TARİx: YAXINDAN VE UZAQDAN

HgıvIİD NİTQİ

Be-sovt-e ç;:mg beguim an hekaygtha

ke gZ nehoftgn-e an dig-e sine mizgd dış.

Şgrab-e xanggi-ye tgrs-g mohtgsgb xorde

be-ruy-e yar bemışim-o bang-e nuşa-nuş.

Şirazlı Hafiz

(Hekayglgr deygrik sövti çgnglgrlg daha

ki saxlanınca o dgrdlgr edgrdi singdg cuş.

O,evdg, gizli, polis qorxusun çgkgn, şgrabı

içgk yarın üzüng, hayqıraq hami: "nu Ş ! "nuş !") i

(Tercümg Tgbrizli Müdgrris-Şiva' dan)

Kitabın2 ilk sghifgsindg, mügllif vg gsgr belg tanıtdınlır: "Tarix: Yaxından ve

Uzaqdan" toplusu, "Facig vg Qghrdman ", Sghndmiz vg Müasirlgrimiz ", "Tgn­

qid: Problemlgr, Portretigr", "Poeziya vg Ngsr", "Realizm: Sgngt ve Hgqiqgt",

"':Jdgbi Üfüqlgr", "Me 'yar Şgxsiyygtdir"~ .. kimi gdgbi-elmi ictimaiyygtg yaxşı

tamş olan kitabıarın mügll!!i, görkgmli tgnqidçi-gdgbiyyatşünas Yaşar Qaraye­

vin oxuculara tgqdim olunan növbgti kitabıdır. Burada Azgrbaycan gdgbiyyatı­

mn Vg Azgrbaycanda istiqlal hg''"'Jkatımn tarixi, bu tarixinin apartcı hadisglgri,

abidglgri, dgrslgri vg onlara verilgn qiymgtlgr çağdaş gdgbi-tgnqidi mövqe'dgn

incglgnir Vg yenidgn dgygrlgndirilir.

Bu nefis gsgr bir Umumi qısa (Yaddaşdan, ldrakdan Görüngn Yaxınlar ve

Uzaqlar ... ) Vg bir dg birinci qism üçün yazılmış uzunca "başlanğıc"la (Yaddaş­

da Fırlanan Tarix - -ddgbiyyat Tarixi) SÖZg başlar. Birinci qism 19, Vg ikinci qi-

T;ıreünı;ıd;ı biraz deyişiklikl;ır apanldı: ;ısli budur: O d;ırdhri dey;ır;ık sovti ç;ıngl;ırd;ı daha ki gizl;ıd;ınd;ı o d;ırdi ed;ırdi sin;ıd;ı euş. o, evd;ıki, polisin qorxusun gör;ın bad;ı iç;ık yarın üzün;ı bir be-bangi nuşa-nuş.

2 Yaşar Vahid oğlu Qarayev: Tarix: Vaxmdan v;ı Uzaqdall. "Sabah" n;ışriyyatı, 1996. Baki.

H'd111idNitqi C)03

sim 5 mgqglddgn oluşur. Başlağıclar gerçgkdg, keçmiş dövrg ibrgt dolu panora­

matik bir baxışdır.

19. sghifgdgn, 62. sghifgyg qgdgr davam edgn (l922'dg yazılmış) birinci "gi­

riş"dg, mügllif "~lgbiyyat Tarixi Konsepsiyası (Dövrlgşdirmg/ıin Me'yarı ve

Prinsipıgri)" başlığı altında, acı hgqiqgtlgri açıq ve axıeı bir üslubla ortaya Sg­

rir; Vg bir elin diling qgsd ediline;:}, onun tarixini tghrıf, ve "münasib mrsetde"

köklgrini qurutmağın neeg "gündgm"3_g ggtirildiğini anlatır.

lllgr boyu, qulağının dibindg egrgyan edgn bu mci'gnin örngklgrini, Qarayev­

in özüng xass eazib qglgmindgn oxuyan bir "o taylı", öz xgbgrsiz1iğindgn hgm

utanaeaq Vg hgm dg açıq şgbahgtlgr grz edgn, öz dgrding daha çox yanaeaqdıf.

Onların zehnlgri, başlarına ggtgn oyunlardan, o qgdgr qarışmışdı ki qardaşları­

nın çgkdikleri gzablardan, doğru dürüst xgbgrlgri belg olmadı. Arada-sırada qu­

laqlarına mgehul Vg mübhgm bir şeylgr pıçıldamrdı. Tg' gssüf ki hglg bir çoxla­

rı şayiglgrin (gksgrg politikanın pis bir oyun vasİtgsi ola-bilmgsi ilg b;:}rgbgr)

bg'zgn çox gizli saxlanan sİrrlgrin, yolunu tapıb gün İşığına çıxdıqları, bir feno­

men ola-bildiğini, Vg "zeneİrlenmİş" metbuatın da sgtir-aralarının daha çox oxu­

malı olduğunu öğrgnmgmişdilr.

"Behişt adlı Cghgnngm"dgn gglgn, adda-budda "dedi-qodular"4 da onların

öz "gzab ifrİtlgrinin5" dil Vg qglgmleri il;:} yaratdıqları "Kafkaesk"-xaotik atmos­

ferdg, hadisglgr, ötgri bir baxışla, (Türkiyg Türklgrinin dediği kimi) "hgsir altı"

edilirdi. Zatgn o zamanın şgrtlgrindg bundan artığı gözlgng bilmgzdi; Tgbrizli

Saib-in dediği kimi:

İn dozdha tgmam şgrikgnd ba gSgS

piş-e fg]gk şekaygt-e dunan çe mi-bgri?

(Bu ogrularm hamısı polis ilg şgrikdirlgr

.fdlgğg pis adamlardan şikaygt etmgğin.f(ıydası ng?)

Belgeg, kitabın ilk 61 sghifgsi, ibretle öğrgnilgegk Vg dgrs alınaeaq maegra­

larla doludur.

3 Gün(];ı]ik nı;ıs;ı];ı];ır siyahısı

4 B;ı'zi];ıri "düşnı;ınin qara yaxnıasıdır" dey;ı, d;ırha] k;ısib-atnıaq ist;ıyinli];ır. 5 C;ıh;ınn;ınıd;ı ;ızab nı;ı'nıur]arı, "z;ıbani"];ır.

C)04 Tarix: Ya.wıdaıı V~ UZlI'Idalı

Mügllif, milli mgfkürgyg dönüşü belg bgyan edir:

" ... Doifrudur, gerbimizdg dg daha gdgbi milli nişanlarımız, dll7wifıııdaf1 yel

qalxan, ngfdsi od sgpglgygn at emblemi yoxdur, sgnaye'dg vg texniki tg'"'dqqidg

(jfgn gsrin emblemi olan ibtidai, qaba buruq qarqasll1ln silueti vardır. 'dvgzindg

baymifmuza iki l"'dmzf'drqini, iki gsr, iki dünya f'drqini üç l"'dnglg hgkk elgdik. Iki

rgmz arasındaki yetmiş illik mgsqf'dni bir i[g başa vurduq; oraq vg çgkicdgn aya

vg ulduza qgdgr yol ggldik. Oraq kimi biçmgk, çgkic kimi gzmgk amblemindgn

mavi sgmalı, yaştl e 'tiqadlı, q1zarandan yeri rgngli simboliqaya keçdik. " (s. 27)

Kitabda, dilimizin tarixi bargdg, qiymgtli mg'lumat incilgr kimi yer-yer Sg-

pilmişdir; gz-cümlg;

"'dmzimizdg ilk Oifuz dil sgdası Xgzgrlgrdgn gglir

(eramızdan <Miladdan> gvvgl, II. min-illik). (s. 64)

Başqa bir yerdg: "Arazııı hgr iki sahilindg yaşayan Pmfiyaltlar (Parthlar,

'dşkônilgr H, N,) (e. g. lll. gsr); vg Qgdim Albanyanın etnik tgrkibing daxil olan

Bımfürklgr ("Qa/m Türklgr", "Kitabi Dgdgm Qorqud" dan bizg yaxşı fmuş o/an

"Qalzn Oifuz" ellilgr) bu dilin daşıyıctları olmuşlar. "Ata Türkcg "nin onlardan

da qgdim qatı, bizi ilk Şumer kitabglgring apartp çıxardır. 'dger "tarix Şumer­

lerc/gn başlayırsa" (S. Kramer), onda glavg etmgk olar ki, Türkcg dg Şumercg­

dgn başlayıl'. Xgzgri Qal'{l-denizlg, Dgclg vg Fgratla Gobustandaki ggmi l"'dsmi­

ni Vikinglgrin qayıifı ilg birlgşdil'gn tellgr vg baiflar var. 'dn qgdim sivilizasiya

(uyifarlıq H, N,) Asiyada ve Afi'ikada olup. Vg sivilizasiyanın Şgrqdgn Ggrbg Vg

Şimala yürüşü, dgnizdgn, ggmidgn, qayıqdan A vrupaya yolu Azgrbaycandan ke­

çib. Qgdim Dünya (dgniz) sgyahgtlgri vg sgyyah/a/'l ilg baiflı yeni farixi-coifmfı

bilgi/gr (xususgn Tur Xgygrdalll1 son qazmttlan) getdikcg daha çox inandmr ki

Mesopotamiya ile Armn Vg Alban arasında qayıqla Dgclgdgn, Fgrafdan yola Çl­

.. '(aıı "dgniz keçgrilgri" ilg qayıifı quruda üzd-Idn vg dgnizg yamaçdan aşıran

"kiiçgri Türklgr" arasmda sözün hgıfi vg mg'nasında mbitg vg komiinikasiya

glaqg!gri o/up" (s. 65-66).

Daha: "Artıq III. - V. gsrlgrdg TürklgI' Qqf'qazda vg Anadoluda böyük ni{fiıza

malik yerli ghali kimi tanınmış vg mgnbg' 19ı"'d gÖrg, hgtta Sasani hökmdal'l Bgh­

ram-i Gur öz döyüşçü/gri i[g Türkcg dal1lşmışdır. " (s. 66).

lhmid Niıqi 905

"VIL.-XI. gsdgr Türk etnosu kimi, ş(fahi Türk dil gn'gngsinin dg "Böyük

QoÇ" dövrüdür. Türk at nalmm izi qalan hgr ygrdg (Uraldan Balqanlal"({ qgdgr)

Ti~rk dilinin vg Türk işarg-yazı ğrcıfikinin dg glameti, izi qalıb, Xl. gsrdgl1 Osta

Asiyada, () artıq gdgbi yazı dili kimi dg işlgnmgğg başladı: ilk mii.~glmal1 Türk

dövlgti yamnanda (Qamxani Sultan lt ğı ), ilk Türk (Uyğur) yazı abidglgri dg (Qu­

dadğu Bi/ik ", "Divan-İ-Lu/Igt-it-Türk") - 1069-1072- meydana çıxdı. " (s. 66).

Hgrbi Vg gdgbi (linqvistik) ğglgbglgr Türkegnin sonraki tarixindg dg eyni

vaxta baş verdi; XIII. gsrin ortalarında ( 1259) Hülaku XC/n qılınela lraqda Bağ­

dadt fgth edgndg Hgsgıwğlu da Qqf"qazda qglgmlg ilk aııa dilli zirvgni .{dth elg­

di. .. " (s. 67).

Devamla: ... lık Türk ;;/(fbasi is;; hgl;; V. gsrdg Yenisey sahillgrindg yazılan

(daha doğrusu, mgzw- daşlarmda qaztlan) sözlgrdgkİ Oğuz ve Qırğız sgs-işarg

sistemidir (159 hgrf!). VII.- VIII. gsrg Vg Göktürk mgdgniyygting aid edi[gn Or­

hon-Göktürk mgzar yazılarında isg glifba 3R hgıjdgn ibm-gtdir. "Türk" sözü

Türk mgtnindg Türk gliflJasl ilg Türkeg tarixdg ilk dg{d 1250 il gvvgl mghz bura­

da, Orhon yazılarında tarix;; hgkk olunmuşdur ... Sağdan-sola yaztlan vg VIII.

gsrdgn ta XIII. yüzilg (Mongol.fWuhatlarlna) {jgd;;ır Orta Asiyada işlgk yazı-işa­

rg sistemi kimi yaşayan Uyğur yazısı da ( 1 R hg'j) bu el(fbaların varisi Vg gn de­

vamlısı olmuşdur. " (s. 67).

"Erkgn orta gsrlgr artıq !ıgm Qqfqazda, !ı;;m Anadoluda, hgm dg Orta Asi­

yada vahid gliflJanın, lslam-'drgb ğrqfikinin, geniş yayıldığı, .{dal işlgndiği vaxt­

lar idi, Vahid elifba, dindg dg, gdgbi-bgdiivg estetik nikişqfda da ortaq/şgrikli

mgqamların artmasma sgbgb olur. Din vg gl(fba xüsusgn poetik !ıgrgkatda, gsa­

sgn müştgrgk mgkanı vg konteksi tgşkil edir. " (s. 67).

MügIlif Xııı.-xıv. gsrlgri Oğuzcanın işlgk gd;;bi dil kimi tgşgkkiH etmiş 01-

masımı işargt edir. Bu zamanlar, Gazi BHrhaneddin 'dhmgd Vg 'dmİr İmadgddin

Ngsimi kimi böyük şgxsiyygtlgrin yaşayıb yaraddıqları çağlardır. Azgrbayean

Türkçgsinin qısa zaman içindg, Xgtai Vg Füzulilgrin işıq saçıb gözlgri qamaştır­

dıqlarına şahid olunıq.

Biraz aşağıda, Türk kültüründgn söz gglineg, gksgrgn hgygeanını ustaca qont­

rol edg-bilgıı mügHifın, burada müstgsna üslfibu diqqgti çgkir:

9()fı Tarix: YaxlIı!lwı v;ı Uwq!lıııı

"Göktürk - tanrıçtlık isg tgk-Allahçtlıqla bağlt bir e 'tiqatdır. Türklüğün Isltı­

nu qgbula hazır olmasmda gl1 ';;mg vg zgmin rolunu oynmntşdır. VII. gsrdgn yer­

li Türklgr, hgmçinin, Taltşlar, Tatlarm böyük bir qismi, Lahiclgr, LeZRilgr ... , ha­

l1usl, Müsglmanlığı qgbul etdi/gr. Azgri Türklgrinin ayrtea bir xalq kimifo77na­

laşması mghz bu dövrün hadisgsidir. O vaxta qgdgrki tarixinin çok möştgşgm bir

dövrünü vg salnamgsİnİ İse xalqınuz dİRgr Türk soydaşları ilg eynİ, vahid, ümu­

mi bir Türk adı, şgrgfi, bayrağı, emblemi vg imzası altmda yaşal1llşdır. " (s. 70).

"Tarixdg son böyük din-Islam, gn böyiik köçgri xalq-TürklgI' olıtb. Çağdaş

Türk kültürü bu böyük dinlg böyük etnosun vghdgtindgn yaramb. Çox-vgtgnli,

tgk- Tannlt, bir !ismılt xalq-Türklgrl Min il atlt hgyata Vg atlt (qanadlı!) ithama

sadiq qalan Rövm, yan yer, yan RÖY sakini etnos-Oğuzlarl Yuxarıda RÖY, aşağı­

da qonur torpaR yarananda, Tanrt onlan RÖY ilg yer arasmda yaratdı Vg ona RÖ­

rg dg "Üstg yer (" RÖY" olmalt HN) tökülmgyib, altda yer dglinmgsg, Türk mil-

19tinin elini, tijrgnini (Wrgsini HN) kimsg poza bilmgz" (Oğuz Xan, "Gültgkin"

libidgsi)" (s. 70).

Tarixin qaranlıqlarınclan, gfsanglgşmiş qghrgmanlarımızın gerçgk kimliğini,

halglgrg sarılmış misalı sis Vg çgnlgr içinclgn çıxarıb ve bu möhtgşgm simaları

olcluqları kimi görmgk Vg göstgrmgk istgyi ilg kitabda bu mühüm mg'lumata yer

verilir:

"Alp gr Tonqa (Tonqa - CÖnRgfı sözündgndir. Buğaç, Buğa sözündgn olduğu

kimi) Saq Türk hökmdan kimi, Iran - Turan savaşlannda yenilmgz sgrkgrdg vg

qghı-;Jma!1 kimi mgşhur olmuş, Uyğur, Qarluq, Qa raxan lt , Sglcuq, o.~manlı

Tü rk19ri "Alp gr Tonğa" admı özlgrİ1ıg mgnşg' vg zat bilib, hgmişg müqgdda,

vg uca tutmuşlar. Çağdaş milli mentalitetin ana köklgri çox sahgdg "Oğuz Xa­

qan" Rening (soyuna) Redib çlXlr vg onların dastanda gksini tapan simbolik, se­

miotik, etnik qodlan ve işarglgri etnosun tgkcg keçmiş yox, hgm dg İndisi b((1·g­

dg bilRi banqmı tgşkil edir. " (s. 80).

"İslam mgdgniyygti" bargdg: "Ümum Müselman mgdgniyygtİ" gVVg[Cg g}-;Jb

dilindg formalaşıl' vg tgdricgn üstünlüğü daha qgdim köklgri olan Fars dil

6 "Danadan büyük erkek sığır." (Altaylı, Seyfeddin; Az;ırhaycan Türki'esi Si;zlüf{ü, Milli Eğitim Bakanlığı yayını, Istanhul, 1994, cilt I, s, 184,

H'dll1idNitqi YOl

dl1 'dndsind verir. Islam mdddniYYdtinin ğlobed tdşdkkiilü Vd ortaq intibaln diJv­

rünün ilk üç yüz ilindd (VIl.-IX. dsrldr) Islam xalqlartl1ll1 (drdb, Fars, Türk,

Himı .. ) vahid yazı dili rolünü, dSaSdl1, 'dl"db dili öz öhddsind Kötürür. XÜSUSdl1,

Abbasildrin beş yüz illik sabit hakimiYYdti dövründd (751-1250) Bağdad yalfUZ

xilqf~tin inzibati mdrkdzüld yox, hdm dd Islam xalqlarl11l11 I11dddl1iiYYdt paytaxtı­

na çevrilir. Dünyanuı, demdk olar ki, bütün Müsdlman ölkdldrilıddl1 elm Vd Sd­

ndt adamları Imqa yığışıb burada "'dl Bağdadi" olurlar Vd "Böyük Miisdbnan

Intibahı "nt hdmin {<;lam xalqları haml.~1 vdhddtdd yaradırlar. Yunan {imili özü

dd öz intibah /"Olunu Xristianüqdan dvvdllslamda oynayır: unudulmuş Ellinizm

I11dddlıiYYdtini ilk d~f~ MÜSdImanlar ehya edirldr Vd orta dsrldrin Xris!ian A vro­

pası, hdfta 'd'"dstu ild Vd ~flatunla da ilk d~p 'drdb libasmda Vd !isanmda tal1l,"

olur. Lakin qddi/11 Sasani d()vldtçiliğinin min illik tdcrübdsi Vd dl1 'dndsi il'd yana­

ŞI, Fars mdddniYYdtinin KÜclii td'siri dd Xilqpt sarayma bu dövrddl1 (lX.-XIL.)

daha Keni," Vd öZ yekUluU1u Fars dilinin vahid Islam intiba!ııi1l1l dsas poeziya di­

li s'dviYYdsüu/d qdbul olunmaslRıqtında tapu'. " (s. 85-86).

Bu miyanda"Nizami-Idr niYd Farsça yazıblar?" sualma da beld cavab verir:

" ... Bu vaxta e{Jddr olduğu kimi, o dövrki Islam dddbiyyatlarll1da dil mdsdldsini

loqaV şekildd - "Nizanıi niYd Farsccı yemb?", yaxud "Xaqani niYd Türkcd yaz­

mayıb?" şeklindd qoynutq düz deyi!. Bu -f~rdi problem Vd fenomen deyil: 'drdb

Vd Fars dilldrl o vaxt global miqyasda, Islam Vd Şdrq hüdudunda bu statüsü qa­

zwınllşdl. Vd NizamiYd, XaqaniYd, DdhldviYd Vd RumiYd loqal etnik mdddi1iYdt

hadisdsi kimi yox, mdhz Islam miqyasmda intibahll1 dahildri Vd xadimldri sdviy­

Ydsindd ğlobal qiymdt vdrmdk doğru olar. "Islam miqyası" Vd ölçüldri özünü

tdkcd dil fcıqtll1da K(jstdrmir. Xalis Islam simvoliqanll1 Türk dddbi dn 'dndsind'd

çox qddimld'"d gedib çıxır. Tanrıya, Peyğdmbdl"d, dörd Xdl(f~Yd td'r(fhdld "Qu­

tatqu Bitik"ld (XL. 'ds,,) - ilk Türk-Uyğur Ctbiddsi ild başlayıb Nizmni, Füzuti, Nd­

vay i, Şdhriyar da daxil olnıaqla Türk-Islam miqyasmda bddii düşüncdnin tari­

xindd .fcısU'dsiz iştirak edir. " (s. 85-87).

7 Lokalll()(:al, Doktiir/docteur, Aktör/adeur, Boxıbob, .. kimi kelnl'dl'dru;:ı dilimizu'd bol-bol i~luiluiğiııo bax­mayaraq, bu "fonem" üçiiıı (Türkiyo Türkç'dsiııd'd Türk k:ılmglorinu'd (b i~l'dııdiği halda) heç bir xass v:ı m(i~'dxx:ıs i~aı~t/h'drr yoxdur. Vahid elifba b:ıhs miivzu'u olaıı bugünl;:ınl::> bu ııiiqsana da diqq:ı! yetirm;:ı­liyik, H'dl:ılik bi~. ikrahla, çerosiz bu fonemi d'd "q" il:ı giistor:ıcgğiz, yo'ni kerç;:ıkdo "giistorııı'dmi~ olaca­ğ1Z",

T(/ri.r: YlI.\"IIIl!Wl V~ Uaı<ıt/w{

"Müs;;ıll11al1/tifl q;;ıbııl etdikt;;ı11 sonra Tiirkl;;ır biitüıı ş;)rqd'J !SI({/71l11 dayalıLl­

iflıW, "qtfll1ClIUI" çevrilirl;;ır. Tarix boyu olulll ıılifilZ.1I p;;ı sabitliifi keşiyiııd;;ı du­

mr/ar. T;;ısadiifi deyi/ ki, Çin s;;ıddi kimi, S;)/ih Yiirüşl;)ri d;) Irdr k;)sd;;ııı ;;ıFpgl

Tiirkl;;ır;;ı qarşı çevriLmiş /U/disg kimi tarix;;ı daxil olıır. " (s. R7).

Miigllif, clavamınca t;)s;;ıvvüf, sufizm, v;;ı ürfandan Vg Ttirkl;;ırin ;;ıski Vg yeni

imanılarının uzlaşmasınclan v;;ı henzer mözulardan h;;ıhs edir, v;;ı hu vadid;) bö­

yHk simaları cldy;;ırl;;ındirir. Bir misal olarag, Fiizuliniıı "H;xliq;;ıl-Hs-Sü;;ıcla"sı

haqgmdaki sdtirl;;ıri h;;ırabgrc;;ı üxuyaq: "H;;ıdiq ;;ıl-iis-Siidda ", h;;ır şeyd;;ııı JVVd/

biiyük qövmi ifeyr;;ıt ı;;ı ';;ıssiibi ild, Fibtli Im ;;ıS;)rdZl hiitiiıı Türkl;;ıri iıısanltl[m

"böyük bir qismi" adlandmb Fd onlan hZlt!a t;;ı 'z.iy;;ıdarlLqda da gr'd!J-Fars {/sl­

Itll/[lI1dwı qıırtarnUlq ist;;ıyir. El;;ı /m I71Jqs;;ıdld d;;ı xiisıısi hir nTdqldll;;ı ... 171;;ı/1':' aııa

dilind;;, IJ 'z(vg icm elmdk üçiiıı I1dz';)rd;;ı tutu/aıı 11;;ı,IT-IIdz,m ııiivb;;ıli siUetl;;ı - ;;ı!­

van hir dashın yaradı r. Çox llZUI1 miiddJt Fiiz.ııliııi dli:. ({Iı[{/m({lmş Vd /ııı ds;;ıril1d

görd OI1U "Şi 'd ıniitd ';;ıssibi" saynıışlar (lI1dS;;ı/dll ş;)rqşiinas J. E. Berlels bel;) dii­

Ş iinmüşdür) , halbuki "HJdiq;;ıt-ii,I'-Sii;;ıdLl" m;;ıhdud şi 'd/ik ı;;ıJssiibü ild ya::.tfmu­

J'ıh, biitiinliikdd Tiirklii/[iin e 'tiqodi il;) ehriyacı iidJmdk, hJtta IIIdşhıır diııi mii\'­

zu 'udmı da dol[l1w dili/fiirkcdni yaymaq iiçiin /nhr;;ı/;;ınIl7Jk l71dqs;;ıdi ilg l{dl;;ıııı;)

(ill/Jlb. " (s. 1(4).

Müellif, Füzulinİn "tJ'dssüb"lg h;)rdkdt eıcJigini, şicld;;ıtld, rddd-ecllir, v;;ı JZ

cümlg deyir: "Fiiz.ıılini sünnü v;;ı ya şi';;ı sınaifııw ç;;ıkntJz.d;;ıl1 önc;;ı g;;ırJk .i. E.

Baıe/sddll gd/;;ıl1 kiihng slereotipdgn xil{[s olol{ vJ iiz.iiınü7,;;ı beLd bir sım!( i)a lI1ii­

mci;;ı! ed'dk": AYCt, ;;ıggr "H;;ıdiq;;ıt-üs-Siidda" Şi 'd!ik I71dzh;;ıbi qiifbiinddn ya::.ı lth­

sa, ii zaman bu ;;ı,ı'gr, SÜIllIÜ l71;;ızh;;ıbilı;;ı xidm:J1 edJIl Sıılton Siileymıııw necJ h8-

diYYd edi!d bil;;ırdi'!". Axı bıı da giin kimi oşkur hdqiqJtdir ki, ;;ısrldr hoyıı 1\) bıı

giin dd onu "Siinl1ii[:Jr" - Tiirkiy;) lilim/dri du/w çul', du/w dJrin tddqiq ediMJr.

Demg!i, Fiizııli diL ;;ıvı';)!ınilli v;;ı hJşJri psixo!ogivil i/;ı Y{{Ş({IJ7IŞ, /Jeyndlmil;l/IJ­

f"dkkürl;;ı diişiinl1liiş şairdir. Füz.u!iyd yI/Inı::. I'J ,\'(/{I1I::' Im mii\'qe '1IJII qirın;)! I'('/'­

l71;;ıifd, FiizıılidJ Tiirk psi.wlojisi, Tiirk dili ıı{[rıııu!u /Jiiyiik ıııii/ıuri::.i giirIl7J,i:[;) c!u­

/Ut çox !ı{[qqıml7, \'(fr . .. (s. i OS).

Füzuli üZJrindd bir neÇd diqepı,') ,hYJr keçidcl;ııı :,ıınra. l11ü;ıllil' Türkc,ınin

hiiyük xadimlcrini giizd;:m kcçirir: bıınlar, J!I;ırind;1!ı !! ,')1 d i;'2. i q;')ıLx. v;ı yas;ıdıq-

H:ıll1idNitqi 'J(N

Jarı dövrtin şgrtlgri daxilindg, bu işdg qüsur etmgmişJgr Vg imkanları ölçüsünO,

h;:,'zgn, a~araq mö'eüzglgr yaradmışlar. Bunlardan birisi: "Tiirklii/!,iin ilk hijyiik

dil kitabıııı da, Türkcg barddg ilk iframeri vg qcll71ll.\lI da "" grgbcg qglgmd alan

Qa~ğarlı Mahmud.

Bunun kimi şgxsiyygtlgrg qarşı: "Vaxtilg gxsitan "Leyli Vd !vIgcnlın"u Nbı­

miyg sU:ar(.;; I'cI"dnd;:" OlU! da demgifi unutlrwl11l,çdl ki "qoy ,wir bıı K'Jlini Fars /i­

s(llll ve libası ile !Jgzgsin". Halbuki ondan neçg il gVI'dl Fars dohising "Şahnfi­

mg" tapşırwıda Mahmud Ggzn;:ıvi bıı dastani Nirkcg (lg/;:,I7l;:' ({lmusıııı, dastul1c!(/­

ki şahı v;) CgnKav;:,ri Türk /isal1l ile !Jgzgmgsini Firdovsiy'J ş;:ıl't qoyl1w/!,1 "ıınıı!­

nuışdıı!" (s. 106).

Şirvahşah gxsİtan "sifariş"imlg, yalnız Prof. Qarayev-iıı inc;) tg'hirl~')fi iJ;:ı

Farscayı tgrcih cdgcgğini gmr-etmgmişdi, o, mUgllifin tdkrarladığı Fmsea v;:,

grgbegyg vurğunluğunu e'Jan etdikdgn sonra qabaea di.ipg-diiz, Türkcg il;) dda­

vgtini dil;) gglirmiş v'J Nizaminin ngql etdiği kimi, aşağıdaki sözlgri yazaeaq qg­

dgr, xglqından utanmadan, sgviyyesizliğini açığa vunmışdu:

(. .. Yaz,arkgn diqq;:,t et ki:)

Türklük biz;:, yctgn sifgt deyildir.

Türkc;) söz bizg yaraşmaz.

Ali ngs;)bl;:,ıı olanlara

g'lft sözl;:,r ggrgk;)rt) ...

Mügllir sözüng bclg davam edir: "BlI "lll1utl!,al1ltq" rox simbolik idi Vg Türk

şe 'riniıı, Tiirk şe 'I' dilinin !aleyi Vg tarixi üçiin çox mgş 'um rol o.'li/wdl. Sonrolar

da Mdlik-,w!ı Sglcııqi ... iiz vgziri NiWI1I-iil-miilk-g "Siy(/.ı·gtnamg "ni Farscu sif'eı­

riş verdi ... Hdtta SWJ1 Mirzg {iz do/ima (/taSll1111 - şairin ve hiikmdaruı (Şah Xg­

[([inin!) adıııı vg şe 'riııi t'h, 7"';:ız.kirgsing OlU! KÖI"d .\'Lı/nuıdı ki, ng var, Ild vOl' o,

Farseeı ya'Z,lıı(/yl!Jl ... (lgmgvilgr, Xorg'Z,17zlgr, AtabeYldl', K(/ş/!,arIGr. Qac(/rlar ...

H Prof, Qaraycv-in ;;ıs;:ıri s, i oc" t) Nil.aıninin dcdikl;:ıri:

TOl'ki sefJl-c v;:ıra-ye ma nist Torkane sox:ın s:ı/,a-ye ına nist An k-;:ı!, n;)s;:ıh-c bobnd I,ay::>(\ lI·ra s()x:ın-c bol;:ınd bay:>t!,., (Kolliyat-c Divan-c i bkİın Ne/aınİ C;;:ı"tovi. Tehran, 'Jıııir-c K::ıhir ıı;ı~riy­

y:ısi, 1335 (ı 957). s. 442.

Y/IJ Tarix: Yaxıııt!mı v;J UZlI'fdlıl/

hamısı t'dkc'd tacı ve qılmcı 'dll'drind'd möhk'dm tutdular, q'dl'dmi is'd Fars dil

'dn ''dn'dsin'd könüllü t'dslim V'd t'dhvil verdii'd'-" (s. 106-107).

Türkl'dr, bu s'dhv hesabın (ancaq iki 'dIl'd tac ve qılıca yapışmaq V'd q'dl'dmi,

mÜ'dllifin t'd'biric'd Fars dil 'dn ''dl1'dsin'd könüllü olaraq teslim V'd t'dhvil verm'dğin)

V'd ğ'dfl'dtin qarşılığını, bütUn tarix boyunca dil, kültür V'd h'dtta, b'd' Z'dn kimlikl'd­

ri qiym'dtin'd, çox ağır öd'ddil'dr V'd öd'dm'dkt'ddirl'dr.

Bu "ğafıl" sgrk'drd'dl'drd'dn birisi d'd gmir Teymurdur. Professor Qarayevden

eşid'dk: "H'dtta son böyük fateh haqqmda, Teymur haqqmda, tedqiqatçı (M0I1

Qahun) yazır ki, "Türk Teymur, Türk dühasmı boğmuşdur", y'd'ni RÜCÜ çatdığı

h'dr şeyi xalis, tgmiz (Türksiizl) Islam tg 'siri için'd almışdı. Odur ki, bütün Tey­

m u rlar, bütün Sultanlar V'd Xanlar, Şahları v'd X'dl(fdl'dri (g'"'dbi gC'dmi) taci-tax­

ta 'dVgz ets'dl'dr d'd, T'dky'dd'd, mgnbgrd'd, "M'dclisi Şü ''drada'' 'dV'dZ ed'dbilmgdil'dr.

Heç idar'dd'd, m'd'murluqda, dövl'dtçiliğin özünd'd de Türkliiyü axıra q'dd'dr qOrıL­

yub-saxlaya bilm'ddilgr. Daha doğrusu, Sultan v'd Xan gr'dbd'dn v'd gC'dmd'dn al­

dığı tacı öz başma qoyduğu kimi, g'"'dbd'dn aldığı elmi, gC'dmdgn aldığı S'dn'dt v'd

kültürü dg xalqm m'd 'n'dvi süfi"'dsi başııw qoymaq ist'ddi, lakin bir buna nailola

bilm'ddi; mg 'n'dvi Türklük (Turanı) m'dhz "bu siifi"'dd'd" ({olklarda, x(llq m'd '11'd­

viYY'dtind'd v'd mg 'iş'dtindg, böyük poeziyadalO) (lxıra q'dd'dr qOrıLnub-saxlandl"

(s. 107).

MÜ'dllif Böyük Türk dahil'drind'dn söz açarken Q'dtran, Xaqani, XÜSUS'dn Niza­

minin durumlarını anlatır V'd onların bu müşküllgr'd reğm'dn öz dil V'd küıtürl'dri­

ng, 'dll'drinden ggldiği q'dd'dr, bağlı qaldıqlarını isbata çalışır. Nizarrıi V'd başqala­

rının gsgrl'drind'd bol-bol işletilgn "TürkizmI 1 "l'dr'd diqq'dt ç'dkir V'd "Türk tarixi­

nin dövlgt 'drl'd,.i il'd m'dd'dniyy'dt 'drl'dri arasmda "ki t'dzaddlara m'd'nalı örn'dkl'dr

sgrgilir.

Hafızin "Torkan-e Farsi~guy" (Farsca sÖYI'dY'dn Türkl'dr) t'd'biri il'd müş'dxx'dS

etdiği bu güruhun yanında Türkc'd yazan (yaxud yaza bilgn) simalara da b'dlg bir

ıo Şghryarın "Hey,br Rahaya S;ılam"ı "bu süfr::ınin" s::ırgil::ıdiği göz;ıl ~eşidl;ırd;ın bir iirn::ıkdir. (Bax "Hail to Hedarbaba: A Comparatiye View of Popular Turkish & Classkal Persian Languages", Hamid Notghi (nutki/Nitqi) & G. R. S. - Tabrizi, British Journal '!lMiddle Eastern Studies. Voll/ıııe 21. No. 2. /994. s. 240·251.

II Türkizm: Türk dili iiz;ılliği, "Ultinizm" kimi, bu k;ılm:ınin de mg'nas! "Uitin dili öz;ılliği"dir.

H'dmid Ni/'li 91/

"giriş"lg işarg edir: "EŞq.fdls~ldSilıg vg hikmgting "qoşa cahan" miqyası vg qa­

nadı ver~m Imadgddin Ngsimi şe 'rini dg Vahid Türk mgcrasından kgnarda axan

tgnha çaya bgnzgtmgk olmaz" (s. ı 13).

Füzuli haqqında mügIlif faydalı mg'lumat vermgkdgn gcri qalmır. O gzcüm­

Lg dcyir: "Ümumiyygtlg, mg'ngvi Turanm sgngt me'marlan sırasında "Fiizuli"

adı xiisusi yer tutur. 0, öz dünyasında tgkcg Türklüğü birlgşdinnir. Füzulifeno­

meni bir yox, üç kültürü özündg qaynadır vg qovuşdurur: Imm, Turam vg -drgh

dünyasını... " (s. ı 15). Kitabda biraz gvvgl Füzulinin İstanbula getmgk şövqün­

dgn bghs edilir. Obir tgrgfdgn dg şair Tgbriz hgsrgtini dg dilg ggtirmişdir:

Bgğdad ra ngxast Füzuli, mgggr delgt,

K-ahgng-e eyş-xclne-ye Tghriz kgrde-i?

FüzuU (Farsça Divanı)

(Fiizuli, Bağdad-ı könliin yoxsa istgmgdi mi, ki

Eyş vg zövq yeri Tgbrizg getmggi özlgyirsgn?)

Bu arzular kültür birliğini parçalayan, Vg "kültiirdaşları" biri-biıindgn ayıran

şgraİtg üsyandan qaynaqlanmayır mı? Unutmayaq ki Şghryar da "O tay"ın hgs­

rgti ilg ömür boyu alışdı-yandı, Vg Türkiygyg müsafirgt istgyini bir şc'ıinin 12 ana

mgzmunu halına getirdi!

Füzulidgn sonra sıra başqa ilbidglgrin yaradıcılarına gglir. Yunus -dmrgy'g bir

işargdgn sonra kitabela bu maraq1ı setirlgri oxurtıq: "Uzun Hgsgn (1424-1478)

1453. ildgn Diyar Bgkirdg Ağqoyunlulara ı";)hbgrlik etmişdir. Onun xüsusi ".'laz

ansamblı" vardı vg bura 98 ozan daxil idi ki, onlardan hansının Azgrbaycan

Türkü, hansmll7 Anadolu Türkü olmağmı ayırd etmgk çgtin idi. 0, bacısll1l, Sg­

.f'dvi şeyx Cüneyd-g, iflZl Algmşah Beyimi isg (Şah Ismayıl Xgtainin anası) Şeyx

Heydgr-g (S~f;)Vi) gı";) vermişdi .. Yad siyasi quvvglgrin (Xristiaflltğl11, Roma Pa­

pasll1m) hilgsi ilg müharibg meydanmda qarşı!aşl17lş olan Türk Sultanı Sglim Vg

12 'Tlirkiy;ıy;ı X;ıyali S;ıf~r" şe'ri bel;ı başlayır:

Gelmiş;ım na/,!ı hiıaı ülkesin;:> "Fikr;ıt"in ineg x;ıyal ö1k;ısin;ı

"Akir'in marşı yaşanlıb gözünıli Baxıranı "Y;ıhya K;:>nıal" (ilkgsin;:>

G;ıuikli, Yusuf; "Şehriyar ve Hürü1l Türkçe Şiir/eri", Istanbul, 1990, s. i 27-13 ı.

9/2 7iırix: YlI.w/{Ic", I'd Uw<,d{//ı

Azgrbaycaıı Şahı lSl1U1Ytl da gslindg (/(jyüş vg egn/{ üç'ün deyil, lirika Vg jJoeziyu

üçiin dO,!!,lılmıışdular:

,)irl;:ır J70l1ceyi qdhri17uld zgbul1 olmuş ikdl1

Mdııi bir /{iiz.ldri alıııya şikilr etdif'dlgk.

Sultan Selim

S:;min I71dqsııdUlı oldur ki, lI1;:ın iilüm

Fgda olsun sZlng eliııım, iid dersZlIl'!

Şah İsmayıl (s. 117).

Kitaha müqgddimd sayıla-hilgn hu mgqal;:ı13 daha sonraları gdldc;:ık c1övrlg­

rin "öz .tatis milli striiktürü daxilind:J gn çox ddyişdiifi" çağ olacağım söyleyir;

Vg hiraz aşağıda dcyir: "ÜmumiYYdtlg XıX-XX. dsrlgrin !}(Jyiik Şgrq romaııtizmi­

ni dbdiilll'd(j Htllllid, Namuı K:Jnwl, Tofhı Fikr:Jl, Hiiseyn CaFid, M:J!ıg177l11dd Ha­

di vg Abbas 5ghhdt denıgk olur ki, birtikdg yaratl1llşlar. M:J!ız onlann hir .ı'g,ldt­

kar, ideolo,!!, ve miitd.f'dkkir kimi miiştgr;:ık h;:ıdiif;ıls;:ı/i xidnı;:ıtind;:m (daha do,!!,ru­

su hün;)rind;:ın) dünya romantizminin G;:ırbd;)ıı soll/'({ ikinci q!assik lııti/mbı As­

ya, Şdrq [{({Iifa.ıı ya/'{/l1l1llşdır. }/';ım ./';;Ls;:ı/'d, h;:ıııı dd sZllldt kimi romantiz.m

Byron 'daıı v;:ı Schiller'dZln sonra .'v'('ni zin):Jy:J Nmntq K:J/lW!1I1, TO/Ii! Fikr~)tiıı

Hiiseyn Cavidin simasında yiiksgfll1işdir (s, 1 19),

Professor Qaraycv görkgmli Türk simalan hargdZl hiraz izahatdan sonra kül­

tür hirliğinin ghgmmiyygti üstündg durur; öz;)llikl;) XX, ;ısrin i ()'Iu V;) 20'li il­

IgrincIg haşvermiş hadisglgrg İşarglgrd;:) bulunaraC) vahid kUltUrün tc'siri V;) (bu­

nun idrakında olan) dahi liderlgrin xidm;)tl;;ırinİ iflixar Vd hörıl1Jtl;ı anıınsayır.

Bu haşlangıç adlandırdığımız V;) örn;)kldr1;) qiyın;)lIi ınliht;:)vasıııı göst;:ırm;:ık

istgdiğimiz yazının arxasınca kitahda hu h;;ıhsl;)rZl yer vcrilnıi~dir:

* Erkgn Türk tgsdııvüf kültürü: Y'Js;)\'ilik:

* Orta(j Ş;:ırq-ls!o!J7 intibalıı, Niz.wııi-C;)nc;)ı·i;

:1: Türk-Islam intibahll1lll zinıesi, Fii7.uli;

'" A.rıııu!ovlo başlayan bgdii yodduş - Az;;ırbayc(fn Tiirk inli/Jolıı:

'" N;;ısrin vg s;:ıhıı;;ınin aifn y({(ldaşl, Cc/il !ı.1;;ıI7lIıI;ıdqll/ll.~({lh;

'" Yodduş liz.iinü sotimda d;:ırk edir, -""({hir;

13 1991'dc ya/ılıııı~dır.

}I;:ııııid Ni/'li YI3

'1< Ki;kiind Vd bütlivlii/fiilld boy/anal! yaddaş, 'dü BdY Hüseynzadd;

'" R0!11wztiz.mi17 Cm'id yadda>"ı: CUmhuri}'}'dt dih,,-ü V;) 0/1lI17 poeziyada yad-

do,\'I, 'dhm;)d Covod;

* Yadduşıız k;)d;)rd;) Vd giifüşdd intibol1l, NdCd{ BdY Vdzimv;

* Qlossik sosiulist rm{izlni, Cdf";)r Cubbar!t:

:[: Sovet dövrü .mtirası, Sabit R;;ı/1ll1mı;

'" Poez.iywllIl Arm: alfnsı v;) yadda,\"{, Ş;;ıhriyar;

:;: Dildd daş{aşan Vd yadduşlaşan tarix, xalquı soy ((dı, W1l! dili, baba yazısı;

* 'dil yeni dih.,.iin Az.drbaycol1 dd;;ıbiyyafı (iyirminci illdrdgıı güııümiiz;) qd-

ddrki yaddaş).

Kitahın ikinci qismindd 14dd hunları oxuyunıq:

* Tarixin Qa/'{{ba,i'J yaddaşı: dÜlldl1 v;;ı bit gün;

* Mülw{/ribd Vd yaddoş ;;ıddbiyyutı;

* Ruhlor -"'((ddaşda yaşayır, şdhidldr;

:[: Milli "m;)/)" yaddoşı, AZdrbaycançl{lq;

* Yoddo,\'sız!tq Vd Z(lI7Ulnsız.{lq, "baml' diJvrii".

Beldcd, hdl' bdhsd;:ı dsas nüktdlgri gözddn qaçırıııaqsızın, b;:ı'zi pasajları usta

bir zgrggr diqqdl Vd z;:ıril1iği ild işidnmiş günümüzün oxunınası vikib kitah 7l0.

sghifgdd hitir.

Bu hir ibrgt kitab1dır: İnsani Vg milli duygularımızla yanaşı bütün mgntiq Vd

beynimizg xitah ed;)n hu sözl;)ri can qulağı ilg e~iLmdli Vd h;)r cüml~:ınin ihtiva

etdiği hgqiqdLİ ddrk etmdli Vd illdrdir gizlddilmiş, tghrir edilmiş gcn,.'dkldrd çı 1-

paq V;) "manipiile" cdilmdd~ııı baxmaq Vd ddrs almaq cdsardLİni göst;:ırm;)liyik.

Oxuyacağınız kitabela, "yaddaş" sözünün bir çox ddfd t;:ıkrar olduğunu gör;:ı­

c;:ıksiniz; l11dnC;) bunun altında, hadisdl;:ıri sirari~ld yazılan g;:ızcldldr;:ı V;) tari x ki­

tahlanna h;:ıqli bir gliv;:ınsizlik yatınaqdaclır. İnsanları qaraıılıqda tutnıaq Vd ya­

lanlarla gicdltmdk çox cskiddll taııııınıı~ "lııakiyavc1ist" ınaııcvrl;)rddııdir.

Bu qdbilddl1 kitabıar, V. Hugo'nun "S;;ırill;:ır" 0ah;-ıs;:ırin;:ı yazdığı ıııüt;)Vil­

zc'ang ınüqgddim;:ısindd dediği kimi "Bu durumlar davam eıdikCd, hu növ' ki­

tabım bydalı ola-bil dr".

1-1 Ha~II'I: ;\ı .. 'rlıaycaıı istiqla1ı, ya,11l le III:!,! tari,I,)r (:il'), ,.)lıir.'ıbıı lıa~1ayır).

914 Tarix: Yaxuıdaıı V;) UWqdlııl

Doğrusu budur ki, OXUCU gsgrg başlar başlamaz, belg kitabıann "günün çörg­

ği qgdgr" ggrgkli olduğunu dgrhal anlayacaqdıL

Professor Yaşar Q<ırayevi tgbriklgrlg Dgdg Qorqud-un alqışıTI1 bütün Oğuz­

lara tgşmil edgrgk sözümüzg son verİrİk 15:

Yirlü qara tağlarun yıqılmasun!

Kölgglüçg qaba ağacun kgsilmgsün!

Oamın axan görklü suyun kurımasun!

Oanatlarun uçları qırılmasun!

Çapar-ikgn ağ boz atun büdrimgsün!

Çalışanda qara polat öz qılıcun gedilmgsün!

Dürtişür-ikgn ala göndgrün utanmasun!

Ağ pürçgklü anan yiri behişt olsun!

Ağ saqallu baban yiri uçmağ olsun!

Haq yanduran çırağun yana tursun!

Oadir Tanrı sgni namgrdg muhtac eylgmgsün!

Xanum, Hey!

15 "])ede Korkut Kitabı H. Prof. Dr. MuhaITem Ergin. TOrk Dil Kurumu ngşriyygsi, Ankara, 19H9, Cikl I, s. 94-95.