 27 23 65 52 47,7 69 17 69 0 2011/12 12,2 6 27 0 69 -84 49 -64 21 -64 0 2012/13 12,4 6 27 21 70 33 49 54 21 54 0 2013/14 14,1 7 27 14 74 -4 50 20 24 20 0 2014/15 16,6 8 27 14 80 -10 52 18 28 18 0

Hasat

Sonrası 10. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 30 21 71 35 52,0 55 19 55 0 2011/12 12,2 6 30 0 76 -91 53 -68 23 -68 0 2012/13 12,4 6 30 21 77 27 53 50 23 50 0 2013/14 14,1 7 30 15 81 -4 55 22 26 22 0 2014/15 16,6 8 30 12 87 -27 56 4 31 4 0

157

157

EK 3. Mevcut Durumda Sağlanan Teşvikler, Çiftçi Kazanç Durumu ve Politika Önerilerinin Çiftçi Üzerindeki Etkileri - TR5 Batı Anadolu Bölgesi (TL/Ton)

TR5 Batı Anadolu

Hasat Sonrası

1. ay Kazanç Durumu

TR5 Batı

Anadolu

Mevcut Teşvikler Mevcut Durumda Avans Durumunda Fiyat Garantisi Olması Durumunda

Üreticiye Sağlanan

% 2 Stopaj

Avantajı

Ürün Satışında

Tahsil Edilen

% 1 KDV

İstisnası

Lisanslı Depoya

Ödenecek Kira

Desteği

Gelir Vergisi

İstisnasından Kaynaklı

İlave Kazanç

Maliyet Kâr/Zarar Maliyet Kâr/Zarar İlave Kazanç Kâr/Zar

İlave

Kazanç

2010/11 10,3 5 3 5 16 8 14 9 2 9 0 2011/12 12,2 6 3 0 16 -21 14 -19 2 -19 0 2012/13 12,4 6 3 5 16 10 14 13 2 26 13 2013/14 14,1 7 3 0 17 -23 14 -21 3 -21 0 2014/15 16,6 8 3 2 17 -7 14 -4 3 -4 0

Hasat

Sonrası 2. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 6 9 22 25 18 29 4 29 0 2011/12 12,2 6 6 0 23 -31 18 -27 5 -27 0 2012/13 12,4 6 6 8 23 17 18 22 5 22 0 2013/14 14,1 7 6 0 24 -31 19 -25 5 -25 0 2014/15 16,6 8 6 3 25 -9 19 -2 6 -2 0

Hasat

Sonrası 3. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 9 12 28 32 22,3 38 6 38 0 2011/12 12,2 6 9 0 30 -38 23 -31 7 -31 0 2012/13 12,4 6 9 13 30 34 23 41 7 41 0 2013/14 14,1 7 9 0 31 -31 23 -23 8 -23 0 2014/15 16,6 8 9 6 33 -3 24 6 9 6 0

Hasat

Sonrası 4. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 12 15 34 39 26,6 47 8 47 0 2011/12 12,2 6 12 0 36 -41 27 -32 9 -32 0 2012/13 12,4 6 12 14 36 34 27 43 9 43 0 2013/14 14,1 7 12 2 38 -28 28 -18 11 -18 0 2014/15 16,6 8 12 7 41 -4 28 8 12 8 0

Hasat

Sonrası 5. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 15 15 40 33 30,8 43 10 43 0 2011/12 12,2 6 15 0 43 -48 31 -36 11 -36 0 2012/13 12,4 6 15 15 43 34 32 45 12 45 0 2013/14 14,1 7 15 5 45 -19 32 -5 13 -5 0 2014/15 16,6 8 15 11 49 8 33 24 16 24 0

Hasat

Sonrası 6. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 18 17 47 37 35,0 48 12 48 0 2011/12 12,2 6 18 0 49 -64 36 -51 14 -51 0 2012/13 12,4 6 18 19 50 43 36 57 14 57 0 2013/14 14,1 7 18 8 52 -12 37 3 16 3 0 2014/15 16,6 8 18 12 56 4 38 22 19 22 0

Hasat

Sonrası 7. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 21 24 53 67 39,3 81 13 81 0 2011/12 12,2 6 21 0 56 -61 40 -45 16 -45 0 2012/13 12,4 6 21 19 57 40 40 56 16 56 0 2013/14 14,1 7 21 13 60 4 41 22 18 22 0 2014/15 16,6 8 21 14 64 6 42 28 22 28 0

Hasat

Sonrası 8. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 24 24 59 61 43,5 76 15 76 0 2011/12 12,2 6 24 0 63 -71 45 -53 18 -53 0 2012/13 12,4 6 24 21 63 40 45 59 19 59 0 2013/14 14,1 7 24 13 67 -3 46 18 21 18 0 2014/15 16,6 8 24 14 72 -2 47 23 25 23 0

Hasat

Sonrası 9. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 27 23 65 52 47,7 69 17 69 0 2011/12 12,2 6 27 0 69 -84 49 -64 21 -64 0 2012/13 12,4 6 27 21 70 33 49 54 21 54 0 2013/14 14,1 7 27 14 74 -4 50 20 24 20 0 2014/15 16,6 8 27 14 80 -10 52 18 28 18 0

Hasat

Sonrası 10. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,3 5 30 21 71 35 52,0 55 19 55 0 2011/12 12,2 6 30 0 76 -91 53 -68 23 -68 0 2012/13 12,4 6 30 21 77 27 53 50 23 50 0 2013/14 14,1 7 30 15 81 -4 55 22 26 22 0 2014/15 16,6 8 30 12 87 -27 56 4 31 4 0

158

158

EK 4. Mevcut Durumda Sağlanan Teşvikler, Çiftçi Kazanç Durumu ve Politika Önerilerinin Çiftçi Üzerindeki Etkileri - TR2 Batı Marmara Bölgesi (TL/Ton)

TR2 Batı Marmara

Hasat Sonrası

1. ay Kazanç Durumu

TR2 Batı Marmara

Mevcut Teşvikler Mevcut Durumda Avans Durumunda Fiyat Garantisi Olması Durumunda

Üreticiye Sağlanan

% 2 Stopaj

Avantajı

Ürün Satışında

Tahsil Edilen

% 1 KDV

İstisnası

Lisanslı Depoya

Ödenecek Kira

Desteği

Gelir Vergisi

İstisnasından Kaynaklı

İlave Kazanç

Maliyet Kâr/Zarar Maliyet Kâr/Zarar İlave Kazanç Kâr/Zar

İlave

Kazanç

2010/11 10,0 5 3 7 16 20 14 22 2 22 0 2011/12 12,0 6 3 0 16 -38 14 -36 2 -36 0 2012/13 11,9 6 3 3 16 -1 14 1 2 49 48 2013/14 13,2 7 3 2 17 -8 14 -5 2 5 10 2014/15 14,8 7 3 0 17 -44 14 -41 3 -5 36

Hasat

Sonrası 2. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 6 12 22 38 18 42 4 42 0 2011/12 12,0 6 6 0 23 -41 18 -36 5 -36 0 2012/13 11,9 6 6 5 23 4 18 9 4 45 36 2013/14 13,2 7 6 1 23 -18 19 -14 5 0 14 2014/15 14,8 7 6 0 24 -37 19 -32 6 -10 22

Hasat

Sonrası 3. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 9 16 28 52 22,3 58 6 58 0 2011/12 12,0 6 9 0 29 -53 23 -47 7 -47 0 2012/13 11,9 6 9 6 29 2 23 8 7 40 32 2013/14 13,2 7 9 2 30 -21 23 -14 7 -4 10 2014/15 14,8 7 9 0 32 -39 23 -30 8 -14 16

Hasat

Sonrası 4. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 12 17 34 52 26,5 59 8 59 0 2011/12 12,0 6 12 0 36 -64 27 -55 9 -55 0 2012/13 11,9 6 12 9 36 7 27 16 9 36 20 2013/14 13,2 7 12 4 37 -18 27 -8 10 -8 0 2014/15 14,8 7 12 1 39 -36 28 -25 11 -19 6

Hasat

Sonrası 5. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 15 19 40 54 30,7 63 9 63 0 2011/12 12,0 6 15 0 43 -75 31 -63 11 -63 0 2012/13 11,9 6 15 9 43 0 31 12 11 32 20 2013/14 13,2 7 15 7 44 -7 32 5 12 5 0 2014/15 14,8 7 15 2 46 -37 32 -23 14 -23 0

Hasat

Sonrası 6. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 18 22 46 66 34,9 77 11 77 0 2011/12 12,0 6 18 0 49 -81 36 -68 14 -68 0 2012/13 11,9 6 18 11 49 4 36 17 13 27 10 2013/14 13,2 7 18 9 51 -4 36 11 15 11 0 2014/15 14,8 7 18 4 54 -33 37 -16 17 -16 0

Hasat

Sonrası 7. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 21 24 52 66 39,2 79 13 79 0 2011/12 12,0 6 21 0 56 -86 40 -70 16 -70 0 2012/13 11,9 6 21 13 56 9 40 25 16 25 0 2013/14 13,2 7 21 11 58 -1 41 16 17 16 0 2014/15 14,8 7 21 5 61 -34 41 -14 19 -14 0

Hasat

Sonrası 8. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 24 22 58 54 43,4 69 15 69 0 2011/12 12,0 6 24 0 62 -88 44 -70 18 -70 0 2012/13 11,9 6 24 15 62 13 44 31 18 31 0 2013/14 13,2 7 24 15 65 8 45 28 20 28 0 2014/15 14,8 7 24 6 68 -37 46 -15 22 -15 0

Hasat

Sonrası 9. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 27 24 65 53 47,6 70 17 70 0 2011/12 12,0 6 27 0 69 -99 49 -79 20 -79 0 2012/13 11,9 6 27 15 69 6 49 26 20 26 0 2013/14 13,2 7 27 16 72 9 50 31 22 31 0 2014/15 14,8 7 27 7 76 -43 50 -17 25 -17 0

Hasat

Sonrası 10. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 30 23 71 45 51,8 64 19 64 0 2011/12 12,0 6 30 0 76 -110 53 -87 23 -87 0 2012/13 11,9 6 30 15 75 0 53 22 22 22 0 2013/14 13,2 7 30 18 79 10 54 35 25 35 0 2014/15 14,8 7 30 8 83 -44 55 -16 28 -16 0

159

EK 5. İBBS (Düzey 1) Bazında Buğday Fiyatlarının Hasat Dönemi Fiyatlarına Göre Değişimi

TR1 İstanbul Haziran ve Temmuz

Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,31 0,00 -3,23 -3,23 0,00 3,23 6,45 12,90 19,35 19,35 22,58 2006/07 0,36 -7,04 -4,23 -4,23 -4,23 -1,41 -1,41 -7,04 -4,23 -1,41 -1,41 2007/08 0,35 7,25 27,54 24,64 24,64 27,54 - 26,76 18,31 23,94 32,39 2008/09 0,48 2,08 4,17 4,17 4,17 -6,25 -6,25 -4,17 2,08 2,08 2,08 2009/10 0,46 -4,35 -4,35 -4,35 -4,35 -6,52 0,00 0,00 0,00 15,22 15,22 2010/11 0,53 2,86 4,76 8,57 16,19 18,10 20,00 16,19 16,19 21,90 10,48 2011/12 0,57 0,88 -2,65 -6,19 -4,42 -4,42 -7,96 -7,96 -6,19 -2,65 -2,65 2012/13 0,59 4,20 10,92 4,20 4,20 4,20 9,24 12,61 15,97 17,65 17,65 2013/14 0,68 -2,94 0,00 2,94 2,94 -1,35 10,29 10,29 13,24 13,24 13,24 2014/15 0,74 -2,70 2,70 5,41 6,76 5,41 8,11 4,05 4,05 4,05 4,05

TR2 Batı Marmara

Haziran ve Temmuz Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,36 -1,41 -1,41 0,85 1,41 0,85 -8,17 -4,79 -1,97 -1,41 -0,85 2006/07 0,35 -0,29 2,03 3,77 6,67 8,41 10,72 15,94 18,26 20,58 20,00 2007/08 0,41 2,45 4,90 8,33 11,27 12,25 15,20 16,67 31,86 37,75 39,22 2008/09 0,50 -2,61 -1,80 -0,20 -1,40 -3,01 -1,80 -1,00 -1,00 -5,01 -5,01 2009/10 0,45 -1,57 -2,01 0,67 3,36 8,72 9,17 13,20 14,54 14,54 14,54 2010/11 0,50 7,17 11,95 15,94 17,13 18,73 22,31 23,51 22,31 23,51 23,11 2011/12 0,60 -3,67 -3,00 -4,00 -4,67 -5,33 -5,33 -5,00 -4,33 -5,00 -5,67 2012/13 0,60 2,51 4,52 5,19 7,20 7,20 8,88 10,89 12,56 12,56 12,56 2013/14 0,66 1,36 0,76 1,36 2,87 5,60 7,11 8,62 11,04 12,25 13,46 2014/15 0,74 -3,64 -1,75 -0,94 0,40 1,21 2,83 3,64 4,18 4,45 5,26

TR3 Ege Haziran ve Temmuz

Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,34 -0,56 -0,56 1,30 1,30 0,93 -4,64 -2,78 -1,30 0,19 0,56 2006/07 0,34 0,74 1,85 2,58 2,95 4,06 8,12 10,70 12,92 14,39 18,08 2007/08 0,41 4,85 6,36 8,79 11,82 15,15 23,03 25,15 34,55 42,12 39,39 2008/09 0,55 -3,41 -4,55 -2,27 -6,59 -5,45 -4,77 -5,91 -4,77 -11,36 -12,50 2009/10 0,44 -4,86 -7,14 -5,14 -1,71 0,29 1,71 8,86 6,00 5,71 4,86 2010/11 0,47 2,79 8,37 11,82 13,68 18,19 19,26 21,91 24,57 24,83 24,83 2011/12 0,58 -1,93 -2,15 0,21 -0,43 0,43 -1,50 -1,29 -1,07 -0,21 1,72 2012/13 0,59 3,08 3,92 6,04 6,47 8,38 13,26 13,04 13,47 14,32 15,16 2013/14 0,65 -1,54 -1,73 -2,31 -1,54 -0,58 0,77 3,65 4,42 5,96 6,54 2014/15 0,74 2,02 2,19 3,54 5,06 4,72 3,88 4,55 4,72 6,41 5,23

TR4 Doğu Marmara

Haziran ve Temmuz Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,35 -2,2 -4,7 -4,7 -4,3 -5,4 -5,8 -4,3 -2,2 0,0 -0,4 2006/07 0,35 2,3 3,1 4,5 5,6 5,2 4,1 8,1 13,1 15,3 14,9 2007/08 0,41 0,2 3,0 5,5 7,3 8,5 12,9 15,3 23,0 26,7 28,9 2008/09 0,47 5,8 0,8 1,3 -0,3 6,6 -1,6 -1,7 -0,2 0,7 -1,1 2009/10 0,45 -2,9 1,0 -0,1 1,3 0,3 5,1 4,5 7,7 8,0 8,7 2010/11 0,49 2,9 8,8 10,8 12,3 15,9 17,3 17,9 19,1 21,1 22,3 2011/12 0,58 -2,5 -1,6 -2,1 -3,0 -3,3 -2,5 -2,1 -3,3 -2,5 -3,8 2012/13 0,58 1,7 3,4 3,6 7,4 8,1 6,5 8,9 8,3 12,8 13,0 2013/14 0,64 -0,5 -0,5 -0,3 0,1 0,7 1,5 9,1 9,7 10,3 10,7 2014/15 0,72 3,0 -0,6 -1,1 0,1 0,9 2,0 2,5 2,5 3,0 3,0

TR5 Batı Anadolu Haziran ve Temmuz

Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,34 0,49 0,49 0,49 0,49 1,48 -5,42 -4,43 -3,45 -2,46 -1,48 2006/07 0,34 1,46 2,44 4,39 7,32 9,27 13,17 20,00 20,98 21,95 21,95 2007/08 0,42 -0,40 4,38 8,37 13,15 15,54 24,30 27,49 43,43 50,60 52,19 2008/09 0,59 1,42 2,55 5,38 3,12 -2,55 -1,42 -5,38 -6,52 -7,65 -11,61 2009/10 0,48 -3,47 0,69 3,47 4,17 2,08 2,78 6,94 11,11 3,47 3,47 2010/11 0,51 4,55 9,09 11,69 14,29 14,29 16,23 23,38 23,38 22,73 20,78 2011/12 0,61 -0,82 -1,37 -1,37 -0,82 -0,82 -2,47 -0,82 -1,37 -2,47 -2,47 2012/13 0,62 4,30 6,45 10,22 11,29 12,37 15,05 15,59 16,67 16,67 16,67 2013/14 0,70 -0,95 -0,95 0,00 1,42 3,79 5,69 9,00 9,00 9,95 10,90 2014/15 0,83 1,20 2,01 3,61 4,42 6,83 7,23 8,03 8,43 8,03 6,83

159

158

EK 4. Mevcut Durumda Sağlanan Teşvikler, Çiftçi Kazanç Durumu ve Politika Önerilerinin Çiftçi Üzerindeki Etkileri - TR2 Batı Marmara Bölgesi (TL/Ton)

TR2 Batı Marmara

Hasat Sonrası

1. ay Kazanç Durumu

TR2 Batı Marmara

Mevcut Teşvikler Mevcut Durumda Avans Durumunda Fiyat Garantisi Olması Durumunda

Üreticiye Sağlanan

% 2 Stopaj

Avantajı

Ürün Satışında

Tahsil Edilen

% 1 KDV

İstisnası

Lisanslı Depoya

Ödenecek Kira

Desteği

Gelir Vergisi

İstisnasından Kaynaklı

İlave Kazanç

Maliyet Kâr/Zarar Maliyet Kâr/Zarar İlave Kazanç Kâr/Zar

İlave

Kazanç

2010/11 10,0 5 3 7 16 20 14 22 2 22 0 2011/12 12,0 6 3 0 16 -38 14 -36 2 -36 0 2012/13 11,9 6 3 3 16 -1 14 1 2 49 48 2013/14 13,2 7 3 2 17 -8 14 -5 2 5 10 2014/15 14,8 7 3 0 17 -44 14 -41 3 -5 36

Hasat

Sonrası 2. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 6 12 22 38 18 42 4 42 0 2011/12 12,0 6 6 0 23 -41 18 -36 5 -36 0 2012/13 11,9 6 6 5 23 4 18 9 4 45 36 2013/14 13,2 7 6 1 23 -18 19 -14 5 0 14 2014/15 14,8 7 6 0 24 -37 19 -32 6 -10 22

Hasat

Sonrası 3. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 9 16 28 52 22,3 58 6 58 0 2011/12 12,0 6 9 0 29 -53 23 -47 7 -47 0 2012/13 11,9 6 9 6 29 2 23 8 7 40 32 2013/14 13,2 7 9 2 30 -21 23 -14 7 -4 10 2014/15 14,8 7 9 0 32 -39 23 -30 8 -14 16

Hasat

Sonrası 4. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 12 17 34 52 26,5 59 8 59 0 2011/12 12,0 6 12 0 36 -64 27 -55 9 -55 0 2012/13 11,9 6 12 9 36 7 27 16 9 36 20 2013/14 13,2 7 12 4 37 -18 27 -8 10 -8 0 2014/15 14,8 7 12 1 39 -36 28 -25 11 -19 6

Hasat

Sonrası 5. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 15 19 40 54 30,7 63 9 63 0 2011/12 12,0 6 15 0 43 -75 31 -63 11 -63 0 2012/13 11,9 6 15 9 43 0 31 12 11 32 20 2013/14 13,2 7 15 7 44 -7 32 5 12 5 0 2014/15 14,8 7 15 2 46 -37 32 -23 14 -23 0

Hasat

Sonrası 6. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 18 22 46 66 34,9 77 11 77 0 2011/12 12,0 6 18 0 49 -81 36 -68 14 -68 0 2012/13 11,9 6 18 11 49 4 36 17 13 27 10 2013/14 13,2 7 18 9 51 -4 36 11 15 11 0 2014/15 14,8 7 18 4 54 -33 37 -16 17 -16 0

Hasat

Sonrası 7. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 21 24 52 66 39,2 79 13 79 0 2011/12 12,0 6 21 0 56 -86 40 -70 16 -70 0 2012/13 11,9 6 21 13 56 9 40 25 16 25 0 2013/14 13,2 7 21 11 58 -1 41 16 17 16 0 2014/15 14,8 7 21 5 61 -34 41 -14 19 -14 0

Hasat

Sonrası 8. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 24 22 58 54 43,4 69 15 69 0 2011/12 12,0 6 24 0 62 -88 44 -70 18 -70 0 2012/13 11,9 6 24 15 62 13 44 31 18 31 0 2013/14 13,2 7 24 15 65 8 45 28 20 28 0 2014/15 14,8 7 24 6 68 -37 46 -15 22 -15 0

Hasat

Sonrası 9. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 27 24 65 53 47,6 70 17 70 0 2011/12 12,0 6 27 0 69 -99 49 -79 20 -79 0 2012/13 11,9 6 27 15 69 6 49 26 20 26 0 2013/14 13,2 7 27 16 72 9 50 31 22 31 0 2014/15 14,8 7 27 7 76 -43 50 -17 25 -17 0

Hasat

Sonrası 10. ay

Kazanç Durumu

2010/11 10,0 5 30 23 71 45 51,8 64 19 64 0 2011/12 12,0 6 30 0 76 -110 53 -87 23 -87 0 2012/13 11,9 6 30 15 75 0 53 22 22 22 0 2013/14 13,2 7 30 18 79 10 54 35 25 35 0 2014/15 14,8 7 30 8 83 -44 55 -16 28 -16 0

159

EK 5. İBBS (Düzey 1) Bazında Buğday Fiyatlarının Hasat Dönemi Fiyatlarına Göre Değişimi

TR1 İstanbul Haziran ve Temmuz

Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,31 0,00 -3,23 -3,23 0,00 3,23 6,45 12,90 19,35 19,35 22,58 2006/07 0,36 -7,04 -4,23 -4,23 -4,23 -1,41 -1,41 -7,04 -4,23 -1,41 -1,41 2007/08 0,35 7,25 27,54 24,64 24,64 27,54 - 26,76 18,31 23,94 32,39 2008/09 0,48 2,08 4,17 4,17 4,17 -6,25 -6,25 -4,17 2,08 2,08 2,08 2009/10 0,46 -4,35 -4,35 -4,35 -4,35 -6,52 0,00 0,00 0,00 15,22 15,22 2010/11 0,53 2,86 4,76 8,57 16,19 18,10 20,00 16,19 16,19 21,90 10,48 2011/12 0,57 0,88 -2,65 -6,19 -4,42 -4,42 -7,96 -7,96 -6,19 -2,65 -2,65 2012/13 0,59 4,20 10,92 4,20 4,20 4,20 9,24 12,61 15,97 17,65 17,65 2013/14 0,68 -2,94 0,00 2,94 2,94 -1,35 10,29 10,29 13,24 13,24 13,24 2014/15 0,74 -2,70 2,70 5,41 6,76 5,41 8,11 4,05 4,05 4,05 4,05

TR2 Batı Marmara

Haziran ve Temmuz Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,36 -1,41 -1,41 0,85 1,41 0,85 -8,17 -4,79 -1,97 -1,41 -0,85 2006/07 0,35 -0,29 2,03 3,77 6,67 8,41 10,72 15,94 18,26 20,58 20,00 2007/08 0,41 2,45 4,90 8,33 11,27 12,25 15,20 16,67 31,86 37,75 39,22 2008/09 0,50 -2,61 -1,80 -0,20 -1,40 -3,01 -1,80 -1,00 -1,00 -5,01 -5,01 2009/10 0,45 -1,57 -2,01 0,67 3,36 8,72 9,17 13,20 14,54 14,54 14,54 2010/11 0,50 7,17 11,95 15,94 17,13 18,73 22,31 23,51 22,31 23,51 23,11 2011/12 0,60 -3,67 -3,00 -4,00 -4,67 -5,33 -5,33 -5,00 -4,33 -5,00 -5,67 2012/13 0,60 2,51 4,52 5,19 7,20 7,20 8,88 10,89 12,56 12,56 12,56 2013/14 0,66 1,36 0,76 1,36 2,87 5,60 7,11 8,62 11,04 12,25 13,46 2014/15 0,74 -3,64 -1,75 -0,94 0,40 1,21 2,83 3,64 4,18 4,45 5,26

TR3 Ege Haziran ve Temmuz

Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,34 -0,56 -0,56 1,30 1,30 0,93 -4,64 -2,78 -1,30 0,19 0,56 2006/07 0,34 0,74 1,85 2,58 2,95 4,06 8,12 10,70 12,92 14,39 18,08 2007/08 0,41 4,85 6,36 8,79 11,82 15,15 23,03 25,15 34,55 42,12 39,39 2008/09 0,55 -3,41 -4,55 -2,27 -6,59 -5,45 -4,77 -5,91 -4,77 -11,36 -12,50 2009/10 0,44 -4,86 -7,14 -5,14 -1,71 0,29 1,71 8,86 6,00 5,71 4,86 2010/11 0,47 2,79 8,37 11,82 13,68 18,19 19,26 21,91 24,57 24,83 24,83 2011/12 0,58 -1,93 -2,15 0,21 -0,43 0,43 -1,50 -1,29 -1,07 -0,21 1,72 2012/13 0,59 3,08 3,92 6,04 6,47 8,38 13,26 13,04 13,47 14,32 15,16 2013/14 0,65 -1,54 -1,73 -2,31 -1,54 -0,58 0,77 3,65 4,42 5,96 6,54 2014/15 0,74 2,02 2,19 3,54 5,06 4,72 3,88 4,55 4,72 6,41 5,23

TR4 Doğu Marmara

Haziran ve Temmuz Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,35 -2,2 -4,7 -4,7 -4,3 -5,4 -5,8 -4,3 -2,2 0,0 -0,4 2006/07 0,35 2,3 3,1 4,5 5,6 5,2 4,1 8,1 13,1 15,3 14,9 2007/08 0,41 0,2 3,0 5,5 7,3 8,5 12,9 15,3 23,0 26,7 28,9 2008/09 0,47 5,8 0,8 1,3 -0,3 6,6 -1,6 -1,7 -0,2 0,7 -1,1 2009/10 0,45 -2,9 1,0 -0,1 1,3 0,3 5,1 4,5 7,7 8,0 8,7 2010/11 0,49 2,9 8,8 10,8 12,3 15,9 17,3 17,9 19,1 21,1 22,3 2011/12 0,58 -2,5 -1,6 -2,1 -3,0 -3,3 -2,5 -2,1 -3,3 -2,5 -3,8 2012/13 0,58 1,7 3,4 3,6 7,4 8,1 6,5 8,9 8,3 12,8 13,0 2013/14 0,64 -0,5 -0,5 -0,3 0,1 0,7 1,5 9,1 9,7 10,3 10,7 2014/15 0,72 3,0 -0,6 -1,1 0,1 0,9 2,0 2,5 2,5 3,0 3,0

TR5 Batı Anadolu Haziran ve Temmuz

Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,34 0,49 0,49 0,49 0,49 1,48 -5,42 -4,43 -3,45 -2,46 -1,48 2006/07 0,34 1,46 2,44 4,39 7,32 9,27 13,17 20,00 20,98 21,95 21,95 2007/08 0,42 -0,40 4,38 8,37 13,15 15,54 24,30 27,49 43,43 50,60 52,19 2008/09 0,59 1,42 2,55 5,38 3,12 -2,55 -1,42 -5,38 -6,52 -7,65 -11,61 2009/10 0,48 -3,47 0,69 3,47 4,17 2,08 2,78 6,94 11,11 3,47 3,47 2010/11 0,51 4,55 9,09 11,69 14,29 14,29 16,23 23,38 23,38 22,73 20,78 2011/12 0,61 -0,82 -1,37 -1,37 -0,82 -0,82 -2,47 -0,82 -1,37 -2,47 -2,47 2012/13 0,62 4,30 6,45 10,22 11,29 12,37 15,05 15,59 16,67 16,67 16,67 2013/14 0,70 -0,95 -0,95 0,00 1,42 3,79 5,69 9,00 9,00 9,95 10,90 2014/15 0,83 1,20 2,01 3,61 4,42 6,83 7,23 8,03 8,43 8,03 6,83

160

160

EK 5. İBBS (Düzey 1) Bazında Buğday Fiyatlarının Hasat Dönemi Fiyatlarına Göre Değişimi

(Devamı)

TR6 Akdeniz Mayıs ve Haziran Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan

2005/06 0,36 -1,57 -1,92 -1,22 -0,52 -1,22 -0,17 -7,50 -5,06 -3,32 -1,22 2006/07 0,35 0,00 1,09 1,45 3,26 5,43 5,07 11,23 15,58 12,32 12,32 2007/08 0,39 9,18 10,47 12,72 14,98 19,48 22,38 24,32 29,47 43,32 50,08 2008/09 0,56 -1,88 -2,55 -1,66 1,00 -1,88 -4,32 -5,87 -6,53 -6,31 -9,19 2009/10 0,47 -8,27 -5,60 -2,93 -3,47 -0,27 -1,87 -1,33 -1,87 -0,80 3,47 2010/11 0,48 5,61 12,13 16,82 16,30 22,29 23,86 26,21 31,16 31,68 31,42 2011/12 0,60 -1,96 -3,83 -4,45 -2,79 -3,62 -3,62 -3,41 -5,69 -4,24 -6,72 2012/13 0,59 1,81 5,86 7,35 8,63 10,54 12,03 11,40 12,25 13,95 13,74 2013/14 0,66 -0,38 -0,76 0,19 0,95 1,52 1,70 3,03 4,73 4,73 5,11 2014/15 0,73 4,97 6,51 6,85 7,36 7,88 8,90 9,08 9,42 10,10 10,10

TR7 Orta Anadolu

Haziran ve Temmuz Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,34 -1,47 -0,73 1,10 1,83 0,37 -4,40 -3,30 -1,10 0,37 0,73 2006/07 0,34 1,66 1,29 1,29 2,39 3,50 3,87 5,71 8,66 8,29 9,39 2007/08 0,39 3,72 6,95 9,21 12,12 14,38 19,22 20,19 26,33 31,50 32,47 2008/09 0,52 -0,60 -1,32 0,36 -0,60 -1,56 -4,45 -5,42 -5,66 -7,10 -9,99 2009/10 0,45 -1,11 -1,11 -1,11 -0,56 0,28 1,67 0,83 2,50 2,50 4,17 2010/11 0,48 2,72 6,87 8,43 8,95 8,43 12,32 12,84 14,66 14,92 14,92 2011/12 0,56 -1,12 0,22 0,67 0,67 0,67 0,22 -0,22 -2,02 -1,80 -1,57 2012/13 0,58 4,11 5,41 6,28 8,44 11,47 11,26 12,99 12,99 12,77 12,12 2013/14 0,65 -1,25 -1,25 -1,63 -0,67 0,48 2,97 4,12 5,47 6,42 7,57 2014/15 0,74 5,00 6,18 7,03 7,37 7,20 8,38 8,21 9,06 9,06 8,72

TR8 Batı Karadeniz

Haziran ve Temmuz Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,36 -0,70 0,70 2,10 0,98 -0,42 -4,35 -2,10 0,98 1,82 2,10 2006/07 0,36 0,28 1,38 1,93 2,48 3,31 4,99 11,57 13,22 13,22 13,50 2007/08 0,41 4,58 5,54 8,14 10,83 13,99 14,85 35,90 49,37 56,72 57,64 2008/09 0,54 -3,26 -5,25 -4,43 -6,07 -6,90 -3,26 -3,44 -3,81 -4,55 -6,03 2009/10 0,46 -8,14 -5,97 -5,10 -3,80 -3,49 -2,04 -0,83 -0,59 -0,11 -0,35 2010/11 0,48 6,97 9,69 10,32 11,79 15,12 16,99 19,55 20,48 20,95 19,79 2011/12 0,56 -3,42 -15,07 -1,88 -2,63 -2,82 -3,61 -4,01 -4,80 -4,40 -3,81 2012/13 0,57 4,36 20,68 8,05 -0,87 13,68 16,00 15,81 16,39 16,00 16,39 2013/14 0,65 -3,23 -3,90 -3,40 -2,21 1,36 8,03 8,34 8,95 9,25 10,48 2014/15 0,75 3,26 3,93 3,79 4,32 4,99 5,79 5,52 6,19 5,66 5,39

TR9 Doğu Karadeniz

Haziran ve Temmuz Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,40 2,18 2,18 2,80 2,18 0,31 5,92 7,79 8,41 10,90 10,28 2006/07 0,44 -2,30 -3,45 -2,87 0,00 0,57 10,34 9,77 9,20 10,34 10,34 2007/08 0,41 17,68 1,63 4,07 4,88 5,69 -3,25 -4,88 -3,25 29,88 37,20 2008/09 0,52 -1,93 12,08 11,11 16,43 17,39 19,32 19,32 21,74 18,36 21,74 2009/10 0,60 -5,86 -7,11 -11,30 -8,37 -7,95 10,04 10,04 6,69 11,72 12,55 2010/11 0,67 5,42 3,18 6,17 3,18 5,79 -7,66 0,56 1,68 3,93 2,06 2011/12 0,68 4,76 6,59 6,23 9,16 17,95 5,13 -2,56 6,96 8,42 6,96 2012/13 0,70 9,71 7,55 9,71 10,07 -8,87 8,27 6,12 6,12 5,40 5,40 2013/14 0,77 0,49 -0,49 0,16 0,81 0,49 0,49 3,41 3,41 3,41 3,41 2014/15 0,79 -1,27 1,58 2,53 2,85 3,16 1,27 0,95 1,27 2,85 2,85

161

EK 5. İBBS (Düzey 1) Bazında Buğday Fiyatlarının Hasat Dönemi Fiyatlarına Göre Değişimi

(Devamı)

TRA Kuzeydoğu Anadolu

Ağustos Ayı Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde) Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz

2005/06 0,35 -0,81 0,00 -0,81 0,81 1,21 2,83 5,26 6,07 6,07 6,07 5,26 2006/07 0,37 1,15 1,92 1,92 3,46 6,15 7,69 6,92 8,85 12,69 13,08 17,31 2007/08 0,44 -1,96 0,33 4,58 3,92 8,28 15,52 18,95 22,00 23,15 26,96 25,05 2008/09 0,53 -0,31 -2,20 4,40 15,72 13,21 12,58 11,64 9,12 0,63 2,83 0,63 2009/10 0,51 -2,27 -3,57 0,00 1,30 -2,88 -2,60 1,58 -0,65 0,46 1,30 2,41 2010/11 0,52 2,20 3,02 6,04 7,69 7,14 9,62 15,06 20,33 19,51 12,64 9,34 2011/12 0,56 1,52 2,53 2,78 4,56 5,57 5,32 9,87 12,91 9,28 11,65 10,89 2012/13 0,63 2,27 2,27 4,55 7,50 7,73 8,41 9,09 12,95 12,50 11,36 10,91 2013/14 0,70 -0,82 -0,61 -1,84 -2,05 -0,82 -0,61 0,00 1,43 1,43 1,84 3,28 2014/15 0,78 0,36 -1,46 -0,73 -1,28 -0,18 1,28 1,09 2,55 1,82 1,82 2,55

TRB Ortadoğu Anadolu

Ağustos Ayı Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde) Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz

2005/06 0,36 1,74 1,74 1,39 1,04 -1,04 1,04 2,08 3,82 3,82 2,43 0,69 2006/07 0,36 -0,69 0,34 1,03 1,72 4,14 2,41 3,45 3,45 3,79 7,24 11,72 2007/08 0,41 0,30 1,21 4,24 4,85 12,73 13,94 19,70 42,42 49,39 50,30 42,42 2008/09 0,58 1,96 5,22 9,13 8,91 8,70 5,43 3,48 1,52 1,52 0,22 -6,30 2009/10 0,53 -0,47 2,13 2,13 0,95 -0,61 2,10 1,83 3,18 1,56 0,47 -3,32 2010/11 0,51 -1,47 2,45 3,68 6,62 9,31 15,44 14,71 12,99 16,18 13,48 13,73 2011/12 0,59 0,00 -3,85 -1,28 -0,21 1,07 0,85 1,07 3,21 2,99 3,63 4,06 2012/13 0,62 2,61 4,41 7,82 11,02 8,22 8,22 8,42 8,42 8,62 8,62 7,82 2013/14 0,67 -1,30 -1,12 -0,19 0,00 2,04 2,23 2,97 3,35 3,53 4,09 5,58 2014/15 0,73 5,60 6,11 5,60 4,92 5,60 6,28 6,11 6,28 6,11 5,09 6,28

TRC Güneydoğu Anadolu

Haziran ve Temmuz Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,35 -0,96 0,64 1,60 2,24 1,28 -6,41 -3,53 -3,21 -2,24 -2,24 2006/07 0,34 0,00 1,99 3,64 2,32 3,64 7,62 6,95 7,28 8,94 5,63 2007/08 0,39 1,58 5,54 11,69 17,41 17,12 27,88 35,65 47,95 53,13 46,33 2008/09 0,57 7,34 2,08 3,78 -8,21 -9,09 -2,52 -0,50 -0,11 -0,77 -4,98 2009/10 0,46 -4,94 -2,24 -2,78 -2,81 -1,38 6,04 9,63 8,68 7,24 6,52 2010/11 0,51 2,83 6,10 8,06 12,75 14,71 18,95 23,97 25,49 24,84 23,31 2011/12 0,61 -1,74 -0,27 0,27 0,46 1,92 2,29 2,47 3,57 3,21 1,88 2012/13 0,62 1,52 2,06 4,74 7,97 9,04 10,65 11,19 12,09 12,80 12,80 2013/14 0,67 1,58 1,92 1,75 2,42 4,42 4,75 6,09 6,09 6,26 6,09 2014/15 0,78 1,00 1,71 3,14 5,85 6,28 7,13 7,13 6,42 5,85 5,56

161

160

EK 5. İBBS (Düzey 1) Bazında Buğday Fiyatlarının Hasat Dönemi Fiyatlarına Göre Değişimi

(Devamı)

TR6 Akdeniz Mayıs ve Haziran Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan

2005/06 0,36 -1,57 -1,92 -1,22 -0,52 -1,22 -0,17 -7,50 -5,06 -3,32 -1,22 2006/07 0,35 0,00 1,09 1,45 3,26 5,43 5,07 11,23 15,58 12,32 12,32 2007/08 0,39 9,18 10,47 12,72 14,98 19,48 22,38 24,32 29,47 43,32 50,08 2008/09 0,56 -1,88 -2,55 -1,66 1,00 -1,88 -4,32 -5,87 -6,53 -6,31 -9,19 2009/10 0,47 -8,27 -5,60 -2,93 -3,47 -0,27 -1,87 -1,33 -1,87 -0,80 3,47 2010/11 0,48 5,61 12,13 16,82 16,30 22,29 23,86 26,21 31,16 31,68 31,42 2011/12 0,60 -1,96 -3,83 -4,45 -2,79 -3,62 -3,62 -3,41 -5,69 -4,24 -6,72 2012/13 0,59 1,81 5,86 7,35 8,63 10,54 12,03 11,40 12,25 13,95 13,74 2013/14 0,66 -0,38 -0,76 0,19 0,95 1,52 1,70 3,03 4,73 4,73 5,11 2014/15 0,73 4,97 6,51 6,85 7,36 7,88 8,90 9,08 9,42 10,10 10,10

TR7 Orta Anadolu

Haziran ve Temmuz Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,34 -1,47 -0,73 1,10 1,83 0,37 -4,40 -3,30 -1,10 0,37 0,73 2006/07 0,34 1,66 1,29 1,29 2,39 3,50 3,87 5,71 8,66 8,29 9,39 2007/08 0,39 3,72 6,95 9,21 12,12 14,38 19,22 20,19 26,33 31,50 32,47 2008/09 0,52 -0,60 -1,32 0,36 -0,60 -1,56 -4,45 -5,42 -5,66 -7,10 -9,99 2009/10 0,45 -1,11 -1,11 -1,11 -0,56 0,28 1,67 0,83 2,50 2,50 4,17 2010/11 0,48 2,72 6,87 8,43 8,95 8,43 12,32 12,84 14,66 14,92 14,92 2011/12 0,56 -1,12 0,22 0,67 0,67 0,67 0,22 -0,22 -2,02 -1,80 -1,57 2012/13 0,58 4,11 5,41 6,28 8,44 11,47 11,26 12,99 12,99 12,77 12,12 2013/14 0,65 -1,25 -1,25 -1,63 -0,67 0,48 2,97 4,12 5,47 6,42 7,57 2014/15 0,74 5,00 6,18 7,03 7,37 7,20 8,38 8,21 9,06 9,06 8,72

TR8 Batı Karadeniz

Haziran ve Temmuz Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,36 -0,70 0,70 2,10 0,98 -0,42 -4,35 -2,10 0,98 1,82 2,10 2006/07 0,36 0,28 1,38 1,93 2,48 3,31 4,99 11,57 13,22 13,22 13,50 2007/08 0,41 4,58 5,54 8,14 10,83 13,99 14,85 35,90 49,37 56,72 57,64 2008/09 0,54 -3,26 -5,25 -4,43 -6,07 -6,90 -3,26 -3,44 -3,81 -4,55 -6,03 2009/10 0,46 -8,14 -5,97 -5,10 -3,80 -3,49 -2,04 -0,83 -0,59 -0,11 -0,35 2010/11 0,48 6,97 9,69 10,32 11,79 15,12 16,99 19,55 20,48 20,95 19,79 2011/12 0,56 -3,42 -15,07 -1,88 -2,63 -2,82 -3,61 -4,01 -4,80 -4,40 -3,81 2012/13 0,57 4,36 20,68 8,05 -0,87 13,68 16,00 15,81 16,39 16,00 16,39 2013/14 0,65 -3,23 -3,90 -3,40 -2,21 1,36 8,03 8,34 8,95 9,25 10,48 2014/15 0,75 3,26 3,93 3,79 4,32 4,99 5,79 5,52 6,19 5,66 5,39

TR9 Doğu Karadeniz

Haziran ve Temmuz Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,40 2,18 2,18 2,80 2,18 0,31 5,92 7,79 8,41 10,90 10,28 2006/07 0,44 -2,30 -3,45 -2,87 0,00 0,57 10,34 9,77 9,20 10,34 10,34 2007/08 0,41 17,68 1,63 4,07 4,88 5,69 -3,25 -4,88 -3,25 29,88 37,20 2008/09 0,52 -1,93 12,08 11,11 16,43 17,39 19,32 19,32 21,74 18,36 21,74 2009/10 0,60 -5,86 -7,11 -11,30 -8,37 -7,95 10,04 10,04 6,69 11,72 12,55 2010/11 0,67 5,42 3,18 6,17 3,18 5,79 -7,66 0,56 1,68 3,93 2,06 2011/12 0,68 4,76 6,59 6,23 9,16 17,95 5,13 -2,56 6,96 8,42 6,96 2012/13 0,70 9,71 7,55 9,71 10,07 -8,87 8,27 6,12 6,12 5,40 5,40 2013/14 0,77 0,49 -0,49 0,16 0,81 0,49 0,49 3,41 3,41 3,41 3,41 2014/15 0,79 -1,27 1,58 2,53 2,85 3,16 1,27 0,95 1,27 2,85 2,85

161

EK 5. İBBS (Düzey 1) Bazında Buğday Fiyatlarının Hasat Dönemi Fiyatlarına Göre Değişimi

(Devamı)

TRA Kuzeydoğu Anadolu

Ağustos Ayı Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde) Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz

2005/06 0,35 -0,81 0,00 -0,81 0,81 1,21 2,83 5,26 6,07 6,07 6,07 5,26 2006/07 0,37 1,15 1,92 1,92 3,46 6,15 7,69 6,92 8,85 12,69 13,08 17,31 2007/08 0,44 -1,96 0,33 4,58 3,92 8,28 15,52 18,95 22,00 23,15 26,96 25,05 2008/09 0,53 -0,31 -2,20 4,40 15,72 13,21 12,58 11,64 9,12 0,63 2,83 0,63 2009/10 0,51 -2,27 -3,57 0,00 1,30 -2,88 -2,60 1,58 -0,65 0,46 1,30 2,41 2010/11 0,52 2,20 3,02 6,04 7,69 7,14 9,62 15,06 20,33 19,51 12,64 9,34 2011/12 0,56 1,52 2,53 2,78 4,56 5,57 5,32 9,87 12,91 9,28 11,65 10,89 2012/13 0,63 2,27 2,27 4,55 7,50 7,73 8,41 9,09 12,95 12,50 11,36 10,91 2013/14 0,70 -0,82 -0,61 -1,84 -2,05 -0,82 -0,61 0,00 1,43 1,43 1,84 3,28 2014/15 0,78 0,36 -1,46 -0,73 -1,28 -0,18 1,28 1,09 2,55 1,82 1,82 2,55

TRB Ortadoğu Anadolu

Ağustos Ayı Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde) Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz

2005/06 0,36 1,74 1,74 1,39 1,04 -1,04 1,04 2,08 3,82 3,82 2,43 0,69 2006/07 0,36 -0,69 0,34 1,03 1,72 4,14 2,41 3,45 3,45 3,79 7,24 11,72 2007/08 0,41 0,30 1,21 4,24 4,85 12,73 13,94 19,70 42,42 49,39 50,30 42,42 2008/09 0,58 1,96 5,22 9,13 8,91 8,70 5,43 3,48 1,52 1,52 0,22 -6,30 2009/10 0,53 -0,47 2,13 2,13 0,95 -0,61 2,10 1,83 3,18 1,56 0,47 -3,32 2010/11 0,51 -1,47 2,45 3,68 6,62 9,31 15,44 14,71 12,99 16,18 13,48 13,73 2011/12 0,59 0,00 -3,85 -1,28 -0,21 1,07 0,85 1,07 3,21 2,99 3,63 4,06 2012/13 0,62 2,61 4,41 7,82 11,02 8,22 8,22 8,42 8,42 8,62 8,62 7,82 2013/14 0,67 -1,30 -1,12 -0,19 0,00 2,04 2,23 2,97 3,35 3,53 4,09 5,58 2014/15 0,73 5,60 6,11 5,60 4,92 5,60 6,28 6,11 6,28 6,11 5,09 6,28

TRC Güneydoğu Anadolu

Haziran ve Temmuz Ayları Ortalama Fiyatı (TL/Kg)

Hasat Dönemine Göre Fiyat Değişimi (Yüzde)

Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs

2005/06 0,35 -0,96 0,64 1,60 2,24 1,28 -6,41 -3,53 -3,21 -2,24 -2,24 2006/07 0,34 0,00 1,99 3,64 2,32 3,64 7,62 6,95 7,28 8,94 5,63 2007/08 0,39 1,58 5,54 11,69 17,41 17,12 27,88 35,65 47,95 53,13 46,33 2008/09 0,57 7,34 2,08 3,78 -8,21 -9,09 -2,52 -0,50 -0,11 -0,77 -4,98 2009/10 0,46 -4,94 -2,24 -2,78 -2,81 -1,38 6,04 9,63 8,68 7,24 6,52 2010/11 0,51 2,83 6,10 8,06 12,75 14,71 18,95 23,97 25,49 24,84 23,31 2011/12 0,61 -1,74 -0,27 0,27 0,46 1,92 2,29 2,47 3,57 3,21 1,88 2012/13 0,62 1,52 2,06 4,74 7,97 9,04 10,65 11,19 12,09 12,80 12,80 2013/14 0,67 1,58 1,92 1,75 2,42 4,42 4,75 6,09 6,09 6,26 6,09 2014/15 0,78 1,00 1,71 3,14 5,85 6,28 7,13 7,13 6,42 5,85 5,56

162

162

KAYNAKLAR

Ag Decision Maker, “Marketing Loans and LDPs”, April 2008, (çevrimiçi) https://www.extension.iastate.edu/agdm/crops/pdf/a1-38.pdf, 5 Şubat 2016.

AKAY, Mustafa, “Çağdaş Borsacılığa Geçişte Önemli Bir Adım: Lisanslı Depoculuk”, (çevrimiçi) http://eski.ankaratb.tobb.org.tr-/pages.aspx?pageId=cae9ea15-d9da-49b8-ae27-77f5d0644db8, 10 Temmuz 2015.

ARTAR, Yusuf, “Çiftçiye Müjde!”, Tarsus Gündem Gazetesi, 4 Şubat 2015, (çevrimiçi) http://yusufartar.com/2015/02/04/ciftciye-mujde/, 22 Ocak 2016.

BASS, J., Katrena HENDERSON, “Warehouse Receipts: Financing Agricultural Producers”, October 2000, (çevrimiçi) http://pdf.usaid.gov-/pdf_docs/Pnacq697.pdf, 19 Ocak 2017.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Asgari Ücretin Net Hesabı ve İşverene Maliyeti, (çevrimiçi) http://www.csgb.gov.tr/Contents/Istatistikler-/AsgariUcret, 22 Ocak 2016.

Canadian Grain Commission, Grain Elevator in Canada, (çevrimiçi) http://www.grainscanada.gc.ca/statistics-statistiques/geic-sgc/2016-04-01.pdf, 25 Nisan 2016.

Canadian Grain Commission, All Elevators in All Provinces as of 2017-02-01, (çevrimiçi) http://www.grainscanada.gc.ca/wa-aw/geic-sgc/search-recherche-eng.asp, 5 Şubat 2017.

COULTER, Jonathan (ed.), Review of Warehouse Receipt System and Inventory Credit Initiatives in Eastern & Southern Africa, UNCTAD, December 2009.

COULTER J., G. ONUMAH, The Role of Warehouse Receipt Systems in Enhanced Commodity Marketing and Rural Livelihoods in Africa, Food Policy, May 2002.

CSAKI Csaba, J. NASH, V. MATUSEVICH, H. KRAY, Food and Agricultural Policy in Russia: Progress to Date and the Road Forward, World Bank, July 2002.

DİNLER, Zeynel, Tarım Ekonomisi,7. Basım, Ekin Basım Yayım Dağıtım, Bursa, 2014.

DOĞAKA, Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Araştırması ve Ön Fizibilite Çalışması, haz. Sertaç Dokuzlu, Ocak 2014.

Dünya, “Buğdayda Gübre ve Gübrelemeye Dikkat”, 13 Mart 2014, (çevrimiçi) http://www.dunya.com/guncel/bugdayda-gubre-ve-gubrelemeye-dikkat-225151h.htm, 29 Ocak 2016.

Dünya Bankası, Global Economic Monitor (GEM) Commodities, (çevrimiçi) http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=global-economic-monitor-(gem)-commodities, 25 Şubat 2016.

163

EĞERCİ, Sait, “Lisanslı Depoculuk Kedileri ve Depolama Ücretleri” TMO-TOBB LİDAŞ, 26 Ocak 2016, sözlü görüşme.

FAO, The Russian Federation and FAO, (çevrimiçi) http://www.fao.org/3/a-au083e.pdf, 14 Nisan 2016.

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Tarımsal Araştırma Verileri, Mart 2015, 2015a, (çevrimiçi) http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/SagMenuVeriler-/Tarimsal_Veriler.pdf, 25 Şubat 2016.

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Bitkisel Üretim Verileri, Aralık 2015, 2015b, (çevrimiçi) http://www.tarim.gov.tr/sgb/Belgeler/SagMenuVeriler-/BUGEM.pdf, 25 Şubat 2016.

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015 Yılı Faaliyet Raporu, (çevrimiçi) http://www.tarim.gov.tr/SGB/Belgeler/Bakanl%C4%B1k_Faaliyet_Raporlar%C4%B1/2015%20YILI%20BAKANLIK%20FAAL%C4%B0YET%20RAPORU.pdf, 19 Ocak 2017.

Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Lisanslı Depoculuk ve Ürün İhtisas Borsacılığı, (çevrimiçi) http://icticaret.gtb.gov.tr/sikca-sorulan-sorular/lisansli-depoculuk-ve-urun-ihtisas-borsaciligi#1, 15 Haziran 2015.

Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Lisanslı Depoculuk Temel İstatistiki Veriler, (çevrimiçi) http://icticaret.gtb.gov.tr/istatistikler/lisansli-depoculuk, 18 Ocak 2017.

Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Elektronik Kayıt Kuralları, (çevrimiçi) http://icticaret.gtb.gov.tr/data/521c5391487c8e75b40877bb/ELEKTRON%C4%B0K%20KAYIT%20KURALLARI%2022.06.2015.pdf, 16 Ocak 2017.

GÜRSOY, Murat, “Lisanslı Depo Fındıkta Çöktü.”, Dünya, 28 Ocak 2014, (çevrimiçi) http://www.dunya.com/ekonomi/ekonomi-diger/lisansli-depo-findikta-coktu-217104h.htm, 20 Kasım 2015.

HASNAIN S. S., K. A. BAKHSHI, I. QADRI, H. MURTAZA, M. K. MUFTI, Framework for Warehouse Receipt Financing in Pakistan, State Bank of Pakistan, 16 May 2014.

Hazine Müsteşarlığı, Kamu Sermayeli Kuruluş ve İşletmeler İstatistikleri, (çevrimiçi) https://www.hazine.gov.tr/tr-TR/Istatistik-Sunum-Sayfasi?mid=60&cid=14&nm=34, 18 Ocak 2017.

HOLLINGER Frank, L. RUTTEN, K. KIRIAKOV, The Use of Warehouse Receipt Finance in Agriculture in ECA Countries, St. Petersburg / Russian Federation, 6-7 June 2009.

İLTER YURTOĞLU, Bihter, “Ürün Senedinin Tarım Sektörünün Finansmanındaki Rolü”, (Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2015.

JOVIČIĆ, D., L. JEREMIĆ, L. MILIĆEVIĆ, A. ZEREMSKI, “Warehouse Receipts Functioning To Reduce Market Risk”, Economics of Agriculture, 2014.

163

162

KAYNAKLAR

Ag Decision Maker, “Marketing Loans and LDPs”, April 2008, (çevrimiçi) https://www.extension.iastate.edu/agdm/crops/pdf/a1-38.pdf, 5 Şubat 2016.

AKAY, Mustafa, “Çağdaş Borsacılığa Geçişte Önemli Bir Adım: Lisanslı Depoculuk”, (çevrimiçi) http://eski.ankaratb.tobb.org.tr-/pages.aspx?pageId=cae9ea15-d9da-49b8-ae27-77f5d0644db8, 10 Temmuz 2015.

ARTAR, Yusuf, “Çiftçiye Müjde!”, Tarsus Gündem Gazetesi, 4 Şubat 2015, (çevrimiçi) http://yusufartar.com/2015/02/04/ciftciye-mujde/, 22 Ocak 2016.

BASS, J., Katrena HENDERSON, “Warehouse Receipts: Financing Agricultural Producers”, October 2000, (çevrimiçi) http://pdf.usaid.gov-/pdf_docs/Pnacq697.pdf, 19 Ocak 2017.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Asgari Ücretin Net Hesabı ve İşverene Maliyeti, (çevrimiçi) http://www.csgb.gov.tr/Contents/Istatistikler-/AsgariUcret, 22 Ocak 2016.

Canadian Grain Commission, Grain Elevator in Canada, (çevrimiçi) http://www.grainscanada.gc.ca/statistics-statistiques/geic-sgc/2016-04-01.pdf, 25 Nisan 2016.

Canadian Grain Commission, All Elevators in All Provinces as of 2017-02-01, (çevrimiçi) http://www.grainscanada.gc.ca/wa-aw/geic-sgc/search-recherche-eng.asp, 5 Şubat 2017.

COULTER, Jonathan (ed.), Review of Warehouse Receipt System and Inventory Credit Initiatives in Eastern & Southern Africa, UNCTAD, December 2009.

COULTER J., G. ONUMAH, The Role of Warehouse Receipt Systems in Enhanced Commodity Marketing and Rural Livelihoods in Africa, Food Policy, May 2002.

CSAKI Csaba, J. NASH, V. MATUSEVICH, H. KRAY, Food and Agricultural Policy in Russia: Progress to Date and the Road Forward, World Bank, July 2002.

DİNLER, Zeynel, Tarım Ekonomisi,7. Basım, Ekin Basım Yayım Dağıtım, Bursa, 2014.

DOĞAKA, Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Araştırması ve Ön Fizibilite Çalışması, haz. Sertaç Dokuzlu, Ocak 2014.

Dünya, “Buğdayda Gübre ve Gübrelemeye Dikkat”, 13 Mart 2014, (çevrimiçi) http://www.dunya.com/guncel/bugdayda-gubre-ve-gubrelemeye-dikkat-225151h.htm, 29 Ocak 2016.

Dünya Bankası, Global Economic Monitor (GEM) Commodities, (çevrimiçi) http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=global-economic-monitor-(gem)-commodities, 25 Şubat 2016.

163

EĞERCİ, Sait, “Lisanslı Depoculuk Kedileri ve Depolama Ücretleri” TMO-TOBB LİDAŞ, 26 Ocak 2016, sözlü görüşme.

FAO, The Russian Federation and FAO, (çevrimiçi) http://www.fao.org/3/a-au083e.pdf, 14 Nisan 2016.

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Tarımsal Araştırma Verileri, Mart 2015, 2015a, (çevrimiçi) http://www.tarim.gov.tr/Belgeler/SagMenuVeriler-/Tarimsal_Veriler.pdf, 25 Şubat 2016.

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Bitkisel Üretim Verileri, Aralık 2015, 2015b, (çevrimiçi) http://www.tarim.gov.tr/sgb/Belgeler/SagMenuVeriler-/BUGEM.pdf, 25 Şubat 2016.

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2015 Yılı Faaliyet Raporu, (çevrimiçi) http://www.tarim.gov.tr/SGB/Belgeler/Bakanl%C4%B1k_Faaliyet_Raporlar%C4%B1/2015%20YILI%20BAKANLIK%20FAAL%C4%B0YET%20RAPORU.pdf, 19 Ocak 2017.

Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Lisanslı Depoculuk ve Ürün İhtisas Borsacılığı, (çevrimiçi) http://icticaret.gtb.gov.tr/sikca-sorulan-sorular/lisansli-depoculuk-ve-urun-ihtisas-borsaciligi#1, 15 Haziran 2015.

Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Lisanslı Depoculuk Temel İstatistiki Veriler, (çevrimiçi) http://icticaret.gtb.gov.tr/istatistikler/lisansli-depoculuk, 18 Ocak 2017.

Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Elektronik Kayıt Kuralları, (çevrimiçi) http://icticaret.gtb.gov.tr/data/521c5391487c8e75b40877bb/ELEKTRON%C4%B0K%20KAYIT%20KURALLARI%2022.06.2015.pdf, 16 Ocak 2017.

GÜRSOY, Murat, “Lisanslı Depo Fındıkta Çöktü.”, Dünya, 28 Ocak 2014, (çevrimiçi) http://www.dunya.com/ekonomi/ekonomi-diger/lisansli-depo-findikta-coktu-217104h.htm, 20 Kasım 2015.

HASNAIN S. S., K. A. BAKHSHI, I. QADRI, H. MURTAZA, M. K. MUFTI, Framework for Warehouse Receipt Financing in Pakistan, State Bank of Pakistan, 16 May 2014.

Hazine Müsteşarlığı, Kamu Sermayeli Kuruluş ve İşletmeler İstatistikleri, (çevrimiçi) https://www.hazine.gov.tr/tr-TR/Istatistik-Sunum-Sayfasi?mid=60&cid=14&nm=34, 18 Ocak 2017.

HOLLINGER Frank, L. RUTTEN, K. KIRIAKOV, The Use of Warehouse Receipt Finance in Agriculture in ECA Countries, St. Petersburg / Russian Federation, 6-7 June 2009.

İLTER YURTOĞLU, Bihter, “Ürün Senedinin Tarım Sektörünün Finansmanındaki Rolü”, (Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2015.

JOVIČIĆ, D., L. JEREMIĆ, L. MILIĆEVIĆ, A. ZEREMSKI, “Warehouse Receipts Functioning To Reduce Market Risk”, Economics of Agriculture, 2014.

164

164

Kalkınma Bakanlığı, Bitkisel Üretim Özel İhtisas Komisyon Raporu, 10. Kalkınma Planı, Ankara 2014.

Kalkınma Bakanlığı, Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (1950-2014), 8 Temmuz 2015, 2015a.

Kalkınma Bakanlığı, Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018) İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Programı Eylem Planı, 2015, 2015b.

Kalkınma Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı, Yayımlanmamış Çalışmalar, 2016

Kalkınma Bakanlığı, Temel Ekonomik Hesaplar, (çevrimiçi) http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/TemelEkonomikGostergeler.aspx, 5 Ocak 2017.

KARABAŞ, S., A. Zafer GÜRLER, “Lisanslı Depoculuk Sisteminin İşleyişi ve Türkiye’de Uygulanabilirliği”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 2010.

KONYALI, Sema, “Türkiye’de Buğdayda Uygulanan Tarım Politikalarının Üreticiler ve Tüketiciler Üzerindeki Etkileri: Trakya Bölgesi Örneği”, (Namık Kemal Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi), Tekirdağ, 2008.

LACROIX, Richard, V. PANOS, “Using Warehouse Receipts in Developing and Transition Economies”, Finance & Development, September 1996.

MARRA, Michele C., R. REJESUS, “The 2014 Agricultural Act’s Impact on Farmers:Decisions, Decisions, Decisions”, NC State Economist, May/June 2014.

MEMİŞ, S., H. Dilara KESKİN, “Tarımsal Mamullerde Lisanslı Depoculuk Sisteminin Rolü”, Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 2015.

Milliyet, “Fiskobirlik Başkanı Bayraktar'dan lisanslı depoculuk yorumu”, 12 Kasım 2014, (çevrimiçi) http://www.milliyet.com.tr/fiskobirlik-baskani-bayraktar-dan-lisansli-giresun-yerelhaber-469344/, 20 Kasım 2015.

NACAR, Esin, “Türkiye buğday piyasasının işleyişi ve regülasyonu”, (DPT Uzmanlık Tezi), Temmuz 2009.

OECD, Evaluation of Agricultural Policy Reforms in The European Union, 2011, (çevrimiçi) http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/-oecd/agriculture-and-food/evaluation-of-agricultural-policy-reforms-in-the-european-nion_9789264112124-en#page3, 30 Ocak 2016.

OECD, Alternative Policies to Buffer Stocks for Food Security, Paris, November 2015.

OLSON, Kent, “Agriculture Risk Coverage: ARC-County”, Mart 2014, University Of Minnesota Extension, March 2014, 2014a, (çevrimiçi) http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/ag-risk-coverage-county/docs/abm_farm_bill_info5_arccounty.pdf, 3 Ocak 2016.

OLSON, Kent, “Title I. Commodities: Overview for crops”, University Of Minnesota Extension, November 2014, 2014b, (çevrimiçi)

165

http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/commodities-overview/docs/um-ext-commodities-overview.pdf, 3 Ocak 2016.

OLSON, Kent, “Price Loss Coverage (PLC)”, University Of Minnesota Extension, November 2014, 2014c, (çevrimiçi) http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/price-loss-coverage/docs/um-ext-price-loss-coverage.pdf, 3 Ocak 2016.

OLSON, Kent, “Agriculture Risk Coverage: ARC-Individual (ARC-IC)”, University Of Minnesota Extension, January 2015, (çevrimiçi) http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/ag-risk-coverage-individual/docs/abm_farm_bill_info6_arcindividual1.pdf, 3 Ocak 2016

Polatlı Ticaret Borsası, Anadolu Kırmızı Sert Buğdayın Yıllar İtibarıyla Aylık Ortalama Fiyatları, (çevrimiçi), http://www.polatliborsa.org.tr-/index.php?s=icerikdetay&k=108, 25 Ocak 2017.

SARIAL, Özge, “Tarım Anlaşması İç Destekler”, (çevrimiçi) http://www.tarim.gov.tr/ABDGM/Belgeler/ET%C4%B0/%C4%B0%C3%A7%20Destekler.pdf, 15 Aralık 2015.

Sayıştay, Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü 2013 Yılı Denetim Raporu, 2014.

SHIELDS, Dennis A., “Farm Commodity Provisions in the 2014 Farm Bill (P.L. 113-79)”, Congressional Research Service, 28 March 2014.

ŞAHİNÖZ, Ahmet, Neolitik’ten Günümüze Tarım Ekonomi ve Politikaları, Turhan Kitabevi, Ankara, 2011.

ŞAHİNÖZ, A., S. ÇAĞATAY, Ö. TEOMAN, Türkiye’de Tarımsal Destekleme Politikası Aracı Olarak Fark Ödeme Sistemi’nin Uygulanabilirliğinin Tartışılması ve Sistemin İktisadi Analizi, Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü, Ankara, 2007.

ŞAKAR, Numan, “Türkiye’de Lisanslı Depoculuk Sistemi’nin Vergi Harcaması Yöntemiyle Yaygınlaştırılması”. Ekonomik Forum Dergisi, Mart 2012.

TAŞKIN, Kutluhan, Türk Tarımında Destekleme Ödemelerinin Transfer Etkinliği, (DPT Uzmanlık Tezi), Ankara, 2009.

TİGEM, 2014 Tohumculuk Sektör Raporu,2014.

TMO, 2012 Hububat Raporu, Ankara, 2013.

TMO, 2013 Hububat Raporu, Ankara, 2014.

TMO, 2014 Yılı Hububat Sektör Raporu, Ankara, 2015a.

TMO, Stratejik Plan 2015-2019, Ankara, Mart 2015b.

TMO, 2015 Hububat Raporu, Ankara, 2016.

TMO-TOBB-LİDAŞ, 2012 3. Hesap Dönemi Faaliyet Raporu, 2013.

TMO-TOBB-LİDAŞ, 2013 Yılına Ait Faaliyet Raporu, 2014.

165

164

Kalkınma Bakanlığı, Bitkisel Üretim Özel İhtisas Komisyon Raporu, 10. Kalkınma Planı, Ankara 2014.

Kalkınma Bakanlığı, Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (1950-2014), 8 Temmuz 2015, 2015a.

Kalkınma Bakanlığı, Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018) İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Programı Eylem Planı, 2015, 2015b.

Kalkınma Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı, Yayımlanmamış Çalışmalar, 2016

Kalkınma Bakanlığı, Temel Ekonomik Hesaplar, (çevrimiçi) http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/TemelEkonomikGostergeler.aspx, 5 Ocak 2017.

KARABAŞ, S., A. Zafer GÜRLER, “Lisanslı Depoculuk Sisteminin İşleyişi ve Türkiye’de Uygulanabilirliği”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 2010.

KONYALI, Sema, “Türkiye’de Buğdayda Uygulanan Tarım Politikalarının Üreticiler ve Tüketiciler Üzerindeki Etkileri: Trakya Bölgesi Örneği”, (Namık Kemal Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi), Tekirdağ, 2008.

LACROIX, Richard, V. PANOS, “Using Warehouse Receipts in Developing and Transition Economies”, Finance & Development, September 1996.

MARRA, Michele C., R. REJESUS, “The 2014 Agricultural Act’s Impact on Farmers:Decisions, Decisions, Decisions”, NC State Economist, May/June 2014.

MEMİŞ, S., H. Dilara KESKİN, “Tarımsal Mamullerde Lisanslı Depoculuk Sisteminin Rolü”, Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 2015.

Milliyet, “Fiskobirlik Başkanı Bayraktar'dan lisanslı depoculuk yorumu”, 12 Kasım 2014, (çevrimiçi) http://www.milliyet.com.tr/fiskobirlik-baskani-bayraktar-dan-lisansli-giresun-yerelhaber-469344/, 20 Kasım 2015.

NACAR, Esin, “Türkiye buğday piyasasının işleyişi ve regülasyonu”, (DPT Uzmanlık Tezi), Temmuz 2009.

OECD, Evaluation of Agricultural Policy Reforms in The European Union, 2011, (çevrimiçi) http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/-oecd/agriculture-and-food/evaluation-of-agricultural-policy-reforms-in-the-european-nion_9789264112124-en#page3, 30 Ocak 2016.

OECD, Alternative Policies to Buffer Stocks for Food Security, Paris, November 2015.

OLSON, Kent, “Agriculture Risk Coverage: ARC-County”, Mart 2014, University Of Minnesota Extension, March 2014, 2014a, (çevrimiçi) http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/ag-risk-coverage-county/docs/abm_farm_bill_info5_arccounty.pdf, 3 Ocak 2016.

OLSON, Kent, “Title I. Commodities: Overview for crops”, University Of Minnesota Extension, November 2014, 2014b, (çevrimiçi)

165

http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/commodities-overview/docs/um-ext-commodities-overview.pdf, 3 Ocak 2016.

OLSON, Kent, “Price Loss Coverage (PLC)”, University Of Minnesota Extension, November 2014, 2014c, (çevrimiçi) http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/price-loss-coverage/docs/um-ext-price-loss-coverage.pdf, 3 Ocak 2016.

OLSON, Kent, “Agriculture Risk Coverage: ARC-Individual (ARC-IC)”, University Of Minnesota Extension, January 2015, (çevrimiçi) http://www.extension.umn.edu/agriculture/business/farm-bill/ag-risk-coverage-individual/docs/abm_farm_bill_info6_arcindividual1.pdf, 3 Ocak 2016

Polatlı Ticaret Borsası, Anadolu Kırmızı Sert Buğdayın Yıllar İtibarıyla Aylık Ortalama Fiyatları, (çevrimiçi), http://www.polatliborsa.org.tr-/index.php?s=icerikdetay&k=108, 25 Ocak 2017.

SARIAL, Özge, “Tarım Anlaşması İç Destekler”, (çevrimiçi) http://www.tarim.gov.tr/ABDGM/Belgeler/ET%C4%B0/%C4%B0%C3%A7%20Destekler.pdf, 15 Aralık 2015.

Sayıştay, Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü 2013 Yılı Denetim Raporu, 2014.

SHIELDS, Dennis A., “Farm Commodity Provisions in the 2014 Farm Bill (P.L. 113-79)”, Congressional Research Service, 28 March 2014.

ŞAHİNÖZ, Ahmet, Neolitik’ten Günümüze Tarım Ekonomi ve Politikaları, Turhan Kitabevi, Ankara, 2011.

ŞAHİNÖZ, A., S. ÇAĞATAY, Ö. TEOMAN, Türkiye’de Tarımsal Destekleme Politikası Aracı Olarak Fark Ödeme Sistemi’nin Uygulanabilirliğinin Tartışılması ve Sistemin İktisadi Analizi, Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü, Ankara, 2007.

ŞAKAR, Numan, “Türkiye’de Lisanslı Depoculuk Sistemi’nin Vergi Harcaması Yöntemiyle Yaygınlaştırılması”. Ekonomik Forum Dergisi, Mart 2012.

TAŞKIN, Kutluhan, Türk Tarımında Destekleme Ödemelerinin Transfer Etkinliği, (DPT Uzmanlık Tezi), Ankara, 2009.

TİGEM, 2014 Tohumculuk Sektör Raporu,2014.

TMO, 2012 Hububat Raporu, Ankara, 2013.

TMO, 2013 Hububat Raporu, Ankara, 2014.

TMO, 2014 Yılı Hububat Sektör Raporu, Ankara, 2015a.

TMO, Stratejik Plan 2015-2019, Ankara, Mart 2015b.

TMO, 2015 Hububat Raporu, Ankara, 2016.

TMO-TOBB-LİDAŞ, 2012 3. Hesap Dönemi Faaliyet Raporu, 2013.

TMO-TOBB-LİDAŞ, 2013 Yılına Ait Faaliyet Raporu, 2014.

166

166

TMO-TOBB-LİDAŞ, 2014 Yılına Ait Faaliyet Raporu, 2015.

TMO-TOBB-LİDAŞ, 2015 Yılına Ait Faaliyet Raporu, 2016.

TÜİK, Bitkisel Ürün Fiyatları ve Üretim Değerleri, Tarımsal Fiyat ve Ekonomik Hesaplar, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016a, 16 Aralık 2016.

TÜİK, Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünler, Bitkisel Üretim İstatistikleri, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016b, 1 Ocak 2017.

TÜİK, Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünler Denge Tablosu, Bitkisel Üretim İstatistikleri, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016c, 1 Ocak 2017.

TÜİK, Tarımsal Fiyat ve Ekonomik Hesaplar, Tarımsal Fiyat İstatistikleri, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016d, 18 Aralık 2016.

TÜİK, Yurt İçi Üretici Fiyat Endeksi, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016e, 18 Aralık 2016.

TÜİK, Tüketici Fiyat Endeksi, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016f, 18 Aralık 2016.

TÜİK, Tarımsal İşletme Yapı İstatistikleri, Tarımsal İşletme Yapı Araştırması 2006, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=3977, 2016g, 5 Ocak 2017.

TÜİK, Yıllık Hesaplar, Üretim Yöntemi ile Yıllık GSYH, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016h, 6 Ocak 2017.

TÜİK, Tarımsal Fiyat ve Ekonomik Hesaplar, Tarımsal Üretim Değeri, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016ı, 8 Ocak 2017.

Türkiye Un Sanayicileri Federasyonu, 2013 Yılı Un Sanayi Sektör Raporu, 10 Ocak 2014.

TZOB, Buğday Raporu, Mayıs 2005.

URAS, Güngör, “Lisanslı Depocular” Milliyet, 21 Ağustos 2006, (çevrimiçi) http://www.milliyet.com.tr/%20lisanslidepocular/gungoruras/ekonomi/yazardetayarsiv/21.08.2006/168628/default.htm, 19 Ocak 2017.

USDA, Warehouse Licenced under the U.S. Warehouse act., December 2011, (çevrimiçi) https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/whselst2011.pdf, 6 Temmuz 2015.

USDA, Nonrecourse Marketing Assistance Loans and Loan Deficiency Payments, August 2014, 2014a, (çevrimiçi) https://www.fsa.usda.gov-/Internet/FSA_File/mal_ldp_2014.pdf, 5 Şubat 2016.

USDA, “Crop Commodity Program”, 11 April 2014, 2014b, (çevrimiçi) http://www.ers.usda.gov/agricultural-act-of-2014-highlights-and-implications/crop-commodity-programs.aspx, 2 Şubat 2016.

USDA, “The United States Warehouse Act”, 11 August 2016, (çevrimiçi) https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/aboutuswa.pdf, 8 Ocak 2017.

Ünye Ticaret Borsası, Lisanslı Depoculuk Fizibilite Raporu, 24 Ekim 2013.

167

VARANGIS, P., D. LARSON, “How Warehouse Receipts Help Commodity Trading and Financing”, (çevrimiçi) https://agriskmanagementforum.org-/sites/agriskmanagementforum.org/files/Documents/How%20warehouse%20receipts%20help%20commodity%20trading%20and%20finance.pdf, 17 Haziran 2015.

YILMAZ, Talat, “Dünya Ticaret Örgütü Mevcut Tarım Anlaşması”, Kasım 2007, (çevrimiçi) http://www.tzymb.org.tr/koseyazilari.asp?yazar=6&yazi=38, 15 Aralık 2015.

YÜCEL, İsmail, “Lisanslı Depoculuk Sistemi ve Ürün İhtisas Borsacılığı”, 23 Haziran 2010, (çevrimiçi) http://www.slideshare.net/ismailyucel/lisansl-depoculuk-ve-rn-ihtisas-borsacl, 2 Temmuz 2015.

Ziraat Mühendisleri Odası, Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu Tasarısı’na İlişkin Ziraat Mühendisleri Odası’nın Görüşleri, Haziran 2006, (çevrimiçi) http://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=140&tipi=5&sube=0, 8 Temmuz 2015.

YARARLANILAN MEVZUAT

193 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu (06.01.1961 tarih ve 10700 sayılı T.C. Resmi Gazete).

233 sayılı Kamu İktisadi Teşebbüsleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (18.06.1984 tarih, 18435 sayılı mükerrer T.C. Resmi Gazete).

488 Sayılı Damga Vergisi Kanunu (11.07.1964 tarih ve 11751 sayılı T.C. Resmi Gazete).

2699 sayılı Umumi Mağazalar Kanunu (13.08.1982 tarih ve 17781 sayılı T.C. Resmi Gazete).

3065 sayılı KDV Kanunu (02.11.1984 tarih ve 18563 sayılı T.C. Resmi Gazete).

5174 sayılı Türkiye Odalar Ve Borsalar Birliği İle Odalar ve Borsalar Kanunu (01.6.2004 tarih, 25479 sayılı T.C. Resmi Gazete).

5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu (17.02.2005 tarih, 25730 sayılı T.C. Resmi Gazete).

5904 sayılı Gelir Vergisi Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (03.07.2009 tarih ve 27277 sayılı T.C. Resmi Gazete).

6456 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun (18.04.2013 tarih ve 28622 sayılı T.C. Resmi Gazete).

6527 sayılı Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (01.03.2014 tarih ve 28928 sayılı T.C. Resmi Gazete).

03.03.1998 tarih ve 98/10661 sayılı 1997-1998 Dönemi Hububat Ürünü Destekleme Alımı ve Satımı Hakkında Karara Ek Karar

167

166

TMO-TOBB-LİDAŞ, 2014 Yılına Ait Faaliyet Raporu, 2015.

TMO-TOBB-LİDAŞ, 2015 Yılına Ait Faaliyet Raporu, 2016.

TÜİK, Bitkisel Ürün Fiyatları ve Üretim Değerleri, Tarımsal Fiyat ve Ekonomik Hesaplar, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016a, 16 Aralık 2016.

TÜİK, Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünler, Bitkisel Üretim İstatistikleri, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016b, 1 Ocak 2017.

TÜİK, Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünler Denge Tablosu, Bitkisel Üretim İstatistikleri, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016c, 1 Ocak 2017.

TÜİK, Tarımsal Fiyat ve Ekonomik Hesaplar, Tarımsal Fiyat İstatistikleri, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016d, 18 Aralık 2016.

TÜİK, Yurt İçi Üretici Fiyat Endeksi, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016e, 18 Aralık 2016.

TÜİK, Tüketici Fiyat Endeksi, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016f, 18 Aralık 2016.

TÜİK, Tarımsal İşletme Yapı İstatistikleri, Tarımsal İşletme Yapı Araştırması 2006, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=3977, 2016g, 5 Ocak 2017.

TÜİK, Yıllık Hesaplar, Üretim Yöntemi ile Yıllık GSYH, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016h, 6 Ocak 2017.

TÜİK, Tarımsal Fiyat ve Ekonomik Hesaplar, Tarımsal Üretim Değeri, (çevrimiçi) http://www.tuik.gov.tr/, 2016ı, 8 Ocak 2017.

Türkiye Un Sanayicileri Federasyonu, 2013 Yılı Un Sanayi Sektör Raporu, 10 Ocak 2014.

TZOB, Buğday Raporu, Mayıs 2005.

URAS, Güngör, “Lisanslı Depocular” Milliyet, 21 Ağustos 2006, (çevrimiçi) http://www.milliyet.com.tr/%20lisanslidepocular/gungoruras/ekonomi/yazardetayarsiv/21.08.2006/168628/default.htm, 19 Ocak 2017.

USDA, Warehouse Licenced under the U.S. Warehouse act., December 2011, (çevrimiçi) https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/whselst2011.pdf, 6 Temmuz 2015.

USDA, Nonrecourse Marketing Assistance Loans and Loan Deficiency Payments, August 2014, 2014a, (çevrimiçi) https://www.fsa.usda.gov-/Internet/FSA_File/mal_ldp_2014.pdf, 5 Şubat 2016.

USDA, “Crop Commodity Program”, 11 April 2014, 2014b, (çevrimiçi) http://www.ers.usda.gov/agricultural-act-of-2014-highlights-and-implications/crop-commodity-programs.aspx, 2 Şubat 2016.

USDA, “The United States Warehouse Act”, 11 August 2016, (çevrimiçi) https://www.fsa.usda.gov/Internet/FSA_File/aboutuswa.pdf, 8 Ocak 2017.

Ünye Ticaret Borsası, Lisanslı Depoculuk Fizibilite Raporu, 24 Ekim 2013.

167

VARANGIS, P., D. LARSON, “How Warehouse Receipts Help Commodity Trading and Financing”, (çevrimiçi) https://agriskmanagementforum.org-/sites/agriskmanagementforum.org/files/Documents/How%20warehouse%20receipts%20help%20commodity%20trading%20and%20finance.pdf, 17 Haziran 2015.

YILMAZ, Talat, “Dünya Ticaret Örgütü Mevcut Tarım Anlaşması”, Kasım 2007, (çevrimiçi) http://www.tzymb.org.tr/koseyazilari.asp?yazar=6&yazi=38, 15 Aralık 2015.

YÜCEL, İsmail, “Lisanslı Depoculuk Sistemi ve Ürün İhtisas Borsacılığı”, 23 Haziran 2010, (çevrimiçi) http://www.slideshare.net/ismailyucel/lisansl-depoculuk-ve-rn-ihtisas-borsacl, 2 Temmuz 2015.

Ziraat Mühendisleri Odası, Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu Tasarısı’na İlişkin Ziraat Mühendisleri Odası’nın Görüşleri, Haziran 2006, (çevrimiçi) http://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=140&tipi=5&sube=0, 8 Temmuz 2015.

YARARLANILAN MEVZUAT

193 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu (06.01.1961 tarih ve 10700 sayılı T.C. Resmi Gazete).

233 sayılı Kamu İktisadi Teşebbüsleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (18.06.1984 tarih, 18435 sayılı mükerrer T.C. Resmi Gazete).

488 Sayılı Damga Vergisi Kanunu (11.07.1964 tarih ve 11751 sayılı T.C. Resmi Gazete).

2699 sayılı Umumi Mağazalar Kanunu (13.08.1982 tarih ve 17781 sayılı T.C. Resmi Gazete).

3065 sayılı KDV Kanunu (02.11.1984 tarih ve 18563 sayılı T.C. Resmi Gazete).

5174 sayılı Türkiye Odalar Ve Borsalar Birliği İle Odalar ve Borsalar Kanunu (01.6.2004 tarih, 25479 sayılı T.C. Resmi Gazete).

5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu (17.02.2005 tarih, 25730 sayılı T.C. Resmi Gazete).

5904 sayılı Gelir Vergisi Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (03.07.2009 tarih ve 27277 sayılı T.C. Resmi Gazete).

6456 sayılı Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi Hakkında Kanun ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun (18.04.2013 tarih ve 28622 sayılı T.C. Resmi Gazete).

6527 sayılı Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (01.03.2014 tarih ve 28928 sayılı T.C. Resmi Gazete).

03.03.1998 tarih ve 98/10661 sayılı 1997-1998 Dönemi Hububat Ürünü Destekleme Alımı ve Satımı Hakkında Karara Ek Karar

168

168

15.06.2002 tarih ve 2002/4199 sayılı 2002-2003 Dönemi Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Karar

28.08.2004 tarih ve 2004/7743 sayılı Hububat Ürünü 2004-2005 Dönemi Alımı ve Satımı Hakkında Karar’da Değişiklik Yapılmasına Dair Karar

04.10.2006 tarih ve 2006/10910 sayılı Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Kararda Değişiklik Yapılmasına Dair Karar

20.06.2009 tarih ve 2009/15095 sayılı Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Karar

12.01.2009 tarihli ve 2009/14592 sayılı 193 Sayılı Gelir Vergisi Kanununun 94’üncü Maddesinde Yer Alan Tevkifat Nispetleri Hakkında Karar

16.07.2009 tarih ve 2009/15199 sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar

16.06.2012 tarih ve 2012/3241 sayılı Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Kararda Değişiklik Yapılmasına Dair Karar

19.06.2012 tarih ve 2012/3305 sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar

09.02.2014 tarih ve 2014/5860 sayılı Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü ve Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketinin Görevlendirilmesiyle İlgili Bazı Bakanlar Kurulu Kararlarında Değişiklik Yapılmasına Dair Karar

16.03.2016 tarihli ve 2016/8791 sayılı 2015 Yılında Tarımsal Desteklemelere İlişkin Karar

16.10.2014 tarih ve 2014/6849 sayılı Tarımsal Ürünlerin 5300 Sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu Çerçevesinde Lisans Alarak Faaliyet Gösteren Depolarda Muhafaza Edilmesi Halinde Kira Destekleme Ödemesi Yapılmasına İlişkin Karar

Toprak Mahsulleri Ofisi Ana Statüsü (4/4/1990 tarih ve 90/T-19 sayılı Yüksek Planlama Kurulu Kararı)

Lisanslı Depoculuk Tazmin Fonu Yönetmeliği (21.02.2005 tarih, 26030 sayılı T.C. Resmi Gazete).

Yetkili Sınıflandırıcıların Lisans Alma, Faaliyet ve Denetimi Hakkında Yönetmelik (08/10/2005 tarih ve 25960 sayılı T.C. Resmi Gazete).

Elektronik Ürün Senedi Yönetmeliği (12.11.2011 tarih ve 28110 sayılı T.C. Resmi Gazete).

Yetkili Sınıflandırıcıların Lisans Alma, Faaliyet ve Denetimi Hakkında Yönetmelik (18.01.2013 tarih ve 28532 sayılı T.C. Resmi Gazete).

Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Yönetmeliği (12.04.2013 tarih, 28616 sayılı T.C. Resmi Gazete).

Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Kararın Uygulanmasına İlişkin Tebliğ (28.07.2009 tarih ve 27302 sayılı T.C. Resmi Gazete).

169

Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Kararın Uygulanmasına İlişkin Tebliğ (20.06.2012 tarih ve 28329 sayılı T.C. Resmi Gazete).

Hububat, Baklagiller ve Yağlı Tohumlar Lisanslı Depo Tebliği (12.04.2013 tarih ve 28616 sayılı T.C. Resmi Gazete).

Damga Vergisi Kanunu Genel Tebliği (25.12.2015 tarih ve 29573 sayılı T.C. Resmi Gazete).

169

168

15.06.2002 tarih ve 2002/4199 sayılı 2002-2003 Dönemi Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Karar

28.08.2004 tarih ve 2004/7743 sayılı Hububat Ürünü 2004-2005 Dönemi Alımı ve Satımı Hakkında Karar’da Değişiklik Yapılmasına Dair Karar

04.10.2006 tarih ve 2006/10910 sayılı Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Kararda Değişiklik Yapılmasına Dair Karar

20.06.2009 tarih ve 2009/15095 sayılı Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Karar

12.01.2009 tarihli ve 2009/14592 sayılı 193 Sayılı Gelir Vergisi Kanununun 94’üncü Maddesinde Yer Alan Tevkifat Nispetleri Hakkında Karar

16.07.2009 tarih ve 2009/15199 sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar

16.06.2012 tarih ve 2012/3241 sayılı Hububat Ürünü Alımı ve Satımı Hakkında Kararda Değişiklik Yapılmasına Dair Karar

19.06.2012 tarih ve 2012/3305 sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar

09.02.2014 tarih ve 2014/5860 sayılı Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü ve Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketinin Görevlendirilmesiyle İlgili Bazı Bakanlar Kurulu Kararlarında Değişiklik Yapılmasına Dair Karar

16.03.2016 tarihli ve 2016/8791 sayılı 2015 Yılında Tarımsal Desteklemelere İlişkin Karar

16.10.2014 tarih ve 2014/6849 sayılı Tarımsal Ürünlerin 5300 Sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu Çerçevesinde Lisans Alarak Faaliyet Gösteren Depolarda Muhafaza Edilmesi Halinde Kira Destekleme Ödemesi Yapılmasına İlişkin Karar

Toprak Mahsulleri Ofisi Ana Statüsü (4/4/1990 tarih ve 90/T-19 sayılı Yüksek Planlama Kurulu Kararı)

Lisanslı Depoculuk Tazmin Fonu Yönetmeliği (21.02.2005 tarih, 26030 sayılı T.C. Resmi Gazete).

Yetkili Sınıflandırıcıların Lisans Alma, Faaliyet ve Denetimi Hakkında Yönetmelik (08/10/2005 tarih ve 25960 sayılı T.C. Resmi Gazete).

Elektronik Ürün Senedi Yönetmeliği (12.11.2011 tarih ve 28110 sayılı T.C. Resmi Gazete).

Yetkili Sınıflandırıcıların Lisans Alma, Faaliyet ve Denetimi Hakkında Yönetmelik (18.01.2013 tarih ve 28532 sayılı T.C. Resmi Gazete).

Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Yönetmeliği (12.04.2013 tarih, 28616 sayılı T.C. Resmi Gazete).

Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Kararın Uygulanmasına İlişkin Tebliğ (28.07.2009 tarih ve 27302 sayılı T.C. Resmi Gazete).

169

Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Kararın Uygulanmasına İlişkin Tebliğ (20.06.2012 tarih ve 28329 sayılı T.C. Resmi Gazete).

Hububat, Baklagiller ve Yağlı Tohumlar Lisanslı Depo Tebliği (12.04.2013 tarih ve 28616 sayılı T.C. Resmi Gazete).

Damga Vergisi Kanunu Genel Tebliği (25.12.2015 tarih ve 29573 sayılı T.C. Resmi Gazete).

170

170

DİZİN

A

ABD, viii, ix, 2, 3, 24, 25, 26, 27, 28,

29, 30, 34, 36, 37, 42, 45, 48, 51,

52, 55, 56, 57, 58, 64, 87, 109, 114,

116, 138, 139, 141

anket, i, 3, 88, 96, 98, 104, 105, 106,

113, 114, 118, 139, 141

avans, i, 85, 102, 106, 108, 109, 110,

112, 113, 115, 120, 122, 127, 128,

129, 130, 134, 141, 142, 144, 147,

148

B

buğday, 3, 25, 29, 30, 42, 45, 46, 47,

48, 49, 50, 52, 53, 54, 56, 58, 61,

63, 64, 65, 86, 89, 97, 101, 110,

114, 117, 124, 129, 130, 132, 133,

135, 138, 146, 147, 164

Ç

çiftçi refahı, i, 1, 2, 13, 47, 48, 53, 63,

138, 139

D

destekleme, 1, 14, 15, 16, 28, 53, 55,

57, 58, 60, 62, 89, 121, 127, 138

F

finansman, 1, 2, 4, 5, 7, 9, 10, 12, 16,

19, 20, 26, 29, 30, 31, 33, 34, 37,

39, 58, 67, 87, 88, 90, 91, 94, 95,

98, 103, 105, 106, 108, 109, 111,

112, 113, 122, 124, 138, 140, 141,

142, 143

fiyat garantisi, i, 106, 110, 114, 115,

116, 117, 118, 120, 121, 127, 128,

130, 131, 134, 141, 142, 143, 144,

145

fiyat istikrarı, i, 4, 11, 17, 18, 21, 102,

118, 125, 128, 143

G

görev zararı, 1, 3, 62, 65, 66, 67, 68,

128, 130, 138

H

hububat, 2, 3, 10, 11, 24, 28, 32, 33,

37, 38, 40, 41, 45, 49, 59, 60, 61,

62, 63, 67, 87, 90, 95, 96, 100, 101,

103, 120, 128, 142

K

kamu maliyesi, i, 3, 129

L

lisanslı depoculuk, i, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9,

11, 13, 14, 16, 17, 18, 21, 22, 25,

27, 28, 32, 34, 35, 36, 37, 38, 39,

40, 41, 43, 45, 61, 70, 71, 74, 83,

85, 86, 87, 90, 91, 92, 94, 95, 96,

98, 100, 101, 102, 103, 106, 107,

171

108, 109, 110, 116, 118, 122, 125,

126, 127, 128, 130, 139, 140, 141,

142, 143, 144, 145, 148, 164

T

taban fiyat, 14, 15, 16, 29, 30, 114,

115, 116, 120, 128, 130, 142, 143

teşvik, 2, 15, 21, 22, 24, 32, 36, 38, 41,

61, 86, 87, 93, 94, 98, 104, 106,

108, 110, 113, 114, 118, 123, 139,

140, 144

TMO, i, ix, 3, 16, 27, 28, 29, 45, 47,

48, 52, 55, 56, 59, 60, 61, 62, 63,

64, 65, 66, 67, 68, 85, 86, 87, 88,

89, 95, 96, 97, 100, 101, 102, 103,

105, 107, 109, 110, 113, 114, 115,

116, 117, 118, 119, 120, 121, 122,

126, 127, 128, 130, 131, 132, 133,

134, 135, 136, 138, 139, 140, 141,

142, 144, 146, 147, 150, 153, 163,

165, 166

TMO-TOBB LİDAŞ, ix, 87, 88, 89,

100, 101, 102, 107, 110, 118, 119,

120, 121, 122, 127, 128, 131, 132,

133, 134, 135, 136, 139, 140, 142,

163

Ü

ürün ihtisas borsası, i, 4, 61, 76, 104,

141

ürün senedi, i, 5, 6, 8, 26, 29, 31, 32,

37, 42, 43, 70, 73, 74, 76, 77, 84,

85, 86, 88, 94, 95, 100, 101, 102,

103, 104, 107, 108, 109, 112, 115,

116, 120, 121, 122, 127, 128, 129,

133, 139, 141, 142, 143, 144, 145,

148

ürün senedi alım satımı, i, 74, 95, 104,

115, 116, 120, 121, 127, 129, 139,

141, 142, 143, 144

V

verimlilik, 1, 47, 48, 51, 58, 65, 138

171

170

DİZİN

A

ABD, viii, ix, 2, 3, 24, 25, 26, 27, 28,

29, 30, 34, 36, 37, 42, 45, 48, 51,

52, 55, 56, 57, 58, 64, 87, 109, 114,

116, 138, 139, 141

anket, i, 3, 88, 96, 98, 104, 105, 106,

113, 114, 118, 139, 141

avans, i, 85, 102, 106, 108, 109, 110,

112, 113, 115, 120, 122, 127, 128,

129, 130, 134, 141, 142, 144, 147,

148

B

buğday, 3, 25, 29, 30, 42, 45, 46, 47,

48, 49, 50, 52, 53, 54, 56, 58, 61,

63, 64, 65, 86, 89, 97, 101, 110,

114, 117, 124, 129, 130, 132, 133,

135, 138, 146, 147, 164

Ç

çiftçi refahı, i, 1, 2, 13, 47, 48, 53, 63,

138, 139

D

destekleme, 1, 14, 15, 16, 28, 53, 55,

57, 58, 60, 62, 89, 121, 127, 138

F

finansman, 1, 2, 4, 5, 7, 9, 10, 12, 16,

19, 20, 26, 29, 30, 31, 33, 34, 37,

39, 58, 67, 87, 88, 90, 91, 94, 95,

98, 103, 105, 106, 108, 109, 111,

112, 113, 122, 124, 138, 140, 141,

142, 143

fiyat garantisi, i, 106, 110, 114, 115,

116, 117, 118, 120, 121, 127, 128,

130, 131, 134, 141, 142, 143, 144,

145

fiyat istikrarı, i, 4, 11, 17, 18, 21, 102,

118, 125, 128, 143

G

görev zararı, 1, 3, 62, 65, 66, 67, 68,

128, 130, 138

H

hububat, 2, 3, 10, 11, 24, 28, 32, 33,

37, 38, 40, 41, 45, 49, 59, 60, 61,

62, 63, 67, 87, 90, 95, 96, 100, 101,

103, 120, 128, 142

K

kamu maliyesi, i, 3, 129

L

lisanslı depoculuk, i, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9,

11, 13, 14, 16, 17, 18, 21, 22, 25,

27, 28, 32, 34, 35, 36, 37, 38, 39,

40, 41, 43, 45, 61, 70, 71, 74, 83,

85, 86, 87, 90, 91, 92, 94, 95, 96,

98, 100, 101, 102, 103, 106, 107,

171

108, 109, 110, 116, 118, 122, 125,

126, 127, 128, 130, 139, 140, 141,

142, 143, 144, 145, 148, 164

T

taban fiyat, 14, 15, 16, 29, 30, 114,

115, 116, 120, 128, 130, 142, 143

teşvik, 2, 15, 21, 22, 24, 32, 36, 38, 41,

61, 86, 87, 93, 94, 98, 104, 106,

108, 110, 113, 114, 118, 123, 139,

140, 144

TMO, i, ix, 3, 16, 27, 28, 29, 45, 47,

48, 52, 55, 56, 59, 60, 61, 62, 63,

64, 65, 66, 67, 68, 85, 86, 87, 88,

89, 95, 96, 97, 100, 101, 102, 103,

105, 107, 109, 110, 113, 114, 115,

116, 117, 118, 119, 120, 121, 122,

126, 127, 128, 130, 131, 132, 133,

134, 135, 136, 138, 139, 140, 141,

142, 144, 146, 147, 150, 153, 163,

165, 166

TMO-TOBB LİDAŞ, ix, 87, 88, 89,

100, 101, 102, 107, 110, 118, 119,

120, 121, 122, 127, 128, 131, 132,

133, 134, 135, 136, 139, 140, 142,

163

Ü

ürün ihtisas borsası, i, 4, 61, 76, 104,

141

ürün senedi, i, 5, 6, 8, 26, 29, 31, 32,

37, 42, 43, 70, 73, 74, 76, 77, 84,

85, 86, 88, 94, 95, 100, 101, 102,

103, 104, 107, 108, 109, 112, 115,

116, 120, 121, 122, 127, 128, 129,

133, 139, 141, 142, 143, 144, 145,

148

ürün senedi alım satımı, i, 74, 95, 104,

115, 116, 120, 121, 127, 129, 139,

141, 142, 143, 144

V

verimlilik, 1, 47, 48, 51, 58, 65, 138

T.C.

KALKINMA BAKANLIĞI

YÖNETİM HİZMETLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜBİLGİ VE BELGE YÖNETİMİ DAİRESİ BAŞKANLIĞI

Kasım 2017

Necatibey Cad. No: 110/A 06100 Yücetepe - ANKARATel: +90 (312) 294 50 00 Faks: +90 (312) 294 69 77

ISBN NO: 978-605-9041-97-3

KALKINMA BAKANLIĞI YAYINLARI BEDELSİZDİR, SATILAMAZ.

www.kalkinm

a.go

v.tr

TA

RIM

DA

LİS

AN

SLI D

EP

OC

ULU

K S

İST

EM

İ: HU

BU

BA

T P

İYA

SA

SI Ö

RN

EĞ

İ

T.C.KALKINMA BAKANLIĞI

TARIMDA LİSANSLI DEPOCULUK SİSTEMİ:

HUBUBAT PİYASASI ÖRNEĞİ

YILLIK PROGRAMLAR VE KONJONKTÜR DEĞERLENDİRME

GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Kasım 2017

Uzmanlık TeziMustafa KAYA