1

TASAVVUF GELENEĞİVE

ÇORUM’DASON DEVİR MEŞAYIHI

Ethem Erkoç

Çorum 2013

2

Birinci Basım

2013-Çorum

DizgiTuba Emniyet

Kapak Tasarımİrfan YİĞİT

Basım Yeri

ISBN978-605-62733-3-9

İsteme Adresi:Çorum Belediyesi Kent Arşivi

Yeniyol Mah. Gazi Cad.Turgut Özal İş Merkezi

No:92 ÇORUM0364 225 08 10 / 1539

&Ethem ERKOÇ

Üçtutlar Mah. Albayrak Cad.No:58/13 ÇORUMTel: 0506 358 41 50

Bu eser Çorum Belediyesi’nin Kültür Yayını’dır.PARA İLE SATILAMAZ

3

TASAVVUF GELENEĞİVE

ÇORUM’DASON DEVİR MEŞAYIHI

4

Ethem Erkoç 1950 yılında Çorum’da doğdu. 1969’da Çorum İmamHatipOkuluveÇorumAtatürkLisesinibitirdi.1973’deKonyaYüksekİslamEnstitüsü’nden,l974’deBursaİktisadiveTicariİlimlerAkademisi’ndenmezunoldu.KırklareliAtatürkLisesidindersiöğretmenliğiilemeslekhayatınabaşladı.OsmancıkİmamHatipLisesiMeslekDersleriöğret-menliğinden l977yılındaÇorumİmamHatipLisesiMeslekDersleriöğretmenliğineatandı.1987yılındaArapçadileğitimiiçinkısasüreliolarakMısır’agitti. Okullardaki kültür etkinliklerinde eksikliği hissedilen tiyatroeserlerikonusundaçalışmalaryaptı.1999yılındaemeklioldu.Yapmışolduğuaraştırma,incelemevetebliğleriyerelveulusalbasındaçeşitlidergivegazetelerdeyayınlandı.Kitapçalışmalarınınyanı sıraçeşitlidergivegazetelerdemakaleveincelemeyazılarıdevametmektedir. EvlivedörtçocukbabasıolupArapçaveİngilizcebilmektedir.

Yayımlanmışeserleri:1. Çorumİliveİlçeleri2. Nikonya’danÇorum’a(Roman)3. Suheyb-iRumi4. YusufBahriEfendi5. ÇorumEvliyaları(AliİzzetEfendi‘ninTezkire-iMakamatadlıeserindensadeleştirme)ilaveli3.Basım6. ElvanÇelebi7. ArapçaKelimeveCümleYapısı(2.Basım)8. HayatÇizgisi(Tiyatro)9. GurbetYuvası(Tiyatro)10. İkinciÖmer(Tiyatro)11. SelahattinEyyubi(Tiyatro)12. YediSekizHasanPaşa13.ÂşıkPaşaveOğluElvanÇelebi14. ZekâtRehberi(2.Basım)15.MazlumoğluHacıHalilAğa16.Anadolu’daBirKöyOdası(2.Basım)17. SahabeEvliyaUlemaYurduÇorum18. EbuTalib’inMüslümanlığı(AhmetFeyziÇorumi’ninFeyzü’l-VahibFi-Necat-iEbiTalipadlıeserindensadeleştirme)19. EvliyaÇelebiSeyahatnamesi’ndeÇorumYöresi20. NecmiŞamlı21. ÇorumFatihiDanişmendAhmetGazi(Tiyatro)22. Piyeslerim23. TaşralıYazar(Tiyatro)24.AtınGözyaşlarıveŞehidinÇağrısı(Tiyatro)25.TasavvufGeleneğiveÇorum’daSonDevirMeşayıhı

5

İÇİNDEKİLERTAKDİM....................................................................................9ÖNSÖZ.......................................................................................7

BİRİNCİ BÖLÜM..................................................................11TASAVVUF VE TARİKAT....................................................131.Giriş........................................................................................132.Tasavvufvedoğuşu................................................................143.Tarikatlarvedoğuşu...............................................................164.Tarikatlardamertebeler..........................................................175.Tarikatlardazikirusulleri.......................................................206.Bazımeşhurtarikatlar............................................................217.Tekkelervekuruluşları..........................................................228.Tekkevetarikatlarınyayılışı.................................................24

İKİNCİ BÖLÜM.....................................................................27TARİKAT PİRLERİ...............................................................291.HaceMuhammedBahaaddinNakşibendveNakşibendiyye...........................................................................352.AbdülkadirGeylaniveKadirilik...........................................353.Ahmeter-RıfaiveRıfailik.....................................................464.Ahmetel-BedeviveBedevilik...............................................535.İbrahimDesukiveDesukilik.................................................566.NurettinAlieş-ŞazeliveŞazelilik.........................................597.SıraceddinÖmerel-HalvetiveHalvetilik..............................638.HüsamettinUşşakiveUşşakilik............................................669.HacıBayram-ıVeliveBayramilik.........................................6810.MevlanaCelaleddin-iRumiveMevlevilik..........................7811.HacıBektaş-ıVeliveBektaşilik...........................................9112.AhiEvranveAhilik...........................................................106

6

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM...............................................................113 ÇORUM’DA SON DEVİR MEŞAYIHI..............................113

1.ŞiranlıŞeyhMustafaEfendi................................................1152.ÇerkezŞeyhiÖmerLütfiEfendi..........................................1263.KaraMüftüAbdülkadirEfendi............................................1414.İbrahimEthemBaba............................................................1455.ŞeyhAbbasEfendi...............................................................1476.BekirBaba...........................................................................1567.HacıAliHaydarEfendi........................................................1658.HacıMustafaAnaçEfendi...................................................1709.YusufBahriEfendi...............................................................17610.KürtHacıMustafaEfendi..................................................20411.UrluHafız:ArifGevenciHoca..........................................20912.İbrahimRüştüİpekEfendi.................................................21113.ŞeyhMuhyiddinYavsi.......................................................21614.KoyunBaba.......................................................................221

GENEL KAYNAKÇA...........................................................235

7

TAKDİM

İnsanın,tarihîvetoplumsalgelişmesüreciiçerisindeoluşturduğumaddi ve manevi değerler ve bu değerlerin sonraki nesillereaktarılmasıolaraktanımlayabileceğimizkültür,bizisaran,insanlardanöğrendiğimizveinsanlaraöğrettiğimizdeğerlerinhepsidir.Buyüzdenhermilletkendikültürünüyaşatmayıister.Milletler,dünyayı;mensubuolduğu kültürün penceresinden görür ve o pencereden de kendisinebakıldığını bilirler. Bir bakıma nasıl görmek istediğimizin ve nasılgörünmekistediğimizincevabınıkültürümüzbelirler.

Türk – İslam medeniyetinin ve kültürünün mensubu olarakyüzyıllardır insanlığın hayrına güzel şeyler söyledik. Üç kıtada,diğermilletlere insanideğerlerinengüzeliolanhoşgörünün,birlikteyaşamanın kalıcı örneklerini sergiledik. “Yaratılanı yaratandanötürü sevmek” bu toprakların temel düsturu oldu. Edebiyatımızda,sanatımızdaolduğugibi,geleneklerimizdevetoplumsalhayatımızdaegemenolananlayış,insanın“eşrefimahlûkat”olduğunainanmaktanneşet etti. Güzel görenin güzel düşüneceği, güzel düşünenin dehayatından lezzet alacağı inanışı, yaşantımıza nakşedildi. Milletolarak karakterimize, huyumuza ve mizacımıza sindi. Şüphesizböyle olmasında en büyük katkıYunusEmreleri,Mevlanaları,HacıBektaş-ıVelileri, Şeyh Galipleri, Necip Fazılları yetiştiren tasavvufanlayışınındır.

Geçmişte olduğu gibi bugün de titizlikle üzerinde durulmasıgereken şey, insanımızın duyguda, düşüncede, azimde ve içindebulunduğu çağı idrakte yeniden dirilmesi ve çağına yön verecekyetkinliğe sahip olmasıdır. Çünkü Türkiye’yi omuzlayacak, insansevgisiyledopdolu,saygıvemerhametlebezenmişinsanlarayenidenihtiyacımız olduğu gerçektir. Bu ihtiyaç sadece Türkiye’mizindeğil, dünyanın da ihtiyacıdır.Bu ihtiyacı karşılayabilecek insanlarıyetiştirebilmeli ve birikimimizi, tekrardan açığa çıkarmalıyız.Çocuklarımıza, gençlerimize, her çevreden insanımıza sahipolduğumuzferasetitekrardananımsatmalıyız.

Biz, ÇorumBelediyesi olarak sorumluluğumuzun farkındayız.Anadolu’nun İslamlaşmasında ve Türk yurdu olmasında gecesinigündüzünekatarak;ilmiyle,irfanıylaçalışanbüyükzatlarınhayatlarını,anlayışlarını kitap olarak sizlere kazandırıyoruz. Anadolu’nun veÇorum’un kültür hazinesine katkı veren çalışmalara destek olmayıgörev addediyoruz. 2009 yılından bu yana, farklı alanlarda farklıeserleri Çorum’a kazandırdık. Belediyemizin eserleri başlı başınabir kütüphane olabilecek seviyeye ulaştı. Çalışmalarımızla hem

8

araştırmacılarımızayardımcıoluyorhemÇorum’unkültürhafızasınakatkısağlıyoruz.

ElinizdekibukitapdeğerliHocamızEthemErkoç’un,Anadoluve Çorum’daki tasavvuf hayatına ışık tutmaktadır. Güzel ahlak veedebin, kalbi tavsiyelerin, rıza ve hakikate teslim olmanın, ilmin,irfanın öğretisi olan tasavvufun doğuşunu, tekâmülünü ve Anadolutopraklarındakigelişiminianlatanönemlibirkaynaktır.Çorum’umuzdatasavvufun nasıl şekillendiğini, Çorum’un kültürünün oluşmasındanegibietkilerininolduğunuortayakoyanbueserihazırlayandeğerliEthem Erkoç hocamızı tebrik ediyorum. Bu vesileyle Çorum’unve Türkiye’mizin kültür hayatına katkı sunan herkese saygılarımısunuyorum.

MuzafferKÜLCÜBelediyeBaşkanı

9

ÖNSÖZ

İslamı bir bütün halinde ve tüm incelikleriyle yaşamayı ilke edinentasavvuf, hicretin ikinci yüzyılından itibaren sistemleşmeye vekurumsallaşmaya başlamıştır. Bu tarihi ve kültürelmirası incelemekveyeninesillereaktarmaktayararvardırkanısındanhareketlebueserhazırlanmıştır.Özellikle Çorum’da yaşamış son devir şeyh/derviş/meşayıhını birkez daha hatırlamak ve gençlere duyurmak istedik.Ancak tasavvufgeleneğini bilmeden onları anlamak mümkün olmaz diyerek birincibölümde tasavvuf ve tarikatı ele aldık. Tarihçesinden başladık.Tarikatlardakimertebelerivezikirusulleriniaktarmayaçalıştık.Bazımeşhurtarikatlarıinceledik.Bunlaradınakurulantekkelerdensözettik.Onlarıntarihteyapmışolduklarıhizmetlerdenbahsettik.İkincibölümdetarikatpirlerinianlatmayaçalıştık.Onlarınmenkıbevîhayat hikayelerini, dünya görüşlerini, eserlerini, adlarına kurulantarikatlarıdilegetirdik.Butarikatlarıntarihisüreçiçindeâdâpvezikirusulunü sistemleştirerek kurumsallaşıp yayılışını ele aldık.Bütün butarikatları vepirlerini,Çorum’da tasavvufgeleneğineyapmışolduğuetkiçerçevesindedeğerlendirmeyeçalıştık.İlkikibölüm,Çorum’dayaşamışvetasavvufgeleneğindeizbırakmışmeşayıh/şeyhlerin daha iyi anlaşılabilmesi için bir ön hazırlıkmahiyetindedir.Çorum’dayaşamıştasavvufbüyüklerini,özelliklesondevirmeşayıhınıüçüncübölümdeelealdık.Oradahemenhertarikattanbirveyabirkaçvelininhayathikayesini,tasavvufigörüşlerini,çilelerinivehizmetlerinianlatmayaçalıştık.AslındaÇorum’datasavvufkültürünehizmetetmişgönülerlerinin,dervişlerinveşeyhlerintamamı,elbetteburadakilerdenibaretdeğildir.Ancakbukadarlayetinmeyitercihettik.Bu kitabın hazırlanmasında bana teşvik ve desteklerini esirgemeyendostlarıma, kaynak temini konusunda yardımcı olanmeslektaşlarımateşekkür ediyorum. Eserin okuyucuların hizmetine sunulmasınısağlayanÇorumBelediyeBaşkanıMuzafferKülcüBeyeveekibinedeteşekkürediyorum.Tasavvufyolununyolcularındanvetümokuyuculardanhayırdualarınıesirgememelerini diliyor, sizleri ulupirlerinve evliyaların hizmet vehikmetdoluhayatlarıylabaşbaşabırakıyorum.

2013-ÇorumEthemERKOÇ

10

11

BİRİNCİ BÖLÜMTASAVVUF VE TARİKAT

12

13

TASAVVUF VE TARİKAT

1.Giriş:

İslam,dünyadaensonveAllahkatında tekHakdindir.Dünyaveahretmutluluğununtümilkeleriondadır.İslamıinsanlığaanlatmakveonlaramutlulukyolunugöstermekiçinYüceAllah,sonpeygamberiHz.Muhammed (sav) aracılığıylaKur’an-ıKerim’i göndermiştir.O,birhidayetrehberidir.

Kur’an-ıKerim’iinsanlığatebliğedenHz.MuhammedMustafa(sav),âlemlererahmetolduğugibiinsanlığadaengüzelörnektir.OnuniçindirkiMüslümanlar,YüceAllah’ınkitabıKur’an-ıKerim ileonusözleriveyaşayışıylahayatageçirenResulü’nünsünnet-iseniyyesinebağlılığıdinibirvecibeolarakgörürler.Bu,ashapvetabiindönemindeböylesürmüştür.

Sonrakidönemlerdehalkındünyamenfaatleriniönplanaalma-sıyla bu saf İslam anlayışından uzaklaşmalar başlamıştır. Emevi veAbbasidönemindekisiyasikargaşalar,bazıMüslümanlarıtoplumdanyüzçeviripHakk’ayönelmeye sevketmiştir. İştebuortam, tasavvu-fihareketinzemininioluşturmuştur.Tasavvuferbabıarasındagörülenilim,irfanvekerametsahibiinsanlarınçevrelerindetoplananvebütünvarlıklarıylaonlarabağlanankişiler,sufimantıklakümelenmeyebaş-lamışlardır.OnlarıfarklıusulveerkanlaamatemeldeKur’anveSün-netçerçevesinde,birbaşkaifadeyleAllahveResulullah(sav)sevgisiveaşkıbağlamındairşatveterbiyeedenmeşhurtarikatpîrleri,büyükekolleroluşturmuşlardır.

Butarikatlar,pîrlerininveşeyhlerininöncülüğündetekkedenilenmekanlardafaaliyetgösteregelmişlerdir.Bumüesseseler,medreselerealternatifolarakdeğil,bilakisaynıamaca farklıyollarlahizmetedenİslamikurumlarolarak tarihegeçmişlerdir.Medreseler,dini ilmime-totlarla anlatmakveyaymak içinkurulmuşlardır.Tekkeler, zaviyeler,hankâhlar, çilehaneler de gerçekleri irfan yoluyla kavratmak veHakyolunda hizmet etmek için tesis edilmişlerdir. Onun içindir ki camiilemedreselervetekkelerbirliktevarolagelmişlerdir.Bukurumlardaiman,ahlakvetakvaeğitimiyapılmıştır.Kur’anvesünnetinçerçevesidışınaaslaçıkılmamıştır.Çıkanlarıdaaralarındabarındırmamışlardır.

Tasavvufi hayat ve tarikat sistemi, İslam toplumunda asırlarcaköksalmıştır.Tarikatşeyhlerivemüritleri,devrinşartlarınagörehare-kettarzlarınıgözdengeçirmişveyollarınadevametmişlerdir.

Tarihiderinliğiolanveislamahizmetetmeiddiasındabulunanbukurumlarıveburalardayetişeninsanlarıgörmemezliktengelmekmüm-

14

kündeğildir.Toplumdaderinizlerbırakantarikatları,onlarınönderle-rini,şeyhlerini,müritlerini,gizliveyaaçıksempatizanlarınıilmiçerçe-vede,psiko-sosyolojikyöndenelealıpdeğerlendirmekgerekmektedir.

Bubağlamdatasavvuf,tarikat,şeyh,mürit,zikir,tekke,usulveerkangibikonularıöncegenel,sonrakentmerkezliolarakelealmaktayararvardır.Bizdebuçalışmamızdabuyoluizlemeyeözengösterece-ğiz.

Tasavvuf ve doğuşu:Tasavvuf, hal ilmidir. Sözle anlatılamayan, yaşamak suretiyle

bilinenbiryoldur. İslamınzahiriyle çelişmemekkaydıylabatınınıdakavrayanmarifetbilgisidir.Tasavvuf;islamınzahirvebatınhükümleriçerçevesindeyaşananmanevivederunihayattarzıdır.

Tasavvuf,mü’minleriniçâleminidüzelterekonlarımanenteka-mülettiren,kulugerçekve idealahlakaerdirerekHakk’ayaklaştıranvebusuretledemarifetüllahaulaştıranbir ilimdir.Tasavvufyolununöncüleri,çokfarklı tanımlaryapmışlardır.MeselaCüneyd-iBağdadi,tasavvufu Hakk’ın seni senden gidermesi ve kendisiyle ihya etmesidiyetanımlamıştır.

Tasavvufyolunuseçmişolanmü’minesofidenildiğibilinmekte-dir.Sofi;dinihükümlereuygunyaşayan,farzlarıvevaciplerititizlikleyerinegetiren,haramlardanvedininyasakladığıhalvedavranışlardankaçınan ve özellikle sünnet-i seniyyeyi en hassas biçimde yaşamayaçalışan kimsedir. Bir başka ifadeyle sofi, takva libasını giymiş olankimsedir.

Tasavvuf tarihçileri, tasavvufun pek çok tarifini yapmışlardır.Bunlardanbirkaçınınakledelim:

Tasavvuf,güzelahlakveedeptir.Tasavvuf,nefistezkiyesivekalptasfiyesidir.Tasavvuf,sulhüolmayanmanevibircenktir.Tasavvuf,ihlastır.Tasavvuf,istikamettir.Tasavvuf,rızaveteslimiyettir.Tasavvuf,maddivemanevikirlerdenarınıpgüzelahlakvevasıf-

larıkazanarakdini,özüneuygunbirkeyfiyetleyaşayabilmegayretidir.Bunlarvebenzerimeşhurvegüzidetanımlarımanzumolarakbir

arayagetirenAksaraylıŞeyh İbrahimEfendi’ninbeyitleribukonudazikredilmeyedeğer.

Tasavvufihayat,başlangıçtaferdibiryaşayışbiçimiidi.ÖzellikleEmevilerdönemindeislamdakisafvet,sadelikvetabiilikyokolmayaveazalmayabaşladı.AbbasiDevletidekanlı ihtilallerlekurulmuşve

15

başka tür bir kargaşa dönemine zemin hazırlamıştı. İşte bu ortamdamünzevihayatıtercihedipzühtvetakvayolunuseçenhalehlikişileryetişmeyebaşlamışvebunlarınetrafındabulunankimselerdergahlardabirarayagelmeyolunutercihetmişlerdir.Böylecebaşlangıçtaferdibirhayattarzıolantasavvufyolununtemelleriatılmıştır.

Artıktasavvuf,ikinciasırdadiğerekollergibişekillenipvelileryetiştiren,müritlerinyaşantılarına,huylarınaveibadetlerinedairözelkurallarkoyanbirokulhalinegelmiştir.Mürit,buyolunkurallarınıüs-tadındanalırveonatambirteslimiyetlebağlanırdı.Bununsonucundamürşitsizyolagirilmeyeceğikanaatiyaygınbirhalaldı.

Üçüncüvedördüncüasırlardatarikatlarkurulmayabaşladı.As-lındatarikatönderlerinintarikatkurmagibibirniyetvemaksatlarıyok-tu.Etrafındatoplananlar,sohbetinidinleyenleronunöğütlerinituttular,hareketlerini ve zikirlerini aynen yapmaya çalıştılar.Böylece o zatınadına bir tarikat doğmuş oldu.Bundan böyle tasavvuf, ferdi yaşayışbiçimiolmanınötesindekurumsalbiryapıyavehüviyetebüründü.

Özününebeviveilahikaynaktanalan,Kur’anveSünnetölçüsün-deyaşamayıilkeedinenİslamtasavvufunu,batılıoryantalistler,misti-sizmçerçevesindeelealmışlardır.Oysakimistisizm,İslamtasavvufunuanlatmayayetmez.Ziramistisizm,görüneninötesinevegörünmezola-nageçmetecrübesidir.Buanlayıştakimistikler,Tanrı ilevasıtasızte-maskurduklarıiddiasındadırlar.Buanlamdaböyleiddialardabulunma,kendileriniazizilanetmehalipekçokdindemevcuttur.

Tasavvufunmistisizmdenfarklıyönlerivardır:a-Tasavvuf,hersufininbizzatyaşadığıbirhaldir.b-Buhal,rehbervemürşitönderliğindeyaşanır.c-MürşitlerinHz.Peygamber(sav)ekadarulaşansilsilelerivar-dır.d-Kişininzevk,anlayışvekavrayışseviyesineuygunolarakgir-

diğitasavvufyolununkendisinemahsusadap, erkan ve ezkarı var-dır.

Tasavvufihayattaesasolandünyadeğildir.Dünyahayatınınge-çicioluşundanhareketleebedihayatınölümdensonrabaşlayacağı il-kesinitemelalır.Diniveahlakiaçıdankalbintemizlenmesivenefsinterbiyesihedeflenir.AllahsevgisiveAllahkorkusuylabaşlayıpAllahaşkıylazirveyeulaşır.Buyoldabirmürşid-ikamilebağlanmaksuretiy-ledahahızlıvedahaeminilerlemekmümkündür.

İmam-ıNevevi’yegöretasavvufta beş esasvardır:1.Zahir ve batında takvayı şiar edinmek,2.Sözlerinde ve işlerinde Sünnet-i Seniyye’ye uymak,3.İkbal ve idbar zamanında halktan bir şey beklememek,

16

4.Az olsun, çok olsun Hakk’ın her şeyde ve her türlü vergisinde O’na içten boyun eğmek,5.Ferahlık ve sıkıntı zamanında Hakk’ı düşünüp O’na rücu et-mektir.Buesaslardahilindedüşünüldüğündesağlamtasavvufçizgisinde

KitapveSünneteuygunhalisbirimanvedüzgünbirhayat,Muhammedîbirahlakmutlakabulunmalıdır.Bunlarauymayanyol,Hakyoldeğildir.

3.Tarikatlar ve doğuşu:Tarikat,sözlükteyoldemektir.Terimolaraktarikat;Hakk’aulaş-

makiçinbenimsenenusul,tutulanyol,sâlikihakikategötürenyolanla-mındadır.Tasavvufdilindebuyol;sırat-ımüstakimiifadeeder,Kıldanincevekılıçtankeskincedir.

Tarikat; şeyh veyamürşit denilen bir öğretmen/rehber nezare-tindemüritveyatâlibininAllah’aulaşmayanisürekliAllah’ıtefekkürbilincikazanmakonusundatakipedilenusulveyametotturdiyedeta-nımlanabilir.

Tarikatlarınbirincivazifesi, insanoğlunukendinefsineköleol-maktankurtarıpAllah’akulyapmaktır.Budaancaknefsinesaretindenkurtulmuşvegerçekkulluğubulmuşolanbirmürşidineliyleolur.Mür-şit,gerçektenermişkişiolmalıdır.Yüzmebilmeyenkişininbaşkasınayüzmeöğretmesininmümkünolamayacağıgibiiyiyetişmişbirmürşitolmadıkçadaonunummanındadalgıçolmakvedenizdibindenincilerdevşirmekimkansızdır.

Bütün tarikatların silsileleri, ashab-ı kirama ve o vasıtaylaHz.Peygamber(sav)ekadaruzanır.Bunarağmentasavvuflailgilieserlerinyazılmasınahicriikinciasrınsonlarındabaşlanmıştır.

TarikatlarınortayaçıkmasındanönceHasanBasri,ZünnunMıs-ri,ŞakikBelhi,Bayezid-iBestami,İbrahimEdhem,Cüneyd-iBağdadigibitasavvufihayatıfertolarakyaşayanpekçokdervişmeşrepinsanvardı.Bunlar,Kur’an-ıKerim’inhükmünceveHz.Peygamber(sav)insünnetinceyaşamayı,zühtvetakvahayatınıtercihetmişlerdi.

Tasavvufun şahıslar etrafında sistemleşmesi ve teşkilatlanması,hicriüçüncü,miladidokuzuncuasırdanitibarenbaşlamıştır.İştebudö-nem,aynızamandatarikatlarındoğuştarihiolarakbilinir.

Tarikatlarınpîrleri,mezhep imamlarındaolduğugibikendi ad-larıyla anılan bir tarikat kurma niyetinde olmamışlardır.Ancak dahasonraonlarabağlanmışolandervişler,pirlerinenispetleanılantarikat-larınortayaçıkmasınavesileolmuştur.Şeyhlerinadınadergahlar,han-kahlarve tekkelerkurmayabaşlamışlardır.SonrakiasırlardaŞam’da,Bağdat’ta veHorasan’da tarikatlarınmüesseseleştiği bir sürece giril-

17

miştir.Bubağlamdaayinveerkanlarınaaitdoğrubilgilereulaşabildiği-mizilkbüyüktarikatlar,XII.AsırdaBağdatçevresindekurulmuşveilktekkelerburalardatesisedilmiştir.

Bugünküanlamıylabirşeyhinetrafındatoplananmüritlerintek-keortamındamuhtelifusullerleeğitilmesitarzındakitarikat,Abdülka-dirGeylaniveAhmetRufai’ninyaşadığıhicriVI.miladiXII.Asırdaortaya çıkmıştır. İlk devrede ekilenmanevi tohumlar, geniş sahalaraserpilmiştir. Böylece İslam dininin yayıldığı her yerde büyük şahsi-yetleryetişmeyebaşlamıştır.Çünkü tasavvufta“Allah’agidenyollar,mahlukatın sayısıncadır.”anlayışı hakimolduğu için tarikat sayısındabirsınırlamaolmamıştır.

4.Tarikatta Mertebeler:Tarikat,malumolduğu üzere, islamı hem zahiri hemde batıni

yönden bir bütün olarak yaşama yoludur. Bir başka ifadeyle farzlarıyaptıktansonranafilelerleAllah’ayakınlıkkurmayoludur.

Müslümanlıktaesasolan,AllahveResulü’nünemirlerineuyupyasakladıklarışeylerdenuzakdurmaktır. İslamtarihininilkyıllarındaAkabebiatındaolduğugibiMüslümanlar,Hz.Peygamber(sav)ebiatetmişler veResulullah (sav)in elini tutarak kendilerinden ayrılmaya-caklarına söz vermişlerdir. İşte onların o samimi birliği, kendilerinitehlikelerdenkorumuştur.Odönemdeveondansonrakibirikikuşaktabaşkamürşitaramaihtiyacıolmamıştır.

Ancaksonrakidönemlerdebirmüslümanınözüsözüveyaşantısıbirbirineuygunvedüzgün,faziletveistikametlemuttasıfvemuhabbetveitimadalayıkbirzataramasıveonateslimolmaarzusuortayaçık-mıştır.İştebutemelihtiyaç,tarikatagiriştekiilkbasamağıteşkileder.Onuniçinbuilkbasamaktanitibarentarikatınmertebelerişöylesıra-lanmıştır:

1.Tâlip: Bağlanacak bir şeyh arayışında ve arzusunda olanmü’mindir.Buşahıs,Kur’anveSünnetçizgisindeyaşayan,dürüst,ah-laklı,sağlambirinancıveislamauygunbirhayattarzınıbenimsemiş,müritlerine iyiliği emredip haramlardan ve kötülüklerden sakındıran,çevresindeiyibirMüslümanolaraktanınanbirdervişebağlanmakveonunrehberliğindeyolalmakister.

2.Mürid:Arayışsonundabağlanacağızatbuluponaintisapet-mekisteyenvesonundada tarikatagirenkişidir.Güvenipbağlanabi-leceğikişiyibuluncaşeyhininhuzurundaogünekadarişlemişolduğugünahlardantövbeedippişmanolduğunuiçtenliklebeyaneder.Kimse-yefenalıkyapmayacağına,yalansöylemeyeceğine,kimseninmalınavecanınatecavüzetmeyeceğine,hertürlüyasaklardansakınacağınadair

18

sözverir.BütünbunlaraAllah’ı,Resulünüvetarikatınkurucusukabuledilenilkmürşidinişahittutaraktarikatagirer.Bundansonraoadamınbütünhalveharekatınınkontrolü,intisapettiğişeyhinnezaretvemu-rakabesinetabidir.

3.Sâlik:Tasavvufyolundaseyrüsülukagirenvebuyoldamesa-fekatedendervişlerdir.Seyrüsüluk;salikinilmini,ahvalini,amellerinişeyhiningösterdiğiyoldatezhipedipüstünvasıflaraulaşmasıhalidir.

İbniArabi’yegöresâlik,makamvemenzillerarasındasadecebil-givetasavvurlayürüyendeğil,amelvehalileyürüyenkimsedir.

Sâlikinsüluksürecindeuymasıgerekenbirtakımkurallarvardır.Bunlarasülukadabı,tarikatadapveerkanıdenir.Âdabveerkanıgözet-meyensâlik,sülukundanolumlubirsonuçalamazvekemaleeremez.

Seyr ü sülukta dört mertebe vardır:a.Seyr ilallah:Allah’adoğruyürümektir.b.Seyr fillah:Allah’ınesmasıvesıfatlarıylamuttasıf,ahlakıyla

mütehallık(ahlaklanmış)olmaktır.Buna“Bekabillah”dadenir.c.Seyr maallah:SâlikinhervardığımertebedeAllahilebirlikte

yoladevametmesidir.d.Seyr anillah:Hak’tanhalkadönüponlarıirşadayönelmesidir.İştebununiçinsüluk;cehalettenilme,kötühuylardangüzelhuy-

lara,kendivarlığındangeçerekHakk’ınvarlığınadoğruhareketveora-danaldığımaneviyatıhalkaaktarmaktır,diyeözetlenebilir.

4.Vâsıl:Kelimemanasıylaulaşan,varandemektir.Tasavvufdi-lindevasıl;Allah’ınemirlerineuyupyasaklarındankaçınmaksuretiyleAllahyolunututanvenihayetindeO’naulaşanermişkullardır.Sülukyolundamenzilvemerhalelerigeçerektevhitmenzilineerişmişkişileriçin“Vâsıl-ıHak”yani“Ermiş”tabirikullanılır.

Vâsıl,nefismücadelesinitamamlamışvekemaleermişsufilerdir.AllahTeala’nın“Senikendimedostedindim.”(Taha41)hitabınamaz-harolankuludur.

Tasavvufta vâsıl, şeyh, sufi, pîr vemürşit kelimeleri genellikleeş anlamlı olarak kullanılmıştır. Şeyhlikmakamı, tarikat yolunun enyücemertebesidir.Kamilşeyhisemüridikabiliyetinegöreeğitenşeyh-tir.Manevitasarrufuylamüridinyeteneğinidahadageliştirerekkemaleeriştirir.Kamilbirşeyhebiatedenmüridinseyrüsülukunutamamla-yıncayakadar şeyhinindenetimialtındabulunması şarttır. İbniArabiderkimüridinşeyheteslimiyeti,teneşirdekiölününyıkayıcıyateslimi-yetigibidir.Mürit,şeyhinintalimveterbiyesinindışınaaslaçıkamaz.

Mürit, seyr ü sülukunu tamamlayıp irşat ehliyetini kazansa daşeyhindenicazetalmadankendibaşınairşatfaaliyetinegirişemez.Şey-hitarafındanirşadaizinverildiğindemürit,şeyhinhalifesiolur.Kendi-

19

sinehilafethırkası/irşathırkası/icazethırkasıgiydirilir.Mürit,buhır-kayıgiydiktensonraşeyhsıfatıylabaşkalarınıirşadayetkilikılınmıştır.

Gerçekşeyhveyamürşit,öncelikleharamlardankaçınır,farzlarıifaeder.YaşantısındaKitapveSünnetdışınaçıkmamayaözengöste-rir.HayatındaAllah’ınmurakabesindeolduğunuaslaunutmaz.Halvedavranışlarıylamüritlerine,Müslim-gayrimüslim tüminsanlaraörnekolmasıgerektiğibilinciylehareketeder.YaptığıişleriAllahrızasıiçinyapar.Dünyamenfaati,servetvemakamiçinyapmaz.Kadınlarakarşışer’iölçülerindışındabirdavranıştabulunamaz.

Şeyhinemirvetavsiyeleri,mutlakaşeriathükümlerineuygunol-malıdır.Haramlarıhelalsayan,farzlarıyokkabuledenbiryaklaşımdabulunankişininşeyhlikvemüritliklealakasıyoktur.

Tasavvufihayattabirdekeramet ve keşfvardır.Harikuladeolay-lar peygamberlerdenmeydana gelirsemucize,Allah’ın veli kulların-danmeydanagelirsekeramet adınıalır.Keramet,aslındaovelinintabiolduğumucizelerindenbir şube sayılır.Aslındaoveli içinoResul’etabiolmadanomakamayükselmesiveokerametenailolmasımümkündeğildir.

Veli, bir zaruret karşısında keramet gösterir. Dünya menfaati,gösterişveyanefsinitatminiçinkerametyolunuseçemez.Bu,Allah’aisyanveriyaolur.

Sahabedevrindenbirörnekverelim:Hz.Ömer,Medine’dehutbeokurkenNihavend’deçarpışanİslam

ordusununarkadançevrildiğinigörür.Ordukumandanına“EySariya!Dağa bak, dağa” diye seslenerek uyarıda bulunur. Bu sesin binlercekilometreuzaklıktakiNihavend’deduyulmasıoldukçameşhurdur.Buhususta sahabe, tabiin ve sonraki salih kullar arasında yaygın olarakbilinenpekçokmisalvardır.

Keşif, bir şeyi örten perdenin kalkmasıdır. Mükaşefe, manevigözlehakikatigörmektir.Kitapvesünneteuymayankeşfeitibaredil-mezveonunladaaslaameledilmez.Riyazetvetasfiyesonucugaybıörtenperdeninkalkıpbazıbilgilerineldeedilmesi,keşiftir.Başkaları-nıntefekkürdünyasındagezenfikirlerisezmek,kabirdeolanlarınhalle-rinibilmek,rüyalarıngerçeğinibilmekdekeşfinsonucudur.

Keşif,kerametveilham,ancaksahibiniilzameder,başkalarınaasla şer’i delil olamaz.Hermümin için esas olan,Allah’a kulluktur.Emredilen ibadetleri harfiyenyerine getirmektir.Haramlardankaçın-maktır.

20

5.Tarikatlarda zikir ve usuller:Zikir;anmak,hatırlamakdemektir.TasavvuftasıksıkAllahadını

anmakanlamındadır.Zikrinhakikati,Allah’ızikrederkenbaşkabirşeydüşünmemektir.

Zikir,öncedildebaşlar.MüritdeAllah’ızikirleişebaşlar.Bellibiryolaldığındayaptığızikirdentatalır,Allah’ınadınıanmaktanhoş-lanır.Bu,dilin zikridir.BundansonraAllah’ıgönüldenanmaaşamasıgelir.BuradazihnindekişüpheleridefedereksadeceAllah’ınvarlığınıtefekkürilezikiryapılır.Bunadakalbin zikridenir.Bu,seyr-isüluk-ta ilerlemenin en önemli yoludur. Son aşama, şeyhinmezkurda yaniAllah’ın varlık ve birliğinde erimesi ve onunla bir bütün olmasıdır.Bunadasırrın zikridenirkierenlerindaimihalidir.

Aslındaheribadetbirzikirdir.Tasavvuftasözüedilenzikir,iba-detlerieksiksizyaptıktansonradeğişiklafızlarlaAllah’ıanmahalidir.Tarikatlardakitopluzikrindışındahermüridinşahsınaaitolmaküzereverilenderslervardır.Müritolgunlaştıkçazikrinmertebelerideğişir.

Zikirdedevamlılıkesastır.”Ayakta,oturarakveyattıklarızamanHakk’ıanarlar.YerinvegöğünyaratılışsebebinidüşünerekYaRabbi!Görülüyorkisenbunlarıboşyereyaratmadın,hepsininmuhakkakse-beplerivardır.Bizhataederseksenbiziazaptankoru.”(Al-iImran-191)mealindekiayet-ikerimedezikirdedevamlılığa,tefekkürleAllah’ıan-madasürekliliğeişaretvardır.

Evindençıkıpişinegidenadam,karşısınaçıkancanlıcansızneyebaksaondakivarlığınHak’tangeldiğinidüşünmesizikirdir.Canlılarınyaratılışhikmetlerinitefekkürübirzikirdir.Yeryüzünü,gökyüzünüvetüm kainatı incelerkenYaratıcı’nın kudretini hatırlaması bir zikirdir.Zikir,herşeyinO’ndangelipyineO’nadöneceğinihatırdançıkartma-maktır.

Tarikatlardamüntesiplerininşahsiseviyesinegöretakipettikle-rihususizikirlerindışındabirdetopluzikirlervardır.MevlevilerdekiSemaAyini,BektaşilerdekiCemAyiniveSemah,KadirilerdekiDev-ran,RıfailerdekiZikr-iKıyam,HalvetilerdekiDarb-ıEsmaveNakşi-bendilerdekiHatm-iHacegantopluzikrinbelirginörnekleridir.

Tarikatlar, takip ettikleri zikir usulü bakımından temelde ikiyeayrılırlar:Cehrizikir,Hafizikir.

a-Cehri Zikir:Açıktanyapılanzikirdir.KadirilikveRıfailikte-kizikir,birercehrizikirdir.Tekkeveyabenzeribiryerdetopluolarakyapılır.Buna en önemli delil,Hakim’in “Müstedrek” isimli eserindegeçenrivayettir.

Hakim’inMüstedrekadlıeserindeEvsb.Şeddat’tanşöylebirri-vayetvardır.ŞeddatanlatıyorveUbadeb.Samitdeolayıtasdikediyor:

21

“Resulullah(sav)inhuzurundabulunuyorduk.Buyurdularkiiçi-nizdeehl-ikitaptankimsevarmı?YokturYaResulallahdedik.Kapı-yıkapatmamızı emrettilerve ellerinizikaldırın, (Lailahe illallah)de-yin buyurdular.Bir saat kadar ellerimizi kaldırdık ve tevhit okuduk.Sonra“ElhamdülillahYaRab, senbenibukelimeylegönderdin,onuemrettinveonunlacennetivaatbuyurdun.Senvaadindedurmamazlıketmezsin.”dedivesonrabize‘MüjdelerolsunkiHz.Allahsizimağfurkıldı(günahlarınızıbağışladı).”buyurdu.

Cehrizikriesasalanlarınpîri,Hz.Alikabuledilir.Onuniçinbutarikatlardasilsile,Hz.AlivasıtasıylaHz.Peygamber(sav)eulaşır.BirrivayetegörePeygamberimiz(sav),Hz.Ali iledizdizeoturdular.YaAli,Allah’ızikredevam,buyurdular.Hz.Alisordu:“EyAllah’ınRe-sulü,nasılzikiryapayım?”Efendimiz(sav),“Gözlerinikapavedinle.Benüçkerezikredeceğim,banakulakver.”buyurdu.Üçkere‘Lailaheillallah’dedi.Hz.Peygamber(sav)inyükseksesleyaptığıbuzikri,HzAlidikkatledinledivedahasonrabunuzamanzamanuyguladı.Buola-yınHz.Peygamber(sav)inhicretiçinevdenayrılacağıgecegerçekleş-tiğirivayetedilir.Ancakbukonudabaşkarivayetlerdevardır.Aslındahepsideaynınoktadatoplanmaktadır.

Buvebenzeri rivayetleri esasalan tarikatlar, topluzikirlerindecehrizikriuygulamışlarvetarikatsilsilelerinideHz.Ali’yekadarulaş-tırmışlardır.ElbettekisilsileninenbaşhalkasındaHz.Peygamber(sav)yeralmaktadır.

b-Hafi Zikir:Gizli,sessizyapılanzikirdir.Buradadilledeğildekalp ile zikiryapılır.Onun içindirkiNakşibendilikte esasolankalbîzikirdir.Mürit,kendisineverilengörevikalbenzikreder.Heryerdeveherortamdazikiryapabildikleriiçinalenenpektanınmazlar.

BilindiğiüzereHzPeygamber(sav),SevrMağarası’ndaikenar-kadaşıHz.Ebubekir’e“Üzülme, Allah bizimledir“buyurarakAllahileberaber olma sırrını telkin ediyordu.Bu hali ariflerHafiZikrin baş-langıcı,HzEbubekir’ideHafizikrinPiriolarakkabuletmişlerdir.Bunedenlehafizikriesasalantarikatlar,silsileyiHz.EbubekirvasıtasıylaHz.Peygamber(sav)eulaştırırlar.

Görüldüğüüzerebütüntarikatlarınsilsileleri,ashab-ıkiramaveonlarvasıtayladaHz.Peygamber(sav)eulaşmaktadırlar.Haktarikat-lardatakipedilenyolvesilsileböyledir.

6.Bazı meşhur tarikatlar:Tasavvuftarihindebelkiyüzlerleifadeedilebilecekkadarçoktarikat

ismigeçmektedir.BunlariçindeKur’anveSünnetyolunabağlıveİslamülkelerininhertarafındayaygınolanonikitarikatönplanaçıkmaktadır:

22

1.Kadiriyye(AbdülkadirGeylani)470-561/1075-11662.Yeseviyye(HocaAhmetYesevi)ö.562/11663.Rıfaiyye(AhmetRıfai)512-578/1118-11834.Kübreviyye(NecmettinKübra)ö.618/12215.Medyeniyye(EbuMeydenŞuaybb.Hüseyin)ö.590/11946.Desukiyye(İbrahimDesuki)ö.693/1295veya676/12687. Bedeviye(SeyyidAhmetBedevi)596-675/1200-12768.Şazeliyye(Takıyyüddinb.Alieş-Şazeli)ö.656/12589.Ekberiyye(MuhyiddinİbniArabi)560-638/1162-124010.Mevleviyye(CelaleddinRumi)604-672/1205-127311.Sadiyye(SadeddinMuhammedCebbavi)ö.700/130012.Nakşibendiyye(BahaüddinNakşibend)718-792/1315-1389

Butarikatlarveşubelerindenmemleketimizdeöncekidönemler-de Kadiriyye’nin Eşrefiyye, Ekberiyye’ninMelamiyye, Bayramiyye,Halvetiyyekolları,Halvetiyye’ninRuşeniyye,Gülşeniyye,Sünbüliyye,Şabaniyye,Uşşakiyyekolları,Melamiyye’ninCelvetiyye,Celvetiyye-ninMısriyye,Cerrahiye,BekriyeveSelamiyyekolları,Desukiyye’ninZeyniyyekollarıyaygındı.GünümüzdeBektaşilik,Kadirilik,Rıfailik,NakşibendilikveUşşakilikgibibazıtarikatlarınÇorumyöresindefaa-liyetgösterdikleribilinmektedir.

7.Tekkeler ve kuruluşları:Dervişlerin bir araya gelerek sohbet etmeleri, zikir yapmaları,

zamanzamaninzivayaçekilmeleriiçinhicri2.yüzyıl,miladi8.ve9.yüzyıldanitibarenhankâhlarkurulmuştur.Sonrakidönemlerde tekke,dergah,zaviyegibideğişikadlarladaanılanbumekanlar,pekçokfaa-liyetesahneolmuştur.Ancaktemeldetekkeler,birşeyhinyönetimindetasavvufieğitimverilenmekanlardır.Kuruluşlarıvevarlıklarınısürdür-meleri,vakıflarsayesindeolmuştur.

Zamanla tekkelerinyanlarınamisafirhane, imarethane,medresevekütüphanegibisosyaliçerikliveeğitimamaçlıbirimlerilaveedil-miştir.Bunitelikleriyletekkeler,zamanzamanmedreseleringörevleri-niüstlenmişler,tarikateğitimininyanısıratefsir,hadis,fıkıh,akaidveArapçagibiderslerdevermeyebaşlamışlardı.

Elbettetasavvufihayatınmerkezitekkelerdir.Medreselerdemü-derrisneisetekkedegörevyapanşeyhdeodur.Müderris,talebelerinedoğrudanilimöğretir.Şeyhisebirmürşitolarakdervişlerinruhieği-timiylemeşguldür.Kendisineintisapedenmüridinbütünözelliklerinigözönündebulundurarakherkesekabiliyetleriölçüsündeayrıayrıyolgösterir.Müritdeyaratılışındakiferasetvealdığıterbiyeölçüsündeah-lakınıgüzelleştirir,maneviyoldailerlemesinisürdürür.Mürşidindenal-

23

dığıtarikaticazetiveadabıdoğrultusundamüritlerinerehberlikeder.Odayeninesilleryetiştirmeningayretiiçindeolacaktır.Sonuçtacamileribadetyeri,medreselerilimmerkezi,tekkelerdehalkeğitimmerkeziniteliğinisürdürmüşlerdir.

Tekkeler, tarihtesadece fakir fukaranınçorba içipkarındoyur-duklarıyerolarakkalmadılar.Baştamusiki,bestekârlık,hattatlık,nak-kaşlık,tezhipvetezyinatolmaküzeredilveedebiyat,tarihvemenakıpsohbetleriyle,zikirilefikribirleştirerekruhlarıdoyuranmekanlarhali-negeldiler.Tarihtetekkeedebiyatı,tekkemusikisi,tekkemimarisigibifarklışeylerdenbahsedilmesiboşunadeğildir.Aynızamandatekkelerkimsesizleriçinsığınak,evsizleriçinbarınak,gariplerveyolculariçingüvenlibiruğrakyerioldular.

Ayrıca tekkeler,mahallenindul veyetimlerini, yaşlı vekimse-sizlerinideşefkatkanatlarıaltınaalıyorlardı.Tekkedenverilenşeyhlikicazetnamesinde“hadimü’l-fukara”(fakirlerehizmetleyükümlü)ibare-sininbulunmasıçokanlamlıydı.Ziratekkedeşeyholacakkişi,sadecetekkedekimüritlerleilgilenmeyecek,fakirfukaranındahizmetineko-şacaktı.

Tekkelerdeverilenbuncahizmetnedeniylebumüesseselerehal-kınilgivedesteğiasırlarcasürmüştür.Zenginlerveilerigelendevletadamları,bukurumlarınınayaktakalmasıveuzunömürlüolmasıiçinhiçbirfedakarlıktankaçınmamışlardır.Tekkelerevevakıflarınasüreklidestekvekatkıdabulunmuşlardır.

Genel anlamda tasavvufu kıyıları sonsuza açılan engin bir ok-yanusabenzetirsektekkelerdebuokyanusunkıyısındakikoylardaku-rulmuşbirer iskelegibidirler.Tekkeninçevresinde inşaedileneğitimvesosyalkurumlarıdaoiskeleçevresindeyeralanhizmetbirimlerinebenzetmekmümkündür.

Buniteliğiyletekkeler,tarihteönemlibirterbiyeveedepmerkez-leriolaraktoplumunbüyükbirkesiminibünyesindebarındırmışlardır.Tekkeler,enverimliçağlarınıSelçukluveOsmanlıdönemlerindeyaşa-mışlardır.

Tasavvufihayat,kültürolarakİslamâlemininhertarafındavardı,biliniyorveyaşanıyordu.Fakattekkevezaviyelerlekurumsallaşması,en çokAnadolu veRumeli’de olmuş, bu yolla halka hizmet vererekislamınyayılışındamisyonerteşkilatıgibigörevyapmışlardır.Oralardabulunan şeyhler vedervişler, yaşayışlarıylaörnekolarakyerli halkıngönlünükazanmışlardır.

Tekkeler,genelliklekurucuşeyhinişaretettiğiyerlereinşaedil-mişlerdir.Ancakpekçoktekke,devletiniskanpolitikasınauygunyer-lerde kurulmuş ve devletçe desteklenmiştir. Böyle bir görevle tesis

24

edilentekkeler, tasavvufeğitimininyanısırabölgeninve ticarihaya-tıngüvenliğikonularındadahizmetvermişlerdir.Dervişler,fethedilenyerlerde tekkeler kurup bölgedeki toprakları, insanların gönülleriylebirlikteihyaetmişlerdir.Eldeettikleriürünleribölgehalkınaikramet-meleri,gayrimüslimlerarasındabüyük ilgigörmüş, ihtidaetmelerinevesileolmuştur.

OrtaAsya’da,HindistanvebazıUzakdoğuülkelerinde,Afrika’daislamiyetinyayılması, İran’dabinlerceMecusinin islamiyetiseçmesi,Anadolu ve Balkanlarda gayrimüslim ahalinin ihtidası, büyük çaptatekkelervetarikatlarvasıtasıylaolmuştur.

Aslında nefisle cihat için çabalayan dervişler, gerektiğindeAl-lahyolundasavaşakatılmaktandageridurmamışlardır.BubağlamdaI.DünyaSavaşı’ndaVelidÇelebikumandasındakiMücahidin-iMevle-viyyeAlayı,Filistincephesindeçarpışmışlardır.Anadolu’nunmuhtelifşehirlerinde bulunan tekkeler, bütün imkanlarıylaMilli Mücadele’yidesteklemişler, hatta ilk mecliste pek çok şeyh görev almışlardır.Çorum’dadaÇerkezŞeyhiÖmerLütfiEfendi,HıdırlıkŞeyhiAbbasKülahiEfendi,MilliMücadele’yebizzatdestekverenşeyhlerdendir.

8.Tekke ve tarikatların yayılışı:Tarikatlar,bilindiğigibi8.-9.asırlardaortayaçıkmışlardır.Şeyh-

lerinin adına teşkilatlanıp dergah kurmaya başlamışlardır. Şam’da,BağdatveBasra’dabaşlayan tekkevezaviyelerinaçılışı,daha sonraoralarda yetişen dervişler vasıtasıyla önce Horasan’a oradan da tümAnadolu’yayayılmıştır.BirbaşkakoldaMısır’danbaşlayaraktümKu-zeyAfrika’yaulaşmıştır.

Tekkelerin kuruluş ve yaygınlaşmasında en önemli görevi, ta-rikatamensupolandervişler yapmışlardır.Onlar, görevlendirildikleriyerleregidiptekkekurmuşlar,yaşayışlarıylayerlihalkaiyibirMüslü-manörneğisunarakkalplerininislamaısındırılmasındaöncüroloyna-mışlardır.

Tekkemensuplarınınfedakarlıklarınıvegayretlerinigörenzen-ginler, ilerigelendevletadamları,bu tekkelerepekçokaraziveem-lakini vakfederek daha geniş alanlara, yeni coğrafyalara yayılmasınadestekolmuşlardır.

Tekkemensupları,tarihboyuncagünlüksiyasetinvekısırçekiş-melerinhepdışındakalmışlardır.Nüfuzlarını,İslamdevletleriarasın-dakikırgınlıklarıgidermekvebirliktehuzuriçindeyaşamaarzularınıgeliştirmekyönündekullanmışlardır.Bunedenlesultanların,emirlerinvebeylerinboyhedefiolmaktankorunmuşlardır.ButavırlarınedeniyleAnadolu’daveBalkanlarda teşkilatlanmaları, tekkevezaviyelerkur-

25

malarıkolaylaşmış,önlerinehiçbiryasalengelçıkmamıştır.Böylelik-leTürklerinislamiyetikabulündenitibarenkurulmuşolanMüslümanTürkdevletlerindevediğerİslammemleketlerindecamiylebirliktebirdetekkekurulmuştur.

Önce Bağdat, Basra, Şam ve Horasan bölgesinde inşa edilentekkevezaviyelerebakılırsa islamınyayılışınaparalelolarakher ta-rafta yeni tekkeler, dergâhlar, asitaneler ve pîr evleri inşa edilmiştir.Selçuklular dönemindeKonya’da, Sivas ta,Malatya’da,Aksaray’da,Manisa’da,Kayseri’de,MaraşveErzincan’dakurulandergâhlarbununencanlıörnekleridir.

BunuOsmanlıdönemindebaştaBursa,EdirneveİstanbulolmaküzerepekçokAnadoluveBalkanşehirlerindeKadiri,Rufai,Nakşitek-kelerineilavetenMevleviveBektaşi tekkeleridekurulmuşvedevlettarafındandesteklenmiştir.OsmanlıDevleti’ningenişlemesineparalelolarakSultan’ınbuyruğununulaştığıheryerdekitekkelerinyapımıveyaşatılması konusunda devlet adamlarının, vezirlerin, valilerin, paşa-larınvesancakbeylerininvakıflarkurmaksuretiylekatkılarıvebüyükmalidestekleriolmuştur.

1820 ile 1920 yılları arasında,mesela İstanbul’daki tekkelerintoplamsayısıhakkındaverilenrakamlar,170-310arasındadeğişmekte-dir.Hertekkedegenellikle4-7arasındadervişmevcuttur.SultanAbdü-lazizzamanındabüyüktekkelerdekalandervişlerintoplamsayısı, ikibincivarındadır.Bunların%30’uNakşiyye,%20’siMevleviyye,%11’iSünbüliyye,%7’siRifaiyyeve%5’ideHaletiyyetarikatınamensuptu-lar.Kalanıdamuhteliftarikatlaraaittir.

Osmanlı Devleti zamanında bütün şeyhlerin şeyhlik belgeleri,doğrudanmerkeziotorite tarafındanonaylanıyordu.Böylece tekkele-rinmaddiimkanlarıkadardervişlerinyetkileridemerkezihükümetinkontrolüaltındaydı.

Tarikatlarınkendiaralarındavemedresehocalarıylazamanza-mankırıcıtartışmalaragirdikleri,tarihensabittir.Butürtartışmalarıön-lemekiçinOsmanlıDevleti,1812yılındatekkevakıflarınıdenetimaltı-naalmıştır.1866yılındaŞeyhülislamlığabağlıolarakkurulanMeclis-iMeşayıh’ıtekkelerinyönetimindensorumlututmuştur.1918yılındadaMeclis-iMeşayıhNizamnamesiyayınlamıştır.1924yılındaDiyanetİşleriBaşkanlığıteşkiledilirkencamivemedre-selerlebirlikte tekkevezaviyelerinyönetimidebukurumadevredil-miştir. 30Kasım 1925 tarihinde çıkarılan kanuna istinaden tekke vezaviyelertamamenkapatılmıştır.

26

27

İKİNCİ BÖLÜMTARİKAT PİRLERİ

28

29

I.HÂCE MUHAMMED BAHADDİN NAKŞİBENDve NAKŞİLİK

Çocukluğu ve gençliği:Büyük mutasavvıf Bahaddin Nakşibend, 1318 yılında Buha-

ra yakınlarında Kasrıhinduvan Köyü’nde dünyaya geldi. Soyu Hz.Hüseyin’ekadarulaştığındanSeyyidkabuledilir.

Henüzüçgünlükbirbebekkenbabasıonu,köylerininyakınındakonaklamışbulunanBabaMuhammedSemmasi’yegötürmüş,duasınıvemanevi alakalarını talep etmişti.ŞeyhSemmasihazretleri de “Bubizimoğlumuzdur.Onukabulettik”deyiphimayesinealdığınıaçıkla-dıktansonramüritleriunesöyledemiştir:“Buradanhergeçtiğimdesize,burada birmerdin kokusunun geldiğini söylemiştim. İşte omert, budevletliçocuktur.Umulurkiyakındazamanınmürşidiolur.”

Buolaydansonraçocukluğu,ŞeyhSemmasi’ninyanındageçti.GençliğinegelinceŞeyhSemmasi,onuEmirKülal’intasavvufterbiye-sinehavaleetti.BahaddinNakşibend,uzunyıllarEmirKülal’ınyanın-dakaldı.Tarikatadapveerkânınıondanöğrendi.

Bir rüya ve yeni bir istikamet:BahaddinNakşibendhazretleri,EmirKülal’ınhizmetve tedri-

sindebulunduğusıradabirgeceçokdeğişikbirrüyagörür.Orüya,onufarklıbiristikameteyöneltir:

Rüyadaveyamaneviâlemde,kendisindenbirasırönceyaşamışolanAbdülhalikGücdevani’denfeyizalmıştır.AbdülhalikGücdevanihazretleri,onamanaâlemindeşöyledemiştir:

“Oğlum Bahaddaddin, Hak tarafından verilmiş büyük bir istida-da sahipsin. Âleme manevi ışık yayacak olan istidat fitilini biraz hareket ettirmek lazımdır. Allah’ı anmaktan bir an bile boş bulunma. Her za-man ve mekanda ayağını şeriat esasları üzerine bas. Emir ve nehiyde istikamet üzere ol. Bütün sünnetleri, mümkün oldukça işle. Ruhsatları terk et. Bid’atlardan kaçın. İnsanlar, hayvanlar ve hatta bitkiler, sen-den hizmet bekliyorlar. Hz. Peygamber (sav)in sözlerini rehber edin. Hadisleri ve sahabe sözlerini öğren. Daha çok zikr-i hafiye (gizli zikre) önem ver…”

ManeviâlemdekibuintisaptansonraBahaddinNakşibendhaz-retleri,EmirKülal’inaçıkzikirlerinekatılmadı.EmirKülalhazretleri,bunuanlayışlakarşıladı.Ziraondakimanevitekamülügörüyordu.Onabeşyüzmüridininhuzurundaicazetverdi.

EmirKülal’indergahındanayrılanBahaddinNakşibendhazret-leri,MevlanaArifhazretlerinindergahınadevametti.Buradayediyıl

30

hizmetetti.OndansonraŞeyhAtaileonikiyılbirlikteoldu,buesnadasohbetlerinedevametti,nicesırlaravakıfoldu.

Şemaili:Şah-ıNakşibendhazretleri,uzunboylu,buğdaytenli,uzunsakal-

lı,nuryüzlü,heybetlibirzatidi.Nakşibendilercedörtkutuptanbiriydi.Ehl-i sünnetyolununpîri idi.AmeliyöndenHanefimezhebinemen-suptu.

Sohbet yolu:Nakşibendiyyetarikatındaesasolansohbettir.ZiraŞah-ıNakşi-

bendhazretleri,semavehalveti,manevigelişmeyoluolarakgörmezdi.Ama bunları inkar da etmezdi.Cehri/açık zikri değil, hafi/gizli zikritercihederdi.Süreklitekkedeoturmayısevmezdi.Birşahıs,Nakşibendhazretlerinesordu:

-Tarikatınızdaben,açıktanzikir,ayinvemerasimgörmüyorum.Tarikatınızdausulünüznedir?

Nakşibendhazretleri:-Yolumuz sohbet yoludur. Zahirimiz halk ile, batınımz Hak ile-

dir,buyurdu.Onuniçinsüreklisohbetederdi.Sohbetleriylefarzolanilimve

ahlakterbiyesinigerçekleştirmeyeçalışırdı.Tarikatını;Hz,Peygamber(sav)insünnetineveashabınınsözlerinetabiolmakdiyetarifederdi.

Bazı özellikleri:İlmeveâlimleresonderecesaygılıydı.HattabirdefasındaBu-

haraâlimleriylebirarayageldi.Onlaratarikatınesaslarınıanlattı.Tari-katımızdaşeriatavesünneteaykırıbiryönvarsasöyleyinizkiderhaloyanlışıterkedelim,diyecekkadaraçıkfikirliveihlaslıydı.

Misafirlerineikramıseverdi.Hediyeyekarşıhediyevermeyiadetedinmişti.Yaratıklarıntümüneşefkatnazarıylabakardı.Haramvehelalkonusundaçoktitizdi.Şüphelişeyleriyemezdi.Devletyöneticilerininsofralarındakiyemeğibileşüpheligörürdü.

HaceBahaddinNakşibendhazretleri,elemeğiyleçalışıpkazan-mayaçokönemverirdi.Kendisideçiftçilikyaparakgeçiminisağlardı.Tembel,çalışmakistemeyeninsanlarımüritolarakkabuletmezdi.Mü-ritlerinebellibirgiyimtarzındankaçınmalarınıtavsiyeederdi.

Pekçokmüridivardı.AmaMuhammedPârisâ’nıngelişineçoksevindi.“OğlumMuhammedPârisâ,benimzuhurumdanmaksat,seninzuhurundur”diyerekmanevibirişarettebulundu.

31

Hac yolculuğu:Şah-ıNakşibendhazretleri, 1370yılında ilkdefahac içinyola

çıktı.Merv,SerahgibiilimmerkezlerineuğrayarakHicaz’avardı.Ora-da ilim erbabıyla sohbet etti. Hac görevini yerine getirip Buhara’yadöndüğündeilkşeyhiEmirKülalhazretlerivefatetmişti.

AradansekizyılgeçtiktensonraçokdeğerverdiğimüridiMu-hammedPârisâ’nındabulunduğubüyükbirtopluluklaönceBağdat’a,oradandaHicaz’ahareketetti.Yolboyuncapekçokziyarettebulunduvepekçokalimledesohbetetti.

Hastalığı ve vefatı:Hac ibadetini yerine getirdikten sona dönüş yolundamüritleri,

onunhastavebitkinvaziyetteolduğunufarkettiler.Onabirsüredinlen-mesiniteklifettileramao,hastalıktanveölümdenkorkmazdı.

MüritlerindenMevlanaMiskin,onunsonzamanlarındakibuha-linişöyleanlatır:“Şah-ıNakşibendhazretleri,ömrününsonunadoğruölümüçokanmayabaşladı.Sonhastalığısüresincekervansarayınkü-çük bir odasında kaldı.Yakınları vemüntesipleri, her gün ziyaretinegelirlerdi.Herbirineayrışefkatveiltifatgösterirdi.Sonnefesteellerinikaldırıpuzunsüreduaetti.Sonraelleriniyüzünesürüpbudünyadanebediâlemegöçtü.”

HalifelerindenAlaaddinAtarhazretlerideşöyleanlatıyor:“Ya-nındaYasin-i şerif okuyorduk.Yarısına geldiğimizde yüzünde nurlarbelirmeyebaşladı.Kelime-itevhitilemeşgulolduktansonranefesleritamamoldu.“3Rebiulevvel791/2Mart1389.

Cenazesininönündeşumealdekirubaiyihoşbirsedaileokuma-larınıvasiyetetmişti:“Ufukta dostun dosta kavuşmasından daha güzel ne vardır?Biz, senin diyarına cemalini görmeye gelmiş aşıklarız.”

Şah-ı Nakşıbend hazretleri, 71 yaşlarındayken vefat etmiş vemaşukunakavuşmuştur.Buhara’daKasr-ıArifan(AriflerSarayı)isim-liköyünedefnedilmiştir.Önceburayabirtürbeinşaedilmiş,zamanlaburasıkülliyehalinegelmiştir.

Şah-ıNakşibendhazretlerininvefatınaşudörtlükle tarihdüşül-müştür:

Gitti Şah-ı Nakşibend ki din ve dünya hocasıydı.O ki millete din ve devlet caddesini açtı.Ona yuva ve konak Kasr-ı Arifan olmuştu.Vefatında ölüm tarihi yine Kasr-ı Arifan oldu.

32

Nakşilikte on bir prensip:Nakşibendibüyüklerininbüyükhakikatlerianlatmakiçinkullan-

dıklarıbazıterimlervardır.BirbaşkaifadeyletasavvufieğitiminöndegelenilkeleridedenilenveŞeyhAbdülhalıkGücdevanitarafındanbe-lirlenenonbirprensipşunlardır:1. İçinde bulunduğun halin bilincinde olmak,2. Zikir icrasında belli sayılara riayet etmek,3.Zikrederken kalbe yönelip zikredilenin bilincinde olmak,4.Alıp verdiği hiçbir nefeste gaflete düşmemek,5.Yürüken ayaklarının ucuna bakarak yürümek,6.Yaratıklardan kurtulup Hakk’a yönelmek,7.Zikre devam etmek,8.Kalbi dünyevi düşüncelerden ve manalardan korumak,9.Kalbi her an Allah ile huzur halinde bulunmak,10.Nefesini tutarken icra edilen Kelime-i Tevhit zikrinde nefesi salar-ken “Allahümme ente maksudi ve rızake matlubi” demek,11.Toplum içinde yalnız; halk içinde Hak ile olmak. Yani halk arasın-dayken de Allah ile beraber olmak.

Zikir usulü:Yukarıda belirtilen esaslar dahilinde Nakşibendi tarikatının ta-

savvufyolundailerkentakipettikleriusul,gizlizikiresasınadayanır.Ancakbudasadecedildeolmamalıdır.Şah-ıNakşibendhazretlerininifadesiyle zikirdenmaksat, sadeceAllahveyaLailahe illallahdemekdeğildir.Zikirdenmaksat,kelime-itevhidinhakikatineermektir.Yanisöylerkenmasivatamamenyokolmalıdır,dervişinkalbindenAllah’tanbaşkaherşeysilinmelidir.

Nakşilikteesasolansohbettir.Ancakmüridingünlükzikirleridevardır.Bunuicraederkenuymalarıgerkenkurallarıdabulunmaktadır.Buaradagünlükderslerdesessizceyapılır.

ButarikattagünlükzikirlerindışındatoplucayapılanHatm-iHa-cegandenilenbirzikirdahavardır.Buzikirmeclisinesadeceaynıta-rikatamensupolanlargirebilirvezikreiştirakedebilir.NakşibendiyyeadabınagöreHatm-iHaceganyapılırkendizçöküpoturulurvegözlerkapatılır.Önceyirmibeşdefaistiğfaredilir.YediadetFatihailebaşla-nır;yüzadetsalavat,yetmişdokuzadetinşirahsuresi,binbiradetihlasveyineyedi adetFatihaokunur.Bunlar,hatmeyekatılankişiler ara-sındataksimedilereksessizceokunduktansonraduayapılarakHatm-iHacegantamamlanır.Tarikatınfarklıkollarındabununuygulamaşeklivezamanıkonusundabazıdeğişikliklergörülmektedir.

33

Nakşiliğin gelişimi ve yayılışı: Pek çokmürit yetiştiren Şah-ıNakşibend hazretlerinden sonra

AlaattinAttar,MuhammedPârisâ,Yakub-ıÇerhi veAlaattinGücde-vaniisimlihalifelerivasıtasıylatarikat,dünyanındörtbiryanınahız-layayıldı.ÖzellikledeğerlibiralimolanMuhammedPârisâ,tarikatınilimerbabıtarafındanbenimsenmesindeveyayılmasındaetkiliolanilktarikatşeyhidir.Builmigelenek,ozamandanberidevametmektedir.

BahaddinNakşibendhazretlerininBuharalıoluşunedeniyle ta-rikat, öncelikle OrtaAsya’da, Pakistan, Afganistan ve Hindistan’dayayılmıştır. Şu anda dünyanın her yerindemüntesipleri vardır.RufaitarkatıileNakşibendiyyetarikatı,dünyadaenyaygınolarakbilinenta-rikatlardır.

Ancakhafi/gizlizikriesasaldığıvebellitekkelerdefaaliyetgös-termeyişartgörmedikleriiçindünyadabutarikatmensuplarınıngerçeksayısını tespitetmekmümkünolmamıştır.Bolşevik ihtilaline rağmenOrtaAsya, balkanlar veKafkaslarda İslam kimliğinin korunmasındaNakşibendiyyetarikatınıngizlizikirusulününvegizlimüntesiplerininrolübüyüktür.Ülkemizdedemensuplarınınsayısıkonusundakesinbiryorumyapmakmümkünolmasadaçoketkilibirtarikatolduğusöylen-mektedir.

Çorum’da Nakşilik:NamşibendiliğinOsmanlıcoğrafyasındapekçokmensubuoldu-

ğubilinmektedir.OnuniçindirkiÇorum’daNakşibendiliğintarihîbaş-langıcı,butarikatınAnadolu’yagirişiyleparaleldirdiyebiliriz.ZiraotarihlerdemüntesiplerindenÇorum’agelipyerleşenlerinolmasıdoğal-dır.AncakresmikayıtlaraveAliİzzetEfendi’ninTezkere-iMakamat’taverdiğibilgileregöreondokuzuncuyüzyıldaÇorum’daikitaneNakşiTekkesiolduğubilinmektedir.Fakatbuikidergahındayerlerikonusun-dakesinbirbilgiyoktur.

Çorum’dabilinenilkNakşialim,Çorum’uneskimüftülerindenKaraMüftülakaplıAbdülkadirEfendi’dir.ÜnlühadisalimiYusufBah-riEfendi,Mısır’daykenşeyhindenNakşilikicazetialmışveşeyhlikhır-kasıdagiymiştir.

ŞeyhEyüpMahallesindenŞeyhMehmetŞevki,İbrahimEthemBabaveoğluAliİzzetEfendi,KırklarMedresesimüderrislerindenKaraİsmailEfendi,PembeÖmerlakaplıŞeyhMehmetBabavekardeşiHacıHafız,halenMevlevihaneolarakbilinenmekanınhaziresindemetfunHacıAliBaba,PiriBabaveşeyhiŞeyhZeyneddin,KeyyaliVeliDede,SeferBaba,Tezkire-iMakamattaadıgeçenNakşişeyhleridir.

34

Bunlardan başka ÇorummüftülerindenMadanoğlu Seyit HacıMehmetHilmiEfendi,HacıYusufMahallesindenDerbendizadeMü-derrisHacıHüseyinEfendi,ŞeyhlerMahallesindenPiroğluÖmerBabab.Halil,MüftüLeblebizadeOsmanb.Ömer,LeblebizadeHacıAliArifEfendi,DeliMüftülakaplıLeblebicizadeAhmetFeyziEfendi,Uluca-miiimamhatibiUrluHafızlakaplıArifGevenciHoca,Çorum’unsonmüderrisiKürtHacıMustafaEfendideNakşibendiyeTarikatı’nınmeş-hursimalarıdır.

Ancaksonyüzyıladamgasınıvurmuşikiisimvardırkiizlerihaladevametmektedir;biriŞiranlıŞeyhMustafaEfendi,diğerideÇerkezŞeyhi diyemeşhurÖmerLütfiEfendi’dir.Bu ikisinin haneleri, aynızamandabirerNakşiTekkesiydiler.

GünümüzdeiseNakşibendiTarikatı’nınmuhtelifkollarınamen-suppekçokkişininbutarikatabağlılığınısürdürmektevezikirerkanveadabınıuygulamaktaolduğusanılmaktadır.

35

II. ABDÜLKADİR GEYLANİ ve KADİRİLK

Doğumu ve çocukluğu:Tasavvufdünyasındabilinenunvanıylasöyleyecekolursak;mari-

fethazinesi,herkutbunmercii,yücemakamlarsahibi,doğununvebatı-nınsancağı,arif,şeyh-ikâmilAbdülkadirGeylanihazretleri,470/1077yılındaHazarDenizi’ningüneybatısında,İranDevletisınırlarıiçindekiGılaneyaletmerkezinebağlıNeyfKöyü’ndedoğmuştur.Orayanispet-leGeylanidiyeanılagelmiştir.

KünyesiEbuSalih’tir.BabasınınadıMusa’dır.SoyuHz.Ali’yekadarulaşır:Abdülkadir-iGeylanib.Musab.El-Cevnb.Abdullahel-Kamilb.Hasanel-Müsennab.Hasanb.Ali.

BuşecereyegörebabatarafındanHz.Hasan’aulaştığıiçinŞerif,annetarafındandaHz.Hüseyin’eulaştığıiçinSeyyit’tir.

Küçük yaşta babasını kaybedenAbdülkadir, annesinin yanındavededesininhimayesindebüyüdü.Annesi,dindarveehl-itarikbirka-dındı.Oğlunuşöyleanlatıyordu:

“OğlumAbdülkadir’i dünyaya getirdikten sonra Ramazan ayıgirdi.Ramazanboyuncagündüzlerinezamanemzirmekistesem,ezanvaktinekadaraslasütemmezdi.Ancakakşamezanındansonraemzire-bilirdim.AnladımkiRamazan’ahürmetenodaoruçtutuyordu.Onunbuhali,halkarasındayayıldı.Ertesiyılhalk,Ramazanınbaşlayıpbaş-lamadığındatereddüdedüşmüşvebirkararavaramamışlardı.Banage-lipsordular.Bendeonlaraogünoğlumunsütemmediğinisöyledim.Onlardaogünorucadevamettiler.”

Tahsili ve okuma şevki:Abdülkadir-iGeylanihazretleri,mektebegitmeyeveilimtahsil

etmeyebaşladığındanitibarenmeleklertarafındankorunduğunainanı-lırdı.Oda ilmini artırmak için ilimvekültürmerkeziolanBağdat’agitmekistiyordu.OnsekizyaşınageldiğindeannesindenizinalarakbirkafileyekatılıpBağdatyolunadüştü.Annesi,izinverirkenherneolursaolsundoğrulukyolundanayrılmamasınıtembihetmişti.Hattabukonu-dakendisindensözdealmıştı.BundansonrasınıAbdülkadir-iGeylanihazretlerindendinleyelim:

“Küçük bir kafileyle Bağdat’a gitmek üzere yola çıkmıştım.Hemedan’ı geçince altı eşkıya, yolumuzu kesti. İçlerinden biri bana‘Eyfakir,seninbirşeyinvarmı?’dedi.Bendeyalansöylemek iste-medim.Kırkaltınımvardedim.Neredediyesordu.Elbiseminkoltuğualtındadikiliolduğunusöyledim.Alayediyorumsanarakbenibırakıpgitti.Birbaşkasıgeldi.Odasordu.Odainanmadı,çekipgitti.İkiside

36

reislerinebudurumusöylemişler.Reisleri,beniçağırıpsordu:Altınınvarmıdedi.Bendekırkaltınımvardedim.Elbiseminkolununaltınısöküpaltınlarıçıkarttılar.Nedenbunusöyledindiyesordular.Bende‘Annem,neolursaolsundoğrusöylememitembihetti.Doğruluktanay-rılmayacağımasözverdim.İhanetedemem.’dedim.Haramilerinreisi,bunuduyuncaağlamayabaşladı.‘Buzamanakadarben,böylesadakatgörmedim.Şuyaşımageldimdeşuçocukkadarbileolamadım.BizleriyaratanRabbimetaezeldeverdiğimsözehâlâihanetediyorum.’deyiptövbeettiveartıkeşkıyalıkyapmayacağına,kimseninmalınıgaspet-meyeceğine,canınakıymayacağınasözverdi.Etrafındakiharamilerdetövbeettilervekafiledenaldıklarımallarısahiplerinegeriverdiler.”

Abdülkadir-i Geylani, Bağdat’a vardığında meşhur alimlerdendersaldı.EbubekirSûsenveEbuTalipb.Yusuf’tanhadisokudu.EbuSaid el-Mahzumi, EbuHattap veKadıEbuHüseyin’den fıkıh tahsiletti.EdebiyatvebelagatiZekeriyaet-Tebrizi’denöğrendi.Usul,füruvemezheplerkonusundagenişmalumatsahibioldu.

AbdülkadirGeylani hazretleri; uzunboylu, geniş omuzlu, açıkalınlı,pehlivanyapılı,buğdaytenliydi.Mütevazıidi.Küçükçocuklarla,kölelerle sohbet eder, fakirlerle oturup kalkardı.Talebeleri dahil, hiçkimsedenbirşeykabuletmezdi.

Tasavvufa meyli ve inziva hayatı:Tasavvuf ile ilgili ilk bilgileri, babası Ebu Salih’ten almıştı.

Bağdat’tamutasavvıflarladayakındostluklarkurdu.Ebü’l-HayrMu-hammedb.Müslimed-Debbasvasıtasıylatasavvufaintisapetti.

HocasıEbuSaidel-Mahzumi,Bağdat’taBabülberecmevkiindeonabirmedresetahsisetmiştir.Oradatefsir,hadis,kıraat,fıkıh,nahivgibiilimlerokutmuşvevaazetmeyebaşlamıştır.Birsüresonrabütünbunlarıbırakıpinzivayaçekilmiştir.AbdülkadirGeylani,ogünlerisöy-leanlatır:

“Yirmibeşsenekadartekbaşımasahralardadolaştım.Kırkyılyatsı namazından sonra sabaha kadarKur’an-ıKerim okudum.Kırkgünaralıksızoruçtuttum.İçimden‘açım’seslerigeldiğihaldedayan-magücügösteripdirendim.BirdenyanımdaŞeyhEbuSaidMahzumibelirdi.Benialıpevinegötürdü.Eliylebenidoyurdu.Sonrabanaicazetverdi.Şeyhlikhırkasınıgiydiriphilafetverdi.”

Vaaz ve irşat dönemi:BuolaydansonraAbdülkadirGeylani’ninünüBağdat’ınherya-

nınayayıldı.HocasıYusufel-Hemedani’nintavsiyesiylevaazetmeye

37

kararverdi.Ancakyinedebirtereddüdüvardı.Bağdat’tafasihArapçabilenonlarcaâlimkarşısındakonuşmakkolaydeğildi.RüyasındaHz.Ali’yigörüpondandadesekalıncakürsüyeçıktı.Derinkonularıve-cizifadelerleanlatmayabaşladı.Vaazlarıbüyükilgigördü.MedreseninmescididargelmeyebaşlayıncavaazmeclisiniBabülhalbe’dekibirca-miyenakletti.AçıkhavadaverdiğivaazlarınıdinlemekiçinyetmişbinkişininBağdat’ageldiğirivayetedilir.Enarkasaflardakilerinbileönsaflardakilerkadar,sesinirahatişitebildiklerianlatılır.

Vaazlarıçoktesirliydi.Âlimlerdenveevliyadanbazızevatdava-azlarınıvecdiledinlerlerdi.Dörtyüzâlim,onunanlattıklarınınotverir,alırlardı.Sorularagayet açıkvedoyurucucevaplarverir, fetvalarıylamüşküllerinihallederdi.Zirao,ŞafiveHanbelîfıkhınıçokiyibilirdi.Her ikimezhepten de gelen sorularamuhatabınınmezhebince cevapverirdi.Onunmeclisindeyaptığıkötülüklerepişmanolanyankesici-lerin,katillerin,fasıklarınveinancıbozuksapıklarınyanısıraYahudiveHıristiyanlardabulunurdu.Sonundahepside tövbeedip imanveislamdabuluşurlardı.

Karşılaştığı kişileri hemen tesiri altına aldığı için “Bazullah(Allah’ınşahini)”ve“el-Bazü’l-Eşheb(Avınıkaçırmayanşahin)”un-vanıylaanılmıştır.Meşhurlakaplarındanbirideilimdeiyicederinleş-mişolduğuiçin“imam”dır.DiğeriMüslümanlarınönderianlamınage-len “Şeyhülislam”dır, Gavsülazam’dır, Sultanü’l-evliya’dır, Gavsü’s-Sekaleyn’dir.

AbdülkadirGeylani,sultanlarınpeşindenayrılmayan,onlaraya-lakalıkyapmaksuretiylezulümlerineortakolanâlimlerekarşıydı.On-laraşöyleseslenirdi:”Ey ilim ve amel hainleri! Siz neredesiniz, gerçek alimler nerede?! Ey haramiler! Siz, apaçık zulüm ve nifak içindesiniz. Bu münafıklık, ne zamana kadar sürecek? Sultanlardan ve emirlerden dünyalık mal, mülk almaya devam mı edeceksiniz? Ey Allah’ım, ya mü-nafıkların dünyalık şehvetini kır, onları ıslah eyle veya yeryüzünü on-lardan temizle.”

Tasavvuf anlayışı:Abdülkadir Geylani’nin tasavvuf anlayışı, şeriata ve dinin za-

hirihükümlerinetitizliklebağlıkalmaesasınadayanır.O,herkonudaKur’anhükümlerinevehadislereuygunhareketetmeyişartkoşar.Onagörehiçbirdervişinderûnihali,diniölçülerindışınaçıkmamalıdır.Di-ninzahirihükümlerineuymayangörüşvedavranışlarışiddetleredde-der.OnuniçindirkiGazzali’ningeliştirdiğiSünnitasavvuf,başkabirifadeyleehl-isünnetyolu,onuntarafındandevamettirilmiştirdenebilir.

OnuntakipettiğiyolaKadirilikdenilmiştir.Kadirilik,cehrizikre

38

dayalıbirehl-isünnettarikatıdır.Bilindiğiüzerezikir,hafivecehriolmaküzereikiçeşittir.Cehrizikir,açıktanvesesliolarakyapılanzikiruygulamasıdır.

Bunazikr-ialenidedenir.Hafifsesleyapıldığıgibi,halakahalindetop-luolarakyineseslitarzdaicraedilir.Hafizikirisesessizyapılanzikir-dir.Bunakalbizikirdedenilmektedir.

HafizikirHz.Ebubekir’den,cehrizikir iseHz.Ali’dendevamedenbirusuldür.Hafizikrinbaşlangıcı,Hz.Peygamber(sav) ileHz.Ebubekir’in hicret esnasında Sevrmağarasında sessiz olarakAllah’ızikretmelerine kadar vardırılır.Cehri zikrin başlangıcı da yine hicretbaşlangıcındaHz.Peygamber(sav)ileHz.Aliarasındageçtiğirivayetolunanşuolayadayanmaktadır:Hz.Peygamber(sav),Hz.Ali’yihuzu-rundaoturtup“Gözleriniyumvesükuteyle.Üçkürübenzikredeyim.”buyurup “Sağınameyil eyle, cehr ile (açıktan)Lailahe illallahdevesolunameyileyle,yinecehrileLaliaheillallahde.”diyerekzikritelkinetmişti.

Kadiriyyetarikatınınesaslarıkonusundailkkaynak,AbdülkadirGeylanihazretlerininkendioğluTaceddinAbdürrezzak’ayaptığıva-siyetindebulmakmümkündür.Onaderki:“Oğlum,sanavasiyetede-rimkiCenab-ıHakk’ateslimolveO’nasımsıkıbağlan.Emirlerineuy,yasaklarından kaçın. Şeriatın hükümlerine riayet et. Bizim yolumuz,Kuran-ıKerim’e ve sünnet-i seniyyeye dayanır.Gönül huzuru bizdeesastır.Cömertol,eziyetleretahammület,ihvanınsıkıntılarınayardım-cıol.”

AbdülkadirGeylani’yegöretasavvufun sekiz özelliğivardır:1.Hz.İbrahim(as)ıncömertliği,2.Hz.İshak(as)ınrızası,3.Hz.Eyüp(as)ınsabrı,4.Hz.Zekeriya(as)ınişareti,5.Hz.Yusuf(as)ıngurbeti,6.Hz.Yahya(as)ınsufi(yünlü)elbisesi,7.Hz.İsa(as)ınseyahati,8.Hz.Muhammed(sav)infakrı.

Kadiriliğin beş temel kuralıvardır:1.Himmeti yüceltmek: Himmetini yükselteninAllah derecesiniyükseltir.2.Haramdan sakınmak:HaramlardansakınankimseyiAllahko-rur.3.Hizmeti güzelleştirmek:Hizmetigüzelleştirenderviş,keramet

39

sahibiolur.4.Azmi artırmak:Azminiartırankimseninhidayetisürekliolur.5.Nimete saygı göstermek: Nimetesaygıgösterenkişionaşükre-der.Şükredenindenimetiartar.

Abdülkadir Geylani, mütevazı idi.Birionasordu:-Niçinüzerinizesinekkonduğunuhiçgörmüyoruz?Şöylecevapverdi:-Niçinkonsunki?...Üzerimdenedünyanınpekmezivar,nede

ahretinbalı…Yinebirgünabdestalıyordu.Uçanbirkuş,üzerinekirlisuyunu

bıraktı.Farkınavardı,başınıkaldırıpkuşadoğrubaktı.Kuş,ölüolarakyeredüştü.Hazret,buölümeçoküzüldü.Elbisesiniçıkartıpkuşunkir-lettiğiyeriyıkadı.Sonraoelbiseyisattırarakparasınıfakirleredağıttıveşöylededi:

“Busadaka,oölenkuşundiyetidir.”

Şeytanın karakterini iyi bilirdi:Başındangeçenbirolayışöyleanlatmıştı:“Gözümebüyüknurabenzerbirşeygöründü.Ufuk,onunladol-

du.Sonaondanbirsuretpeydaolurgibiolduvebanaşöylededi:-EyAbdülkadir,benseninRabb’inim.Haramlarıseniniçinhelalkıl-

dım.Onunşeytanolduğunuderhalanladım.Busözlerindenonutanıdım

veseslendim:-Çekileymel’un.Bananurdiyegösterdiğinşey,zulmetintaken-

disidir.Osuretisedumandanbaşkabirşeydeğildir.Bununüzerinebanaşöylededi:-Rabbınhikmetisayesinde,eldeettiğinilimlebendenkurtuldun.

Menzillerdekiinceliklereaşinaolmandasanayardımetti.Halbukiben,bugibihallerleyetmişkadardervişiyoldançıkarttım.

Bununüzerineşöylededim:-Bu,Allah’ınfazlıvelutfudur.Dilediğineverir.AbdülkadirGeylani’yebuolayıanlattığındasordular:-Onunşeytanolduğununasılanladın?Şöylecevapverdi:-Sanaharamlarıhelalkıldımdemesinden.ZiraAllah,hiçbirza-

manharamlarıhelalkılacakbirhükümkoymamıştır.Ebü’l-FethHerevianlatıyor:“ŞeyhAbdülkadirGeylanihazretlerininkırkyılhizmetindebu-

lundum.Heponu,yatsıabdestiylesabahnamazınıkılargördüm.Abdes-

40

tibozulduğundayenilerdi.Sonrayeniabdestleikirekatnamazkılardı.”

Abdülkadir Geylani hazretlerinin yolu:Onunyoluşöyleydi:1.Sözveamel(davranış)birbirinitutmalı,birbiriyleuyumluol-malı.2.Zaman,hattaalınıpverilenteknefesbileboşadeğil,birşeyeharcanmalı.3.İhlasveteslimiyetyoluseçilmeli.4.Kalbegelenvaridatdadahil,her sözve işKitapveSünneteuygunolmalı.5.Allahiletambirsübutbulupdaimahemhalolmalı.

Müritlerine nasihati:AbdülkadirGeylani,müritlerineşöylenasihatederdi:*“Tâbi olunuz. Bit’at yoluna sapmayınız. İtaat ediniz, muhalif ol-mayınız.*Sabrediniz, sızlanmayınız.*Sabit kalınız, ayrılıp dağılmayınız.*Bekleyiniz, ümit kesmeyiniz.*Zikir halkasında toplanınız, ayrılmayınız.*Özünüzü günahtan temizleyiniz.*Mevla’nızın kapısından hiç ayrılmayınız.”Yineşöylederdi:*“Aza razı ol. Rabbının hükmünde niza çıkarmaya kalkma. Sonra senin mahvına sebep olur.*O’ndan gafil olma ki seni selamete erdire.*O’nun dininde hevai arzulara göre konuşma ki o seni alçaltır.*Nefsine itimat etme. Sonra onunla belaya düşersin. Pek çok şer-re çarpılırsın.*Hiç kimseye zulmetme. Bir su-i zan sebebiyle bile olsa sana bir zalime has olan zulüm yolunu açmaz.”AbdülkadirGeylanihazretleriyinederki:*“Kalbinde bir şahsa karşı buğuz ya da sevgi hali bulursan onu

önce Kur’an’a, sonra sünnete arz et. Sevdiğin kişi onlara göre sevim-liyse sev. Şayet onlara göre kötü ise sen de ondan uzak dur. Böyle ya-parsan, nefsinin arzularıyla sevmemiş veya boş duygularla buğuz et-memiş olursun.

*Sakın hevai hallerine uyma. O, seni Allah yolundan alıkoyar.”*Hiç kimseyi huzurundan kovma. Hiç kimseye küsme ve hiç kim-

senin aleyhinde atıp tutma. Bu, ancak Allah için olabilir. Allah için küs-

41

mek de şu iki halde olabilir: Onu büyük günahları yaparken görürsen yahut onu küçük günahlarda ısrarlı ve devamlı bulursan.”

Muhyiddinİbnü’l-Arabi,“Kün”ilahikelimesinemazharolduğuiçinAbdülkadirGeylani’denpekçokkerametzuhurettiğinisöyler.Ta-sarrufvekerametlerininölümündensonradadevamettiğineinanıldı-ğındandolayımüritlerinindardakaldıklarızamansöyledikleri“MedeteyAbdülkadir!”sözübirtarikatgeleneğiolmuştur.Bubağlılığındaya-nağı,AbdülkadirGeylai’ninşusözlerinekadarulaşmaktadır:“Hallacyanıldı. Ne var ki zamanında elinden tutacak kimse çıkmadı. Banagelince,yoldakalanherkesisırtımaalırım.Arkadaşlarım,müritlerim,sevenlerim,takıyametekadar,nezamandardakalsalarellerindentu-tarım.”

İştebunedenlekendisine“imdadayetişenenbüyükveli”anla-mında“Gavs-ı Azam”denilmiştir.

Eserleri:AbdülkadirGeylanihazretlerininçokgüzelveetkilikonuştuğu-

nu yukarıda zikretmiştik.Onun bu vaazlarını pek çok talebesinin vemüridininnot ettiğini de anlatmıştık. İşteonun eserlerininpek çoğu,vaaz ve nasihatleri esnasında tutulan notlardan derlenmiştir. Bilineneserlerişunlardır:

1.Gunyetü’t-talibin (Akaidkonularınıihtivaeder.)2.el-Fethu’r-Rabbani ve’l-Feyzü’r-Rahmani3.Fütuhu’l-Gayb4.el-Füyuzatü’r-Rabbaniyye fi-Evradi’l-Kadiriyye5.Sıru’l-Esrar ve mazharü’l-Envar6.Cilalü’l-Hatır7.Behçetü’l-Esrar8.Umdetü’s-Salihin9.es-Seracü’l-Vehhac fi-Leyleti’l-Mirac10.Delailü’l-Evrat e salavatü’l-Kübra11.Mektubat (Onbeşmektubunuihtivaeder.)Bunlardanbaşkaonanispetedilenbazıkitaplardandasözetmek

mümkündür.

Vefatı:Büyük veliGavsu’l-AzamAbdülkadirGeylani hazretleri, hicri

561/miladi1165senesindeRebiülahirindokuzundaCumartesigecesisabahakarşıvefatetmiştir.

Vefatınayakınanlardaçevresindekileri“Yanımdançekilin”diyeuyarmış,“Gerçizahirdesizinleyimamagerçekteyanımdabaşkalarıda

42

var.Çevremigenişletin,gayetedeplidavranın.”demiştir.OğluSeyitAbdürrezzakEfendi,buanlarışöyleanlatmıştır:“Ba-

bambusıradaellerinikaldırıp’Vealeykümselamverahmetullahiveberakatühu.Tövbeediniz.Vesizegeliyorumdiyenlerinsafınagiriniz.’buyurdular.”

Vefatettiğisıradaikidefa“Allahümmerefiku’l-âla”dediktensonra“Aleykümselam.Sizegeliyorum.”demişve“Banakimsebirşeysorma-sın.Ben,ilm-iilahidebirhaldenbaşkabirhalegeçmekteyim.”diyerektefekküre dalmış. Buna rağmen oğlu SeyitAbdülcebbar, babacığım,bedeninde acı hissediyor musun, diye sormuştur.”Bütün uzuvlarımacı içinde ama kalbimde hiç acı ve keder yok. Zira kalbimRabbimiledir.”cevabınıvermiştir.OğluSeyitAbdülaziz“Hastalığın,rahatsız-lığın nedir?” diye sorunca Gavsü’l-Azam hazretleri: “Derdimi kim-se bilmez. İnsan, cin vemelek anlamaz.YüceAllah’ın ilmi ezelidir,hükmükesindir.Allah,dilediğiniyokeder,dilediğinisabitkılar.Hik-metinden ve yaptıklarından sual edilmez. Kullar ise yaptıklarındansorumludur.”diyecevapvermiştir.

Sonra‘Allah’demeyedevametmiştir.OğluSeyitMusa,babası-nın ‘AllahAllah’derkensesiningittikçeazaldığını, sonraduyulamazhalegeldiğinisöylemiştir.O,artıkgeliyorumdediğiyerevarmıştır.

SabahleyinbütünBağdathalkı,vefatınıduymuştur.Müslüman,Hıristiyan,YahudihattaSabiilerbilecenazesindehazırbulunmuşlardır.Sabah erkence başlayanmerasim, kalabalık nedeniyle akşama kadaruzamış,Gavsu’l-Azamhazretleri,ancakgecedefnedilebilmiştir.Cena-zenamazınıdaoğluAbdülvehapkıldırmıştır. Cenazesi,dersverdiğimedreseninhaziresinedefnedilmiştir.

Abdülkadir Geylani Sevgisi:Gavsu’l-AzamhazretlerinintürbesiBağdat’tadır.Müminler,onu

oradaziyaretetmektedirler.Dervişler,muhibbanorayaakınetmekte-dirler.YunusEmrebileorayıişaretetmiştir:

Seyyah olup şol âlemi ararsan,Abdülkadir gibi bir er bulunmaz.Ceddi Muhammed’dir eğer sorarsan, Abdülkadir gibi bir er bulunmaz.Tasavvuftarihindedörtbüyükkutup(Aktab-ıErbaa)olarakAb-

dülkadirGeylani,Ahmeter-Rufai,İbrahimDessukiveAhmetel-Bedevisıralanmaktadır.BudörtbüyükkutuptanbiriolanAhmeter-Rufaihaz-retleri,AbdülkadirGeylani hazretlerini sever ve sayardı.YakınlarınavemüritlerinedaimaGavsu’l-Azamhazretleriniziyaretetmeleriniem-

43

redervehattaonuziyaretetmedenkendisinegelenlerinziyaretinika-buletmezdi.Bağdat’agitmeküzerekendisineuğrayanlaraşöylederdi:“Bağdat’avardığınızdailkyapacağınıziş,AbdülkadirEfendiyiziyaretetmektir.Onuziyaretetmedenhiçbirşeyyapmayın.Şayetvefatetmişsemübarekkabriniziyaretedin.”

SadeceRufailerdeğil,NakşilerdeAbdülkadirGeylani’yigönül-denseverler.ZiraŞah-ıNakşibendhazretleri,onuniçinövgüdolusöz-lersöylemiştir:“İkicihanınpadişahı,insanoğlununulusu,arşın,kürsi-ninayıvegüneşiŞahAbdülkadir’dir.EnbüyükruholanHakTeala’danaksedenkalbnurudaodur.”Allahdostları,birbirleriniböylesevervesayarlardı.Aralarındahasetverekabetyoktu.

Onuniçintürbesi,hertarikteninsanınziyaretgâhıolmuştur.Ec-dadımızdaburayabüyükdeğervermiştir.1534yılındaKanuniSultanSüleyman’ınemriyletürbesi,yenidenyapılmıştır.Yanınacami,etrafınaimaretvetekkeilaveettirilerekbirkülliyehalinegetirilmiştir.Bukülli-yeninplanınıdaMimarSinanhazırlamıştır.DahasonraIV.Murat,III.Ahmet,SultanAbdülazizveSultanII.Abdülhamitdönemlerindebazıtamiratyapılmıştır.

GünümüzdeomuhteşemhaliyleGavs-ıAzamAbdülkadirGey-lanihazretlerinintürbesi,Bağdat’tamüstesnabirmekanolarakziyaretedilmektedir.

Kadirilik ve tarikat adabı:AbdülkadirGeylani’yenispetleonunyolundangidenlerinmen-

supolduğutarikataKadirilikdenilmiştir.Hertarikattaolduğugibibirehl-i sünnet tarikatı olanKadirilik’te de belli adap vardır.Kadiriyyetarikatındaseyrüsüluk,Allah’ınyediisminin(esma-ıseb’a)zikredil-mesiylegerçekleştirilir.Lailaheillallah,Allah,hu,hay,vahid,aziz,ve-dudisimlerineusulesması;hak,kahhar,kayyum,vehhab,müheyminisimlerinefüruesmasıdenir.Usulesmasındanherbiri,nefsinyedimer-tebesindenbirinekarşılıkolarakbellisayıdazikredilir.

Tarikatınbazıkollarındasaliklerinistidatlarınagöreletaif-iseb’a(kalp, ruh, sır, sırru’s-sır, hafi, ahfa, nefs-i kül) zikriyle seyr ü sülukettirdikleridebilinmektedir.

Bunlaraekolarakvakitnamazlarınınardındanokuduklarıhizip-lervegünlükvirdlerdevardır.Bunlar,tarikatınkollarındafarklılıkarzetmektedirler.

Kadiri zikri:Kadirilik,cehrizikriesasalmaktadır.Ancaktarikatınçeşitlikol-

larındatopluzikiryanidevran,farklışekildeicraedilmektedir.Ülke-

44

mizdeKadirizikri,genellikleşöyleyapılmaktadır:Dervişler, öncelikle hilal şeklinde bir halka oluştururlar. Zikre

oturarak başlanır. Şeyh efendinin Fatiha okumasından sonra salavatgetirilir veAbdülkadir Geylani’nin Kibrit-iAhmer adlı evradı, özelbestesiyleokunur.Ardındankelime-i tevhitve ism-icelalzikrinege-çilir.Busıradazakirler,ilahiokurlar.Oturarakyapılankuudizikir,birzakirinaşr-ışerifokumasıylatamamlanır.Ayakta(kıyami)zikregeçilir.Kıyamizikretopluolarak“Cemolmuşdervişleri/PirimAbdülkar’in”sözleriyle başlayan ilahinin okunmasıyla girilir. “Hayyü’l-kayyum,Allah”esmalarıylaahenklibir şekildedönülerekdevrandevameder.Zikirhalkası,ritmikadımlarlasağasoladöndürülür.Busıradazakirler,ritmeuygun ilahiler okurlar.Zikir, bir zakirinokuduğu aşr-ı şerif veşeyhefendininduasıylasonaerer.Zikirsırasındakudüm,bendir,halile,nevbegibivurmalısazlardakullanılır.

Kadiriyye tarikatının kolları ve yayılışı:Hertarikat,zamanlagenişlemişvepekçokkolaayrılmıştır.İslam

coğrafyasınayayılışıdabusayedeolmuştur.Kadiriyyetarikatınınbellibaşlı kolları şunlardır: Esediyye, Ekberiyye,Makdesiyye,Garibiyye,Eşrefiyye,Rumiyye,Yafiiyye,Hammadiyye,Hilaliyye,Hindiyye.

Abdülkadir Geylani’nin oğlu Seyyid Abdürrezzak, babasıylabirlikteHaccagittiğindeArafat’taEbuMeydenel-Mağribi,EbuAmrOsmanb.Merzukgibi tanınmışbazı şeyhlerinve sufilerinbabasınınelinden hırka giydiklerini anlatır. Bu olay, Kadiriliğin taAbdülkadirGeylani’ninsağlığındaortayaçıkmayabaşladığınınbirdelilidir.

KadiritarikatınınyayılmasındaAbdülkadirGeylanihazretlerininçok sayıdaki çocuğunun ona gönülden bağlılıklarının rolü büyüktür.Çocukları,babalarınınilminevemanevimirasınasahipçıkarakyolunudevamettirmişlerdir.MeselaoğluSeyfettinAbdülvehhap,babasındanfıkıhokumuş,babasınınsağlındabileonunyerinemedresesindedersokutmuştur.DiğeroğluMusa,ŞamveMısırtaraflarındafaaliyetgöster-miştir.Dahasonratorunlarıvesoyundangelenlerdeaynıyoludevamettirmişlerdir.Bunlarınyanısıramüritlerivehalifeleridepekçokül-kedetekkekurmuşlardır.

KadiriliğinAnadolu’yagirişi,AbdlükadirGeylani’ninsoyundanHüseyinel-Hamevi’denhilafetalanEşrefoğluRumidönemindebaşla-mıştır.EşrefoğluRumi,şeyhAbdülkadirGeylani’yegönüldenbağlıdır:

Arısının balıyım/ Bahçesinin gülüyüm.Çayırının bülbülüyüm/ Ya Şeyh Adülkadir.Birbaşkadörtlüğündedeşöyleder:Her katında uludur/ İki cihan doludur.

45

Eşrefzade kuludur/ Pirim Abdülkadir’in.EşrefoğluRumi’den ikiasır sonragelenŞeyhİsmailRumi’nin

çalışmalarıylatarikat,Anadolu’nunhertarafındaveBalkanlardahızlayayılmıştır.

Tarikatın yayılışı ve Çorum’daki durumu:AbdülkadırGeylaniyebağlıolarakortayaçıkanKadiriyetarikatı,

ölümünden veBağdat’ınMoğollar tarafından işgalinden sonra İslamcoğrafyasınınhertarafınayayılmıştır.BundaailemensuplarınınveKa-diri şeyhlerinin gittikleri yerlerde tekkekurup faaliyete başlamasınınbüyük etkisi olmuştur.Bu faaliyetler sırasında tarikatın kırktan fazlaşubesininortayaçıktığıdaunutulmamalıdır.BuçerçevedeOrtaAsyaTürkbölgelerinde,Arapmemleketlerininhemenhepsinde,Afrika’da,Hint yarımadasındavehattaEndonazya’dabileKadiriTekkeleri ku-rulmuştur.

Kadiriyye Tarikatı’nın Anadolu’da yayılışı da hızlı olmuştur.BaştaİstanbulolmaküzerepekçokAnadoluşehrindeveBalkanlardaKadiritekkelerifaaliyetgöstermiştir.

Çorum’daiseKadirilerinbüyükçoğunluğuaynızamandaRıfaiTarikatı’nadamensupolmalarınedeniyleayrıdergahlarıolduğunadairpekbilgiyoktur.AliİzzetEfendi’ninverdiğibilgiyegöre,ŞeyhEyüpMahallesindeyaşamışbulunanKadriBaba,tarikatınÇorum’dabilinenilkşeyhidir.AynımahalledebulunanKaraalemdaroğlu’nunevininav-lusundametfundur.YineaynıdönemdeyaşadığısanılanveAccelisaniMahallesindeikametetmişbulunanİğcioğluAbdullahb.MuhammeddeKadiriyeTarikatınamensupdervişlerdendir.

Son dönemde Çorum’da Kadirilik, Hacı Bekir Baba tarikıy-la devam etmiştir. Zira Hacı Bekir Baba, mânâ âleminde RıfaiyyeTarikatı’nınyanı sıraKadiriye,Desukiyye,Bedeviye,Şazeliyye tari-katlarındandaicazetliydi.Onedenleonunizinitakipedenşeyhlervemüritler,RıfaizikrininyanısıraKadirizikriniveevradınıdasürdür-müşlerdir.Buradadervişlervesevenleri,halenherfırsattaAbdülkadirGeylani’yebağlılıklarınıvemuhabbetlerinidilegetirmektedirler.

46

III. AHMET er-RIFAİ ve RIFAİLİK

Doğumu ve çocukluğu:Rifaiyye tarikatının kurucusu Seyyid Ahmet b. Ali el-Mekki

b.Yahya er-Rifai, 512’de (1118)de Basra yakınlarında ÜmmüâbideKöyü’ndedoğdu.BeniRifaekabilesinemensupolduğuiçinRifaide-nildi.

Dört kutuptan biri sayılanAhmet er-Rifai’nin tarikat silsilesi,Hz.Ali’yedayanır.NesliHz.Hüseyin’eulaştığıiçinSeyitkabuledilir.

İlk icazeti:Yedi yaşındayken babası vefat edince dayısının himayesinde

büyüdü.Kur’anöğreniminivehafızlığınıtamamladıktansonradevrinalimvemutasavvıflarındanAliEbü’l-Fazlel-Vasıtivediğeralimlerdenİslamiilimleriöğrendi.Vasıti,onailkicazetiniverdivehırkasınıgiy-dirdi.Ebü’l-âlemeynunvanınıvererekzahirvebatın ilimlerinesahipbirsufiolduğunuilanetti.

ŞeyhininvefatındansonradayısıMansurel-Bataihi’ninirşathal-kasına girdi. Bu zat ona “Şeyhü’ş-şüyuh=Şeyhlerin şeyhi” unvanınıverdivekendisinebağlıbütüntekkelerinşeyliğinideonadevretti.

Kıskançlık ve şikayet: DayısıMansurel-Bataihi’ninvefatındansonrada tasavvufiça-

lışmalarınave irşat faaliyetlerinedevametmiştir.Hergeçengünmü-ritlerininartışı,kıskançlığanedenolmuştur.Zikirmeclislerindekadınveerkeklerinkarışıkoturdukları iftirasıylaAbbasihalifesiel-Müktefili-Emrillah’aşikayetbileetmişlerdir.Ancakyapılansoruşturmasonu-cundaHalife’ye“Buseyitvemüritlerisünnetyolundadeğillerseyeryü-zündesünnetüzerehareketedenhiçkimsekalmamışdemektir”tarzın-dabiraçıklamaulaşıncaHalife,Ahmeter-Rifai’yebirmektupyazaraközürdilemiştir.

Ahmeter-Rifaihazretleri,tekkesindehalkıirşadıhiçihmaletmez-di.Kürsüyeçıktığızaman“Yolumuz,üçşeyüzerinebinaedilmiştir:İste-memek,geriçevirmemekveyığmamak”diyetarikatınadabınıbelirlerdi.Allah’ıngücüherşeyeyeter,Allah’atevekkületmeklazımderdi.

OnunzikirmeclisineAbbasiHalifesiel-Müstencid’inbilekatıldı-ğınakledilir.HattaHalifeMüstencid,birdefasındaAhmeter-Rifai’yemektupgöndererekkendisinenasihattebulunmasınıistemiştir.Şeyhincevabîmektubundançokmemnunolarakonuvearkadaşlarınısarayadavetetmiştir.Halife,devleterkanıveBağdatşeyhleri,onabüyükilgivesaygıgöstermişlerdir.Builişki,uzunsüredevametmiştir.

47

İrşatta kisveyi değil, takvayı ön plana çıkartırdı:Ahmeter-Rifai,hiçayaktakonuşmazdı.Konuşmalarınısaftakiler

nasılişitiyorlarsauzaktakilerdeaynınetlikteişitiyorlardı.Hattavaaz-larını,bulunduğukasabanınçevresindekiköylerdeyaşayan insanlar,evlerinindamınaçıkıpyanlarındaymışgibidinlerlerdi.Sağırlarveağırişitenlerbile,RifaihazretlerininmeclislerinegeldiklerindeAllah’ıniz-niylekulaklarıaçılır,söylenenleriduyarlarveanlarlardı.

Ahmet er-Rifai, vaazlarında takvayı öğütlerdi. “Takva, kabrinağzıdır.Dünya,insanoğluiçinibretalmayeridir.Amellerinenüstünüihlastır”derdi.Dervişliğinkisveyledeğil,takvaileolacağınainanırdı.Dervişleringiyindiğibirelbiseyebürünmüşbirinigörürsehemenonayaklaşırveşöylederdi:“Oğlum,bakkiminkılığınagirmişsin?Sen,buelbiseyi giymekle hangi zümreyemensip olduğunun farkındamısın?Düşün bir kere, sen peygamberlerin kıyafetine bürünmüşsün. Takvasahiplerininsüsüylesüslenmişsin.Buyol,ariflerinyoludur.Senbunugiymekleonlarınyolunututmuşoluyorsun.BundanböyleHakyakın-lığınıbulmuşkimselerinyolunubırakmayasın.Aksihaldeçıkartbuel-biseyi….”

Hacca gidişi:Ahmeter-Rifai,1160yılındabazımüritleriylebirliktehaccagit-

ti.Bu,onun ilkhaccıydı.Mekke’dekihacgörevlerini tamamladıktansonraMedine’yegelipHz.Peygamber(sav)inRavza-iMutahhara’sınagirdi.Hz.Peygamber’inkabrininönünegelince:”Allah’ınselamıüze-rineolsuneydedem”diyerekselamverdi.Kabirden“Senindeüzerineolsun,eyoğlum”şeklindecevapgeldi.

BununüzerinecezbeyegelenAhmeter-Rifai,dizçöküp”Uzak-taykenyanınavarıptoprağınıöpsündiyesanaruhumugönderiyordum.Şimdibudevlet,bedenimedenasipoldu;uzatelinideşududaklarımlaöpeyim”anlamındakibeyitleriokudu.BununüzerineHz.Peygamber(sav)inkabrindendışarıyanuranibireluzandıveRifaihazretleridebueliöptü.Çevresidebulunanpekçokdervişvealim,buhaleşahitoldu.Buhaber,ahaliarasındatevatürderecesineulaştıveyayıldı.

İlmi ve tasavvuf anlayışı:Ahmeter-Rifai,sadecetasavvufehlibirdervişdeği,iyibiralim-

di.Şafiifıkhınıçokiyibilirdi.Hadisvetefsirilminevakıftı.Onuntari-katvetasavvufanlayışı,KitapveSünnetetamamiyleuygundu.Zirao,zahirvebatınilminimezcetmişti.Batınızahirinözü,zahiridebatınınzarfıolarakgörürdü.Zahirolmazsabatınkorunamazderdi.Onagöretasavvuf,batınilmidir.Tarikat,şeriatdemektir.Dervişolmakiçintop-

48

lumdan uzaklaşmakgerekmez.Müritler, dünya işlerini terk etmeme-lidirler.Ama haram ve helale çok dikkat etmelidirler ve asla gafletedüşmemelidirler.

Ahmeter-Rifaihazretleri,bazılarınınsandığıgibivelileri;kim-seninbilmediğişeylerisöyleyen,yapmadığınıyapan,kimseninulaşa-madığı şeylere ulaşan insanlar olarak görmez.Onagöre gerçek veli,Allah’ınkitabıveResulullah (sav)in sünnetiyleameleden ihlaslı in-sandır.Veliliğinenüstünmertebesi,Hz.Peygamber(sav)inyaptıklarınıyapmak,söylediklerininakletmekveonunhalleriylehallenmektir.

Bilindiğiüzeretasavvuftarihindedörtbüyükkutupvardır:Abdül-kadirGeylani,AhmetRifai,İbrahimDessukiveAhmetBedevi.Kay-naklar,AhmetRifai’ninkutuplukmakamınaAbdülkadirGeylani’densonra yükseldiğini yazarlar.Aslında kutuplukmakamının önceAmetRifai’yeteklifedildiği,ancakbuvazifedenaffınıistediği,AbdülkadirGeylani’ninvefatındansonratekrarkendisinetevcihedildiğindebugö-revikabulettiğiveölünceyekadaronaltıyılhizmetedevamettiğideaynıkaynaklardazikredilir.

Ahmeter-Rifai,islamıyaşamış,ömrüboyuncaiyibirörnekol-mayaçalışmış,takvasahibibirinsandı.Binlercemüridi,sevenivardı.Devrinindevletadamlarınınbilesevgisinikazanmıştı.Zahirivebatıniilimlerevakıftı.İnsanlarahepdoğruyolugösterir,batıldanuzaktutma-yaçalışırdı.

TasavvuftarihindehaklıbiryeredinenAhmeter-Rifaihazretleri;Ebü’alemeyn,Şeyhü’l-Kebir(Büyükşeyh),Üstadü’l-ulema(Alimlerinüstadı), İmamü’l-Evliya (Velilerin önderi), el-Kutbu’l-Evhat (Birincikutup)veGavslakaplarıylaanılır.

Eserleri:Ahmeter-Rifaihazretlerininsözvenasihatleri,irşatlarıvemen-

kıbeleribirerkitaphalinegetirilmiştir.Bueserler,Rifaiyyetarikatınınkaynaklarınıoluşturmuştur.Onuneserlerinişöylesıralayabiliriz:

1.el-Burhanü’l-Müeyyed2.el-Hıkemü’r-Rifaiyye 3.el-Mecalisü’s-Seniyye4.el-Erbeune Hadisen5.Haletü ehli’l-Hakika Maallah6.en-Nizamü’l-Has li-ehli’l-İhtisas7.el-Ahzab ve’l-Evrad8.el-Eş’ar

49

Vefatı: Ahmet er-Rifai hazretlerinin bütün arzusu, salih bir kul olarak

yaşamakveRabbısınatertemizgitmekti.Niyetivearzusu,Allah’ıniz-niylegerçekleşti.Şöyleki:

İmamŞarani’ninTabakatadlıeserindenaklettiğinegöredevamlıhizmetindebulunanYakupEfendişöyleanlatıyor:

“EfendimAhmeter-Rifaihazretlerihastalandı.Artıkölümdöşe-ğindeydi.Bunuanladımveşöylededim:

-Herhaldebudefaarus(düğün,ölüm,vuslat)göründü!?-Evet,öyle,buyurdu.Hikmetinisordum.Devametti:-Birtakımişlercereyanetti.Biz,onlarıruhlarlasatınaldık,dedi

vesonraişlerinnelerolduğunuizahetti:-Halkabüyükbirbelageliyordu.Benonu,onlardankalanöm-

rümlesatınaldım.Kendimiverdim.Bundan sonra yüzünü yere sürmeye başladı.Kaldırdığı zaman

yüzüvesakalıtoprakolmuştu.Ağlıyordu.-Af, af…Allah’ım,buhalkagelecekbela içinbeni tavanyap,

gelenbelaüzerimegelsin,diyeyalvarıyordu.Hazret-iŞeyhinhastalığıiçtendi.İçieriyipgiderdi.Allahnever-

diysedışarıçıkardı.Buhastalıkbirayayakındevametti.Hastalığınınyirmincigünübirisordu:

-Yirmigündürnebirşeyyedinnedeiçtin.Yabugelenler,nere-dengeliyor?

Şucevabıverdi:-Bugelenettir.Oçıkıyor.Artıketdekalmadı.Vücudumdayalnız

ilikkaldı.Odabugünçıkacak.YarınYüceAllah’ımagideceğim.Dediğigibioldu.Vücudundanikiveyaüçdefabeyazşeylerçıktı.

Sonraodakesildi.Vevefatetti.Sonsözlerikelime-işehadetolmuştu.”BüyükşeyhAhmeter-Rifaihazretleri,doğduğuVasıtşehrinde22

Cemaziyelevvel578(23Eylül1182)devefatetti.Cenazenamazı,çokbüyükbircemaatlekılındı.Bağdat’ıngüneyindekiVasıtşehriyakının-dakikabrinedefnedildi.

Vefatından sonra tarikatın yayılışı:Ahmeter-Rifaihazretlerininirşadailkbaşlaması,devrinmeşhur

sufisi ve öz dayısı olanMansur el Bataihi’den görevi devralmasıylaolmuştur.Bunedenle tabaşlangıçtaçokbüyükbirmürit topluluğunasahipti.Onuniçinteşkilatlanmaktahiçzorlukçekmedi.Devraldığıtek-keyigenişleterekdörtbinkemerlibüyükbirzaviyehalinegetirdi.Bu

50

zaviyedebüyükzikirmeclislerikurulurdu.Yirmibinkişininkatıldığızikirmeclislerininoluştuğuanlatılırdı.

Ahmeter-Rifai’ninvefatındansonragörev,yeğenivedamadıAlib.Osman’aintikaletmiştir.SonratorunuİbrahimelA’zeb’,dahason-raAhmetes-Sayyadbuhizmetisürdürmüştür.BudönemdeRufaiyyetarikatı, tümArap yarımadasına,KuzeyAfrika’ya, Irak veSuriye’yeyayılmıştır.

Rifaiyye tarikatının Zikir usulü:Rifaiyyetarikatını temelprensipleriniAhmeter-Rifaihazretleri

tespitetmiştir.Tarikattaesasolan,kitapvesünnetebağlılıktır.Tarika-ta giren salik, öncelikle şeriatın emir ve yasaklarına uymayı taahhütedecektir.Farzvevaciplerititizlikleyerinegetirecek,sünnetvenafileibadetleredeönemverecektir.Tesbihatavesalatüselamadevamede-cektir.Buzikirler,kendiişiteceğikadarbirsesleyapılacaktır.

Rifaiyyedemürit,hertarikattaolduğugibişeyhinverdiğigörev-lerititizlikleyerinegetirmekzorundadır.ZiraAhmeter-Rifaihazretleri,müritlerine şöyle tavsiye etmiştir: “Şeyhine ihlasla hizmet et.Huzu-rundavegıyabındaedeberiayetet.Onatazimvevakarnazarıylabak.Huzurundaazkonuş.”

Rifaiyye tarikatında mertebeler, müridin riyazat ve halvettekidurumunagöredeğişir.Dokuzçeşitriyazetvardırkibunlardandördüçavuşluk, beşi de nakiplikmertebesinegelmesinden sonra uygulanır.Şeyh,bumertebelerdehangievradıvereceğinibilirvedurumunagörezikirleriveadetlerinitalimeder.Tekkelerdetarikatınusulveadabıko-nusundasüreklidersyapılır.Bunlar,müridlerinşahsiveferdidersleriolduğuiçinkendiduyacağıkadarbirsesleyapılır.

Toplu zikirlere gelince bu, cehri (açık) zikir şeklinde yapılır.Bunazikr-ikıyamdadenir.BuradaAhmeter-Rifaihazretlerinintertipetmişolduğuevratvehiziplerokunur.

Topluzikirler,hemoturarak(kuudi)hemdeayakta(kıyami)de-vameder.Ayaktaism-icelalzikrininsürdüğüsıradadefvekudümeşli-ğindeilahivemersiyelerokunur.

Burhan yorumu:Kadiriyyetarikatındaherzikirmeclisindeolmasadabazıgünve

gecelerdezikiresnasında“burhan”gösterilir.Özellikleism-icelalzikrininhızlandığıbirsıradazikriyöneten

şeyh;zikirhalkasındakidervişlerdenseçipçağırdığıbirkişininyana-ğına,karınvegırtlakbölgesineveyavücudunundeğişikyerlerineşiş,kılıçveyatığgibibiraletisaplar.Derviş,vücudunasaplananbualetin

51

ucunueliyle tutarak zikrinedevameder.Şeyhbualeti dua ile çıkar-dığındahiçkanakmaz.Ayrıcışeyh,ateştekorhalinegetirilmişyassıdemiridiliyleyalarveyadervişlerinbeldenyukarıçıplakbedenlerinedokundurur.Yada içindekor ateş yanan ekmek sacını başınakoyupgezdirir.Burhanadıverilenbuhalindeğişikuygulamalarıvardır.Ateşegirme,zehiriçme,vahşihayvanlarlaoynama,camparçalarınıağzaalıpçiğnemegibi.

Rifaiyyetarikatımensupları,yukarıdaörneklerisıralananburha-nıkerametolarakgörmemektedirler.BugösterilerleAllahdilemedik-çeateşinyakmadığını,kesicialetlerinkesmediğini,yırtıcıhayvanlarınkimseye zarar vermediğini delilleriyle ispatlamak istediklerini ifadeetmektedirler.Böyleliklekudret-i ilahiyyeyi inkaredenlerecevapve-rilebileceğiniummaktadırlar.BukonudaAhmeter-Rifaihazretlerininbeyanlarındanörneklervermektedirler.

Tarikatın yayılışı ve Çorum’daki durumu:Ahmeter-Rıfai’ninvefatındansonrateşkilatlanmasınıtamamla-

yanRifaiyyeTarikatı,Irak,SuriyeveHicazbaştaolmaküzerebütünİslamcoğrafyasınayayılmıştır.Rifaişeyhleri,hergittikleriyerdetek-kelerinikurmuşlar,faaliyetlerinebaşlamışlardır.BaştaAnadoluveBal-kanlarolmaküzereOsmanlıcoğrafyasınınheryerindeenaktiftarikatkonumunagelmişlerdir.Meselaİstanbul’datekkelerinkapatılmasındanöncekırkkadarRifaiTekkesin’ninmevcutolduğubilinmektedir.Ku-zeyAfrika’da,Hintyarımadasında,Endonezya’daveTürkcumhuriyet-lerindepekçoktekkesibulunmaktadır.

RifaiyyeTarikatı,Anadolu’ya, bu bağlamdaÇorum’a ilk girentarikatlardandırdiyebiliriz.Ancakresmikayıtlaraintikaledenilktekke,ondokuzuncuyüzyılaaittir.AliİzzetEfendi’ninTezkere-iMakamat’ın-dabudönemdebirtaneRifaidergahınınolduğubelirtilmektedir.BudamuhtemelenHıdırlık’taSuheyb-iRumiCami’ininyanındaeskidenvarolanRifaiTekkesi’dir.BununyanısıradahasonraAbdibeyCamii’ninyanındabulunanBekirBaba’nınevidetekkegibifaaliyetgöstermiş-tir.GerçiAliİzzetEfendi,budergahlardanönceŞıhlarMahallesi’ndeBiber(Ömer)Baba’nınmedfunbulunduğuevdeRufailerinzikiryap-tıklarınıyazmaktadır.BunaekolarakŞarkıyanMahallesi’ndePenahiSultan’ın metfun bulunduğu Hacı Abdurrahmanzade Konağı’nın daRufaidergahıgibikullanıldığındansözetmektedir.

AliİzzetEfendi’ninTezkere-iMakamatadlıeserindebunlardanbaşkaRıfaişeyhindensözedilmemektedir.AncakHacıHaldunŞahin’inhazırladığı1837-1844yıllarıarasınıkapsayanÇorumnüfusdefterlerin-deBurhanKethüdaMahallesi’ndenUzunDervişSarıHüseyinEfendi,

52

ÇakırMahallesi’ndenDervişMehmetEfendiisimleriöneçıkmaktadır.AncakÇorum’datasavvufihayatadamgasınıvuranenünlüRifai

şeyhi,HacıBekirBabadır.Vefatındansonratarikatfaaliyetlerinihali-fesiHacıAliBabayürütmüştür.OndansonrahalifesiCürünHacıMus-tafaEfendi,ömrünübuhizmetevakfetmiştir.Onundavefatındansonratarikat hizmetlerini müritlerindenMetin Balcı,Mevlüt Bilgin, ZakirKümbül…sürdürmektedir.

RifaiTarikatı’nınbirdiğerkoludaHıdırlık’takidergahtahizmetverenÖmerHulusiDedeveHıdırlıkŞeyhidiyemeşhurolanyeğeniŞeyhAbbasKülahiiledevametmiştir.

BuçalışmamızdaHacıBekirBaba’danbaşlayarakHacıAliBabaveCürünHacıMustafaEfendiileHıdırlıkŞeyhidiyemarufolanŞeyAbbasKülahi’ninhayatvemenkıbelerinigenişçeelealacağız.

53

IV. AHMET el-BEDEVİ ve BEDEVİLİK

Doğumu ve çocukluğu:Bedeviye tarikatının öncüsü Ahmet el-Bedevi, 1200 yılın-

daFas’tadoğmuştur.Soyu,Hz.HasanveHz.HüseyinkanalıylaHz.Ali’yedayanır.Ailesi,maneviyatehliydi.BabasınınrüyadaaldığıbirişaretleyediyaşındaykenMekke’yegidiphaccetmeimkanıbulmuştur.YüzünüçölbedevilerigibiörttüğüiçinBedevilakabıylaanılmıştır.İyiatbinmesiveçevikliğinedeniyleAttapdadenilmiştir.

Gençliği ve Mısır’daki hayatı:AhmetBedevi,gençyaştatasavvufyolunameylettiveöncelik-

leuzletitercihetti.SonraaldığımaneviişaretleMısır’agitmekistedi.ÖnceBağdat’ayöneldi.OradaönceAhmetRifaiveAbdülkadirGey-lanihazretlerininkabirlerini,soraHallac-ıMansurveAdiyb.Müsafirgibimeşhursufilerinkabirleriniziyaretetti.

BiryılsonraBağdat’tanMısır’ageçti.Mısır’dameşhurâlimvesufiHasanSâigEhnai,“Bubeldeninsahibigeliyor.Artıkbizeburadakalmakyakışmaz.”deyipbaşkabeldelerdeirşadadevametmeküzereMısır’danayrıldı.Mısır’avaranAhmetBedevihazretlerideoradaTan-ta şehrineyerleşti.BuradaAbdüll’âlb.Fakih ilekarşılaştı.Abdül’âl,onasadıkbirmüritoldu,kırkyılhizmetetti,şeyhinin1276yılındave-fatındansonraBedeviyetarikatınınhizmetleriniyürüttü.

AhmetBedevi’ninTanta’daikenevinindamınaçıkıpgüneşkar-şısında saatlerce durması, gözleri kor haline gelinceye kadar güneşiseyretmesi,farklıbirriyazatbiçimiolaraktasavvuftarihindeyerinial-mıştır.Onikiyılsürenburiyazatdönemindemüritlerininazarvetevec-cühileterbiyeetmiştir.

Bu dönemdeAhmet Bedevi hazretleri, Haçlı Seferlerine karşıtümmüritleriylebirliktedirenmişler,bukonudaMemluksultanlarınınyanındayeralmışlardır.Memluksultanlarıdaonabüyükmuhabbetvesaygıduymuşlar,Bedeviyetarikatvetekkelerininfaaliyetlerinedestekolmuşlardır.

Tasavvufi ilkeleri:Bedeviyetarikatındatemelprensip,Kur’anveSünnetebağlıol-

maktır. İslamınemirlerineuymakveyasaklarındansakınmaktır.Farzibadetleriharfiyenyaptıktansonranafileibadetlereyoğunlaşmak,özel-liklegecenamazına(teheccütnamazına)devametmekgibiönemlitav-siyelerivardır.Buaradagününheranındakalbîzikrinihmaledilmeme-sigerektiğisıksıkhatırlatılır.

54

Derviş,kötülüklere iyiliklekarşılıkvermeli,sıkıntılarasabırvetahammülgöstermelidir.Derviş,mütevazıolmalı, şeyhinehürmetet-meli,misafirlereilgigöstermeli,açinsanlarıdoyurmalı,çıplaklarıgiy-dirmeli, yetime şefkat göstermeli ve gariplere ikramda bulunmalıdır.Kendisinidünyasevgisinekaptırmamalıdır.

Bedeviye tarikatına giren ve bu sancağı taşıyan kimse; tövbeedipbirdahayalansöylememeli,fuhuştanuzakdurmalı,haramlardanyüzçevirmeli,özellikleKur’an’ınemirlerineboyuneğmeli, zikrevetefekküre devam etmelidir.DaimaAllah’ınmurakabesinde olduğunuunutmamalıdır.

Eserleri:AhmetBedevihazretlerininEvrad, Salavat ve Vesayaadlıüçese-

ribilinmektedir.Başkaeserlerinerastlanamamıştır.

Tarikat adabı ve zikir usulü:Bedeviyetarikatınagirişesnasındabazıusulvemerasimleruy-

gulanır.Buçerçevedetarikatagirenderviş,şeyhehürmetetmekveder-vişliğinadabınariayetetmekleyükümlüdür.

Bedeviyetarikatındakalbizikiresastır.Ancaktarihiseyiriçindecehrizikirağırlıkkazanmıştır.Cehrizikir,kuudi(oturarak)vekıyami(ayakta)icraedilir.Dervişler,zikiresnasındaheyecanlarıarttıkçabirle-rinesarılarakdevamederlerkibuna“Bedevitopu”denilir.

Dervişlerintopluzikirleridışındahergüniçinayrıgörevlerivar-dır.Haftanıngünlerinegöreözelevratvezikirprogramlarıuygulamakdurumundadırlar.

Tarikatın silsilesi, yayılışı ve Çorum’daki durumu:AhmetBedevi’nin tarikat silsilesi,biryandanŞeyhel-Berrive

Ebu Nuaym el-İsfehani yoluylaAhmet er-Rifai’ye, diğer yandan daEbü’l-Hasaneş-Şazeli’yeulaşır.Bunedenletarikatlararasındamanevibiryakınlıkvardır.

Bedeviyetarikatı,ŞazeliyyetarikatıgibidahaçokKuzeyAfrikaveMısır’dayayılmıştır.AhmetBedevideAbdülkadirGeylani,AhmetRifaiveİbrahimDesukiilebirliktemeşhur“dörtkutup”tanbiriolarakbilinir.

BedeviyetarikatınabağlıtekkelerinKuzeyAfrikabölgesidışındapekazgörüldüğüsöylenebilir.Anadolu’dasadeceBursaveİstanbul’damüstakilbazıtekkelererastlanmıştır.AncakKadiriveRifaişeyhlerininpekçoğununmanenAhmetel-Bedevi’dendeicazetliolmalarınedeniy-leBedevilikAnadolu’nunhertarafındabulunmaktaveyaşamaktadır.

55

Çorum’da da Kadiri ve Rıfai şeyhi olarak bilinen Hacı BekirBaba,mânââlemindeRıfaiyyeTarikatı’nınyanısıraKadiriye,Desu-kiyye,BedeviyeveŞazeliyyeTarikatlarındandaicazetliydi.Rıfaizik-rininyanı sıraBedevizikirveevradınıdasürdürüyordu.BunedenleBekirBaba’nınhalifesiHacıAliBabaveonundahalifesiCürünHacıMustafaEfendi,RıfailiğinyanısıraBedeviyolunudadevamettirmiş-tir.Onunmüritlerideaynıyoladevametmektedirler.

56

V. İBRAHİM DESUKİ ve DESUKİLİK

Çocukluğu ve gençliği:Desukiyyetarikatınınöncüsüİbrahimb.Abdülaziz,1235yılında

Mısır’ınMarkutbeldesindedoğdu.ÖmrününçoğunuDesukkasabasın-dageçirdiğiiçinDesukidiyetanındı.

SoyuHz.Hüseyin’eulaştığıiçinSeyyidkabuledilmektedir.Dörtkutuptanbiriolarakbilinir.

Babasınınvefatınakadarhalvethanedeyirmiyılnefismücahede-sivetefekkürlemeşguloldu.Şafiifıkhınavakıftı.BabasındanRifaiyyehırkasınıgiydi.SonraSühreverdişeyhlerindenNecmettinİsfehani’yeintisapetti.KısacasıRifaiyye,SühreverdiyyeveŞazeliyyetarikatların-dannasiplendi.

Bütünkaynaklar,İbrahimDesuki’ninArapçanınyanısıraSürya-ni,İbraniveMısırdillerinibildiğinivekuşların,hayvanlarındillerin-dendeanladığınıkaydeder.

Tasavvuf anlayışı:İbrahimDesukihazretleri,şeriatabağlıbirşeyhidi.Tarikatında

şeriatabağlılığıenönemliprensipolarakkabuletmiş,müritlerinedebukonudaazamititizliğigöstermelerinitavsiyeetmiştir.Şeriattanuzakla-şankimse,çocuğubileolsa,onunnazarındahiçbirdeğeriyoktur.Onagöreşeriatasıl,tarikatiseonunfer’iyanidalıdır.

İbrahimDesuki,oğlunaşöylenasihateder:“Oğlum,sakınhabendemeyesin.Benlikiddiasındabulunmaya-

sın.Böylebiriddiayakapıldıktansonrayaptığınamel,tüminsanlarınvecinlerinyaptıklarıamelveibadetkadardaolsayinedüşersin..

“Bilesin ki oğlum, yolumuz:a.Tahkik; hakikati bulma,b.Söyleneni tasdik etme ve doğru sözlü olma,c.Sıkı çalışma,d.Ameli, ibadeti bırakmama,e.İçte ve dışta temiz olma,f.Harama karşı koyma,g.Elini, edep yerini ve dilini temiz tutma yoludur.Bunlara aykırı hareket eden, bu tarikatın dışında kalır.”HuzurundabuyolagirmeyeahdederekgelenherHakyolcusuna

şöylederdi:”Bu yola girerken Allah’ın kitabına Resulü Hz. Muhammed (sav)in sünnetine uymayı tam taahhüt ederek gir. Namaz kılmaya, zekat vermeye, Ramazan ayı orucunu tutmaya ve hacca gitmeye söz ver. Son-ra dinin tüm emirlerini yerine getirmeye de azmet.”

57

İbrahimDesuki,tasavvufusadecekabasufielbisesigiymektar-zındagörenlerdendeğildir.Onagörebuelbiseler,tasavvufnişanların-dan,alametlerindensadecebiridir.“Tasavvufta esas olan şudur ki; in-san, sıfat ve siyret bakımından ince ola. Yani ahlaken zarif ve kibar ola. Özünde tecelliye ere ve terakki kaydede.”

Onagöregerçekveli;kibirdenuzakdurmalı,kimseyesataşma-malı,gıybetvehasettensakınmalı,yalannedirbilmemeli,boşsözler-den,başkalarınaüstünlük taslamaktan,yersizmücadelelerdennefsinikorumalıdır.Şan,şöhret,mal,mülkpeşindekoşmamalı,intikamduy-gusundan ve kadere isyandan kaçınmalıdır. Tevazu sahibi, affedici,hoşgörülüolmalıdır.Yaratılmışlarahepşefkatvemerhametlemuameleetmelidir.Yemeyipyedirmeli,kimsedenbirşeyistememelidir.Elinde-kileribaşkalarınadağıtmadaörnekolmalıdır.

Eserleri:İbrahimDesuki’nininzivayaçekildiğidönemdebazıeserlertelif

ettiğibilinmektedir.Onlardaşunlardır:1.el-Cevahir:Tarikatınesaslarıvetasavvufkonusundakidüşün-

celeri,genelliklebueserdegeçmektedir.2.el-Hakaik3.el-Cevhere

Vefatı ve sonrası:DesukiyyetarikatınınmaneviönderiİbrahimDesukihazretleri,

kırküçyaşındaDesuk’ta1277yılındaHakk’ınrahmetinekavuşmuşvehalvethanesinedefnedilmiştir. Vefatındansonramüritleri,kardeşivemanenhalifesiolanŞeyhMusa’yatabiolmuşlardır.MısırveSudan’dapekçokmüntesibivardır.Suriye,KuveytveKörfezülkelerindedehay-liyaygındır.

Zikir usulu:Bedeviyetarikatındacehrizikiresasalınır.Genelliklemensupla-

rı,yeşilelbisegiyerler.Tilavetvezikirmeclislerinde“Yadaim”zikrinisıksıktekrarederler.

Butarikattaibadetedüşkünlük,şeriathükümlerinebağlılık,ev-liyaahlakınıörnekalma,beşeriarzularakarşıkoyaraknefsiöldürmekgibitemelilkelereuygunyaşamaköğütlenirvebunlaraçokönemve-rilir.

Tarikatın yayılışı ve Çorum’daki Durumu:ButarikatınMısırveSudan’ınyanısıraSuriye,Irak,Kuveytve

58

BirleşikArapEmirlikleri’ndedemensuplarıvetekkelerivardır.Buta-rikatınAnadolu’damüstakiltekkeaçacakkadarfazlamüntesibiolma-mıştır.Ancakmaneviyoldanondanicazetalmışbazışeyhlerbilinmek-tedir.

Çorum’daki Bekir Baba, Rıfaiyye Tarikatı’nın yanı sıra mânââlemindeİbrahimDesukihazretlerindendeicazetalmıştır.BunedenleRı-faiTarikatı’nınzikirveevradınınyanısıraDesukiTarikatı’nınzikriniveevradınıdaihmaletmemiştir.OndansonrahalifesiHacıAliBabaaynıusu-lüsürdürmüştür.OnunhalifesiCürünHacıMustafaEfendideaynende-vametmiştir.OnunmüritlerideRıfaivaKadirizikirveevradınınyanısıraDesukiyye,BedeviyeveŞazeliyyezikirveadabınadevametmektedirler.

59

VI. NUREDDİN ALİ eş-ŞAZELİ ve ŞAZELİLİK

Doğumu ve çocukluğu:ŞeyhEbü’l-HasanAlib.Abdullah,hicretin593.yılında(M.1197)

KuzeyAfrika’nınenbatıucundaSepteBoğazıyakınındaGamaraböl-gesinde doğdu. Soyu,Hz.Hasan’a dayandığı için şeriflerdendir.Ço-cukluğuvegençliğioradageçti.Tahsiliniobölgedetamamladı.Tefsir,hadis,fıkıhderslerialdı.Malikimezhebinemensuptu.OnuniçinMalikifıkhınıçokiyibilirdi.

SonramürşidiAbdüsselamMeşiş’inemriyleŞazelebölgesindeirşatfaaliyetlerinebaşladı.Bubölgedetanınıphalkınteveccühünüka-zandığıiçinŞazeliolaraktanınageldi.

İlim ve irşat faaliyetleri:Alieş-Şazelihazretleri,zahiriilimlerevakıftıvegereğinceyaşar-

dı.Bütünzahiriahkâmariayetedilmesiniisterdi.İştebuyüzdentasav-vufyolunagirmekteönceleriçokzorlandı.Tartışmalarsonucundaiknaoluncabuyoluseçti.

Dahasonra ilimvemaneviyatmerkezlerininyeraldığıdoğuyadoğrugitmeyekararverdi.Fas’tanTunus’a,oradanMısır’ageçti.Bura-dazamanınâlimlerivemeşayıhıilegörüştü.Sonundaİskenderiyye’yeyerleşmeyekararverdi.OradaveKahire’deverdiğivaazlarıveders-leriyle dikkati çekti.Odevrinmeşhur âlimleri bile derslerinedevamediyorlardı.

İskenderiyye,çeşitlimilletlerevedinleremensupinsanlarınya-şadığıbirkültürmerkeziydi.BuradakısasüredehalkınveEyyubidev-letadamlarınınsevgisinikazandı.MelikNecmettinEyyubi,kendisiniveailesiniİskenderiyye’dekiburçlardanbirineyerleştirdi.

Haçlılara karşı cihadı:Ebü’l-HasanAlieş-Şazelihazretleri,manevicihadabedeniciha-

dıdaeklemişkahramansufilerdendir.OMısır’daikenFransızkralıIX.Louis,haçlıordularıylaMansuriyyeşehrinekadarilerlemişti.“VeliliğiAllahtarafındanispatlanmışolanlar,ölümdençekinmezler”diyerekAliŞazelihazretleri,müritleriylebirlikteİslamülkesinikormakiçinsavaşabizzatkatıldı.Yaklaşıkbirbuçukyılsürenbusavaştaaskerlericihadateşvitedicikonuşmalarıylahalkıngaleyanagelmesinevesileoldu.Ziragözlerigörmemesinereğmenİslamordusununönsaflarındayeralması,hertürlütakdirinüstündedir.SonundaIX.Louisesiralınmış,düşmanyenilgiyeuğratılmıştır.

60

Hac yolculuğu ve vefatı:Ali eş-Şazeli hazretleri, hayatının sonuna doğru hac ibadetini

yerinegetirmeyekararvermiş,kırkbinevaranmüridivesevenleriylebirlikteMısır’danhareketetmişti.Busıradahizmetlerindebulunanbirkişiyekazmavekürekalmasınıtembihetmişti.Hizmetçi,bunlarayoldanegerekvar,diyedüşünürken“Ayzabsahrasındaanlarsın”buyurdu.

HackervanıAyzab (İzab) sahrasınavarıncakonakladılar.Şeyhhazretleri,gözleriningörmemesidışındagayetdirivesağlıklıydı.Gu-sülabdestalıpikirekatnamazkıldı.Selamverdiktensonratekrarsec-deyevardığındabirdahadoğrulmadı.Merakedipyokladıklarındavefatetmişolduğunuanladılar.

Haber, kervandaki yolcular arasında yayıldı. Herkeste üzüntüve telaş vardı.Hazrete kabir kazacak kazmave kürek bulamayacak-ları endişesine kapılmışlardı. Hizmetçi, Şeyh hazretlerinin kendisine“Birkazmakürekal.SebebiniAyzab’taanlarsın.”demesininhikmetinianlayarakferyatvefiganetmeyebaşladı.Kervandakiler,hizmetçidenkazmaveküreğialarakkabrinikazdılar.Ertesigünhackafilesindekikırk-ellibinMüslüman,cenazenamazınıkılarakbüyükbirüzüntüyleşeyhlerinitoprağaverdiler.656/1258

Şazeli hazretlerinin eserleri konusuna girmeye gerek olmadı-ğıkanısındayım. Ziraonunmüstakilkitaplarıdeğildebir takımdu-alardan ibaret hizibleri ve evrad-ı şerifeleri vardır. Bunların dışındaniçin eser bırakmadığı sorulduğunda “Benim kitabım, dostlarım vemüritlerimdir.”demiştir.

Tarikatın ilkeleri:Şazeliyye,Ehl-iSünnetdairesindekalmayaözengöstermişcehri

bir tarikattır.Pir hazretleri: “Elde ettiğinbir keşif hali, eğerkitapvesünnetileçelişirsederhalokeşfibırak,kitapvesünnetesarıl”derdi.Veşöyledevamederdi:”Tasavvufodurkinefis,ibadetvetaatüzereter-biyeedile.Bilhassailahiahkâmınicrasındanefseuyulmaya.”“Vakitliibadetlerinhiçbiriertelenemez.Ertelendiğitakdirdeoertelemeoranın-dabir cezaya çarptırılır.Ziraher vaktin, yapılan ibadetlerdekendinegörebirhakkıvardır.İbadetierteleyinceohükümdensonradalehindeolmayanbirnasipgelir.”

Şazeliyye’denefsitezkiyeesasolmaklaberaberdünyanimetlerindenkaçınanbirzühtanlayışıyoktur.Şazelihazretlerişöyleder:“Yolumuz,ruh-banlıkyoludeğildir.Nearpaekmeğiyiyerekgeçinmektir,nedehurmailedoymaktır.Buyol;ancakhidayetibulmakiçinemirlereuyaraksabırladevametmektir.”

61

Şazeli hazretleri, müritlerinin boş durmasını sevmezdi. Kendisi detarımla meşgul olur, tarlasını ekip biçer, onunla geçinirdi. Onun içinŞazeliyye’deesasolan,dünyanimetlerinibağışlayana şükrederekgeçi-miniteminetmektir.Bunedenleşükredenbirzengin,sabredenbirfaki-retercihedilmiştir.ŞeyhiMürsihazretlerideşükrüncennetliklerinsıfatıolduğunubeyanettiktensonracennetliklerinsıfatlarıarasındaböylebirsabrınbulunmadığınısöyler.Bunedenlemüritlerin,dünyevimeşguliyetedevamederektarikattayolalmalarınındahaiyiolacağınaişareteder.

Tasavvufi düşünceleri:Şazelihazretliri,müritlerineâlimlerlevesalihinsanlarlasohbeti

tavsiyeederdi.Doğrubilgilereböylekavuşulacağınısöylerdi.Birbirle-rindenbilgialışverişininancakböylemümkünolacağınaişaretederdi.Derdiki:”İkiiyilikvardır.Onlarkimdeolursahiçbirkimseonazararveremez. Birincisi, Cenab-ı Hakk’ın kaza ve kaderine razı olmaktır.İkincisideAllah’ınkullarınaiyimuameleetmektir.”

İlmeve âlimebüyük saygı duyanŞazeli hazretleri, bu konudaşöylebirikazdabulunur:“Dörtşeyvardırkionlarbirinsandaolduğusüreceilminonafaydasıolmaz:

a.Dünyasevgisi,b.Ahiretiunutmak,c.Fakirdüşmektenkorkmak,d.İnsanlardankorkmak.Şazeliyye tarikatındazahirihükümlerebağlılığın, ilahihüküm-

lere itaatin, sünnete riayetin esas olduğunu belirtmiştik.Tarikatta buesaslarauygunyaşayaninsanlarasaygıduyulur.ŞeyhŞazelihazretleri,böyleihlaslıinsanlarasataşanlarıuyarıyor:“Herkimvelikullarasata-şırveonlaraaitmanevihalleriinkarederseeceliyleölmedenönceüçölümleölmecezasınauğrar:

1.Öncezelil,perişanverezilolur.2.Fakirdüşüpihtiyaçiçindekıvranır.3.İnsanlara muhtaç olur. El açıp dilenir. Çevresinde kendisine

acıyankimsedebulunmaz.”

Zikir usulü:Şazeliyye, cehri zikri esas alan bir tarikattır.Zikir, kuudi (otu-

rarak)vekıyami(ayakta)olarakyapılır.PerşembeveyaCumagünleri“Meclis” adıyla yapılan zikirde ya halka şeklinde veya karşılıklı safşeklinde oturulur. Bu esnada tarikata ait kasideler okunur.ArdındanŞaazeli’ninHızbü’l-Kebir’iveyaEvrad-ıŞerife’siokunur.Sonraayak-tazikregeçilir.Zikrinsonundaşeyh,sohbeteder.

62

BuŞazelizikirleri,özelliklemübarekgecelerde ihtifal tarzındaenazüçgünsürer.Böylecefarklıbölgelerdekimüntesiplerinoradabu-luşmalarısağlanmışolur.

Sonyüzyıldapekçokbatılıaraştırmacı,Şazeliyyetarikatınınet-kisiyleMüslümanolmuştur.Budurum,oldukçadikkatçekicidir.

Tarikatın yayılışı ve Çorum’daki durumu:NureddinAli eş-Şazeli’nin dostları, halifeleri ve müritleri sa-

yesindeŞazeliyyeTarikatı,BaştaMısırveTunusolmaküzereKuzeyAfrika’nın her tarafında hattaAfrika kıtasındaki bütün İslam ülkele-rinde, başta Suriye, Irak olmak üzereArap ve Hint yarımadasında,MalezyaveEndonezya’da,AnadoluveBalkanlar’dahattaAvrupaveAmerika’dayaygınkonumdadır.Dünyanınheryerindemüntesibivar-dır.XX.YüzyıldanitibarenBatı’daençokilgiçekenbirtarikattır.

İstanbul’da pek çok Şazeliyye dergahı ve zaviyesi vardı.Anadolu’nunpekçokyerindemüntesipleribulunanŞazeliyyetarikatı,Çorum’dadabilinmektedir.ÖzellikleRıfaiveKadirişeyhiolarakmeş-hurBekirBaba,mânââlemindeNureddinAlieş-ŞazelihazretlerindendeicazetaldığıiçinŞazelizikirveevradınıdayürütüyordu.Onedenleizini takip eden halifesiHacıAliBaba ve onun halifesiCürünHacıMustafaEfendideRıfaiveKadirizikrininyanısıraŞazeliyyezikriniveevradınıdasürdürmüşlerdir.Müritlerideaynıusulveadabadevametmektedirler.

63

VII. SIRACEDDİN ÖMER el-HALVETÎ ve HALVETİLİK

Çocukluğu ve gençliği: Şeyh Sıraceddin Ömer el-Halveti, Lancan’da dünyaya gelmiş ve

orada büyümüştür. Sonra Harezm’de bulunan amcasıAhi Muhammedb.Nurel-Halveti’ninyanınagitmiştir.

Tarikat feyzini ondan almıştır.Amcası, tasavvuf yolunda halvet/yalnızlıkzikriniçoksevdiğiveömrünütekbaşınahalvettegeçirdiğiiçinHalvetidiyeanılmıştır.

İlk irşat makamı:SıraceddinÖmerhazretleri,amcasınınvefatındansonraseçkinha-

lifesiolarakirşatmakamınaoturmuştur.SonraTebrizyakınlarındakiHoykasabasına,oradandaMısır’agitmiştir.BudönemdeoradanHicaz’ageçe-rekhacfarizasınıifaetmiştir.

SıraceddinÖmerhazretleridehalvethayatınıçoksevdiği,uzleteçe-kiliphalvetteibadetvezikirlemeşgulolduğuiçin“Halveti”vetarikatınada“Halvetiyye”denilmiştir.

Bir menkıbe:ŞeyhSıraceddinÖmerhazretleri,birgüntenhabiryerdebüyük

birçınarağacınıniçindehalveteniyetleniphalkıngözündengizlenmiş-tir.Dervişlerivedostları,arayaarayasonundaonuağacıniçindebul-muşlardır.ÖmerHalveti hazretleri, bu süre içindeoradakırk erbeiniyani1600günsürenhalveti tamamlamıştır.DervişlerinindeısrarıveyalvarmalarıüzerinehalvettençıkarkenAllah’ınemriyleçınarınŞeyhhazretlerinin ardından yürüdüğü görülmüştür. Şeyh hazretleri, çınarahitaben“Niçinsırrımızıaçığavurursun?Allah’aibadetlebukadarza-mandırsanaşerefveneşeverdiğimizyetmezmi?Yerindedur”buyur-masıüzerineçınar,Allah’ınkudretiyletekrareskiyerinevarıpdurmuş-tur.

Halvetiye’de temel ilkeler:HertarikattaolduğugibiHalvetiyyetarikatındadabazıöneçıkan

özelliklervardır.Bunu,daha çok ilkönderinindüsturlarından çıkart-makmümkündür.

Şeyh Sıraceddin Ömer hazretleri, dervişlerine halvet, uzlet vesükutu tercih etmelerini ve velayet ehliyle, Allah dostlarıyla birlik-te bulunmalarını tavsiye etmiştir.Halvetilikte derviş, devamlı nefisle

64

mücadeleetmeli,hertürlübelayatahammülgöstermelidir.Varolanlayetinmeli,şikayettenkaçınmalıdır.Azyemelivesürekli riyazattabu-lunmalıdır.

Halvetitekkelerindeuzletisağlamakiçinözelolaraktanzimedil-mişküçükodacıklarvardır.Derişler,zamanzamanorayagirerekhalvethaliniyaşarlar.Bu,genelliklekırkgündür.Bazenkırkınkatlarıhalindeuzadığıdaolur.

Vefatı:ŞeyhSıraceddinÖmerHalvetihazretleri,hicri800/miladi1397

yılındaHerat’tavefatetmiştir.Ancakölümyerivekabrininbulunduğumekankonusundafarklıbilgilerederastlanılmaktadır.

Zikir usulü: Halvetiyyedekelime-itevhitzikriveyediesmailegizliveaçık

olarakmeşgulolmahaliesastır.Onun içinbuaçıkzikredarb-ıesmadenilmektedir.Böylecekalbintasfiyesivenefsintezkiyesigerçekleşti-rilir.Ayrıcabutarikattamüritlerintekbaşınaokuduğuzikirler,dualarvevirdlerdevardır.Bunlar,haftanıngünlerinegöredeğişir.

Ayrıcahaftanınbelirligünlerindedevranusulüneuygunolaraktoplucacehri zikir icra edilir.Buzikrebaşlanırkenönceoturarakbirhalkaoluşturulur.Sonrazikreayaktadevamedilir.Ney,kudümvedefeşliğindeilahilerokunur.Zikirmeclisi,şeyhinduasıylasonaerir.

Tarikatın yayılışı ve Çorum’daki Durumu:Halvetiyyetarikatı,önceHarezmveHeratbölgesindetanınmıştır.

SonraSuriye,Mısır,Balkanlar,KuzeyAfrikaveKafkaslardayaygın-laşmıştır.Anadolu’dapekçokyerdeHalvetiyyetekkelerikurulmuştur.GünümüzdeRuşeniyye,Gülşeniyye,Sünbüliyye,ŞabaniyyeveUşşa-kiyyegibikollarıbutasavvufihareketisürdürmektedirler.İstanbul’dapekçokHalvetiTekkesimevcuttur.

Çorum’da Halvetilikle ilgili ilk bilgi, İskilip’e gelip ŞeyhYavsi’ninkızıylaevlenenHabib-iKaramani(ö.1492)’yekadaruzanır.Buzat,İskilip’tekaldığısüreiçindecami,medrese,kütüphanegibipekçokvakıfeserininyanısırabirdezaviyeveimaretkurulmasınaöncü-lüketmiştir.

YakınçevremizdeenünlüHalvetişeyhi,Kastamonu’dakiŞeyhŞaban-ıVelihazretleridir.Kastamonu’dametfunbulunanŞeyhŞaban-ıVeli’ninhalifelerindenİskilipliAbdülbakiEfendi(ö.1589)irşaticaze-tiyleİskilip’tegörevyapmışır.

AliİzzetEfendi,hangidönemdeyaşadığınadairbirkayıtdüşmek-

65

sizinBalımKöyü’ndemedfunbulunanŞeyhİsmailEfendi’ninHalvetiTarikatı’nınbüyükşeyhlerindenolduğunukaydeder.AyrıcaMuzafferPaşaCamii’ninbatıpenceresiönündeyatanSofiMehmetEfendi’densözederkenorasınındahaönceleriHalvetitarikatınındergahıolduğu-nunbazı resmievraktagörüldüğününakleder.HalvetiyyeTarikatı’nınÇorum’dayaşamışenünlüismi,YusufBahriEfendi(ö.1829)’dir.Buzatınhayatı,eserlerivetesirikonusunugenişçeelealacağız.

Çorum’daHalvetiliğinenyaygınkolununUşşakilikolduğunudazikretmekdurumundayız.

66

VIII. HÜSAMETTİN UŞŞAKİ VE UŞŞAKİLİK

Çocukluğu:Halvetiyye tarikatının kollarından biri olan Uşşakiyye’nin ku-

rucusuHasanHüsameddin hazretleri, hicri 880,miladi 1475 yılındaBuhara’da doğmuştur. Tahsilini aynı yerde tamamladıktan sonra birsüreticaretlemeşgulolmuştur.Ancakbuiştemanevitatminbulamadığıiçinbabasındankalanservetinikardeşinedevrederektasavvufayönel-miştir.

Bir işaret ve Anadolu’ya hareket:Tasavvufa yönelmesinden kısa bir süre sonra rüyasında aldığı

işaretüzerineAnadolu’yagelmiştir.Erzincan’dabirHalvetişeyhiolanEmirAhmetSemerkandi’yeintisapetmiştir.Dahasonraşeyhininem-riyleUşak’agitmişveorayayerleşmiştir.BunedenleUşşakidiyeanıl-mayabaşlanmıştır.Buradayaklaşıkelliyılirşatfaaliyetiniyürütmüştür.

III. Murat’a ilk müjde:Uşak’tairşatfaaliyetleriniyürüttüğüsıradaşehzadeolarakMani-

savaliliğigöreviniyürütenIII.Murat’ayakındapadişaholacağınıbirmektuplabildirmişti. III.Murat, güngelippadişaholuncabudervişihatırladıveonuİstanbul’adavetetti.ÖnceonaAksaraymevkiindebirkonaktahsisetti.ArdındandaKasımpaşa’dakendisinebirtekkeyap-tırıporadaikametinisağladı.ŞeyhEfendideirşatfaaliyetleriniburadasürdürdü.

O dönemde Kasımpaşa Uşak’a çok benzediği için HüsametinEfendi, burayı çok sevmiştir. Buradayken bir Halvetiyye şeyhi olanÜmmüSinan’ın dergahına devam etmiş ve ondan da icazet almıştır.Bubölgedemüritlerivesevenlerihayliartmıştır.Devletadamlarıbileondanfeyzalmakiçinakınakıngelmişlerdir.

Hac niyeti ve vefatı:İstanbul’dairşatfaaliyetlerinisürdürdüğüsıradayaşıdabirhayli

ilerlemişti.Hacibadetiniyerinegetirmeküzereyolaçıkmayaniyetlen-di.HattabukonudaPadişah’tanizinbilealdı.Hacibadetiniyerinege-tiripdönerkenKonya’dahastalandı.Oradailahiemanetisahibinetevdietti.Yıl1592.

Durum, istanbul’a bildirilince cenazesi, Padişahın emriyleİstanbul’agetirildi.Üsküdar’dakiAzizMahmutHüdaihazretleri,cena-zenamazınıkıldırdı.KalabalıkbircemaatiniştirakiyleKasımpaşa’dakitekkesininhaziresinedefnedildi.

67

Tasavvufi ilkeleri:Uşşakiyyetarikatı,Kur’anveSünnetebağlılığıesasalanbirta-

rikattır.Buradanamaza,orucavefarzibadetlereöncelikverilir.İşrak,duha,evvabin,teheccütveşükürnamazıgibinafilenamazlar,devamlıyapılmasıgerekliolanibadetlerolaraktarifedilir.Tarikatadabındaheribadetinsonundayapılmasıgerekenzikirveevratsıralanmıştır.Mürit-lerinonlarıihmaletmemeleriöğütlenir

Her tarikattakigibiUşşakiyye’dede şeyhe teslimiyet şarttır.Okadarkişeyhinsözü,ebeveyninsözündenöncedir.Dünyayaaşırımey-letmişinsanlarlaoturulmamalı,onlaraimrenilmemelidir.

Zikir usulü:Her tarikattaolduğugibiUşşakiyye’dedezikir esastır.Hiçbir

haldederviş,zikirdengafilolmamalıdır.Esasolancehrizikirdir.Zirazikrullahileilahifarzlarıilanetmekveaçıktanişlemek,ihfaedipgiz-lemekten daha üstündür.Açık zikirde gafilleri uyandırma ve şeytanıuzaklaştırmameziyetivardır.

Önceoturarak (kuuden)halka suretiyle zikrebaşlanır.Bir sürekelime-i tevhit zikrinden sonra devrana, kıyama kalkılır. Bu esnadaokunanilahilerleeleletutuşularakbirsağa,birsoladarb-ızikiryapılır.Bazıesmanınzikriyleayaktazikirdevrandevamederkenuyulmasıge-reklibellisıravardır.Şeyhvemüritler,busırayaveusuleriayetetmeyiihmaletmezler.

Hertarikatınhedefi,insan-ıkâmilyetiştirmektir.Bu;insanıbatıl-dan,bid’attankoruyupHakk’a,hakikatevesünnet-iseniyyeyeyönelt-mektir.Uşşakiyyedebuuğurdaçabasarfedentarikatlardandır.

Tarikatın yayılışı:UşşakitarikatınaitİstanbulKasımPaşa’dakurulantekke,tarih

boyuncahizmetinedevametmiştir.Ancak İstanbuldışındakiUşşaki-lerinnerelerdefaaliyetgösterdiklerinedairtambirbilgiyoktur.BunarağmenAnadolu’nunhertarafındadervişlerivemüritleriolduğubilin-mektedir.

Çorum havalisinedeMüdülüHüseyinHüsnüGülzarıvasıtasıylaUşşakikolugelmiştir.HünüGülzari’denHayrullahEfendi,İdrisEfendi,TirkeşliFehmiEfendiveİpekEfendiicazetalmışlardır.TirkeşliFehmiEfendi’denPaşabolatlıOsmanBahri,ondanYozgatlıAhmetLütfidersalaraktarikatgörevinisürdürmektedir.İpekEfendi’denHüseyinMurat,HasanMansur,FatihNurullahveEsediCelalidersalmışlardır.Tarikat,EsediCelali’dendeResülMürsel,ondandaBahriİrfanîtarikiylede-vametmektedir.Biz,buçalışmamızdasadeceİbrahimİpekEfendi’yidilegetireceğiz.

68

IX.HACI BAYRAM-I VELİ VE BAYRAMİLİK

Hacı Bayram-ı Veli’nin hayatı:AsıladıNumanolanHacıBayram-ıVeli,Ankara’nınÇubukneh-

riningüneyindeZülfazl(Solfasol)Köyü’ndedoğmuştur.Doğumtari-hinin1340veya1352olduğunusöyleyenlervardır.Bunedenledoğumtarihiihtilaflıdır.BabasıKoyunlucaAhmet,annesiFatmaHanımdır.

Annesi, ona hamileyken derede çamaşır yıkıyormuş. Eşkıyalarköyübasmışlar.Annesinedebireşkıya,kötüniyetliolaraksaldırmış.Kadıncağız kaçmaya başlamış. Haydutlar tam kadıncağızı yakalaya-caklarısıradagaiptenbirnidagelmiş:“Dokunmayınohatuna.O,birvelianasıdır.”Eşkıyalar,busestenkorkupobölgeyiterketmişler.

İlktahsiliniArapçahocasıŞeyhİzzettin’denyaptığısöylenmek-tedir. Bir diğer hocası daHallaçMahmut Efendi’dir.Medrese eğiti-mindeTefsir,Fıkıh,Hadis,Tasavvuf,Matematik,Astronomi,Felsefe,Arapça,Farsça,Edebiyatgibiçeşitlidersleriokumuşveicazetalmış-tır.BundansonraAnkara’daKaraMedrese’de,Bursa’daÇelebiSultanMehmet Medresesi (Yeşil Medrese)’de müderrislik yapmıştır. DahasonraKayseri’yegiderekSomuncuBabaunvanıylameşhurolanAksa-raylıŞeyhHamidüddinHazretlerineintisapetmiştir.OsıradaSomuncuBaba’nınBursa’dabulunduğuveHacıBayram’ındaşeyhineBursa’daintisapettiği rivayetivardır.Bu tespit,dahadoğruolsagerektir.ZiraSomuncuBaba’nınbazımenkıbeleri,Bursa’dacereyanetmiştir.EmirSultanilebuluşmalarıoradaolmuştur.

Şeyhine intisaptansonraHacıbayram-ıVeli,müderrisliğibıra-kıptasavvufyolunutercihetmiştir.Böyleliklegirdiğitasavvufyolun-dakemalatınenyüksekderecesineulaşmıştır.Artıkşeyhininyanındanayrılmazolmuştur.OnunlabirlikteŞam’a,oradandahacmevsimindeMekke’yegitmiş,dahasonratekrarAnkara’yadönüpvaazvenasihatlehalkıirşadaçalışmıştır.

TekrarAnkara’yadönüşündeşeyhinintavsiyesiüzerinebuğday,arpa,özellikleburçakekmişveçiftçiliklemeşgulolmuştur.Budönem-deşeyhivefatetmiştir.Oirşatfaaliyetlerininyanısıraçiftçiliğedede-vametmiş,elininemeğiniyemeyiilkeedinmiştir.

HacıBayram-ıVeli,Anadoluhalkınıntoprağabağlanmasınısağ-lamışvebukonudadabizzatörnekolmuştur.EvliyaÇelebideseya-hatnamesinde“Seyrüsülukerbabınınöndegideni,evliyaveariflerinkutbu,hakveyakînyollarınadelaletedenveAllah’avasılolanlarınsır-larınavakıf,alemlerinbeğendiği,bütünhalkınmürşidi,MahmutoğluAhmetmahdumuŞeyhHacıBayram”olarakbahsetmektedir.

Vakıf belgelerinde de “Ankara’da kâin kutbu’l-arifîn gavsü’l-

69

vasilînHacıBayram-ıVelikuddisesırruhu”hazretleri”şeklindegeç-mektedir.

HacıBayramCamiiTekke’sindehergünsabahveyatsıdansonrazikirmeclislerikuruluyor,öğlenamazındanöncevesonra,baştamü-ritleriolmaküzerehalkatefsir,fıkıh,hadis,kelamhattafelsefiağırlıklıtefsirderslerideveriyordu.

Onungüzeladetlerindenbiridetekkesindesüreklikazankayna-tılmasıdır.Bukazandahergecevegündüzburçakçorbasıkaynar,gelengeçenfakirzengin,küçükbüyük,kadınerkekherkesiçerdi.

RamazanayındavediğerzamanlardaelindeasasıylaAnkaraes-nafınıdolaşır,zekatvermekisteyenlerinzekatlarınalıpbiriktirir;onlarışehrinfakirlerine,medreseöğrencilerine,dulveyetimlerine,yoldakal-mışinsanlaradağıtırdı.Onunhuyunuvekarakterinibilenler,hiçtered-dütetmedenzekatlarınonateslimederlerdi.

İşteböylebirdönemdeOsmancık’tamüderrisikenHacıBayramVeli’ninününüduymuşolanAkşemseddinhazretleri,Ankara’yagelmişveHacıbayramVeli’nindükkandükkandolaşıphalktanparatopladı-ğınıgörmüş.Bununfakirfukarayadağıtılmaküzeretoplandığınıöncefarkedememiş.Birşeyhelindeasasıylakapıkapıdilenirmi,diyerekHacı BayramVeli’ye gidip intisap etmemiş. Oradan yönünü güneyeçevirmiş,ZeynüddinHafiHazretlerineöğrencisiolmaküzereHalep’edoğruyolaçıkmıştır.Halep’eyaklaştığısıradabirrüyagörür.Rüyasın-daboynundabirzincirtakılıolduğunuvebuzincirinbirucununHacıBayram-ıVeli’ninelindebulunduğunugörür.Bununüzerineyolade-vametmektenvazgeçerekgeridöner.Ankara’yavardığındaHacıBay-ram,yineburçaktarlasındadır.Tarladabambaşkabircoşkuvar.İlahiler,kasidelerokunuyor.Dervişlerşevkegeliyor,coştukçacoşuyorlar.Har-manyerinidevranyerinedöndürmüşlerdir.BuortamdaHacıBayram-ıVeli,dervişleriveköylülerlebirlikteburçakimecesiyapmaktadır.Öğlevakti geldiğinde namazlar kılınır, sofralar kurulur.Yoğurt ve buğdayaşıgetirilir.ŞeyhEfendi,herkesebizzatdağıtır,birmiktardaköpeklereverir.Buortamdaonaözelbirilgigöstermez.AkşemseddinHazretle-ri,bakarkikendisinisofrayadavetedenyok,odakıtmirinsofrasınaoturur.NefsinivegururunuyendiğinigörenHacıBayram-ıVeli,onudasofrasınaçağırır.“GelberiKöse,yaktınbeni”der.Sofradayemeğebaşladıklarısıra“Zincirlegelenkonuğuancakböyleağırlarlar”diyela-tifedebulunur.HatasınıanlayanAkşemseddin,oziyaretesnasındaHacıBayram-ıVeli’yeintisapetmiştir.OtarihtenitibarendeğerlitalebesivedahasonrahalifesiolacakolanAkşemseddinhazretleriniyanındanhiçayırmamıştır.

SomuncuBaba’nınvefatındansonraetrafındadervişgruplarıart-

70

maya başlamıştır. Bundan endişe duyan saray erkanı, onu Edirne’yedavetetmiştir.

HacıBayram-ıVeli, öğrencisiAkşemseddin’i de yanına alarakEdirneyolculuğunaçıkar.YoldaGelibolu’yauğrar.OradaYazıcıoğluAhmetveMuhammedkardeşlerlegörüşürveonlarıdatasavvufiyolasokar.Sonrayoladevamederler.Edirne’yevardıklarındaHacıBayram-ıVeliilegörüşenII.Murat,onunhakkındasöylenenleriniftiraolduğunuanlamış ve kendisinden özür dilemiştir.HacıBayram-ıVeli’ninEhliSünnet üzere yürüyen bir derviş olduğunu yakınen görmüştür. O daorada ikiaykadarkalmıştır.ŞeyhhazretlerininEdirneziyaretininüçkezgerçekleştiğinakledilir.BirgidişindeUzunköprü’nüntemelatmatörenindeduadabulunur.

Padişah ve saray erkanı iltifatlarda bulunmasına rağmen Hacıbayram-ıVeli,bazıvezirlerinkendisinedüşmanlıkbeslediklerini far-kındadır.MeselaSultanınbirveziri,onuzehirlemekniyetindedir.HacıBayram-ıVeli’yedostgibiyaklaşarakzehirlibirşerbetsunar.Oda“Biziçelim,zararıbaşkasınaolsun”diyerekşerbetiiçer.OandavezirdüşüpölüramaŞeyhEfendi’yebirşeyolmaz.

HacıBayram-ıVeli,sonEdirneziyaretinegiderkenyineAkşem-seddinhazretlerinidegötürmüştür. II.Murat ilegörüştüğündeyanın-daAkşemseddin hazretleri de bulunmaktadır. Sultan,Hacı Bayram-ıVeli’ye İstanbul’u fethedip edemeyeceğini sorar.Bu esnada içeri ge-tirilen beşiğe bakar, Fetih suresini okumaya başlar.Okumayı bitirin-ce fethin kendisine nasip olmayacağını açık yüreklilikle beyan ederveAkşemseddin’igöstererek“İstanbul’un fethinibukösegörecektir.Fetih, şukundaktakiMehmet’enasipolacaktır.” der.Bunuduyan II.Murat,Hz.Peygamber(sav)inmüjdesinenailolamayacağıiçinüzülsedefethinoğlueliylegerçekleşeceğiniöğrendiğiiçinmutluolmuştur.

HacıBayram-ıVeliEdirne’denayrılmadanöncekendisindenna-sihatisteyenSultanII.MuratHan’aşöyledemiştir:

“Teb’an içinde herkesin yerini tanı. İleri gelenlerine ikramda bu-lun, ilim sahiplerine hürmet et. Yaşlılara saygı, gençlere sevgi göster. İyilerle beraber ol. Hiç kimseyi küçümseme. Cimri ve alçak insanlarla dostluk kurma. Sırrını kimseye açma. Halkın kusurunu görme. Onlara iyi davran, müsamaha göster.”

Edirne’dendönüşteSultanII.Murat,Bayramîdervişlerinivergi-denmuaftuttuğunubeyanedenbirberatvermiştir.Bumuafiyettenya-rarlanmakisteyenler,HacıBayram-ıVeli’ninetrafındatoplanmayabaş-lamışlardır.Böyleliklemüritlerininsayısıvenüfuzu,dahadaartmıştır.

Buartış,devletinAnkarabölgesindentopladığıvergigelirlerindedüşüşesebepolmuştur.BununüzerineSultanII.MuratHan,birmek-

71

tupgöndererekmüritlerininkesinsayısınısormuştur.HacıBayramda“Bizdenbiateyleyenfukarayaziyafetimizvardır”diyerekmüritlerinidavet eder. Bunun üzerine müritleri, şeyhlerinin bulunduğu çadırınönünde toplanırlar. Hacı Bayram hazretleri, elinde bıçağıyla çadırınönündebeklemektedir.Toplanankalabalığaseslenir:“Dervişler,banaintisapedenleriAllahyolundakurbanetmememredildi.Buemreimti-saledenlerçadıragirsinler.”Buemrebirierkek,birikadınolmaküzeresadeceikikişiuymuştur.

Bu,birsamimiyettestidir.Tasavvufyolundaçetinbirimtihandır.Busınavıkazanmakkolaydeğildir.Zatenbusınavı,ancakikikişikaza-nabilmişvekurbanolmayıkabuletmiştir.HacıBayram-ıVelideçadıragiripöncedenhazırettiğiikikoyunukurbanetmiştir.Kanlarçadırdandışarıakmayabaşlayıncadışarıdakidervişlerkorkupdağılmışlardır.BuolayüzerineHacıBayram-ıVeli,II.Murat’aşöylebirmektupgönder-miştir:“Halenikidervişimvardır,gayrisiyoktur.”

Onun adına kurulan Bayramiyye Tarikatı, Ankara’nın hattaAnadolu’nunmaneviyapısınınşekillenmesindeönemliroloynamıştır.AncakHacıBayram-ıVeli,şeyhinintavsiyesineuyarakçiftçiliklemeş-gulolmaya,arpa,buğdayveburçakekmeyedevametmiştir.Buaradabüyükbirtekkeveyavakıfkurmayolunutercihetmemiştir.

Devrinin şeyhlerinden Berdeî adlı bir sufi, Hoy’dan kalkıpAnkara’ya gelir. Burada Hacı Bayram-ı Veli’yi ziyaret etmek ister.ŞeyhEfendi,onungeleceğinimüritlerineçoköncedenhabervermiştir.

HacıBayram-ıVeliçiftçilikleuğraşıpburçakekmeyihayatınınsonunakadarsürdürmüştür.Ancakhercanlıgibiodaölümütadacaktı.Sonsözleri,“NamazımıAkşemseddinkıldırsın,cenazemideoyıkasın.Buhaberionailetin.”oldu.Seksenyaşlarıcivarında1430yılındaodaruhunuRabbisineteslimeti.Osıradavasiyetiniyerinegetiripgetirme-mekonusutartışılıyordukiAkşemseddinhazretleriçıkageldi.Tartışmabitti.Akşemseddinhazretleri,vasiyetiüzerineHacıBayramVelihaz-retleriniyıkadıvenamazınıkıldırdı.ŞeyhHazretleri,vefatındanbirkaçyılönceyaptırılanvekendiadıylaanılancamininyanınadefnedildi.

Akşemseddinhazretleri,şeyhininvefatıüzerineuzunbirşiiryaz-mış,sevgivesaygısınışumısralardadilegetirmiştir:

Aşık oldum sana candan,Hacı Bayram, pîrim sultanGönül himmet umar sendenHacı Bayram pirim sultan.

72

Irak mıdır yollarınızTaze midir güllerinizHûb söyler bülbüllerinizHacı Bayram pirim sultan

Al yeşil zeyn olmuş üstüServer Muhammed’in nesliYaradan Allah’ın dostuHacı Bayram pîrim sultan

Akşemseddin der varılırAzim tevhidler sürülürYılda bir cağı bulunurHacı Bayram pîrim sultan.

HacıBayram-ıVelitürbesi,asırlardırAnkara’nınenönemliziya-retmahallidir.Türkiye’ninneresindengelirsegelsin,yoluburalaradüşenherkesin ziyaret ettiği bir yerdir.Burası,HacıBayram-ıVeli’den sonratürbeyideiçindebarındıranbüyükbirtarikatkülliyesihalinialmıştır.

Türbesindekilevhadaşukıt’ayazılıdır:Şark u garba nuru olmuş münceli, Hissemend-i feyzidir Anadoli.Rah-ı irfanı küşade eylemiş, Hazret- i el-Hac Bayram veli.

Tasavvufi Görüşleri:HacıBayram-ıVeli,müritleriyleyapmışolduğusohbetlerdeve

uyguladığı zikir usulünde tasavvufi düşüncelerini ortaya koymuştur.Ayrıca yazmış olduğu dört şiirde tasavvufi görüşlerini tespit etmekmümkündür.Değerli ilim adamımızEthemCebecioğlu da şiirlerinintasavvufiyorumunuyaparakbutespitikolaylaştırmıştır.

HacıBayram-ıVeli,tasavvuftailahiaşkıesasalmıştır.OnagöreAllah’ısevmeninyerikalptir.Kalp,mesken-icanandır.O,cananaka-vuştuğugünü“bayram”yanisevinçgünüolarakgörür.

Onagörefakirlik,kulunsadeceAllah’amuhtaçolmasıdır.BununtemelindekulunAllahTeala’yavasılolmasısözkonusudur.Buanla-yışıntabiisonucuolarakHacıBayram,müderrislikmaaşıgibiyüksekbirmaaşı terkedipmütevazıbirgeçimikabullenmiştir.Gösterişliel-biselerdeğil,kabayünelbiselergiymeyetercihetmiştir.Uzunzamanaçkalması,açlığınıhissetmemekiçinPeygamberEfendimiz(sav)gibikarnınataşbağlamasıonahasadetlerdendi.

73

Hacı Bayram-ı Veli, sohbete çok önem veriyordu. Tekkesindemüritlerinigününbellizamanlarındatoplayıponlarla ilmi,ahlaki, ta-savvufisohbetleryapmaktaydı.Sohbetlerindeilim,edep,halhakimdi.

HacıBayram’agöreşeyh,kendisini toplumaadamışkişidir.O,bütün insanların geçimini kendi üzerinde görür. Bu nedenledir ki o,küçümsenme duygusuna kapılmadan nefsini dizginleyerek toplumunzenginlerineavuçaçıpparatoplamış,onlarıbölgesindekifakirlereveyoksullaradağıtmıştır.

ŞeyhiEbuHamidhazretleriHalvetiolduğuiçinHacıBayram-ıVelidehalvetebüyükönematfediyordu.Tekkesininaltındabuamaçlahazırlanmışüçhalvethücresivardı.

HacıBayram-ıVeli,tasavvuftaki“Kendinibilen,Rabbinibilir”ilkesini benimsemiştir.Bir insanın kendisindenhareketleAllah’a na-sılvasılolduğunu,aslınıveözününasılbulduğunuşiirlerindedilege-tirmiştir.İnsanınOYüceZat’aulaşmasıiçinönceinsanınöncekendifillerinibilmesi,sonraonlarınortayaçıkmasınasebepolannitelikleribilmesivebuniteliklerinyüklendiğiözütanımasışarttırkanaatindedir.

Dünyanınvefasız,güvenilemeyecekbirmekan,sıkıntıvemihnetyeriolduğunu,insanıhaldenhalesoktuğunuifadeeder.İnsanoğlu,bubilinçleyaşamalıdır,der.

Bilindiğiüzere tasavvuftaesasolankalptir.O;kalbi,gönlübirşehrebenzetir.Gönülehliolmak,birbakımaşehirhayatınınkarmaşası-nayönelmekdemektir.Onagörekalp,maddevemânâdünyasınınbir-leştiğiyerdir.Gönül,toprakgibiolmalıdır.Ziragül,yumuşaktopraktabiter.

HacıBayram-Veli’yegöremakbulolankalbinimanıdır.Kalbin,gönlünimanıiçinbirustayayanibirşeyheihtiyaçvardır.Onungözeti-mindegönülşehri,maneviolarakimaredilir.İşinözü;tasavvufyolun-damutlakaşeyheihtiyaçvardır.

Şiirleri:HacıBayramVeli,eserlerigibişiirlerinideTürkçeyazmıştır.Yu-

nustarzındayazılmışdörtadetşiirivardır.İşteonlardanbiri:Bilmek istersen seniGeç canından bul ânı.

Kim bildi ef’aliniAnda görür zatını.

Kim ki hayrete vardıTevhid-i zatı buldu

74

Bayram özünü bildiBileni anda buldu.

Hacı Bayram-ıVeli’nin günümüzde de ilahi olarak okunan enünlüşiirişudur:

N’oldu bu gönlüm n’oldu bu gönlümDerd ü gamınla doldu bu gönlüm.

Yandı bu gönlüm yandı bu gönlümYanmada derman buldu bu gönlüm.

Gerçi ki yandı gerçeğe yandıRengine aşkın cümle boyandı.

Kendi de buldu kendi de bulduMatlabını hoş buldu bu gönlüm.

Elefkaru fahrî elfakru fahrîDemedi mi alemlerin fahri

Fakrını zikret fakrını zikretMahv u fenada buldu bu gönlüm.

Sevda-yı a’zam sevda-yı a’zamBana k’olupdur arş-ı muazzam.

Mesken-i canan mesken-i cananOlsa acep mi şimdi bu gönlüm.

Bayrami imdi Bayrami imdiYar ile bayram eyledi şimdi.

Hamd ü senalar hamd ü senalarYar ile bayram etti bu gönlüm.

Öğütleri:*Küçük çocukları seviniz, başlarını okşayıp onları sevindiriniz. Zira bu, Peygamberimiz (sav)’in yoludur.*Allah’a isyan yolunda kimseye yardımcı olmayın.*Cahil zümre arasında ne gülün ne de gülümseyin.*Hiçbir günahı küçümsemeyin.*Boş durmayın, çalışın. Zira boş gezenin yoldaşı şeytandır, kalpleri de şeytana konaktır.

75

*Devlet büyükleriyle ilişkinizde ateşten faydalandığınız gibi olun. Uzak durun, ancak ısınacak kadar yaklaşın.*Halkın önünde konuşmayın. Ancak sorulursa cevap verin.*Beyaz giymeyi adet edinin. Zira bu huy, sizi daha dikkatli kılar.*Konuşurken gürleme, bağırıp çağırma. Asla yüksek sesle konuşma.*Yol ortasını işgal etmeyiniz.*Ayıplarını gördüğün komşunu kınama, sırlarını ifşa etme. Zira o sır, sana emanettir. Gözün zekatı da başkalarında kusur görmemesidir.*Padişah huzurunda bile olsanız, hakkı ve hakikati söylemekten kork-mayınız.*Padişah, size hoşlanmadığınız bir işe, dininize uymayan bir göreve tayin etse kabul etmeyiniz.*Adalet güzel ama Emir’de olursa daha güzeldir.Cömertlik güzel ama zenginde olursa daha güzeldir.Sabır güzel ama fakirde olursa daha güzeldir.Tevbe güzel ama gençlerde olursa daha güzeldir. Utanmak güzel ama hanımlarda olursa daha güzeldir.*Önce ilim tahsil ediniz. Sonra helalinden para kazanınız. Daha sonra evleniniz.*Zinadan kaçınınız.*İçkiden, kumardan uzak durunuz.*Tek evlilik yolunu seçiniz. İki veya daha fazla evlilik yapmayınız.*İç güveysi olmayınız. Mümkünse dul kadınlarla evlenmeyiniz.*Esnafın dükkanında çok oturmayınız.*İpekten yapılmış giysiler giymeyiniz; vücudunuza hava aldırmayarak sizi uyuşturur.*Allah için dışınız nasılsa içiniz de öyle olsun.*Halka boş hikayeler anlatmayınız ve hikayecilere de rağbet etmeyiniz.*Herkesi hoş görmeliyiz. Kendimiz de hoş olmalıyız ki hoş görünelim.* Devletimizin dirlik ve düzenliği için birbirimizi sevelim, sayalım.*Her nerede olursanız olun Allah’ın sizi görüp gözetlediğini asla unut-mayınız.*Namazlarınızdan sonra size hoş gelen bir virdi adet edininiz. Her ayın belirli günlerinde oruç tutunuz.*Ölümü asla unutmayınız. Mezarlıkları sıkça ziyaret ediniz.*Büyük zatların kabirlerini ziyaret ediniz. Bu zahmetiniz, o zatların size şefaat etmelerine vesile olur.

Bayramilik:Bayramilik,AnadolutopraklarındadoğupbüyümüşbirTürkmu-

76

tasavvıfıtarafındankuruşmuşbirtarikattır.ÖzellikleAnkaraçevresin-deyaygınlıkkazanmış,dahasonraAnadolu’nunpekçokyerindehali-felerifaaliyetgöstermiştir.TarikatınpîriHacıBayram-ıVeli’dir.HacıBayramhazretleri,sohbetteçoketkilibirveliolarakbilinir.Onuniçinpekçokvelininyetişmesinevesileolduğubilinir.

Bayramiyye Tarikatı; Sünnilik, yerlilik ve devletin sürekliliğitemelleriüzerinekurulmuştur.Tarikatınsilsilesi,birkoldanBayezid-iBestami’yeulaşır.BusilsileNakşibendiyyesilsilesiylebirleşir.Diğerkol,HasanBasri’yevarır.BusilsiledeHalvetiyye’yeulaşır.Buözelli-ğindendolayıBayramilik,gizlizikribenimseyenNakşibendilik’le,açıkzikribenimseyenHalvetiliğibirleştirenbirtarikatolarakbilinir.

Bu nedenlerle Hacı Bayram-ı Veli’nin ölümünden sonra Bay-ramilik, iki kola ayrılmıştır. Bir kısmı açık zikri kabul ederek HacıBayram’ın halifesi Akşemseddin Hazretlerine tabi olmuş, Şemsiyediyeanılmıştır.DiğerlerideyineHacıBayram’ınhalifesiBursalıÖmerDede’yeuyupMelamiadınıalmışlardır.AsılBayramilik;Akşemsed-din,KayseriliİbrahimTennuri,İskilipliŞeyhMuhyiddinYavsitarikiy-ledevametmiştir.

Hacı Bayram-ı Veli, ehl-i sünnete mensup sultanlarınhâkimiyetindeki Osmanlı Devleti’nin manevi mimarlarındandır.Ak-şemseddinileAkbıyıkveMollaZeyrek’indearalarındabulunduğubirgrupBayramî, Fatih’le birlikte İstanbul’un fethine katılmışlardır. Budurum,tarikatındevletnezdindekiitibarınıartırmıştır.

Bayramiliğegiriştedervişadayıgelir,şeyhinhuzurundaedepledizçöker.Şeyh,onaşeriatauyma,sünnetebağlıkalmaveedepkonu-larındabirtakımuyarılardabulunur.Şeyh,gelenkişiyimüritliğekabuledinceonugecehalvetyapmayadaveteder.Bu,birkaçkeztekrarlanır.Mürit,dördüncügecekihalvetindensonrailkdersinialmışolaraktari-katagirer.

Bazımüritlerinterbiyesi,seyrüsüluküuzunyıllarsürerkenba-zılarınınki de bir seneden az bir sürede gerçekleşebiliyordu.MeselaAkşemseddinhazretlerininbirkaçaydaneticeyeulaşması,diğerderviş-lerinhayretinimucipolmuştu.Hâlbukitasavvuftaesasolan,şeyhetamanlamıylateslimolmaktır.Hızlıilerlemedebununsonucuolsagerektir.

Bayrami dervişleri, nefisleriyle sürekli mücadele halindedir.Gecegündüzibadetederler,oruçtutarlardı.Bununsonucuolarakhermümingibi onlar da ilahi nimetlere kavuşupgerçek bayramı ahretteyapacaklarına inanırlardı.Teheccüt namazına önemverirler, kelime-itevhidzikriylebirliktegünlükduavevirdlerinedevamederlerdi.

AkşemseddinHazretlerininyazmışolduğubirrisaledeBayrami-liğin tarikat usulü ve zikirleri genişçe açıklanmıştır.HacıBayram’ın

77

esma zikrine dayanan bu irşat usulü, cehri zikri esas alan Bayrami-Şemsiler tarafındanuygulana gelmiştir.Ancak tarikatta ağırlıklı olanhafizikirdir.

Bayramilik;cezbe,muhabbetvesırr-ıilahiadıverilenüçesasadayanır.TasavvufdilindekulunAllah’adoğruaşkvasıtasıylaçekilme-sinecezbe;Allah’ınkulu,kulundaAllah’ısevmesinemuhabbetdenir.Bayramilik’tebuikisinieldeedenmürit,ilahisırlarıeldeetmeküzereçabasarfetmekdurumundadır.

Akşemseddin dönemindeBayramiler; halka halinde cehri zikiryaparlar,zikiresnasındaYunusEmre’ninşiirleriniokurlardı.Buesnadavecdegeliphaykırırlardı.Eskiveyamalıelbisegiyerler,asakullanır-lardı.Zamanzamanhalvetegiripkırkgünçileçıkartırlardı.Başlarınauzunvebüyüktaçtakarlardı.Taçlarınınbazılarıaltıköşeli,bazılarıdaonikiköşeliydi.

Bayramiliğin yayılışı ve Çorum’la ilgisi:Bayramilik,Anadolumerkezli bir tarikattır.BuTarikatı’nın ilk

tekkesi, elbette ki Ankara’da bulunan Bayrami Dergâhı’dır. SonraEdirne’de,İstanbul’dadaBayramiyyetekkelerikurulmuştur.Özellik-leİstanbul’dapekçokBayramiyyeTekkesifaaliyetgöstermiştir.Bal-kanlardaSelanik,Mostar,Belgrad,Saraybosna,Üsküp,Manastırgibibüyükşehirlerde,Şam,Mekke,MedineveMısır’daBayramiyyeTek-kelerikurulmuştur.

BayramiyyeTarikatınınenönemlişeyhiveHacıBayramVeli’ninhalifesi Akşemseddin hazretleri, Ankara’ya gitmeden önce ÇorumOsmancık’tabirmedresedemüderrislikyapmıştı.Ömrünün ilerleyendevrelerindeBeypazarı’ndabulunduğufakathalkınbüyükrağbetgös-teripetrafındatoplanmasıüzerineİskilip’inEvlekKöyü’neçekilipbu-radasakinbirhayatyaşadığıbilinmektedir.Birsüresonradaburadanayrılarak Göynük’e yerleşip orada ömrünü tamamladığı da herkesinmalumudur.

AkşemseddinhazretlerininkurduğuBayrami-Şemsikolununenünlühalifesi,İskilipliŞeyhMuhyiddinYavsihazretleridir.ŞeyhYavsi,ŞeyhülislamEbussudEfendi’ninbabasıdır.Butarikatı,İstanbul’aha-kimkılanenönemlişeyhdir.İskilip’teoğluŞeyhülislamEbussudtara-fındanonunadınainşaettirilmişŞeyhYavsiCamiivardır.

78

X. MEVLANA CELALEDDİN-İ RUMİ VE MEVLEVİLİK

Giriş:Ülkelerdeğil,gönüllerfethedenniceinsanlarvardırkiutulmaz-

lar. Hep sözleri nakledilir, halleri ve davranışları anlatılır. Unutuldusanılanlarınbinlerceziyaretçileri,binlerceFatihaokuyanıvardır.Ziya-retinegelenler,yüzyıllarsonrabilegönüldiliylekonuşurlar,halleşirler.

GeldikleriyerlerigönüldiliylefethedenveyurtedinenAnadoluErenleri,buülkeninmanevimimarlarıdır.YunusEmre,HacıBektaş-ıVeli,ŞeyhEdbaligibiMevlanadagönüllerfethetmiş,bucoğrafyanınTürkleşmesiveİslamlaşmasındaöncügöreviüstlenerekyeretmişbü-yükbirvelidir.

Hayatı:Mevlana,aslenHorasanlıdır.604/1207yılındaHorasan’ınBelh

şehrindedünyayagelmiştir.Asıladı,Muhammed’dir.BabasınınasıladıdaMuhammedb.Hüseyinel-BelhiolmasınarağmenBahaeddinVeledolarakşöhretbulmuştur.AnnesiiseMü’mineHatun’dur

Kendisine “Efendimiz” anlamındaMevlana unvanı verilmiştir.DoğduğuşehrenispetleBelhi,Anadolu’dayaşadığıiçinRumi,müder-risliğindendolayıMollaHünkardenilmiştir.Celaleddiniselakabıdır.

MevlanaCelaleddin-iRumi’ninbabasınınsoyuHz.Ebubekir’e,annesininkiiseHz.Ali’yeulaşır.BabasıylaBelh’denayrıldığındabeşyaşındadır.Oyaştababasıylahaccagitmiş,Bağdat,Kufe,Şam’ı do-laşmıştır.Anadolu’yageçinceMalatya,Sivas,ErzincanderkenAkşehirveKaraman’dabirkaçyılkalmıştır.BabasıalimbirinsanolduğundanönceAkşehirveKaraman’da,sonraKonyamedreselerindemüderrislikyapmıştır.

Mevlana’nın ilkhocasıvemürşidibabasıBahaeddinVeled’dir.OndansonrababasınınmüritlerindenSeyyitBurhaneddinTirmizi’dir.Babasındansonraonunmaneviterbiyesiniosürdürmüştür.BununladayetinmeyipdevrinalimlerindendersalmışveiyibiröğrenimgörmüşolmalıkiiyiderecedeArapçaveFarsçabilirdi.Fıkıh,tefsir,hadisgibidiniilimlerinyanısıraakliilimlerdendeicazetliydi.Alimdivemüder-risti.

Mevlana,babasınınölümündenikiyılsonra(1233)SeyyidBur-haneddinilebirlikteHalep’egitmiştir.OradaKemaleddinb.Adim’dendersalmıştır. OradanŞam’ageçipMuhyiddinİbnü’l-Arabi,SadedinHamevi,ŞeyhOsmaner-Rumi,EvhadüddinKirmaniveSadettinKo-

79

nevi ileuzunuzunsohbetetmeimkanıbulmuştur.Buralardayediyılkadarkalmıştır.Konya’yadöndüktensonravaazveirşatfaaliyetlerinebaşlamıştır.Buaradauzunbirriyazetdönemigeçirmiştir.

Mevlana,heptasavvufayönelmiş,ilahiaşkıaramıştır.Mevlana’nıngönlündegerçekanlamdatasavvufiaşkıyakanŞems-iTebrizîolmuştur.Medreselerdekidersleri,müritlerinirşadınıbırakıpheponunlasohbetetmesihalkarasındatepkilerenedenoluncaŞems,Konya’dangizliceayrılmıştır.Buna çoküzülenMevlana, şimdikiMevlevi kıyafetlerinebenzerbirkıyafetlesemayapmaya,semameclisikurmayabaşlamıştır.

Şems-iTebrizi’ninikincigelişideuzunsürmemiştir.Yineonlarındostluğunuanlayamayanlar,fitnevefesatyaymayabaşlamışlardır.Hız-larınıalamayanbubağnazgrup,Şems’iortadankaldırmayıbilegözealmışlardır.5Aralık1247’deesrarengizbirbiçimdeniyetlerinigerçek-leştirmişlerdir.

Mevlana, Şems’den ayrı kalmaya dayanamamıştır. Dersleri vesohbetleritamamenterkedipkendisinitasavvufavermiştir.Buayrılık-tansonraMevlana’nınaşkagelipşiirsöylediğivegecegündüzsemayaptığıdönembaşlar.ÜnlüMesnevi’siveDivan-ıKebir’ibudöneminürünüdür.

MevlanaCelaleddin-iRumi, ilimlebaşladığıyola aşkladevametmiş ve ilahi aşk çemberinde vecdle ilerlemiştir.Bu yolculukta hepazıkbiriktirmekkaygısındadır.Maşukunun,Allah’ınhuzurunaeliboşgitmekten hep endişelenmiştir. “Dostların ziyaretine eli boş gitmek, değirmene buğdaysız gitmektir. Ecel verileni almadan önce, verilmesi gerekeni vermek gerekir.” düşüncesindedir.

Mevlana,hayatınıüçkelimeyleözetlemiştir:“Hamdım, piştim, yandım.”

Mevlana,hepilahiaşkınpeşindeolmuştur.Ömrüboyuncahaya-tınıResulullah(sav)inyolundaveKur’an’nınçizgisindesürdürmüştür.İşteonunbukararlılıkbelgesi:

“Canım bedenimde oldukça ben Kur’an’ın kölesiyim.Seçilmiş Muhammed’in yolunun toprağıyım.Eğer bir kimse benden bundan başka bir söz naklederse;Ben, ondan da şikayetçiyim, sözünden de şikayetçiyim.”Temeldüşüncesiniözetleyenbudörtlük,onuninançyapısınıda

belirler. İslamabudenli bağlı olanMevlana, âlemledebarışıktır.O,bunuşöyleifadeeder:“Pergel giyim; bir ayağım şeriat üstünde sağ-lamca duruyorum, öbür ayağımla yetmiş iki milleti dolaşıyorum.”

ÖmrününsondemleriniyaşadığınıbilenMevlana,müritlerinevetümÜmmet-iMuhammed’eşöylevasiyetetmiştir:

“Size gizlide ve açıktaAllah’tan korkmayı, az yemeyi, az ko-

80

nuşmayı,isyanvegünahlarıterketmeyi,oruçtutmayı,namazadevametmeyi, sürekli olarak şehveti terk etmeyi, bütün yaratıklardan gelencefalaratahammüllüolmayı,aptalvecahillerleoturmamayı,güzeldav-ranışlıveolgunkişilerlebirlikteolmayıvasiyetediyorum.İnsanlarınenhayırlısı,insanlarayararlıolanıdır.Sözünenhayırlısıdaazveanlaşılırolanıdır.”

Mevlana,ölümeheranhazırdı:“Ölüm, şeker gibi tatlı bir şey, canı sen aldıktan sonra. Hele seninle olunca daha tatlı. O zaman can-dan da tatlıdır ölüm.”

Mevlana,tasavvuftakiölmedenönceölmeilkesinişöyledilege-tirir:“Ölüidimdirildim.Gözyaşıydım,tebessümoldum.Aşkderyasınadaldım.Nihayetbâkiolandevleteeriştim.”

Evet,Mevlana kendini her an ölüme hazırlıyordu. Sevgilisine,Rabbı’nagöstereceğigüzelamellerlemeşgulidi.Mevlana’nınbudün-yadangötürülecek tek şeyindurubirgönülve salihamelolduğununbilincindeydi.

OğluSultanVelednaklediyor:”Ey zengin, sen Allah’ın huzuruna yüz çuval altın götürsen Ce-

nab- Hak der ki; Ey getirdiğin yükler altında iki büklüm olan kişi, bana gönül getir, gönül.

“Eğer gönül senden razıysa ben de senden razıyım. Ama gönül senden yüz çevirmişse ben de senden yüz çeviririm.

“Ben sana bakmam, gönle bakarım. Ey can, armağan olarak bana güzel gönül getir.”

Çevresindekilerdeaynıdüşüncedeydileramaonukaybetmektendeendişeduyuyorlardı.Dahahastahalindeykengözyaşıdökenlervar-dı.MevlanaCelaleddin-iRumi,onlarıuyarıyordu:

“Öldüğüm gün tabutum götürülürken bende bu dünya derdi var sanma. Benim için ağlama, yazık vah vah deme. Şeytanın tuzağına dü-şersen o zaman eyvah demenin zamanıdır.

“Cenazemi gördüğün zaman firak, ayrılık deme. Benim vuslatım, kavuşmam ve buluşmam o zamandır. Beni toprağa verdiklerinde elveda elveda demeye kalkışma. Mezar, cennet topluluğunun perdesidir. Bat-mayı gördün, değil mi? Doğmayı da seyret. Güneşle aya gurubundan (batışından) hiç zarar gelir mi?

“Ölümden sonra mezarımı yerde arama. Arif kişilerin gönlün-dedir bizim mezarımız. Burada ölüm olarak tezahür ediyorsa orada doğumdur.”

Nefsiniölümealıştırmış,ölümüayrılıkdeğildevuslatolarakgö-ren bu büyük insanın ölümgecesine, işte bu yüzdenDüğün Gecesi, Vuslat GecesianlamındaŞeb-i Arusdenmiştir.

81

Buimanveteslimiyetinsahibi,ölümüayrılıkdeğildevuslatgö-renMevlanaCelaleddin-iRumi,1273yılı17AralıkPazargünümaşu-kunakavuştu.VasiyetinerağmenKonyamatemebüründü,gözleryaşladoldu.Gönüllermahzundu.SadeceMüslümanlardeğil,gayrimüslimlerbilecenazesinekoştu.Cenazesi,mahşeribirkalabalıklauğurlandı.Zirahermilletonaaşıktı,hermüminonuseverdi.

Kabri,KonyaMevlanaKülliyesi’niniçindeYeşilKubbe’ninal-tındadır.Konya’yagelenherkesinilkziyaretettiğiönemlibirmekandır.

Her17Aralık’taMevlanaCelaleddin-iRumi,vasiyetigereğinceŞeb-iArustörenleriyleanılacaktır.Yinedünyanınheryerinden,hermil-letten,herdindenvefarklıfelsefidüşüncedenbinlerceinsan,Konya’yaakınedecektir.Onu,öğretisini,eserlerinivedüşüncesiniyakındantanı-mayaçalışacaklardır.

BizdeMevlanaCelaleddin-iRumi’yirahmetleanıyoruz.

Mevlana’nın gönül dünyası ve hoşgörüsü:MevlanaCelaleddinRumi’ninmesajınıngünümüzekadarulaş-

masınınsırrı,onunihlasındavegönüldünyasındaaranmalıdır.Ölüm-süzözdeyişleri,asırlaraöğütniteliğindedir:

*Eğerhuzur istiyorsan,hayatındengesini iyikavra.Körlerçarşısındaaynasatma.Sağırlarçarşısındagazelatma.

*Cahilkimseninyanındakitapgibisessizol.Zirakargalarötmeyebaş-layıncabülbüllersusar.Bilkiedep,heredepsizinedepsizliğinetahammülgös-terebilmektir.

*Aklım,kalbimesordu,dinnedir?Kalbimdeaklımınkulağınaeğildivefısıldayarak:Din,edeptenibarettir,dedi.

*Gülüngüzel kokulu olması, onundikenlere katlanmasındandır.Ziragülündostudikendir.

*Birinsanınnasılgüldüğündenterbiyesini,neyegüldüğündenzekasınıveseviyesinianla.

*Gönlünyitirdiğihikmetkumaşı,gönülehlininkatındaelegeçer.Katıtaşolsan,mermerkesilsenbile,birgönülsahibineulaştığınzamaninciolur-sun.Malumdurkikuş,ancakkendicinsindenkuşlarlauçar.Allahileoturupkalkmakisteyenkişi,velilerhuzurundaotursun.Velilerinhuzurundanayrılır-san,helakoldungittindemektir.

*Nekadarzenginolursanol,ancakyiyebileceğinkadaryersin.Denizetestiyidaldırsan,alabileceğikadaralır,gerisikalır.

*Nefsintuzağıdünyamalıdır.Dünyamalı,kiminisarhoşeder,aldatır.Açgözlülükvedünyanimetlerinieldietmehırsı,insanıhakkıolmayanşeylerieldeetmeyezorlar.Köpekbilekendisineatılanbirkemiğiveyaekmeğikok-lamadanyemez.

*Gönledoğrusefereçıktım,yoladüştüm.Fakatonunbulunmadığıhiç-biryergörmedim.

82

*Gönlün ne olduğunu ancak gönül sahipleri bilir. Sen, gönlü ancakAllah’ın kapısında, ilahi dergâhta bulabilirsin.ÇünküAllah, gönlü ev edin-miştir.

*Gözlerimiz,bakışlarımızgönlebağlıdır.Gönülistersegöz,zehreveyayılanabakar.Gönülistersegöz,ibretvedersalacağışeylerebakar.

*Gönülistersegöz,görülecekşeylere,dünyaya,dünyanimetlerineba-kar.Gönülistersegöz,manaya,gizlihallere,ilahisırlarabakar.

Mevlana,gönüldengönleaçılanpenceredenbakarinsanlığa.Gö-nüllerdesevgişimşeğininparlamasıgerektiğineişareteder.

İnsanlarınfarklıolabileceğinivurgular:“Şuandadünyadayaşa-yaninsanlar,yüzrenkliveyüzgönüllüdür.Böylebirdünyadatekrenklialemnasılbulunabilir?”

Çokrenklidünyadaherkesihaliylehoşgörmeyiveolduğugibikabullenmeyi savunur. Başkalarının ayıplarını araştırmayı reddeder:“İnsan,evvelakendisindekikin,kıskançlık,hırs,merhametsizlikgibikötühuylarıgörüp,onlarııslahettiktensonrabaşkalarınıkınamalıdır,”der.“Eğerdinkardeşindebirayıpgörürsenoayıpsendedir.Halbukisen,ondagörürsün.Âlemaynagibidir.Kendinakşınıondagörürsün.Âlemdehernevarsasendenhariçdeğildir.Dilediğinherşeyikendindeara.”

BöyledüşünenMevlana,yetmişikimilletledebarışıktı:“Yetmiş iki millet, sırrını bizden dinler. Biz, bir perde ile yüzlerce ses

çıkaran bir neyiz.”Mevlana’nınyetmişikimilleteaynıgözlebakması,onuncenaze

merasiminedeyansımıştır.İştebunedenlecenazetörenineherdinvemezheptençokkalabalıkbirinsantopluluğukatıldı.MüslümanlaronuHz.Muhammed(sav)innuruvesırrı,Hıristiyanlarkendilerininİsa’sıveMusevilerdekendilerininMusa’sıolarakgördülervesevdiler.

Onunbuhoşgörüdünyasınıanlayamayanlardavardı.Oyetmişikimilletihoşgörürkenİslamümmetiarasındakiyetmişüçmezhebideİslampotasındaeritmekistiyordu.Bazıları,onunbudüşüncesinifitneçıkartmak için bir fırsat olarak gördüler.Önce yeni yetme birmollaayarlayıpgönderdiler.Yeniyetmemolla,büyükbirkalabalığınhuzu-runda“Sen,yetmişüçmezhepleberaberimdiyormuşsun.Doğrumu?”diyesordu.Mevlanadeevetdeyincebaşladıküfürvehakaretetmeye.Mevlana,gülerekcevapverdi:“Buncasöylediklerinerağmenseninledeberaberim.”

Böylecefitnekıvılcımı,ateşlenemedensöndü.Sevgivehoşgörügalipgeldi.Gönüladamıolmak,gönülfethetmekçetindi,zordu.Mev-lana,nefsiniyenipdünyayaböylesinesevgiylebakabilmişti.O,dünya-lıklarındünyadakalacağınınbilincindeydi.Dünyadangötürülecektek

83

şeyingönül olduğuna inanıyordu.ZiraYüceAllah, insanınbedeninedeğilgönlünebakacaktır.O,bunubiliyorvebunainanıyordu.

Mevlana,özelliklealçakgönüllülüğüövmüştür.Bunuşöylebirörnekleanlatır:“Üzerindepekçokmeyveleribulunandalı,meyveleriaşağıdoğruçeker.Meyvesizbirdalınucuiseselviağacıgibihavadaolur.Meyvearttıkçameyvelerinbüsbütünyeredüşmemesi içindirekdayarlar.Peygamber(sav),çokalçakgönüllüydü.Çünküherikiâleminmeyveleriondatoplanmıştı.”.

Mevlana’nın bazı düşünceleri:MevlanaCelaleddin-iRumi,yüzyıllarötesindenbizleresesleni-

yorveşöylediyor:*Cömertlikveyardımdaakarsugibiol.Şefkatvemerhamettegüneşgibiol.Kusurlarıörtmedegecegibiol.Hiddetveasabiyetteölügibiol.Tevazuvealçakgönüllülüktetoprakgibiol.Hoşgörükonusundadenizgibiol.Yaolduğungibigörünyadagöründüğüngibiol.*Mademki insanın yaratılışındanmaksatAllah’a ibadet etmesidir, şu

haldeibadettenbaşçeken,ibadeteyanaşmayankişininibadetyericehennem-dir.

*İlkâlemimtihanyeridir.İkinciâlemdeinsanlarınyaptıklarınınkarşı-lığınıgörmeyeridir.

*Ahretdevekatarıgibidir,bucihandadeveninyünü.Yünüterciheder-sendevenolmaz.Deveyesahipolursançokyününolur.

*Kullukdüşüncevemanadanibaretolsaydı,bizeoruçvenamazem-redilmezdi.Ancakibadetlerinneticevermesiiçinzevk,aşkgerek.Tohumunağaçolmasıiçindeiçgerek.

*İnsana kol kanat akıldır.Akıl, insanı dünya nimetlerine kavuşturur.Ancakaşk,gökleriinsanınayaklarıaltınaserer.

*İşleridanışarakyapmak,şununiçindir; istişaredenhataveeğrilikazmeydanagelir.Buakıllar,aydınkandillerinebenzer.Elbetteyirmikandil,birkandildendahafazlaaydınlıkverir.

*Bilgiyleuyumakuyanıklıktır.Vaybilgisizleoturanuyanıkkişiye!...Beheyalim;‘Bencaizolanşeylerlecaizolmayanlarıbilirim.’dersinamakendincaizmisin,işeyararmısın,yoksabirkocakarımısın?Bundanhaberinyok!..

*Sevgi,acıyı tatlılaştırır.Sevgi,bakırıaltıneder.Bulanıklar, sevgiyleduruldu.Dert,sevgininfeyziyleşifabulur.

*EyMüslüman, edep nedir diye arar sorarsan bil ki edep, ancak heredepsizinedepsizliğinetahammületmektir.

*Biz,pergelgibiyiz.Birayağımızşeriat(din)üzerindesağlamcadurur.Ötekiayağımızyetmişikimilletidolaşır.

*Baht sana yar olur yaver kesilirse,

84

Aşk, seninle işe güce girişir.Aşksız ömrü hesaba katma;O, sayıdan dışarıda kalacaktır çünkü. *Belayı def etmenin çaresi sitemdeğildir.Bu çare cömertliktir, aftır,

keremdir.*Hürmeteden,hürmetgörür.Şekergetiren,bademşekerlemesiyer.Hoş

tut,hoşlukgör.İncitme,incin.*Aleladeotlar,ikiaydayetişir.Fakatkırmızıgül,ancakbiryıldayetişir,

gülverir.*Hangigönüldesevgigizlideğilse,kafirdirogönül,Müslümanolamaz.

Birşehirdepadişahınheybetiyoksa,yıkılmamışsabileyıkılmışsayogönlü.*Kanaattenhiçkimseölmedi.Hırsladahiçkimsepadişaholmadı.Hırs,

insanıkörveahmakeder,bilgisizhalesokar,ölümükolaylaştırır.Kendikız-gınlığınıkır,onukırma.Seninkızgıngözün,sanasütükangösterir.

*Denizindibindeinciler,taşlarlakarışıkbulunur.Övülecekşeyler,ayıp-larvekusurlararasındasaklıdır.

*Yetmişikimillet,sırrınıbizdendinler.Biz,birperdeileyüzlercesesçıkartanbirneyiz.

*Adaletnedir?Birşeyilayıkolduğuyerekoymaktır.Zulümnedir?La-yıkolmadığıyerekoymaktır.

*Yürü,iyiliket;zamaniyiliğitanır.İyileriniyiliğiniunutmazo.Herke-sinmalıkaldı,senindekalacak;şuhaldemalyerineiyiliğinkalmasıdahaiyideğilmi?

*Diken ekersen gül devşiririm mi dersin?Gül dikmezsen hiç bir fidan gül vermez sana.Dereler buğdaydır adeta, bu dünya ise değirmen;Değirmene kerpiç götürürsen, ancak toprak elde edersin.*Hiçbirölü,öldüğüneüzülmez,azığınınazlığınahayıflanır.Yoksaölen

kimse;kuyudanovaya,düzlüğeçıkmış,zevküsefameclisineulaşmıştır.*Hayat,imanlaebedileşir.Yoldaşınimanolursaaslaölmezsin.EyMevlana,asırlarötesindenseniiyianlayandostunŞeyh Sadi

Şirazi ne güzel söylemiş:“Bundan daha güzel sözler hiç söylenmemiş, hiç de söylenmeyecektir. Keşke Anadolu’ya gidip yüzümü onun aya-ğının toprağına sürebilsem…”

Mevlana’nın Çağrısı:Mevlana,ilahiaşkıhedefleyenbirdervişti.Onaaşkısordukların-

da,dilletarifetmekyerine“Benoldabil”diyekarşılıkvermişti.O,buanlamdahermilletehitapetmeyibilirdi:

“Yetmiş iki millet sırrını bizden dinler, Biz, bir perde ile yüzlerce ses çıkaran bir neyiz.”İştebumesajyerinibulduveonuncenazemerasimindebinlerce

gayrimüslim yerini aldı.Kendilerine buraya neye geldikleri soruldu-

85

ğunda“Biz,ondaMusa’nın,İsa’nıngerçeğinibulduk.SizMüslüman-lar,Mevlana’yınasıldevrininMuhammed’iolaraktanıyorsanız,bizdeonuzamanınMusa’sıveİsa’sıolarakbiliyoruz.Siznasılonuseviyor-sanız,bizdebinmislifazlaseviyoruz.”

Mevlana’nınonlartarafındandabukadarsevilmesindeonunyu-karıdakibeytietkiliolmuştur.

17Aralıktarihleri,Mevlana’nınölümyıldönümüdür.Onuntabi-riyleVuslatGecesi,Şeb-i Arus(DüğünGecesi)dir.Heryılbutarihtetörenleryapılır.Butörenlereyurtiçindenveyurtdışındanbinlercekişigelir.HerbiriMevlanasevgisiylegelirlerelbette.Onunyetmişikimil-leteçağrısınınetkisiylegelenlerdeolur.

1970yılındaKonya’daböylebirmerasimnedeniylebirkonfe-ransdüzenlenmişti.Konuşmacı,İtalyanasıllıünlüTürkologAnnaMa-sallaidi.Mevlana’yıanlattı,onaolansevgivehayranlığınıdilegetirdi.Bizdenbirigibiydi.Sonundabirizleyicisordu:“Mevlana’yıbukadarsevdiğinizi söylediniz. Onun dinine girmeyi, Müslüman olmayı hiçdüşündünüzmü?”Herkes,cevabımeraklabekliyordu.Aslındabendemüslümanım,derdiyeumutlanıyorlardı.

AncakAnnaMasalla,Mevlana’yaatfedilenomeşhursözünak-letti:“Mevlanagel,dedi.Bendegeldim.Hernasılsanöylegeldedi,bendedinimideğiştirmedenöylecegeldim.”

Busözler,salondahayalkırıklığınanedenoldu.AmaMevlana’nınbumanayagelecekbir sözsöylemişolupolamayacağını tartışılmayabaşlandı.İşteoakşam,radyodaMevlanaMüzesiMüdürüMehmetÖn-der,Mevlana’yı anlatıyordu. Söz,Mevlana’ya atfedilen şumısralarageldi:

“Gel,neolursanol,yinegel.Kafir,Mecusi,putperestolsandagel.Bizimdergahımız,ümitsizlikdergahıdeğildir;Yüzkeretövbenibozmuşolsandagel.Hernasılsanöylegel.”MevlanaMüzesiMüdürümerhumMehmet Önder,radyokonuş-

masındabumısralarıFarsçasıylaberaberokuduktansonraşöylededi:“Öncelikleşunubelirteyimkibumısralar,Mevlana’nınhiçbireserindeyoktur.Sözlerinbaşkısmı,anlamveözitibariyleonunşiirlerinebenzi-yor.Dergahınümitsizlikdergahıolmadığınıvurguladıktansonratövbeederektekrargirilebileceğiifadesineitirazımızyoktur.Amahiçtövbeetmeden,imanetmedenbukapıdangirilebileceğinisöylemek,islamıntemel akidelerine aykırıdır.Bunu Mevlana söylememiştir. Bu söz, o dönemde yaşamış bir keşişe aittir.”

86

MehmetÖnder’inbukonuşması,zihinlerdeoluşanpekçokso-ruya cevap oldu vemü’minleri ferahlattı.Yıllar sonra bu konuda enaçıkifadeyeProf.Dr.EmineYeniterzi’ninMevlanaadlıçalışmasındarastlıyoruz.SayınEmineYeniterzi,bukonudaşöylediyor:

“Mevlana’dan söz edilince yurdumuzdaki insanların aklına ilk olarak bu rubai geliyor. Mevlana’ya atfedilen bu rubai, Mevla-na Müzesi’nde bulunan el yazması Divan-ı Kebir’in kabında kayıt-lıdır. Diğer Divan-ı Kebir nüshalarında rastlanmadığı gibi, eserin içinde olmayıp da kapakta kayıtlı olmasından da anlaşılacağı gibi, her hangi birisi tarafından oraya yazılmış, Mevlana’ya ait olmayan bir şiirdir.Şiiringerçekşairi içinbazıaraştırmacılar, İranlı şairEbuSaidEbü’l-Hayr’ıgösterirler.”

Sayın EmineYeniterzi’nin bu tespitine ekleyecek bir sözümüzyoktur.Kur’an ve sünnet çizgisinden çıkmayanbir dervişi yanlış ta-nıtmak,bilimselliğede,erdemliliğedeyakışmaz.O,adamınagöresözsöyleyen,yanardönerbirvelideğildir.O,temeldüşüncesindenaslata-vizvermeyenbirinsandır:

“Biz, pergel gibiyiz, bir ayağımız din, şeriat üzerinde sağlamca durur. Öteki ayağımız, yetmiş iki milleti dolaşır.”

Mevlana’nıngerçekçağrısını,bubeytindebulmakmümkündür.Biz,farklıdin,kültür,renkvemeşrepteninsanınKonya’ya,Mevlana’yıziyaretegelişini,törenlerekatılışlarını,yetmişikimilleteulaşanbume-sajıneserivesonucuolarakgörüyorveöyledeğerlendiriyoruz.

Eserleri:Mevlana’nın eserlerinin temel referansı Kur’an-ı Kerim’de-

ki ayetler ve Hz. Peygamber (sav)den nakledilen hadislerdir.AyrıcaKur’andaanlatılanYusufileZüleyhakıssasına,FerhatileŞirin,LeylaileMecnungibimeşhuraşkhikayelerine,şarkklasiklerindezikredilenibretlikbazıkıssalaraeserlerindeyervermiştir.Ayrıcabüyükmutasav-vıfların hayat hikayelerinden ve özlü sözlerinden, arifane nüktelerin-den,menkıbelerindenalıntılardavardır..

Mevlana’nın toplambeş eseri vardır.Bunlardan ikisimanzum,üçümensurdur.Eserlerinintamamı,ogününedebiyatdiliolanFarsçailekalemealınmıştır.

1.Mesnevi: Mevlana’nın on altı ciltlik bu muazzam eserineMesnevi-i Şerif de denilmektedir. Mevla’nın söyleyip HüsamettinÇelebi’ninkalemealdığıbumuazzameser,25600beyitcivarındadır.BaştaTürkçeolmaküzerepekçokdileçevrilmiştir.

2. Divan-ı Kebir:Kırkbinbeyteyakınşiirlerindenoluşanbüyükbirdivandır.Yirmibirdivandanoluşmaktadır.Mevlana’nınkaside,ga-

87

zel,rubaivediğerşiirlerinideiçinealır.Gazellerinideilahiaşkıteren-nümederkenaynıaşkınyolcusuolandostlarınadaseslenir.Bueserdepekçokdileçevrilmiştir.

3. Fihi Mafih:İçindekileriçindediranlamındadır.Çeşitlimeclis-lerdekisohbetleriesnasındatutulannotlardanoluşmaktadır.Tasavvufidüşüncelerini, İslamigörüşlerini, farklıkonulardakigörüşlerini ihtivaetmektedir.

4. Mecali-i Seb’a: YediMeclisanlamındadır.Mevlana’nınyedivaazınıihtivaetmektedir.OnuniçinbuesereMevlana’nınYediÖğüdügözüylebakılır.

5.Mektubat:Devrindeçeşitli kimselereyazdığı147mektuptanoluşur.Bunlarıniçindedevletadamlarınanasihatler,sorularacevaplarniteliğindeolanlardavardır.

Mesnevi’nin ilk on sekiz beyti:

Dinle ney’den duy neler söyler sana, Derdi vardır ayrılıklardan yana:

“Kestiler sazlık içinden, der, beni;Dinler, ağlar: Hem kadın, hem er beni.

Göğsü, göz göz ayrılık delsin de bir,Sen o gün benden işit özlem nedir.

Her kim aslından uzak düşsün:Arar;Asl’a dönmek için bir uygun gün arar.Dost’a kâh yoldaş olup, kâh düşmana,İnleyip sesler duyurdum her yana.

Dost olur-zannınca- her insan bana,Sırlarım gel gör ki meçhuldür ona.

Sırlarım olmaz iniltimden uzakHer göz etmez fark, işitmez her kulak.

Saklı olmaz birbirinden can ve ten,Canı görmek için izin yok bil ki sen.

Bir ateştir, yel değildir ney sesi;Kim ateşsizdir: Yok olsun böylesi.

88

Sevgiden ağlar eğer ağlarsa ney,Sevgiden çağlar eğer ağlarsa mey..Ney o şeydir: Perde yırtıp perdesi, Dost edinmiş dosta hasret herkesi.

Hem devadır ney denen şey hem zehir, Bir bulunmaz arkadaştır: Hemfikir.

Anlatır ney: Aşkı Mecnun’un nedir, Kanlı bir yoldan haber vermektedir.

Müşteri ancak kulak: Söz satsa dil,Ancak âşık akla mahrem, böyle bil.

Derdimizden gün zamansız dolmada,Her yanış bir günle yoldaş olmada.

“Geçti gün” der, etmeyiz yersiz keder;Var ol, ey sen tertemiz insan! Yeter.

Yurdudur engin: Balık kanmaz suya, Rızık eğer eksikse: Gün olsun mu ya!

Anlamaz olgun adamdan, ham adam;Söz hem az hem öz gerektir vesselam.

(Mesnevi-Kendi vezniyle manzum tercüme- Dr. Abdullah Öztemiz Hacıtahiroğ-lu, Ötüken yayınevi, 1972, İstanbul) Sh:31-32

Mevlevilik:Mevlevilik/Mevleviyye, Mevlana Celaleddin-i Rumi’ye nispet

edilen tarikattır.Tarikatınpiri olarakMevlanakabul edilsede ilk ta-rikatlaşmafaaliyetlerinibaşlatan,halifesiHüsamettinÇelebideğilde1292yılındairşatmakamınaoturanSultanVeled’dir.

SultanVeleddönemindeMevlevilik,hemsistemleşmişhemdeAnadolu’nun pek çok kentinde zaviyeler kurulmuştur.Bundan sonraMevlevilik,“çelebi”unvanıylaanılanveMevlanasoyunamensupolanşeyhlertarafındantemsiledilmeyebaşlanmış,özellikleKonyamerke-zindebulunandergah,mutlakaçelebilertarafındanyönetilmiştir.

Mevleviler,kuruluşlarındanberigününidarivesiyasiyapısıylamücadeledenhepuzakdurmuşlardır.BunedenleherdönemdeMevlivi-haneler,devleterkanıtarafındansaygıvehimayegörmüşlerdir.

89

Mevlevihane,Mevlevitarikatınamensuptekkelereverilenaddır.Mevlevihanelerin başındaki şeyhler, çelebinin verdiği meşihat veyaicazetnamelerle göreve başlarlardı. Konya’daki Mevlevihaneye “Pirevi”ve“âsitâne-iâliye”denilirdi.OsmanlıcoğrafyasınınheryerindeMevlevihaneveMevlevidervişlerivardı.BuMevlevitekkelerindese-manınyanısıraMesneviderslerideyapılırdı.

Mevlana’nınyolu;şeyhlikvedervişlik,müritlikvemuratlıkyoludeğil,aşkyoludur.BunedenleMevleviliğintemeli;cezbe,aşk,semavesafadırderler.

Sema,SultanVeledzamanındanberiMevleviliğinayinerkanın-dan biri olarak kabul edilir.Aslında sema, ney dinleyerek bir ahenkve intizamiçindedönmektir.Asırlargeçtikçesistemleşmişvebüsbü-tünbediibirhalalmıştır.Sema,MevlevihaneninengenişbölümüolanSemahanede icra edilirdi. Semaya salavatla ve nât dinleyerek otura-rakbaşlanırdı.Ney,rebap,kudümgibiçeşitlimusikialetlerieşliğindeayaktadevamedilirdi.

HertarikattaolduğugibiMevlevitarikatınagirişindebirusulveadabıvardır.Tarikatagirmekisteyenlerebuişinçokciddiveçilelibiryololduğu,verilecekgörevleriitirazsızyapmasıgerektiği,buradaitaatveriayetinşartolduğu,beşvakitnamazıeksiksizicraetmesiveşer’iemirlereuyupyasaklardankaçınmayadikkatetmesigerektiğihatırlatı-lır.Bununsonundatarikatagirmeyekararverentalipileşeyharasında,diğertarikatlardaolduğugibitövbeilebaşlayıpintisapiçinbirbiatme-rasimigerçekleşirdi.

Mevlevilik, sadece sema ve zikirden ibaret değildir. Mevlevi-hanelerde edep eğitimi verilir. Dervişleremutlakabirmeslek sahibiolmalarıöğütlenir.Hat, tezhip,musiki, edebiyatgibigüzel sanatlarlailgilenmeleriteşvikedilirdi.BunedenleMevlevilerarasındanbusaha-lardayetişmişpekçoküstattanınmaktadır.Mevlevilik,buyönüyledediğertarikatlardançokfarklıkaraktertaşır.

Çorum’da Mevlevilik ve Mevlevihane:Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinde Mevlevilik,Amasya’ya

kadarulaşmışveoradaMevlevihanekurulmuştur.BunarağmenÇorumMevlevihanesi’yleilgilieneskikayıt,853numaralı1576tarihliRumEvkafDefterindegeçmektedir.Builkmekandatarikatfaaliyetleribirsüredevametmiş,birtakımtamirlerdensonra1863yılındamedreseninyanındakendisineyerbulabilmiştir.

ÖnceleriKırklarMedresesi’nin(Tanyeriİlkokulu)yanındabulu-nanMevlevihane,dahasonraKarakeçiliMahallesiAzapahmetSokak-takiyeniyerinetaşınmıştır.BurasıdahaöncePamukçuÖmerzadeTek-yesi olarak anılırdı.MadanzadeMüftüHacıHilmiEfendi tarafından

90

satınalınarakMevlevihaneyetahsisedilmiştir.Ali İzzet Efendi’nin verdiği malumata göre Mevlevihane’nin

kubbeli ve dört sandukanın bulunduğu yere ilavetenCami’ye bitişikhaldekihaziredeŞeyhMehmetBaba’nınvealtıhalifesinin,mescidinmihrapkısmındadaYusufBahriEfendi’ninhalifesiHacıAliBaba’nınmezarıbulunmaktadır.

BilinenilkMevlevidedesi,1731yılındaMevlevihaneBabasıola-raktanınanŞeyhHüseyin’dir.OnuŞeyhEbubekirizlemiştir.1855’ler-deKonyalıSeyyidMustafaBaba,Mevlevihanepostnişinliğineoturmuşvevefatındansonra1863’deönceSeyitÖmerFeyzi,ardındandaŞeyhMehmetİzzetDedepostnişinolarakgörevyapmıştır.MevlevihaneninbilinensonMevlevişeyhi,HüsamedinDede’dir.1908yılındantekkevezaviyelerinkapatıldığıtarihekadargörevyapmıştır.

SonrasındaMevlevihanekısmıayrılmakkaydıyladiğerkısımlar,şahıslarasatılmıştır.Mevlevihanedeseksenliyıllardaşahıslartarafın-dan tamir ettirilmiştir. Şu anda kapalı tutulmaktadır. Kentimizde şuandaMevleviolarakintisaplıkimsebilinmesedeMevlanaCelaleddinRumi,herkestarafındansevilmekteolupMevlanaİhtifalleriveayin-isemabüyükbirhuşuileizlenmektedir.

91

XI. HACI BEKTAŞ-I VELİ VE BEKTAŞİLİK:

Giriş:Bektaşilik,Anadolu’dan neş’et eden tasavvufihareketin adıdır.

HünkarHacıBektaş-ıVeli’yenispetedilenbutarikatmensupları,özel-likle Rumeli’nin İslamlaşmasındamanevi rol oynamışlar, kurduklarıBektaşiTekkeleri ile yerli halkın gönlünü fethetmeyi başarmışlardır.OsmanlıDevleti’nintemeliniteşkiledenYeniçeriOcağı’nındaresmitarikatıolaraktarihtebüyükhizmetlergörmüşlerdir.

Hacı Bektaş-ı Veli’nin hayatı:HacıBektaş-ıVeli, 1209 yılındaHorasan’ınNişabur şehrinde

doğdu.Asıladı,Mehmet’tir.AnnesiHatemHatun,babasıİmamMusaKazımsoyundanSeyyidİbrahimSani’dir.

Çocuk yaşlarda Ahmet Yesevi’nin dervişlerinden LokmanPerendi’ninderslerinedevametmiş,zahirvebatınilimleri,tarikatusulveadabınıondanöğrenmiştir. İyibirdini tahsilyapmıştır.ArapçaveFarsçabilmektedir.

BirrivayetegöreHacıBektaş-ıVeli,hocasıLokmanPerende’ninyanında tasavvufieğitimgörmeyi sürdürüyordu.HacıBektaş, sadeceondaneğitimalmaklakalmıyor,aynızamandabâtınâlemindedeHz.Peygamber(sav)veHz.Ali(kv)deneğitimalıyordu.

BirgünLokmanPerende,dahaküçükyaştaolanBektaş’ınya-nınagirer.Odayıbirnurkapladığınıfarkeder.Birdenegörsün;HacıBektaş’ınsağındavesolundanuryüzlüikikişibulunmaktadır.Bukişi-ler,HacıBektaş’aKur’anöğretmektedirler.LokmanPerende’ninodayagirmesiylebukişilerkaybolurlar.Perendehayretlebunlarınkimoldu-ğunusorar.HacıBektaşda:“SağımdaoturanikicihangüneşiceddimMuhammedMustafaidi.SolumdaoturandaAllah’ınaslanı,inananla-rınemiriHz.Aliidi.”diyecevapverir.

LokmanPerendi’nintedrisindensonrailimtahsilivehacziyaretiiçinyolaçıkmazamanıgelmiştir.ÖnceBasra,BağdatveNecef’euğ-ramıştır.Hz.Ali’nintürbesininbulunduğuNecef’tekırkgünriyazattabulunmuştur.SonraMekke’yehareketetmişveoradaüçyılkalmıştır.Böylelikle üç defa hac yapma imkanı bulmuştur.OradanMedine’yegeçipRavza-ıMutahhara’daHz.MuhammedMustafa(sav)inkabriniziyaretettiktensonrabubeldedebirsüreçilehanede(çileiçinayrılanmekanda)kalmıştır.

Hac dönüşüKudüs, ŞamveHalep üzerindenAnadolu’ya geç-miştir.Anadolu’daElbistanveSivas’ıdolaşmıştır.VilayetnamedeHacı

92

Bektaş-ıVeli’ninAnadolu’yagelinceElbistan’daDedeGarkın’ıziya-ret ettiği belirtilmektedir.Aşıkpaşazade ise daha sonraHacıBektaş-ıVeli’ninBabaİlyasilegörüştüğününakletmektedir.ÖnceDedeGarkınilegörüşenHacıBektaş,kardeşiMenteşileAmasya’yagelerekBabaİlyas’aDedeGarkın’ınselamınıgetirmiş,bilahareSulucakarahöyük’edönmüştür. Bu durum bizeDedeGarkın’ın hemBaba İlyas hem deHacıBektaşVeli’ninortakşeyhiolabileceğinidüşündürmektedir.

HacıBektaş-ıVeli,Anadolu’dapekçokyerdolaştıktan,KırşehirveKayseri’yedeuğradıktansonraSulucakarahöyük’e(Hacıbektaşbel-desine)yerleşmiştir.HacıBektaş-ıVeli’ninburadaKutluMelekyadaKadıncaAnadenilenNuriyeHanımileevlendiğinakledilir.ÇelebilerinbuiddiasınakarşıBabagankolu,HacıBektaş-ıVeli’ninevlenmediğini,mücerretyaşadığını,bekarolarakvefatettiğinisavunurlar.

HünkarHacıBektaş-ıVeli’nin şeceresi, babasının İmamMusakazımsoyundanolmasısebebiyleHz.Ali’yekadarulaşır.BunedenledeSeyyid’dir.

Pek çok kaynakta Hacı Bektaş-ı Veli’nin Sultan Orhan zama-nında yaşadığı ve onunla görüştüğü yazılıdır. O görüşme esnasındaOrhan Bey, yeni bir düzenli ordu kurmuş ve askerlere dua etmesiniHünkar’danistemiştir.HünkarHacıBektaş-ıVelidebuorduya“Yeni-çeri”demişveaskerlereduaemiştir.İştebutarihtenitibarenYeniçeriOcağı’nınmanevihayatıvemanevidisipliniBektaşiliğebağlanmıştır.Yeniçerilerinsavaşaatılırkensöyledikleri“AllahAllahEyvallah.Başuryan, sine püryan…AllahAllah nur-ıMuhammed-i Nebi, pirimiz,HünkarımızHacıBektaşıVeli…”ahengindekigülbank,tamamıylabirBektaşigülbankı(merasimsırasındahepbirlikteokunandua)idi.

AncakOrhanBey’inhükümdarlıkdönemi,1324-1362döneminerastlamaktadır.BudurumdaHünkarHacıBektaş-ıVeli’nin1271yılın-davefatettiğigözönünealınıncaYeniçeriteşkilatınınkurulduğutarih-lerde,OrhanBey’inhükümdarlıkdönemininsürmesiimkansızdır.AmaYeniçeriOcağı’nıkuranveonlaraduaedenmübarekşahıslar,HünkarHacı Bektaş-ı Veli’nin yetiştirmiş olduğu kimseler olması kuvvetlemuhtemeldir.

HacıBektaş-ıVeli;MevlanaCelaleddinRumi,AhiEvran,YunusEmre,ŞeyhEdebaliileçağdaşdervişlerdendir.HorasanasıllıAnadoluerenlerindendir.Hünkar’ınçağdaşlarıolandervişlerlegörüştüğünedairvilayetnamelerdepekçokmenkıbemevcuttur.

Hünkar,Sulucakarahöyük’tekitekkesindeirşatfaaliyetlerinisür-dürürkenzamanzamaninzivayaçekildiği,çilehanedeerbaînçıkarttığı(çilehanedekırkgünçiledoldurduğu)herkesinmalumudur.Tekkenindışındadasürüleriniotlattığıbilinmektedir.

93

HacıBektaş-ıVeli,hayatınınsongünlerinigeçirdiğiSulucakara-höyük(Hacıbektaş)beldesinde1271yılındaAllah’ınrahmetinekavuş-muştur.Vefatındahemevhemdedergaholarakkullanılantekkesininiçinedefnedilmiştir.

Allah,rahmeteyleye.

Eserleri:1.Makalat: Arapçaolarakyazılmıştır.Makalat;sözler,buyruklar

anlamındadır.Dahaöncebirimanzum,diğerimensurolmaküzereikikeztercümeedilmiştir.FakatbueserüzerindedoktorahazırlayarakenciddiçalışmayıEsatCoşanyapmıştır.

2.Besmele Tefsiri:ManisaKütüphanesi’nde kayıtlıdır. İlk defaRüştüŞardağtarafındangünümüzharflerineçevrilmiştir.

3.Makalaat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı Ayniye:Farsçaolarakyazıl-mıştır.“Görünmeyenâlemeaitsözlervegörülenâlemeaitkelimeler”diyeTürkçeleştirilebilir.Sorucevapusulüyledini,ahlakivetasavvufikonularıişlemiştir.

4.Fatiha Tefsiri:AkademisyenHüseyinÖzcan, bu eseri İngil-tereMüzesiKütüphanesi’nde bulabilmiştir.Daha sonraSüleymaniyeKütüphanesi’ndebaşkanüshasınadarastlanmıştır.

5.Kitabü’l-Fevaid: Farçadır. “Faydalar kitabı” anlamındadır.BakiYaşarAltınok tarafından tammetni tercüme edilmiştir.Nasihattürübirkitapolup“Faide”başlığıtaşıyan132bölümdenoluşmaktadır.

6.Hadis-i Erbain Şerhi/ Kırk Hadis Şerhi:Aslı,İngilizMüzesiKütüphanesi’nde bulunmuştur.Daha çok dervişlik ve fakirlikle ilgilikırkhadisinaklediponlarhakkındailmiyorumlaryapmıştır.

7. Şathiye:Şathiyeler,genellikleahretahvalinianlataneserlerdir.Türkçeolarakyazılmıştır.İkisayfadır.

8.Hacı Bektaş’ın Nasihatleri:Hünkar’ınnasihatlerini(öğütleri-ni)vevasiyetleriniihtivaeder.HacıbektaşİlçesiKütüphanesi’ndedir.

9.Üssül’l-Hakika: “Hakikatin Temeli” anlamındadır. Ali NaciBaykalDedebaba,bueserdensözetmişvehattabazınakillerdebulun-muştur.

Görüşleri ve düşünceleri:HacıBektaş-ıVeli’ningörüşvedüşüncelerinibirincieldenöğ-

renmekiçineserlerinebaşvurmak,dahasağlıklıyololacaktırkanısın-dayım.BunedenlekonuyaMakalatadlıeserindenbaşlayalım.

Makalat,onbirbölümdenoluşmaktadır.Bubölümlerde iman,ibadet,marifet,şeriat,tarikat,hakikatkavramlarınıdergâhdisipliniyleaçıklar.Avamınanlayabileceğikadaraçıkseçikbirdilleanlatır.Şeria-

94

tın,tarikatın,marifetinvehakikatinonartanemakamıolduğunusöyler.Dörtkapı,kırkmakamınnelerolduğunubeyaneder.Bumakamlarınherbiriniayetvehadislerledelillendirir.

İbadeti abitlerin, zahitlerin, ariflerin ve hakikat ehlinin ibadetiolarakdörtkademedeizaheder.MüritlerineKur’an-ıKerim’degeçenHakbuyruğuncayaşamayıöğütler.

HacıBektaş-ıVeli,“Ariflerkatındaşirk,murdardır(pistir),onuiçlerindebırakmazlar,dışarıatarlar.Kendileriarıdırvebaşkalarınıdaarıtırlar”diyerekmanevitemizliğivurguladıktansonrabedentemizli-ğiniizahageçer.Şöyleder:

“Bundansonraazizim!İyidüşünmekgerekirkikişideyaramazfiilolmasın.Kişiherzamantemizolmalıdır.İnsanınpis,katışıkolma-sınasebep,içindeşeytanfiilininolmasıdır.

“Bir başka mana (örnek) da şudur: bir kuyuya bir damla içkidamlasa,okuyununsuyunubirkereboşaltsalar,dışarıdökseler,osu-yunbittiğiyerdeotbitsevedahiootukoyunyese;takvaehlikavlinceokoyununetiharamdır.Şununiçindirki,içkininharamlığıvemurdarlığışeytanfiilindendir.NitekimHakTealabuyuruyor.“İçki,kumar,putlarvefaloklarışeytanınişlericinsindenolanpisliklerdir.Onlardankaçını-nızkifelahaeresiniz.”(MaideSuresi,90)

“Şimdiazizim!Birdamla içkibirkuyuyadamladığı için takvaehliiçinKur’ankavlinceokuyununsuyunuarıtmakgerekmiş.Osu-yundöküldüğüyerdebitenotubirkoyunotladığıiçinetiharamoldu.Sebep,içkişeytanfiiliolmasıdır.Vaysanakiiçinde;kibirvehaset(kıs-kançlık),cimrilik,düşmanlık,tamah,öfke,gıybet,kahkaha,şamatavemaskaralık ile bunlar gibi daha nice şeytan fiili varsa, suyla yıkanıpnasılarınacaksın?”

HünkarHacıBektaşVeli,birgönüleridir,gönülsultanıdır.Gönlübirşehre,tenidehisarabenzetir:“Gönül,padişah-ıalem(aleminsulta-nı)veTanrı’nınnazargahıdır(baktığıyerdir).”der.

“Mü’miningönlü,Kabe’yebenzer.Kabe’yegidenayağıylayü-rür.Amagönülisteyen,yüzüzerevarmasıgerekir.Onuniçinâşıklar,yüzleriniyeresürerler.Kabe’yegidenekılavuzgerekir.Kur’ankılavuzveyoldaşolarakyeter.AmagönleÇalapTanrıyoldaştır.”

İlginçbenzetmelerivardırHacıBektaş-ıVelinin.İnsanınçocuk-lukçağınısabahnamazına,erginlikçağınıöğlenamazına,delikanlılıkçağını ikindinamazına, ortayaşlılık çağını akşamnamazına, yaşlılıkçağınıdayatsınamazınabenzetir.Beşparmağıdakendinceşöylesıra-lar:”Muhammed(as)başparmak,Ebubekir(ra)şehadetparmağı,Ömer(ra)ortaparmak,Osman(ra)taharetparmağı,Ali(kv)küçükserçepar-makgibidir.”der.Böylecebeşkişiyi,birelinparmaklarıgibibirbütün

95

olarakgörür.Makalat-ı Gaybiyye ve Kelimat-ı AyniyeadlıeserindeHünkar

HacıBektaş-ıVeli,İslaminançveyaşayışınıözetlemiş,tasavvufagirişyapmışvedervişişöyletanımlamıştır:

“Derviş,yokolmagemisinebinip‘Ölmedenönceölünüz’sıfa-tınıkazanmalı,ebedivarlıkdenizindedolaşmalıdır. İlahidüşünceleredalmalı,sevgimeyvelerinidermeli,ruhunubirlikiçindetutmalı,ilahisırlaraulaşmayagayretetmeli,başınaihlas(samimiyet)tacıkoymalı,ibadetbineğinebinmeli,teklikmakamınaerebilmekiçinkullukkırba-cınıelinealıpgayretatınıbirlikmeydanınakoşturmalıdır.”

NefsinibilmeyeninRabbısınıbilmesininimkânsızolduğunuvur-gulayanHacıBektaş-ıVeli,mü’minihiçbiryaratığıhaksızyereeline,dilinedolamayankişiolaraktarifeder.Namazhakkındadaşöyleder:“Allah’ın elçisi (sav) şöyle buyurur: ‘Namaz,mümininmiracıdır.’.Ohaldehanginamazınmümininmiracıolduğunubilmelisin.Dünyadanelyunmalıveahretteneletekçekmeli,nefsinikurbanetmeli,bekaya(kalıcılığa,ebediliğe)ulaşabilmekiçinfena(yokluk)denizindeboğul-malısın.İşteböylebirnamaz,mümininmiracıolur.”

HacıBektaş-ıVeli,Kur’an-ıKerim’i,âşıktanmaşuka(aşklabağ-lanılana)birmektupolarakniteliyorveşöylediyor:

“BilkiKur’an,Allahkelamı (sözü)dır.Hz.Peygamber (sav)’eiçindekihükümlerleameletmekveelçiolarakhalkabildirmekiçinin-dirilmişbirkitaptır.Ohaldeeyderviş,bilesinkiYüceAllah’ınrızasınıkazanmakveHz.Mustafa(sav)eitaatetmek,Kur’an’ınemridir.BunagörekendiniKur’an’a layıkhalegetirmeyen,onunlaaydınlanmayan,onunrahmetiniveizzetinikazanmayankörolmuşdemektir.Okişika-ranlıktakalmışdemektir.”

SıksıkAllah’ızikretmeyiöğütleyenHacıBektaş-ıVeli,kulunhatadandönüşü için tövbeyi öneriyor: “Tövbe,Allah’ayaniAllah’ınemrinedönüştür.Günahtançıkıştır,arınmaktır.Ohaldederviş,tövbe-ninşartlarınıyerinegetirerekgeçmişgünahlardantövbeetmelidir.Bü-yükveküçükgünahlardanarınmalı,yediorganınagünahişletmemeliveyediorganınıbirçobangibikorumalıdır.

Besmele Tefsiri adlı eserinde Hacı Bektaş-ı Veli, besmeleninöneminişöylevurgular:

“HakTealaResul’ehitapetti:EyAhmet(Muhammed),gökteninendörtkitabıntamamınıtopladım,Fatihanıniçinekoydum.Fatiha’danevarsahepsiniBismillahirrahmanirrahim’iniçinekoydum.Seninüm-metindenkimbirkezimaniledoğruolarakBismillahirrahmanirrahimdese;Tevrat’ı,Zebur’u,İncil’i,Kur’an-ıKerim’iokumuşçasınavebun-larlaibadetetmişçesinesevapvereyim.Bu,negüzelkerem(cömertlik)

96

venegüzellütuf(iyilik)!...”Risalede iman eden insanları, Bismillahirrahmanirrahim diyen

kulları cennet ve cennet nimetleriylemüjdeleyen yirmi iki tane ayetzikretmektedir.Risaleningenelkaynaklarınınbaşındaayetlervehadis-leryeralmaktadır.

Fatiha Tefsiri adlı eserine miraç hadisesiyle başlar. Hz. Pey-gamber (sav)’in dördüncükat semadaGayyakuyusuna (cehenneminenderinkuyuna)rastladığınıanlatır.O,cehennemkuyusununşiddetinidinledikçeCebrail(as)’asorar.Cebrail(as)cevapverir:“EyAllah’ınResulü,bukuyu,HakTeala’nınnimetleriniyiyipdedünyayadalan,beşvakitnamazıkılmayanlarınyeridir.”

HacıBektaş-ıVelidiyorki:YüceAllah,Musa(as)amünacatıTurDağı’nda,İbrahim(as)amünacatıateşiçinde,Yunus(as)amünacatıba-lık karnında,Yusuf (as)amünacatı kuyu içinde verdi.Ve iki cihanınövüncüMuhammedMustafa(as)’yamünacatıgökleriçindeverdi.Üm-metinemünacatıolannamazıdamescitleriçindeverdi.Herkimnamazıkılsa,YüceAllahilekonuşmuşgibidir…”

Hünkar,bundansonraFatihasuresininamaziçindeAllahilesoh-betedasıylatefsirebaşlar.Sonraahaliyişöyleuyarır:

“Yaratıcıbuyurduki’Eykulum,müminleriçinfatihayıokumak,Allahilekonuşmakgibidir.BilinkiFatihasuresiyediayettir.KimyediayetiokursaAllahTealaonuyedicehennemdenazadeylesin.”

“Eymü’minler! Sizemüjdeler olsun ki bir kimse doğruluk vesamimiyetleimanetse,Peygamber’ihakbilse,namazkılsa,HakTealacehennemileonunarasındayetmişbinrahmetperdesikoyar.Herper-deninaralığı,yetmişbinyıllıkyololmuştur.”

Kitabü’l-Fevaidadlıeserindeheröğüdünübirfaide başlığıylasunanHacıBektaş-ıVeli;tasavvufu,tarikatı,dervişi,talibinuymasıge-rekenkonularıaçıklar.İlahiaşkaönceliktanır.“Ruh,cesetlerinhayatıolsadakalbinhayatıaşktır.”der.İlimsiztasavvufolamayacağınıvurgu-lar:“Fıkıhvehadisöğreniniz.Cahilmutasavvıflardankaçınınız.”“Hernerde ilimyoktur, suyuolmayanşehirgibidir.Hernekiondaperhizyoktur,dalıolmayanağaçgibidir.Vehernekiondahayayoktur,tuzuolmayantaamgibidir.Vehernekiondacehdyoktur,kendiYaratan’ınaihtiyacıolmayankulgibidir.”

HacıBektaş-ıVeli,beşşeybeşşeyinenyazığıdır,der:1.Güneşekarşıyananışık.2.Görmeyengözekarşıgüzelyüz.3.Çoraktoprağakarşıgüzelyağmur.4.Karnıtokakarşıhoşbirtaam.

97

5.Ahmağakarşıhaksöz.Hünkar,bazenbirkıssailenasihateder.Meselabirgünbirpa-

dişah,HacıBektaş-ıVeli’ye “Benden bir şey iste” der.O da, sineğikendisindenuzaklaştırmasınıister.Padişah:“Bensineğehükmetmeyekadirdeğilim.”deyinceHünkar,“Sen,sineğebilehükmedemezkenbizeneverebilirsinki?”diyecevapverir.

HacıBektaş-ıVeliderki:“Eğerdaimacennetteolmayıistersenherkesledostolvekimseyekarşıkintutma.Merhemvemumgibiol,dikenolma.”

Üssü’l-Hakikaadlıeserinde,pîrlerarasındaayrılıkgayrılıkola-mayacağınaişaretediyorvegüneştenkopannurlarınAllahyolundabu-luşacağınıbeyanediyor.Mevlana’yıanlatırkende:“Vahdete(Allah’labirolmaya)ermişerenlerde(velilerde)büyüklükküçüklükolmazmış.ÇünküAllahyolundahepsivahdetevarmış.Hangipîre(şeyhe)niyazetsen(bağlanıpyalvarsan)Allah’açıkar.ÇünküherevliyanınkalbindeAllahyatar.”diyor.

Vecizeleri (Altın öğütleri):Hacı Bektaş-ı Velinin vecizelerinden bazılarını sunmak istiyo-

rum:*Eline,beline,dilinesahipol.*Birolalım,iriolalım,diriolalım.*Düşmanınındahiinsanolduğunuunutma.*İncinsendeincitme.*Hiçbirinsanı,hiçbirmilletiayıplama.*Gördüğünüört,görmediğinisöyleme.*Kimseninayıbınıgörmeyencanaaşkolsun!*Herneararsankendindeara.*Gönülek,gönülbiçersin.*Kendineağırgeleni,kimseyetatbiketme.*Hamıpişiremezsenbaripişmişihametme.*İşine,eşine,aşınasahipol.*Azsözerinyüküdür,çoksözhayvanyüküdür.*Bilenebusözyeter,sendegühervarise.*Hakikatinikincimakamı,yetmişikimilletiayıplamamak,Yetmişikimilletebirgözlebakmaktır.*Sevgi muhabbet kaynar yanan ocağımızda.Bülbüller şevke gelir, gül açar bağımızda.Hırslar, kinler yok olur aşkla meydanımızda.Aslanlarla ceylanlar dosttur kucağımızda.*Cenk,cidalehliolma.Küçüğe izzetet,büyüğehizmet,ölüye

98

hürmeteyle.Birkimseninkusurunugörme,görürsendeört.Sugibipakol,herdemalçağaak.Eline,beline,dilinepakol.*Eyoğullarım!Herişinbaşıakıldır,edeptirvetakvadır.Bütünbudurumlardageçmişlerineserlerini izle, ehl-i sünnetvecemaatebağlıol.Fıkıhvehadisöğren.Cahilsufilerdensakın.İmamvemüezzinolmamakkaydıylanamazıcemaatlekıl.*Dervişlik hırkada tacta değildir.Hararet nar’dadır, sac’da değildir.Her ne ararsan kendinde ara, Kudüs’te Mekke’de Hac’da değildir.

Sakın bir kimsenin gönlünü yıkma.Gerçek erenlerin sözünden çıkma. Eğer insan isen ölmezsin korkma.Aşığı kurt yemez ucda değildir.

Tasavvufi görüşleri:HacıBektaş-ıVeli,devrininöndegelenvelilerindendir.O,tasav-

vufuAllah’tanbaşkaherşeydenuzakdurmakolarakgörür.Derki:“Ta-savvuf odur ki her ne varsa kafanda bırakırsın. Ve elinde her ne varsa verirsin. Ve kuyuya düşen ne yaparsa sen de onu yaparsın. Cenab-ı Hak ile kul arasında hicap (örtü, perde), yer gök değildir. Arş ve kürsi değildir. Öyle tahayyül et ki aradaki hicap, sen ile benim.”

Hünkar,evliyasohbetini,taatinenmuazzamıveibadetinenfay-dalısıolarakgörür.“Zira bir kimsenin kendi ictihadıyla nice zaman ha-sıl edemediği semere (verim), bir saatlik sohbet-i şeyh (şeyhle sohbet) safasıyla kendisine müyesser olur (kolayca nasip olur.)”der.Dünyayıterketmeyiheribadetinbaşıolarak,aşırıdünyasevgisinideherhatanıngerçeksebebiolarakgörür.

“Dervişlik,saadet-iezeli(sonsuzmutluluk)vedevlet-iebedi(tü-kenmeyennimettir)dir.”diyenHacıBektaş-ıVeli,kerametkonusundatemkinli(ihtiyatlı)davranır:“Her kim ki istemeyerek kendinden kera-met zuhur ederse o velidir. Her kim ki kendi isteğiyle izhar-ı keramet ederse yani keramet gösterirse o, müddeidir (sadece iddia edendir.)”

Bektaşiliğin tasavvufi ilkeleri, Hacı Bektaş-ı Veli’nin MakalatadlıeserindeyeralanDört Kapı Kırk Makamesasınadayanır.

Dört Kapı şunlardır: Şeriat, Tarikat, Marifet, Hakikat.Herkapıdaonmakamvardır.Şeriat Kapısı’ndaki on makam şunlardır:1.Amentüyeimanetmek.(Allah’ınvarlığınavebirliğine,melek-lerine,kitaplarına,peygamberlerine,ahretgününe,hayırveşerrin

99

Allah’tangeldiğineimanetmek)2.İlimöğrenmek.3.Namazkılmak,zekatvermek,oruçtutmak,gücüyetenehaccagitmek,seferberlikhalindekaçmayıpdüşmanakarşısavaşmakvecünüplüktentemizlenmek.4.Helalkazanmakvefaiziharambilmek.5.Nikahkıymak.6.Hayızvelohusalıktacinsimünasebetiharambilmek.7.Ehl-isünnetve’l-cemaattenolmak.8.Şefkatliolmak.9.Temizyemekvetemizgiyinmek.10.İyiliğiemredipkötülüklerdensakındırmak.

Tarikat Kapısındaki on makam şunlardır:1.Pirdenelalıptövbeetmek.2.Müritolmak.3.Saçkesmekveelbisedeğiştirmek.4.Nefissavaşındabulunmak,pişmek.5.Havf(korku)sahibiolmak.6.Reca(ümid)sahibiolmak.7.Hizmettebulunmak.8.Hırka,zembil,makas,seccade,subha(yüztaneli tesbih), iğneveasataşımak.9.Makam,cemiyet,nasihatvemuhabbetsahibiolmak.10.Aşk,şevk,sefavefakirliksahibiolmak.Marifet Kapısındaki on makam şunlardır:1.İlimsahibiolmak.2.Cömertolmak.3.Haya(utanma)duygusunasahipolmak.4.Sabırlıolmak.5.Perhizkarolmak.6.Korkusahibiolmak.7.Edepsahibiolmak.8.Miskinolmak.9.Marifetsahibiolmak.10.Kendinibilmek.Hakikat Kapısındaki on makam şunlardır:1.Toprakolmak(alçakgönüllüolmak)2.Yetmişikimilletiayıplamamak.3.Elindengeleniesirgemeyiphayırseverolmak.4.Dünyadakibütünyaratıklarınkendisindeneminolması.

100

5.Mülksahibine(Yaratıcı’ya)yüzsürüpyüzsuyunu(yaratılışse-bebiolanMuhammednurunu)bulmak.6.Sohbettehakikatsırlarınısöylememek.7.Sırsahibiolmak.8.Seyrüsüluksahibiolmak.9.Münacaattabulunmak.10.ÇalapTanrı’yaulaşmak(Vuslat).

Bektaşilik:Bektaşilik,HünkarHacıBektaş-ıVeli’yenisbetedilenveonun

öğretilerinedayananbirtarikattır.Yarıgöçebebirçevrededoğmuşvezamanlakırsalalanlardankasabaveşehirlereintikaletmiştir.

Bektaşilik,BaşlangıçitibariyleHünkar’ındörtkapıvekırkma-kamla esaslarını tesbit ettiği tasavvufi temeller üzerine kurulmuştur.Bunun dışındaki törenler, tekke usulleri ve bir takım ritüeller, HacıBektaş-iVeli’densonrakidönemdeortayaçıkmıştır.

Devletten bağımsız olarak faaliyet gösteren bu hareket,II.Bayezid’in Balım Sultan’ı Dimetoka’dan getirterek Hacı BektaşZaviyesi’nin başına geçirmesiyle ikinci evre başlamıştır. Bu dönem-deBektaşilik,belirlibirerkana,kurumsallaşmayabaşlamıştır.BundansonrakurulanBektaşiTekkeleri,buesaslarçerçevesindefaaliyetlerinedevametmişlerdir.

Hacıbektaşilçesindekizaviyeye,Osmanlıhükümdarlarıvedevletadamlarıdestekvermişler,AnadoluveRumeli’de362civarındaköyü,çevrelerindekionbinlercedönümaraziyibukülliyeyevakfetmişlerdir.AyrıcaTuzköymevkiindekikayatuzumadeniningelirleridepirevineyaniHacıBektaş-ıVeliTekkesi’nevakfedilmiştir.

14.yüzyılın ikinciyarısındaYeniçeri teşkilatınınHacıBektaş-ıVeli ananelerinebağlanması,15.yüzyıldadaYeniçeriOcağı’nın res-mentarikatlabütünleşmesi,Bektaşiliğiheryönüylegüçlükonumage-tirmiştir.

AslındaBektaşilik;Nakşibendilik,Mevlevilik,Bayramilik gibibirtarikattır.DiğertarikatlardaolduğugibiBektaşilik’tedezikirvardır.Buzikir,Lailahe illallahzikridir.

Şeyh Baba Mehmet Süreyya (Münci Baba), Tarikat-ı Aliye-i Bektaşiyye (Yüce Bektaşi Tarikatı) adlı eserinde Bektaşi tarikatının“sohbetedayalı”biryololduğunuvurgular.“Tarikatagirmeyehevesliherkes,belliduavezikirlerinikendikendinehersabah,güneşindoğu-şundanyaklaşıkbirsaatsonraokumayauğraşır…”diyerekzikirusulü-nüanlatır.

101

YineMünci Baba,Bektaşiliğişöyle izaheder:”Eyoğul!Bek-taşilik kolay değil; evvela söylediğim gibi, demirden leblebidir. çiğne-mek hazmetmek zordur.Bektaşiolmakisteyeneönce‘Gelme,gelme…’derler.Eyvallahdeyipgelirseonaevvalageçmişgünahlaratövbe,zühtvetakva,kendisiniibadetevermevedininyasaklarındankorunma,rızaveteslimiyet(HerşeyiAllah’tanbiliphoşkarşılamaveboyuneğme)tavsiyeedilir. İkinciolarakBetaşilik’tekalphazinesininAllah sevgi-si,Resulullahsevgisi,Resulullah’ınehl-ibeytininsevgisiyledoluolupbaşkaçeşitçeşitsevgininokalptegirecekyerbulamamasıkesinliklelazımdır.ZiramalsevgisiyledoluolangönüldeAllahsevgisiyerbula-maz.Bunuyapabilmekiçinde‘kanaat,sabır,şükür,tevekkül(sadeceAllah’agüvenmek),ihlas,havf(yalnızAllah’tankorkmak)’teklifedilir.Yapabilirse“can”olur;yapamazsacanıcehenneme…”

Bir Bektaşi bilgini olan Ahmet Rifat Efendi, Hacı Bektaş-ıVeli’yiBektaşiliğinpiriolarakkabuleder.HacıBektaş-ıVeli’ninöm-rünü çile ve erbein ile geçirdiğini, tüm hak tarikat ehlinin de böyleyaptığınıbeyaneder.“Gerçek Bektaşilik”adıylayeniyazıyaçevrilipyayınlananeserindeHacıBektaş-ıVeli’nindörtkapıkırkmakamınıge-nişçeaçıklar.Bektaşiliğindebirhak tarikatolarakdiğerehl-isünnetvel-cemaattarikatlarıgibiaynı itikadabağlıolduğunuanlatır.İtikattaİmamMaturidi veEş’ari’yi esas alırkenBektaşilerin amelde İmam-ıAzam’ınöncüsüolduğuHanefimezhebiniönplanaçıkartır.BuaradahakmezhepolarakİmamŞafi’ninmezhebinidezikreder.

AhmetRifatEfendi, tasavvuf ilmini şeriatvehakikat ilmiola-raktanımlar.Derki:“Şeriatvehakikat,aslabirbirinemuhalifdeğildir.Şeriatamuhalifitikatolamaz.Tasavvufehli,ehl-isünnetvel-cemaatindışınaaslaçıkamaz.Tarikatasülukedenler,kalplerigafletedüşmedenilahiemreveHz.Peygamber(sav)insünnetinesıkıcabağlanıptarikatınahkamveadetlerinigereğigibiyerinegetirmelidir.Çünkütarikat,şeri-attanbaşkabirşeydeğildir.Marifetvehakikateulaşmak,şeriatvetari-katatamamıylariayetveitaatlegerçekleşir.Dervişliktenmurat,Hakk’ıaramaktır. Hakk’a ermek ise bütün ilahi emirleri ve Hz.Peygamber(sav)insünnetiniihlaslaveenmükemmelbirşekildeyerinegetirmeklemümkündür.”

Bektaşi tarikatınınenönemlizikirbiçimi,Ayin-i CemdenilenvebüyüktopluluklarhalindeicraedilenCemAyinleridir.ButoplantıyıBabaveyavekiliolanbirDedeyönetir.Cemtörenlerindezakir,bağ-lamaeşliğindenefeslerokur.Dede,dininasihatlerdebulunur,küsleribarıştırır,canlarlasohbeteder.

Bektaşiliğegiriştörenimahiyetindeyapılanİkrar Cemi’ndeta-rikatayenigirentalip,müşidinönündedizçöker,eteğineyapışır,niyaz

102

durumundaşutelkinialır:“Mürşidinipirinvarisivegerçekbabanbil.Rehberinidegerçekananbil.Yalansöyleme,haramyeme,gıybetetme,şehvetperestolma,elinebelinedilinesahipol.Kibirvekintutma.Kim-seyehasetetme,garaz,buğuz,inatetme.Gördüğünüört,görmediğinidesöyleme.Elinlekoymadığınşeyeyapışma.Elininermediğiyereeluzatma.Sözününgeçmediğiyeresözsöyleme.İbretlebak,hilm(yumu-şaklık)ilesöyle.Küçüğeizzet,büyüğehürmetvehizmeteyle.İkrarınısafeyle(Dililesöylediğinitemizcekoru).Hakk’ıkendiözündemevcutbil,erenlerinesrarınaâgâhol(sırlarınaulaşmayaçalış).Özünübuyol-daböylecesabitkademeyle(ayağınısabittut,sözündedur).”

Cem ayininde zakirin bağlama eşliğinde nefesler okumasıylavecdegelencanlar,semahyapmayabaşlarlar.Semah, kadınveerkek-lertarafındanayaktayapılanbirzikirusulüdür.Semahdönenkadınlarveerkekler,aslaeleletutmazlar,bedenîtemasolmaz.Cemayinlerinekadınlarveerkeklerbirliktekatılırlaramabirtaraftakadınlar,diğerta-raftadaerkeklerotururlar.

BektaşiliktekisemahileMevleviliktekisemanınbenzeryönlerivardır.Semadaney,kudümeşliğindekasidevenâtlarlacoşanerkekse-mazenlerdönerler.Bektaşiliktedebağlamaeşliğindeokunannefeslerlecoşankadınerkekcanlardönerler.

HacıBektaş-ıVeli,sema/semahhakkındaşöyleder:”Hakikatehlinemüstehaptır,ilimehlinemübahtır.Fıskvefücurehlineharamdır.”

Bektaşilik’tehoşgörüvetevazuesastır.BirBektaşi,toprak gibi alçak gönüllü olmalıdır.DedebabaBedriNoyandiyorki:“Bektaşiol-mak;şefkattegüneşgibiolmaktır.Cömertliktesugibi,alçakgönüllü-lüktetoprakgibi,teslimiyetteölügibi,örtücülüktegecegibiolmaktır.Bektaşi;evvelakendinitoprakgibietmeli,otoprağamarifettohumuekmeli,tevhitsuyuvermeli,gerçekorağıilebiçmeli,rızaharmanındadövmeli,şevkyeliilesavurmalı,muhabbetölçeğiyleölçmeli,takvade-ğirmenindeöğütmeli,edepleyoğurmalı,sabırfırınındapişiripyemeli-dir.”

Günümüz Bektaşiliğin en önemli özelliklerinde biri de Tevel-laveTeberradır.Tevella, ehl-ibeyti sevenleri sevmekveonlarıdostedinmektir.Teberra,ehl-ibeytisevmeyenlerdenuzakdurmak,onlaradüşmanolmaktır.Onikiimamsevgisidebuikikuralınpratiğeyansı-masıdır.

BirBektaşibilginiolanAhmetRifatEfendidetevellaveteber-ranınbirzahiri,birdegerçekmanasınınolduğunubeyaneder:“Zahirimanası,Hz.Peygamber(sav)insevdiğiniseviptevellaederizvesev-mediklerinisevmeyipteberraederizdemektir.Gerçekmanasıiseşudur:Halehlinintevellası,Hakk’ınrızasıdır.TeberrasıdaAllah’tanbaşkasını

103

terktir.”HertarikattaolduğugibiBektaşilik’tedebirtakımkurallarvar-

dır.Bunlaraerkandadenir.Erkan;tarikatınkuralları,yasasıdurumun-daolanilkelerbütünüdür.Bukurallarveuygulamalarıhakkındabilgivereneserlereerkanname denir.

Bektaşiliğinkurallarınauymayanlar,töredışınaçıkanlardüşkün ilanedilirler.Bu,bircezalandırmayöntemidir.Düşkündurumadüşenkimseylebellibirsürekimsekonuşamaz,kimseonailişkinbirişya-pamaz.Buzordurumudahaacısızgeçirebilmekiçinköyünü,beldesiniterkedenlerbileolur.Dahasonrabircemayinindegelipsuçunuitirafedervetövbeettiğinidedeninhuzurundabeyaneder.Dede, uygun gö-rürse düşkünlük cezasını kaldırır.

Bektaşiliktehayatınhersafhasındauyulmasıgereklikurallarveadapvardır.Yemekyeme,konuşma,dinleme,büyükleresaygı,oturaca-ğıyeribilmek,cemevinehizmetgibipekçokBektaşiadabı,oerkan-namelerdemevcuttur.

GörüldüğüüzereBektaşilik,farklırituelleriolanbirtarikattır.Ta-rikatolmabakımındanMevlevilik,Nakşilik,Rufailik,Kadirilik,Bay-ramilik,HalvetilikveUşşakkilik’ten farklıdeğildir.Zatenbudurum,HacıBektaş-ıVeli’nineserlerindevetasavvufidüşüncelerindeapaçıkortayaçıkmaktadır.

Bektaşiliğin yayılışı ve Çorum’da Bektaşilik:Hacı Bektaş-ıVeli’nin yaşadığı Sulucakarahöyük (Hacıbektaş)

beldesindenOsmanlıCoğrafyasınayayılan,YeniçeriOcağı’nındares-mi dergahı olan Bektaşilik,Anadolu menşeli bir tarikattır. ÖzellikleOrtaAnadolu’dabaşlayıpİstanbul’a,oradandaBalkanülkelerineula-şantasavvufiharekettir.

Bektaşilik, Yeniçerilerin manevi dayanağı olmuştur. ÖzellikleBalkanlarveOrtaAvrupa’nınArnavutluk,KosovabölgesininfethiveİslamlaşmasındaBektaşiTekkelerininrolübüyükolmuştur.

Rumeli’de en yaygın olanı Sarı Saltuk türbe ve tekkeleridir.Kırcali’deSeyitAliSultan,Romanya’daBalçıkcivarındaHafızHalilBabatürbevetekkesiyleSırbistan’daManastırbölgesindeŞehitHüse-yinBaba,Üsküp’teSüleymanBaba,Kalkandelen’deSersemAliBabatekkevetürbelerivardır.Yunanistan’ınözelliklekuzeybölgesindeSan-caktarAliBaba,EminBaba,TuraliSultan,CaferBabaveHasanBabagibipekçoktürbevetekkefaaliyetteydi.

Girit’te,Hanya’da,Makedonya’dapekçokBektaşitekkesiharılharılçalışıyordu.ArnavutlukiseBektaşilerinenfaalolduğubölgeydi.Macaristan’daBudapeşteşehrininsimgesiolanGülbabatürbesi,halen

104

ziyaretçilerledoluptaşmaktadır.Bektaşi tekkeleri, Avrupa’da Osmanlı’nın yayılması ve ilerle-

mesindeöncüroloynamıştır.BektaşidedeleridebiralperenolarakyabizzatsavaşlarakatılmışlaryadayerlihalklakaynaşarakoralardaMüs-lümanlığınhızlayayılmasınazeminhazırlamışlardır

Anadolu’nun pek çok yerinde olduğu gibi Bektaşilik, ÇorumbölgesineXIII.YüzyıldagirmişveBektaşizaviyelerifaaliyetebaşla-mıştır.BektaşitemsilcilerindenKaradonluCanBaba,KoyunBaba,De-mirşeyh,ErgülüBaba,HüseyinGazi,NesimiDede,PirMehmetDede,Kumbaba,BalımSultan,TeslimBaba türbeve zaviyeleri enmeşhurolanlarıdır.Abdalata,SeyitMuratzaviyelerininbirereskiBektaşitek-kesiolduklarısöylenmektedir.

Ali İzzet Efendi’ninTezkere-iMakamat adlı eserinde pek çokBektaşi pîrinin türbesinden söz edilmektedir. Bunların çoğu köyler-dedir.ŞehirmerkezindekiBektaşibabalarının türbelerihakkındapekazmalumatvardır.DiğertarikatlargibiBektaşilerinşehirmerkezindemüstakilbirtekkesiolduğunadairherhangibirmalumatarastlanma-mıştır.

DiğertekkevezaviyelergibiBektaşilikdeOsmanlıDevletidö-nemindefaaliyetlerinisürdürüyordu.15Haziran1826tarihindeYeni-çerilerinkazandeviripayaklanmasıylabaşlayanisyanhareketi,Bektaşitekkelerinedesirayetetti.Savaşlardakiisteksiztavırları,zevk,eğlenceveişretedalmalarınedeniylebirkaçdefaıslahatteşebbüsündebulunu-lanYeniçeriOcağı’nınbuyeniisyanıbardağıtaşıransondamlaoldu.BunedenlerleII.Mahmut,buocağınkapatılmasınakararverdi.BazıBektaşibabalarınınisyanhareketindeönemliroloynadıklarıgerekçe-siyleOcakiçindekivedışındakitümBektaşitekkeleridekapatıldı.Butekkelerinbirkısmıbaşkatarikatlaratahsisedildi.Butarih,Bektaşilikteönemlibirdönemeçtir.

BundanböyleBektaşiler,gizlibirtarikatolarakfaaliyetleriniyü-rütmeyolunuseçmişlerdir.DahaçokkırsalkesimdeBektaşidedeleri-ninköyleri ziyareti sırasındaCemayini yapılabilmiştir.GerçiSultanAbdülazizzamanındaçıkarılanbirfermanileBektaşitekkelerininyeni-denaçılmasınamüsaadeedilmiştir.II.AbdülhamitzamanındaBektaşitekkelerinintekraraçmasıteşvikedilmiştir.HattatarikatıöveneserleregözyumulmuşturamaBektaşilik,birdahadevletnezdindeeskiitibarı-nakavuşamamıştır.

1925yılındatümtarikatlarınyasaklanması,tekkevezaviyelerintamamınınkapatılması,Bektaşiliktekigizliliğidahadaderinleştirmiş-tir.

1925 yılında Tekke ve Türbelerin kapatılmasından sonra Hacı

105

Bektaş-ıVeliKülliyesi,birmüddetNumuneZiraatOkuluolarakkul-lanılmıştır.Busıradatekkeeşyalarınınbazıları,dervişodalarındako-runmayaalınmıştır.1926yılındadaKonyaMevlanaMüzesiilebirlikteHacıBektaş-ıVeliKülliyesidemüzehalinegetirilmiştir.GünümüzdeiseHacıBektaş-ıVeliKülliyesi,KültürBakanlığı’na bağlı birmüzeolarakziyareteaçıkkonumdadır.

Bektaşiler, gizili olarak faaliyetlerini yürütmekteydiler. Ancaktarikat faaliyetlerinin biraz daha hoşgörüyle karşılandığı günümüzdepekçokköydecamininyanısıraCemEvibulunmaktadır.CemAyini,oralardarahatçayapılabilmektedir.

GünümüzdeÇorummerkezindeBektaşilik faaliyetlerini yürüt-meküzerekurulmuşNefesAlevi-BektaşiEğitimDerneği,HacıBektaşVeliAnadoluKültürVakfıÇorumŞubesi, ÇorumAleviKültürDer-neği,PirSultanAbdalKültürDerneği’ninyanısıraHititÜniversitesiHacıBektaşVeliAraştırmaveUygulamaMerkezigibidernek,vakıfvekuruluşlarvardır.BunlarınbazılarınınbünyesindebulunanCemEv-lerindeBektaşiTarikatı’nıntoplantıları,CemÂyiniyapılabilmektedir.BöylelikleBektaşiTarikatı,Çorum’dadavarlığınıve canlılığını sür-dürmektedir.

106

XII. AHİ EVRAN-I VELİ VE AHİLİK

Giriş:Ahilik,Anadolu’da XIII.Yüzyılda görülmeye başlayan ve bir

süresonraOsmanlıDevleti’ninkurulmasındaönemlibirroloynayan,tasavvufitemelleredayalısosyalbirteşkilattır.BirbaşkaifadeyleAna-dolu’dakiilkesnaförgütüdür.Sanatveticaretkurumlarınıkoruyabil-mekvegününüretim,pazarlamaveticarethayatınıahlakiilkelereda-yalıolarakdüzenleyipekonomikfaaliyetleriyürütebilmekiçinkurul-muştur.AhiliğinkurucusuAhiEvran-ıVeli’dir.

Ahi Evran-ı Veli’nin hayatı:AhiEvran’ınasıladı,ŞeyhMahmutNasırüddinoluphicri566,

miladi 1171 yılında Horasan’da doğmuştur. Çocukluğu Horasan’dageçmişolsadaMaveraünnehr’egiderekbüyüküstatlardandersalmış-tır.Herat’taFahreddinRazi’ninhizmetindebulunmuşveondanEş’arikelamınıöğrenmiştir.Bağdat’taŞeyhEvhadüddinKirmaniiletanışmış,ondantefsir,hadis,fıkıh,kelamgibiilimlerokumuşvetasavvufyolun-dailerlemiştir.

1204yılındaAnadoluSelçuklusultanıI.GıyaseddinKeyhüsrevikincidefatahtaçıkıncaAbbasihalifesiNasirLidinillah’abudurumubildirmekiçinhocasıŞeyhMecdüddinİshak’ıBağdat’agöndermişti.AhiEvranŞeyhNasırüddinMahmuddabirgrupbilginileveailesiy-lebirlikteozamanAnadolu’yageçmişti.Şehirleridolaşarakesnafaveahaliyeislamıanlatmıştı.Dünyaveahretişlerinidüzenlihalegetirmekiçinnasihatlerdebulunmuş,yaklaşanMoğol tehlikesinekarşıMüslü-manlarınbirlikolupteşkilatlanmalarınıtavsiyeetmişti.

Anadolu’ya geldikten kısa bir süre sonra Kayseri’ye yerleşendebbağustasıAhiEvran, ilk işyeriniburadaaçmışveçevresindebü-yük ün salmıştır. Burada bir esnaf teşkilatı olanAhiliği kurarak teş-kilatlanmasınısağlamıştır.Yineburadabirsanayisitesininkuruluşunudagerçekleştirmiştir.Ancakbumuazzamsite,Moğolistilasısırasındatamamenortadankaldırılmıştır.

Kayseri’denKonya’yageçmekzorundakalanAhiEvran,buradasanatını icra etmeye tekrar başlamış vemedreselerde demüderrislikyapmıştır. Konya’daki çalışmalarını Sultan I. Alaaddin Keykubat’ındestekvehimayesindeyürütüyordu.SultanızehirleyerektahtageçenII.GıyaseddinKeyhüsrev,Ahilerecephealdı.BaştaAhiEvranolmaküze-repekçokAhiilerigelenlerinitutuklattı.Buhal,beşyılsürdü.İçkiyedüşkünlüğüyletanınanII.GıyaseddinKeyhüsrev’inölümündensonraAhiEvranvearkadaşlarıserbestkalıncaDenizli’yegittiler.AhiEvran,

107

oradadaaynıfaaliyetleribaşlattı.AncakKonya’dabuesnadayönetimdeğişikliğiolmuştu.YenisultanII.İzzettinKeykavus’undavetiüzerinetekrarKonya’yadöndüveyinebazımedreselerdemüderrislikyapmayadevametti.

Çok geçmeden Konya’da beklenmedik bir gelişme oldu.Mevlana’nınhocasıŞems-iTebrizi’ninbir suikast sonucuöldürüldü-ğüveyaşeyhinkaybolduğuşayiasıüzerineMevlana’nınoğluAlaaddinÇelebiilebirlikte1247yılındaKonya’yıterkedipKırşehir’egitmiştir.OrayayerleşipömrününsononbeşyılınıKırşehir’degeçirmiştir.Me-nakıbnamelerdeonaatfedilenpekçokmenkıbebulunmaktadır.

Ahi Evran hizmetlerine Kırşehir’de devam ederken Moğollar,onunnüfuzundanveçevresininkalabaoluşundankorkuyakapılmışlar,nepahasınaolursaolsunonuortadankaldırmayıkafalarınakoymuşlar-dı.MoğollarınbaskısıylaIV.Kılıçaslan,ogünlerdeTürkmenlerezulümedecekolanidarecileriyönetimegetirmişti.BunaTürkmenlerveAhilerisyanettiler.BunufırsatbilenMoğollar,isyanıbastırmakiçinKırşehiremiriNurettinCacaBeyigörevlendirdiler.AslındaNureddinCacaBey,Mevlana’nınmüridivebuinsanlarınyakındostuidi.Ancakemir,yuka-rıdangelmiştiveodaemriuygulamakzorundakaldı.Bunamecburka-lanNurettinCacaBey,yönetimindekiMoğolkuvvetleriyleTürkmen-lereveAhileresaldırdı.BusaldırıdaAhiEvran-ıVeliveMevlana’nınoğluAlaaddinÇelebideşehitoldular.Yıl,hicri659,miladi1261.AhiEvran-ıveli, doksanüçyaşında rahmet-iRahmanakavuştu.ŞuandaKırşehir’dekiAhiEvranZaviyesi’ndekitürbesindeyatmaktadır.

AhiEvran’danbahsedeneskikaynaklar,AhiliğinAhiEvrantara-fındankurulmuşolup,onunAhiliğinsultanı,debbağlarınpiri,otuzikiçeşitesnafvesanatkarınlideriolarakdeğerlendirirler.Tarihedeböylegeçmiştir.

Ahi Evran’ın Eserleri:AhiEvran,sanatkarolduğukadaralimdivetasavvufehlibirin-

sandı. Tasavvuftakişeyh,halife,müritvemuhiplerarasındaki ilişki-yiişyerlerineuygulayarakburalardaçalışan,usta,kalfa,çırak,yamakarasındaki ilgivemünasebeti tarikatlardakiesasagöredüzenlemiştir.İşyerlerindeçalışanlarıdiniveahlakiyöndeneğitmekiçinbasittenmü-rekkebedoğrubirtertipiçindehalktipieserleryazmıştır.Enazyirmikadareseribilinmektedir.Enünlüeserleri şunlardır:

1.Menahic-i Seyfiye:İmanesaslarınıveislamınşartlarınıanlatır.İlmihalniteliğindekibueserindeitikadîkonularıEş’arikelamınagöreyorumlarkenamelikonulardaŞafiimezhebiniesasalır.Eser,Arapçadır.

2.Metaliü’l-İman:Farsçayazdığıbueserdeimanesaslarınıaçık-

108

lamaktadır.Tasavvufikonularadayervermeksuretiyleahalininimanı-nıkuvvetlendirmeyihedeflemiştir.

3.Tabsıra:Bueser,AhiEvran’ınmuhaddisliğinideortayakoy-maktadır.Allah’ınbirliği,sıfatvefiilleri,nübüvvetmeseleleri,ahretileilgilikonularınyanısıratasavvufimevzularıbirfilozofedasıylaeleal-mıştır.MikailBayram,bueseri“TasavvufiDüşünceninEsasları”adıyladilimizekazandırmıştır.

4.Letaif-i Gıyasiyye:Dörtcilttir.5.Letaif-i Hikmet:Siyasetnametüründeyazılmıştır.

Ahilik ve Fütüvvet ilkeleri:Anadolu’daAhilik teşkilatınınkurucusuAhiEvran-ıVeli,deb-

bağlık(dericilik)mesleğiniicraettiğindendolayıöncelikledebbağes-nafınınpîriolarakbilinir.AhiEvran,başlangıçtaI.AlaattinKeykubat’ınbüyükdestekveyardımlarıylatasavvufidüşüncesinivefütüvvetilke-lerinitekkevezaviyelerdeşeyh-müritilişkilerine,işyerlerindedeusta,kalfaveçırakmünasebetlerineuygulamışvebuçerçevedeekonomikhayatı düzenleyerekAnadolu’daAhiliğin kuruluşunu gerçekleştirmişveteşkilatlanmasınısağlamıştır.Buteşkilat,zamanlaşehirlerdeesnafve tüccarı örgütlemekle kalmamış, köylerde bile büyük nüfuz sağla-mıştır.

Ahilik,tasavvuftaönemlibiryertutanuhuvveti(kardeşliği)ha-tırlatmasındandolayıkolaycakabulgörüpyayılmıştır.AncakAhiliğinkuruluşvefelsefesi, islamın ilkasırlarındanberigörülmeyebaşlayan“fütüvvet”teşekküllerindeyeralmıştır.Buteşkilat,hicretinIII.Yüzyı-lından,miladiIX.yüzyıldanitibarenesnafbirlikleriolarakortayaçık-mıştır.

Fütüvvet;gençlik,kahramanlık,cömertlikanlamlarınagelir.Bukelimeninkökü sayılan ‘feta’dagenç,yiğit, cömert anlamlarındadır.Hz. Peygamber (sav)in “Ali’den başka feta,Zülfikar’dan başka kılıçyoktur.”Hadis-işerifiylefütüvvetinilgisivardır.Hz.Ali,‘feta’kimli-ğiylesembolhalinegelmiştir.Fütüvvetnamelerdebunaözelyerveril-mişvevurguyapılmıştır.Bazıalimlerfetayısufi,fütüvvetidetasavvufolarak tarif etmişlerdir.Bu çerçevede feta, nefis putunu kıran kişidirdemişlervefütüvvetidesünneteuymakşeklindetanımlamışlardır.

Bubağlamdafütüvvetin dört temel ilkesivardır:a.Güçlü iken bağışlamasını bilmek,b.Öfkeliyken yumuşaklık gösterebilmek, c.Düşmana bile iyi davranmak,d.İhtiyaç içindeyken bile başkalarını kendine tercih edebilmek.Ahiliğin temeliolanFütüvvetTeşkilatının ilkelerinivebubağ-

109

lamdaahiliğinçalışmatarzını“Fütüvvetname”lerdenöğreniyoruz.ZiraFütüvvetnameler, tasavvuf çevrelerinin ve mesleki teşekküllerin birnevinizamnameleriniteliğindekirisalelerdir.Tarikatagirergibimesle-ğegiriştençalışmausullerine,günlükhayattauymalarıgerekenesaslarakadarpekçokşeyburadayazılıdır.Hattagörgükurallarıdiyebilediği-miz bazı davranış biçimleri de burada sıralanmıştır. Sofra adabındanalındakonuşma,suiçme,giyinme,evdençıkma,yoldayürüme,davetveziyafeteiştiraketme,taziyevehastaziyareti,misafirlik,alışverişveeveeşyagetirme,hattaevegirmeadabınakadarherşeyvardır.Ahiliğinkurallarınauymayanlaraverilecekcezalardaburadasıralanmıştır.

FütüvvetnamelerdegeçmesedeAhiEvran-ıVeli’nin“Elini,sof-ranı,kapınıaçıktut.Belini,dilini,gözünübağlıtut.“gibivecizeleriylekızınayapmışolduğu“İşine,aşına,eşinedikkatet.”tarzındakiöğütleriAhiteşkilatlarındaençokbilinensözleridir.

Ahilik ve Lonca Teşkilatları ve Esnaf üzerindeki etkileri:Ahiler,meslekgruplarıhalindeteşkilatlanmışlardır.AnadoluSel-

çukluDevleti,hattaOsmanlıDevletidönemindebubirlikler,meslekle-reaitproblemlerihalletmektevedevletleilgilimünasebetleridüzenle-mekteydiler.Hammaddetedariki,esnafarasındadağıtımı,malvekalitekontrolüvefiyattespiti,bubirliklerinasligörevleriydi.

Teşkilataçırakolarakgirilirdiamaresmiüyesayılmazdı.Ahiliğeresmenkabul,sonrakiaşamalardagerçekleşebilirdi.Kalfalıkveustalı-ğageçişindebirtakımşartlarıvardı.

Ahilik teşkilatınabazımeslekerbabı ilekötühuyvealışkanlıksahiplerialınmaz,onlaraustalıkbelgesiverilmezdi.Bubağlamdakafir-ler,münafıklar,kahinler,müneccimler,falcılar,sarhoşlar,içkiiçenler,tellaklar, dellallar, kasaplar,muhtekirler (vurguncular, istifçiler), say-yatlar(insafsızavcılar),matrabazlarAhilikteşkilatınayaklaştırılmazveonlaraşed(kuşak)bağlanmazdı.

Ahilikgeleneğinebağlıolarakkurulanesnafbirliklerininbaşın-dabir ‘şeyh’bulunurdubunlaraAhi Babadenirdi.BütünesnafınenüstmakamındadaŞeyhu’l-Meşayıhbulunurdu.Tarikatadabınauygunolarakicazetnamealmadıkçabirkimseninşeyholmasımümkündeğil-di.

Ahi icazetnamelerinin başındaFütüvvet Ağacı resmedilmiştir.Ağaç resmi, dikdörtgen bir kaide üzerine oturtulmuş olup dallarındaEbubekir,Ömer,Osman,Aliyazısıbulunmaktadır.YukarısındaHasanveHüseyinisimleriyazılıdır.EntepededeMuhammedismiyeralmış-tır.Buağaçresmininaltındaicazetnameninmetni,tarikaterbabınınuy-masıgerekenesaslar,uhuvvetsilsilesi,tanzimtarihiyleşahitlerinisim

110

vemühürleriyeralmaktadır.(Bak:ÇorumluDergisi,yıl1943,sayı38)Ahi teşkilatının geleneklerine ve ilkelerine bağlı bu esnaf bir-

liklerinin,OsmanlıDevleti’ninözellikle son iki asrındakısmen şekildeğiştirdiği görülmektedir. Bu dönemde esnafın ve tüccarın toplanıpsorunlarınıgörüştükleriyerlereLoncadenilmeyebaşlanmıştır.Yinebuteşkilatınbaşında‘şeyh’tabiredilenbirreisbulunurdu.Kurulundaimiüyeleri,ilerigelenesnafihtiyarlarıylabirliktetoplanıpesnafilişkilerinidüzenlerlerdi.Yiğitbaşıkurulabaşkanlıkeder,işçibaşıdakurulkarar-larınıtebliğveinfazederdi.

Loncaların yetki ve görevleripekçoktu:Çıraklaraiyimuameleyapılmasınısağlamak,sebepsizvehaksızyereustasınıterkedençırak-larınbaşkalarıtarafındançıraklığakabulünüengellemek,ustalarıntek-lifiyle çırakların kalfalığa yükselmesini sağlamak, kalfalara peştamal(şed)kuşatarakustalığaterfiettirmekveayrıdükkanaçmalarınayetkivermekloncalarıngörevleriarasındaydı.Şed,eğitilipyetiştirilençırak-larınkalfalığıgeçipustalıkicazetialdıklarıtörendebellerinebağlananpamuktanveyayündenyapılmışpeştamalaverilenaddır.

Loncalar,ayrıcazanaatveticareterbabınınhammaddevemalla-rınafiyattespitetmek,sıkıntılıdönemlerdehammaddeveticaretmalla-rınıihtiyacagörebölüştürüpdağıtmaklayükümlüydü.Üretimdekalitekontrolüvestandardıtakipetmek,kalitesizmalzemekullanarakkalite-sizvebozukmalüretenveyüksekfiyatlamalsatıpmüşteriyizararauğ-ratanesnafagereklicezalarıtatbiketmekgibiyetkileridevardı.Başkayerlerdengelen tüccarlar,veresiyeverdiğiesnaftanvadesigeldiğindeparasını alamaması durumunda yiğitbaşınamüracaat ederler.O da otüccarınparasınıderhaltahsilederdi.Hersanaterbabı,kendimekan-larındakandilvebayramgünlerindetoplanıphayırduadabulunurlardı.

Heresnafkendiişiyleuğraşır,başkasınınişinekarışmazdı.Esna-fınbirortaksandığıbulunurdu.Busandıktabirikenparalarlahastalıkveyakazasebebiyleçalışamazhalegelenmeslektaşlarınanakdiyardımyaparlardı.Yeni kalfa ve ustalardan fakir olanlara araç ve hammad-deteminetmeküzerekrediverirlerdi.Esnaftanfakirolarakölenlerincenazemasraflarını karşılarlar, eşi ve çocuklarına yardım yaparlardı.Haksızlığauğrayanmeslektaşlarınınhakkınıaramakiçinresmikurum-lardagirişimlerdebulunurlardı.Esnafdayanışmasıgereğiolarakesnaf-tanbirinindüğünüoluncatopluolarakdüğünekatılırlardı.Hastaolanmeslektaşlarınıziyaretederlerdi.Ölenlerincenazetörenlerinetoplucaiştirakederlerdi.

Ahilikte suç ve cezalar da belli kurallara bağlanmıştır.Ahilikteşkilatımensupları;zina,livata,koğuculukvemünafıklıkettiklerinde,kibirveazametgösterdiklerinde,safkalpliolmaktanuzaklaşıpyavuz

111

gönüllü olduklarında, kin ve haset duygularıyla hareket ettiklerinde,kastenyalansöyledikleri,emanetehıyanetlikyaptıkları,sözündedur-madıkları sabit olduğunda, namahreme kötü gözle baktıklarına dairısrarlışikayetvakiolduğundaşedleriçözülür,tarikattanveteşkilattanuzaklaştırılırdı.

Bu işlembirdenbireuygulanmazdı.Esnafgeleneklerine, loncakararlarına,tarikatusulveadabınaaykırıharekettebulunanlarınönceüçgündükkanlarıkapatılırdı.Suçundaısrarederseyakasıkesilir,bürü-ğüalınır,rütbesiindirilirdi.Kabuletmeyecekolursaesnaflıktançıkarı-lırdı.Birbaşkaifadeyleloncakararlarınagöresuçunağırlığıylaorantılıolarakparacezası,sopacezası,geçiciolarakiştenmen,esnaflıktante-melliçıkartma,bedduaveboykotcezalarıuygulanabilirdi.

Kendilerinecezaverilenesnaf,Ahi Evran Tekkesinegidipkara-raitirazedebilirdi.Ancakburanınkararıkesindi.Bukararıtanımayan,suçlarındantövbeedipbunuşeyhinhuzurundaitirafetmeyenkimseleregenelkuruldabedduaedilir,esnaflıktançıkarılıpkendisineboykotuy-gulanırdı.Artıkondanhiçbirkimsealışverişetmezdi.Odabuşartlaraltındabarınamayıpmemleketiterketmekzorundakalırdı.

Çorum’da Ahilik ve Lonca teşkilatı:Ahi teşkilatı, Anadolu’nun her kentinde örgütlenmiş ve der-

gahını kurmuştur.Vakıf kayıtlarınagöreÇorum’daAhiliğin tarihçesihicrisekizinci,miladionaltıncıyüzyılakadaruzanmaktadır.Bubağ-lamdaÇorum’dadabirAhi Evran (Ahirvan) Tekkesi kurulmuştur.Tabakhane’ninkarşısındabulunanbutekkeninyanındabirdeAhi Ev-ran Mescidiyeralmaktaydı.Esnaf toplantıları,bu tekkedeyapılırdı.Buradaotuz ikiesnaf teşkilatının temsilcileri,yiğitbaşıları toplanırdı.Ahi şeyhinin başkanlığında esnafın meseleleri görüşülür, ustalık vekalfalıklailgilimerasimlerburadayapılırdı.Loncatoplantılarınaancakustalarveyaşlılargirebilirlerdi.

VakfiyelerdeAhiAhmet,AhiKasım,AhiHacıBeygibiahilerinisimlerigeçmektedir.AhiHacıBey,Kılıçörenköyündemetfundur.AliİzzetEfendi’ninsözünüettiğivebirköyünkurucusuolarakbilinenAhiİlyas,AhiHacıBey’inkardeşiolarakbilinir.BundanbaşkaÇorum’unSağrıcımahallesindemetfunbulunanAhiMüsteşar’ınismibilinmek-tedir.Buisim,bazıkayıtlardaAhiMenteşolarakgeçmektedir.NazmiTuğrul,bunlaraGaziDedeisminideilaveetmektedir.

Çorumda daAhi veLonca teşkilatlarının gücü ve ağırlığı her-kestarafındankabuledilirdi.Biresnafındükkanındatoplantıyaptıklarızamanoradangeçenler,içeridekileremutlakaselamverirlerdi.NazmiTuğrul,“ÇorumTarihveCoğrafyası”adlıeserindebuteamüleuyma-

112

yankaymakamlailgiliolarakibretlikbirkıssaanlatır:İşindehileyapanbiresnafınhakkındakararvermekiçinsabah

namazındansonratoplandıklarısıradazamanınkaymakamıoradange-çerkenselamvermemiş.Yiğitbaşı,derhalkaymakamıçağırmış,hare-ketinin sebebini sormuş.Odageçerlibir sebepgösteremeyincekay-makamaüçgünevdençıkmamacezasıvermiş.Odabukararuymakzorundakalmış.

Teşkilatın nüfuzu keskin, kararları geçerli olduğu için şehirdeasayişsizlikolmazmışzirabu teşkilat,meseleleriaralarındahallettik-lerinden dolayı kadılara (hakimlere) pek iş düşmezmiş.Yine NazmiTuğrul’unanlattığınagöreÇorum’atayinedilenKadı,memurlarındanşehrinahvali,davalarınsayısıkonusundamalumatalmakister.Memur,bumemlekettedavaolmazdeyinceşaşırır.Aralarındabiranlaşmazlıkolursakendilerihallederlerdiyecevapverir.Buolaydateşkilatıntop-lumüzerindekietkisinigöstermesibakımındanönemlidir.

Ahilik,birtakımilkeveprensipleriyle,zamaniçindedeğişiklikveyeniliklereuğrayarakesnafvetüccarzümresiniiçinealanbirörgütolaraktarihisüreçteyerinialmıştır.Günümüzdeisebugörevler,değişikodavekuruluşlareliylevedevletgözetimindeyürütülmektedir.Müba-rekgünvegecelerleilgiliduauygulamaları,düğünveölümhalindekiesnafdayanışması,günümüzdehalenyaşatılmaktadır.

113

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ÇORUM’DA

SON DEVİR MEŞAYIHI

114

115

1.ŞİRANLI ŞEYH HACI MUSTAFA EFENDİ Çocukluğu ve Gençliği: Mustafa Efendi, aslen Bayburtlu bir aileye mensuptur.Ailesi,

1829yılındaRuslar tarafındanBayburt’un işgaliüzerineŞiran’agöçetmişlerdir.GünümüzdeGümüşhane’ninbirilçesiolanŞiran’ınSarıca-larKöyü’nde1254/1838tarihindeMustafaEfendidünyayagelmiştir.AnnesininadıHavva,babasınınkiiseÖmer’dir.Şiran’dadoğduğuiçinŞirani,Hz.ÖmersoyundangeldiğiiçinFaruk-ıŞiranidiyeanılmıştır.

MustafaEfendi,dindarbiraileyemensuptu.Dörtyaşındaba-basındanilkderslerialarakokumayabaşladı.OnyaşlarındaTrabzon’damedreseye kaydoldu. Burada temel ilimlerden icazet aldıktan sonratahsiliniilerletmekiçinTokatmedreselerinegitti.Buradadörtyılkal-dı.ZekavekabiliyetiyledikkatçekenMustafaEfendi,hocalarınındadelaletiyleUşak’agönderildi.Orada ikiyılkadarkaldı.Birçokders-ten icazetaldı.Dini ilimlerdebellibirdüzeyegeldi.Ancakkendindemanevibirboşlukhissediyordu.Arkadaşlarına“Heybeninbirgözünüdoldurduk.Öbürgözüboşkaldı.”diyerekbunudilegetiriyordu.Onuntasavvufameylinibilenhocası,onahaccagitmesinitavsiyeettiveora-daaradığıkişiyibulabileceğinisöyledi.

İlk Hac Ziyareti Ve Mürşidini Buluşu: Hocasının tavsiyesiüzerineMustafaEfendi,yirmiyaşlarında

ikenhacfarizasınıyerinegetirmeküzereyolaçıkar.UzunveçilelibiryolculuktansonraMekke’yeulaşır.Kalacakyeriolmadığıiçinmezar-lıklardakaldığırivayetedilir.Muallakabristanındauykuyadaldığıbirsıradabirsufionuuyandırır.Ozat,NakşibendiyyetarikatınınHalidiy-yekolunamensupAbdullahErzincani’ninhalifesiYahyaDağıstani’yemensupmuş;MustafaEfendi’yionagötürür.

MustafaEfendi, hocasının işaret ettiği zatı bulmuştur.AncakYahyaEfendi,müritlerininçokluğunedeniyleonunlailgilenememiştir.Kimolduğu,neredengeldiğibilesorulmamıştır.SonraYemenlibirar-kadaşınındelaletiyleYahyaEfendi’ninhuzurunaçıkmıştır.İntisap,bubuluşmadagerçekleşmiştir.Derhalseyr-isülukveriyazatabaşlamıştır.Takvasınıngereğiolaraktekkedekiyemekleribileyemeyipdağlardakiotlarlakarnınıdoyurmuştur.Buradakinefisterbiyesi,yediyılkadarsür-müştür.Manevimertebesiyükselmişvekalbgözüaçılmıştır.Tasavvufterbiyesininsonundairşatlagörevlendirilmezamanıgelmiştir.

Yahya Efendi’nin dergâhında mürşit seviyesine ulaşmış üçMustafavardır.BiriŞiranlı,biriYemenli,diğeridePakistanlıdır.Bun-lardan sadece birisi Medine’de kalabilecek, diğerleri gönderileceğiyerleregideceklerdir.YahyaEfendi,kendisibir tercihtebulunmakis-

116

tememiş.ÜçünündeelinebirerkağıtveripMedine’yegöndermiş.ÜçarkadaşMedine’yegidipRavza-ıMutahhara’yavarmışlarveboşkağıt-larıorayabırakıpsabahıbeklemeyebaşlamışlar.Sabahezanıylabirlik-teHz.Peygamber (sav)inkabrininbaşınavardıklarındaPakistanlınınkağıdınaHindistan,YemenlininkağıdınaMedineyazıldığınıgörmüş-lerdir. Şiranlı ŞeyhHacıMustafaEfendi’nin kağıdında iseAnadolu-Çorumyazısıbulunmaktadır.

Anadolu’ya Hareket: Mustafa Efendi, görev yeri belli olmasına rağmen bir türlü

Medine’denayrılmakistemez.Amaverilengöreve,gösterilenyeregit-mekzorundaolduğunundabilincindedir.GünlerceMescid-iNebevi’yegider,Hz.Peygamber(sav)inkabribaşındagözyaşıdöker.Birgünhu-zurunakabuledileceğinedairmaneviişaretaldıktansonraMedine’denayrılır.

İstanbul’agitmekiçinCiddelimanınagider.Ancakyanındayolparasıyoktur.Fakirbirdervişolarakgemiyebiner.Kontrolesnasındabiletsizolduğuiçingemidenindirilir.Kaptan,limandanayrılmakiçinbütün hazırlıkları tamamlamıştır ama gemiyi bir türlü hareket ettire-mez.Makine aksamı elden geçirilir, bir arızaya rastlanmaz.Hikmetiaraştırılırkenbiletiolmadığı için indirilenyolcugelirakıllarına.Şeh-rinheryerindeodervişiararlar.Sonundabirmescittenamazkılarkenbulurlar.Ona yalvarıp yakarırlar, gemiye binmeye razı ederler.Artıkmanevibirengelkalmamıştır.Gemi,normaldendahahızlıyolalırvebeklenendenönceİstanbul’avarır.

Gemiyi durduran Kara Şeyhin kerameti, kısa zamanda tümİstanbul’dayankılanır.Buolayokadarçokmeşhurolurkidevrinpadi-şahınakadarulaşır.SultanII.AbdülhamitHan,şeyhülislamınbaşkanlı-ğındaİstanbul’untanınmışâlimlerinitoplar.ŞiranlıŞeyhHacıMustafaEfendi’nin de katıldığı bumecliste bir çokmesele tartışılır.MustafaEfendi,maneviveilmiağırlıyladikkatleriüzerinetoplar.Padişah,ŞeyhEfendidençoketkilenirvesaraydakalmasınıteklifeder.AncakMusta-faEfendi,ŞeyhYahyaDağıstani’ningörevlendirdiğiyeregitmekarzu-sundadır.Bunedenleteklifikabuletmez.Kendisineverilenatiyyeleridehazineyebağışlayarakmaddibağımlılıkaltınagirmektenkurtulur.

Şiran’dan Çorum’a: İstanbul’danayrılışındavatanhasretiağırbasar.Görevmahalli

olanÇorum’a gitmeden önce Şiran’a gider.Orada babasının ısrarıy-lakendiköyündenGüllüHanımlaevlenirvebirsüreŞiran’dakalma-ya karar verir.Orada tekke kurarak irşat faaliyetlerine başlar.Ancak

117

Şiran’ınnüfuzluailelerindenTellisülalesinemensupAliÇavuşileara-sı açılır.Tartışmalardan canı sıkılanMustafa Efendi, Şiran’dan ayrı-lır.ÖnceNiksar’a, oradan da bazımüritleri ve akrabalarıyla birlikteMedine’deişaretedilenÇorum’agelir.

Mustafa EfendiÇorum’a gelinceMekke’deyken tanıştığı birzengin tarafındankendisineKellegözCamiininkıble tarafındabirevtahsisedilir.ŞeyhEfendi,buranınüstkatınıevolarak,altkatınıdatek-keolarakkullanır.Birbağvebirdetarlaalır.Çiftçiliklehayatınıdevamettirmeyeçalışır.Tekkededemaneviağırlıklısohbetleryapar.Çorum’ayerleşinceİskilipliEminehanımlaevlenir.

HacıMustafaEfendi’ninirşatsahası,Tokat’tanAfyon’akadaruzanmıştır.Tokat’tazenginbirhanımlaevlendiğivebuhanımınıntümservetini,onunrızasınıalarak,ilimveirşathizmetlerindeharcadığıri-vayetideyaygındır.

ŞiranlıŞeyhEfendi,biraraKayseri’yegider.BirCumagünüKayseriulemasıarasındaseçkinyeribulunanHacıTorunEfendi’ninbirsohbetmeclisinedinleyiciolarakkatılır.Meclistesözüedilenkonununyeterincehalledilmemesiüzerineizinistervedoyurucumalumatverir.HacıTorunEfendi,onukucaklarve“Allah,buülkedensizingibilerieksiketmesin.”diyeduaeder.

Gurbet ve Hasret: Çorum’dairşatfaaliyetleriniyürütürkenzamanzamandoğdu-

ğuyerolanŞiran’ahasretidepreşiramaayrılışsebebiniunutamadığıiçinÇorum’dakalmayakararlıdır.Buduygularınımısralaradöker:

Yeter artık bu hasretlik Aşk ile olan halvetim Sana gelmektir niyetim Daha dönmem ben Şiran’a

Burada tamam olsun ömrüm Vuslat olsun hem bu günüm Sultanıma gider gönlüm Daha dönmem ben Şiran’a

Bu can cananı arzu eder Garip kulun niyaz eder Ümmet Muhammed’e gider Daha dönmem ben Şiran’aOnbeşkıtadanoluşanbuşiirindeilahiaşkıncazibesinekapılıp

irşatlameşgul olduğu için artık Şiran’a gitmesine gerek kalmadığınıapaçıkortayakoymaktadır.

118

İlahi Aşk ve Yakarış:Tasavvufyolunuseçmişvedünyasevdasındavazgeçmişinsan-

lar,AllahveResulününaşkıylayanıptutuşur.İlahiaşkadalanderviş,ondanbaşkabirşeydenmanevihazduymaz.

Maşukumun güldür teniBen gülzarı neylerem.Aşkın çölü makber banaBaşka mezarı neylerem.

Bülbül niçin verdin gönülRengin sola bir goncayaSolmaz benim gonca gülümFani baharı neylerem.

Tek hücreli evdir gönülSığmaz ona bin bir emelTek dilbere verdim gönülBaşka nigarı neylerem.Buşiirintamamıonikikıtadır.ŞeyhMustafaEfendi,buşiirinde

AllahaşkıvePeygambersevgisindenbaşkahiçbirşeyingönlündeme-kan tutamayacağını ifadeetmektedir.Aynı temayışumünacatındadaterennümetmektedir:

Seherde kölendir bu dertli arifHalleri sana malum, istemez tarifDertlere dermandır ihlas-ı şerifHürmetine bizi affeyle Allah’ım.

Günahım çoktur eyleme tazirŞiranlı hacıyım, cevherim hazırGam dükkanım açtım, pirimdir HızırHürmetine bizi affeyle Allah’ım.

İrşat Faaliyetleri ve Halifeleri:ÇorumluPirdiyedebilinenŞiranlıŞeyhHacıMustafaEfendi,

Çorum’dakidergahındanhareketleİskilip,Tokat,Niksar,Sivas,Aluc-ra,Samsun,Amasya,Darende,Afyongibibellibaşlımerkezlerdeirşatfaaliyetlerinde bulunmuştur.Bunedenle talebe vemüritlerinin sayısıbilinemiyor.366tanehalifesininolduğusöyleniyor.BayburtluAhmet(Amcasınınoğlu),TokatlıHacıSalihefendi,DarendeliMahmut,Alaca-lıAhmetEfendi,TokatlıMustafaHaki,NiksarlıAhmetEfendi,SivaslıMustafaTaki,BaşçiftlikliİnceimamzadeHasanefendi,MesudiyeliSa-rıalizadeAhmetEfendi,İskilipliÖmerEfendi,TosyaÇevlikliMehmetGülşen,TorulluHacıOsman,ÇalganlıOsman,AlucralıHacıHasanve

119

kendioğluHacıFaikEfendiençoktanınanlarıdır.ŞeyhMustafaEfendi’ninilkeşiGüllüHanımdanikioğlu,birkızı

olmuştur.Kızı,Çorum’unmeşhurmüderrislerindenKürtHacıMustafaEfendiileevlenmiştir.İskilipliEmineHanımdanFaikveHilmiEfen-dilerdünyayagelmiştir.FaikEfendi,babasınınhalifesiNiksarlıAhmetEfendi’dentasavvufieğitiminitamamlayarakNakşibendisilsilesinide-vamettirmiştir.

ŞiranlıHacıMustafaEfendi,müritlerinegörevverirkenusulüneuygunyapmalarınıvegerekenfedakarlığıgöstermelerinitembiheder-miş.Birgüncivarkazalardanziyaretinegelenbirbirmüridinemem-leketinedönmekiçinizinvermiş.Ertesigünaynızatınçarşıdavasıtaaradığını görünce:”Ya…Vesait demi aranırmış.BizMekke vadile-rindeyalınayakmürşid-ikâmilarayıpgezdiğimizdeayaklarımızınya-rıklarınaçekirgelergizlenirdi.Şimdisiz,kolaybuldunuzdakıymetinibilmiyorsunuz.”diyerekuyarmışvetasavvufyolununçileliolduğunaişaretetmiş.Bununüzerineozat,memleketineyürüyerekdönmekzo-rundakalmış.

Yaşayışta Örnek Olmak:ŞeyhHacıMustafaEfendi,irşadınsöziledeğil,örnekyaşayışla

olacağınainananlardandır.Birbaşkaifadeyleirşat,kâliledeğil,halile-dir.Onuntasavvufterbiyesindesükut/sessizlikhali,çokönemlidir.Zirasükut,derunitefekkürdür.Birkişininhali,binkişininsözündendahatesirlidir.Hemgünlükferdizikirde,hemdehatme-ihacegandenilentopluzikirdebunutitizlikleuygular.

Bir günMustafa Efendi’nin tekkesine medrese tahsili görmüşbirkişigeldi.Şeyhinhalkasınaoturdu.ŞeyhEfendi,sükuthalindeydi.Beklemektensıkıldı.

-Efendi,böylesükutetmekyerineburadatoplananinsanlarasoh-betetsenizveonlaraislamdanbirşeyleröğretsenizdahaiyiolmazmı?

MustafaEfendi,hiçcevapvermedi.Adamçıkıpgitti.Olayıizle-yenmüritlerindenbiri:

-Efendim,adamsiziazarlargibikonuştu.Niyecevapvermedi-niz?deyinceMustafaEfendi:

-Sükutumuzuanlamayan,sözümüzühiçanlamaz,diyereksükuthalinikavramanınönemineişaretetmiştir.

Hattata Saygı:ŞiranlıŞeyhEfendi,maneviyatıgülcübirinsandı.Allahaşkıve

peygambersevgisiylebirlikteKur’an-ıKerim’ebüyükbirsaygısıvar-dı.Onuokuyanveyazanadaelbettehürmetederdi.KazancızadeHacı

120

OsmanEfendi,iyibirhattattı.GeçiminiKur’an-ıKerimyazaraksağ-lardı.YazdığıKur’an-ıKerimsayısıkırkıgeçmişti.1877Osmanlı-RusSavaşı,diğeradıyla93harbisırasındamemlekettekıtlıkhükümsürü-yordu.OsmanEfendideaileceüçgünaçkalmışlardı.

OsmanEfendi,birsabahKellegözCami’indenamazıkılıpace-leyleevineyönelir.YazmaktaolduğuKur’an-ıKerim’inkalanikicü-zünütamamlamakniyetindedir.Onuyazıp teslimedecekveailesiningeçimini temin için üçbeş kuruş alacaktır. Fakat ardındankendisineseslenildiğiniduyar.DönüpbakarkiŞiranlıŞeyhEfendi’dir.Eliylegel-mesiniişareteder.Gitmeseolmaz.İçinden“Bemübarek,seninyanınagelinceyekadarbenikisayfadahayazardım.”diyegeçirir.ŞeyhEfendi,ısrarlaiçerigirmesiniister.OsmanEfendideaynışeyleriiçindengeçir-meyedevameder.ŞeyhEfendi“Hoca,bırakşuikisayfaderdini.SenbununşevkiyleikiKur’andahayazacaksın.”derkenkapınınarkasında-kiunçuvalınıgösterir.Onualıpgötürmesini,afiyetleyemelerinisöyler.HattatHacıOsmanEfendi,ömrüboyuncaoiyiliğiunutmaz.

Mesnevi Sohbetleri: Şiranlı ŞeyhHacıMustafa Efendi, tekkesindemanevi ağırlıklı

sohbetlerinedevamederdi.ZamanzamanMevlanaCelalettinRumi’ninMesnevi şerifini okutur ve açıklamalarda bulunurdu.Bu sayede ilimerbabındanbazıkişilerdesohbetlerekatılırdı.

OgünlereÇorum’ayenigelmişvetalebeokutmayabaşlamışolanKürtHacıMustafaEfendidebunuöğrenmişti.Şeyhinilmiseviyesinitespitetmekamacıylabirakşamtekkeyegitmişti.OandaMesnevi’denMiraçbahsiokunuyordu.ŞeyhEfendi,dinleyenlereyönelerek“Keşkearamızdailimerbabındanbirzatbulunsadabizebukonuyuaçıklasa.”dedi.Herkes,KürtHoca’yıişaretettiler.ŞeyhEfendide“Evladım,şöy-lebuyur,bizeMiraç-ıNebi’yianlatdedi.

ÜnlüâlimKürtHacıMustafaEfendi,sohbetmeclisininmaneviağırlığındanolacakkikonuyubirtürlütoparlayıpanlatamaz.Hazırlıklıolmadığınıbeyanedereksüreister.ŞeyhEfendideonayirmigünlüksüreverir.HocaEfendi,çalışır,hazırlanırancakbirtürlüanlatacakce-saretikendindebulamaz.Birsüretekkeyegitmeyerekkonuyugeçiştir-mekveunutturmakister.Fakatrüyasındabirkaçdefaihtaredilir.So-nundatekkeyegitmeyekararverir.ŞeyhEfendi,onugörüncehürmetedipyergösterir.Konuyusunmasınıbekler.AmaKürtHoca,birtürlükonuyabaşlayamaz.Aslındamiraç,onunçabukçahazırlanabileceğiveçokiyianlatabileceğibirkonudur.Oradakimaneviortamdabunubirtürlütoparlayıpanlatamaz.Özürdileyerek“Efendim,buyurun,sizan-latın,bizdinleyelim.”demekzorundakalır.

ŞeyhEfendi,konuyuayrıntılarıylaanlatır,birtakımmaneviişa-

121

retlere temaseder.BuesnadaKürtHoca,baygınlıkgeçirir.SohbetinbitimindeayıldığıesnadayanındasadeceŞeyhEfendivardır.Eliniyü-zünüyıkattırır.Şöylebirdolaşalım,diyedışarıçıkarlar.GezegezeHı-dırlıkmezarlığınagelirler.KürtHoca’nınbileğinden tutar.“Evladım,zamanzamanibretalmakiçinburayagelmekistiyorum.Amaburadakimevtayazahmetverdiğimiçinutanıyorum.”der.

KürtHacıMustafaEfendi,buziyaretişöyleanlatır:“ŞeyhEfendibileğimdentuttuğuzamangözümünperdesisıyrıldı.Baktımkikabris-tanda ne kadar cenaze varsa dimdik ayakta, ŞeyhEfendi’ye karşı elpençedivandurmuşlardı.Bileğimibıraktığızamanperdekapandı.Me-zartaşlarındanbaşkabirşeygöremezoldum.”

AslındaŞiranlışeyhEfendi,KürtHoca’yımahcupetmekniye-tindedeğildir.Onunilimdenkaynaklanangururunukırarak“ben”duy-gusundan sıyrılmasını sağlamaktı.Buolaylar zinciri, hedefineulaştı.İlerideKürtHoca,ŞeyhEfendi’nindamadıoldu.

Ruh, Nefis, Âlem ve Ubudiyet:ŞiranlıŞeyhHacıMustafaEfendi,altıyedidefahaccagitmiştir.

1303/1886yılındaki hac ziyaretindendönerkenmeşakkatli olanyoluseçmiştir.Niyeti,Şam’ıziyaretetmektir.Şam’avardığındaonuulemavemeşayıhtanmüteşekkil bin heyet karşılamıştır. Bu heyetin içindeAşçıİbrahimDededebulunmaktadır.AşçıİbrahimDede,hatıratındaŞeyhEfendi ile ilgili izlenimlerini uzunuzun anlattıktan sonra onunruh,nefis,âlemveubudiyetleilgilisohbetindenbazıörneklerverir:

“Ruhikidir.Birincisi,ruh-ıhayattır.İşteburuh,emr-iRabbaniolanruhtur.Diğeri,meleklerâleminegidipgelenruh-ırevanidir.‘BensizinRabb’ınızdeğilmiyim?’hitabında‘Evet’diyenruhbudur.Buruh,cism-ilatiftirvehakikat-iinsandır…

“Nefisdenilenşey,bircevher-ilatiftir.Ruhilekalbarasındabirvasıtadır.Ruhtanfeyz-iRabbaniyialıpkalbedöker.Bunefis,hakikatekarşıveCenab-ıHakk’aasideğildir.Bunefsesövmekvelanetetmekcaizdeğildir.Bunefis,daimaruhtarafınameyleder.Ancakbunanefs-iemmarelikvesairsıfat-ımezmumeinsantarafındangelirvenefsearızolur.Nefis,daimaseniHakk’aulaştırmayaçalışır.Sen,onunmuhalifiolanşeylerionateklifetmekleonuyoldançıkarırsın.‘Nefsinitanıyan,Rabbınıtanır’hadis-işerifi,bunubeyaneder.

“Süluk-i âfâkiden ilerisi, süluk-i enfüsidir. İşte buradaCenab-ıHakk’ınesmavesıfat-ıilahiyyesinesülukvardır.Buradanefis,tekmil-imeratipedipCenab-ıHakk’amir’at(ayna)olur.Yaniilahiisimvesı-fatlar,aynayatecellieder.

“Âlemdeikidir.Âlem-imülkveâlem-imelekutvardır.Âlem-i

122

mülk,budünyadır,herşeyinzahiridir.Âlem-imelekutisesemavattır,herşeyinbatınıdır.Budünyaonungölgesigibidir.Ziraherşey,batınıy-lakaimdir.Yaniherşeyinzahiriolduğugibibatınıdavardır.Ona,onunhakikati,sabitesiderler.

“Lailaheillallah”kemle-itevhidindekilamelif,yazılışitibariylemakasgibidir.Nasılmakasbirşeyikesipikiparçaederselamelifdemasivallahıkestiğiiçinonaişaretolarakmakasbiçimindeyazılmıştır.Ancak“lamevcut”mülahazasında “Masivallahyoktur “deyipkeseratarsanozamanbugerçekleşir.Buradamaksat,onunyokveAllah’ınvar olduğunu ispat etmektir. İnsanda lamelife benzer.Başını aşağı,ayaklarınıyukarıçevirdiğimizdelamelifgibiolur.Budainsanınfaniolduğunabirişarettir.Buremizler,ancakaşkilekavranır.

“Sünnetnamazlarınagelince,farzlardanöncekılınırkiCenab-ıHakk’ın huzuruna varmadan önce insan kendini ibadete hazırlamışolur. Fatihanın evvelindeCenab-ıHakk’a hitap yoktur. “Yalnız sanaibadetederiz“ayetinekadarkul,kendiniCenab-ıHakk’ınhuzurundaolmayahazıreder.“Yalnızsanaibadetederiz.”ayetindenitibarenkul,Mevla’sınınhuzurundaolduğununşuurunavarırveonagörenamazadevameder.”

Aşçı İbrahimDede, Şiranlı ŞeyhMustafa Efendi’nin zahir ilebatını birleştiren derin tetkiklerini hayranlıkla dinlemiştir. Hatırındakalanlardan bazılarına böylece nakletmiştir. Biz de sadeleştirerek veözetleyerekburayaalabildik.

Bir hac dönüşü:Şiranlı ŞeyhMustafaEfendi, o dönemin zor şartlarına rağmen

altı- yedi defa hacca gittiğini belirtmiştik. Bir defasındamüritleriylebirlikte deniz yoluyla haccagitmek için İstanbul’a uğramıştı.Bu es-nadaHacıHasanPaşa’nındelaletiylesarayadavetedilmişti.Yemekleryendiktensonrapadişah,Hicaz’agidecekyolculara“surre”adıaltındabağışveihsandabulunmuştu.HerkesbuihsanıkabuletmesinerağmenŞeyhEfendi,verilenhediyeyikabuletmemiştir.Sebebiniaçıklamaba-bındakendikendisine“Bi’se’l-ulemafi-babi’l-ümera.”Yani“Alimlerinkötüsü, emirlerinkapısındabulunur.”demiştir.Yavaş sesle söylenme-sinerağmenpadişahbunuduymuşveşeyhegücenmiştir.AncakŞeyhEfendi,HasanPaşa’nınhimmetiylesaraydankurtulabilmiştir.

Hıdırlık Tutkusu:HocaKamil(Yöney)inanlattığınagöreŞeyhHacıMustafaEfen-

di,Hıdırlık’aonbeşgündebirgider,ziyarettebulunurmuş.Ancakşa-dırvandan ileri gitmezve türbelere çıkmazmış.Ziyaretlerini türbenin

123

kıble tarafındaki pencereden yaparmış. Sebebini soran bir müridine“Mescidingirişindeikimübarekşehitdahayatıyor.Nasılolurdabenonlarıçiğneyereksahabelerinkabirleriniziyaretegidebilirim?”diyece-vapvermiş.Yıllarsonracamivetürbeninbugünküşekliyleinşasıiçintemel kazılırkenŞeyhEfendi’nin işaret ettiği noktadamumyalaşarakhiçbozulmadankalabilmişçokeskiyeaitikicesetbulunmuş.OzamanŞiranlıŞeyhHacıMustafaEfendi’ninkerametianlaşılabilmiştir.İhsanSabuncuoğlu,omezarlarıngünümüzdekiçiftemerdiveninaltındakal-mışolduğunubelirtir.

ŞeyhEfendi,HıdırlıkŞeyhinamıylatanınanAbbasEfendi’yideyanınaalıpbirgünSuheyb-iRumi türbesiniziyaretegider.Âdetihi-lafınabudefatürbeyegiripomübareksahabekabirleriniziyareteder.TürbedenayrılmadanönceAbbasEfendi’yevasiyetniteliğindeşöyleder: “Ben, alemdar-ı ResulHz. Suheyb-i Rumi’yi rüyamda gördüm.OnunişaretiyleÇorum’agelipyerleştim.Hicaz’daölmekisterim.Şa-yetÇorum’daölürsembeniSuheyb-iRumi’nineşiğinedefnedin.”

Bu,Hıdırlık’asonziyaretiolmuştur.

Son Haccı ve Vefatı:Hıdırlık’ısonkezziyaretettiğiseneyedincihaccınıyapmaküze-

reTokatlıhanımıvedörtoğluilebirlikteyolaçıkmıştır.DenizyoluylaönceCidde,ardındankarayoluylaMekke’yegiderekHacgörevinita-mamladıktan sonraMedine’yeVarıpRavza-ıMutahhara’daHz.Mu-hammet(sav)iziyaretetmekarzusundadır.

ŞiranlıŞeyhHacıMustafaEfendi,niyetinigerçekleştirmiştiramaordadoyasıyakalamamıştır.Hastalığınedeniylefazlaziyarettebuluna-mamıştır.AmaHicaz’dakalmakveotopraklardavefatetmekarzusun-daydı.BuniyetiveduasıAllahindindemakbulolmuşolmalıkioradavefatetmiştir.Hz.Peygamber(sav)ekomşuolmakistiyordu.ArzusunauygunolarakBakikabristanındaHz.Osman(ra)ınkabriyanınadefnedilmiştir.

Budefinişlemi,pekdekolayolmamıştır.AhmetKazancıhoca-mız,babasındannaklenolayışöyleanlatıyor:

ŞiranlıŞeyhEfendi,hastalığıağırlaşıncaOsmanlıBirlikleriko-mutanına,kendisiniBakiMezarlığınadefnetmesinivasiyeteder.Vefa-tındansonrayıkanıpkefenlenipBakiMezarlığınadefnedileceğiniöğ-renenAraplar,bunaşiddetleitirazederler.İşinileriboyutlaraulaşmasıüzerinekomutan,birtekliftebulunur.

-Banaizinverin.Vasiyetigereğionuistediğiyerekadargötüre-yim.Sizdeoradanalın,canınızınistediğiyeredefnedin.

Araplar,buteklifkabulederler.Komutan,tabutuBaki’yekadar

124

götürür.Tabutuyereindirirkenşöyleder:-Ben, vasiyetini yerine getirdim. Sen de eğer gerçektenAllah

dostubirkimseisenkendiyeriniseç.Komutan,tabuttakizataböyleseslendiktensonraaskerlerinigeri

çeker.BudefaAraplardevreyegirerler.Tabutasarılırlaramabütünzor-lamalarınarağmenyerindenoynatamazlar.

-Buadamınyerigerçektenburasıolmalı,deyipçekilirler.Tartışma,böylecesonlanmışolur.BununüzerineŞeyhEfendinin

cenazesi,BakiMezarlığınagirdiktensonrasoladoğrudönenyoldayir-miadımkadarilerlendiğindebirkabredefnedilmiştir.

Servetinieşineteslimeden,irşathizmetindeharcamasındanhoş-nutolangönlüzenginTokatlıeşideüçgünsonraMedine’devefatet-miştir.VasiyetiüzereBakiMezarlığındaeşiŞiranlıŞeyhHacıMustafaEfendi’ninyanınadefnedilmiştir.

ŞiranlıŞeyhHacıMustafaEfendi’ninvefattarihikonusundaikifarklı tarih vardır. İhsan Sabuncuoğlu, Şeyh Efendi’nin torunuHak-kıAkyol’unbeyanınadayanarakRumi1315/1899 tarihini vermekte-dir.HamdiErtekinde1886doğumluolanoğluHacıFaikEfendi’ninotarihlerde20yaşındaolduğunaistinadenŞiranlıŞeyhHacıMustafaEfendi’ninvefattarihinin1906yılıolduğunuiddiaetmektedir.Bununbiryazımhatasıolduğunutahminediyoruz.Ziraaynıeserinbirinciba-sımında1899yılındavefatettiğinikaydetmiştir.

ŞeyhEfendi’ninMedine’devefatındansonragörevi,oğluHacıFaikEfendi’yeintikaletmiştir.Oda1925yılındatekkelerinkapatılma-sınakadarvazifesinedevametmiştir.

ŞeyhHacıMustafaEfendi,zahirivebatıniilimlerdederinleşmişkamilmürşitlerdendir.Keşifvekerametiaçıkbirderviştir.Çokkonuş-makyerineyaşayışıylainsanlaraislamıanlatmayıtercihetmişbirgönülinsanıdır.Allah,rahmeteylesin.

125

KAYNAKLAR:* İhsan Sabuncuoğlu,Çorum Tarihine Ait Derlemelerim, 1/72-73,Ankara1972*HamdiErtekin,SonDönemİskilipliAlimler(Türk Kültüründe İz Bı-rakan İskilipli Alimler Sempozyumu)TDVYayını,sh.407-410,Ankara1998*HalilİbrahimŞimşek,Şiranlı Hacı Mustafa Efendi’nin Hayatı ve Ta-savvuf Anlayışı(Osmanlı’danCumhuriyeteÇorumSempozyumu)C-I,Sh.573-588,Çorum-2008*AşçıİbrahimDede,Çok Yönlü Bir Sufinin Gözüyle Son Dönem Os-manlı Hayatı- Aşçı Dede’nin Hatıraları, Haz:MustafaKoç-EyyüpTan-rıverdi,Kitabevi,II/605-616İstanbul-2006* LütfiAlıcı, İhramcızade İsmail Hakkı Toprak Efendi Şahsiyeti ve Eserleri,sh.16-17,Ankara2001*AhmetLütfiKazancı:“Çorumlu Osmanlı Âlimleri ve Şeyhleri-Mü-zakere”OsmanlıDönemindeÇorum Sempozyumu (1-3 Ekim 2004)sh.550-553*AhmetLütfiKazancı:Kendimi Anlatayım Dedim,İst.-2009

126

2.ÇERKEZ ŞEYHİ HACI ÖMER LÜTFİ EFENDİ

Çocukluk ve gençliği:ÇerkezŞeyhi lakabıylamarufHacıÖmerLütfiEfendi,Çorum

nüfuskaydınagöre1849yılındaKafkasya’dadünyayagelmiştir.Res-mikayıtlardaadıHacıÖmerolarakgeçmektedir.BabasıAbsal,anne-si Fatma’dır. İhsan Sabuncuoğlu 1293Osmanlı-RusHarbi nedeniyle1877’degeldiklerinikaydetsede1272/1856yılındababasıAbsal(Abi-sal)Bey,beşkardeşiylebirlikteKafkasya’danayrılarakErzurumilinebağlıHasankaleilçesinegelmişlerdir.

ÖmerLütfiEfendivetümakrabaları,Hasankale’desekizaykal-dıktan sonra Kars iline bağlı Sarıkamış ilçesinin Hamamlı Köyü’neyerleşmişlerdir. Buradaki ikametlerinin onuncu yılında babasıAbsalBeyvefat etmiş veorayadefn edilmiştir.Buolaydan sonraTokat’ınBatmantaş Köyü’ne göçmüşlerdir. Akrabaları Kundukzade MustafaPaşa’nındelaletiyleÖmerLütfiEfendi,buradanİstanbul’agötürülmüş-tür.

Tahsil hayatı:ÖmerLütfiEfendi,İstanbul’damedresetahsilinedevamederken

Eyüp Sultan’dametfunNakşibendi şeyhiHacı Feyzullah Efendi’ninhalifesiEdirneliMehmetNuriEfendi’nindergahınagitmeyebaşlamış-tır.ÖmerLütfiEfendi’nindaha sonramüritlerineanlattığınagörebudergâhayönelişininbaşlangıcı,yediyaşındagördüğübirrüyayadayan-maktadır.Oyaşlardarüyasındabirzat“İlimöğrenmekiçinİstanbul’agel.”der.AmaÖmerLütfi,küçükyaşlarındabuşehrihiçduymamıştır.Aradanyıllargeçtiktensonrailimöğrenmekiçinİstanbul’agitmekkıs-metolmuştur.Fakatonuheyecanlandıran,EdirneliŞeyhMehmetNuriEfendiilekarşılaşmasıolmuştur.Onuilkgördüğünderüyasınıhatırla-mışveozamanrüyasındagördüğüzatilekarşısındakikişininaynıol-duğununfarkınavarmıştır.BuhalkarşısındahiçtereddütetmedenNak-şişeyhiMehmetNuriEfendi’yeintisapetmiştir.AslındaşeyhiMehmetNuriEfendi,pekçoktarikattanicazetlidir.

ÖmerLütfiEfendi’ninİstanbul’damedresevetasavvufeğitimi,on bir yıl sürmüştür.Medreseden aldığı ilim icazetine ilaveten 1884yılındaşeyhindenNakşi,Kadiri,Sühreverdi,KübreviveÇeştitarikat-larındandaicazetalmıştır.

İlk görev:İcazetverildiktensonrabiryerdegörevyapmazamanıgelmiş-

tir. Şeyhinin talimatıyla Sivas’ın Aziziye kasabasına bağlı KazancıKöyü’negidenÖmerLütfiEfendi,buradairşatfaaliyetlerinebaşlamış-

127

tır.GörevininilkaylarındaşeyhionuEvliyahanımlanikâhlamıştır.Bu-radabirmüddetgörevinisürdürmüştür.

Çorum’a yöneliş ve yerleşişi:Çerkez Şeyhi, 1887 yılındaAlaca ilçemize bağlı Bakırboğazı

Köyü’ne,1891yılındadaÇorum’ataşınmıştır.Buradaaltıaykaldık-tansonrakardeşleriveeşiEvliyahanımlabirliktedenizyoluylahaccagitmekiçinİstanbul’agitmişlerdir.İhsanSabuncuoğlu,bukonuyuşöy-leifadeetmektedir:“Hicazagitmeküzereİstanbul’agittiğindeSultanAbdülhamid’e haber verilmiş ve ölünceye kadar EvkafDairesi’ndenkendisinemaaştahsisolunmuştur.”

ÇerkezŞeyhiÖmerLütfiEfendi,hacsırasındaeşiEvliyaHanım’ıkaybetmişveonuorayadefnetmiştir.Hacgörevinitamamladıktanson-ratekrarÇorum’adönmüşveKarakeçiliMahallesiAlaybeySokaktakimeşhurtekkesinitamamlayarakburadairşatfaaliyetlerinebaşlamıştır.Bukonaktaikihaymalık,birbuğdayambarı,ahırmevcuttur.Konağınbirkısmındaailecekendisiyaşamaktadırkibubölümeşeyhevi/haremdenilmiştir. Ortabölümündeyüzkişiden fazlacemaatinnamazkıla-bileceği büyük birmescit ve çok sayıdamisafirin konaklayabileceğipek çokodabulunmaktadır.Konaktaki oda sayısı, yirmiden fazladır.Bazıları,dervişodaları,bir tanesidekütüphaneolarakkullanılmıştır.BumescitteKazancılardanSalihHafızveHattatOsmanHafız,uzunyıllarimamlıkyapmışlardır.Mescit,ibadetzamanlarıdışındatevhitha-neolarakkullanılmıştır.

AncakÇorum’dakisonNakşişeyhiÖmerLütfiEfendi’ninkona-ğı,2012yılıbaharınakadarayaktakalabilmiştir.Birtarihiyaşatmani-yetiyledeolsabutarihikonakkorunabilirdiamamaalesef2012yılınınbaharındayıkılarakortadankaldırılmıştır.

NüfuskayıtlarınagöresadeceAlaybeyzadeOsmanAğa’nınkızıZekiyehanımlaevlenmiş,ondandaAbdullahAvniveUbeydullahadın-da ikioğluvebirkızıdünyayagelmiştir.Buradananlaşıldığınagöreeskieşindençocuğuolmamıştır.

Nakşi tekkesi:Hacı Ömer Lütfi Efendi, Nakşibendi tarikatının ünlülerinden

Mevlana Halid-i Bağdadi’nin öncülüğünü yaptığı Halidiyye kolunamensupbirşeyhidi.NakşibendiliktenbaşkaKadiri,Sühreverdi,Küb-reviveÇeştitarikatlarındandaicazetliydi.Amao,şeyhiEdirneliSey-yidMehmetNuriEfendi’ninhuzurundaNakşitarikatınagirmiştiveoyönüylebiliniyordu.

128

SeyitMehmetNuriEfendi’ninşeyhidemeşhurHacıFeyzullahEfendiidi.EyüpSultanMezarlığındametfundurlar.YakınınadaMare-şalFevziÇakmakdefnedilmiştir.

Bukonudabiranıanlatmakdurumundayım.HafızMehmetİhsanKazancı,İzmittersanesindeçalışandamadı

LütfiKolağası’nıziyaretegittiğindebirlikteİstanbul’ageçerler.Ora-daöncelikleEyüpSultanhazretleriniziyaretettiktensonrayanındakiEyüpsultanMezarlığınıdolaşmayabaşlarlar.HafızEfendi’ninniyetibellidiramaorayavarıncayakadarbirşeysöylemez.

SeyhiÖmerLütfiEfendi’nindeşeyhiolanobüyükNakşişeyhi-ninhuzurunavarıncaYasinokumayakararverir.Eniştesinidetembih-ler:

-Lütfi,sensessizcedinle.Sakıngeridönüpbakma.HafızİhsanEfendi,sesliolarakKur’anokumayabaşlar.Birmüd-

detsonramezarlıktahışırtılarbelirir.Hafızokumayadevamettikçehı-şırtılar artar.LütfiKolağası, korkuve endişeylegeri dönüpbakar.Oandanitibarenhışırtılarkaybolur.

OkuyupdualadıktansonraHafızMehmetİhsanEfendi:-Enişte,niyesabırsızlıkettin,diyesorar.Odakorktuğunuifadeeder.HafızEfendi,bubüyükmanevihali

açıklamakzorundakalır:-Aslında korkulacak bir şey yoktu. Onlar sekinemelekleriydi.

Ku’andinlemeyeveduamıza iştirak etmeyegelmişlerdi.Yanlışyap-tın…

Ulu Cami’de vaaz ve irşadı:Çerkez Şeyhi, temiz giyimli, hoş sohbet, ağırbaşlı bir insandı.

ÇorumvehavalisindekiÇerkezlerüzerindepekolumluetkilerbıraktı.Onlarındiniyaşayışveanlayışınayönverdi.Medreseeğitimiyledinibilgileri, tasavvuf eğitimiyledebatıni ilimleriöğrenmişveher ikisi-nidebirbirleriyleiyicemezcetmişti.UluCami’dezamanzamanvaazederdi.Az,özveetkilikonuşurdu.Onudinleyenherkes,ŞeyhEfendibusözleribanasöylüyor,diyedüşünmektenkendinialamazdı.

Birvaazındakulhakkındanbahsetmiş,bununönemineişaretet-mişti.Camiçıkışındabirisisormuş:

-Hocam,kulhakkıçetindir.Hesabızordurdediniz.Nedenzor-dur?

Busoruüzerinearalarındaşudiyaloggeçmiştir:-AllahTeala,affetmezdeondan.-Çaresi?-Bundankurtulmanınbirtekçaresivar.Odadünyadaikenhelal-

129

leşmektir.-Yahelalleşmezse?-Ozamanahretteödersin.Amaoradaparageçmez.Sevapların-

danalınıphaksahibineverelir.Sevaplarınkafigelmezseozamanhaksahibiningünahları seninboynunayüklenir.Velhasıloborcuödeme-dikçecennetegiremezsin.

-Çokibadetimizolsadamı?-Elbette…Birinsan,peygamberlerinyaptığıkadaribadetyapsa,

fakatüzerindebaşkasınınbirkuruşhakkıbulunsa,obirkuruşuödeme-dikçe,onunhesabımahşerdegörülmedikçecennetegiremez.

Gençlerle sohbeti:ÖmerLütfiEfendi,gençlereözelilgigösterirdi.Onlarlasohbet

ederkendahaçokonlaragerekliolanbilgilerivermeyeveonlarıkötü-lüklerdensakındırmayaözengösterirdi

Birgüngençlerlesohbetindeşöylediyordu:“Şunuaslaunutma-yınızki,nefiskafirolduğuiçinküfürçabukyayılır.Onuniçinküfredurdemek zordur.Neden zordur derseniz; nefis, şeytan ve kötü arkadaşel ele vermiş, insanı yoldan çıkartmak için uğraşıyorlar.Bu akıntıyakapılmamakimkansızgibidir.Eycemaat,buakıntıyakapılmamakiçiniyilerleberaberolun.MalumunuzolduğuüzerePeygamberEfendimiz(sav)‘Kişinindini,arkadaşınındinigibidir.’buyuruyor.Onuniçinki-minlearkadaşlıkyaptığınızaiyibakın.Zirainsanınkalbi,karşısındaki-neçabukkayar.Yahutonunkalbisanaakar.Neticeolarakarkadaşınıziyiysesizdeiyisizdemektir.Herzamaniçinkurtuluşuntekçaresivar-dır;odaiyiarkadaşedinmektir.”

Şiirliği:Zaifmahlaslıbirşair,onunşairliğiniveirşadınıbirşiirindedile

getirmiştir.İşteonlardanbirkaçbeyit:Huda anı mürşid kıldıDedi ver kullarıma virdi.

Daim irşad eder halkıDaim isbat eder Hakk’ı.

Şer-i şeriften hiç ayrılmazSöyler, şeriatsız tarikat olmaz.

Gahi söyler dürr-i tarikattanGahi söyler cevr-i hakikatten.

130

Dahi mesleği meşrebi safidirHem Hanefiyyü’l- mezheb Halididir.

Şiirle irşat:ÖmerLütfiEfendi,UluCami’dekürsüyeçıkıpvaazederekhalkı

irşatettiğigibi şiirleriylede tebliğgörevini sürdürmüştür.ŞiirlerindeLütfimahlasınıkullanmıştır.Şiiriirşatiçinbiryöntemolarakgörmüş,sanatkaygısındanuzakdurmuştur.EdebiyatçıZülfikarGüngör,onunşiirlerinde lirizmden ziyade didaktik üslubun hakim olduğuna işareteder.Dahaönceyayınlananbirşiirine ilaveten,Z.Güngör, ikişiirinidahaÇerkezŞeyhi’nintorunundanalaraktebliğindeaktarmıştır.İhsanSabuncuoğlu’nundahaönceyayınlamışolduğuşiirdeibadetinönemineişaretedilmiştir:

İbadette bulanlar buldu Hakk’ı İbadetsiz kimin var Hak’da hakkı.

İbadetle bile yok kulun Hak’ta hakkıİbadetsiz nasıl olur kulun Hak’ta hakkı?

Lutf-ı Hakk’ı ibadetsiz kimse bulamazKimse Hakk’a haksız vasıl olamaz.

Lütfiya ister isen rıza-yı Hakk’ıİbadetle bulursun rıza-yı Hakk’ı.

ÇerkezŞeyhiHacıÖmerLütfiEfendi, ta1894yıllarındatekkevemedreselerdekibozulmadanderinüzüntüduymuşvebugidişlebukurumların“harapturabolup/yıkılıptoprakolup”yokolacağınıbeyit-lerindeterennümetmiştir:

Hamden lillah imanımız vardır hükm-i ezeleŞükret her an ol Baki Rabb-ı lemyezele

Asla çıkmaz dilimizden gıybet kelam-ı rezeleTekke medreseler kalmadı kıraat işleri döndü gazele

Yakında tekke medreseler harab turab olup sonra düzeleHele bak gör sardı dünyayı baştan başa hep hezele

Ehl-i dil sarardı soldu döndü gazeleLütfiya işlerimiz kaldı merhamet-i Huda-yı lemyezele.

HacıÖmerLütfiEfendi,kazayarıza,sabırveşükürkonularınınişlendiğibirkutsihadisişiirdiliyleşöyletercümeetmiştir:

131

Benim kazama kim razı olmazsaBenden gelen belaya sabretmezseBenim nimetlerime şükretmezseBenden başka bir Allah arasın.Benim göklerimden çıksın.Menkıbeleri:ÇerkezŞeyhi’ninkonağındaheranziyaretveirşatvakiidi.Gele-

nigüleryüzlekarşılar,izzetveikramdabulunurdu.Mescidindenamazkılınır,Kur’anokunur,sohbetyapılırdı.ŞeyhEfendi,müritlerinevece-maateİslamvetasavvufunu,adabınıanlatırdı.Onlarınherhalineyönvermeyeçalışırdı.

AhmetLütfiKazancıhocamınverdiğibilgiyegöreesnaftanbazıgençler,onaintisapetmişlerdi.HemenhergünŞeyhEfendi’yiziyaretegiderlerdi.Camideimamvemüezzinolarakgörevyapanbirianlatıyor:“Beraberce sabah namazını kıldık.AkabindeŞeyhEfendi’nin derga-hınayöneldik.Yoldagüzelbirhanımgördük.Uzunsürevedikkatliceonabaktık.Kendiaramızdabir takımuygunsuz laflardaettik.Sonratekkeden içeri girdik. Selamvermeğe fırsat kalmadı ki ŞeyhEfendi,bizedöndü.Sertbirüslupla,derhalhamamagidipgusledecekveelinaleminhanımlarıylauğraşmadanbanageleceksiniz,diyebizlerigeriçe-virdi.Tepemizdenkaynarsulardökülmüşgibiolduk.Aslındabizigör-müşolmasıimkansızdı.Sözüneuyupbanyoyaptıktansonrahuzurunavardık.Bizebirtakımnasihatleryaptı.‘Okadınlarınyerinebacılarınızıveyaanalarınızıkoyun.Birilerionlaraböylekötübaksaneyapardınız?İyidüşünün.Ondansonrahalveharekatınızıgözdengeçirin…’dedivebudavranışımızınvebaliniizahetti.Sonundabizetövbeettirdi.”ŞeyhÖmerLütfiEfendi,onlaragusülabdest almayı tavsiyesi, fetvadeğil,takvagereğidir.

Çorum’unmeşhur âlimlerindenKamilYöneyHoca daÇerkezŞeyhi’neintisapetmişti.Tarikattadahahızlıilerlemekistiyordu.ŞeyhEfendi’ninizniylebirRamazanayındabirkaçmüritleberabertekkedeitikafa girmişti. İtikaf kuralı gereğince hücrede yalnız kalınıyor, hepibadet,zikirvetefekkürlevakitgeçiriliyordu.Tuzsuzekmekvetuzsuzçorbadanbaşkabirşeyyenilmiyordu.KamilHoca,birgecekendiken-disine“Şeyhgörmedenbirazçörek,börekgetirtsekdeyesek.”diyeak-lındangeçirmişamabudüşüncesinikimseyeaçıklamamıştı.Ertesigünerkensaattesabahnamazınıtekkeninmescidindeşeyhiyleberaberkıl-mışlar.NamazdansonraŞeyhEfendi,“Kamiloğlum,artıksenitikaftançıkabilirsin.”demiştir.KamilHocadamahiyetinianlayamadığıbutali-matauyarakitikaftançıkmıştır.BuolayıKamilEfendi,dostlarınaşöyleanlatmıştır:“İtikaftançıktım.BenimgibiitikaftabulunanAlaybeyoğlu

132

HacıŞükrüAğa’yadaaynıhitaptabulunmuştu.Meğerodabenimgibiaklındangeçirmiş.Herikimizindeitikaftançıkarılışımızı,şeyhimizinkerametiolarakgördük.Başkabirizahbulamadık.”

Şeyh Efendi’nin tekkesine ilk gelen, genellikle sobayı yakar-mış.Ancaksobayıyakacakolankişinindezahirgünahlardanarınmasıgerektiğindenkimseninhaberiyokmuş.Tekkeyeyeni iştirakedenveiçindepekçoktereddütleribulunanbirkişi,sabahleyinerkendengelipsobayıyakmakister.Herkesinyaptığıgibisobayaodunlarıyerleştirdik-tensonraminderinaltındançırayıalıpsobayıtutuşturmayakararverir.Minderikaldırdığındabirdenegörsünoradaçıradeğildesimsiyahbiryılanbulunmaktadır.Korkupgeriçekilir.DahasonramescitteimamlıkgörevideyapanSalihHafızgelir.Sobayıniyetutuşturmadınız,deyipminderinaltındançırayı alıpyakar.Bunuhayretle izleyenyeni talip,benorada çıra bulamamıştım, orada kapkara bir yılan çöreklenmişti,diyerekşaşkınlığınıifadeeder.Bunabiranlamveremez.Bununmanevibirişaretolduğunuilerideanlayacaktır.

Ailesini gözetmesi:ÇerkezŞeyhiÖmerLütfiEfendi,çocuklarınınherbirininsorun-

larıylayakındanilgilenirdi.Evindeolanlarıtakipetmek,herkesiçinko-laygörülebilir.OnunbirdeZile’degelinolankızıvardı.Onudagözügibikorumakisterdi.Ondandabirkıztorunudünyayagelmişti.Amao,beşyaşınaulaşmışolantorununuhenüzgörmemişti.

ŞeyhEfendi’ninkızı,birgünmutfaktaiftaryemeğihazırlamayadalmış.Çocukdabahçedeoynuyormuş.Kuyununbaşındasuylaoynar-kenansızınkuyuyadüşmüş.Korkudançığlıkatmışamaduyanolma-mış.Aradanbirkaçsaatgeçtiktensonraçocuğuaramayabaşlamışlar.Gün batmak üzereyken çocuğu kuyuda bulmuşlar. Bin bir güçlükleçocuğukuyudansağsalimçıkartabilmişler.Hayretleçocuğunyüzünebaktıklarında:

-Korkmayın,banabirşeyolmadı.Beniaksakallıbirihtiyartuttu.Sizgelinceyekadardabaşımdabekledi,demiş.

Ailevekomşular,derinbirnefesalarakferahlamışlar.RamazanbitipbayramgelinceÇerkezŞeyhi’ninkızıvedamadı,aileceÇorum’agitmeye, babalarını ziyaret etmeye karar vermişler.Konağa varıp dakapıdangirincebunlarıŞeyhEfendikarşılamış.Dedesiniilkdefagörentorunu:

-Bu,işteoadam,diyebağırmış.Annesivebabası,merakla:-Bukim?Tanıyormusun,diyesorduklarındaçocuk:-Kuyuyadüştüğümdebenikucağıylatutanadam,iştebuydu,diye

133

cevapvermiş.Buolay,aileçevresindevemüritleriarasındameşhurmuş.BukonuylailgiliolarakÖğretmenMuratKazancıdaşunlarıan-

latıyor:“Hıdırlık’tababamınkabriniziyaretettiğimdemutlakayanında

bulunanÇerkezŞeyhi’nindemezarınıziyaretederdim.Birziyaretimdebaktımkibirkadınlabirerkek,ŞeyhEfendi’ninbaşındaduaediyorlar.Sordum;Bursa’dangeldikleriniveÇerkezŞeyhi’nintorunuolduklarınısöylediler.Bununüzerinebendeyukarıdakiolayıanlattım.Büyükbirdikkatledinlediktensonrakadın,gözleribuğulanarakcevapverdi:

-Evet,doğru…Buolay,hepimizcemalum.Okuyuyadüşenkız,benimannemdi.Ondanbuolayıdefalarcadinledim.”

Müritlerini kollayışı:Çorum’daKazancılardiyebilinen aileninbüyüğüHafız, hattat

OsmanEfendi,ÇerkezŞeyhi’ninkonağındabulunanmescitteimamlıkyapmaktaidi.Bunedenleşeyhinyanındabüyükbiritibarıvardı.

OsmanEfendi,birgünarkadaşlarındanberabercehaccagidelimdiyebir teklif alır.Fakatbir türlükabul edemez.Zirahaccagidecekkadarparasıyoktur.ErtesigünÇerkezŞeyhiÖmerEfendi,kendisiniçağırır:

-Arkadaşlarınlahaccagideceksin,talimatınıverir.-Efendim,hiçbirhazırlığımyokelimdekiüçbeşkuruşladahacca

gidilmez.-Sen,arkadaşlarınaberabergideceğinihaberver.Birgünevvel

degel,benigör.OsmanEfendi,harekettenbirgünöncegelipŞeyhEfendiyleve-

dalaşır.BuesnadaŞeyhEfendi,kendieliyleOsmanEfendi’ninbelinebirkemersarar.

-Mina’yavarıncayakadarbukemeriaçma.Hepcebindebulunanparayıharca.Şayetcebindekiparakurbaniçinyeterliolursanegüzel.Değilseabdestalıpikirekatnamazkılvebesmeleçekerekkemeriaç.Parabitecekdiyearkadaşlarınarasındayapılacakhiçbirmasraftanka-çınma.Fakatkemerdekiparayısaymayadakalkışma,deyipyolcueder.

Hacıkafilesi,Çorum’dankarayoluylayolaçıkarlaramabellibiryerden itibaren yolculuğa gemiyle devam etmek zorundadırlar.KızılDeniz’i geçerken bir fırtına başlar.Gemi batacak durumageldiğindeOsmanEfendi,kendindengeçipbayılır.BuesnadabirdebakarkiÇer-kezŞeyhi,dizlerinekadardenizegömülmüş,sağelininikiparmağınıgeminindümeninedayamıştır.OsmanEfendi’ninkendisinebaktığınıgörünce:

134

-İteyimmihoca?...diyeseslenmiş.OsmanEfendide:-Efendimizinhimmetinekaldık,diyecevapvermiş.Birsüreson-

rakendisinegeldiğindebakmışkideniz,hiçbirşeyyokmuşçasınasütlimanoluvermiş.

OsmanEfendi,buyolculuğunsonundakutsaltopraklaravarmış.Şeyhinin sözünü tutarak önce cebindeki parayı harcamaya başlamış.Cebindekipara,Mina’yavarıncayakadaryetmiş.Kurbankesecekparaçıkışmayıncatarifedilenşekildekemeriaçıpharcamayabaşlamış.

HacıOsmanEfendi,hacdönüşüşeyhiniziyaretetmiş.Sağelininşehadetparmağınıbireliyle,ortaparmağınıdadiğereliyletutupbirerbireröpmüş.ŞeyhÖmerLütfiEfendi:

-Hoca, bu kadar hacı efendiyi taşıyan gemiye bu parmaklarıngücüyettmidersin,deyinceOsmanHafız,ağlayarakşeyhininayakla-rınıöpmekister.ŞeyhEfendi,bunaizinvermezveşöyleder:

-Hocam,çobandediğin,sürüsünekaradaolduğukadardenizdedesahipçıkmalıdır

Bir gün müritler, Şeyh Efendi’nin de izniyle Hacı KerimBağları’na piknik yapmaya giderler. Atlarından nevaleyi indirip birağacınaltınayerleştirirler.Bağsahibidearalarındaolduğuiçinserbest-çeağaçlaradalıpmeyvetoplamayabaşlarlar.İçlerindenbiriseslenir:

-Arkadaşlar,bizüzümemeyveyedalarsakbuatlarbaşıboşkalır-lar.Bunlarabirimizsahipçıkmalıyız.

AralarındaKalenderdiyebirarkadaşlarıvarmış.Gayetnüktedanbirisiymiş.İhaleninkendiüzerindekalacağınısezincearkadaşlarınaiti-razetmiş:

-Hiçbanabakmayın.Benatbekçiliğiniziyapmam.-Senyapma,benyapma…Yaatlarakimbakacak?Kalendercevabınıyapıştırmış:-Şeyhimizinişine?Obaksın.Gülüşmüşlerveeğlencelerinedevametmişler.Akşamoluncaat-

larınabinipdergahadönmüşler.ŞeyhEfendisormuş:-Erenler!Gününüznasılgeçti?Epeydinlenebildinizmi?Müritler, hallerinden memnundular. Günlerini, yaptıklarını ne-

şeyleanlattıktansonranezaketenşeyhlerinedesordular:-Şeyhim,sizingününüznasılgeçti?-Evladım, sabahtan akşama kadar atlarını bekledim. Başka bir

şeyyapmadım.

ÇerkezŞeyhi,zamanınınmeşhurhafızlarındanKüreviMustafaEfendi’yiçokseverdi.Odahergelişindeevindenyoğurtgetirirdi.Bir

135

defasındahanımı,hazırdayoğurt olmadığınıbeyanederek sütgötür-mesinisöyledi. İstemeyerekyoğurtyerinesütgötürmekzorundakal-dı.SütügetiripkoyduğundaŞeyhionumuhabbetlekucakladıve“EyKürevi!Mesele süt yoğurt değil, dostluktur.” diyerekHafızMustafaEfendi’ningönlünüaldı.

Mili Mücadeledeki tavrı:ÇerkezŞeyhiHacıÖmerLütfiEfendi,MilliMücadelegünlerinde

İstanbul’adeğil,Ankara’yadestekvermiştir.MüritlerindennakledilenbilgileregöreMustafaKemalPaşa,biralbaygöndererekdesteğiniiste-mişvemümkünsesavaşabizzatkatılmasınıteklifetmiş.Oda“Zamanıgelincegerekeniyapacağımızdaneminolabilirsiniz.”cevabınıvererekalbayıyolcuetmiş.Gerçektendesavaşbaşladığındahalkıcihadateşviketmiş,kendisidesavaşlaramanenkatılmıştır.HattaYunanordusununSakarya’yıgeçip ilerlemeyebaşlamasıüzerinebirgeceanidenayağakalkarakSalihKazancıhafızaseslenmiş:

-Git,Hıdırlık’takilerehaberver.Hepsikalksınlarvegörevehazırolsunlar.

Kazancı Hafız, Hıdırlık’a gidip görevi yerine getirir. Suheyb-iRumi’nin kabrinin başında bulunan sancağ-ı şerifi alıp oradakilerinruhaniyetleriyleberaberyolaçıkar.Derinçaymevkiinevardıklarında,SalihHafız’a:

-Seningörevinburayakadardı.Geridön,der.SalihHafız,bundansonrasınıbilmez.Aradanbirsüregeçer.Ama

ŞeyhEfendi’ninyorgunvebitkinhalindenbirşeylerolduğufarkeder.Tekkede Şeyh Efendi’nin hizmetinde bulunmakta olan Haşim

Efendi,birgeceatınyeminisuyunuverdiktensonraodasınaçıkar.İçin-debirtuhaflıkvardır,uykututmaz.Ahırainiphayvanlarıkontroletmekister.Bakarkiat,teriçindedir.Uzunyoldangelmişgibiağzındankö-pükler saçılmaktadır.Heyecanlanır, biraz da korkar.Atın terini iyicekuruladıktansonraodasınadöner.Amabuhalgünlercesürer.Bugün-lerdeatın terininyerleri ıslattığınıgörür.DayanamayıpdurumuŞeyhEfendi’yebildirir.“Oğlum,bugecedüşmanıSakarya’dabozgunauğ-rattık.”cevabınıalır.Zaferhaberi,Çorum’adahasonraulaşır.

SakaryaMeydanMuharebesiyleilgilimenkıbeyitorunuNevzatAksuBeyde,şöylenakleder:

SakaryaMeydanMuharebesinindevametiğigünlerdenbirgün,ÇerkezŞeyhi, bazı talebeleriyle sohbet ederkenbirden ayağakalkıp,kıbleyedönerekezanokumayabaşlar.Meclistekilerinhepsiayağakal-karak,şaşkınvaziyettebirbirlerinebakarlar.EzanıbitirenÇerkezŞey-hi,mütebessimbirçehreile“Çokşükür,müjdelerolsun,Yunankafiri

136

Sakarya’dabozgunauğradı,kaçıyor.Fakatçokdaşehidimizvar.”der.ÇerkezŞeyhi’ninKurtuluşSavaşı’namanenkatılışıylailgilipek

çokrivayetvardır.Biz,buikisiyleyetinmekistiyoruz.Ancak burada yaygın olan bir rivayeti daha nakletmekte yarar

var.KurtuluşSavaşısırasındavesonrasındaMilliMücadele’yekar-

şıAnadolu’da bazı isyanlar çıktığı bilinmektedir. Bunlardan biri deYozgat’tabaşlayanveÇorumçevresinideetkileyenÇapanoğlu isya-nıdır.MüritlerindennakledilenbilgileregöreÇapanoğlu’undaÇerkezolmasınedeniyleGaziMustafaKemalPaşa, telefonlaÇerkezŞeyhi-ni arayarak Çapanoğlu üzerinde nüfuzu kullanmasını ve bu isyanınbastırılmasıkonusundaMilliMücadele’yedestekolmasını istemiştir.ÇerkezŞeyhide“Onlarasözkaretmiyor.Buişegücümyetmez.”diyecevapvermiştir.

Mütevazılığı:ÖmerLütfiEfendi,mütevazi bir hayatı tercih ederdi.Kendisi-

nin abartılı olarak anlatılmasını istemezdi. Büyük oğluAvni Bey deonun fotoğrafını çekip bir anı olarak albümüne koymakta kararlıydı.Babasınınfotoğrafınıçekmeyinekadaristediysedebaşaramadı,film-lerintümüyandı.Hayatınınsongünlerindegözlerikataraktsebebiylezorgörüyordu.Bunarağmenfotoğrafınınçekilmekistendiğinisezdiğiiçinbahçeyeçıkarkengeridöndü.Eşine“Hanım,benresmiminçekil-mesini istemiyorum.Çekilenlerin çıkmaması içindeAllahüTeala’yayalvarıyorum.”dedi.

HacıÖmerLütfiEfendi,NakşibendişeyhiolarakÇorum’dafaa-liyetgösteriyordu.Devrindegörevvehizmettebulunandiğerşeyhlerlededostlukilişkilerinisürdürüyordu.BunlararasındanençokRıfaiŞey-hiBekirBaba’ylaolansohbetvehikayeleribilinir.

O dönemde şeyhlerin hepsi,Cuma sabahı hamama giderler veo abdestle deCumanamazını kılarlarmış.BirCuma sabahı hamamagitmek istemiş.Hamamcı,erkenuyanamadığı içinkülhanaodunata-madığını,dolayısıylahamamınsoğukolduğunubildirmiş.Şeyhefendi,hamamagelenateşinigetirir,suyunudaısıtır,diyehizmetkarıHaşimEfendi’denhabergöndererekhamamınaçılmasını istemiştir.Müritle-riyle birlikte hamamavardıklarında sıcak suyla güzelce yıkanmışlar-dır.Hamamparalarınıverirkenfazlaverincehamamcıuyaracakolmuş.ÇerkezŞeyhi,fazlası,BekirBaba’nınhamamparasıdır,demiş.OnlarçıktıktansonraBekirBabadamüritleriylegelmiş,“Çerkezşeyhi,ha-mamı çok ısıtmış.”diyerek hamama girmiş.Hamamcı da olup bitenianlattıktansonra,sizinhamamparanızdaödendi,demiş.

137

Bumenkıbenin Rıfailer arasında farklı bir versiyonu nakledil-mektedir.OdahamamailkgidenkişininBekirBabaolduğuşeklinde-dir.Belkidebutürolaylar,birkaçkezgerçekleşmiştir.

HacıÖmerLütfiEfendi,NakşibenditarikatınınHalidiyekolunutemsilettiğibilinenÇorum’dakisonşeyhdir.Buradakendidergahın-daotuzüçyılhizmetetmiştir.Bir taraftanmüritlerini irşatetmiş,biryandandaUluCami’decemaatevaazvenasihatetmiştir.Takvasıylabilinen,hayatınıYaratıcı’nınemirleriniyerinegetirmeyehasredenbirinsandır.Hayatınınsondönemindekataraktnüksettiğindengörmezor-luğuçekmiştir.ArtıkRabbınınhuzurunabiranönceçıkmayıarzuederhalegelmiştir.

Son dönemi ve vefatı:ÖlümündenelligünöncebirCumagünü,verdiğivaazınsonol-

duğunutahminettiğinibelirtmiş:“Eycemaat,artıkihtiyarladım.Sanı-rımbusonCuma’mdır.Hakkınızıhelaledin.”diyerekcemaatlehelal-leşmiştir.

Eve geldikten sonra fenalaşmış ve vücudunun sol tarafına felçinmiştir.Bundansonrabirsüreyatmakzorundakalmıştır.

TalebesiAbbas Efendi, o günlerde Şeyhini rüyasında görmüş-tür.Kendisine,aceleÇorum’adön,diyeemretmiştir.Burüyayıüçüncüdefagördüğündeşeyhielindesopayla;haydineredekaldın,diyesitemetmiştir.BununmanevibirişaretolduğunudüşünenAbbasEfendi,ha-zırlığınıtamamlayıpderhalyolakoyulmuşveÇorum’agelmiştir.Şehregirinceilkrastladığıkişiye“ÇerkezŞeyhivefatettimi?”diyesormuş,yaşadığınıöğrenincedoğruÇerkezşeyhininkonağınavarmıştır.Şey-hininhuzurunagirinceÖmerLütfiEfendi,gülerek:“Sopayıgörmedenyolaçıkacağınyoktu.”diyesitemetmiştir.AbbasEfendi,herşeyerağ-menŞeyhinisağsalimgördüğüiçinsevinmiştir.

Hastalığının ellinci gününe tesadüf eden 16 Ramazan 1342,(Rumi1340),miladi21Nisan1924PazargünüAllah’ınrahmetineka-vuşmuştur.

Ertesi gün cenaze namazıCami-iKebir’de kılınacaktır.Haber,tezyayıldı.ŞeyhEfendi’ninünü,Çorumveçevresindeçokbüyüktü.SaygıduyanvegönüldensevenbinlerceinsanUluCami’yeakınetti.ÇerkezŞeyhi’nindemüritlerindenolanKamilYöneytarafındanogün-lerdi ilimizdeyayınlananÇorumGazetesi, toplanancemaatincamiyeveavluyasığmadığını,bunedenlehalkınarasokaklardanamazaiştirakettiğiniyazdı:

“İmamıntekbiriniilanedenbeşaltımüezziningürsedasısafhasafhaensonsaflarayayılırken,kulaklardafaniliğinkorkunçnameleriyerbuluyordu.Vasiyeti gereğinceHıdırlığahareket eden tabut; önde

138

birjandarmamüfrezesiilemeşayıhvesokaklarasığmayankalabalıkbircemaatle tekbirlerve tehlillerarasındagidiyor,dahadoğrusuşahadetparmaklarıüstündeyükseliyordu.Hazret-iSuheyb-iRumi’ninhavza-sındayatansadattan(ululardan)BeylerÇelebi’yekomşuolmayıarzuedenŞeyhEfendi,hoşsedalıHafızSaidEfendi’ninokuduğuaşr-ışeri-finyankılarıarasındaebedimakamınatevdiolunurkenyükselenFatihasedası,birafverahmetçağrısıolarakkalplerivedudaklarıdolaştı.Bufatiha,yaşayanlarınbirvedahediyesioldu.Ailesiveçocuklarınabaş-sağlığıdileklerimiziarzederiz.”

ÇerkezŞeyhi,HacıÖmerEfendi’nintürbesi,HıdırlıkCamii’ningüneyindekimezarlığınentepenoktasındadır.İhsanSabuncuoğlu,bu-radaahşapbirtürbeninolduğunukaydediyor.Günümüzdekişekli,ya-kıntarihlerdedüzenlenmiştir.ÜstübetonbirgölgelikleörtülübulunanmekandaHacıÖmerLütfiEfendi ileBeylerÇelebi’ninkabirleriyanyanadır.

HacıÖmerLütfiEfendi’ninmezartaşındabiriTürkçe,diğeriOs-manlıcaolmaküzereikikitabevardır.Osmanlıcakitabedeşöyleyazı-lıdır:

“Hüve’l-Baki, Tarikat-ıAliye-i Nakşibendiyye-i Halidiyye’deneş-Şeyhel-Çerakis el-HacÖmerLütfiEfendi’nin ruhıyçünel-Fatiha,16Ramazan/Nisan1340”

Yeniyazıylayazılmışkitabedekimetindeşöyledir:“Hüve’l-Baki,Abisaloğullarından Nakşibendi tarikatıMevlana

Halid-iBağdadikolundanÇerkezŞeyhiHacıÖmerLütfiEfendiruhu-naFatiha,1849-1922”

MerhumHacıÖmerLütfiEfendi’yebizdeAllah’tanrahmetdi-liyoruz.

139

KAYNAKLAR:

1.Yrd.Doç.Dr.ZülfikarGüngör:“Çorumlu Bir Mutasavvıf Şair: Çerkez Şeyhi Hacı Ömer Lütfi Efendi-Tebliğ”(Osmanlı’danCumhuriyeteÇo-rumSempozyumu)23-25Kasım2007-C-I,Sh.561-572Çorum-20082. İhsan Sabuncuoğlu: Çorum Tarihine Ait Derlemelerim-I, Anka-ra-1972,sh.70-713.İhsanEskitürk:Bir Başka Yolculuk,Ankara-2003,sh.14-154.AhmetL.Kazancı :”Çorumlu Osmanlı Alimleri ve Şeyhleri-Müza-kere”,OsmanlıDönemindeÇorumSempozyumu(1-3Ekim2004)sh.553-5545.AhmetL.Kazancı:Kendimi Anlatayım Dedim,İstanbul-20096.Doç.Dr.ÖmerİskenderTuluk:Çorum’daBirSonDönemOsmanlıTarikatYapısı:ÇerkezŞeyhiHacıÖmerLütfiEfendiTekkesi(Osman-lıMedeniyetindeŞehirSempozyumu25-27Kasım2011)Sempozyumtebliği,sh.163-172,Ankara-20126.MuratKazancı(Öğrt.)ileözelröportaj

Çerkez Şeyhi’nin türbesi

140

Hacı Ömer Lütfi Efendi’nin kabri

141

3. KARA MÜFTÜ ABDÜLKADİR EFENDİ

Çocukluğu ve tahsili:Abdülkadir Efendi, Çorum’da doğmuştur. EmirAhmetler diye

tanınanbirailedengelenMehmetÇorumi’ninoğludur.Doğumtarihibilinmemektedir.

Abdülkadir,küçükyaştaöksüzkalmıştır.Büyükkardeşleridoku-macılıkmesleğininbirkoluolan iplikboyacılığıylameşgulolduklarıhaldeAbdülkadir,annesiningöğüslükdenenziynetaltınlarınıharçlıkedereköğrenimamacıylaİstanbul’agitmiştir.Oradaçeşitlimedreseler-deeğitimgörüpgerekliicazetlerialdıktansonraÇorum’amüftüolarakatanmıştır.

1145/1732yılındaÇorum’daevlenmişolupüçkızıveyedioğludünyayagelmiştir.1165/1752yılındadahaccagitmiştir.

Çorum Müftülüğü görevi:Abdülkadir Efendi, esmer olması nedeniyle KaraMüftü laka-

bıylaanılmıştır.BunamileÇorum’damüftülükgörevinikırkyılsür-dürmüştür.Ali İzzetEfendibumakamdakesintisizkırkyıl kaldığınısöylesedeŞer’iyyeSicillerindezikredildiğinegöreonunbugörevdenbirsürealınıp1175/1762yılındaDürrizadeMustafaEfendi’ninikincişeyhülislamlığı döneminde 1176/1763 tarihindeÇorumMüftülüğünetekrartayinedildiğikendisinegönderilenbiryazıdaşöylebelirtilmiştir:

“Muhteremes-Seyyidel-HacAbdülkadirEfendi,Çorum’daha-lenmüftümakamındabulunanMehmetEfendiyetersizgörülüpgörev-denalındığındandolayıÇorumeskimüftüsüolarakzatınızınomaka-matekraraenatanmasınakararverilmişoluporadafetvavermeneizinverilmiştir.BinaenaleyHanefiimamlarınınsahihkavilleriniesasalarakfetvaveresinvealtınadaÇorummüftüsüolduğunuaçıkçabeyanede-sin.Ve’s-selam…Cemaziyelahir1176”

BumenşurilegörevetekrarbaşlayanAbdülkadirEfendi’ninbirfetvasışöyledir:

“ZeydsağlığındayerimiriaraziolanbağınıküçükoğluAmr’aşahitlerhuzurundahibeettiğinibildirmişvebunuresmentescilettirmişolmasındansonraZeyd’inkalanterekesininbundançokfazlaolduğudamalumolduğuhaldevefatetse,Zeyd’invarisleribuzikredilenbağıterekeyedahilederizdemeyekadirolurlarmı?El-cevab:Olamazlar.”

El-Müfties-SeyyedelHacAbdülkadirbe-Çorum

142

Tasavvufi yönü:Abdülkadir Efendi, ilimle meşgul olduğu kadar tasavvufla da

ilgilenmiştir. Çorum’daNakşibendiliğin en eski temsilcilerinden biriolarakbilinir.AliİzzetEfendi’ninTezkire-iMakamatadlıeserindedebuhususdilegetirilmektedir.Kendisi,Nakşibenditarikatıhalifelerin-dendir.

Cami-iKebir’dehemenhergecetarikatehliylevearkadaşlarıy-latasavvufiveilmisohbetleryaparmış.Haftanınbelirligünlerindedesakal-ışerifönündehatm-iHaceganicraedermiş.Yinebirgecezikirvehatmeyapacaklarısıradainsanlıkhaliolarakzikrevaktindegelememiş.

MüezzinEfendi,ogecetesadüfenezanvaktindenöncegelipbirdireğin arkasına gizlenerek oturur. Burada böyle toplanıldığını dahaönce hiç görmediğinden, bunlar kimlerdir ve toplanmalarının sebebinedirdiyedüşünürkensohbetehlindenbirisi;“karaMüftühalengel-medi”der.“şuradagizlenenmüezzinefendigitsin,onuçağırıpgetirsin”derler.

Bunun üzerine müezzin efendi, derhal gidip müftünün kapısı-nı çalar.KaraMüftü, kapıyı çalanı görmediği halde “Müezzin efen-di, geliyorum.”der. birmüddet sonra kapıyı açar.Beraberce camininkapısına gelirler. Pabuçlarını eline almak bahanesiyle yüzünümüez-zinefendiyeçeviriponahitaben“Busırrıbirkimseyesöylersenzarargörürsün.”diyetembiheder.

Zikirvehatmebittikten,namazkılındıktansonraMüezzinEfen-di,yaşadığışokunetkisiyleevedöner.Annesi,onuendişelivedüşün-celivaziyettegörüncesebebinisorar.Müezzin,birmüddetgördüklerinianlatmamaktadirensedesonradayanamayıpsırrıifşaeder.Sözlerininhitamındaoracıktavefateder.Buolay,annesitarafındananlatıldığıiçinhalkarasındadildendileyayılmışmeşhurbirmenkıbeolaraknakledilegelmiştir.

İlmi yönü ve kütüphanesi:KaraMüftü’nünilmidirayeti,herkesçemalumdur.Gaziantep’te

metfunbulunanbüyükâlimSaçaklızadeMuhammedb.Ebubekir el-Maraşi’nin“Velediyye”isimliArapçarisalesininÇorum’daşerhibulun-madığıiçinonabirşerhyazmıştır.Bueser,“Risale-iŞerh-iVelediyye”adıylaÇorumHasanPaşaKütüphanesi’ninyazmaeserlerbölümünde“es-SeyyidAbdülkadirb.es-Seyyidel-HacMehmetÇorumi”nineseriolarak2296/5 ‘de kayıtlıdır.Bu eser, aynı kütüphanenin el yazmalarkatalogunda3753/6’daRisale-iMevzua-ıKadriyye,2309/2’deŞerh-iVelediyye,4691/3’deRisale-iKadriyyeŞerh-iVelediyye,4698/2de-mirbaşnumaralarındaRisale-iKadriyyeŞerh-iVelediyyeadlarıylaka-

143

yıtlıdır.AbdülkadirEfendi,bueserinsonkısmına,eserişerhedişsebep-

lerinişiirdiliyleşöyleifadeetmiştir:Dilâ âlem fenâ ender-fenâdır.Derunu hem serapa nür anâdır.Eser kalmaz ise senden cihanda,Yakın bil cümleten külli hebâdır.Çü bildim yok bu çerhin hiç sebatı,Su üstüne kurulmuş bir binadır.Pes ettim bu risale şerhine sa’y,Garaz ehl-i ilimden bir duadır.Gidersem ben huzur-ı esdikadan,Bu şerhim anlarıla âşinâdır.KaraMüftüalimvedervişbirkişidirİlmikadarözelkütüphane-

sidezenginmiş.Buradakieserler,vefatındansonraÜçtutlarMahallesiEmirAhmetsemtindekihamamınyakınındabulunanFeyziyeKütüpha-nesine,MüftüAhmetFeyziEfenditarafındantaşınmıştır.Medreselerinkapatılmasındansonrabukütüphanedekikitaplar,ÇorumMilli(Halk)Kütüphanesi’neaktarılmıştır.

Vefatı ve kabriAbdülkadir Efendi, alim ve mutasavvıf bir kişiydi. Çorum’da

yaklaşıkkırkyılmüftülükyapmıştı.1201/1787yılındayineÇorum’davefatetmiştir.CenazenamazıUluCami’dekılınarakUluMezaradef-nedilmiştir.MüftüAhmetFeyziEfendi,mermerdenyuvarlakbaşlıbirmezartaşıyaptırmıştır.Mezartaşındaşöyleyazılıdır:

“Kara Müftü demekle meşhur el-Hac Abdülkadir Efendi b. El-Hac Mehmet Efendi ruhu için el-Fatiha. Sene 1201”

Kaynaklar:*Sabuncuoğlu, İhsan:Çorum Tarihine ait Derlemelerim, I,II,Ankara1972*Ercan,Abdullah:14. Yüzyıldan Günümüze Çorumlu Şairler,I.Basım,İstanbul1998*AliİzzetEfendi:Tezkire-i Makamat,İstanbul1315*ÇorumİlYıllığı1967*AbdülkadirEfendi:Risale-i Şerh-i Velediyye,ÇorumHasanpaşaKü-tüphanesi,Kayıtno:2296/5)

144

Karamüftü’nünkabri

145

4. İBRAHİM ETHEM BABA

Çorum tasavvufi hayatında önemli yeri olan İbrahim EthemBaba,ŞeyhEyüpMahallesinde146noluevde1787yılındadoğmuş-tur.Babası,AhıskamuhacirlerindenMustafaEfendi’dir.Osmanlınüfuskütüğünde“Meşeayihan-ıİzamdanTarikat-ıAliye-iNakşibendiyye’depostnişin”olarakkayıtlıdır.

İbrahim Ethem Baba, Nakşibendi tarikatının Üveysiye kolunamensuptur.PostnişinolarakNakşibendiyyeTekkesi’nde faaliyetlerinisürdürmüştür.1270/1853tarihindevefatetmiştir.

Çorum ve Havalisi Şairleri adlı eserinyazarıHalilRifatArın-cı,“Tezkere-iMakamat”adlıeserinmüellifiAliİzetEfendi’ninbabasıİbrahimEthemBabanınHacıYusufMahallesindePekmezPazarımev-kiinde,odönemdeKültürDirektörlüğü(Müdürlüğü)olarakkullanılanbinanınarkasındakievinavlusundametfunolduğunubelirtir.OğluAliİzzetEfendi,döneminÇorummütesellimiAbdullatifEfendi’ninburayabirtürbeyaptırdığınıbeyaneder.

HalilRifatArıncı,butürbedekimezartaşındaşöylebirkitabeninbulunduğunukaydeder:

Ey diriga murg-ı ruhum bulmadı mevtten rehaGafil iken dam-ı sayada eriştim firkata.Elde varım, dilde kârım zikr-i Hak idi müdamİrciî emrin edüp guş Hakk’a ettim ilticaPostnişin-i Nakşibendim hak-i pay-i dervişanHem muhacir-i Ahıska, aşk-ı vech-i Hüdaİşfağ lena verham lena ya Seyyid-i Ruz-ı Cezaİbrahim Edhem benim ki târik-i dâr-i fena 1270 Fi-ŞevvalBu türbenin bulunduğu yere daha sonra Çorum Sancağı mü-

tesellimiMemişAğa, bir tekke inşa ettirmiştir. EthemBabaTekkesidiye anılan bu dergahın ne zaman yapıldığı bilinmemektedir. EthemBaba’nınvefatındansonraoğluAli İzzetEfendi,babasınınyerinebugörevidevamettirmiştir.

Meşhur “Tezkere-i Makamat” adlı eserin sahibi Ali izzetEfendi’nin oğlu Ahmet Ramiz Efendi, o dönemde İstanbul’da Or-manveMadenNezareti (Bakanlığı)muamelatşefi idi.Bu tekke içinİstanbul’daEmirSinanMahallesi’nde230ziraarsavebirfırınvakfet-miştir.

ÇorumŞer’iyyeSicillerindekivakıfkayıtlarınagörefırınınaylıkkirasındaneldeedilengelirinüçtebiri,Çorum’daTarikat-ıAliye-iNak-

146

şibendiyyehalifelerinden es-Seyyid eş-ŞeyhEthemBaba’nınmetfunbulunduğudergahtahergünsabahveikindivaktindedersverenmüder-rise,diğerkısmıdadergahıntamirinetahsisedilmiştir.

Butekkedemedresegibihergündersyapılıyordu.Ayrıcımürit-lerlePazartesiveCumageceleriNakşibendiliksohbetlerinevetalebe-lerledeikindidensonralarıHatm-iHacegan’adevamediliyordu.

BirNakşibendiyyeşeyhiolanİbrahimEthemBaba’nınherhangibireseribilinmemektedir.O,birşeyholarakyapmasıgerekenvazifele-riniyaparakömrünüikmaletmiştir.OğluAliİzzetEfendi’nin“ÇorumEvliyaları” adıyla sadeleştirdiğimiz “Tezkere-i Makamat” adlı eserimevcuttur.1822yılındadoğanAliİzzetEfendi’ninnezamanvefatet-tiğinedairhenüzelimizdebirkayıtyoktur.Eserinin1315/1899yılındabasıldığınabakılırsaotarihtensonraolmalıdır.

HepsineAllah’tanrahmetdiliyoruz.

147

5.ŞEYH ABBAS EFENDİ

Çocukluğu ve Eğitimi:“Hıdırlık şeyhi”diyedebilinenŞeyhAbbasKülahi’ninbabası

SüleymanEfendi,Darende’ninHıdırlıkmahallesisakinlerindendir.An-nesiSaniyeHanım,Sivas’ınYıldızeliilçesindendir.AbbasEfendi,İh-sanSabuncuoğlu’nunnaklettiğinegöre1285/1868yılında(Çorum’dakinüfuskaydınagöre1873yılında)Darende’dedoğmuştur.Mezartaşın-dakikaydagöredoğumtarihi,1289/1872yılıdır.İlktahsiliniSivas’taGökMedrese’deyapmıştır.

AbbasEfendi’nin amcasıÖmerEfendi,Sivas’ınYıldızeli ilçe-sindeimamlıkvemüderrislikyapıyordu.İstanbul’dahükümdarınbirin-ciimamıHafızRaşitEfendiilebirlikteokumuşlardı.Onuziyaretiçinİstanbul’agidenÖmerEfendi,arkadaşınınteşvikveısrarıyla,dönüşteÇorum’dakalmayakararvermiştir.1887yılındaönceUluCamiMed-resesindekıraatvevücuhokutmaklagörevlendirilmiş,ardındandaHı-dırlıkCamii’ninimam-hatiplikvazifesiveburadabulunanRıfaiTekke-sipostnişinliğitevcihedilmiştir.ÖmerEfendi,böylelikleÇorum’ayer-leşmiştir.YanındagetirdiğiyeğeniAbbasEfendi’yedeHatunadındakikızınıvererekonundaburadakalmasınısağlamıştır.AbbasEfendi’ninbuevliliktenAhmetHayriadındabiroğlu,HuriyeveZübeydeadların-daikikızıdünyayagelmiştir.

Hıdırlık’ta bulunan Suheyb-i Rumi Camii ve Rıfai Tekkesinintarihi,Selçuklularakadaruzanır.Odönemdeinşaedilenzaviyeyege-lenlereyemekverilebilmesiiçinbirçokköyarazisininvakfedildiğibi-linmektedir. 1576 tarihli vakıf defterlerinde de zaviyenin gelirlerinin

148

birkısmınınburadakalandervişlere,birkısmınınayendeveravendeye(gelipgidenlere)yemekikramıiçintahsisedildiğiyazılmaktadır.Dahasonrakitarihlerdekivakıfveşer’iyyesicillerinde“Suheyb-iRumiCa-misiveTekkesi”ifadesisıksıkgeçmektedir.

On dokuzuncu yüzyılın sonlarında bu tekkenin postnişini olanÖmerEfendi’ninyeğeniAbbasEfendi,oyıllardaÇorum’untanınmışmüderrislerindenolanHacıRecepHoca,EnbiyaHoca(MehmetNazifEfendi)veSeydimHocagibialimlerdendersalmıştır.Bununladaye-tinmeyipİstanbul’agitmişveHafızRaşitEfendi’denkıraattahsilindebulunmuştur.

Hıdırlık’ta Görev ve Hizmeti:ŞeyhAbbasEfendi,Çorum’adönüşündeamcasınınyanındave

hizmetinde bulunmakla yetinmiştir. 1305/1887 yılında amcası HacıÖmerEfendivefat edinceonunyerineAbbasEfendi,HıdırlıkCamiiimam-hatipliğinetayinedilmiş,ayrıcaHıdırlık’takiRufaiTekkesi’ninzaviyedarlığıgörevidekendisineverilmiştir. İştebu tarihten itibarenŞeyhAbbasEfendidiyeanılırolmuştur.

Amcası Ömer Dede’nin döneminde Hacı Hasan Paşa’nın gi-rişimleriyle yeniden inşa edilmekte olan Hıdırlık Camii, Padişah II.Abdülhamit’in hazine-i hassadan göndermiş olduğu 90.000 kuruşunbitmesisonucuyarımkalmıştır.BudurumHacıHasanPaşa’yailetile-reködeneksağlanmasıiçinÇorumeşrafıtarafındanŞeyhAbbasEfendiİstanbul’agönderilmiştir.Yineaynızevatınyardımlarıylahazine-ihas-sadan 80.000 kuruşluk ek tahsisat ile dönenŞeyhAbbasEfendi, ca-minininşaatınıntamamlanmasınısağlamıştır.Kapı,minber,mihrapvekürsüdemahalliimkanlarlayapılmıştır.ŞeyhAbbasEfendi’ninşahsigayretlerivemüritlerinindestekleriylecamininbatısınabirtekkeinşasıdagerçekleştirilmiştir.

Çorum’un Sancak Oluşunda ve Hıdırlık Camiinin Tamamlanmasındaki Gayretleri:ŞeyhAbbasEfendi’ninHıdırlık’tagörevebaşladığıyıllardaÇo-

rum,kazaolarakYozgatsancağınabağlıydı.1864yılındanberisürenbucezalandırmayıortadankaldırmakveÇorum’utekrarsancakstatü-süneyükselterekAnkaravilayetinebağlamakiçinMevleviŞeyhiİzzetDede’ningirişimleriyarıdakalmıştı.1894yılındaÇorum’unilerige-lenleritoplanarakbugirişiminsürdürülmesinekararvermişlervebuişitakipiçinŞeyhAbbasEfendi’yiİstanbul’agöndermişlerdir.

ŞeyhAbbasEfendi,İstanbul’agidinceilkişolarakbaşvuruevra-kınıbulmayaçalıştı.MevlevişeyhiİzzetDede’ninsarayateslimettiği

149

evrakıDahiliyeNezaretiMemurin-iMülkiyeKomisyonu reisiSadıkBeyinmasasındabuldu.Durumu,ÇorumluHacıHasanPaşa’yabildir-di. II.AbdülhamitHan’ınyaveriHacıHasanPaşavesaraydanüfuz-luHacıAliPaşa ileHünkar İmamıolarakbilinenhocasıHafızRaşitEfendi’ninyardımlarıylaÇorum’unsancakolmatalebi,SultanII.Ab-dülhamitHan’aarzedilmiştir.OyıllardabölgedeErmeniolaylarınınartması ve ashab-ı kiramdan Suheyb-i Rumi’nin kabrinin Çorum’dabulunmasıdasancakfikrinidestekleyincepadişahtanfermanalınarakÇorum’un 1894 yılında sancak olması gerçekleşmiştir. ŞeyhAbbasEfendi,bufermanıAnkaravilayetinegötürmüşveeldenteslimetmiş-tir.HaberÇorum’aulaştığındakaymakamRüştüBey,ilksancakbeyi/mutasarrıfolarakgörevinebaşlamıştır.

Yunanlılara Karşı Gönüllü Toplayışı:ŞeyhAbbas Efendi, sadece Hıdırlık Camiindeki göreviyle ye-

tinmemiştir.Devrindeçıkanher toplumsalolaydaönsaftayeralmış-tır.Bubağlamda1897yılındaYunanlılarlaOsmanlıDevleti arasındaçıkan savaşa katılma girişimi söylenebilir. ŞeyhAbbasEfendi, birazdaÇorum’unsancakolmasınateşekkürmahiyetinde,Yunanlılarakar-şıgönüllüaskertoplamayabaşlamıştır.Zamanında93harbineamcasıÖmerEfendiÇorum’dan,babasıSüleymanEfendideSivas’tangönül-lüler toplayarak destek vermişlerdi. Şimdi görev sırası, ŞeyhAbbasEfendi’dedir.OdaHıdırlıktakisancağ-ışerifiçekerekSaatKulesimey-danındagönüllü toplamayabaşlamıştır.Buradakaydolan altmışkişi-likgönüllübirliğiyleSamsunLimanı’ndanİstanbul’ahareketetmiştir.Uğurlama töreninde terennüm edilen şu mısralar, Çorum’da yıllarcatekrarlanmıştır:

Hıdırlık şeyhi al sancağı çekti yürüdüSamsun dağlarını al yeşil bayrağa bürüdü.Samsun’dan hareket eden gönüllü kafilesi İstanbul’a varınca

HassaMüşiriMehmetRaufPaşa,onlarıdahaönceteşekkületmişolanÇorumtaburunateslimettiamaŞeyhAbbasEfendi’yicepheyegönder-medi.17Mayıs1897’deYunanlılarakarşışiddetlibirsaldırıbaşlatarakDömekeKalesi’nielegeçirenOsmanlıordusununiçinde,bugönüllülerde canlarını ortayakoyarak savaşmışlardı.Savaş sonundaÇorum ta-buruİstanbul’dangelirkensırmaişlemeliüçipeksancakgetirmişlerdi.KışladateslimalınıpHıdırlıkDergahınagönderilenbuüçsancak,du-alarveilahilereşliğinde,büyükbirsaygıylatekkeyeyerleştirilmiştir.

Saraydan Gelen Nişan ve Rütbeler:ŞeyhAbbasEfendi’ninçalışmaları,Çorumhalkınınolduğuka-

150

darİstanbul’daözelliklesarayçevresinintakdirinitoplamıştır.Bununtezahürüolarakkendisine22Temmuz1900tarihindeMecidiNişanı,7Haziran1901tarihindedeüçüncürütbeOsmaniNişanıverilmiştir.BubelgelerdeSuheybİbn-iSinaner-RumiCamiipostnişinvezaviyedarlıkunvanı,özelliklezikredilmiştir.

Bu ödüllere ilaveten Nakibü’l-Eşraf rütbesi tevcih edilmiştir.Böylece ŞeyhAbbasEfendi, devlet ricalinden önce yer almaya baş-lamıştır.BusongörevleÇorumveçevreillerdeHz.Peygamber(sav)soyundangelenlerinhertürlüihtiyaçlarınıgidermek,sorunlarıylailgi-lenmekdurumundaydı.Birbakımaonlarınhamisivevasisiydi.ŞeyhAbbasEfendi,OsmanlıDevletidönemindebugörevidehakkıylayap-mayaçalışmıştır.

Van’a Destek Birliği:ŞeyhAbbasEfendi,memleketinneresindebirmeselevarsayar-

dımcıolmayaçalışanbirinsandır.BirinciDünyaSavaşınınilkyıllarındaErmeniler,DoğuAnadolu’daayaklanmışlarveMüslümanhalkazulümve işkence uygulamaya başlamışlardı.Van’daki Ermeniler de isyanakalkışanlardandı.HattaoradayöneticiolarakgörevyapanNeşetBeyveailesidedahilpekçokinsanımızışehitetmişlerdi.BununüzerineVanlı-lar,Anadolu’nunhertarafınahabersalarakyardımistemişler.BuÇağrıÇorum’adaulaşmış.BununüzerineŞeyhAbbasEfendi,sancağ-ışerifçekipgönüllütoplamabaşlamıştır.AskerlikçağıdışındakilerdenoluşanyirmikişilikgönüllüsüvaribirliğiniSivas’akadargötürüporadakikış-layateslimetmiş,oradandaVan’agönderilişinibizzatizlemiştir.

Çorum’dangidenbumüfrezebirliği,Van’dabüyükhizmetlerdebulunmuştur.ErmeniisyanısırasındaVan’dayüzbaşırütbesiylegörevyapanvesonraÇorum’atayinedilenJandarmaKomutanıdabuolayı“Çorumlular,VanlılarıErmenilerdenkurtardılar.”diyerektakdirleyadetmiştir.

ŞeyhAbbasEfendi,bununladayetinmeyerekyineBirinciDünyaSavaşı’nınbaşlangıcındıyirmikişilikbirgönüllügrubudahahazırla-yarakZileliHacıBekirEfendi’ninriyasetindeSamsunyoluylaKazımKarabekirkomutasındakiŞarkCephesi’negöndermiştir.

Çapanoğlu İsyanına Karşı Çorum Savunması:Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Osmanlı Devleti parçalanıp

Misak-ıMillisınırlarıiçindekiAnadolu’yusavunmakmecburiyetindekaldığımızdaŞeyhAbbasEfendi,Kuvay-ıMilliyesafındayeralmışveMustafaKemalPaşa’yadestekolmuştur.

1920 yılında ilk meclisin Ankara’da toplanmasından sonra

151

Yozgat’tabaşlayanÇapanoğluisyanı,ÇorumveÇankırı’yıtehditederhale gelmiştir. Sungurlu veAlaca, Çapanoğullarının denetimine gir-miştir.BuevredeÇapanoğlukuvvetleri,Çorum’a15km.uzaklıktakiköylerekadargelmişlervegözcüleriniHatapBoğazı’nakadargönder-mişlerdir.OlupbitendenhaberdarolanÇorummerkezindehummalıbirçalışmavardır.ÇorumMutasarrıfıCemalBardakçı,şehrisavunmaktakararlıdır.Mutasarrıf,gönüllülertoplayarakşehrisavunmayaçalışıyor.Köylülerdeköylerinçevresindenöbet tutaraksavunmavemuhaberegöreviniyürütüyorlar.

Çorum’unböylesibüyükbirtehditaltındaolduğudönemdeŞeyhAbbas Efendi, Hıdırlık tepesinin batı ve güney yamaçlarına siperlerkazdırıyor, uzaktan birer asker gibi görülmeleri için mezar taşlarınakaraçulparçalarısardırıyor.Çorum’unelisilahtutanlarıveağalarınınkışladatertibataldığıdönemdeŞeyhAbbasEfendi’ninHıdırlık’taal-mışolduğutedbirlerdeişeyarıyor.ZiraÇapanoğluekibitarafındanÇo-rum’dakidurumutetkikiçingönderilenÇorumluFişekçininHaşim’inbabasıvearkadaşları,YaydiğintepesindenveBurunÇiftlik’tenHıdrlıkveçevresinebaktıklarındapekçoksiperivemezarlararasınakonuşlan-mışçoksayıdaaskerinsavunmakonumundaolduğunugörüphayretleriçinde kalıyorlar. Sabahleyin erken saatlerdeHıdırlıkTepesi’nin batıeteklerindeŞeyhAbbas’ınbıraktığısığırvemandalarıbileuzaktanas-keribirliksanarakAlaca’dakiÇapanoğluekibineÇorumsavunmasınınhaşmetinianlatıyorlar.

OgünlerdeÇorumMutasarrıfıCemalBardakçı,eşiveçocukla-rınıkorumatelaşınadüşüyor.ŞeyhAbbasEfendi’ninyardımıylaMuta-sarrıfıneşiveçocuklarışehirdışınaçıkarılarakgüvenliklerisağlanıyor.BunlarıböyleceanlatanİhsanSabuncuoğlu,RefetPaşakomutasındakiaskeribirliğinBolu’danİskilipyoluylaÇorum’agelmesisayesindeşeh-rinisyancılarınişgalindenkurtulduğunuverahatladığınıkaydediyor.

Milli Mücadelede Şeyh Abbas:ŞeyhAbbas Efendi, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra memle-

ketin kurtuluşunuAnadolu’da başlayan Milli Mücadele hareketindegörmüştür. Onun içinKurtuluş Savaşı’nı var gücüyle desteklemiştir.Halktan toplanan yardımların cepheye ulaştırılmasında bizzat gayretgöstermiştir.

OdönemdeŞeyhAbbas’ınotuzbeşdevesivedörtçitatarabasıvardı.Samsun’danÇorum’a,Çorum’danSungurluyoluylaYahşihan’aveyineÇorum’danYozgatyoluylaAnkara’yavehattaPolatlı’yakadarcephaneveaskerilevazımattaşıyordu.SakaryaSavaşısırasındadeve-lerinsayısıaltmışsekize,atarabalarıdakırkaulaşmıştı.Cepheyeyap-

152

mışolduğunakliyedençokzamanparaalmazdı.Cepheyeaskerimalzemevecephanetaşımak,herzamanriskliydi.

Ziraeşkıyalar,yollarıkesipmalzemelerevehattadevelerevearabalarabileelkoyabiliyorlardı.BirdefasındaArapSeyfeKöyücivarındaTatlıİlyas çetesi, yirmi atlısıylaŞeyhAbbas’ın arabalarınındabulunduğukonvoyuçeviriyor.ŞeyhAbbas,bunuYozgat’takiÇapanoğullarınatelçekmeksuretiyleönlüyor.BaşkabirseferdeKarabekirKöyücivarındayüz kişilikKatil İlyas çetesi, develerin yolunu kesiyor. ŞeyhAbbas,kendisinitanıtarakçeteninşerrindendeveleriniveekibinikurtarıyorveyanlarınakatılankorumabirliğiylegidecekleriyerlereulaşıyorlar.

BirbaşkaseferindeAnkarayolundaKızılırmakcivarındaTokaz-lıdenilenmevkideeşkıyalar,nakliyekonvoyunuçeviriyorlar.Dertleri,haraçalmaktır.Başkaçarebulamayanekipbaşı,çetebaşlarınabeğen-dikleriüçatıvererekellerindenkurtararaknakliyekonvoyununyolunadevametmesinisağlıyor.

YinebirbaşkaolaydaYozgat-Ankaraarasındacereyanediyor.Yozgat’tan Ankara’ya doğru giden Şeyh Abbas’ın nakliye kafilesi,yineeşkıyalartarafındançevriliyor.ObölgedebulunanÇolakİbrahimBey,imdatlarınayetişerekeşkıyalarıdağıtıyorvenakliyekonvoyununPolatlı’yakadargitmelerinisağlıyor.

ŞeyhAbbasEfendi,MilliMücadeledönemindebütüngüçlükle-re rağmenÇorumvehavalisindencepheyeaskerimalzeme,erzakvecephanetaşımayısürdürmüştür.Bunumillibirgörevbilmişvehepobilinçlehareketetmiştir.

MilliMücadele’densonra1927yılındabiricikevladını,delikan-lıoğluAhmetHayri’yidebirkazadakaybedincebuhizmetlereaynışevk ve heyecanla devam edememiştir. El adamlarının elinde kalandevelerininbakımı, büyük sorunolmayabaşlamıştır.Kışın barınmaküzere gönderdiğiBafra’dave çalıştırmaküzere yolağıSamsun-Sivasyollarındadeveleriperişanolmuşlardır.Atlarvedeveler,bakımsızlıkveihmalsonucuartardaölmeye,telefolmayabaşlamışlardır.Budurum,ŞeyhAbbasEfendi’ninmaligücünüepeycesarsmıştır.

İhsan Sabuncuoğlu’na Anlattıkları:ŞeyhAbbasEfendihakkındakibilgilerieserinekaydederekonu

unutulmaktan kurtaran İhsan Sabuncuoğlu, 1972 yılında yayınladı-ğı “ÇorumTahineAitDerlemelerim” adlı kitabında ondan dinlediğihatıraları naklediyor. Diğer bilgileri bu eserinden aktardığımız gibiHıdırlık’lailgiliolarakİhsanSabuncuoğlu’naanlattıklarınıözetleyereknakletmekistiyoruz.

İ.Sabuncuoğlu,Hıdırlıkdenenbusemteasıl şerefvermişolanveherkesçeziyaretedilegelenşahsiyetlerkimlerdir,diyesoruncaŞeyh

153

AbbasEfendişöylediyor:“Yukarıdaki camiyanındaki türbedeAlemdar-ıResulSuheyb-i

Rumihazretleridir.BeraberindekideUbeydGazi’dir.AynıyerdekuyuyanındayatandaKereb-iGazidiyetanınanAmrb.Ma’dikeriphazret-leridir.Herüçüdeashab-ıkiramdandır.Hz.AliileMuaviyearasındakimalumhılafetkavgasındaSuheyb-iRumihazretleritarafsızkalmıştır.Muaviyetarafındanİstanbul’unfethiiçingönderilenorduyabuherüçzatkatılarakburalaragelmişlerdir.BuradaUbeydGaziileKereb-iGazi,harbenşehitdüşmüşlerdir.DahasonraİstanbuldönüşündeÇorum’auğ-radığındaSuheyb-iRumihazretleridehastalanarakvefatetmiştir.”

ŞeyhAbbasEfendi,bunlardanSuheyb-iRumi’ninAlemdar-ıRe-sulolduğukonusundaüçbilgekişininsözünüdelilgöstermektedir:

1.HalenKereb-iGazi’nindoğutarafındabirazyukarıdabitişiğin-dekiküçüktürbedeyatanmeşhuralimYusufBahriEfendi,Çorum’dailim tahsil etmeyi ve öldüğünde Alemdar-ı Resul olan Suheyb-iRumi’ninyanındayatmayıahitvetemennietmiştim,diyerekÇorum’adönüyor,müderrislikvazifesinedevamediyor.Öldüğündemalumtür-besinekonuyorkievvelahirbeyanı,Suheyb-iRumi’ninAlemdar-ıRe-sul(Hz.Peygamber’insancaktarı)olduğumahiyetindedir.

2.DeliMüftünamıylamarufveLeblebicioğullarındanHacıAliArifEfendi’ninoğlubulunanAhmetFeyziEfendidahiAlemdar-ıRe-sulSuheyb-iRumi’ninÇorum’dametfunolduğunusöylemiştir.

3. Şiranlı Şeyh Hacı Mustafa Efendi de bir gün ŞeyhAbbasEfendi’yiberaberinealaraktürbeyegiriyorveşöylediyor:“Ben,Hz.Suheyb-i Rumi’yi rüyamda gördüm. Onun işaretiyle Çorum’a ge-lipyerleştim.Hicaz’daölmek isterim.ŞayetÇorum’daölürsembeniSuheyb-iRumi’nineşiğinedefnedin.”SonraŞiranlıŞeyh,ogünlerdeHicaz’agidiyorveoradavefatedipkalıyor.

ŞeyhAbbasEfendi’ninbubeyanları,halkarasındadayerleş-miştir.Hıdırlık’ınmanevihavasıdabuüçsahabeninkabirvemakamla-rınınburadabulunmasınındoğalsonucudur.

Münzevi Bir Derviş: ŞeyhAbbasEfendi,sadececamive tekkegörevleriyleyetin-

memiş,memleketin sosyal, siyasalveaskeri işleriylede ilgilenmişti.OnunçabalarıylaHıdırlıkmevki,Çorumlulariçinbirferahlamamekanıolmuştur.Mübarekgünvegecelerdehalkorada toplanmış,cihat içinaskeroradanuğurlanmıştı.GüreşlerbileHıdırlıkMeydanındayapılma-yabaşlanmıştı.BöyleceHıdırlıkCamiiveTekkesi,hertabakadaninsa-nınuğrakyeriolmuştu.Tekkedeyapılanzikirlerekalabalıkcemaatleriştiraketmişti.

154

Tekke ve zaviyelerin kapatılmasıyla ilgili kanun gereğince1925 yılında Hıdırlık Tekesi de kapatılmış ve ortadan kaldırılmıştır.TekkedekigöreviböylecesonaermişolanAbbasEfendi,Hıdırlık’aaitevkafgelirlerindendemahrumolmuştu.Bunarağmeno,Hıdırlık’tanayrılmamış,camininmerdivenialtındabulunanküçükmekandamün-zevibirdervişolarakyaşamıştı.OnungeçmişhizmetvegayretlerinibilenÇorumlu hamiyetperver insanların yardımlarıyla bir lokma, birhırkatabirineuygunbirhayatsürdü.Sıksıkitikafagirdiğibilinirdi.

Ziyaretinegelenlerekısaveözlünasihatlerdebulunurdu.Sohbe-tinidinleyenler,manevietkisindekalırlardı.Nasibiolanlardagereklifeyzialırlardı.Ziyaretinehermeslekvemeşrepteninsangelirdi.Ara-larındahiçayrımyapmazdı.Tamtersinehepsinibirerinsanolarakgö-rürvehitapederdi.İkinciDünyaSavaşı’ndankaçıpülkemizesığınanAlmanlar’danbirkısmıÇorum’ayerleştirilmişti.OnlarHıdırlık’apik-nikiçingeldiklerindetürbeleriveözellikleoradayaşayanpir-ifanider-vişideziyaretederlerdi.BunlararasındaTarugottFuchsadındameşhurbilim adamı ve ressamvardı kiHıdırlık’ı sık sık ziyaret ederdi.HergelişindeŞeyhAbbasEfendi’yideziyaretederveondanyararlanma-yaçalışırdı.Fuchs’unyakınları,onunbuziyaretlerletasavvufimanadaŞeyhAbbas’tançoketkilendiğinisöylerler.

ŞeyhAbbasEfendi,hiç bir zaman halinden şikayetçi olma-mıştı.SağlıkveafiyetteolduğunusöylerveAllah’ınverdiğinimetlerehamdveşükürdebulunurdu.

ŞeyhAbbasEfendi,hayatınınbüyükbirkısmınımünzevibirderviş olarak geçirdi. Doksan yaşını aşkınken Hıdırlık’taki mekanıda13Şubat1963tarihindevefatetti.ErtesigünHıdırlıkŞeyhiAbbasEfendi’nin vefat haberi, Çorum’un her tarafında duyuldu.Akın akınUluCamiyegelenbüyükbirkalabalığınkatıldığıcenazenamazındansonraHıdırlık’taKereb-iGazitürbesiningirişinedefnedildi.

Allah,rahmeteylesin.

155

MerhumŞeyhAbbasEfendi’ninmezartaşındaşöyleyazılıdır:  

Zikr-i Hüda aşk ile Kabri içinde bile Zikr-i Hüda bana pes Ben dedim her nefes Ben ettim ihlas ile Çağırırım Mevlam Mevlam diye Başkaya etmem heves Allah Allah Allah HıdırlıkŞeyhiAbbasKülahi Doğum:1289 Ölüm:13.2.1963

156

6. HACI BEKİR BABA

Çocukluğu ve gençliği:Asıl adı Ebubekir Sıttık olan Bekir Baba, Çorum’daki Rıfai

Tekkesi’ninöndegelen isimlerindendir.1262/1846yılındaÇorum’dadünyayagelmiştir.Babası,HacıOsmanb.Ali’dir.Annesininteşvikiyleküçükyaştamedreseyegitmişvekısasüredehafızolmuştur.HocasınınteşvikiyledeSamsun’agitmişveoradahatimvemukabeleokumuştur.Bircamidedeimamlıkyapmayabaşlamıştır.

HacıBekirBaba’nınkatıldığıbirtören.

Tasavvufa yönelişi:Camidetanıştığıinsanlararasındaçoksayıdatasavvufehlikişi-

lerbulunmaktadır.Bunlarınherbiribirtarikatamensuptur.Onlarınhalvetavırlarıilgisiniçekmiş,sohbetleritasavvufameyliniartırmıştır.BirtarikatagirerektasavvuftayolalmakisteyenBekirhafız,buniyetleis-tihareyapmayakararverir.Rüyasındakendisinimürşidegötürecekyo-lunİstanbul’daAzizMahmutHüdai’nindergahındangeçtiğisöylenir.BuamaçlaSamsun’danİstanbul’ahareketeder.DergahavardığındaodevrinmürşidiMehmetRuşenHilmihazretleriylekarşılaşır.Niyetinionaaçar.İntisapetmekistediğinibildirir.ŞeyhEfendidegençmüridinnefsini terbiye işine atların seyisliğiyle başlamasını söyler. EbubekirEfendi,mürşidininvermişolduğubugöreviyediyılsürdürür.Budö-nemiçindegünlükderslerini,haftalıksohbetlerinihiçaksatmaz.

157

Seyahat görevi:Yedi yılın sonunda “Gel evladım, sana yol göründü.”denilerek

seyahateçıkmasıtalimatıverilir.Yanınaseccade,keşkülvecanavardü-düğüalmalarınamüsaadeedilir.Odevirlerdekeşkül,gezgindervişlerinellerindetuttuklarıHindistancevizikabuğundanveyaabanozağacın-danyapılmışbirtürdilenciçanağıdır.Canavardüdüğüdeetrafınısaranköpekleridağıtmakiçinkullanılırmış.

Odevirdebunlarailavetenseyahateçıkandervişleremürşidita-rafındanbirbelgeverilir,altıdamühürlenirmiş.Busayededervişler,seyahatettiklerimüddetçedevletinhanlarından,hamamlarından,vakıf-larınimkanlarındanyararlanabilirlermiş.EbubekirEfendideböylebirbelgealarakbirarkadaşıylabirlikteyolaçıkmaküzeredirler.

MehmetRuşenHilmiEfendi,yolaçıkacakolanbuikikişiyebazınasihatlerdebulunur:“Artıkyolaçıkacaksınız.Zekat,fitrevesadakakabuletmeyeceksiniz.Çünkübunlarfakirlerinhakkıdır.Senhafızol-duğuniçinmanenzenginsin.Yiyecekbirşeybulamazsanüçgünaçdu-racaksın.OndansonraAllahrızasıiçinkarnınıdoyuracakkadarbirşeyisteyebilirsin.Yolayayadevamedeceksin.Binekli insanlarbuyuret-medikçehiçbirvasıtayabinmeyeceksin.Devamlınefsinisiygayaçeke-ceksin.Nefsininesiriolmayacaksın….Haydi,Allah,işinirastgetirsin.”

Fırıncının tavrı:EbubekirEfendi,şeyhinintalimatınıdinleyiparkadaşıylabirlik-

teyolaçıkar.Yaya,açsusuzolarakgünlerceyolgiderler.Birçokköy,kasaba, şehir geçerler. Genelde açlıklarını söylemek mecburiyetindekaldıklarındahalk,onlaraerzakverir.Amabirşehirdeüçgünkaldıklarıhaldekimseonlarabirşeysormaz.Açlıkveçaresizliktendolayıbirfı-rıncıdanekmekistemekzorundakalırlar.Fırıncıonlarıterslerve:

-Benden ekmek isteyeceğinize çalışın, sapasağlamsınız. Ben,fırınınkızgınateşininkarşısındasabahtanakşamakadarçalışıyorum,rızkımıkazanıyorum,diyerekonlarıreddeder.

EbubekirEfendi,fırıncıyıuyarır:-Oateşnardır,nuruyakmaz.Allah’ınizniyleoateş,bizehiçbir

şeyyapmaz.Fırıncı,busözlereöfkelenirvefırınagirmeleriniteklifeder.Ebu-

bekirEfendivearkadaşı,hiçtereddütetmedenbesmeleçekipfırınagi-rerler.Budefa fırıncı, adamlarınyanacağındankorkarakkomşularınıyardımaçağırır.Komşularıgeldiklerindeiçeridekilerinfırıniçindeotu-ruppişenekmekleridışarıyaçıkartmaklameşgulolduklarınıgörürler.İçerideyanacaklarındanendişelenerekçıkmalarıiçinyalvarırlar.Amadervişler,birtürlüçıkmazlar.Sonraşehrinkadısıgeliponlarıiknaeder.

158

Çıktıklarındaenufakbiryanıkiziyoktur.Üzerlerinesadecefırınıntozuvekülüdökülmüştür.

KadıEfendi,onlarıogecemisafireder.Nedenböyleyaptıkları-nısorduğundamürşitlerinintalimatınıaktarırlar.Amabuaradasırlarıdaifşaolmuştur.Ertesigünhalkınteveccühündenbunalacaklarınıdü-şünmeyebaşlamışlardır.Bununsonucuolaraknefislerininesiriolmakendişesiniyüreklerindehissetmişlerdir.Tambuesnadaşeyhleri,onlaramanengörünerek“Derhaleviveşehri terkedin.”tarzındatalimatve-rincesabahınsehervaktinde,evsahibinebilehaberveremeden,oradanayrılmakzorundakalmışlardır.

Bağdat’tan Vasıt’a ziyaret:Dervişler,uzunyolculuktansonraBağdat’aulaşmışlardır.Orada

AbdulkadirGeylanihazretlerinintürbesindemisafirkalmışlarveertesigünEbuHanifehazretlerinintürbesiniziyaretetmişlerdir.Bundanson-raAhmetRıfai(ö.578/1182)’nintürbesinegitmekistemişlerdir.AhmetRıfai’nintürbesi,Bağdat’ıngüneyindeVasıtdenilenbeldeninyakınla-rındadır.EbubekirEfendi,arkadaşıylabirlikteyayaolarakoçileliyol-culuğadevameder.

AhmetRıfaihazretlerinintürbesindeüçgünkalırlar.Ogünlerdekendilerinenuryüzlübirkişidevamlısütgetirir.Türbedekaldıklarısü-recevakitlerinizikirveibadetlegeçirirler.Ancakbutürbeninasılsahi-biAhmetRıfai’denhiçbirmaneviişaretalamazlar.OradanayrılmadanönceAhmetRıfaihazretlerinemanevibir rabıtadabulunurlar.AhmetRıfaide“Evladım,misafirimizeüçgündürsütgetirenkimdi,hiçdüşün-medinizmi?”diyerekonlaramaneviişaretiverir.

Hicaz’a doğru:EbubekirEfendivearkadaşı,bumanevihazilegözyaşlarıiçinde

AhmetRıfai’ninmakamındanayrılıpMekke’yedoğruyolalırlar.Ko-laydeğil,kocaçölüaşıpHicaz’aulaşacaklardır.Çöl ıssız,çöl susuz,çölkavurucusıcağıvekuruayazıylaürkütücü…Yayaveazıksızolarakyolaçıkarlar.ObüyükçölügeçipHicaz’avarırlar.ÖnceMedine’deHz.Peygamber (sav)in kabrini ziyaret edipMescid-i Nebevi’de kalırlar.SonraMekke’yevarıphacvazifesiniifaederler.

Aylarca, yıllarca Mekke-Medine arasında mekik dokurlar.Kabe’dende,Ravza-iMutahhara’dandaayrılmakistemezler.Beşyılkadaroralardakalırlar.EbubekirEfendi,birgünKur’an-ıKerimoku-mayabaşlar.Buesnadauykuhaligelir.RüyasındaHz.Peygamber(sav)“EyEbubekir,seninmürşidinMısır’ınTantaŞehrindeyaşayanAbdur-rahimTantavi’dir.Onundergahınagit.”tarzındayolgösterir.Ebubekir

159

Efendi, rüyaalemindemanevi işaretialmışveyönünüMısır’açevir-miştir.

Tantavi dergahı:Mısır’a vardığında Kahire’den Tanta’ya hareket ederler. Bir

müddetoradacamilerdekalarakhalklaiçiçeyaşarlar.DahasonraAb-durrahimTantavi’nindergahınavarırlar.Oradaüçgünkadarkalırlar.Fakatkendileriyleilgilenenolmaz.Budergahtanasibimizolmasagerekdeyipşehirdenayrılmakniyetiyleçarşıyaçıktıklarındabirdostziyare-tineuğrarlar.Birmeczup,elindesopasıylakapıdadururve“ÇorumluEbubekirSıdık,çabukdışarıçık.Senkimdenizinaldındaburayıterkediyorsun?”diyerekoradançıkarır.

EbubekirEfendi,gelenzatınmeczupbirdervişolduğunuanlar.Oönde,EbubekirEfendiardındayürümeyedevamederler.Tantavi’nininzivaya çekildiği mekana varırlar.Meczup kapıda bekler. EbubekirEfendi içerigirdiğindezayıfbedenlibir insanlakarşılaşır.Ozat,Ab-durrahimTantavi’dir.EbubekirEfendi’yiiyikarşılarvebazıuyarılardabulunur:

“Dervişkızmaz.Dervişküsmez.Dervişyorulmaz.Dervişgüneşgibidir, herkese sıcaklığını verir. Derviş rahmet gibidir, herkese duaeder.Derviş sugibidir,herkesecömertçeakar.Derviş toprakgibidir,herkesonuezeramayinedeo,meyvevermeyedevameder.Derviş,Allah’adostdemektir,dergahaeşikdemektir,herkesçiğnesedesesiniçıkarmaz. Sende vururlarsa sakın elini kaldırma, elsiz ol. Söverlersedilsizol.Eğergönüldekırgınlıkvarsaokırgınlığıat.ziraAllah’ınna-zargahıgönüldür…”

Ebubekir Efendi, başı önünde Tantavi’yi dinlerken birden seskesilir.Sağasolabakar,ŞeyhEfendininhuzurundakendisindenbaşkakimseolmadığını,busözlerinsadecekendisinesöylendiğinifarkeder.DuyduklarıylaameledebilmekiçingözyaşlarıiçindegünlerceAllah’ayalvarır.

Manevi icazet:EbubekirEfendi, bu buluşmanınmanevi hazzıyla iki yıl kadar

Tanta’dakalır.AbdurrahimTantavi’ninrahle-itedrisindebulunur.Yinebirgünomeczupdervişileberaberomekanagiderler.BakarlarkimanaalemindeHz.Muhammed(sav)inhuzurundadivantoplanmıştır.Divan-daGavsu’l-AzamAbdulkadirGeylani,Ebü’l-ÂlemeynAhmetRıfai,SeyyidAhmetBedevi,BurhaneddinİbrahimDessuki,Ebü’l-HasanTa-kıyyüddinAliŞazeli,HaceMuhammedBahaüddinNakşibendvediğerpiranyerlerinialmışlardır.Gavsü’l-AzamAbdülkadirGeylani,“Bun-dansonrabenimdergahımınhalifesisin.Ümmet-iMuhammed’iirşad

160

ilegörevlisin.”diyerekilkvazifeyiverir.Kadiriicazetinibusuretleal-dıktansonraRıfai,Bedevi,DessukiveŞazelitarikatınınhalifelikleridekendisinetevdiedilir.BahaddinNakşibendhazretleridegörevvereceğisıradaHz.Peygamber (sav),bukadarkafidiyerekbeş tarikattandersvermeyeyetkilikılınır.

Mana âlemindeki bu divanda üzerine beş tarikatın sorumlulu-ğu yüklenmiş olarak omeczup dervişle tekrarTantavi’nin dergahınadönerler.AbdurrahimTantavihazretleride,EbubekirEfendi’yezahi-ri ilimlerden icazetini takdimederken:“Evladım,senRumDiyarı’na(Anadolu’ya)gideceksin.Oradahizmetedeceksin.Şu icazetin, şudayol azığın.”deyip onları çileli ama önemli, bir o kadar damukaddesgörevineyolcuetmiştir.

HacıEbubekirEfendi,öncepayitahtİstanbul’auğramıştır.Elin-dekiicazetiylezamanınpadişahıSultanII.AbdülhamitHan’ınhuzuru-naçıkmıştır.İcazetinigöstererekişaretbuyuracağıyerdedergahaçmakistediğinisöylemiştir.Bununüzerinepadişahıntalimatıylaşeyhülislamveulemadanmüteşekkilbirheyet tarafından imtihanedilmiştir.Son-raSultanAbdulhamitHan’ınhuzurunda,YedisekizHasanPaşa’nındabulunduğubirortamdaHacıBekirBaba’yaaltınsırmaylakelime-işa-hadet işlenmişbir sancak ilebirberatverilmişvekendibeldesiolanÇorum’dadergahaçıpdervişyetiştirmesiteklifedilmiştir.Odabutek-lifikabulederekÇorum’agelmiştir.

Hizmet mahalli Çorum:RifaikaynaklarınagöreodönemdeÇorum’dasekizadetdergah

vardır.DokuzuncusunuBekirBabaaçmıştır.Evide,AbdibeyCamii’ninöncekihalininyanındaydı.

Çorum’dabirhaylimüntesibibulunanRıfailik’inbilinenilkyeri,asıladıÖmerolanBiberDede’ninŞeyhlermahallesindekizaviyesiha-ziresinde isimleri bilinemeyen iki zat ile birliktemetfun olduğume-zarınbitişiğindedir.AliİzzetEfendi,ondokuzuncuyüzyılsonlarındaRıfailerinburudazikiryaptıklarınıbelirtir.ŞarkıyanMahallesindePe-nahiSultan’ındefnedildiğiHacıAbdurrahmanzadekonağınındaRıfaiDergahıolarakkullanıldığınızikreder.

AliİzzetEfendi,Tezkire-iMakamatadlıeserindeondokuzuncuyüzyılınsonundaÇorum’dasadecebirRıfaidergahıolduğunukaydetsede biriAbbasKülahi’nin postnişinliğini yaptığıHıdırlık’taki dergah,diğerideBekirBaba’nınyönetimindebulunandergaholmaküzereikidergah vardır. İkisini de aynı yerde olduğu tezinden hareket edilirseyukarıdakitespitdoğruolabilir.

EbubekirEfendi’ninbudergahı,hicri1310,miladi1892yılında

161

faaliyetegeçmiştir.BuesnadaBekirBaba’nınaskerlikleilişiğiolmadı-ğınadairaskeriyeden(RedifTaburuZabitlerinden)belgegetirdiğideÇorumŞer’iyye sicillerinde geçmektedir. BekirBabaTekkesi adıylamarufbutekke,SultanII.Abdülhamit’tenalınanyardımlarlakurulabil-miştir.Dahasonraburayabazıhayırsahipleri,arazi,dükkanvedeğir-menlerinivakfetmişlerdir.Buvakıfgeliriylefakir-fukarayavedervişa-nayemekçıkartılmış,bazıyardımlardabulunulmuştur.

EsmervezayıfbedenlibiriolduğuiçinKaraŞeyhdiyedeanı-lanBekirBaba’nın tekke hizmetlerini sabır ve sebatla sürdürmüştür.Müritlerindendeğirmenciliklegeçiminisağlayanbirkişi,zamanzamankendisiniorayadavetedermiş.Bazenodeğirmeninyanındazikirhal-kasıkurduğuvebuesnadasudakikurbağalarınbileAllah’ızikrettiğirivayetiyaygındır.

Burhan ve menkıbeleri:BekirBaba,birçoktarikattanicazetliydi.Rıfaişeyhiolarakpek

çokburhangösterirdi.Şişburhanı,kılıçburhanı,ateşburhanı,enkuv-vetli zehirleri yutmaburhanı gibi olağanüstü davranışları, sırf insan-larıirşatetmekveAllah’ınkudretininyineO’nunizniylekullarındakitezahürlerini göstermek için kullanırdı. Zikir için toplanıldığında buburhanlardan birkaçını yaptığı olurdu.Mübarek günlerde, kandil ge-celerindebaşlarındakızgınsaclar,içindealevalevyanankızılkorlarla,kudümler eşliğinde ilahiler söyleyerek, başlarındaBekirBabaolmaküzeredervişler,tekkedenUlucami’ye,SaatKulesi’nekadarburhanlarsergileyerekgidipdönerlerdi.

Değirmençevresindeyapılanzikirlerdehayesmasınageldikle-rindebüyükçebirateşyakar,diğerşeyhleri,buyurunateşegirin,diyeburhangöstermeyeçağırırdı.Onlarbundankaçındıklarıiçintekbaşınaalevleriniçinedalar,Allah’ızikrederdi.YüceAllah,Hz.İbrahim(as)ıateştenkoruduğugibiO’nunadınızikredipgirenkulunudaateştenkorurdu.

1913 yılında Çorum’da büyük arasta yangını çıkar. Şehirdekio zamanın itfaiyecileri durumundaki tulumbacılar, bütün çabalarınarağmenyangınısöndüremezler.Durum,BekirBaba’yabildirilir.ŞeyhEfendi,derhalorayagelir.Birbardaksuister.Besmeleçekipbiryudumsualır.Huesmasınızikrederekyangınınüzerineüfler.Allah’ınizniveinayetiyleyangınsöner.

Bekir Baba’nın pek çok menkıbesi, Çorumda bilinmektedir.Erzurum’dangelipEvlad-ıResulolduğuiçinkendinibeğenenzatama-nenikazdabulunupıslahınavesileolduktansonraonuyetiştiripicazetvererekmemleketinegörevlendirmesi,

162

Birateşburhanındaistihdamedilenzenginbirzatındahasonrahileliyollaveparakarşılığıtarikattahalifeolmaisteğinekarşılıkonunbirtakımsıkıntılardansonraafdilemekiçindergahadönmesi,

Biravuçpirinçtenbirkazanpilavpişirmesi,SamsunlubirtüccarınKırım’danyüklediğibuğdayyüklügemiyi

batmaktankurtardığı,buesnadaelindekalanbalçığıtekkeninduvarınaçaldığıvegemicininarayaarayaÇorum’dakendisinibuluptanığı,

HizmetkarınaBekirBaba’nınhanımınınhiçdeiyidavranmamasıkarşısındahizmetkarınıniçindenöfkevegarazdolusözlersöyleyerekyanınageldiğinde,benonunkahrınıyıllardırçekiyorum,senbirsitemi-nedayanamayıpgazabageldin,diyerekdurumukendisinebildirmesi,gibibazıkerametvemenkıbeleridahaanlatılagelmiştir.

İstiklalHarbisırasındaBekirBaba,mânââlemindeolaylarıya-kından takip ediyordu. Düşmanın Polatlı’ya kadar geldiği günlerdehizmetkarıYakupEfendi’ye“Evladım,atınallat,kılıcıdabilet.Lazımolacak.”der.YakupEfendi,şeyhininemriniyerinegetirir.OgeceBekirBaba,dergahtayalnızkalır.SabahleyinYakupEfendi,atıtımaretmekiçinahıragirdiğindeonukanteriçindegörür.Atınnallarınabakar,dö-küldüğünüve tırnaklarınınbileaşındığınıfarkeder.Kılıcıyoklar, iyiköreldiğinigörür.Şeyhininyanınaçıkar,bunlarınhikmetinisorar.Odaolanbitenişöyleceözetler:

“Yunanlı,Polatlı’yakadargelmişti.Ankaratehlikedeydi.Ordula-rımızcephedesavaşırkenbizlerdeelikolubağlıduramazdık.Mânâale-mindeHacıBayram-ıVelibaşkanlığında,birçokdervişle,Çorum’danda Çerkez Şeyhi Ömer Lütfi Efendiyle beraber ordumuzun safındaYunan’ıönümüzekatıpPolatlı’danİzmir’ekadargittikdegeliverdik.”

Rıfailiktehılafetmakamınageçmekiçinöncesülukegirmekveoradabunuhaketmekgerekirdi.Ondansonrahılafeticazetiverilirdi.

Süluk,birveyabirkaçkişininşeyhefendiylebirodayakapanıpçokazyeme,içmeveuyumaileenazkırkgünoradakalmasıdır.Bunaerbaindedenilir.Dervişeğerkırkgündemaneviperdeyiaçamazsayanikalpgözüaçılmazsabuseksenveyayüzaltmışgüneuzayabilir.Onuniçinsülukegirmek,herkesingözününkeseceğibirşeydeğildi.

Kendinden sonrasını düşünmek:BekirBaba, ihtiyarlık dönemindede hizmetlerini hiç aksatma-

mıştır.Amakendindensonragörevibırakabileceğibirkişiyetiştireme-mektendolayıüzüntülüdür.Gerçiçevresindehalifeliğidevralmakiçinbekleyenpekçokkişivardır.O,müritlerinenasihatleriarasındasıksık“Halifeliğibizvermeyiz.AllahTealakimeizinverirseonaverilir.”derdi.

Bir gece tefekkür ve zikir esnasında kudret-i ilahiden bir ses,

163

bir ilhamgelir.“ÖmrününsonbeşsenesindeAhıska tarafından,elin-de kılıçla at üzerinde haşin görünümlü biri gelecek. Emaneti onavereceksin.”talimatıüzerineBekirBababeklemeyebaşlar.

Aradanyıllargeçer.ÖnceÇerkezŞeyhiÖmerLütfiEfendi’ninkapısınagidenAhıskalıAliEfendi,manaalemindealdığıişaretleBekirBaba’nındergahınagelir.Ziranasibioradadır.BekirBaba,AhıskalıAliEfendi’yibeşyılgibibirzamandilimindeyetiştirir.Bütünmakamlarıkısasüredeaşmasınısağlar.Halifelikmakamınakadargetirir.

Bekir Baba, bir gün Ahıskalı Ali Haydar Efendi’ye gördü-ğü tecelliyatı ve aldığı ilhamı anlatır.Bu gece herhalde emaneti tes-lim edeceğim, dervişleri topla da helalleşelim, der. Dervişler, haberiduyarduymaz toplanırlar.Bekirbaba tefekkürhalindedir.OnlaraAliEfendi’yigöstererek;“İştedostumuz, iştepostumuz.Benölünceonabiatedin.”diyehalifesiniilaneder.

AliEfendi,sorumluluğunbilincindeolduğuiçinderinbirdüşün-ceyedalmıştır.Dervişleriseşeyhlerinintalimatınauymaktaaslatered-dütetmeyeceklerdir.

Vefatı:Birakşamdervişlerlebirlikte,tekkegibikullandığıevindezikir

halkasınagirer.Oradakısabirkonuşmayapar:”Bugünvaktimtamamoldu.Okuduğunuztevhithatminiruhumabağışlayın”der.Zikirdevamederkenbirdenfenalaşır.Kelime-işahadetgetirmeyebaşlar.Nihayetin-deCenab-ıHakk’aruhunuteslimeder.Yıl,Rumi1344,miladi1928.

Görülmemişderecede çokkalabalıkbir cemaatleUluCami’decenazenamazıkılındıktansonraUluMezar’adefnedilir.Allah,rahmeteyleye.

Kaynaklar:1.İhsanEskitürk:Bir Başka Yolculuk, Ankara-2003,sh.8-232.AhmetCahitHaksever:Çorum’da Osmanlı Dönemi Rıfai Kültürü, (UluslararasıOsmanlı’danCumhuriyeteÇorumSempozyumu)Kasım2007sempozyumtebliği.3.AliİzzetEfendi:Tezkire-i Makamat,1315-İstanbul4.Nuri Köroğlu: Hadimü’l-Fukara Abdullah Gürbüz Hazretlerinin Hayatı-Şahsiyeti-Fikirleri-İrşadı,2006-Konya,sh.45-65

Not:AyrıcabukonudaHacıMustafaAnaçEfendi’ninyakındostlarıvemuhibbanınınbilgilerinebaşvurulmuşveonlardanalınanbilgilerdeburayaeklenmiştir.

164

UluMezardaEbubekirSıttıkEfendi’ninkabri

165

7.HACI ALİ HAYDAR EFENDİ Çocukluğu ve gençliği:Bostancı Hacı Ali Haydar Efendi, 1888 yılında Gürcistan’ın

Ahıskakentindedünyayagelmiştir.Babasının adıMustak, annesininadıdaGüleser’dir.

BirinciDünyaSavaşı’ndansonraRuslarıntümKafkasya’yıelegeçirmesiüzerineailece,önceErzurum’a, sonraÇorum’agöçetmiş-lerdir. Çorum’da 1924 yılındaBekirBaba’nın tavassutuylaMakbuleHanımla evlenmiş ve buraya yerleşmişlerdir. Bu evlilikten GülüzarveZehraadında ikikızı,ŞükrüveAliRızaadında ikioğludünyayagelmiştir.KızıGülüzar 1932 yılındaHacıAli Zöngür’ün sağlığında,altıyaşındaykenvefatetmiştir.Mezartaşındabileadı,HacıAliHaydarEfendiolarakgeçmesinerağmennüfustaAliZöngürolarakkayıtlıdır.

Tasavvufla ilk temas:HacıAli Efendi, at üstünde sert ve heybetli duruşuyla dikkat

çekiyordu.Ciddive sertmizaçlıydı.Çorum’ageldiğinde tasavvufvetarikata ilgi duymaya başladı. Bir ara İstanbul’a gitti ve orada EsatEfendi’nin sohbetlerine katıldı. Esat Efendi ona çok ilgi gösterdiysedeAliEfendi,Çorum’adönmektekararlıydı.Çorum’dadaNakşibenditarikatınınHalidiyye kolunamensup,Çerkez Şeyhi diyemarufHacıÖmerLütfiEfendi’ninsohbetlerinekatıldı.Osertvehaşintavırlarındadeğişikliklerbelirdiisedeonunnasibi,budergahtadeğildi.

YıllarönceHacıBekirBaba,AliHaydarEfendi’ningeleceğinedairişaretialmıştı.HattaAhıska’dangeleceğinidebiliyordu.Ömrünün

166

sonbeşyılınagireceğisıradabuolayıngerçekleşeceğindende ilhamyoluylahaberdarolmuştu.SonundaAliHaydarEfendigeldiamaHacıBekirBaba’nındergahınadeğildeÇerkezŞeyhi’ninkapısınagitti.

Nasibi olan yere:Aradan çok süre geçmedenHacıAli Efendi, BekirBabayı rü-

yasındagörüyor;ayağınazincirtakıpÇerkezŞeyhininkapısındansü-rükleyerekAbdibeyCamiyanındakiRıfaiTekkesi’neçekiyor.Uyan-dığındadurumuÇerkezŞeyhi’neanlatıyor.Zincirinizlerinigöstererekacısınınhaladevamettiğinisöylüyor.Bununüzerineşeyhiona“Evla-dım,seniKaraŞeyh(BekirBaba)istiyor.Onateslimol.Haydigit,senibekliyor.”diyereknasibininolduğuyönesevkediyor.

ÇerkezŞeyhi’nintavsiyesineuyanHacıAliHaydarEfendi,RıfaiTekkesi’ninyolunututuyor.OrayavardığındaBekirBaba,onakapıda“EvladımAliEfendi,bizi,ensonundakendinisürükleterekkapımızagetirmekzorundabıraktın.”diyelatifeederekkarşılıyor.

BekirBaba,hermüridiyleyakındanilgilenirdiamaAliHaydarEfendi’nin yetişmesine daha özen göstermişti.Hermakamda gereklidersleri takip eder, bütünmakamları kısa sürede aşması içinonayolgösterirdi.Sonundaonuhalifelikmakamınakadargetirdi.

Bekir Baba’nın yanında yetişen bir halifesi daha vardı.AslenBayburtluolanMustafaSıkıdaonungözdemüritlerindendi.1924yı-lındaBekirBaba’yaintisapetmiş,şeyhininvefatındansonraHacıAliEfendi’ninsohbetvezikirhalkasınadevametmiştir.Bundandaanlaşı-lacağıüzereBekirBaba’dansonraRıfaiDergahınınşeyhi,1928yılın-danitibarenAliBabaolmuştur.

Bekir Baba’dan sonra:EbubekirEfendi’ninsondönemlerindeTekkeveZaviyelerinka-

patılmasınadairkanungereğincetekkelerkapatıldığıiçinAliHaydarEfendi,tarikatfaaliyetleriniveirşathizmetleriniaçıktanyapamıyordu.Kendisinibirhazırelbisecidükkanıvardı.Zamanzamanelinebirkaçceketalıpköyköy,kasabakasabadolaşıyordu.İnsanlaraislamı,imanı,ahlakı,ibadetianlatıyordu.Elindekimallarınsatılıpsatılmadığıylahiçilgilenmiyordu.

SonraseyyarsatıcılıktanvazgeçerekhizmetiniÇorum’dayürüt-meyekararverenAliHaydarEfendi,şehrindışında,GürcüKöyü’ndebirbostantarlasıekerekoradaikametetmeyebaşladı.Müritleri,dostla-rıveonuarzulayanlarbostantarlasındakigümelesindeziyaretinegelir-lerdi.Çokzamankavun,karpuzvesebzelerarasındadolaşaraksohbetveirşatederdi.Böylelikledikkatlerdenuzakdurmayaözengösterirdi.

167

FaaliyetleriniyılınekseriyetindetarladayürüttüğüiçinkendisineBos-tancıHacıAliEfendiderlerdi.Onunburadandaparakazanmakgibibirarzusuyoktu.Yetiştirdikleriniziyaretçilerinevemisafirlerineikramederdi.

BirseneKuyumcuKöyü’ndebirtarlayakarpuzekmişti.Şiddetlibiryağmursonucutarlayıselbasmış.O,bunu“Allah,sevdiğikuluy-laalışverişyapar.”diyerektevekküllekarşılamış.Selsularıçekildiktensonratarlatekraryeşermiş.Oyılöylekarpuzolmuşkiyemekle,taşı-maklabitirilememiş.

Alimlerin, şeyhlerin, dervişlerin her devirde seveni de çoktur,kızanıdaçoktur.BostancıHacıAliEfendi’ninarkasındanatanlarol-duğugibiRıfaiTarikatınınburhanlarınıgösterdiğindendolayıonuvemüritlerinisahtekarlıklasuçlayanlardaoluyordu.Bunlarınhikmetvegayesini kavrayamayanları ikna etmek, kolay değildi.Ali Efendi de,bunları duyuyor, dinliyor, fakat sabırla karşılıyordu.Tasavvuf adabı,bunugerektiriyordu.

AliEfendi,müritlerininhepsiyleyakındanilgilenirdi.Kendisin-densonraAllah’ınizniylegörevverilmesimuhtemelolanlarladahaya-kındanilgilendiğibilinirdi.

KendindensonrahalifeolacağınıilanettiğiHacıMustafaAnaçEfendi, İstanbul’dangelenbirmüridini,merhumüstadıBostancıAliEfendi’nindergahınagötürdü.Hanesindeuzunbirodasıvehilalşeklin-dealemiolanbirsancağıvardı.Sağlığındazikirhalkasıoradakurulur-muş.MustafaAnaçEfendi,dervişeşöyleder:“Bakevladım,üstadımızbuodadakalırdı.Alnınıbuhilallisancağakoyarakuyurdu.Ayaklarınıuzatarak uyuduğunu hiç hatırlamıyorum.Onların bu takvası yanındaben,şeyhimdemektenhayaediyorum.”

BostancıAliEfendi,1928yılından1957yılındavefatınakadaryaklaşıkotuzyılRıfai tarikatınınmaneviyükünü taşıdı.Müritleriyleyakınsohbethalindeydi.Güçşartlaraltındagizligizlizikirhalakalarıteşkilediyor,burhanlargösteriyordu.Yatağındarahatuyuduğuvakide-ğildi.Samimi,ihlaslıbirdervişti,şeyhti.

Ömrünün son dönemi:BostancıHacıAliEfendi,vefatındanbirkaçyılönceHacıMus-

tafaAnaçEfendi’yehalifelikvermişti.Ancakbudurum,dervişlerhu-zurunda ilan edilmemişti. Şeyh Efendi, vefatına yakın bir dönemdeHacıMustafaEfendi’den,hılafetverildiğineşahitolmalarıiçinbirkaçdervişidavetetmesiniistedi.HacıMustafaEfendidebirkaçkişidavetetmesinerağmenyüzeyakınderviş,AliEfendi’nindergahgibikullan-dığıevindetoplandı.

168

AliEfendi,dervişlerehitaben,ömrününsonunayaklaştığınıifadeettiktensonraHacıMustafaAnaçEfendi’yikendindensonrahalifeta-yinettiğiniaçıkladı.Herkesinonabiatetmesini,ihtilafadüşmemelerinisöyledi.SonraHacıMustafaEfendi’yegörevinin ağırlığını hatırlattı:“Evladım, dervişlik bakır leblebi gibidir. Onu yutmasını bileceksin.Dervişlerdehataaramayacaksın.Ziradervişlik,incevezorbiryoldur.Ahirzamanşartlarınıngüçlüğüdeeklenirsebumertebeyeermekpekkolaydeğildir.Sabır,gayret,azimvesebatlayolunadevamedeceksin.Sendenbeklenenbudur.”

BostancıHacıAliEfendi,bundanbirkaçaysonra4Şubat1957yılındaHakk’ınrahmetinekavuştu.Cenazesi,UluCami’dekılınanna-mazdansonrakalabalıkbircemaatiniştirakiyleUluMezar’akaldırıldı.OradaşeyhiBekirBaba’nınyanınadefnedildi.EşiMakbuleHanımdaaynıyılınKasımayındavefatetti.Oğullarınınkabirleridebabalarınınyanındadır.

Allah,rahmeteylesin.

Kaynaklar :1.İhsanEskitürk:Bir Başka Yolculuk,Ankara-2003,sh.25-302.NuriKöroğlu:Hadimü’l-Fukara Abdullah Gürbüz Hazretlerinin Ha-yatı-Şahsiyeti-Fikirleri-İrşadı, 2006-Konya,sh.65-67

Not:AyrıcabukonudaHacıMustafaAnaçEfendi’ninyakındostlarıvemuhibbanınınbilgilerinebaşvurulmuşveonlardanalınanbilgilerdeburayaeklenmiştir.

169

HacıAliHaydarEfendi’ninkabri

170

8.HACI MUSTAFA ANAÇ EFENDİ

Çocukluğu ve gençliği:HacıMustafaAnaçEfendi, 1317/1901yılındaÇorum’unÇöp-

lü mahallesinde dünyaya gelmiştir. Babasının adı Mehmet, annesiAsiye’dir.

Çocukluğu, SultanAbdülhamitHan’ın son dönemlerine rastla-mıştır.BalkanHarbisırasındamemleketiniçindebulunduğusıkıntıyıodayaşamıştır.BirinciDünyaSavaşı’ndaseferberliğinilanındansonrayaşıküçükolmasınarağmengösterişliboyunedeniyleaskerealınmış-tır.Cephedeayağındankurşunyarasıaldığıdaanlatılır.Askerdeykenİstanbullu bir arkadaşıyla sıkı dostluk kurmuştur. Onun yaralandığıandacephegerisinegötürüptedavisiyleyakındanilgilenmiştir.

Budostluk,askerliktensonradadevameder.Biraraarkadaşınıziyaretiçinİstanbul’agider.Oradaailesindenbüyükilgigörür.Oğlunayardımlarının hatırına arkadaşının babası, bir otelinin işletme hakkı-nıonadevreder.MustafaEfendi,birmüddetbuişiyapar.Odönemdeİstanbul’un ünlü Nakşibendi şeyhi Esat Efendi’nin halifesi HacıAliHaydarEfendiyletanışır.Sıksıkziyaretlerinegidervesohbetlerineka-tılır.

O dönemde otel işinden iyi para kazandığı için babasını daİstanbul’a götürmek ister. Babası, bunu kabul etmeyerek oğlununÇorum’adönmesikonusundaısrareder.MustafaEfendi,memleketinedönmek zorunda kalır ama aklı, ilk tasavvuf zevkini tattığıHacıAliHaydarEfendi’dedir.Fırsatbuldukçaİstanbul’agidiponuziyaretede-cektir.

MustafaEfendiÇorum’adönüncebabası,onu1921yılındaFat-maHanımlaevlendirmiştir.BuevliliktenFatmaadındabirkızıveHalisMithatadındabiroğludünyayagelmiştir.Ancaktamhafızolanoğlu,henüzonaltıyaşındaykenvefatetmiştir.

Dergaha davet:MustafaEfendi,Çorum’dabirsüreçayocağıçalıştırmıştır.Bir

günEbubekirBaba,buradaziyaretinegeliponudergahadavetetmiştir.İşiyanındakiyardımcısınabırakıpardısıradergahagitmişlerdir.RıfaiTekkesi ile ilk irtibatı böyle başlamıştır.O, artık intisaplı bir kişidir.Verilendersleriçekmeklemeşguldür.

BirgünBekirBaba,Cürün’ünMustafaEfendi’ninkapısınıçalar.KarşısındaBekirBaba’yıgörünceçokheyecanlananMustafaEfendi,şeyhiniiçeridaveteder.BekirBaba,onaneyaptığınısorar.Odadersçektiğinisöyler.Hangiesmadaolduğunsorduğundadersibitiripde“Biz

171

severizCihar-Yar-ıVeliyi/Ebubekir,Ömer,Osman,Ali’yi”okuyorumdeyinceBekirBaba,buzatlarırüyasındagörüpgörmediğinisorar.Odahenüzgörmediğinisöyleyince“İnşallah,bundansonragörürsün.”der.Cürün’ünMustafaEfendi,şeyhininduasıhimmetineomübareklerisıksıkrüyasındagördüğünüanlatır.

MustafaEfendi’ningençlikyıllarındaÇorum’daçoksayıdatari-katvepekçokdergahvarmış.Onunanlattığınagörebütünşeyhler,mü-ritleriylebirlikteUluCami’desabahnamazlarındansonrayapılanzikirdevranınakatılırlarmış.Aralarındaçokiyibirdostlukvesevgivarmış.Hangimüridinhangi şeyhe tabi olduğubilinmezmiş.Şeyh efendiler,yaş sırasınagörehalkayıyönetirlermiş.Zikrin sonundaenyaşlıolanşeyhefendi,duavemerasimhatmiyaptırırmış.Zikirbittiğindeşeyhlerbirbirleriylekucaklaşıpayrılırlarmış.Müritlerideonlarıtakipederekhanelerinegiderlermiş.Tarikatlarveşeyhlerarasındaherhangibiray-rılık,tartışmaolmazmış.

MustafaEfendianlatıyor:“Gençliğimdehenüzbanagörevverilmedenönce,birarkadaşım-

laYozgat’ınbirköyünegittik.Arkadaşım,oradaakşamleyin,ateşgeti-rindeEfendiağzınaalsın,dedi.İçimebirkorkudüştü.Dahaateşbur-hanıiçinbanaizinverilmemişti.Alsamateşyakar,almasamÇorum’avarınca şeyhim, bize güvenmedin mi, derse diye düşünerek akşamıettim.Yatsınamazındansonrazikrebaşladık.AllahTeala’yaöylebirilticaettimkişeyhimBekirBaba,manenmihraptangelipzikirhalkası-nagirdiler.Onlarıgörüncebenrahatladım.Ateş,huesmasıokunurkenalınırdı.Ozamanateşigetirmediler.Zikirbitti,sohbeteoturduk,önümemangalıkoydular.Önceateşeparmağımısoktum,soğukrüzgargeldi.Buişarettensonraelimleateşikarıştırıpiribirközateşiağzımaaldım.Çorum’avardığımdabunuüstadımaanlattım.Onubizimhimmetimizleyaptındiyerekuyardı.”

Ali Baba dönemi:MustafaEfendi,BekirBaba’nınsağlığındahephizmetindebu-

lundu.OnunvefatındansonraBostancıAliBaba’yabiatederekRıfaidergahındasebatetti.

Bir akşam Şeyh Ali Efendi, yanında bir seyyah ile MustafaEfendi’ninçalıştırdığıkahvehaneyegeldi.Çaykahveiçtiktensonragi-derlerkenMustafaEfendi,kapıyakadarçıkıponlarıyolcuetmekistedi.AliEfendi,bizegidiyoruz,sendegeldeyincekahvehaneyikapatıpar-kalarındanhızlayürüyerekonlarayetişti.YanlarınabirÇorumludahakatılmıştı.UluCami’ninavlusundangeçipcaddeyeçıkacaklarısıradaseyyahzat,MustafaEfendi’yiişaretederek,şugençtenşeyhlikkokusu

172

geliyor,diyerekAliBaba’yamanevibirişarettebulundu.Ziraoseyyah,kemaleermişbirzatidi.

HacıMustafaEfendi’ninhayatınınbüyükbirkısmı,otuzyılaya-kınıŞeyhAliEfendi’ninhizmetindegeçti.BostancıAliEfendi,vefa-tındanbirkaçyılönceonuhalife tayinetmiştiamamüritleriarasındailanetmemişti.VefatınayakıngünlerdeHacıMustafaEfendi’yiçağıra-rakbirkaçmüridinidavetedilmesiniistedi.BununüzerineyüzeyakınmüritAliEfendi’nindergahındatoplandı.ŞeyhEfendi,dervişlerinehi-taben,ömrününsonunayaklaştığınıifadeettiktensonraHacıMustafaAnaçEfendi’yikendindensonrahalifetayinettiğiniaçıkladı.Herkesinonabiatetmesini,ihtilafadüşmemelerinihatırlattı.DervişlereveHacıMustafaEfendi’yenasihatlerdebulundu.

Görev zamanı:ButoplantıdankısasüresonraBostancıAliEfendivefatedince

Rıfaitarikatınınsorumluluğu,HacıMustafaAnaçEfendi’yeintikaletti.HacıMustafaAnaç,önceşehiriçindekidervişlerlediyalogusık-

laştırdı.Dervişlerinevlerinde,köylerdevekasabalardabulunanmürit-lerinhanelerindezikirhalkalarıoluşturdu.Sonrailçeleriveyakınilleridolaştı.Oradakilerleirtibatısıklaştırdı.Onlarahepşöylederdi:”Derviş,tarikattaancaküçşeyileyolalır:Hizmet,bağlılık,cömertlik.Bunlar-danbiridahiolmazsaonunyolalmasımümkündeğildir.”

Hacı Mustafa Efendi, derslerde esmasıylaAllah’ı zikretmeninyanısıraHz.MuhammedMustafa(sav)’esalatüselamgetirmeyedeçok önem verirdi: “Salavat-ı şerife, üç çeşit okunur. Birincisi, dilinsalavat-ı şerife okurken kalbin başka şeylemeşgul olmasıdır.Bununfaydasıolmaz,dökülüpgider.İkincisi,salavat-ışerifeyiokurkenPey-gamber Efendimiz (sav)’i hatırlamaktır. Bu durumda görevli melek,onualıpO’nagötürür,filancaümmetininhediyesidir,der.Üçüncüsü,O’nunhuzurundaokuyorgibiokumaktır.Budurumdasalavat,doğru-danO’naulaşır.Enmakbulolanıdabudur.Bunlarıbilereksalatüselamgetirin.”

Cürün’ünMustafaEfendi,kendindendersalanmüritlerinegenel-liklerabıtavermezdi.Israrlarabıtaisteyenbirmüridineşöyledemişti:“Evladım,sizehenüzrabıtavermedik.Dersyapacağınzamanabdestliolarakkıbleyedoğruotur.Gözleriniyum,ölümüdüşün.Ruhunualmakiçinölümmeleğigelmiş,ruhunubedenindenayırıyor.Cesediniyıkayıpkefenliyorlar.Senikabrekoyanakrabavesevenleringitmişler.Sorgumeleğigelipgökgürler,şimşekçakargibisorusormayabaşlıyor.İştebunlarıdüşünerekdersebaşlarsın.Eğeriçinekorkuveürpertigelirsebizim ikikaşımızarasına rabıtaet,hayalenbak.Ozamanyabiz,ya

173

üstadımız,yadapirimizgelipsendenohalialırız.”Rabıtayı,müridinebuçerçevedeizahetmişti.

HacıMustafaEfendi,özelliklekandilgecelerindemutlakabirca-midezikiryapmayagayretederdi.Oradaateşburhanıgöstermekmüm-künolmadığındanşişvekılıçburhanınıtercihederdi.Hıdırlıkcamii,ençokzikiryaptırdığımekanlardandı.

Sıkıntıda bile hizmet:İhtilaldönemlerindecemaat,tarikatvekanaatönderlerihepgö-

zaltınaalınmışlardır.Bubağlamda1960yılındagerçekleşen ihtilaldeHacıMustafaEfendidehapseatılmıştı.Oradamüdürler,gardiyanlarvemahkumlar,ŞeyhEfendi’ye iyi davranıyorlardı.Odamahkumla-racezaevininHz.Yusuf(as)’ınmakamıolduğunusöylüyorveburadaticaretyapamayacaklarını,aileleriylegörüşemeyeceklerinihatırlatarak“Vaktiniziboşageçirmekyerineabdestalıpnamazkılın,bolbolibadetyapıpsevapkazanın.”diyordu.Busözlerinetkisiylecezaevindenamazkılanlarçoğalıncayeniabdestalmayerleri ilaveedilmiş.Cezaevindegereksiz tartışmalar yerine huzur ortamı doğmuş. Bir müddet sonraHacıMustafaEfendi’ninsuçsuzolduğuanlaşılıptahliyehaberigeldi-ğindemahkumlarvegörevliler,onugözyaşlarıylauğurlamışlar.

Menkıbeleri:Hacı Mustafa Efendi’nin uzakta-

ki bir olayımüritlerine anında anlattığıolurdu. Bazen kişilerin içinden geçenibilircesinehareketederdi.Kendisinebudurumlarsorulduğunda“Haşa,bizgaybıbilmeyiz.Gaybı,ancakAllahbilir.Ora-larda olanlar bize haber verilirse veyakalplerindengeçerkenbizebildirilirseozamanbiz,haberdaroluruz.”derdi.

Mübarek gecelerde zikir ve soh-betten eve dönüşünde yatıp uyumazdı.Gecenindevamınızikirlegeçirirdi.Hanehalkına ve misafirlerine PeygamberEfendimiz (sav)’in aşk ve muhabbetini

anlatırdı.Geceevdekendibaşınazikiryaptığızamanesmalarıgeçtik-çe,eşivekızınınanlattıklarınagöre,evdekiçiçeklerdeesmayagöredeğişiksallanırdı.

Cürün’ünHacıMustafaEfendi,dünyadakiolaylarıyakındanta-kipediyordu.1974KıbrısHarekatınınyapılacağınımanenöğrendikten

 

174

sonraBıçakçıMetinBalcı’yıçağırarak“Kılıcıbileyipkeskinleştirdegetir.”talimatınıverdi.Ogeceodasınakapanmayıtercihetti.“Oğlum,bugeceşeyh,postundanayrılmamalı.”dedi.Müritleri,sözünmahiye-tinisabahhaberlerindeKıbrısçıkartmasınıduyuncaanlayabildiler.BirmüridinedeogeceKıbrıs’tasavaşabizzatkatıldığınıanlatmıştı.Ko-mandobıçaklarınıÇorum’dayineaynışahsabiletenbiraskerde,Kıb-rısharekatınakatılmıştı.OradagördüklerininetkisiyleÇorum’agelipŞeyhHacıMustafaEfendi’yibularakkendisineintisapetmişveRıfaitarikindendersalmıştı.

12Eylül1980ihtilaliöncesindekardeşkavgasıbaşlamıştı.HattaÇorum’dacereyanedenolaylarınbaşlangıcındaÇorumUluCamii’ndebulunanCürünHacıMustafaEfendi,cemaatitahriklerekapılmamalarıveprovakasyonagelmemelerikonusundauyarmıştı.Ogünlerdeülkedebirkaramsarlıkhakimdi.Ortayaçıkankargaşayıkendilerinesordukla-rında“Evladım,dünhavarüzgarlı,soğukvetipiliidi,gözgözügörmü-yorduamabugünsakin,pırılpırılbirhavavar.Allahdilersehavayıbuşekildesakinleştirdiğigibiolaylarıdasakinleştirir.”demişti.Gerçektendeotarihteolaylarbirdenkesildi,ortalıksakinleşti.

Son demleri:HacıMustafaEfendi,seksenyaşınıgeçmişti.Amahalairşatgö-

revinisürdürüyordu.Oşevkveheyecanındanhiçbirşeykaybetmemişti.UluCami’deyaptırdığızikirdeaynıcoşkuyuyaşıyordu.Artıkhastalıkbelirtilerigörülmeyebaşlamıştı.Müritleriarasındaheyecanvepaniğesebepolmamakiçinbirsohbetindeşöyledemişti:

“Çorum’damanevizatlardanbiri,birgündostlarınıyanınatop-lamış.Bugünsiziniçintopladım,biliyormusunuz,diyesormuş.On-lardanhayırcevabınıaldıktansonra,benimimanımaşahitolmanızıis-tiyorum.Çünküben,Allah’ınvarlığınavebirliğine,meleklerine,kitap-larına,peygamberlerine,öldüktensonradirilmeye,ahiretgününe,hayırveşerrinAllah’ınyaratmasıylaolduğunainanıyorum.BundansonrakiyaşantımdanefisveşeytanınetkisinedüşmemeyiYüceMevla’mdanni-yazediyorum.YarınahiretteAllah’ınhuzurundabunaşahitliketmeniziistiyorum.Sizleribununiçinçağırdım,demiş.”

AslındaŞeyhHacıMustafaAnaçEfendi,buolayıanlatırkenmüritlerindendeaynışeyiistemişti.Ziravaktiyaklaşıyordu.

1984yılındaamansızbirhastalığayakalanmıştı.Istırabınıdin-dirmekiçinsürekliolarakyüksekdozdaağrıkesicilerveriliyordu.Mü-ritleri,sevenleriakınakınziyaretinegeliyorlardı.Birdefasındaecelininyaklaştığınımüritlerineşöyleduyurmuştu:

“Bir gün dervişlerle sohbet ediyorduk. Bir ara içeriyeYusuf

175

(as)’ıngirdiğinigördüm.OysagelenAzrail(as)idi.BizeYusuf(as)gü-zelliğindegöründü.Heyecanlandım.Hayalmigörüyorumdiyekendimiyokladım.Baktımaklımbaşımdaveuyanığım.

-Efendim, herhalde emaneti almaya geldiniz, dedim. O dabana:

-Hayır,Mustafa Efendi, haber vermeye geldim.Daha vaktinvar.Muharremayındageleceğim,dedi.Amagününüsöylemedi.”

BudurumdaHacıMustafaEfendi’ninbirkaçaylıkömrününkal-dığıanlaşıldı.Muharremayında1984yılıEylül’ününsongünündeeviziyaretçiakınınauğramıştı. İşteogünlerdekendievindeism-icelalzikriyaparakruhunuAllah’ateslimetmiştir.

Cürün Hacı Mustafa Efendi’nin vefat haberi, kısa zamandaÇorum’da,köylerindevekasabalarında,Kırıkkale,Amasya,Tokat,Ve-zirköprü,Karabük,Kayseri,Ankara,Nevşehir,Yozgat,İzmir,İstanbulgibimüritlerininyoğunolarakyaşadığıillerdekulaktankulağaulaştı.PazartesigünücenazenamazıUluCami’dekılınarakomuazzamcema-ateşliğindeUluMezar’dakiRıfaişeyhlerininyanınadefnedildi.

Allah,rahmeteylesin.Kaynaklar:1.İhsanEskitürk: Bir Başka Yolculuk,Ankara-2003,sh.32-562.NuriKöroğlu:Hadimü’l-Fukara Abdullah Gürbüz Hazretleri, Haya-tı- Şahsiyeti-Fikirleri- İrşadı, 2006-Konya,sh.70-92

Not:BukonudaayrıcaHacıMustafaAnaçEfendi’nindostlarıvemu-hibbanınınbilgilerinebaşvurulmuşveonlardanalınanbilgilerdebura-yaeklenmiştir.

HacıMustafaAnaçEfendi’ninUluMezar’dakikabri

176

9.YUSUF BAHRİ EFENDİ

GirişÇorumHıdırlıkCamiiavlusundaKereb-iGazitürbesininbitişi-

ğindekendisineayrılmışmütevazıtürbesindeyatanYusufBahriEfen-di,devrininünlühadisbilginlerindendir.

Yusuf,Samsun’un tarihi ilçelerindenVezirköprü’dedoğmuştur.Doğduğu yıllarda Kedikara diye de anılan kasabaAmasya’ya bağlıimiş.

Doğumtarihikesinolarakbilinmemeklebirlikte1163/1750yılıile1173/1760arasındaolabileceitahminediliyor.

Babası,Vezirköprü’deTaceddinPaşaCamiiimamı“Sarıİmam”lakaplıYusufoğluMehmetEfendi’dir.

Tahsil hayatı:Tahsil hayatına Samsun Sıbyanmektebinde başladı. Orada ilk

icazetinialdıktansonraAmasya’yageldi.BuradaŞehitMüftüdiyeta-nınanünlümüderristendersaldı.Amasya’datanınmışilimadamlarınındershalkalarınaveilmisohbetlerinekatıldıvebirçoğundanicazetaldı.

Amasya ilim çevresinden alabileceğini alanYusuf İstanbul’unyolunututtu.Burada“Rumdiyarıüstatlarınınüstadı”diyenitelendir-diğiÜrgüplüAhmetEfendi’dendersveicazetaldı.AyrıcaTrablusşammüftüsüKerimüddinb.AbdülkerimEfendi’dendedersokudu.Harput-luSeyitSüleymanEfendi’ninderslerineiştiraketti,ondandaSahihi-iBuhariicazetialdı.

Bu sırada ErzincanlıMüftü diye de bilinenMüftüzâde Ebü’l-BurhanMuhammedEfendi’dendedersalıyordu.MüftüEfendiihtiyarolduğundanbirgünYusufitirazetti.İtirazınıhaklıbulanhocasıYusuf’uyanınaçağırdıve:“OğlumYusuf,bendenalacağınıaldın.Bundanson-raTatarcıkzâdediyeanılanEbuAhmetReşitMollaAbdullahEfendi’yegit.Ondandersal.”diyerekicazetverdiveYusuf’uhocasınagönder-di.YusufBahri, orada uzun zaman fıkıh okumuş, garipmuamelelerivederinnükteleriondanöğrenmiştir.SonundaTatarcıkzadeAbdullahEfendi’nintakdirinikazanarakicazetnamesinialmıştır.EbuSaidMu-hammedel-Nadimi’denBuhari-iŞerif’iokutmaicazetialdığıdabilin-mektedir.(ÇorumHasanpaşakütüphanesinde5538/4’Ahmetb.Hasanel-Ürgübi’den,5538/5’deSeyitSüleymanEfendi’den,5538/6’daMus-tafab.Ahmet’denaldığıicazetnamelerbulunmaktadır.)

Bir başka rivayete göre Erzincanlı Müftü, ona Mısırlı ŞeyhMurtaza’yagitmesinitavsiyeetti.

177

İlk görevi:Bu icazetnâmelerle müderris olarak memleketi Vezirköprü’ye

dönmüş olsa gerek. Zira “ Şerh-i Hırz-i Emani” adlı eserini buradayazdığı, kitabın sonundaki “Bu kitapMehmet oğluYusuf tarafındanVezirköprü’deKerimağaMedresesinde tamamlanmıştır.” ibaresindenonunVezirköprü’yegeldiğiveadıgeçenMedrese’degörevyaptığıan-laşılmaktadır.

H. 1191 (M. 1777) yılında Ramazan ayında Bafra’ya giderekorada ilimyaymavehalkı aydınlatma çalışmalarını sürdürmüş, bun-lardanartanzamanında“Telhis-iMiftah-ıMeani”adlıeserikalemeal-mıştır.BuradakaldığısüredeşeyhiBafralıŞeyhSüleymanEfendi’ninsohbetlerine katılarak ondan feyiz almaya devam etmiştir. SüleymanEfendi’ninşeyhideTrabzonluŞeyhAhmet’tir.Bunlarıbirrisalesininsonunakaydetmiştir.

Hicri1194(M.1780)’deKastamonu’dailimveirşatfaaliyetle-rindebulunmuş.KutupMeşhediCamiveMedresesindegörevyapmış,“Risale-iBeyan-ıVahdet-iVücut”adlıeseriyazmıştır.

Kastamonu’dabulunduğusıradaŞeyhŞaban-ıVelidergahınınonüçüncüpostnişiniŞeyhHafızMustafaVahdetiEfendiyle(öl.1215/1800)görüşmekister.DergahagiderkenbirtaraftandaMustafaEfendi’yeyö-nelteceğisorularıdüşünenYusufBahri,şeyhinodasınagirdiğindeonuelindekağıtvekalemlebirşeyleryazarkengörür.Şeyhinelindekika-ğıttakendisininyoldagelirkensormayıdüşündüğüsorularıncevapla-rınıgörünceMustafaefendi’ninmüritleriarasınakatılır.YusufBahri,buradakaldığı süre içindeüçkezhalvetegirmiştir.Bir süreşeyhininyanındakalanYusufBahri’ye1190/1776tarihindeŞeyhMustafaEfen-di,Halvetiicazetivermiştir.

Kastamonu’danÇankırı’yageçmiş,oradavaazveirşatfaaliyetle-rininyanısırailmiçalışmalarınıdasürdürmüş.H.1195(1781)yılındaÇankırı’nınMaruflubeldesindeiken“Risale-iFi-Muslihi’n-Nefs”adlıeserihazırlamış,elinegeçenbirçokkitabıdakendielyazısıylaistinsahetmiştir.

İstanbul’a geçiş:BundansonraAnadolu’dafazlakalmayıptekrarİstanbul’agittiği

sanılıyor.Ziraİstanbul,İslâmdünyasınınbellibaşlıilimvekültürmer-kezlerindendi.Oradailimadamları,aradıklarıortamıveilmitartışmaimkânınıheranbulabiliyorlardı.

Artık ona İstanbul da dar geliyordu. Önceki hocası ErzincanlıMüftüzade’ningösterdiğiikinciadreseyöneldi.Yolhazırlıklarınıyap-mayabaşladı.Yoluzunveçetindi.Ogününşartlarındaaylarcasürecek

178

biryolculuğaçıkacaktı.Deniz,deryaaşıpMısır’avaracaktı.Mısır’a hareket:Yusufdayetişkinveazimlibiröğrenciolarakyolhazırlığınıyap-

tı.Heybesinekitaplarınıdoldurdu.Yanınaogünekadaraldığıicazet-nameleri aldı, yola çıktı.Uzunve çileli yolculuktan sonraKahire’yeulaştı. Kendisine tarif edilen adrese yöneldi. Ezher’de ders okutanEbü’l-FeyzMuhammedMurtazael-Huseyniel-Hanefiel-Yemeni’nin,meşhuradıylaŞeyhMurtaza’nınhuzurunavarmakiçincanatıyordu.

Şeyh Murtaza ile karşılaşması:ŞeyhMurtaza’nındersverdiğicamiyevardığındacamininhınca

hınçdoluolduğunugördü.KapınınönündedikilipMurtazaEfendi’yidinlemeyebaşladı.Şeyh,fasihbirArapçailekonuşuyor,çoküstsevi-yedenilmitahlilleryapıyordu.Yusuf,aradığınıbulmuştu.

OsıradaŞeyhMurtaza,Yusuf’ugörmüşveyanındakitalebele-rindenbirine:

-Kapıda duranYusuf’tur.Ona gidin, omzundaki heybeyiNil’eatıpgelmesinisöyleyin,diyor.

Yusuf’abumesajiletilincebirdenbireirkiliyor.Karşısındakiin-sanınsadecebirilimadamıdeğildekeşif,kerametsahibibiriolduğu-nunfarkınavarıyor.HiçtereddütetmedendoğruNilkenarınagidiyor.Amakitaplarınadakıyamıyor.Onlaraverdiğiemeklergözününönünegeliyor.

Yusuf,buduygularlaNilkenarındadolaşırkenaklınabirfikirge-liyor.Sahilebirkazıkçakıyor,İpinbirucunukazığa,birucunudahey-beyebağlıyor.HeybeninkaybolmasınıönleyecektedbiriböylealdıktansonraNil’eatıyor.

ŞeyhMurtaza’nınemrinikısmenyerinegetirmişolarakEzher’edönüyor.TekrardersdinlemeyebaşlayacağısıradaŞeyhMurtaza,aynıöğrencisiyletekrarmesajgönderiyor:

-Yusuf,kazığıçeksindegelsin...YusufEfendi,işinciddiyetinianlıyorvegeridönüpkazığabağ-

ladığı ipiçözüyor.HeybeNilsularıüzerindeyolalırkenodabuğulugözlerleonuizliyor.BirsüresonraheybeNilsularındakayboluyor.

Yusuf,karışıkduygularlaEzher’edönüyor.Artıko,kitaplarınıngururundandasıyrılmışolarakhocasınateslimoluyor.ŞeyhMurtazadaonutalebeliğekabulediyor.

YusufEfendi,uzunyoldangeldi.Yorgunvebitkinvaziyetteydi.Üstübaşıdayolculukesnasındakirlenmişolmalıkihocasıona:

-Yusuf,gitsin,falanhamamdayıkansındagelsindiyehabergön-deriyor.

179

Rivayete göre:Yusuf, hocasının talimatına uyarak hamama gider. Yıkanmak

üzerehamamagirer.Bakarkikimseleryok.Hamam,bomboş.Kurnabaşında yıkanacağı sırada hamamın ortasında bir konuşma, gürültüpeydaolur.Yusuf,gördüklerineinanamaz.Bakarkiihtiyarbiradambirtahtüzerineoturmuş,çevresindekikalabalıkheponudinliyor.

Biraraoihtiyar,yanındakileresoruyor:-Buradakimvar?diye.Onlarda:-BirAdemoğluvar,diyorlar.İhtiyarda:-Onubanagetirin,diyor.ÇevresindekilerYusufEfendi’yi ihtiyarınyanınaiyiceyaklaştı-

rıyorlar.İhtiyar,YusufEfendi’yeadınısoruyor.Oda:-Yusuf,diyor.İhtiyar:-Oğlum,benimadımdaYusuf,diyor.BenYusufCinni’yim(Yani

Cintayfasındanım).Hz.Peygamber(S.A.V.)’insohbetindebulundum.Şuhadisibizzatonunağzındanduydum.Sendebelle,sanalâzımola-cak...

İhtiyar, böyle diyor ve o hadisiYusuf Efendi’ye talim ediyor.YusufEfendi, hadisi ezberliyor.Bu esnada ihtiyar ve tayfası gözdenkayboluyor.

YusufEfendi,hayretleriçindebakakalıyor.O,aslındagörülme-yenvarlıklardanmeleklerevecinlereinanıyordu.Amaböylebirhadiseilekarşılaşacağınıhiçtahminetmiyordu.

Yusuf Efendi, gördüklerini ve duyduklarını yorumlamaya de-vamederkenhamamdayıkanmasınıdasürdürdü.Hamamdançıktıktansonradoğruhocasınıncamisinegitti.Yinecamiağzınakadardoluidi.Kapıdan içerigirerkenhocasıŞeyhMurtazaayağakalktıvecemaatehitaben:

-EyCemaat, bugelenMolla,Hz.Peygamber’(S.A.V.)’i görenigördü,onungözleriniziyaretedin,dedi.

YusufEfendi,hocasındagördüğübuhalüzerineonabirkatdahahayranoldu.Zirahamamdakarşılaşmışolduğuhadiseonamalumol-muştu.

ŞeyhMurtaza’nın ilimve ferasetine inananokalabalıkcemaatYusufEfendi’yihayranlıklaziyaretetmişlerdi.ŞeyhMurtazadaYusufEfendi’ninyanınagelmişveonuuzunuzuntemaşaetmişti.

180

Şeyh Murtaza’nın ders halkasında:Artıktanışmafaslıbitmiş,derszamanıgelmişti.YusufEfendi,olağanüstüilimvekerametinigördüğühocasıŞeyh

Murtaza’nındershalkasınakatıldı.HocasıŞeyhMurtazaNakşibenditarikatınamensuptu.Devrinin

tanınmışhadisâlimiydi.Yusuf Efendi de Hz. Peygamber (s.a.v)’i görmüş olan Yusuf

Cinni’denhadis talimettiği içinbir rivayetegöre tabiiden sayılmak-taydı.

ŞeyhMurtaza, İslâmi ilimlerinher dalındabilgi sahibiydi amaihtisasıhadisilmiyleilgiliydi.YusufEfendidezatenonahadistahsiliiçingitmişti.Genelderslerdenayrıolarakhocasındanözeldersalarakkısasüredehocasınıntakdirinikazandı.

ŞeyhMurtaza,Hz.Peygamber(s.av.)’inhadislerindendiyeuydu-rulan“MevzuHadis”denilensözleriöğretmişti.

-Evladımbunlarmevzuhadislerdir.Bunlarınhiçbirisi,Resulul-lah(s.a.v)’eaitsözlerdeğildir.BundansonraHadis-iŞerifleriokumayageçebiliriz,diyerekçokfarklıbireğitimmetoduuygulamıştı.

YusufEfendi,Ezhermedreselerinin(üniversitesinin)yurtlarındakalıyordu.Ömrügurbettegeçtiğiiçinburadakisıkıntılaronaağırgel-miyordu.

Felçli kızına hizmet:Hocası ŞeyhMuhammedMurtaza b.MurtazaMuhammed el-

Huseyniel-Vasıtez-Zebidi,kısaadıylaŞeyhMurtaza,Mısır’daolduğukadarilimdünyasındadameşhurdu.Derinilmi,düzenlibiraileyapısıvardı.Amafelçliolarakdünyayagelenküçükkızınaçoküzülüyordu.ZamanzamanYusufEfendi’yievegönderiyor,buküçükkızıkucağındaveyasırtındagezdirerekavutmasınıistiyordu.

YusufEfendi,hocasınınemrineitaatederekkızısırtınaalıpgez-diriyordu.Amakız,onafazlaeziyetediyordu.YusufEfendi,hocasınahürmetenbunakatlanıyordu.

Yıllarböylegeçmiş....Biryandailimtahsili,biryandafelçlikı-zınbakımıderkenbirgünsabrıtaşmış.Kızınnazına,ezavecefasınadayanamayıphafifçepataklamış,“Çoynak,sendenbirkurtulamadım”diyedesokranmış.

Kız,olanlarıbirkaçdafazlasıylababasınaaktarmış.Hocası,Yusuf’undavranışınıanlayışlakarşılamaklaberaber,kı-

zınayapılanıdaiçinesindirememiş.ErtesigünYusufEfendi’yiyanınaçağırmış:

-Evladım icazetnameni hazırladım. Hadis ilmiyle ilgili temel

181

kaynakkitaplarınhepsiniokudun.Okutmayadahakkazandın.Buica-zetnameye bunların hepsini kaydettim. Bu icazetnameyi alasın. Haczamanıyakın,öncehac ibadetiniyerinegetiresin.Sonradadilediğinyerdeilimöğretmeyebaşlayasın,demiş.(HasanPaşakütüphanesindeŞeyhMurtaza’danalınmışüçadeticazetnamebulunmaktadır.Bak:de-mirbaşno3988/3,5538/1ve5538/3)

Bu icazetnamelerde almış olduğuveokutmaya ehil bulunduğubütünderslerve ilimleryazılıdır.AyrıcaNakşibendi şeyhiolanŞeyhMurtarza,onatarikattadaicazetverdiği,icazetnamelerdegeçmektedir.ŞeyhMurtaza,YusufBahriEfendi’yeNakşibendişeyhleriningiyindiğive“takiyye”adıverilenbüyükhırkayıbizzatkendieliylegiydirmiştir.

Burayakadarolanlarnormalfakatbuanigelişmedebirburuklukolduğusezilmektedir.Zatenhocasınınbundansonrakisözüdebirser-zenişinifadesidir:

-Bilmemnerelerdevazifeyaparsın,amasanaşukadarderimkikadrinibilmedikbirmemleketedüşesin.

Mısır’dan ayrılış:Busonsöz,YusufEfendi’yeçokağırgelir.Kızınakarşısabırsız-

lığınınhocayınekadarüzdüğünüanlar.Olanolmuştur.Artıkyapılacakbirşeykalmamıştır.YusufEfendi,birkaçyıldahakalıporadakendiniyetiştirmek istiyordu ama buna imkân olmadığının farkına varmıştır.Hocasındanözürdileyip,helâllikisteyip,Mısır’danayrılmakzorundakalmıştır.

Hac yolculuğu:Mısır’danayrılırkenbilehocasınınsözünütutmuş,haccagitme-

yekararvermiştir.Kâhkaradan,kâhdenizdengitmiş,Mekke’yeulaş-mıştır.Kâbe’yi tavaf etmiş,Arafat’ta vakfe yapmış, beyaz ihramıylahacgörevinitamamlamıştır.

Resulullah’ın(s.a.v.)’inhadisleriniokuyan,onunilmineyıllarınıvermişolanveHz.Peygamber’in(s.a.v.)aşkıylayanıptutuşanYusufEfendi, Mekke’de hac görevini tamamlayıp Veda tavafını yaptıktansonraelindeasası,ayağındaçarığıileMedineyollarınadüşmüş.VarmışMescid-iNebevi’ye.Ravza-iMutahhara’daHz.MuhammedMustafa(s.a.v.)’in kabrini ziyaretle başlamış işe.Ona salat ü selâm getirmiş,“ŞefaatYaResûlallah”demiş.Doyasıyakalmakistemişyanında.Amanemümkün!

182

Rivayete göre:Resulullah’ın kabrini ziyaret ederken iç kapının üstünde bir

hadis-işerifgörmüş.Eveto,YusufCinni’ninkendisineezberlettiğiha-disintâkendisi.Amabir‘vav’harfifazladanyazılmış.Buyanlışlığındüzeltilmesi,fazlalıkolan‘vav’harfininkaldırılmasıiçinilgiliveyet-kililerebaşvurmayakararvermiş.Böylebirbaşvuru,büyüktartışmalarıbaşlatmış.

Anadolu’dangelmişbirTürk’ünböylebiriddiası,Medinealim-leriarasındabüyükyankıbulmuş.Toplanmışlarbiraraya.İncelemişleribareyi.Kendi aralarında olabilir-olamaz demeye başlamışlar. BuncasenedirkimsefazladememişdebirTürkhocasıgelmiş,böyledemiş,diyerekYusuf’uküçümsemişler.Bazılarıfitneyesebepolduğugerekçe-siyleöldürülmesinibileteklifetmişler.

Bütün bunlardan haberdar olanYusuf Efendi, kendinden eminolarakonlarailginçbirtekliftebulunmuş:

-Herşeyinbirçaresivardır.Cidale,kıtalegerekyoktur.Bende-rimki:İkiayrıkâğıtalınelinize.BirinebenimdediğimHadis-iŞerif’iyazın,diğerinedekapıüstündekikitâbedekihadisiyazın.HerikisinideRavza-iMutahhara’ya,Kabr-iŞerif’inüstünekoyun.Sabahleyinba-kınhangisitasdikediliyor?Eğerbendoğruçıkmazsamderhalöldürünbeni.Kanımhelâlolsun.

Âlimlerbirbirinebakmışlar,teklificazipbulmuşlar.Denileniay-nenyapmışlardır.Hilekarışmaması için iki taraftanda ikibekçidik-mişlerdir.

Ertesisabahkâğıtlarıçıkarmışlar.Herkesmerakiçindeler.Alim-lermerakediyor,cemaatmerakediyor,Medinehalkımerakediyor.

İkikâğıdıdaincelemişler.BakmışlarkiYusufEfendi’ninsöyle-diğihadis-işerifmetnininyazılıolduğukâğıdınaltınaincebiryazıile(SadakaYusufBahri)yani(YusufBahridoğrusöyledi)yazılmıştır.

YusufEfendibunaçoksevinipşükürsecdesinevarmış.MedineulemasımahcupbiredaileYusufEfendi’yitebrikvetakdiretmişlerdir.

BuolayakadarsadeceYusufdiyebilinenTürkâlimi,“deryagibiilimsahibi”anlamında“Bahri”lakabınıdaalarak“YusufBahri”diyeanılmayabaşlamıştır.

İstanbul’a davet:Butartışmaburadakalmamış,Hicazsınırlarınıaşmış,İstanbul’a

kadarulaşmış.ÜnünüOsmanlıPadişahıduymuşsarayda.HabersalmışHicaz’a,davetetmişhuzura.

Birheybe,birçarıklayolaçıkanYusufBahri,artıkpadişahınözelkonuğudur. İlden ile muhafızlarla götürülmüş. Bağdat yakınlarında

183

Habaniyedenilenbirşehirdebirmüddetkonaklayıptedrisatlameşgulolmuştur.Buradantekrarhareketleaylarcasürenyolculuktansonrapa-dişahınhuzurunaçıkmıştır.

Sarayda tören:Padişah, sarayda, onu büyük bir saygıyla karşıladı. Hediyeler

verdi,hıl’atgiydirdi,nimetleregarketti.Sarayındadilediğikadarkala-bileceğinisöyleyiponaözelkonukmuamelesiyaptı.

Yusuf Bahri Efendi’nin arzusu hadis öğretmekti. Birmedrese-degörevebaşlamakniyetindeydi.Obudüşünceleriçindeikensaray-ıhümayunkâtiplerindenTevkiiSüleymanFevziPaşa ilekarşılaştı. İkikadimdostunbelleğindeMısır’dakiberaberliklertazelendi.MeğerYu-sufbahriEfendiileSüleymanFeyziPaşaMısır’daŞeyhMurtaza’danbirliktedersalmışlar.

SüleymanFeyziPaşa,buâlimdostunubulmuşkenkaçırmakiste-mez.ZiraÇorum’abirmedreseyaptırmışveyanınadabüyükbirkütüp-hanekurmuştur.Bununkıymetinibilecek,buradahizmetverebilecekbirhocaaramaktadır.

Çorum’a atanışı:YusufBahri’ye, seniÇorum’amüderrisgöndereyim,der.Oda

kabulederbuteklifi.YusufBahri’ninÇorumserüveniböylebaşlar.YılH.1200(M.1786).Mısır’danayrılalıbiryılolmuştur.

Çorum,Yusuf Bahri Efendi’nin gelip geçtiği yerlerdendir amadahaöncehiçikâmetetmemiştir.

Çorum’agelmedenünügelmiştirYusufBahri’nin.Büyükhadisâlimi biri geliyormuş. İlmi, ummangibiymiş.Hadis isnadı konusun-da hep kendisinemüracaat edilirmiş.Hemmuhaddis, hem fakihmiş.Arabisideçokiyiymiş.Güzelkonuşurmuş.Hoşsohbetbiradammış.Kibirlideğil,tevazusahibibiralimmiş.

Buözelliklerihalkarasındakısasüredeyayılmıştır.İnsanlaronubirölçüdetanımışlardır.Gelişinisabırsızlıklabeklemektedirler.

Yusuf Bahri Çorum’da:“Fahrü’l-muhaddisin”unvanıyladaanılanünlühadisâlimiYusuf

BahriEfendiÇorum’agelincemedresedegörevebaşlamadanönceUluCami’debirvaazetmiştir.Hemkendicoşmuş,hemdecemaaticoştur-muştur.

Çorumlular ilk günden sevmişler onu.Medreseye yakın yerdeona geniş bahçeli bir ev vermişlerdir. Günümüzde buradaMüderrisapartmanıbulunmaktadır.

184

SüleymanFeyziPaşaMedresesindebaştahadisusulüveKütüb-iSitte’nintedrisiolmaküzereArapça,beyan,bedi,tefsir,fıkıhgibiilim-leriokutmayabaşlamıştır.Bumedresedemüderrisolarakömrününso-nunakadardersvermeyedevamettiğianlaşılmaktadır.(SüleymanFeyziPaşa’nınyaptırdığımedrese,eskiİstiklâlİlkokulu’nunyerindeydi.Bi-rinciDünyaSavaşı sırasındaÇorumMutasarrıfı ‘Sancakbeyi’Nuret-tinBeytarafındanyıktırılıpyerineSanatMektebiolmakarzusuilebirokulyaptırılmıştır.Kıymetlikitaplarıihtivaedenkargirkütüphanesiisecumhuriyetin ilk yıllarında yıktırılmış, kitapları umumi kütüphaneyealınmışveyerideİstiklâlİlkokulu’nunavlusunakatılmıştır.)

YusufBahriEfendibumedresede(1202/1786-1244/1829) ta-rihleriarasında43yılmüderrislikyapmıştır.Busüreiçindehemtalebeokutmuş,hemdekütüphaneninzenginleşmesiiçingayretetmiştir.Eli-negeçenteknüshakitapları,kendigüzelelyazısı,hattıilebaştansonayazarakkütüphaneyeyenieserlerkazandırmayaçalışmıştır.Kenditelifeserlerininyanısıraistinsahederekçoğalttığıkitaplarınbüyükbirkıs-mıÇorumHasanPaşaKütüphanesi’ninElYazmaEserlerbölümündeseçkinyerinikorumaktadır.

Hasan PaşaKütüphanesi’ndeYusufBahriHazretleri’nin aldığıicazetnamelerinyanısıraöğrencilerineverdiğiicazetnamelerindeör-neklerinerastlamaktayız.(HasanPaşaKütüphanesi’nde2673numaradakayıtlıkitabın ikinci risalesindeYusufBahri’ninMadanoğulları’ndanmeşhurMüftüMehmetHilmi’yeverdiğiicazetnameninbirsuretivar-dır.)

Vaaz ve irşad faaliyeti:YusufBahriEfendi,bumedresedemüderrislikgörevinisürdürür-

kenUluCami’devaazveirşatfaaliyetlerinideihmaletmemiştir.Kürsününsorumluluğununbilincindedir.Hemhazırlıklı,hemde

ihlâslıolarakvaazlarınıyaparmış.Cemaatinsorularınadacevaplarve-rerekhalkıirşadagayretedermiş.

Rivayetegörekürsüyeçıkarken; “Gel,benimcefakârbineğim,gel.” diyerek tutunup çıkarmış. “Sen şimdi beni taşıyorsun ama benseninasıltaşıyacağım.”diyehayıflanırmış.

Kürsününyakınındabulunanbirinindikkatiniçekmişbuhal.Ku-lakvermiş;hocakürsüyeçıkarkenhepaynışeylerisöylüyor.Anlaya-mamışhikmetini,dayanamamışsormuşhocaya:

-Hocamgünlerdirsiziizliyorum.Kürsüyeçıkarkenhepböyledi-yorsunuz.Affınızasığınaraksormakistiyorum;nedirbununhikmeti?

Hocaderinbirahçekipcevaplamışsoruyu:-Be adam, buraya çıkmak kolay. Buraya mümin olarak çıkıp

185

-hâşâ-kâfirolarakinmektenkorkarım.Biryanlışlâfederimdedindençıkarımdiyeendişeduyarım.Hepbuşuurlaçıkarımkürsüye.Buso-rumluluk duygusuyla seçe seçe konuşurum.Milletin hoşuna gidecekşeyler söylemekyerineAllah’ınbuyruğunu,Resulullah’ınhadisleriniaktarmakisterim.GayrisindenAllah’asığınırım.

Evliliği ve aile hayatı:Çorumlu böyle bir alimi Çorum’da tutabilmek için onu bura-

dan evlendirmeye karar vermişlerdir. Çorum’a gelişinin ilk yılındaSeydimoğulları’ndan bir kızla evlendirmişlerdir. Yusuf Bahri’nin buevlilikten 3 oğlu olmuştur.Hüseyin veAli adlı oğullarının çocuklarıolmadanvefatetmiştir.KüçükoğluMustafa’nıniseAbdullah,MehmetveYusufadındaüçoğludünyayagelmiştir.YusufBahriEfendininikioğluMustafaveHüseyin,babasınınizindegiderekmüderrisolmuşlarveÇorummedreselerindegörevyapmışlardır.

YusufBahri’ninbirdeHaticeisimlibirkızıvardır.KızıHatice’yi;asıllarıElvanÇelebisoyundangelmişolupTekkeliHocalardiyetanı-nan ailenin bir ferdi veYusufBahri Efendi’nin öğrencisi olan, dahasonramüderrislikvemüftülükdeyapmışbulunanHalilİbrahimEfendiileevlendirmiştir.

Kızının çilesi:Bu,Halil İbrahimEfendi’nin ikinci evliliğidir. Birinci eşinden

çocuğu olmadığı için evlenenHalil İbrahimEfendi’nin bu evliliktenİbrahimNuri adlıbir çocuğudünyayagelmiştir.Amaeski eşi,kumaçocuğunuevdebarındırmakistemeyinceYusufBahriEfendi,torununasahipçıkmış,onuyediyaşınakadarkendievindebüyütmüştür.Sonraonuniçinevebirodadahailaveedilerekoradaikametisağlanmıştır.

Buailehuzursuzluğu,kızıHaticeHanım’ıçoküzmüş,ağlamak-tangözlerikalmıştır.İkigözüdetamamenkapanıncahayataküsmüş,evinmahzeninegirmiş,birdahaçıkmamıştır.

Aileefradıonuburadançıkarmayabirtürlüiknaedememişlerdir.HaticeHanım,dışarıdansadeceyiyecekvesukabuletmiş,başkabirşeyalmamıştır.Budurumepeyceuzunsürmüştür.

Eşi,hocasınıüzmemekiçindurumuYusufBahriEfendi’yedu-yurmamıştır.Komşulardan gelen gizli bir haber üzerineYusufBahriEfendi, kızını ziyaret etmeye gitmiş, halini görünce çok üzülmüştür.Daracıkmahzende (bodrumda)karanlıkbirmekândaaçlıkve sefaletdizboyu.Atayüreğidayanırmıbuna?YusufBahriEfendi,kızınıbumezbeleliktençıkarmakistemiştir.Kızı:

-Benimdünyamkarardı.Gözlerimgörmezoldu.Benimiçindı-

186

şarıilebukaranlıkmahzenarasındafarkyok,diyerekitirazetmiştir.YusufBahriEfendi:-Kızım,ayağımıbastığımyereelinisür.Elinebulaşantozu,top-

rağıdagözünesür.Dediğimiyap,göreceksin,gözlerinaçılacak,der.Babasınagüvenen,onundualarınınbereketineinananHaticeHa-

nım,denileniyapar.Gözleriaçılır.Uzunzamandırgöremediğidünyayıgörür.Babasınınelindentutar,mahzendenbirlikteçıkarlar.

Tasavvufi yönü:YusufBahriEfendi,ilimadamıvetasavvufehliidi.HocasıŞeyh

Murtaza’danNakşibenditarikatıicazetininyanısıraMısırbölgesindeçokyaygınolanHalvetitarikatınamensupolduğunueserlerininkena-rındakafiyelibiçimdeserdeder.

Kendisindenbahsederken(Yusufb.Mehmetel-Köprüvimüvel-ledenveBahrimahlasanveEbülmekarimkünyetenveHanefimezhe-benveHalvetitarikaten)diyerekMehmetoğluYusufolduğunu,doğumyerininVezirköprü,mahlasınınBahri,künyesininEbülmekarimoldu-ğunubelirttiktensonramezhepolarakHanefi,tarikatolarakdaHalvetiolduğunu açıklar. (Bak:HasanPaşaKütüphanesinde 3475numaradakayıtlıCamius-SağirşerhininkapağındaYusufBahriEfendi’ninelya-zısı.Ayrıca bak:HasanPaşaKütüphanesinde 3610 numarada kayıtlıTirmizi’ninŞemail-iŞerifadlıeserininkapakkısmındakiYusufBahriEfendihattı.Bueserdeayrıcabukitabıokutmayadairicazetnamesidebulunmaktadır.)BireserininsonundadakendisiniNebihüddinEbü’l-İrfandiyetanıtır.BazıeserlerininiçkapağındaonutanıtırkenFahru’l-muhaddisinlakabıveEbü’l-Mekarimkünyesidekullanılmıştır.

ZatenKastamonu’dagörevyaparkenŞeyhŞaban-ıveliHazretle-rininonüçüncüpostnişiniŞeyhHafızMustafaVahdetiEfendi’yeinti-sapettiğiveondanHalvetiicazetialdığıdabilinmektedir.

Çorum’daHalvetitarikatıpekfazlabilinmediğivemensuplarıdabulunmadığıiçinbutarikatınderslerinimünferidenyapmışolsagerek-tir.AmaÇorumhalkıonuNakşibendiveKadirilerinsohbetvezikirle-rinegidermişdiyebiliyor.

Bir menkıbe:YusufBahriEfendi,keşfiaçık,kerametizahirolanbirilimada-

mıydı.Ünücivarilleredeyayılmışolduğundanoralardantalebelergel-diğibilinmekteydi.BuçerçevedeKastamonu’dandaöğrencilerivardı.BunlardanAhmet Siyahi hzretleri, en meşhurlarıydı.Ahmet Siyahi,Kastamonu’dapekçokhocadanicazetalaraktahsilini tamamladıktansonrahadis tahsiletmekiçinÇorum’agelmeyekararvermişveyayaolarakyolaçıkmıştır.

Yoldahalsizvebitkinvaziyetteikenarkasındanbiratlıgelmiştir.

187

AhmetSiyahi’ye:-Yolculuknereye?diyesorupda-Çorum’adeyince-Atlaterkime,deyiponudaalıpÇorum’agetirmiştir.Ahmet Siyahi o gece bir handa yatmış, ertesi günYusufBah-

rihazretlerininhuzurunavarmıştır.OesnadaHocaEfendi,birkişiilesohbetetmektedir.

-Gel,Ahmetevladım,gelyanıma,deyinceAhmetSiyahişokol-muştur.

-Buzatıtanıdınmı?diyesoranhocasına:-Hayır,yenigörüyorum,deyinceAhmetSiyahi:-Evladım,buzat seni atıylaÇorum’agetirenHızır (Aleyhisse-

lam)dır,açıklamasıonuömürboyuetkilemiştir.Bumenkıbe,Çorum’dançokKastamonu’dabilinmekteveanla-

tılmaktadır.AhmetSiyahihazretleri,YusufbahriEfendi’denhadisilminiöğ-

renip icazetini alıncaKastamonu’ya dönmüş ve ilim erbabı arasındaHadisHafızıunvanıylaanılmayabaşlamıştır.DahaönceNakşibendiy-yetarikatınınbüyüklerininsohbetindebulunurkenhocasınıdaetkisiyleHalvetiyyeyoluyladairtibatınıdevamettirmiştir.

Gönül dünyasından mısralara:YusufBahriEfendi,birilimadamıolduğukadargönüladamıdır

da.Çok sayıda şiiri vardır. ŞiirlerindeBahri veyaBahriyamahlasınıkullanmıştır.

HangitarikatamensupolursaolsunonungönüldünyasındaAllahveResulullahaşkınıntutuştuğunuşiirlerindenanlamakmümkündür:

Ben o Mecnun’num ki yâdetmem gam-ı Leyla nedirAşk nedir âşık nedir ya bunca vâveylâ nedirBen tılsım-ı âzam-ı feyzi müsemmâyım veliSorsalar bilmem bana ya âlem-i esmâ nedir

Pençe-i Anka-yı kutsiden tahammül kıl peşinTa bilesin kim nedir aşk-ı hakikat suzişinPertev-i Hak’dır tevekkül arş olur hayretnişinFerşe düşmüş şem ile pervâneden pervânedir.

Biz elest bezminden evvel mest olan divâneyizÂnın içun tâ ebed ayrılmayız mestâneyizSagar ü sahbâ biziz sâki biziz meyhane biz

188

Hayretin sırrı nedendir serde bu sevda nedirBAHRİYÂ bu suzişin ol mihr-i enverden midirO perîveş tal’atı mâh-ı münevverden midir Bilmezem yardan mı ağyardan mı kemterden midirKem nedir kemter nedir rehber-i Mevlâ nedir

BudörtlükleriyleYusufBahriEfendi;Allah’a,elçisiHz.Muham-med (sav)’e, ashabınaolanbağlılığının ta ruhlar âlemindengeldiğinivurgulayarakbuaşkınLeyla-MecnunaşkındandaöteolduğunubeyanettiktensonrasonuçolarakkendisiniMevla’sınagötürecekrehberara-dığını,hepO’nuaradığınıifadeeder.

O,tasavvufunözünübileninsandır.Tasavvuftaesasolanınihlasolduğununbilincindedir.Sahteşeyhlere,tarikatışekilveeğlencegörenihlassızdervişlerekarşıdadiyeceğivardır:

Sofi olan safa ile olsaBiz de olurduk ıya’ ile olsaDoldururduk cihanı nâra ileZikr-i Hak huyy u hay ile olsa

(Bak: Hasan Paşa Kütüphanesi’nde 2778 numarada kayıtlı“Şerh-iLübab-ıErbab”adlıkitabınbaşındakiboşyapraktaYusufBahriEfendi’ninelyazısı)

Yusuf Bahri’nin ünlü gazeli: Ah elinden ah eyâ gamzesi hunhâre güzelEl aman ey çeşm-i cadûveş ü suhhare güzelBu senin âhu gözün lâle yüzün dûdu sözünGetirir şevk-i zurûrî dil-i bimare güzelDahi mahmur bakışın huri kaşın can yakışınNe kıyamet koparır aşık-ı gamhare güzelYok mudur insafın ey şuh medet rahmeyleYoksa pervane gibi yandı gönül nare güzelKorkarım cevr ile ben bendeyi rüsva kılasınNice sabreyleye hicre dil-i sadpare güzelBeni bülbül gibi zâr içre komak layık iseHey medet gül gibi düş etme beni hâre güzelSana kim dedi bana aşık ol der isenGüzel ol diye sana kim dedi mehpâre güzelBahri’yi bahr-i gamından sahil-i vasla yetirErişirsin nice gencine-i esrara güzelBugazeldebirgüzeleolanaşkınıterennümediyor.Tasavvufede-

biyatındaböylebeşeriaşkıterennümedipilahiaşkıifadeedenplatonik

189

aşktürüörnekleriçoktur.YusufBahriefendinintasavvufiyönünügözönünealarakbuşiirdegörünüştebirgüzeleaşkıdilegetiriyorolsadaaslındaonuyaratanRabb’ınaolanaşkınıdilegetirdiğinirahatlıklasöy-leyebiliriz.

Çok yönlü şair:ŞiirlerindeBahriveyaBahriyamahlasınıkullananYusufBahri

Efendi’nin şiirlerinin konusu sadece tasavvuf değildir.O, dönemininsosyalolaylarınıdaiğneleyicibirdillemısralarındaeleştirmiştir:

Âkıl isen nazar et devr-i zamandan nazleFuzala oldu zebun rütbe bulupdur azleKim olur kamini bak hikmet-i ilm-i ezeleBahri sorma bunu layüsel olan lemyezele Şiirlerindedenkgeldiğizamanargosayılabilecekkelimeleride

kullandığı görülmektedir.Ancak bunlar karşıdakini ilzam etmek içinsöylenmiştirdenebilir.

Yusuf Bahri Efendi’nin sigara tiryakiliği de meşhurdur. Halenevinde bulunan birmetreye yakın ağızlığıyla kendini sigaranın kötükokusundanbirnebzeuzaktutmayaçalıştığısanılıyor.Amaişinilginçyönüonabukonudayapılansataşmalarahepespriylecevapvermesidir.Birdefasındaeşekarısınıinindençıkarmakiçindumanverilmesiniimaederek“...Anısa’y ileçıkarmayaduhan(sigara)aleline”mısrasıylabitenbeytinisöyleyivermiştirkioldukçameşhurdur.

Onunkader,kaza,bela,sebepvehikmetbağlantınıifadeedenşumısralarıdameşhurdur:

Hak kulundan intikamın yed-i abd ile alır.İlm-i ledün bilmeyen ânı abd etti sanır.Her işin hâlıkı Hak’dır, abd elinden işlenir.Sanma ey Bahri, âlemde ansız bir çöp deprenir.Kulhakkıveilahiadaletintahakkukukonusundakimısralarıda

çokanlamlıdır:Feyz-i Hak’da buhl yok, herkes veli talip değilBi-sebeb ıslah-ı alem Bahri’ye vacip değilTasavvur etmesin kimse ki ettim kaldı yanımaAlur her kişi hakkını, komaz Hak kimse yanında.Kelam, Fıkıh ve özellikle hadis alimi olarak bilinen Yusuf

Bahri’ninmüstakilbirdivanıyoktur.Çeşitlielyazmasıeserlerinin,is-tinsahettiğikitapların,derlediğicönklerinbiryerlerindedağınıkhalde-kişiirleribirkitaphalinegetirilmemiştir,

Onuneldebulunanbirkaçşiirindenhareketle tasavvufi, içtimaive tarihiolayları şiirlerinin temasınıoluşturuyor,diyebiliriz.Bubağ-

190

lamdatarihtebirkaralekeolarakyeralanKerbelafaciasıylailgilibirşi-irivardırki,obumısralarındaoradaşehitolanHz.Peygamber(sav)’intorunuHz.HüseyinvearkadaşlarınayapılanzulmülanetleniyorveoşehitlereağıtyakıyorMersiye adlımanzumesindenbazıbölümlersun-maklayetineceğiz:

Huzurda kanını hak eyle gel levh-i havâtırdanMeserretnâmeler zevkin gönüllerinden nihan eyleSiyah giy Ehl-i Beyt’in Kâbe veş rüz-ı kazasındaBu matem hizmetinde sen de damen dermeyan eyle

Yazarsan Kerbela yazısı müşküller belâsın yazŞehâdet şehdin içmiş teşne diller mâcerâsın yaz

Niçün ey çerh-i zâlim nakd-i kevmeyni heba kıldınAli’yyül Murtazâ’nın nur-ı çeşmin bi-ziyâ kıldınZülâl-i pâk akan gülzâra zehrâb eyledin câriResül’ün büsegâhın tir-i kahre mâcera kıldınKopardın gonce-i nevrestesin gülzâr-ı Zehrâ’nınZehirler yutturup pejmürde-hâl ettin cefâ kıldınDem ettin Kerbela hâkinde ânın gevher-i cisminNe ceddinden hicâb ettin ne kendinden hayâ kıldınResül’ün âl’ini şerm eylemeyip gark-ı hün ettinGirip kanına mazlumun acep gâfil hata ettinSöyündürdün risalet hanedanında yana n şem’iMelâmet zulmetin tayin-i beyt-i Mustafa ettin

Senin ol serveri dûr ettiğin yetmez mi efserdenMürüvvetsizlik ettin niçin ayırdın teni serden

Ne yazıdır ki deşt-i Kerbela pür derd ü mihnettir.Meğer kerb ü belâlardan mürekkkep bir felakettirNizamın bozdu çün kim ehl-i beyt-i Murtaza’nın olNe nazm-ı bî-selâsettir ne mevzun bir hikayettirBu kavga-yı kıyametin koptuğu yevm-i aşûrâDem-i mâtemde her mümin için rûz-i kıyamettirYatar Ravza-ı Rıdvân’ın gülistânında gör bir gülKi cümle mersiyehanlar bülbül-i bağ-ı hayrettirO kamet düştüğü saat kıyamet kopmamak mahza Anın ta haşrolunca mâtemi her yıl ikamettir.

Döğün taşlarla sen ey sine gel kan ağla ey dide

191

Dem-i matemdürür nehr eyle yaşın çağla ey dide

Şehidân kanı ol dem ki Fırat’ı gark-ı hûn ettiAdû hem kanmasın andan deyû ahkernümûn ettiSanırlar dest-i pâki küze veş dolmuştu kanındanEcel camın sunup saki zahm bağrını hûn etti

Kesilmiş gövde kâfür göz peyveste akmış hûnŞebistân-ı şahâdet şem’i vermiş şüle nûr efzûn

Bu gam bir özge gamdır bu matem bir özge matemdirBu eyyâm içre hurremlik haram oldu MuharremdirBu mâtemde delüp ney gibi bağrın inle ey BAHRİBenim nazm-ı cansuzuma kulak tut dinle ey BAHRİ

Çorum’daki hali:YusufBahriEfendi,Çorum’a ilkgeldiğindeUluCami’devaaz

ederekkendiniÇorumluyatanıtmıştı.ÇorumludaHocayıçoksevmişti.OnaKılıçcı aralığında ev vermiş, Seydimoğullarından evlendirmişti.SüleymanFeyziPaşanınyaptırdığımedresedegörevedebaşlamıştı.BuaradayineUluCami’devaazveirşatgörevlerinidesürdürüyordu.

Ancak Çorum’a geldiği yıl, yani H.1200 (M.1786) sonundaÇorum’daçokşiddetlibirdepremolmuştur.Budepremdeçoksayıdaevyıkılmış,insanlarevsizkalmıştır.Buaradabazıresmibinalar,mescitvemedreselerdehasargörmüştür.UluCaminindedokuzkubbesiçök-müş,ibadetedilemeyecekhalegelmiştir.

YusufBahriEfendi,buşartlaraltındaUluCami’devaazedeme-diği için bu görevine diğer camilerde devam etmiştir.Bazen şehirdesıkıldığıiçinyadageçimdarlığınedeniylecivarillere,yakınköyleregiderekvaazvenasihattebulunmuştur.BubağlamdaAbdalata,ElvanÇelebiArpagöz,Seydimgibiköylereuğramış,oradabazenaylarcako-naklamıştır.Hocayıçoksevendostları,onuburalardaengüzelkonuk-severlilikle ağırlamışlar, kendisine özel oda tahsis etmişler, hizmettekusuretmemişlerdi.

Amao,yinedeUluCami’yiözlemektedir.Bubüyükvemuhte-şemcamidegörevyapamamanınüzüntüsünüyüreğininderinliklerindehephissetmektedir.

Çapanoğlu ile diyalog:Bukarmaşıkduygular içindeYusufBahrinefismuhasebesiya-

parkenÇorumveYozgathavalisindedebirotoriteboşluğuyaşanmak-

192

tadır.BundanistifadeederekÇorum’daSepetçioğlu,Yozgat’taÇapa-noğlu gücünühissettirmeyebaşlamıştır.AmaÇapanoğlu’nun ağırlığıherzamandahafazladır.

ÇapanoğluÇorum’daSepetçioğlu’nunününüduymuştur.YusufBahriEfendi’nin şöhretindenötedenberi haberdardır.Onunla zamanzaman buluşup sohbet vemuhabbet ederlermiş.Hatta oğlu daHocaEfendinintedrisindengeçmiştir.

Çapanoğlu Süleyman Bey, Yozgat’ta meşhur ÇapanoğluCamii’nin yapımını bitirdiğinde l793 yılında açılış duasını yapmaküzereÇorum’danYusufBahriEfendi’yidavetetmiştir.Odabugörevi,büyükbirşevkleyerinegetirmiştir.

Çapanoğlu’nun konağında:ÇapanoğluSüleymanBey,YusufBahriEfendiyi çok severmiş.

Onunhazırcevap,nüktedankişiliğinehayranmış.HerRamazanayındahocayıYozgat’adaveteder,dilediğincemisafirkalmasıiçinısrareder-miş.

YinebirRamazanayındaÇapanoğluSüleymanBey,YusufBahriEfendiyivaazvenasihatiçindavetetmiştir.Amahocayabirdesürprizivardır.

Hoca konağa varınca SüleymanBey, onu kapıda karşılamıştır.Seyisleratınıahıraçekmişler,hocayıyukarıyabuyuretmişlerdir.İftarvaktideyaklaşmıştır.

Sofra hazırlanmaya başlamıştır.Yuvarlak ve geniş sofraya ye-mekler,ekmekler,börekleryerliyerinceyerleştirilmiştir.Ensonolarakdakaşıkgetirilmiştir.Amahiçdealışılmamışkaşıklar.MeğerÇapanoğ-lu,onlarıbuiftariçinözelyaptırmış.Kaşıklarınsapıyaklaşıkikiarşınboyundaymış.

Hocaanlamışbundabirkasıtolduğunu.Sofradakilerdebukaşık-larlanasılyiyeceğizdiyebaşlamışlarkarakaradüşünmeye.

Hoca,vakitgelincebesmeleyiçekmiş,almışelinekaşığı.-Haydibuyurun.Kendinizideğil,karşınızdaoturanıdoyurun,de-

yinceÇapanoğlubasmışkahkahayı.-Evladım,maksathasıloldu.Hocadanlatifcevabıaldık.Bunları

kaldırın,şubizimeskikaşıklarıgetirindemiştir.ÇapanoğluylaHocaEfendininsamimiyetvemuhabbeti,budere-

ceileriymiş.Onlarınbuyönü,Çorum’dakıskanılırolmuştur.

Yozgat’a götürme girişimi:Bu samimiyete istinaden Çapanoğlu, Çorum’a haber salmış.

Sepetçioğlu’nusustursunlar,YusufBahriHocayıdabanagöndersinler,

193

diye.Çorumlular,aldırışetmemişlerbutehdide.BununüzerineÇapanoğlu,YusufBahriEfendiyiYozgat’agetirt-

meyekararvermiştir.Niyeti,hocaefendiyiYozgat’taikametettirerekoradailimveirşatfaaliyetinisürdürmesidir.

Yusuf Bahri, karlı ve çamurlu Şubat ayındaYozgat’a seyahatiuygungörmemiştir.OnuniçinÇapanoğlu’nunheyetigelmedenkendi-nihastakılığınasokarakyatmıştır.Misafirlerinihastayatağındakabuletmiş,görüyorsunuzhalimi,buvaziyettebumevsimdeyolaçıkılırmı,diyerekonlarıkibarcauğurlamıştır.

Bu olay Çorum’da farklı yankılanmış, Hoca Çapanoğlu’nunadamlarınıkovmuşşeklindealgılanmıştır.

Hoca,haberinböyleyayılmasındanhoşlanmamıştır.Havalariyi-leşipyollargeçitverecekhalegelinceköylere irşadaçıkıyormuşgibibineğineatlayıpYozgatyolunututmuştur.Yozgat’taÇapanoğluSüley-manBeyinkonağınavardığındaçokiyikarşılanmış,güzelağırlanmış-tır.SüleymanBey,hocanınziyaretindençokmemnunkalmış,ikramveihtiramdabulunmuştur.

Çapanoğlu’nun serzenişi:SüleymanBey,YusufBahriEfendiyeŞubatayındagelmeyişinin

gerçeknedeninisormuş,odahiçsaklamadanherşeyianlatmıştır.Ho-canın nüktesini duyunca kahkahayla gülmüştür. Hocaya Çorum’dan,halkıntavrından,Sepetçioğlu’ndansorularsormayabaşlamıştır.

- Bilirsin seni severim, ilmine hürmet eder, şahsiyetine saygıduyarım.LakinÇorumlularınbanakarşıtavrınıanlayamıyorum.Seniistiyorum,göndermiyorlar.Sepetçioğlu’nususturundiyorum,onunet-rafındatoplanıpbanacephealıyorlar.Benisevmiyorlar,bendennefretediyorlardiyedüşünüyorum.Siznedersiniz,Hocam?

Hocasözünüsaklamaz:-Elhak,doğrudur.Tespitinizehiçbir itirazımyokturÇapanoğlu

derki:-Şeytandiyorki gitÇorum’a, talan et her tarafı.Bako zaman

sananasılitaatediyorlar.Hocanıncevabısertolmuştur:-Zinhar,sakınhaşeytanınsözüneuyma.Zorlakimseyekendini

sevdiremezsin.Helebirşehreasla.AmasenÇorumluyaiyilikedersenelbetseniseverler.

Çapanoğlumerakla:-Söylehocam,nasılbiriyilikyapayımder.Hocadaonateklifiniiletir:-Çorum,depremdeharapolmuştur.Evleryıkılmış, ailelerperi-

194

şandır. Bu depremdeÇorumUlu Cami demahvolmuştur. Kubbeleriçökmüş, içine girilemez hale gelmiştir. Halk yoksullaşmıştır, geçimderdindedir.Camiyitamiredecekgücüyoktur.Bucamiyitamirettirir-senhemÇorumlunungönlünükazanmışhemdeSepetçioğlu’nundes-teğinikırmışolursun.

Buteklif,ÇapanoğluAbdülcabbarzadeSüleymanbeyinhoşunagitmiştir.Amabirendişesivardır.

-Teklifin kabulümdür, amma ve lakin bunu Çorumlular kabuledermi?

YusufBahriEfendi,işiyolunakoymuşgibidir.UluCami’ninta-mirinebirimkanbulmuştur.

-Orasınıbanabırak.Çorumlularınistediğinisizeispatetmekbe-nimgörevimder,Yozgat’tanayrılır.

Ulu Cami’nin tamiri ve Çapanoğlu:HocaÇorum’adönünceşehrinilerigelenlerinitoplayaraksekiz

senedirharapduranUluCami’nin tamiredilmesini teklifeder.Onlarda:

-Hoca,halimizigörüyorsun.Nebizdenedeahalidebunuyapa-cakgüçvar,deyince:

-ÖyleyseÇapanoğlu’na söyleyelim, o yaptırsın diyerek gerçekniyetinisunar.

-Yaptırsındakimyaptırırsayaptırsın,derler.Hocada:-ÖyleysebizbunubirmektuplaÇapanoğlunabildirelim.Diyelim

ki,ÇorumahalisiUluCami’nintamirinisendenbekliyor.Yazalımböy-lece,altınıdaimzalayalım,deyincemakulkarşılanır.

Çorumluların umumca böyle istediğinden bahseden kısa birmektupyazılıyorveÇorumeşrafındansekizkişidebunuimzalıyorvemühürlüyor.YusufBahriEfendi de imzalıyor ve bir ulaklaYozgat’agönderiliyor.

(ÇorumluDergisinin1939/12sayısında1200H.yılındayeroy-namasındanyıkılancamiikebirintamiriiçinYusufBahribaştaolmaküzereÇorumbüyüklerininÇapanoğlu’namüracaatlarınıgösterenmek-tubunfotokopisiyeralmaktadır.)

ÇapanoğluSüleymanBey,gelenulağahüsnükabulgösteriyor.Çorumlunun kendisini kabullenişinden büyük memnunluk duyuyor.Emrediyor,çalışmalarbaşlıyor.

-ÇorumUluCami’si tamir edilecek.Eskisi gibi dokuz kubbeliolarak,gerekirseyenideninşaedilecek,tarzındadirektifveriyor.

Gerçekten deUluCamii inşaatı başlıyor. (Miladi 1800) İnşaat

195

dokuzkubbeliolarakyapımıniyetiylebaşlanmasınarağmenSüleymanBey’invakitsizölümüüzerineaksamalaroluyor.

SüleymanBey’inyerineoğluAbdülfettahBey,insiyatifielealı-yor.OdaYusufBahriEfendi’nintalebelerindendir.

AbdülfettahBey,babasınınbaşladığışekildetamamlamayaim-kanbulamayacağıendişesiyletamirişinikısadançevirmeyeçalışıyor.Ortadaahşap tekkubbeveahşap tavanlaçatıyıörterek inşaatı ikmalediyor.

İnşaatınbitimtarihinigösterenkitabe,yukarımüezzinliğinarkakısmındaduvarınüzerindedir.BuradaihlassuresiveH.1225(M.1810)tarihivardır.

CaminininşasıüzerineYusufBahriEfendihislerinimısralaradö-küyor:

Aferinler ana kim fâtih-i ebvab-ı felâh.Mazhar-ı Tevfik-i Hak Hazret-i AbdülfettahNesli pak-i şeref nuhbey-i Abdülcebbarİftiharü’l-ümera fekul tesma fettah“İnnema yağmeru” kavline Hüda’nın tahkikİmtisal ile tamam sayini kıldı iflah Şöyle bir mabed-i islamı bina eyledi kim Barekallah deyup eyledi tahsin ervâh.“Men bena lillahi mesciden bena Allah’ü lehu. Yani fil-cenneti beyten” verdi tarihe necâh. Mescidin başında kırkdan birin al bakisini.Ayağından cennetin nısfi ile kıl ıtrah.Tâ be-mahşer şem’ine hâyratının ikadına.Bahri ile dâiyân ehl-i salat ehl-i felâh Eylesün devlet ü ikbâlini mezid.Tâ murâdınca revâh ede maşallah ile sabah.Her murâdına senâ ola akşam ü sabah(Not:YusufBahriEfendi’ninbuşiiri,HasanPaşaKütüphanesin-

de2114numaradakayıtlı“Bahrü’l-Maarif”adlıkitabının16.yaprağı-nınkenarındakendielyazısıilekayıtlıdır.)

Ülkenin genel durumu ve Yusuf Bahri’nin sıkıntılı hali:YusufBahriEfendi,biryandamedresedekiöğretimüyeliğigöre-

vinedevamediyor,diğeryandadaUluCami’devaazveirşatfaaliyetinisürdürüyordu.Fırsatbuldukçayayenieserlertelifediyorduyadaelinegeçeneserleriogüzelhattıileistinsahediyordu.

ObugayretiçindeikenOsmanlıtopraklarındakargaşahakimdi.Mısır’da,Suriye’deArabistan’da,Rumeli’de,Balkanlar’da,Kırım’da,

196

Kafkascephesindeisyanlarvekarışıklıklarartardageliyordu.OsmanlıordusubukarışıklıklarlauğraşırkenAnadoluihmaledilmiş,hattakade-rineterkedilmişti.

Osmanlı Devleti, gerileme dönemini yaşıyordu, Sivil halkındertleriyleilgilenebilecekdurumdadeğildi.Anadoluinsanıyoksulvebitkindi.Çorumdabundan farklıdeğildi.Herkesboğazderdindeydi.Açlıkvesefalet,ölümlerenedenoluyordu.YusufBahriEfendininço-cuklarınındayetersizbeslenmenedeniyleinceağrıdan(veremden)öl-düğüsöyleniyor.

ÖyleanlaşılıyorkiYusufBahriEfendidebusıkıntılıdönemdeilimdençokkarnınıdoyurmaderdinedüşmüşolsagerektir.BusıkıntılıgünlerindeHocaEfendi,Çorumlularınkendikadrükıymetinibileme-diklerikanaatiyleyazdığıeserlerininsonunabazısitemlerinidekoyma-yıihmaletmemiştir.

AslındaÇorumluonaevvermiş,medresesindeişvermiş,birdeeşvermiştir.Gerekenhürmetigöstermiştir.Amaoherhaldedahaçokilgibekliyordu.İstanbul’unilimvekültürortamındansonraÇorum’dagörevyapmak,onutatminetmemişolsagerek.

Çorum’da 45 yıl ikamet etmiş, ebedi istirahatgah olarak daÇorum’useçmiştir.

Yusuf Bahri’nin öğrencileri:Çorum’da yaşadığı bunca yılda yüzlerce öğrenci yetiştirmiş-

tir.Bunlarınbir kısmımedreselerdegörev almış, bazıları civar illereilimvehikmet taşımıştır.Kendi dönemindevedaha sonraki yıllardaÇorum’damüftülük yapmış talebeleri vardır. Devrininmeşhur alimiÜrgüplüAhmetEfendideoğluMuhammetKaşifEfendiyitahsilyap-masıiçinYusufBahriEfendi’yegöndermiştir.Bunlarınherbirihoca-larınınkıymetinibilirler,onasaygıdakusuretmemeyeçalışmışlardır.

BubağlamdaAhmetFeyziEfendi’ninbabasıMüftüHacıAliArifEfendideYusufBahriEfendi’ninhasöğrencilerindendir.Madanoğul-larındanMustafa oğluMüftüMehmetHilmiEfendi de,YusufBahriEfendininderslerinedevametmiş,ondanilimvefeyizalmışöğrencile-rindendir.KastamonuluAhmetSiyahiveMehmetSadıkEfendidetale-belerindendir.YusufBahriEfendi,Çorum’dagörevyaptığısüreiçindeyüzlerce talebesine icazet vermiştir.Onun icazetnameleri, kendindensonramedreselerdeörnekalınmıştır.

YusufBahriEfendi,hayatınınsondönemlerindeiltihaplıbircilthastalığınayakalanmış,dostlarıyanına, seyrekuğrarolmuştur. İşteogünlerdeMadanoğluHilmiEfendi,hocasıYusufBahriEfendi’yifay-tonabindiriphamamagötürmüştür.Onundirseğindenakansuyuavuç

197

avuçiçerekhocayasaygısınıvehastalığındaniğrenmediğiniifadeet-mekistemiştir.

YusufBahriEfendideeski talebesiMüftüHilmiEfendininbuözverilihalinihergörüşünde:

“Evladım,bollukvebereketiçindeolasın.Sendesoyundange-lenlerdedarlıkyüzügörmeye”diyeduaetmiştir.

Yusuf Bahri Efendi yaklaşık yetmiş yıllık ömrünün 45 yılınıÇorum’dageçirmiştir.

Çorum’daFeyziyeMedresesindeöğretimüyeliğigörevininyanısıraUluCami’devaazveirşatfaaliyetlerinisürdürmeyideihmaletme-miştir.

Tanınmış bir hadis alimiydi. “Fahrü’l-muhaddisin” diye anılır-dı.Hadisisnadıkonusundaarananvedanışılanbirmuhaddisti.Şairdi,edipti.TürkçeveArapçaşiirlerivardı.Farsçayıdaiyibilirdi.İyibirhat-tatidi.Elyazmaları,buhatörneklerinehepşahitolmaktaydı.Camideimamınyanıldığıyerdeönünüaçanbirfatihti,mutasavvıftı,müfessirdi.Hoşsohbetbirinsandı.Nüktelikonuşurdu,hazırcevaptı.Âlimlerinkıs-kandığıbirüstattı.

Bütünbuözellikleriylebelkio,Çorumdeğildeİstanbulmedrese-lerindedahabüyükhizmetleryapabilirdi.AmaÇorum’utercihetmişti.Çorum’agelipburadadaevleninceartıkÇorum’uvatanbildi.GönlühepbüyükilimmerkezlerindeolsadaÇorum’danayrılamadı.Ömrününsonyıllarındahastaidi..

Hicritakvimegöre1245(Miladitakvimegöre1829)yılındaZil-hicceayındaruhunuRabbisineteslimetti.

Bir alimin ölümü:Çorumiçinbüyükkayıptı.Bir ilimâbidesidahaahirete intikal

ediyordu.Birkutupyıldızıdahakaymıştıbualemden.Ölüm,acıamagerçekti.Hercanlıgibiodaölümütattı.Habertezyayıldıköye,kente,hattacivarillere.Dostları,sevenle-

ri,özellikletalebeleriakınakıngeldiler.Songöreviniyapmaya.Salalarverildiyanıkseslimüezzinlerce.Devrinâlimleri,hocaları

yıkadılarbedenini.Sonrakefenlediler.YıllarönceMekke’dehacibade-tiiçinihramabüründüğügibibeyazkefeninebüründü.

Hoca Efendi, artık hazırdı ikametgahından ayrılmaya.Helallikdilendi komşularından. Omuzlara alındı tabutu. Sokağa çıkıldığındaMüderrisSokaktanUluCami’yekadarbir insanselionubekliyordu.GözyaşlarıiçindeUluCami’yegetirildi.Musallataşınakonuldu.

OnamazvaktindeUluCami’niniçidışıdoluydu.Arasokaklardabile cemaat vardı.Herkes onu ebedi istirahatgahına ya da dünyadan

198

âhiretegidenkabirdenilengeçicimekanınauğurlamakiçinoradaydı.Vakitnamazındansonra“Erkişi”niyetinenamazaduruldu.Yine

helâllik istendi cemaatten. Cemaat, yaşlı gözlerle “Ne hakkımız varki...Şayetvarsakatkathelâlolsun”diyerekomuzladılartabutu.Tabutomuzdadeğilparmaklarucundaadetauçuyordubudünyadan.

O,hepSuheyb-iRumihazretlerinincivarınadefnedilmekistiyor-du.OnuniçincemaatinyönüHıdırlık’açevrildi.AmakabriSuheyb-iRumi’nindeğildeKereb-iGazi’ninyanınakazılmıştı.Takdir-iilahibu.Herikisidesahabeolarakbiliniyorya...Orayadefnedildi.

Binlerceinsanınkatıldığıdualarlatoprağaverildi.Artıko,ameliilebaşbaşakalmıştı.

Ahali, sevenleri, akrabaları, dostları ve talebeleri geri dönmekzorundaidiler.Hemdebağrıyanık,boynubükükolarak.

Medreselerdetalebeler,camilerdehocalarYusufBahriEfendininruhu içinyüzlercehatim indirdiler.Dervişler zikirmeclislerindeonuyadettiler.

YusufBahriEfendi,vefatındafazlabirmalmülkbırakamadıamageridebinlercetalebesi,birçokeserionunenbüyükmirasıidi.

Kabirden işaret var:YusufBahriEfendi’ninvefatındaonusadebirkabredefnetmiş-

lerdi.Amaodaneredeisekaybolmaküzereydi.AradanbiryılgeçmiştikiöğrencilerindendervişMehmetPaşa

isimlibirzat,HocaEfendiyirüyasındagörmüştür.Hocasıkıntılıdır,bi-razdasitemle:

“Mehmet, evladım, şu göğsümde bir darlık var. Mezarımdakikerpiçlerdebaşımauçtu.Benibudarlık,busıkıntıdankurtar.”demiştir.

DervişMehmetPaşa, heyecanlauyanmış, rüyanın etkisiyle birdahauyuyamamıştır.Kalkıpabdestalmış,sabaherkendencamiyegit-miştir.NamazdançıkıncayanınabirkaçkişialarakHıdırlık’ınyolunututmuşlardır.

Yusuf Bahri Efendi’nin mezarının başına vardıklarında topra-ğınoturmuşolduğunugörmüşlerdir.MezarıkazarakHocaEfendi’ninnâşınıbulmuşlar.

DervişMehmetPaşa,nâşabaktı.Aynenrüyasındaanlatılangi-biydi.Başınauçankerpiçlerkaldırıldı.Cesedinçevresitemizlendi.Ye-nidenkabirdüzeniverildi.Sapmalarlaüstünüörtmedenbirdebaktılarki göğsünün üzerindeki elinde yüzük duruyordu. Göğsündeki darlıkbundanolsagerektir,diyerekyüzüğüçıkartıpailesineverdiler.

(Not:Kaşınımühürgibikullandığıbugümüşyüzük,halenİsmetAsailesindedir.)

199

Büyük alime mütevazı bir türbe.DervişMehmetPaşa,hocasınahürmetenonamütevazibirtürbe

yaptırmayakararvermiştir.Kereb-iGazi’nintürbesininayakucunabitişikolarakinşaedilen

butürbeninduvarındakilevhayagöreyapımtarihiH.1246(1830)dur.Duvarüzerindekimermerlevhadaşöyleyazılmıştır:Feyz-i Hak’dan noksan ola mı hâşâSahibü’l- hayrat Derviş Mehmet Paşa Sene hicri 1246TürbeniniçindeYusufBahri’ninsandukasıvardır.Türbenin kapısından girinceYusuf Bahri Efendi, sandukasının

kenarındakibeytiyleziyaretçilerehâladersvermektedir:“Yâ zâiren bi-kabrî, hel ıgteberte hâlîBi’l-emsi küntü mislüke, gaden tesîru mislî.”Tercümesi:

“ Ey kabrimi ziyaret eden, halimden ibret aldın mı?Dün ben sen gibiydim. Yarın sen de benim gibi olacaksın.”

Sandukanınkıbletarafındaisebirhadis-işerifmetniyeralmak-tadır:“Fe-iza tahayyertüm fi’l-ümuri festeıynû min ehli’l-kubûri.”

Tercümesi:“ Dünya işlerinde bir tereddüde düştüğünüz zaman kabir ehlin-

den yardım isteyiniz.”Sandukanınbaşındakimezartaşındadaşöyleyazılıdır:“Hüvelbaki (Ve Kelbühüm bâsıtun ziraayhi bilvasid) Mer-

hum ve mağfurun leh El-Hac Yusuf Bahri Neccahüllahü min- azabi’l-bari El-Köprüvi Ruhu için El-Fatiha Zilhicce sene 1245 hicri.”

Mezar taşında geçen (Ve kelbühüm bâsitun ziraayhi bilvasid)ibaresi,Kur’an-ıKerimdeKehifSuresinin28.ayetindenalınmıştır.Busuredemağarada309yıluyuyakalmışyedikişininhalianlatılırkenkö-pekleriKıtmir’indurumunaişaretediliyor: (Köpekleri de dirseklerini girişin eşiğine uzatmış yatıyordu)

YusufBahriEfendi’ninvasiyetineticesindebuayetinmezartaşı-nayazıldığısanılıyor.

Yusuf Bahri Efendi, Hıdırlık’ta kabri veya makamı bulunanSuheyb-iRumiveKereb-iGaziTürbelerininarasındakendinionlarınbekçisiKıtmirgibitelakkiederekHz.Peygamber(sav)inashabınaya-kınolmakveonlarabağlılığınıifadeetmekiçinböylebirvasiyettebu-lunmuşolsagerektir.

200

Yusuf Bahri Efendi’ye mersiyeler:Vefatından sonradaonadualar edilmiş,mersiyeler yazılmıştır.

1333(1917)yılındaBayburtluYusufZiya’nınyazmışolduğumersiye,okunmayadeğer:

Ne devlettir bu hâke anda bir gevher nisar oldu.Cenab-ı Yusuf’u Bahriye bu mevki mezar oldu.Bir zat idi cemî ilmiyle mevsuf olup hatta.Dil-i paki bile esrar-ı Hak’dan hissedar oldu.Ziyaret eyle ey mümin, dua kıl, ruhunu şâd etDualar ruh-ı mevtaya enis ü yar-i gar oldu.

Verirken şer-i din-i Ahmed’e teyidi mevfur.Ecel dâminde mürg hâli âhir dem şikâr oldu.Ziyasında hulus ile dua vü afv ü gufran et.Mücerred söyleyip serdetmek insana âr oldu. İhsan Sabuncuoğlu, “Çorum Tarihine Ait Derlemelerim” adlı

eserindebuşiirintürbeniniçduvarınayazılmışolduğundanbahseder.Ancakgünümüzdeyasıvalarlayadabadanailebunlarkapatılmışolsagerekki şu andayerindegörülmemektedir.Yine İhsanSabuncuoğlu,duvaryazılarındansözederkenikiFarsçabeytedeyervermiştir.Bun-lardanilki,MehmetHasanTebrizli’yeaittir:

Cihan ey birader nemaned bikesDil ender Cihan âferin bend nefesTürkçesi:Ey kardeş, bu dünya kimsesiz kalmaz,Yaratan cihanda son nefesini bağlamadıkça.BirdeşairibelliolmayanFarsçabirbeyittendahasözetmiştir:Hak-i rahi ki berd migezar sakin baş.Ki avnest hukukest hududest ve kuyud.Türkçesi:Yolun toprağını toz götürse de sakin ol,Ki o yardımdır, hakdır, hudutdur ve kayıtlardır.Buşiirinkalınkamışladuvarlaradayazılmışolduğunuhatırla-

yanlarhâlâbulunmaktadır.

Yusuf Bahri Efendi’den kalanlar:YusufBahriEfendi’dengeriye,içindeömrünütükettiğieviilebir

kaçhatırakalmıştır.MezardaparmağındançıkarılangümüşyüzükİsmetAs içinen

değerlihatıradır.

201

Yolculuklardakullandığı,ucumadenikaplıasasıHakkıErtekin’induvarınınsüsüdür.

HırkasınınKayışoğullarındaolduğusöyleniyor.İstanbul’daPadişah’ınhediyeettiğisanılanaltıntasındaYusuf

Bahrihazretlerinineşininakrabalarınaintikalettiğitahminediliyor.YusufBahriEfendi’nin neslindengelenYusufKuşçu ailesinde

halenadıyaşatılmaktadır.Ondan kalan en önemli hatıra, paha biçilmez eserleri ve güzel

hattıylaistinsahetmişolduğukitaplardır.Eserleri:Günümüzekadarsaklanıpbizlereintikaledenenkıymetlişeyler,

onunbizzatkendielyazısıyla(hatyazısıyla)yazdığısayısızeserleridir.AncakbukitaplarınhangilerininbizzatYusufBahriEfendi’nintelifidir,hangileridebaşkamüelliflerineserlerinden istinsahedilmiştir,mese-lesi,titizbirilmiçalışmayıgerektirmektedir.Bizbuayrımagirmedeneserlerininadlarınısıralamaklayetineceğiz:

YusufbahriEfendi’ninbizzatkendisinintelifettiğieserlerolarakÇorumHasanPaşaKütüphanesindekayıtlıolaneserlerşunlardır:

Ata el-Feyyaz Şifa-i Kadı Iyaz (no.363 ve 9242)Durrü’t-Tahrir Fi Hakkı’t-Tekbir (no.214) Şerh-i Hizb-i Nevevi (no.627/3)Risale-i Lamü’t-ta’rif(no.2707/1) Risale-i Akaid (no.976/1)İsmail Paşa el- Bağdadi, “Hediyyetü’l-Arifin Esmaü’l-Müel-

lifin” adlı eserinde, bu eserlerin dışında Şu eserlerin deYusufBahriEfendi’ninkenditelifatındanolduğunukaydeder:

Dürrü’t- Tahrir Fi’l- KıraatDivan-ı Şi’r-ı TürkiRisale Fi- Necat-i Ebeveyni’r-ResulRisale Fi- Salati’z- Zuhr Fi’l-Asri’l-EvvelTefsiru’l- Kur’an İsmailPaşaEl-Bağdadi’ninzikretmişolduğubueserlereÇorum

HasanPaşakütüphanesinderastlayamadık.El-Bağdadi,eserlerinadınıveriyoramaneredebulunduğunubeyanetmiyor.

AhmetFeyziEfendi’nin“Feyz-iRabbaniFi-Redd-iBatıl-ı İra-ni”adlıeserininhazırlanmasısırasındayararlandığıikiyüzeserdenbirideYusufBahriEfendi’nin“Bahru’l-UlumVe’l-İrfan“adlıeseridir.AncakbueserdeÇorumHasanPaşaKütüphanesikayıtlarındabulun-mamaktadır.

YusufBahri Efendi’nin telifatından olarakMilliKütüphane’dekayıtlıbulunan“Kıssatüİman-ıFiravun”adlıeseridezikretmekteyararvardır.

202

İhsanSabuncuouludaEşrefErtekin’in tetkikvenotlarınagöreYusufBahriHoca’nın ilmi eserlerini, kütüphane kayıt numaralarıylabirlikte55kitabınısıralayıpiçindenbazıbilgileraktarmaktadır.Ancakyaptığımincelemedebunlarınpekçoğununtelifdeğil,istinsaholduğu-nugördüm.

Kısacaşunusöyleyebiliriz:YusufBahriEfendi,bizzattelifettiğieserlerindenbaşkaHasanPaşaKütüphanesindebulunanenazyetmişkadareseri,bizzatistinsahetmişvehattatlığınıoeserlerleispatlamıştır.Bunlardanbaşka,diğerkütüphanelerdebulunaneserlerinindeolduğuortayaçıkıyor.Bütünbunlarınortayaçıkarılmasıvekültürhayatımızakazandırılması,gençaraştırmacılarıngayretiyleolacaktır.

KAYNAKLAR:1-M. İhsan Sabuncuoğlu:Çorum Tarihine Dair Derlemelerim. C.1,Sh.:56-66ve29-30.2-EvliyalarAnsiklopedisi(TürkiyeGazetesi)12/:239-2413-MehmetTahir: Osmanlı Müellifleri C.1Sh:448(Sad:A.FikriYavuz)İstanbul19724-AliİzzetEfendi:Tezkire-i MakamatSh:10(1315İstanbulbasımı)5-1973ÇorumİlYıllığı:Sh.:1726-MahmutSelimGürsel: Çorum1997Sh:101,141,157,159.7-AbdullahErcan:14. Yüzyıldan günümüze Çorumlu Şairler,sh.:127-131(İst.1991basımı)8-AmasyalıAbdurrahmanAkifzade:Kitab’ül Mecmu Fil-Meşhud vel-Mesnu,Sh:98-99(MehmetBüyükkareliİstinsahı-ÇorumHasanPaşaKütüphanesinde27011numarailekayıtlıelyazması)9-ŞatıbiKasımb.Fiyere: Şerh-i Hırzi Emami(YusufBahrihattı-Ha-sanPaşaKat.No:202)10-YusufBahriHattı:Bahr’ül Mazarif(H.P.Küt.No:2114)11-YusufBahriHattı:Risale-i Beyanı Vahdet-i Vücut(H.P.Küt.No:782)12-YusufBahriHattı:Tuhfet’ül Ahbab (H.P.Küt.No:788)13-YusufBahriHattı:Risale Fi Muslihi’n-Nefs(H.P.Küt.No:786)14-YusufBahriHattı:Şerh-i Lükabi’l-Erbab(H.P.Küt.No:2778)15-YusufBahriHattı: Lübabü Erbab Fi-İlm-i İrab(H.P.Küt.No:2843)16-YusufBahriHattı:Camiü’s-Sagır Şerhi(H.P.Küt.No:3475)17-YusufBahriHattı:Nuhbetü’l-Fiker(H.P.Küt.No:3656)18-YusufBahriHattı:Şerh-i Telhıs-ı Atbel(H.P.Küt.No:4788)19-YusufBahriHattı:Telhıs-i Miftah-ı Meani(H.P.Küt.No:2428)20-YusufBahriHattı:Ata el-Feyyaz Şifa-i Kadı lyaz(H.P.Küt.No:363ve9242)21-YusufBahriHattı:Risale-i Akaid(H.P.Küt.No:976)

203

22-YusufBahriHattı: İsagoci Şerhi(H.P.Küt.No:5032)23-YusufBahriHattı:Umdetü’l-Akaid(H.P.Küt.No:3988)24-YusufBahriHattı:Şerh-i Semail-i Şerif (H.P.Küt.No:3610)25-YusufBahriHattı:Risale-i Dua (H.P.Küt.No:561)26-İsmail Paşa el-Bağdadi: Hediyyetü’l-Arifin Esmaü’l- Müellifin, 2/571,İstanbul-1955

YusufBahriEfendi’ninHıdırlık’takitürbesi

204

10. KÜRT HACI MUSTAFA EFENDİ

Cami-iKebirMedrese’sinin sonmüderrisiHacıMustafaEfen-di, nüfus kayıtlarınagöre1860yılındaKınıkDelilerKöyü’ndedoğ-du.Yoksulbiraileninçocuğuydu.AnnesininadıFatma,babasınınadıSüleyman’dır.Soyadıkanunuylaberaber“Deliyusuf”soyadınıalmış-lardır.Çocukkenailesineaitküçükbirsürününçobanlığınıyapıyordu.ErginlikçağınageldiğisırdabirgecerüyasındaKayserilialimHacıKa-sımEfendi’ninkendisiniçağırdığınıgördü.Ogündenitibarenyüreğineilimateşidüştü.Rüya,günlercedevametti.Durumu,annevebasınaanlattı.Onlardangüçlükleizinalarakelindedağarcığı,içindeazığıveancakyolayetecekkadarharçlığıylaVeliPaşaHanı’ndanyolaçıktı.

Kayseri’yevardığındaarayaarayarüyasındagördüğüeviveka-pıyı buldu.Kapıyı çaldığında içeriden bir ses, “GeldinmiMustafa?”diyerekmukabeledebulundu.Yüzünübilegörmedenkendisineadıylahitapedenbuzatahayranlıkduymayabaşladı.kapıaçıldığındarüyasın-dagördüğüHacıKasımEfendiilekarşılaştı.

HacıKasımEfendi,Mustafa’yımedreseyegötürüparkadaşlarıy-la tanıştırdı.Mustafa, orada yıllarca kalacak ve birçok ilim dalındanicazetalacaktı.Öyledeoldu.Yirmiyılsonraöğrenimini tamamlayıpÇorum’adönmekisteyinceHacıKasımEfendi,onuKayseri’detutabil-mekiçinelindengelengayretisarfetti.Kayserieşrafına:”Çorum’danbirçocukgeldi.İlmidağarcığınadoldurdu,gidiyor.Bunusalmayalım.Kayseri’denevlendirelimdeburadakalsın.”diyerekçokyalvardı.Kay-serililerdebu teklifeuyarakevlendirmek istedileramagençmollayıiknaedemediler.Zirao,Çorum’adönmektekararlıydı.

Çorum’a döndüğünde önce köylerde imamlık yaptı. Sonraİskilip’teKöprübaşıCami’indeimamlıkvemedresesindedemüderris-likyaptı.Birkaçseneİskilipmüftüsüolarakhizmetetti.Buesnadailmidirayetimerkezeulaştı.Onuşehiriçindebircamiyeverdiler.Buradadamedreseusulütalebeokutmayabaşladı.

Bu dönemde ününü duyduğu Nakşibendi Şeyhi Şiranlı HacıMustafaEfendi’ninsohbetlerinedevametmeyebaşladı.Oradagördüğümanevihava,ŞeyhEfendiileHıdırlıkMezarlığı’nıgezerkengördüğühaller,HocaEfendi’yiçoketkiledi.Buolayların sonucuolarakŞeyhEfendi’yeintisapetti.BöylelikleNakşitarikatınagirmişoldu.

Çorummerkezdeimamlıkgörevinebaşladıktansonraebeveyni-ninevlendirmetekliflerinesıcakbakmayabaşladı.Onuyakındantanı-yanlar, iyibir ailekızıyla evlendirmek istiyorlardı.Tekkesine sık sıkgittiğimürşidiveşeyhiŞiranlıHacıMustafaEfendi’ninkızınınoldu-ğunuhaberalıncaonadünürgitmekisterler.Hocayadasorarlar.Ancak

205

HocaEfendi,kızıhiçgörmemiştir.HattaŞeyhininkızınınolupolma-dığındandahabersizdir.Ailesikararvermiştir,ŞiranlıŞeyhEfendi’ninkızıFeruzeileevlendireceklerdir.Dünürlükbaşlar.ŞeyhEfendi,kendiailesi ve kızıyla istişare eder.Kızın rızasından sonra ailemeclisindekararkendisinebırakılır.ŞeyhEfendi,damatadayınınmalına,mülkünevemakamınabakmazdı.Onunbirtekaradığınitelik,nikahınıkoruya-bilecekilimveitikadasahipolmasıydı.HocaEfendi’ninbunitelikleresahipolduğundanemindi.Onaistinadenbuevliliğeizinverdi.

Bu izdivaçtanMehmetKamil,MustafaŞevkiveAhmetMahiradlarındaüçoğlu,Fatma,AyşeSıddıka,HaticeveEmineadlarındadörtkızı dünyaya gelmiştir.Dört çocuğunu kendi sağlığında toprağa ver-miştir.

HocaEfendi,imamlıklayetinmekistemiyordu.Dahaiyihizmetedebileceğiveilmenfaydalıolabileceğibirgörevegelmekarzusunday-dı.Bunedenlevaizlik,müftülükvemüderrislikimtihanlarınıkaçırma-mayaçalışıyordu.Merkezdeaçılanimtihanlardaonugeçmekmümkündeğildi.ÖnceUluCami’devaizliklekendiniÇorumlularatanıttı.Heye-canlıdeğilamailmikonuşurdu.Herkesiiknaedebilecekilmiyeterliliğive yeteneği vardı.Bu durumu gören ilim çevresi, onuCami-iKebirMedresesimüderrisliğinegetirdiler.Medresebüyüktü.Yirmibeşodasıvardı.MustafaEfendi,bugörevininyanısıramüftülükgörevinideyü-rütüyordu.

HocaEfendi, tambir ilim adamıve kitap düşkünüydü.Evlilikhayatınıgeriplanaatarakmedresededersokutmanınyanısıraevdedekitaplarlameşgulolmayıadethalinegetirmişti.Eşi,budurumdanbirizdasıkılmışolsagerekki,birdefasındayenielbiselerinigiyiniphocanınönündenbirkaçkeregeçmiştiamaHocaEfendi,kitaplaradaldığındanonuhiçfarketmemişti.Bununüzerinehanımı,arkasındanhocayasa-rılmıştır.HocaEfendi,sarılanınbirkadınolduğunuanlamışamakimolduğunufarkedememiştir.Günaholurdiyebaşınıkaldırıpbakmaktandakaçınmıştır.Çareyiavazıçıktığıkadarbağırmaktabulmuştur:“Karı,çabukyetiş,birhatunbanatasallutetti.Benikurtar.”Eşidahafazlada-yanamayıpgülüncefarketmişbuşakayayapanınkimolduğunu.

KürtHacıMustafaEfendi,uzunyıllarCami-iKebirMedresesin-demüderrislikyapmıştır.ÇokiyiArapçaveFarsçabilen,diniilimle-rinhepsindenicazetliolanHocaEfendi’ninilmindenyararlanmakiçinçevreillerden,taGümüşhane’denbiletalebelerivarmış.İcazetaldık-tan sonraherbiri bir ildemüftüveyamüderrisolan talebeleri,HocaEfendi’yiziyaretetmeyiaslaihmaletmezlermiş.ÇorumluUrluHafız(MehmetArifGevenci),ÇerkezKemal(Erdin)hafız,MüftüMustafaÖzel,MüftüMehmetTevfikErgunvehattaHakkıBilal’inbabasıda

206

HocaEfendi’denicazetalanlardandır.Medreselerinkapatılmasınaka-darbugörevinedevametmişveCam-iKebirMedresesi’ninsonmüder-risiunvanınıömrüboyuncasürdürmüştür.

Müderrislikgörevisonaermesinerağmenmüftülükgörevinebirsüredahadevametiğisöylenir.Devrinhükümetikargalarınitlafınaka-rarverdiğindeÇorumMüftüsüKürtHacıMustafaEfendi’denfetvais-ter.Oda“Mahsule zarar veren haşerenin katli caizdir ama dalda veya çatıda duran bir karganın itlafı asla caiz olamaz.” diyefetvaverincemüftülüktenazledildiğihalkarasındayaygındır.

KürtHacıMustafaEfendi,tasavvufladayakındanilgilidir.Ka-yınpederiŞiranlıŞeyhMustafaEfendigibiodaNakşibenditarikatınamensupolupgizlizikritercihetmiştir.Hıdırlık’tayatansahabeveevli-yakabirlerinisıksıkziyaretettiğibilinmektedir.ÖzellikleKereb-iGazitürbesinegiriporadasaatlerceduavezikirdebulunduğunakledilir.

Keşifvekerametiaçıkbirkişiolarakbilinir.Birgüntalebeleritırnakkesilenbirbıçaklameyveveyasebzekesilebilirmidiyekendiaralarında tartışmışlar. Sonunda fetvasını sorup ondan cevap almayakararvermişler.OnlarkapıyageldiğindeHocaEfendi,bıçağınıçıkartıptırnağınıkesmeyebaşlamış.Talebeleriiçerigiripselamverdiktensonrakonuyusoracaklarısıradaelmagetirtmiş,aynıbıçaklaelmayıdadoğra-mayabaşlamış.Talebeler,gözgözegelipgereklicevabıaldıklarınıimaettiklerisırada“Böyleyapmakcaizisedabaşkalarınaikramedileceksebıçağıyıkamakevladır.”şeklindekiaçıklamaylabirtakımendişeleridegidermiştir.Öğrencileridehocalarınınbuhareketinikeşfükerametinebağlamışlardır.

DevrimizintanınmışilimadamlarındanmuhteremhocamızHay-rettinKaramandahatıratındaHacıMustafaEfendi’yedeyervermiştir:“Çocuktum. Her evde olduğu gibi bizim evde de sık sık Kürt Hoca’dan bahsedilirdi. Cesur ve ermiş, keramet sahibi bir alim diye anlatılırdı. İçimde onu görmek ve tanımak için bir arzu uyandı. Ertesi gün annem beni çarşıya gönderdi. Lapa lapa kar yağıyor, göz gözü görmüyordu. Çarşıda Saraçlarbaşı civarında başım önüme eğik vaziyette ilerlerken göğsüme doğru bir bastonun uzandığını gördüm ve durdum. Bastonu elinde tutan uzun boylu, beyaz sakallı, nur yüzlü bir zat, beni kendine doğru çekip alnımdan öptü. ‘Oğlum, Kürt Hoca benim.’dedi. Başımı okşadı, adımı sordu ve dua etti. Bunlar olurken gelip geçenler de dur-muş bize bakıyorlardı. O zat bırakıp gidince bizim mahalleden Yemen Ağa isimli bir arsanacı bana, o zatı nereden bu kadar tanıdığımı sor-du. Ben de bilmiyorum, tanımıyorum, deyince “Ona Kürt Hacı Mustafa Efendi derler. Büyük bir zattır.”dedi. Durumdan iyice emin olunca he-yecanla arkama döndüm, karların içinde bir sütun gibi yürüyüp görün-

207

mez oldu.” AynıolayıAhmetLütfiKazancıHocamız,yineHayrettinKaraman’dannaklenanlatıyordu.

Hoca Efendi ile Merzifon müftüsü kadim dostlarmış. MüftüEfendi,onuzamanzamanMerzifon’adaveteder,PaşaCamii’ndevaazettirirmiş.HocaEfendi,yinebirgünMerzifon’agidipdevaazetiktensonranamazaduracaksıradakalpgözüyleimamınahvalinianlayıncaonumihraptan çekerekmüezzini çağırıp namazı kıldırmasını söyler.CemaatbunabiranlamveremezamaHocaEfendi’yedeitirazetmeyekimsecesaretedemez.NamazdansonraMüftüEfendi,bununsebepvehikmetinisorar.HocaEfendi,fitneyesebepolmamakiçingizlicevesa-deceMüftüEfendiye,imamolanşahsıngayrimüslimolduğunusöyler.Bununüzerineimamlailgilikısabiraraştırmadansonrahaberingerçekolduğuanlaşılıpgörevdenuzaklaştırılır.HocaEfendi,buolayıbirsırgibisaklarÇorum’agelincesadeceeşineanlatır.

HocaEfendi,resmigörevindenayrılıncaevindekitaplarıylameş-gulolmayadevameder.Harfinkılabındansonrabazıgörevlilerinyanlışuygulamalarıbaskıyadönüşüncekitaplarınınçoğunugazyağıtenekele-rinedoldurarakEskiekinKöyü’ndekibağlarınagömmüş,birkısmınıdaBayezidKütüphanesi’negöndermiştir.

Çorum ilim ve irfan hayatına büyük katkıları olmuş olan sonmüderrisimizvecesurmüftümüzKürtHacıMustafaEfendi,5Nisan1946tarihinde,87yaşındaykenÇorumdavefatetmiştir.GörevyaptığıUluCamidecenazenamazıkılındıktansonrasokaklarasığmayanbü-yükvekalabalıkbircemaatleUluMezar’agötürülüpvasiyetiüzereYa-yanDede’ninayakucunadefnedilmiştir.KürtHacıMustafaEfendi’yeAllah’tanrahmetdileriz.

Not: Bu bilgiler, torunuMustafaDeliyusuf’tan alınmıştır. Kendisineteşekkürediyorum.Ayrıca bakınız:1.Hayrettin Karaman:Bir Varmış Bir Yokmuş Hayatım ve Hatıralar, I/58,İstanbul-20082.AhmetLütfiKazancı:ÇorumluOsmanlıAlimleriveŞeyhleri-Müza-kere,Osmanlı Döneminde Çorum Sempozyumu(1-3Ekim2004),550-551

208

KürtHacıMustafaEfendi’ninkabri

209

11.URLU HAFIZ ARİF GEVENCİ HOCA

ArifHoca,1887yılındaÇorum’dadoğmuştur.Camikebirsokak-tabulunanevlerindebüyümüştür.Cami-iKebirMedresesi’ndehafızlı-ğınıtamamladıktansonra36yaşınakadardiniilimleritahsiletmiştir.BaştaKürHacıMustafaEfendiolmaküzeredevrininalimlerindendersokumuşveicazet(diploma)almıştır.

TahsilinitamamladıktansonrayapılanimtihansonucuUluCamiiimam-hatiplikgörevineatamasıyapılmıştır.Düzgünkıraati,vecizifa-desivebeliğhitabetiilegözdoldurmuştur.KendisindenRecepCamcı,MehmetBüyükkareli,MehmetUsta,KılıçörenliAbdullahEkin,HakkıBilalgibiçoksayıdakişidersalmışvekendisiniherzamanövgüvesaygıylaanmışlardır.

ArifGevenciHoca,Çorum’da“UrluHafız”diyebilinmektedir.CamidekiimamhatiplikgörevindenbaşkaNakşibenditarikatınamen-subiyetivetasavvufalanındakimanevimertebesiyledetanınır.Talebe-leriveyakınakrabalarıtarafındanhakkındaçoksayıdamenkıbeanla-tılmaktadır.

ArifHoca,UluCami’deki görevi esnasındamaaştan başka birgelirkabuletmemesiyledemeşhurdur.Geçimsıkıntısıçekmişolma-sınarağmencenazeden,mevlitten,hatimdenparakabuletmemiş,baş-kalarına yük olmamış, elinin emeğiyle geçinmeyi tercih etmiştir. Bubağlamdamutaflık,dokumacılıkyapmış,hattaTokatlıbirustadanöğ-rendiğiyazmabasmatekniğiniÇorum’dauygulamıştır.Birçokdoku-matezgahınaişvermişveonlarınürettiğimallarıMerzifonveİstanbulpiyasasındapazarlamıştır.

BuyoğuniştemposunarağmenUluCami’dekigörevinihiçak-satmamıştır1951yılındavefatedinceyekadarbugörevinidevamet-tirmiştir.Vefatındansonravasiyetigereğikitapları,HakkıBilal’eve-rilmiştir.

Gerideikioğluveikikızıkalmıştır.Kabri,HıdırlıkMezarlığı’ndaKereb-iGazitürbesininarkatarafındadır.

UrluHafızhakkındapekçokşeyanlatılır.Menkıbelerindışındadersveöğütmahiyetindekişudavranışınıanlatmaktayarargörüyorum:

HocaEfendi,kasaptankendisietalmazmış.Evindekiçocuklar-danbirisiniveyabaşkabirkişiyigönderereketaldırtırmış.Niçinböyleyaptığısoruluncahalkınkendisinegösterdiğisaygıdandolayıetin iyiyerlerinivermesindenendişeettiğini söylermiş.Bunedenlekasaptanetalacakdiğerinsanlarınkendisinehaklarınıngeçeceğindendolayıkulhakkıyla Yüce Allah’ın huzuruna gitmekten korktuğunu anlatırmış.Onuniçinevinealacağıeti,başkalarınaparavererekaldırtırmış.Aynı

210

hassasiyetisebzevemeyvealımlarındadagösterirmiş.Ruhuşad,mekanıcennetolsun.

Not:Bubilgiler,torunuYusufGevenci’denalınmıştır.Kendisineteşekkürediyorum.

ArifHoca’nınkabri

211

12.İBRAHİM RÜŞTÜ İPEK EFENDİ

Çocukluk ve gençliği:İbrahimRüştü,1934yılındaİskilip’ebağlıYerliKöy’dedoğdu.

BabasınınadıMehmet, annesininkiFatma’dır.14yaşındadoğupbü-yüdüğüköydenayrılarakUşşakişeyhiHüsnüGülzarihazretlerinein-tisapetmiştir.Gençyaştaevlenerekailesorumluluğudaaldıktansonraİskilip’teMekkeliÖmerHocaadıylamarufolanalimdenArapça,tefsir,fıkıhderslerialmışvehafızlığınıtamamlamıştır.Buyüzdenhalkara-sındaİpekHafızdiyetanınmıştır.

İbrahimİpekEfendi,şeyhiHüsnüGülzariEfendi’denirşatiçinicazetalmıştı.ŞeyhininvefatıylaSungurlu’nunMüdüköyündedefnin-denitibarenirşatgörevinideüstlenmiştir.Bugörevini,büyükfedakar-lıklarlaömrününsonunakadarsürdürmüştür.

Tasavvufa ilgisi:İpekEfendi,şıkvetemizgiyimiyledikkatiçekerdi.Uzunboy-

lu,iriyapılıydı.Dışarıdauzunpaltosunusırtındanhiççıkarmazdı.İrşatiçin durmadan hareket halindeydi.Müritlerinin sorularını cevaplayıpmüşküllerinigidermeyegayretederdi.Onlarıhep iyiye,güzele,doğ-ruya teşvik ederdi. İbadet ve zikirlerini ihmal etmemelerini söylerdi.İmkanlarını seferber ederek her yıl hacca gitmeye ihtimam gösterir-di.Kabe’detavaf,Arafat’tavakfeyapıpMina’dakurbankesmeninveMedine’deHz.Muhammed(sav)inhuzurundagözyaşıdökmeninma-nevihazzınıheryılyaşardı.

Dahadervişliğeyenibaşladığıyıllardabilegeceyiüçebölermiş.İlkbölümünüistirahataayırır,ikincibölümünüKur’anokumaya,sonbölümünüdezikrullahavesalatüselama tahsisedermiş.Heranab-destliolmayaözengösterirmiş.Müritlerineöncenamaz,sonrasalavatdiyeöğütverirmiş.Abdestsiznamazınkabulolmayacağıgibisünnetsizsalavatındakabulolmayacağınısöyleyereksünnetnamazlarariayetet-melerinitavsiyeedermiş.

Zikir anlayışı:CehrivehafizikribilenveuygulayanbirdervişolarakİpekEfen-

di,zikridörtkısmaayırır:“Birincisidilinzikridir.KulAllahder,lâilaheillallahder.Bunun

dillesöylenmesifazlafaydateminetmez.İkincisikalbinzikridir.Zikirdildenkalbeindimikişikendisiniilimmeclislerindegörür,evliyaullah-lagörüşmeyebaşlar.Bunlar,zikrinkalbeindiğininişaretidir.Üçüncüsüruhunzikridir.Zikirdildenkalbe,kalptenruhasirayetettimikişideaşk

212

vemuhabbetbaşlar.Dördüncüzikirise,mükaşefezikridir.Kalpayna-sınıtemizleyiporayınur-ıMuhammediilesırlayankişininkalbinezikiresnasındaCenab-ıHaktecellieder.Okişidebunurlarıseyreder.Budaherşeyhinişideğildir.”

DervişolduğukadarşairdeolanİpekEfendi,divanındaMüca-hitmahlasınıkullanırdı.Tasavvufuninceliklerinimısralarınamaharetleaktarırdı.Bubağlamdatarifettiğizikrinsonaşamasınıbirdörtlüğündeşöyletarifediyordu:

Mücahit bugün abad olduNuru Muhammed mir’at oldu

Nurdan nura seyreyledimCümle cihan sübhan banaİbrahimİpekEfendi,dervişlikmaskesinitakınıponauymayan-

ları hep uyarırdı. Zikirden zikire derviş olanları hep eleştirirdi. “Bizdervişlerizikirdenzikiredeğil,hayatınınhersafhasındabumesleğiya-şayan insanhalinegelmelerinisağlamak içinçalışıyoruz.”derve tümihvanınböyleolmasıiçinduaederdi.

Dünyaveahiretkonusundakişusözüoldukçailginçtir:“DünyaişindeKoç’tanileriolmakisterim.AhiretişindedeMevlana’danileriolmakisterim.”

1983yılındaMedine-iMünevvere’dekalemealıpaileefradınayolladığımektup,aslındatümdostlarınavasiyetniteliğindedir.

Şairliği ve şiirlerinin ana temaları:İbrahimİpekEfendi,şairkişiliğiyledeönplandadır.Şiirlerinde

Mücahitmahlasını kullandığı bilinmektedir. Şiirde edebiyat ve sanatkaygısı taşımamaktadır. Şiirlerinin ana teması; iman, ihlas, tasavvuf,zikir,nefismücadelesi, tebliğveirşattır.İlahiaşk,peygambersevgisiveümmetinderdidemısralarındadilegetirilmiştir.

Eyyüp Fatih Şağban, “İpek Yolu” adlı eserinde İbrahim İpekEfendi’nin 80 şiirini yayınlamıştır.Bu şiirler, onundüşüncelerini or-tayakoymasıbakımındanönemlibelgeniteliğindedir.Eserdegeçenşumısralar,onundervişlikanlayışınıterennümetmektedir:

Can içinde cenan vardırBasiretle gören vardırGidip ordan gelen vardırDost ilini soran gelsin

Şeyh dervişten hal istiyorDerviş Hak’tan mal istiyor

213

Hak dervişten can istiyor Canını Hakk’a veren gelsinGönüldoktoruolaraktasavvurettiğiLokman(as)ıntavsiyelerini

derdedermanolarakgörüpbazılarınımısralarınadökmüştür:Bugün vardım bir Lokman’aDerdin sana derman dediMihnet etme ten ve canaCanındır canan dedi

Günahlardan hazar eyleKalb evine nazar eyleHak’tan alıp halka söyleBöyle olur divan dedi

Mücahit zikri az eylemeYalvar Hakk’a naz eylemeMünkir ise hiç söylemeSükut duran sultan dediHerdervişgibiodaAllahvepeygamberaşkıyladoludur.Bunu

şudörtlüktebirliktezikreder:İstemezem evlat malıYeter bana aşk-ı HüdaGünahıma tövbe ettimSalavattan aldım gıdaŞudörtlüktedeİslamtoplumununtümününderdinidertedindiği-

ni,coğrafimekanlarbeyanederekifadeeder: Vuslat rüzgarı esse Yemen’deTitretir Rum’da derviş olanıEhl-i zikre derler deli divaneDermandır zikir, derdi olanaİbrahimİpekEfendi’nindivanınıntasavvufiyöndenderinbirtah-

lilininyapılmasındayararvardır.Ziraondatasavvufunherkonusununveİslamesaslarınınmısramısraifadesibulunmaktadır.

Menkıbeleri:SondevirmeşayıhındanİbrahimİpekEfendi’ninmüritleritara-

fındandilegetirilenpekçokmenkıbesivardır.Ancakbunlarınçokazıkayıtaltınaalınabilmiştir.EyyüpFatihŞağban’ıneserlerindeİbrahimİpekEfendi’ninpekçokkerametvemenkıbelerizikredilmektedir.*Hacdakaybolanbirininbulunduğuyerikeşfükerametiyletespitedipdelilebildirmesi,

214

*Sıksıktayy-imekanyaparakhacdaikeneviniziyaretetmesi,değişikmemleketlerebuyollagitmesi,*Kalptenkalbeirşatesnasındamuhatabınınarzusununkerametyoluylagerçekleşmesi,*AbdulkadirGeylani’nin,AhmetRufai’ninveNakşibendhazretlerininmanevitalimineulaştığınıbeyanetmesi,*Bazımüritlerininaklındangeçensorularauyguntemsilgetirerekce-vaplandırması…Vebunabenzerbirçokkerametvemenkıbelerinakledilmektedir.

Vefatı:İbrahim İpekEfendi,Uşşaki tarikatınınbilinen sonmeşayıhın-

dandır.Sadece ilimizdedeğil,çevre illerdevehattabüyükkentlerde,Ankarave İstanbul’dapekçokmüridivardır.Onun irşadıveduasınıtalepetmekiçinsağlığındaeviziyaretçilerledoluptaşardı.Kendisiİs-kilipilçemizebağlıYerliKöy’deyaşamasınarağmenhastalığısırasındaheryerdenziyaretinegelenlerolmuştu.

Hercanlıgibiodaeceligelinceemanetisahibineteslimedece-ğininbilinceydi.Müritlerinedehepölümühatırlatıpondansonrasıiçiniyihazırlanmalarınıöğütlerdi.Kendisidefanialemdekihizmetinidol-durup6Haziran2000 tarihindeHakk’ın rahmetinekavuştu. İbrahimİpek Efendi’nin vefatı tüm dostları vemüritleri arasında yankılandı.Kalabalık bir cemaatin katılımıyla kılınan cenaze namazından sonraYerliKöy’dekikabrinedefnedildi.Allah,rahmeteylesin.

İpekEfendi’yisevenler,onunadınıyaşatmakiçinheryıl,genişkatılımlıbir törenleönceÇorum’da, ertesigünkabrininbaşındaanı-yorlar.

KAYNAKLAR:*EyüpFatihŞağban:Gülzarı Hüsniya,İstanbul-2003*EyüpFatihŞağban:İbrahim İpek Efendi Divanı İpek Yolu,İs-

tanbul-2002

215

İbrahimİpekefendi’ninYerliKöy’dekikabri

216

13. ŞEYH MUHYİDDİN YAVSİ ŞeyhMuhyiddinMehmet,SemerkanttarafındanMaveraünnehirbölge-sindengelipAnadolu’nunşirinbeldesiİskilip’eyerleşenbirailedendir.Buaile,1494senesisonlarındaİskilip’inBağözü/Direklibelkasabasınıyurtedinmişlerdir. Muhyiddin’inbabasıMustafa’dır.DedesininadıdaMehmet’tir.AmcasıünlümatematikveastronomibilginiAliKuşçuvediğeramcasıAbdülgani’ninİskilip’egelmeleri,babasıMustafa’nınvefatındanson-rayarastlar. AmcasıAliKuşçu,astronomitahsilinimeşhurUluğBey’inya-nındayapmıştır.ŞeyhYavsideönceamcasıAliKuşçu’nunyanındavehizmetindebulunmuş,hadisrivayetiileilgiliicazetideondanalmıştır.AliKuşçu,biraraTebriz’deUzunHasan’ınelçisiolarakgörevyapmış,sonra Fatih SultanMehmet’in ısrarlı daveti üzerine İstanbul’a gelipyerleşmiştir. Şeyh Yavsi’nin babası Mustafa, İskilip’te Zeyniyye Tarikatışeyhiolarakuzunzamantedrisatlameşguloldu.BuradakaldığısıradaDireklibel,diğer adıyla İmad’da1454yıllarındaMuhyiddindünyayageldi.Muhyiddin,babasınınyanındabüyüdüve ilk tahsilinibabasın-dan yaptı. Sonra tahsilineAmasya ve İstanbul’da devam etti. ZahiriilimleriamcasıAliKuşçu’dantahsiletti.Foçavi’denTefsir-iBeydaviokudu.Batıni ilimleri deŞeyhMuslıhiddinKoçevi veŞeyh İbrahimKayseri(Tennuri)’denaldı.ŞeyhİbrahimTennuri’ninuzunzamanhiz-metindebulundu.Yanındariyazatadevametti.Onunizniyleriyazattançıktı.Şeyhindentarikatveirşaticazetialdı.ŞeyhİbrahimTennuri,HacıBayramVeli’ninmüridiolanAkşemseddinhazretlerineintisaplıolduğuiçinŞeyhMuhyiddinYavsiHazretlerideBayramiyyetarikatınamen-suptu. ŞeyhMuhyiddinYavsi, bir ara İskilip’e gelerekbabasıŞeyhMustafa’nıntekkesindeirşatfaaliyetindebulundu.Ancakburadafazlakalmadı.AmcasıvehocasıAliKuşçu’nunkızıSultanHatunileevle-nerekİstanbul’ayerleşti.Amcasının1474yılındavefatınakadaroradahemkendiniyetiştirdi,hemdekayınpederinehizmetetti.BuevliliktenNasrullah,Abdülfettah veEbussud adındaüç çocuğudünyayageldi.Mehmetadındabiroğludahavardır. ŞeyhMuhyiddin,ilmevemaneviyatakenegibiyapıştığıiçinYavsilakabıylameşhurolmuştur.AmcasıvekayınpederiAliKuşçu’nunvefatısırasındaSimavlıŞeyhBedreddin’inVaridatisimlimeşhureseriüzerindeçalışıyordu.Buesereyazmışolduğuşerh,onuilimvetasavvufdünyasındaşöhretekavuşturdu.Buşerhiletasavvufunenkarmaşıkko-nusuolanveİbniArabi’denberitartışılanvahdet-ivücuduilimalemine

217

genişbiçimdesundu. ŞeyhMuhyiddinYavsi,ilimvetarikatyolundailerlerkeniba-detlerini de eksiksiz yerine getirme gayretindeydi.Bu bağlamda hacgörevini yerine getirmeye karar verdi. İstanbul’dan yola çıkıp öncebabayurdu İskilip’euğradı.Oradakidost ve akrabaları ziyaret ettik-tensonraAmasya’yageçti.Amasya,onuntahsilgördüğüyerlerdendi.Aynı zamanda şehzadelerin padişah olmadan önce Anadolu’da bir-kaçvilayettenbiriydi.Orada1480yılındaŞehzadeBayezid’i ziyaretederkendisine“Hicaz’dandönüncesiziOsmanlıtahtınaçıkmışolarakbulacağım.”der.ŞeyhMuhyiddinYavsihazretlerihenüzhacgörevinitamamlamadanII.Bayezid1481yılındapadişaholur.

ŞeyhMuhyiddinYavsi’ninziyareti,II.Bayezi’inzihnindede-rinizbıraktı.TahtaçıkışınışeyhinduasıhimmetinegerçekleştidiyehacdönüşündeŞeyhMuhyiddinYavsi’yisarayadavetederekonasaygıveihtiramdabulundu.1482yılındaMüderris/Metrissemtindeonunadınabirtekkeyaptırarak“Hünkarşeyhi”unvanıylaoradahizmetetmesiiçingerekenimkanlarıemrinesundu.OğluEbussudEfendideoradadün-yayageldi.

Osmanzade Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya adlı eserindeşöylebir olaynakleder:Bir günPadişah’a “Bugece sarayharicindeyatsınlar.”diyehabergöndermiştir.Padişah,buhaberdebirhikmetvar-dır,diyerekogecebaşkabiryerdeyatmıştır.Geceyarısı şiddetlibirdepremle bütün şehir sarsılmıştır. Sultanın halvethanesinin tavanı daçökmüştür.Padişah,derhal şeyhinyanınagider.Negörsün,her tarafyıkılmışamaçilehaneyebirşeyolmamış.Ordaşeyhilebirsüregörüş-müşler.Şeyh,Padişah’ıhayırduadabulunarakyolcuetmiştir.

Şeyh Muhyiddin Yavsi’nin ünlü şeyhülislam EbussudEfendi’denbaşkaoğullarıŞeyhNasrullahveŞeyhMehmetEfendidealimvedervişinsanlardı.Osmanlıtarihindeüç–dörtdefaşeyhülislam-lıkmakamınagelenSun’ullahEfendideŞeyhYavsiailesindendi. ŞeyhMuhyiddinYavsi, dini ilimlerinyanı sıra tasavvuftadahayliyolaldığıiçinOsmanlıMüelliflerikitabınınyazarıBursalıMeh-metTahirEfendi,onu“Zülcenahayn”yaniikikanatlıalimlerarasındazikreder. ŞeyhMuhyiddinYavsi’ninkeşfvekerametini,ilkdefaSultanBayezid-iVelifarketmiştir.Bunedenleonatekkekurmuş,ilimvefey-zindenyararlanmıştır.Devletidaresindeonunirşadınınizlerivardır. Şeyhinkerametleri,bununlasınırlıdeğildir.Birgündostların-danbirininoğlusuçişler.ŞeyhYavsi’denvezirlerericaedereksuçunaffınaaracılıketmesiniisterler.Oda“Dahagüçlübirisineyönelipaffıiçindua edeceğim.”der.Divankurulup suçluortayagetirilincevezir,

218

genciövereksözebaşlar.Sonundaaffedipserbestbırakır.Durumdanhaberdar olanlar, cezalandırılmak için getirilen gencin affının ŞeyhYavsi’ninduasınınhimmetiyleolduğunuanlarlar. ŞeyhHacı Çelebi’nin anlattığına göre kardeşiMüeyyedzadeAbdurrahmanEfendi, kazaskerlikgörevindenazledildiği sıradaŞeyhYavsi’yiziyaretegider.Şeyh,altınagüzelminderlerserdiriparkasınasüslüyastıklaryerleştirerekkonuğunuağırlar.Kazaskerikenoturduğugibioturmasındadaısrareder.MüeyyedzadeAbdurrahmanEfendiha-zırlananyereoturuncaŞeyhYavsi,görevinmübarekolsundiyerekteb-rikeder.AradanikihaftakadarbirsürebilegeçmedenYavuzSelim’inemriyle tekrarRumeliKazaskerliğigörevinedöndürülerekEdirne’yegönderilir.BuolayındaŞeyhYavsi’ninduavehimmetininbereketiyleolduğunainanılır. Sultan II.Bayezid ile seferlere çıkan ve ona yakınlığı ile bi-linen ŞeyhAlaaddin, bir seferden dönüşte yolunu kaybeder. Şiddetliyağmuraveardındangelenseleyakalanır.Karşıyabirtürlügeçemez.Ogecekaranlığındabirkişigeliponuşiddetliselakıntısındankurtarıpkarşıyageçirirveşuyolutakipederekilerle,der.OtufandankurtulupEdirne’yevardığındakışladahummalıbirhazırlıkyapıldığınıgörür.BuhazırlığınŞeyhMuhyiddinYavsi içinyapıldığınıöğrenir.Odadiğeraskerlergibimeraklabekler.ŞeyhYavsiiçerigirdiğindegecekendisinitufandankurtarankişiolduğunufarkeder.Şeyhedurumuanlatmakiste-diğindeo,bununifşaedilmesindenhoşlanmayarakbiryanlışınvar,de-yipgeçiştirmekister.ŞeyhAlaaddinısraredinceonugizliceuyarır.Bubirsırdır,ifşaedilmesidoğrudeğildir,der.AlaaddinEfendi,buolaydanetkilenerekŞeyhYavsi’yeintisapetmiştir. Şeyh Muhyiddin Yavsi’nin Şeyh Bedreddin Simavi’nin El-Varidatü’l-KübraadlıeserineyazmışolduğumeşhurşerhdenbaşkaRi-saleFi-Ahvali’s-Süluk,Ta’likatAla-Tefsiri’-BeydaviveTa’likat-ıAliadlıeserleribilinmektedir. SultanII.BayezidHan’ıntakdirveiltifatlarınamazharolmuşolanŞeyhMuhyiddinYavsi’yemaddidestekyanındabirçokaraziveemlaktahsisedilmiştir.ŞeyhYavsihazretleribunlarailavetenşahsige-lirleriyledepekçokmülkedinmiştir.Tümemlakinikendindensonra-yadakalacakşekildeevladilikvakıfyoluylavakfetmiştir.İskilip’tekiservetinden pek çok köy, han, hamam, değirmen, arazi ve emlak ilegelirleriniİstanbulŞer’iyyeMahkemesinde906/1510tarihindekendi-sininvefatındansonraoğullarınavekocayavarmayankızlarınakayd-ıhayatşartıylapayayrılmaksuretiylefakirlerinvegariplerinistifadesinevakfetmiştir. İskilip’teMeydançayıüzerindekiŞeyhMuhyiddinYavsiCa-

219

miinideoyaptırmıştır. Şeyh Muhyiddin Yavsi hazretleri, hayatının son dönemindeİskilip’tekalmışve920/1524yılındaoradavefatemiştir.Devleterka-nının,ulemavemeşayıhındaiştirakettiğikalababircemaatinomuzlarıüzerinde caminin haziresinde babası ŞeyhMustafa İmadi’nin yanınadefnedilmiştir.Butürbe,ŞeyhMuhyiddinYavsiCamiininbitişiğinde-dir. Evliya Çelebi, Seyahatnamesinde şöyle anlatır: “ŞeyhMuhyiddin-iİskilibiŞeyhYavsinamıylamarufolan,halenkasabaiçin-deoğluEbussudtarafındanyaptırılantürbedemedfundur.”İskilip’de-kiziyaretgahındanbahsederkenŞeyhYavsi’yişöyletanımlar:“Kaşif-iesrar-ı hakikat,Gavvas-ıBahr-ıDinDerya-yı der-yakın eş-Şeyhu’l-Kebir” EbussudEfendi,babasıiçintürbeinşaettirdiktensonrayakın-dabirdeköprüileBağözümevkiindebirmescitveyanınadamektepyaptırmıştır. ŞeyhMuhyiddinYavsi,OsmanlıDevletine iki büyük şeyhü-lislamvebirçokmüderris,kazaskeryetiştirmişolanbüyükbiraileyemensuptur.OsmanlıDevletisınırlarınıaşıptümİslamalemindetanınanŞeyhülislamEbüssudgibibirevlatyetiştirmişolması,hertürlütakdirinüstündedir.Okadarkioğlu,babasındandahaçokşöhretbulmuştur. HerikisinedeAllahrahmeteylesin.

ŞeyhYavsiCamii

220

KAYNAKLAR:

1.RifatArıncı:Şeyh Muhiddin Yavsi,ÇorumluDergisiYıl:1940Sayı:18Sh.535-5372.MustafaAşkar:İskilipliŞeyhMuhyiddinYavsiHayatı-EserleriveTasavvufAnlayışı,1996-Ankara3.İslamAlimleriAnsiklopedisi- Muhyiddin İskilibi maddesi İstanbul–tarihsiz.14/164-1674.ÖmerRızaKehhale:Mucemü’l-Müellifin-1993Beyrut,3/6935.İsmail Paşa el-Bağdadi: Hediyyetü’-Arifin Esmaü’l-Müellifin ve Asaru’l- Musannifin-İstanbul1955,c.2sh.2536.ŞemseddinSami: Kamusu’l-A’lam,1306İstanbul,1/7227.MecdiEfendi:Hadaiku’ş-Şakaik. (Hazırlayan:AbdülkadirÖzcan–ÇağrıYayınları)1989İstanbul,I/349-3518.SüleymanSadettinMüstakimzade:Mecelletü’n-Nisab Fi’n-Niseb ve’l-Küna ve’l-Elkab, 324bve443avaraklar-(SüleymaniyeKütüphanesiHaletEfendiBölümüno.628-TıpkıBasım,KültürBakanlığıyayını,Ankara2000)9.OsmanzadeHüseyinVassaf:Sefine-i Evliya(Yayınahaz.Prof.Dr.MehmetAkkuşveProf.Dr.AliYılmaz)2006İstanbul,II/466-46710.AbdülkadirAltunsu:Osmanlı Şeyhülislamları,1972Ankara,sh.28(Meh-metEbüssuudbaşlığı)11.Evliya Çelebi: Seyahatname, (İkdam Matbaası) İstanbul-1314, cilt.3,sh240-24112.EthemErkoç: Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Çorum Yöresi -Çorum2010

221

14.KOYUN BABA

Giriş:Kızılırmak’ınikiyakasınakurulmuşşirinbir ilçedirOsmancık.

Ovasıverimli,çeltiğiboldurbubeldenin.Tosya’dankalıryeriyokturpirincinin.AmaOsmancık,KoyunBabaileanılırolmuş.OnatarihtevegünümüzdedeğerkatanenönemliunsurdurKoyunBaba.O,şairlereilhamkaynağı,yazarlarakonuolmuş.Kimiderviş,ondanalmışdersini.Kimiaraştırmacıonunhayatvemenkıbeleriilesüslemiştezini.SakinKarakaş,Osmancık’ıanlatırkenKoyunBaha’dandestekalmış:

Koyun Baba evliya ünlü bir veli Ada Tepe’den türbeye uzanır eli Tekkesini, köprüsünü ziyaret et meliEvliyalar mekânı, güzel Osmancık.

Anadolu’nun İslâmlaşmasında Horasan erenlerinin emeği bü-yüktür.KoyunBabadaHorasan’dadünyayagelmişbiralperendir.AsıladıSeyyidAli’dir.Annesininadı,Zehra’dır.Hz.Ali’nin(kv)oğluHz.Hüseyin ve torunlarından İmamRıza ile soyu ilintilenir.Bu nedenleSeyyitler’denkabuledilir.

Rüyada talimat: Koyun Baba’nın hayatı, menakıpnâmelerden öğrenilmektedir.

OnagöreonunOsmancık’agelişidebirmenkıbeyedayanır.KoyunBaba,gençyaşındabilebütünvaktininamazkılarak,dua

veniyazlageçirirdi.Salihvemüslümaninsanlarayardımeder,hastala-rınhalinisorar,fukarayaelindengelenyardımıesirgemezdi.Zühdvetakvasıkemalmertebesineerişmişti.BirgecerüyasındaPeygamberi-mizHz.Muhammed(s.a.v.)’igörmüştü.Rüyasındaona:

-Eyevladım,hicretzamanıngelmiştir.ÖnceBeytullah’agit,ta-vafet.Sonrabeniziyareteyle.Sanasayısıznasiplerverilmiştir.Şimdionlarıarayıpbulmakzamanıdır,deyinceSeyyidAliyolakoyulur.

Önce Bağdat yoluyla Kerbela’ya varır, ecdadını ziyaret eder.Oradan Mekke’ye yönelir, haccını eda eder. Oradan Medine’ye ge-lir.BüyükdedesiveHatem’ül-En’biyaHz.Muhammed‘Mustafa’nın(s.a.v.)Ravza-ıMutahhara’sını(kabrini)ziyareteder.OradaMescid-iNebevî’de namaz kılıp dua ederken murakabeye dalar. Resulullah(sav),ona“Rumdiyarına(Anadolu’ya)gidesin.HakTeala’nınhikmet-lerinimüşahadeeyleyesİn.”diyetavsiyevetalimattabulunur.

222

Anadolu’ya hareket:BunidaüzerineSeyyidAli,Rumdiyarınadoğruyolaçıkar.İlk

durağıŞam’avarır,Şam’daerenlerlesohbeteder.Amagideceğidahaçokyervardır.

Günlersonraoradanhareketeder.Anadolu’da ilkdurağıBursaolacaktır.

Bursa’da çobanlık:SeyyidAli, Bursa’daAbdullah isimli bir zenginin koyunlarını

gütmeyebaşlamıştı.Amaağaileyaptığıanlaşmayagöreçobanlıküc-retiolarakbirdenfazlakuzulayankoyunlannbufazlalıkkuzularıonaverilecekti.

Oyılbütünkoyunlarikizveyaüçüzkuzuladılar.BöyleceSey-yidAli, sürü sahibi oldu.Onun bu halini çekemeyen çobanlar, türlüiftiralarlaağasıylaarasınıaçmakistediler.Amaohepsiniyemeğedavetedipkışgünündekaraltındakikirazağacındanonlaratazekirazikramedincehepsideafdilediler.

SeyyidAli,koyunlarınaşefkatlemuameleeder,onlarahiçdeğ-nekvurmaz,taşatmazdı.TaozamanonaKoyunBabadenmeyebaşlan-mıştı.

KoyunBaba,birgünsürüsünüotlatırkenbirbağkenarınageldi.BağO’nahaldiliyleseslendi.

“Gerçekerisenşukoyunlarıbanasalarsın.Seninhimmetinleır-gatlarınolsunlar.Otlarımıayıklasınlar.”

Koyun Baba, kendisine ulaşan bu gizli sese uyup koyunlarınıbağa saldı.Bağ sahibi bu hali görünce bağınınmahvolduğunu sanıpSubaşınaşikâyetetti.Gelipbaktıklarındakoyunlarınsadeceotları te-mizlemiş olduğunu, bağa hiçbir zarar vermediklerini görünce hayretettiler.KoyunBaba’danafdilediler.

Konya’ya uğradı:Sırrının ifşa olduğunu gören Koyun Baba, buradan Konya’ya

doğruhareket etmiştir.Niyeti, orada sürüleriniotlatmakvebir engelçıkmazsayerleşmektir.

Buradadakendinigizleyememiştir.Birçobanınimdadınayetiş-miş,sürülerinisulamasıiçinderinkuyunundibindekikovayıçıkararakonayardımcıolmuştur.KerametizahiroluncaKonya’danayrılıpyolakoyulmuştur.

KoyunBaba,çobanlığadevamederkenyolüstündebirmağaradariyazetlemeşgulolmayabaşlamıştır.Gündüzlerioruçtutmuş,geceleri

223

süreklinamazkılmıştır.Buhâl,kırkgündevametmiştir.KırkıncıgüngizlibirsesO’na:

“Eyâşıkçoban,arifçoban,dilebenden,nedilersin?”dedi.Ko-yun.Babada:

“Seniisterim.”deyipüçdefatekrarladı.Bununüzerineoses:“Senbiziistersin.Bizdesenidünyadaveâhiretteazizlerdenkıl-

dık.Birkarakayalıyerdekekliköter,toprağındakekikkokarbirvela-yetyurduvardır.Varıporadamekântutasın.SofrakurupgelengeçenTanrımisafirleriniağırlayasın.”buyurdu.KoyunBaba’yabundansonrakararkılacağıyeritarifetti.

Kara kayalı kelik kokulu toprak:KoyunBaba,bufermanauyarakkırkkoyunuylabirliktebutarif

edilenvelayetyurdunuaramayakoyuldu.Biraylıkbiryolculuktanson-rabirgünormanlıkbölgeyigeçerekOsmancıktoprağınaulaştı.Etrafınıseyretmeyebaşladı.Tauzaklardabirvadiortasındakarabirkayabütünheybetiyleyükseliyordu.Birnehir,kayanınbulunduğuvadideakmakta,karakayanınetrafındabağlarbahçeleriçindebirşehirgörünmekteydi.Bukarakaya,KandiberKalesi’ninüzerinekurulmuşolduğukayaidivebuşehirdeOsmancık’tı.Burnunakekikkokusu,kulağınakeklikseslerigelmeyebaşladı.Aradığıyeribulmuştu.

Oturduğuyerdebüyükbirbeyaztaşvardı.Yarımtonağırlığında-kibutaşıyerindenoynatıpöylebirfırlattıkiArafatTepe’yevardı.“YaRabbi,butaşındüştüğüyeredefnedilmeminasipeyle”diyeduaetti.

Kırk erenler:KoyunBaba,Osmancık’ageldiğindeburadaKırkevliyavardı.

Bunlarınbaşındakizat,MantukBabadenenihtiyarbirdervişti.Ogecedervişlerinhiçbirikandiliniyakamadı.MantukBaba’ya:“Buhâlnice-dir?”diyesorduklarındaO,“Erenler,burayasahib-itasarrufbirigeldi.Budiyar,artıkonunhimmetialtındadır.Bizimkandillerimizinsönüşüdeonungelişinedelâlettir.”dedi.

BuhâliKadri,“Menakıb-ıKoyunBaba”adlıeserindeşöyledilegetirir:

O nurun pertevi söndürdü mümi Kamer yanında seyret bak nücûmi

Ayın yanındaki yıldızların heb Ziyası olmaz nedir ona sebeb

224

Kamer nur-ı nücumun pertevin hemBütün mahv kılar hem öyle elzem.

BöylederMantukBaba,dalarmurakabeye.Sonrabaşınıkaldı-rıp:“Ozat,şuandabuşehriniçindebirsakızağacınınaltındaoturu-yor.”der.MüritleriylebirlikteKoyunBaba’yıaramayakoyulurlar.OsakızağacınındibindeKoyunBaba’yızikrullahilemeşgulikenbulur-lar.Sorarlarona:

”Sahigelişiniznedendir?Mürşidinizkimdir?Nasibinizkimdenverilmiştir?”

ŞairKadri,KoyunBaha’nıncevabınışöylenakleder:

Koyun Baba bu sim kıldı idrâk Didi ecdadımız hakkında levlâk

Buyurdı hâlık-ı bicün-i mevlâ Eyü bildin ki ceddim âl-i Zehra

O sultan-ı Şehid-i Kerbelâ’nın Sülâlesindenim bilgil ben ânın

Horasan’dan gelürem anla rûşen Resulün emri ile bil seni sen.

Dahi ismim benim Seyyid Ali’dir O ceddim nuru bende müncelidir.

Benim mürşidimi sormak ne hacet Habibullah dirir ol tâc-ı ümmet

Bilâ-vasıta oldum andan irşad Dil-i viranemi ol kıldı âbad

KoyunBaba,“Buranınhimayesi artıkbizeverildi.Sizinbaşkailleregitmenizgerek.”deyincedurumanlaşıldı.Otuzdokuzdervişdüş-tüleryollara.Yaşlı,pir-i-fâniMantukBabaiseKoyunBaba’nıniznivehimmetiileâhirömrünüOsmancık’tatamamladı.

Koyun sevgisi:Koyun baba,Osmancık’ta da koyunlarını otlatmaya devam et-

225

miştir.Oşefkatlivemerhametlihalinihepsürdürmüştür.BirgünAda-tepeeteklerindekoyungüderkensürüdenbirkoyunkaçmıştır,

BabaHazretleripeşindenkoşaramabirtürlüyakalayamaz.Ko-yunun ardından koşarakAdatepe’yi. dokuz defa dolaşır.Adatepe’yinormalyürüyüşlebirdefadolaşmaküçsaatsürüyor,derler.Bukadarkovalamacayadayanamazlar,yorgundüşerler.Sonundakoyununboy-nundan tutar ‘Yamübarek, sen de yoruldun ama beni de Eyüp sab-rına nail ettin.” diyerek koyunu kucaklayıp gözlerinden öper. Kimimenakıbnâmelerdeonabusebeple“KoyunBaba”denildiğianlatılır.

AynıolayıŞairKadri,mısralarındaşöyledilegetirir:

Baba bir gün koyunun ra’yederdi Adatepe civarında güderdi

Koyunlardan birisi itti firar Hemen ardına düşdi anda ey yâr

Tolaştı tepeyi üç defa ey can Muvaffak olmadı tutmaya o sultan

Nihayet tutdı öpdi gözlerinden Ki fıkret hilmini, var sözlerinden Beni hem kendini yordun mübarek Be hey hayvan gücenme olma dilteng

Deyup anı koyunların içine Getürdi saldı andı nftti yine.

Kıskananlar var:KoyunBaba,artıkOsmancık’takararkılmıştır.Namı,diyardan

diyara yayılmıştır.Velayet ve keramet sahibi olduğu anlaşılıncamü-ritleridegündengüneartmıştır.Hertaraftanakınakınziyaretçilergel-meye,feyizalıpmemleketlerinegönülhoşluğuiledönüpgördüklerinianlatmayabaşlamışlardır.Buhâl,çevresindebirsevgihâlesininoluş-masınınyanısırakarşısındahasetvebuğzedeninsanlarındaçoğalma-sınanedenolmuştur.

GümüşbeldesininvaiziAbdullahEfendideonaatıpüfürenler-dendi.AbdullahHoca’nın yarenlerinden bir grupKoyunBaba’yı öl-dürmeküzereyolaçıktılar.Güvercinlikköyüyakınındagusletmekiçinırmağagirdiler.Çıktıklarındaherbirininelbisesiüzerinebireryılanın

226

çöreklendiğinigörüphatalarınıanladılar.“Eyyılanlar,KoyunBaba’yıgerçektenseviyorsanızelbiselerimi-

zinüzerindenuzaklasın,giyinelim.”deyinceyılanlarsugibiakıpotla-rınarasındakaybolupgittiler.

GümüşlüAbdullah’ınadamlarıKoyunBaba’yamüritolmakis-tediler.KoyunBaba, onlara bu yolun çok çetin olduğunu anlatmayabaşladı:

“Dervişlikateştenbirgömlektir.Onuherkişideğil,erkişigiye-bilir.Lokması,yediateştengeçmişzehirdir.Onudaherkişihazmede-mez,erkişihazmedebilir”

OnlardaKoyunBaba’danhimmetdilediler.Birihariçonbirineerenlerinnazarıylanazarettiveonlarımüritliğekabulbuyurdu.

Fatih’in Koyun Baba’yı ziyareti:Koyun Baba’nın ünü, Osmancık sınırlarını aşmış, ta Payitaht

İstanbul’akadarulaşmıştı.TahttaSultanMuratHanoğluFatihSultanMehrnet bulunmakta idi. İstanbul’un fethinden sonra zaman zamanAnadolu’yasefereylerdi.BirseferindeordusuylaOsmancık’takonak-ladı.Bu,İranŞahıUzunHasan’akarşıdüzenlediğiseferolarakgeçermenakıbnâmelerde.Ancakbu,tarihigerçeklerleuyuşmamaktadır.ZiraFatih’inUzunHasanüzerineyürümesi1473yıllarındadır.OysaKoyunBaba1467’devefatetmiştir.BudurumdaFatihileKoyunBaba’nıngö-rüşmeleridahaöncekiyıllardaolsagerektir.

Fatih SultanMehmetHan,Osmancık’a geldiğinde halkla soh-betettiktensonraveziriniKoyunBaba’yagönderir.VezirKızılırmakkenarınavarınca“Velayetsahibibirzatınhuzurunagidiyoruz.Gelin,ırmaktanabdestalalım.”der.HerkesabdestinialıpiçidışıpakolarakvarırlarKoyunBaba’nınhuzuruna.Oandabirkerametinedeşahitolur-lar.Uzunbirsohbetedalarlar.HalvetlerisonaerinceHünkarFatihSul-tanMehmetHan’ınotağınadönerler.Anlatırlartümgördüklerini.FatihSultanMehmetHan, “OAllah erini ziyaret etmek bize vacip oldu.”diyerekulemadanbirkaçkişiilebirlikteKoyunBabaHazretleri’nizi-yaretegelirler.

Bu esnada Baba hazretleri Cenab-ı Hak ile muaşerette bu-lunuyordu. •Padişahın geldiği ona malûm olmuştu. Zikir ve duasınıbitiripFatihSultanMehmetHan’ayönelincePadişahdoyumsuzmut-luluk, tanımlanamazbirsevinçhissetti.Selâmvemusafahadansonraaralarındakoyubirsohbetbaşladı.Etrafındakiyiğitlerveâlimleronlarısaygıylaizliyorlardı.

Bir araFatih,KoyunBabahazretlerine: “BabaSultan,himmetnazar eyle.Birkaçmuradımız vardır.Hak bunları nasip etsin.” dedi.

227

Babahazretleri deona: “MuradınHak’çamalûmvemuvafıkdır.VarAllahyolundacenket.Gazanmübarekolsun.”diyeduabuyurdu.

Fatih bu buluşmadan hoşnut olmuştur. Huzurundan ayrılırkenbirçokaraziyionunhizmetinevakfetmiştir.

Altın öğütler:KoyunBababuvakıfolayınıduyuncadervişlerini toplayıpon-

laraşuöğütlerivermiştir:*Benim kazanıma vakıf ek meği koymayın, dibini deler. Hak Teala

dergâhında bulgur bula macı elverir.*Kimsenin ağacına tamah etmeyin, dirlik odunu yakın.*Yoldan geçeni hoş tutun. Misafiri ağırlamakta cimri davranma-

yın. Elinizde olanı kaçırıp aç kalmaktan kork mayın. Misafire harcanan ge risin geri yerine gelir.

*Şeriat emrini muhkem tu tun. Zira şeriat evinden dışan çıkan, dört kapıdan da dışarı çıkmış olur.

*Elinizi Allah için duaya, kul için ataya (cömertçe harcamaya) daima açık tutun. Al nınızın teri kurumasın. Kendi nizi Allah yolunda alın teri dökmenin hayrından mahrum bırakmayın.

*Dost kalbini ferah tutun. Düşmanlarınızın da kalbini kazanın.*Dervişlik dilerseniz, Al lah’ın ipine sımsıkı sarılın. Dervişlik,

kişi kemâl bulunca gelir, size yetişir.*Birbirinize yâr olun. Bir birinize yâr oldukça bana da yâr olur-

sunuz. Bana yâr olan ların Hak Teala’ya yâr olması için dua ederim.*Hakkı her yerde koruyun. Ben iyiyi, yavuzu gözetirim, Yaramazı,

haksızı bana gön derin. Onun hakkından ben gelirim. Tuttuğumu geç tuta rım amma muhkem tutarım.

*Eğer bu nasihatlerimi dinlemezseniz ansızın kaybo lup giderim. Dinlerseniz, dün yada ve ahirette berhudar ol un.

KoyunBaba’nınöğütlerininherbirisomaltındeğerindeydi.Mü-ritleri,onucankulağıyladinlediler,gönülkabınadoldurdular.Ömürleriboyuncabuöğütlerindışınaçıkmamayaçalıştılar.Nedeolsaşeyhbuy-ruğuydu,Babaöğüdüydübunlar.

Köprü isteği:FatihSultanMehmetHanilegörüşmesinde,Babahazretlerinin

heristeğiniyerinegetirmekistediğinibildirilinceoda:“HayırhasenatyapmakistiyorsanKızılırmaküstünebirköprüyaptır.”dediğideriva-yetedilir.Bukonunundeğişikrivayetleridevardır.Fatihdönemindebuköprüyapılamadı.AmaoğluSultanBayezidzamanındakısmetoldu.

228

BunuŞairKadri,şöyleanlatır: Köprünün inşasına kıldı niyet Vefa kılmadı ömrü, etti rıhlet

Ânın oğlu Sultan BayezidZamanında yapıldı oldu te’yid.

FatihSultanMehmedHan,1481yılında,yaniKoyunBaba’nınvefatından ondört yıl sonra vefat etmiştir. Bu durumdaKoyunBabaMenakıbnamelerindeköprününII.Bayezidzamanındakiinşaatındabu-lunması,geyiklerletaştaşımasıgibiolaylarefsanevîniteliktedir.Me-nakıbnamelerln incelenmesindebuözellikdikkate alınarakdaha titizolunmalı. Birilerini öğerken tarihî gerçeklerle de çelişkiye düşülme-melldir.

Şehzade Bayezid ile görüşmesi:KoyunBabahayattaikenŞehzadeBayezid,Amasya’davaliidi.

Ozamanlarİstanbul-Bağdatyoluüzerindeönemlibirgeçişvekonakla-mayeriolanOsmancık’aŞehzadeBayeziddeuğramışolabilir.Etrafınaşâir,sanatkârveâlimleridetoplayarakseyahatetmeyisevenŞehzadeBayezid,tarihteveliolarakbilinir.Evliyalarakarşıderinsaygıvesevgiduyardı.BunedenledevrindeönemlibirzatolanKoyunBaba’yıözel-likleziyaretetmişolmasınısöylemek,tarihîbilgileredetersdüşmez.

Şurasıbirgerçekki“BayezidVeliKöprüsü”diyedeanılanköp-rününinşasındaKoyunBaha’nınteşvikvetavsiyeleriönemliyertut-muştur.

229

Keramet ve menkıbeleri:Koyun Baba’nın keramet ve menkıbeleri çeşitli eserlerde top-

lanmıştır.BunlarınkimiOsmancıkbölgesindekimidebaşkayörelerdegeçmiş olanmenkıbelerdir.KoyunBaba’nın otuzu aşkın keramet vemenkıbesidildendiledolaşmaktadır.

-Köylerinedehşetsaçanejderhalardanonlarıkurtarması,-Ejderhanıntaşlanmasınısağlaması,-AbdullahVahşiadlıbirfakirigözaçıpyumuncayakadarhacc

içinMekke’yegötürmesi,oradabirArap’ınonakurbanlıkkoyunge-tirmesi,HaccibadetininbitimindeonuyineaynıyöntemleOsmancık’agetirmesi,

-İbadetiçingirdiğimağaradayukarıyadoğruyolgibigenişdelikaçılmasınısağlaması,

-Bumağaradaki asasını çalan Boyabatlı bir kişinin sabahleyinyastığınınaltındaasayıbulamayıpasanıntekrarmağarayadönmüşol-ması,

-Müritlerinden Ali Koca’nın Tuna boylarında Vidin kalesinetayy-imekânyoluylaansızıngidişinisağlaması,

-Kargı’da110yaşındakiçocuksuzkadınındahayaşlıeşindenço-cuksahibiolmasıiçinduaetmesiveikizçocuğunundünyayagelmesi,

-Zamanındakibazıkadılarınhelâl-haramdemedenrüşvetyeme-leriniispatiçinköpeklerininharamlokmakonankaplardanyalyeme-diklerinigöstermesi,

Vebunabenzerkerametvemenkıbeleriçeşitlieserlerdegeçmek-tedir.

KoyunBaba’nınmenkıbeleri,onunhayattaoluşuylasınırlıdeğil-dir.O,ölümündensonradatasarruflardevamedenbirvelidir.

-Tabututaşınırkendervişleriniteskiniçinonlaragörünmesi,-İşaretettiğiyerdebirtürbeyapılmakistendiğindedökülenker-

piçlerin yağmurla eriyip gitmesine rağmen türbemahallinde taşlarınbirikmesi,onun“Lazımolankendigelir.”sözününgerçekleşmesişek-lindedeğerlendirilmesi,

-Türbenininşasıİçingerekensuyunyeraltındançıkmasıvein-şaatınbitimiylesuyunkesilmesigibiölümündensonradadevamedenkerametvemenkıbelerindensözedilir.

KoyunBaba’nınhayathikâyesinianlatanmenakıbnameler,Prof.MehmetKaplan’ındediğigibibirnevidestankarakteri taşımaktadır.Onlarabirazdabugözlebakmaktayararvardır.

230

Koyun Baba’nın vasiyeti:KoyunBaba,vefatındanöncemüritlerinitoplayıponlaraönemli

vasiyetlerdebulunmuştur.ŞairKadribunuşöyleanlatır:‘Baba cem itti bir gün dervişânı Haber virdi vefatından nişanı

Didi size vasiyyet eylerim ben Vasiyyetim size olsun müberhem

Gelen züvvarıma ikram idin siz Dahi tatyib ile it’âm îdin siz .

Gelen giden yesinler nânımızdan Verin süt yoğurt egnamımızdan

R ızâullah îçün it’am idin sizFakir miskinlere inam idin siz

Şeriatten cüda olman aman siz İbadet eyleyin burada heman sizKoyunBaba’nınvasiyetiuzunduramaverdiğimesajlarçokaçık-

tır.O,Allahyolununyolcusu,Resulullah’ıntalimatıylayolaçıkanbirveli.AllahveResulü’nünbuyruğuylahayatınısürdürmüş,Sonmısradadageçtiğigibiİslâmşeriatındanbiranolsunayrıdüşmemekiçinhepibadetetmişvemüritlerinedeaynışeyivasiyetetmiştir.

Türbesi ve tekkesi:KoyunBaba’nınvefatınımüteakipyapılantürbeninyanındabir

cami,dervişler içinmeydan,biryemekveziyafetevi,misafirler içinkervansaray,mutfakvekilerdensözedilir.HattabunlarıSultanBayezidVeli’ninyaptırdığırivayetiyaygındır.KoyunBabatürbevetekkesindebugünbunlardannelerinkalmışolduğunutümOsmancıklılargörmektevebilmektedir.

Koyun Baba Tekkesi’ne ait çok sayıda vakıf varmış. Gürgenormanı, çamormanları, üzümbağları ve ardıçormanıgibi yerlerdenbaşkaSarıalanveSaltukmevkiinindeKoyunBabaTekkesi’ninvakıfmallarındanbirkısmınıteşkilettiğisöylenebilir.Bugayrimenkullerinşuandakimlerinmülkiyetinegeçtiğiniaraştırmak,başlıbaşınabirko-nudur.

Koyun Baba türbesinin ziyaretçileri, her dönemde olmuştur.Olmaya da devam edecektir.Allah dostlarını seven, kabirlerini ziya-

231

retedipfatihalarokuyanmü’minkullarmutlakaolacaktır.OnuziyaretedenlerdenbirideEvliyaÇelebi’dir.O,türbeyiziyaretinde:

“Kudve-i erbab-ı tahkik, zübde-i Âl-i Âba Mahzen-i sırr-ı velayet Hazret-i Koyun Baba”

(Gerçeğiarayanlarınenöndegeleni,Âl-iÂba’nınözü,evliyalıksırrınınhazinesiKoyunBabaHazretleri)diyeövmektenkendini ala-mamıştır.

AncakEvliyaÇelebi,Seyahatnamesi’ndeKoyunBaba’danbah-sederken“ŞeyhHazretleri,HacıBektaş-ıVeli’ninhalifesidir.”diyebirifadekullanmaktadır.Bununeyedayandırdığınısöylememektedir.Oy-sakiHacıBektaş-ıVeli’nin1270yılındavefatınarağmenKoyunBaba1467’de vefat etmiştir.YaniHacı Bektaş-ıVeli on üçüncü yüzyılda,KoyunBabaonbeşinciyüzyıldayaşamıştır.Bunedenlebiridiğerininşeyhiveyamüridiolmasısözkonusudeğildir.AmaşubirgerçekkibirBektaşiDervişiolanKoyunBaba’nıntekkesidebirBektaşitekkesidir.HacıBektaş-ıVeliveKoyunBaba,her ikisideAllahvePeygamber(sav)yolununyolcusu,ehl-i sünnet inancınıbütünsamimiyetiyleya-şayanAllahdostlarıdır.

EvliyaÇelebi,KoyunBaba’nıntürbesiyleilgilişunlarısöyler:“…Koyun Baba, buraya defnedilmiştir. Sonra Sultan Bayezid

Veli,KoyunBaba’yıKadirgecesindegörüp,vasiyetiüzerinebiryük-sekkubbe,bircami-işerif,şanlıdervişleriçinmeydan,biryemekveziyafetevi,konuklariçinmisafirhane,birçokodalımutfak,kileryaptır-mış,buhayırbinalarıbaştanbaşakurşunlaörttürmüştür.”

EvliyaÇelebi,tekkeyi,“Mutfağındagecegündüznimeteksikol-maz.”diyetarifedervekülliyenintamamınıayrıntılarıylaanlatır.Tür-beyiziyaretinegelincebütünhislerinisatırlaradöker:

“Hakir,öncebuşehregirdiğimde,yüksekyerdekimevkiyeedepilevarıp,eşiğiniöperekEs-selamüaleyk(Sanaselamolsun.)diyerektürbeyegirdim.Onunmübarekruhuiçinhatm-işerifebaşladım.Nurlukubbesimiskveanberkokusuyladoluolduğundantümziyaretçilerinbeyinlerinikokulandırır.Herziyaretçiyetekkedekalanfukaravetürbe-darları,gülsuyuserperler.”

“MübarekbedeniüzerindekiBektaşisikkesinibaşımageçirdim.OandagözlerimdenvekulaklarımdanbirsaatkadaryaşaktıntansonragözlerimArapmeşalesigibiaydınlandı.ZiraKaradenizmıntıkasındakaldığımdagözleriminnuruazalmıştı.”

KoyunBabaTekkesi’ninbahçekapısınınüzerindekikitabedeikisatırhalindeşunlaryazılıdır: Asitane-i hazret-i Koyun Baba yapılup müşerref cevrinin

232

Ta müverrih bu mübarak bab-çün söyledi tarih-i bab-ı zilal.(KoyunBabahazretlerinin türbesi yapılarakonurlandırıldı.Ta-

rihçibumübarekyapıiçinÖğrencilerŞeyhi’nintarihinisöyledi.)Tekkedeki kitabelerden türbenin 874/1469 tarihinde yapıldığı,

tekkenindiğerkısımlarınınise963/1558tarihindetamamlandığıanla-şılmaktadır.

EvliyaÇelebi’denbaşkabirçokünlükişiburayıziyaretetmiştir.PirSultanAbdaldaonlardanbiridir.Onuşumısralarıylaöver:

Kardaşlarım bile yola gidelim Matem aylarına yüzler sürelim Çıkıp yükseklere seyran edelim Alçakları sazdır Koyun Baba’nın.

Şairveaşıklar,mısralarıyladilegetirmişlersevgilerini.Gönüler-leri,fatihaile,rabıtailemeşgulolupdervişlerlehalleşmişlerdir.

Menakıbnameler ve yeni çalışmalar:Osmancık’tayaşamış,oradavefatetmiş,orayadefnedilmişKo-

yun Baba’yı incelemeye çalıştık. Edirne’de, Konya’da, Denizli’de,Egekıyısında,İstanbul’dasözüedilenKoyunBabatürbelerinihiçelealmadık.

Koyun Baba’nın hayat hikâyelerini menakıbnamelerden derle-mekmümkündür,demiştik.Bukonudaaltıtanemenakıbnamedenbah-sedilmektedir.BunlarıveayrıntılarınıaraştırmacılarabırakıyoruzBun-larıncidditetkiklerisonucundafarklıbilgilereulaşmakmümkündür.

Bukonudaikiçalışmayızikretmekleyetinmekistiyorum.Ziraşuincelememdebuikiçalışmayıbazaldım.

1.Yard. Doç. Dr. Zeki Gürel’ln “KOYUN BABA” adlı eseri:2000yılındaYör-TürkVakfıyayınlarınınilkkitabıolarakçıktı.Aslın-da bu çalışma, 11.ÇorumHitit Festlvali’nde 1991 yılında bir tebliğolaraksunulmuştu.Bueser,şuanakadaryapılmışilközgünçalışmanınürünüdür.

2-”Osmancık’ta Erenler Durağı KOYUN BABA” adıyla M.ŞakirÇıplak’ın yayına hazırladığı ŞairKadri’nin “Menakıb-ıKoyunBaba” adlı manzum eseri: 2001 yılında Horasan Yayınlan arasındaneşredildi.Bueserinasılmetni.ÇorumHasanPaşaKütüphanesi’nde1217numara ile kayıtlıdır.MehmetŞakirÇıplak’ıngiriş bölümündeverdiğibilgiyegörebueser,önceÇorumİlahiyatFakültesiöğrencisiHarunBayraktar’ınmezuniyettezinekonuolmuştur.Aynınüsha1999yılında Çorum Hakimiyet Gazetesi’nde İsmail Torun veAbdulkadirOzulutarafındanbugünküTürkçe’yeçevirisiylebirlikteyayınlanarak

233

kamuoyunatanıtılmasınavesileolunmuştur.Eseri,birmukaddimeilekitaphalindebasınhayatımızaM.ŞakirÇıplakkazandırmıştır.Temen-nimiz,diğermenakıbnâmelerindegünışığınaçıkartılıpkitaplaştırılma-sıyönündedir.

KoyunBaba’yıdaiçinealanCevdetSadaçer’inuzunbirtetkiksonucuhazırladığı“TarihselDokuİçindeUnutulanBirKentOsman-cık”adlıeserinizikretmekgerekir.BuradaKoyunBaba,ilkeleri,türbe-siveköprüsühakkındagenişbilgiverilmiştir.Bukitapdasonyıllardayayınlananönemlikaynaklararasınagirmiştir.

KoyunBabaTürbesi

234

235

GENEL KAYNAKÇA

*387NumaralıMuhsebe-iVilayet-iKaramanveRumDefteriII, 937/1530,OsmanlıArşiviYayını-Ankara-1997*AbdulkadirSezgin:HacıBektaş-ıVeliveBektaşilik,Ankara1990*AbdullahÇakır:MehmetRifat Efendi’ninNefhatü’r-Riyazi’l-Aliyye’sindeAbdülkadir-iGeylaniveKadirilik,2cilt,İstanbul2012*AbdullahErcan:ÇorumluŞairler,2.basım,İst-1998*AbdullahGündoğdu:Çorum’un2numaralıŞer’iyyeSiciliTranskripsiyonveDeğerlendirme(H.1268-1280/M.1852-1863)YayınlanmamışYüksekLisansTezi,A.Ü.SosyalBilimlerEnstitüsü,Ankara-1989*AbdullahSelahaddin-iUşşaki:UşşakiSaliklerininAdabı(Çev.AbdurrahmanSami,YayınaHazırlayan:MahmutE.Kılıç)İstanbul-1998*AbdurrahmanGüzel:HacıBektaş-ıVeliElKitabı,Ankara2011*AbdülbakiGölpınarlı:MevlanaCelaleddin,İsanbul-1952*Abdülbarien-Nedvi:TasavvufveHayat,Terc.MustafaAteş,İstanbul1974*AbdülkadirAltunsu:OsmanlıŞeyhülislamları,1972Ankara,sh.28(MehmetEbüssuudbaşlığı)*AbdülkadirEfendi:Risale-iŞerh-iVelediyye(ÇorumHasanPaşaKütüpha-nesi-Kayıtno:2296/5)*AbdülkadirEfendi:Risale-iŞerh-iVelediyye,ÇorumHasanPaşaküt.Demir-başno.2296/5*AbdülkadirGeylani:Cilaü’l-Hatır(Çev.DilaverGürer)İstanbul-2010*AbdülkadirGeylani:el-Fethu’r-Rabbani(Çev.OsmanGünan)İstanbul-2010*AbdülkadirGeylani:Fütuhu’l-Gabyb(Çev.İlyasAslan-DeryaÇakır)İstan-bul-2010*AbdülkadirGeylani:Sırru’l-Esrar(Çev.MehmetEren)İstanbul-2010*AdilGündodu:AhiEvran-ıVeliveAhilik,Ankara,1991*AhmetCahitHaksever:ÇorumTarihiveKültüründeTasavvufGeleneği,Ço-rum-2009*Ahmeter-Rifai:HakYolcusununDüsturları–el-Hıkemü’r-Rifai(Çev.YamanArıkan)İst.20011*Ahmet er-Rifai: OnlarınAlemi-Haletü Ehl-i Hakikat-i Maallah,( Çev:M.Şentürk,H.Şekerci)İstanbul-2011

236

*Ahmeter-Rifai:SohbetMeclisleri-el-Mecalisü’s-Seniyye(Çev.AliCanTat-lı)İstanbul-2011*AhmetGüner:MezheplerveAlevilik*AhmetLütfiKazancı:“ÇorumluOsmanlıAlimleriveŞeyhleri-Müzakere”OsmanlıDönemindeÇorumSempozyumu(1-3Ekim2004)Çorum-2006*AhmetLütfiKazancı:KendimiAnlatayımDedim,İstan.2009*AhmetMuratÖzel:Ebü’l-HasanNurettinAlieş-Şezeli,TDVİA,38/385-387,İstanbul-2010*AhmetMuratÖzel:Şazeliyye,TDVİA,38/387-390,İst-2010*Ahmet Rifat Efendi: Gerçek Bektaşilik (Mir’atü’l-Mekasıd fi-Def’i’l-Mefasid, İlkbasım1876)Basımahazırlayan:SalihÇift,2.Basım,İstanbul2011*AhmetYaşarOcak:Bektaşilik,TDVİA,5/373-379,İst.1992*AhmetYaşarOcak:Fütüvvetname,TDVİA13/264-265,İst.1996*AhmetYaşarOcak:HacıBektaş-ıVeli,TDVİA14/455-458,İstanbul1996*AleksandırPopovic-GillesVeinstein:İslamDünyasındaTarikatlar,(Çev.Os-manTürer)İstanbul-2004*AliİzzetEfendi:Tezkire-iMakamat(ÇorumEvliyaları)Sadeleştiren:EthemErkoç,İst-1315(Sadeleştirilmiş2.basım2002)*AliİzzetEfendi:Tezkire-iMakamat,İstanbul-l315*AliKirazlı:İkiEmanetOlmadanAlevilikOlmaz,Çorum1998*AmasyalıAbdurrahmanAkifzade:Kitab’ülMecmuFil-Meşhudvel-Mesnu,Sh:98-99(MehmetBüyükkareliİstinsahı-ÇorumHasanPaşaKütüphanesin-de27011numarailekayıtlıelyazması)*Aşçı İbrahimDede,ÇokYönlüBirSufininGözüyleSonDönemOsmanlıHayatı-AşçıDede’ninHatıraları,(Haz:MustafaKoç-EyyüpTanrıverdi)Kita-bevi,II/605-616,İst.-2006*BakiYaşaAltınok:HacıBayram-ıVeliBayramilik-Melamilik,3.Basım,An-kara2012*BarihüdaTanrıkorur:Mevleviyye,TDVİA,29/468-475,Ank.-2004*CahitÖztelli:BektaşiGülleri-Antoloji,İstanbul1973*CemalBardakçı:AlevilikAhilikBektaşilik,5.Basım,İst.2012*CemalSofuoğlu-Avniİlhan:AlevilikBektaşilikTartışmaları,5.Basım,An-kara2006*CevdetSaraçer:TarihselDokuİçindeUnutulanBirKent,İstanbul2000*ÇorumİlYıllığı-1967ve1973*EbuNasrSerracTusi:El-Lüma-İslamTasavvuf-TasavvuflaİlgiliSorularCe-

237

vaplar(ÇevirenveeklerleyayınahazırlayanPro.Dr.H.KamilYılmaz)İstan-bul-1996*EbuzerKalyon:Anadolu’yuAydınlatanIşıkHacıBayram-ıVeli,2.Basım,Ankara2012*EmineYeniterzi:SevgininEvrenselMühendisiMevlana,Ankara-2010,10.Basım*ErdalKüçükyalçın:Turna’nınKalbiYeniçeriYoldaşlığveBektaşilik,3.Ba-sım,İstanbul2013*EthemCebecioğlu:HacıBayramVeli,Ankara,1994*EthemCebecioğlu:TasavvufTerimleriveDeyimleriSözlüğü,Ankara-1997*EthemErkoç:EvliyaÇelebiSeyahatnames’indeÇorumYöresi-ÇorumHaki-miyetGazetesi,26.09.2002tarihlinüsha.*EthemErkoç:SahabeEvliyaUlemaYurduÇorum,Çorum-2008*EvliyaÇelebi:Sayahatname,(İkdamMatbaası)İstanbul-1314,cilt.3,sh240-241*EyüpFatihŞağban:GülzarıHüsniya,İstanbul-2003*EyüpFatihŞağban:İbrahimİpekEfendiDivanıİpekYolu,İstanbul-2002*FatmaAhsenTuran:AnkarailebütünleşenbirmanaönderiHacıBayram-ıVeli,Ankara2004*FazılÇiftçi:HazretiPirŞeyhŞaban-ıVeli,4.Basım,Kastamonu2005*FuatBayramoğlu-NihatAzamat:Bayramiyye,DİA5/296-273,İstanbul1992*FuatYöndemli:MevlevilikteSemaEğitimi,Ankara2004*GalipDemir:OsmanlıDevleti’ninkuruluveAhilik,İstanbul,2000*H.KamilYılmaz:AnahatlarıylaTasavvufveTarikatlar,EnsarYayınları,İs-tanbul-2010*HacıBektaş-ıVeli:BesmeleTefsiri (Şerh-iBesmele)Sad.HamiyeDuran,TDVyayanı,3.Basım,Ankara2011*HacıBektaş-ıVeli:Makalat,TDVyayını,4.basım,sad.AliYılmaz,MehmetAkkuş,AliÖztürk,Ankara2011*HacıBektaş-ıVeli:Makalt-ıGaybiyyeveKemalat-ıAyniye,Farsçadançev.DavutDuman,Ankara2004*HalilİbrahimŞimşek-KadirÖzköse:AltınSilsiledenAltınHalkalar,Anka-ra-2009*HalilİbrahimŞimşek,ŞiranlıHacıMustafaEfendi’ninHayatıveTasavvufAnlayışı (Osmanlı’dan Cumhuriyete Çorum Sempozyumu) I/561-571, Ço-rum-2008

238

*HalilRifatArıncı:ÇorumveHavalisiŞairleri,Ankara-1992*HamdiErtekin,SonDönem İskilipliAlimler (TürkKültüründe İzBırakanİskilipliAlimlerSempozyumu)TDVYayınısh.407-410,Ankara1998*HamdiTekeli:TasavvufKültürüneGiriş,Ankara-2011*HamitAlgar:BahaedinNakşibend,TDVİA,4/458-459,İstanbul-1991*HamitAlgar:Nakşibendiyye,TDVİA,32/335-342,İst-2006*HasanAktaş:HacıBektaş-ıVeliOkuluveMisyonu,Edirne2005*HayreddinKaraman:BirVarmışBirYokmuşHayatımveHatıralar,İstanbul2008*HüseyinÖzcan:HacıBektaş-ıVeliHayatıEserleriveTasavvufYolu,İstan-bul,İstanbul2011*HüseyinÖzcan:HacıBektaş-ıVeli’ninFatihaTefsiri,KeşkülDergisi,22/4-12,İstanbul2012*İ.Ö:Hazret-iHünkarHacıBektaş-ıveli’ninVasiyetnamesi(Kitabü’l-Fevaid)Ayyıldızyayanları-Ankara*İbrahim Koç: İstanbul’un manevi fatihi Akşemseddin, 2.Basım, İstanbul-2007*İbrahimMurat:Mevlana’nınYediSırrı,İstanbul2010*İhsanEskitürk:BirBaşkaYolculuk,Ankara-2003*İhsanSabuncuoğlu:ÇorumMaarifHayatı,1943-Çorum*İlhanŞahin:AhiEvran,TDVİA1/529-530,İstanbul-1988*İmamŞarani:et-Tabakatü’l-Kübra-VelilerAnsiklopedisi,1-2(Çev.Abdülka-dirÇiçek)İstanbul-1986*İslamAlimleriAnsiklopedisi-Muhyiddinİskilibimaddesi*İsmailMutlu:TarikatlarI-II,İstanbul-2000-2003*İsmailMutlu:TarikatlarNasılOrtayaÇıktı,İstanbul-2000*İsmailPaşaBağdadi:Hediyyetü’l-ArifinEsmaü’lMüellifin,İstanbul1995*İsmail Paşa el-Bağdadi: Hediyyetü’-Arifin Esmaü’l-Müellifin ve Asaru’l-Musannifin-İstanbul1955,c.2sh.253*İsmailPaşa el-Bağdadi:Hediyyetü’l-ArifinEsmaü’l-Müellifin, İstanbul -1955 *LütfiAlıcı, İhramcızade İsmailHakkıToprakEfendiŞahsiyetiveEserleri,sh.16-17,Ankara2001*M.BahaTanman:HacıBayram-ıVeliKüliyesi,DİA 14/448-454 İstanbul1996*M.BahaTanman:Hacı Bektaş-ıVeli’ninKülliyesi, 14/ 459-471, İstanbul1996

239

*M.FatihKöksal:AhiEvranveAhilik,Kırşehir,2008,(2.basım)*M.FuatKöprülü:HacıBektaş-ıVeli,İA,2.Baım,2/461-464,İstanbul1993*M.FuatKöprülü:TürkEdebiyatındaİlkMutasavvıflar,5.BasımAnkara1984*M.İhsanOğuz:TasavvufunÖncüleri-OnikiBüyükVeli,İstanbul-1979*M.İhsan Sabuncuoğlu: Çorum TarihineAit Derlemelerim, I-II,III- Çorum2010*Mahirİz:Tasavvuf,İstanbul1969*Mahirİz:Tasavvuf,İstanbul-1969*MahmutRiyatBakır:TasavvufiBirKavramOlarakCemveBektaşiliktekiYorumu,Ankara2001*MahmutSelimGürsel:Çorum1997*MecdiEfendi:Hadaiku’ş-Şakaik.(Hazırlayan:AbdülkadirÖzcan–ÇağrıYa-yınları)1989İstanbul,I/349-351*MehmetAkkuş:HüsamettinUşşaki,TDVİA,18/515,İstanbul-1998*MehmetDemirci:Desukiyye,TDVİA,9/212,İstanbul-1994*MehmetDemirci:İbrahimb.Abdülazized-Desuki,TDVİA,9/212-213,İs-tanbul-1994*MehmetÖnder:MevlanaCelaleddin-iRumi,Ankara-1986*MehmetSerhatTayşi:ÖmerHalveti,TDVİA34/65,İst-2007*MehmetSüreyya:Tarikat-ıAliye-iBektaşiyye,Sad.AhmetGürtaş,Ankara1995*Mehmet Şakir Çıplak:Osmancık’ta ErenlerDurağıKoyunBaba, İstanbul2001*MehmetTahirBursalı:OsmanlıMüellifleri, (Sad.A.FikriYavuz) İstanbul1972*MehmetZekiPakalın:OsmanlıTarihDeyimleriveTerimleriSözlüğü,4.ba-sım,MilliEğitimBasımevi,İstanbul-1993*MevlanaCelaleddinRumi:Mesnevi,Manzumtercüme:AbdullahÖztemizHacıtahiroğlu,İstanbul1972*MikailBayram:AhiEvran-MevlanaMücadelesi,İstanbul-2012(3.Basım)*MikailBayram:AhiEvren-TasavvufiDüşünceninEsasları,Ankara,1995*MikailBayram:SelçuklulularZamanındaKonya’daDiniveFikriHareketler,İstanbul,2008*MuammerYılmaz:Osmanlı’nınManeviMimarları,Ankara2012*MuhammedAliAyni:HacıBayram-ıVeli,Evkaf-ıİslamiyyeMatbaası,İs-tanbul1343*Muhammedb.Abdullahel-Hani:Âdâb(Çev.AliHüsrevoğlu)İstanbul-2011

240

*MustafaAşkar:İskilipliŞeyhMuhyiddinYavsiHayatı-EserleriveTasavvufAnlayışı,1996-Ankara*MustafaAşkar:İskilipliŞeyhMuhyiddinYavsiHayatı,EserleriveTasavvufAnlayışı,Ankara1996*MustafaKara:Ahmetel-Bedevi,TDVİA,2/47-48,İst-1989*MustafaKara:Bedeviye,TDVİA,5/318-319,İstanbul-1992*MustafaTahralı:Ahmeter-Rıfai,TDVİA,2/127-130,İstanbul-1989*MustafaTahralı:Rifaiyye,TDVİA,35/99-103,İstanbul-2008*MustafaUzun:İbrahimTennuri,DİA,21/356,İstanbul-2000*MürselŞahinbaş:AlevilikBektaşilikÜzerine,Çorum1972*NazmiTombuş:Çorum’daAhilik,ÇorumluDergisi,1946/57-58.sayılar*NazmiTuğrul:ÇorumTarihveCoğrafyası,Çorum-1927*NazmiTuğrul:ÇorumTarihveCoğrafyası,1927,ÇorumVilayetMatbaası*Necdet Tosun: Bahaeddin Nakşibend, Hayatı, Görüşleri, Tarikatı, İstan-bul-2002*NecdetTosun:NakşibendiyyedeAdapveErkan,TOVİA,32/342-343,İstan-bul,2006*NeşetKöseoğlu:Çorum’daBeylerÇelebiveMuzafferPaşaCamiiveMinbe-ri–ÇorumluDergis,Sayı:3*NeşetKöseoğlu:Osmancık’taÜçKitabe,ÇorumluDergisi,Yıl:1938,Sayı:5*NihatAzamat:HacıBayramVeli,DİA14/442-447,İstanbul1996*NihatAzamat:Kadiriye,TDVİA,24/131-136,İstanbul-2001*NihatSamiBanarlı:ResimliTürkEdebiyatıTarihi,I-II,İstanbul1987*Nuri Köroğlu: Hadimü’l-Fukara Abdullah Gürbüz Hazretlerinin Hayatı-Şahsiyeti-Fikirleri-İrşadı,2006-Konya*NuriÖzcan:MevleviAyini,TDVİA,29/464-466,Ank.-2004*OsmanEğri:AleviBektaşiYoluHakMuhammedAli,İstanbul2011*OsmanNuriTopbaş:İmandanİhsanaTasavvuf,İst-2002*OsmanTürer:AnahatlarıylaTasavvufTarihi,İstanbul-2011*OsmanzadeHüseyinVassaf:Sefine-iEvliya(Yayınahaz.Prof.Dr.MehmetAkkuşveProf.Dr.AliYılmaz)2006İstanbul,II/466-467*OsmanzadeHüseyinVassaf:Sefine-iEvliya(Yayınahaz.Prof.Dr.MehmetAkkuşveProf.Dr.AliYılmaz)2006İstanbul,II/466-467*ÖmerLütfüBarkan:KolonizatörTürkDervişleriVakıf¬larDergisi,II.,İs-tanbul1974*ÖmerRızaKehhale:Mucemü’l-Müellifin-1993Beyrut,3/693

241

*Ömer Rıza Kehhale: Mucemü’l-Müllifin Teracimü Musannifi’l-Kütübi’l-Arabiyye,1414/1993Beyrut*ReşatÖngören:MevlanCelaleddinRumi,TDVİA,29/441-475,Ank-2004*Rifat Arıncı: Şeyh Muhiddin Yavsi, Çorumlu Dergisi, Yıl:1940, Sayı:18Sh.535-537*SalimSavcı:AleviBektaşiİnancıÜzerineBilgiler,Bursa2010*SüleymanAteş:İslamTasavvufu,Ankara-1970*SüleymanSadettinMüstakimzade:Mecelletü’n-NisabFi’n-Nisebve’l-Künave’l-Elkab, 324bve443avaraklar-(SüleymaniyeKütüphanesiHaletEfendiBölümüno.628-TıpkıBasım,KültürBakanlığıyayını,Ankara2000)*SüleymanUludağ:Abdülkadir-iGeylani,TDVİA,1/234-239,İstanbul-1988*SüleymanUludağ:Fütüvvet,TDVİA13/259-260,İst.1996*SüleymanUludağ:Halvetiyye,TDVİA,15/393-395,İstanbul-1997*ŞairKadri (AbdülkadirUslu):Menakıb-ıKoyunBaba,ÇorumHasanPaşaKütüphanesi,Demirbaşno.1217*ŞatıbiKasım6.Fiyere:Şerh-iHırz-iEmani(YusufBahrihattı-HasanPaşaKat.No:202)*ŞefikCan:MevlanaHayatı-Şahsiyeti-Fikirleri,9.Basım,İstanbul2011*ŞemseddinSami:Kamusu’l-A’lam,1306İstanbul*ŞerifKorkmaz:Çorum’unİdari,SosyalveEkonomikYapısı(Tanzimat-II.Meşrutiyet)basılmamışdoktoratezi,Ankara,2003,G.Ü.Sos.Bil.Ens.*TarıkMümtazSözengil:TarihBoyuncaAlevilik,5.Basım,İstanbul1991*TayyarAnakök: ÇorumTarihi, Basılmamış bir araştırma, yıl-1950,HasanPaşaKütüphanesi,Demirbaşno.3210*YasinAltıntaş:HacıBayram-ıVeli(hayatı-şahsiyeti-fikirleri),Ankara2006*YusufBahriHattı:Atael-FeyyazŞifa-iKadıIyaz(H.P.Küt.No:363ve9242)*YusufBahriHattı:Bahrü’lMazarif(H.P.Küt.No:2114)*YusufBahriHattı:Camiü’s-SagırŞerhi(H.P.Küt.No:3475)*YusufBahriHattı:İsagociŞerhi(H.P.Küt.No:5032)*YusufBahriHattı:LübabüErbabFiİlm-iİrab(H.P.Küt.No:2843)*YusufBahriHattı:Nuhbetü’l-Fiker(H.P.Küt.No:3656)*YusufBahriHattı:RisaleFiMuslihi’n-Nefs(H.P.Küt.No:786)*YusufBahriHattı:Risale-iAkaid(H.P.Küt.No:976)*YusufBahriHattı:Risale-iBeyan-ıVahdet-iVücut(H.P.Küt.No:782)*YusufBahriHattı:Risale-iDua(H.P.Küt.No:561)*YusufBahriHattı:Şerh-iLükabi’lErbab(H.P.Küt.No:2778)

242

*YusufBahriHattı:Şerh-iSemail-iŞerif(H.P.Küt.No:3610)*YusufBahriHattı:Şerh-iTelhıs-ıAtbel(H.P.Küt.No:4788)*YusufBahriHattı:Telhıs-iMiftah-ıMeani(H.P.Küt.No:2428)*YusufBahriHattı:Tuhfetü’lAhbab(H.P.Küt.No:788)*YusufBahriHattı:Umdetü’l-Akaid(H.P.Küt.No:3988)*YusufEkinci:Ahilk,Ankara,2008(10.basım)*YusufZiyaYörükan:Anadolu’daAlevilerveTahtacılar,Ankara1998(KültürBak.Yayını)*ZekiGürel:KoyunBaba,Ankara2000*ZeriaKaradeniz:HasatlarveSan’atlarVelisiHacıBayramVeli,İstanbul1964*ZiyaKazıcı:Ahilik,TDVİA1/540-542,İst.l988İstanbul–tarihsiz.14/164-167*Zülfikar Güngör: “Çorumlu BirMutasavvıf Şair: Çerkez Şeyhi HacıömerLütfiEfendi-Tebliğ”(Osmanlı’danCumhuriyeteÇorumSempozyumu)23-25Kasım2007-Çorum

243

244

245