tasavvufgonulegitimi

Tasavvuf veGnl Eitimi

Tasavvuf veGnl Eitimi

Austos 2008

Ankara

Tasavvuf ve Gnl Eitimi

Copyright Nasihat Yaynlar 2008Bu kitaptaki metin ve resimlerin, tamamnn yada bir ksmnn, kitab yaymlayan

yaynevinin nceden yazl izni olmakszn elektronik, mekanik, fotokopi yada

herhangi bir kayt sistemi ile oaltlmas ve depolanmas yasaktr.

Yayn Numaras: 9

ISBN: 978-9944-5490-5-9

BaskPoyraz Ofset / Ankara Tel: 0 312 384 19 42

Austos - 20082. Bask

Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi VakfVisan ktisadi letmesi

Zaviye Mahallesi Hac Hulsi Efendi Cad. No:71 (44700) Darende / MALATYATel:(422) 615 15 00 - 615 28 95 Fax:(422) 615 28 79

www.nasihatyayinlari.com - [email protected]

indekilernsz...............................................................................................IXKsaltmalar.......................................................................................XITasavvuf Eitimin Temel Esaslar...................................................... 1Tasavvuf lminin Konusu.................................................................... 4Tasavvuf lminin Gayesi..................................................................... 7Tasavvuf lminin Metodu................................................................... 9Seyru Slk Eitimi......................................................................... 13Tehzb-i Ahlk.................................................................................. 22Tasavvuf Ahlk............................................................................... 25Mkemmellik Aray....................................................................... 31Gnl Eitimi.................................................................................. 37Kll radeye Tam Teslimiyet............................................................ 43Tasfiye-i Kalb................................................................................... 46Tezkiye-i Nefs.................................................................................. 49Edebe Riyet................................................................................... 52Hakka Vuslat.................................................................................. 54Rhn Hayat.................................................................................. 56lm-i Btn....................................................................................... 59lm-i Ledn...................................................................................... 63Fakr Duygusu.................................................................................. 65Zhd Yaam................................................................................... 67Evrd ve Ezkra Riyet Etmek......................................................... 99Hizmeti ir Edinmek.................................................................... 121Seyahatla Yorulmak..................................................................... 129Kermete Aldanmamak................................................................. 134lh Ak Tatmak........................................................................... 142Tevhid Bilincine Sahip Olmak........................................................ 153nsan- Kmil Olabilmek................................................................. 159Gnl Tabipleri.............................................................................. 163Sonu............................................................................................ 170Bibliyografya................................................................................. 174

(a.s) : Aleyhis-Selma.g.e. : Ad geen eserA.. : Ankara niversitesiBkz. : Baknzc. : Cilt(c.c) : Celle Celluhev. : evirender. : Derleyenhaz. : Hazrlayanks. : Ksmmd. : Maddesi

(r.) : Rahmetullahi aleyhS. : Says. : Sayfa(s.a.v) :Sallallahu Aleyhi ve Sellemsad. : Sadeletirenter. : Tercme edentah. : Tahkik edents. : Tarihsizvb. : Ve benzerivs. : Ve saire

Ksaltmalar:

nszTasavvuf, dinin zn bireyin i dnyasnda yaanr hle

getirme faaliyetidir. Bu nedenle ilm-i hl ve fkh- btn adyla

anlmaktadr. Rh ve ahlk arnma yolu anlamna gelen tasavvuf

dncesi, tarkatlar vastasyla sistemli ve disiplinli bir ekilde

topluma yn vermitir. slm tarihi boyunca tarkat nderleri,

yaadklar corafyann kltrel, sosyal, ekonomik ve siyasal alanda

ekillenmesinde etkili olmulardr.

Tasavvuf ilm tecrb, subjektif ve bireysel deneyimlere zg bir

dnce ve yaam tarzdr.

Tasavvufun ne anlama geldii, her sfnin kendi deneyimi

ile farkllk kazanmaktadr. Tasavvuf tanmlar, sfnin ierisinde

bulunduu mertebesinden, miza ve eiliminden, sosyal

durumundan ve tasavvuf hayata girmeden nceki yaayndan

geni lde etkilenmektedir. Dolaysyla tek dze bir tasavvuf

dncesinden bahsetmemiz mmkn deildir. Her bir dnemde

deiik sflere gre tasavvuf tanmlar farkllk arz etmektedir. bn

Haldun sflerin yaptklar bu tanmlarn hi birinin maksad ifadeye

yetmediini sylerken, tasavvuf zerine yapt almalarla tannan

R. Alleyne Nicholson da ayn kanaattedir. Nicholson, Kueyrnin er-

Risle, Attrn Tezkiretl-Evliy ve Cmnin Nefehtl-nsnde

geen hicr ikinci ve beinci yzyllar arasnda yaam ilk devirdeki

nemli sflerin tasavvuf tanmlarndan yetmi sekizini kronolojik

olarak bir araya getirmitir.

Biz eserimizde genel bir Tasavvuf tarihi zerinde duracak

deiliz. Sflerin bu tecrbelerinden hareket ederek stn insan

modelini gerekletirme srecini ele almak istiyoruz. Kt insan

yoktur, eitilmemi, bil-kuvveden bil-fiil duruma geememi ve

ilenmemi fertler vardr. dsturundan hareket eden tasavvuf

erbb, uyguladklar kendilerine zg metot ve yntemlerle sekin

bir zmre olmulardr. nsann anlam araynn hayatiyet arzettii,

insanlk deerlerinin dumura urad, insann mnev duygularnn

gz ard edildii ve insanlk krizinin yaand bir dnemde,

kendisiyle, Rabbiyle, ierisinde yaad toplumla ve evresi ile

bark fertler yetitirmeyi iar edinen tasavvuf kltrnn, terbiye

usln zmlemek istiyoruz.

Giri blmnde tasavvuf eitimin temel esaslarna ksa bir gz

attktan sonra takip eden blmlerde nce tasavvuf ilminin konusu,

gayesi ve metodunu sunmaya, daha sonra da tekke eitiminin,

amel tasavvufun ve tasavvuf ahlkn ileyiini deerlendirmeye

alacaz.

Kitabmzn blmlerinden Zhd Yaam konusu, Cumhuriyet

niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisinde; Seyr u Slk Eitimi,

Tasavvuf Ahlk, Evrd ve Ezkra Riayet, Hizmeti iar

Edinmek, Seyahatle Yorulmak, Keramete Aldanmamak, lh Ak Tatmak ve nsan- Kmil Olabilmek konular Somuncu Baba Aylk-Kltr-Edebiyat ve Aratrma Dergisinde; Gnl Eitimi konusu Diyanet Aylk Dergisinde; Tevhid Bilincine Sahip Olmak konusu lahiyat Ekseni Dergisinde; Mkemmellik Aray konusu Skt Dergisinde yaynlanmtr. Hazrladmz dier konularla eserimizin bir btn tekil etmesine gayret ettik.

Gayret bizden, tevfik Rabbimizdendir. Eserin vcuda gelmesinde emei geen tm dostlarma, kitabn okuyucuya ulamasna vesile olan Nasihat Yaynlar yneticilerine ve teknik ekibine teekkr bir bor telakki ederim.

. Kadir ZKSE 10.01.2007 Sivas

Giri

Tasavvuf Eitimin Temel Esaslar

Eitim; insann btn kuvvet ve kabiliyetlerini, kendisinin,

toplumun ve insanln mutluluuna yansyacak ekilde,

mmkn olduu kadar en iyiye doru gelitirmektir. Hem iinde

bulunduu artlarn tesiri hem de ftratndaki zellikleri asndan,

her geen gn yeni bir eyler renen ve ayn zamanda reten

insan, eitim meselesinin merkez noktasn oluturur. Bununla

birlikte insann hayat, reten ve eitenden ok, renen

ve eitilen bir sreten geer. Bu adan baklnca insan, deta

dnyaya eitilmek iin gelmitir, diye dnlebilir.

slm eitim anlayna gre, insanlar eitilmek sretiyle iyi

haslet ve davranlar kazanabilirler. Ancak insann yaratltan

gelen zelliklerinin tamamen yok edilmesi yahut insanlarn

ftratnda bulunmayan kabiliyetlerin sonradan kazandrlmas

mmkn deildir. slm eitimine gre insanda mevcut olan

akir Gztok, Tasavvufta ahsiyet Eitimi, stanbul 1996, s. 11.


kabiliyetlerin zerine iyilerini ina etmek ve kt hasletleri iyiye

dntrmek esastr.

slm eitimin niha hedefi, kiinin Allaha kulluk ve itaatini

tam olarak gerekletirmesini salamaktr. Zira btn ilh dinler

gibi slm dini de, bizzat insanlar eitmek iin gelmitir. slm

dini, disiplinli bir hayat tarzn n plana karrken, insanlarn

ruhlarn eitmek sretiyle onlara Allahn raz olduu davranlar

kazandrmak istemektedir. Es-Seyyid Osman Hulsi Efendi

Dvnndaki bir beyitinde yle buyurur:

Huls istersen rz gnllere sen hizmet et,

Kblegh- esrr olur klarn gnlleri

Tasavvufun gayesi, insan kt ahlktan, irkin huylardan

uzaklatrmak, gzel vasflara bezemek, Allah ve Resulnn

ahlkn benimsetmek, Hz. Peygambere tam ittib etmek ve

insan- kmiller yetitirmektir. Tasavvuf eitimde yetitirilmek

istenen insan tipi vasat deil, ideal bir dindar kiiliidir. Bu

sebeple tasavvuf eitimden gemi ve bu eitimi baaryla

tamamlam bir ahsa insan- kmil denmektedir. nsan-

kmil, din adna ahsta aranan btn ideal vasflara sahip olmak

mnsndadr. O halde tasavvuf eitimin yetitirdii insan tipi,

dinin de yetimesini arzu ettii tiptir.6

Tasavvufta ama; terbiye yoluyla kiinin ftratn korumak ve

Halis Ayhan, Eitime Giri, stanbul 1986, s. 25. Seyyid Ali Eref, slm Eitiminde Yeni Ufuklar, stanbul 1991, s. 13. Osman Hulsi Ate, Dvn- Hulsi-i Darendev, haz: Mehmet Akku, Ali Ylmaz,

stanbul 2006, s. 297. H. Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, stanbul 1994, s. 57.6 Gztok, Tasavvufta ahsiyet Eitimi, s. 73- 74.


onu gzelliklerle bezemektir. Yoksa ftrat tamamen deitirip ortaya yeni bir kiilik karmak deildir. Tasavvufun eitim asndan en nemli hususiyeti, eitimde anne ve baba ile ocuklardan oluan aile sistemini rnek alp aile scaklnda eitmeye almasdr. Tasavvuf telkkide; eyh baba, ei anne, mrdler de o anne babadan olma kardeler (ihvan) gibidir.7 Mrit, kemle eriinceye kadar bir aray iindedir. Mridi nderliinde bu arayn srdrmektedir. Bu aray belli bir noktada durmamaktadr, kiinin hayatnn sonuna kadar devam etmektedir. Gnl ilah tecellilerin merkezidir. Bunu anlatan bir beyit yledir:

Kendini mirt kl t kim tecell ede HakKendin idrk eyleyenler ile derd-nk olagr

Tasavvuf, insan gnlnn ilahi tecellilere mazhar olmasn hedefler. Bu sebeple talimden (retim) ok terbiyeyi (eitim) benimsemitir.9 nk tasavvufta akla dayal bilgiyi kazanmak yerine, zevke dayal yani sezgi ve vicdn bilgiyi elde etmek esastr. Bunu elde etmenin yolu da, nefsi eiterek bu bilgileri alabilecek bir kvama getirmektir. Tasavvufta nefsi eitmek sretiyle eitli mistik hl ve makamlara ulalr. Ancak mistik hlin meydana gelmesinden nce iradeli bir abaya dayal bir eitim devresi bulunur.

7 Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, s. 65.8 Ate, Dvn, s. 79.9 Seyyid Hseyin Nasr, Modern Dnyada Geleneksel slm, ter.: S. afak Barkn ve

Hsamettin Arslan, stanbul 1989, s. 139.

I

Tasavvuf lminin Konusu

nsan hayatn konu edinen tm prensipler, varl

anlamlandrma abasnn ve hakikat araynn insanla birlikte

doduu hususunda birlemektedir. Bu kkl eilim, insann

varoluunun ayrlmaz bir ynn tekil etmektedir. Ruhsal

yapnn derinliklerinden kaynaklanan anlam ihtiyac, etkisini

ilk insan kadar gnmzn modern insannda da gl bir

ekilde hissettirmeye devam etmektedir. Varl anlamlandrma

ve dolaysyla olaylar kontrol altna alma eilimi, insan dier

canllardan ayran en temel zelliktir.10 Tasavvuf da insann varl

anlamlandrmasnda ona zm nerileri sunan bir sistemdir.

Tasavvuf, kiinin kendini gerekletirme srecinde, belirli bir

metot erevesinde bireye yol gsteren sistemdir. Bu ekilde insan-

kmil mertebesine ulaan birey, gerek mnda Allahn halifesi

10 Abdlkerim Bahadr, nsann Anlam Aray ve Din, stanbul 2002, s. 7.


olma vasfna erecektir. Bylesi bir seviyeye ulamak ise kt

sfatlarn giderilip gzel vasflarn kazanlmasyla mmkndr.

Tasavvuf; kalbde pencereler amak ve onu aydnlatmaktr.

Tasavvuf; zevken bilinen, slm ilimlerinin laboratuar tarzndaki

bir ilimdir. Baz mutasavvflar, tasavvufun konusunu tahalluk ve

tahakkuk olarak zetlemilerdir. Bunu, tasavvufu renmek ve

yaamak olarak da tarif edebiliriz.

Tahalluk, tasavvufun eitim boyutu olup slm ahlkn

renmektir. Tasavvuf hayat, tarkat, mnev makamlar, seyr u

slk ve db gibi konular kapsar. Tahalluk boyutu ile kalbin

tasfiyesi, nefsin tezkiyesi, yerilen sfatlarn giderilmesi, vgye

deer vasflarn kazanlmas, ziynetlenme, tecell ve ahlkn

yceltilmesi gerekletirilir.

Tasavvufun tahakkuk boyutu ise slikin marifet, iret ve

bilgi edinme srecidir. Ahlk ve takva asndan ykselie eren

sf, kinattaki baz ilh srlara it bilgileri edinmeye balar.

Kef, yan, vecd ve vicdan itibariyle Cenb- Hakk zt, sfat,

n ve fiilleriyle tanmaya balar ve mrifet-i ilhiyyeye mazhar

olur. Zira Allah (c.c) yle buyurur: Allahtan korkun Allah

size retsin. Peygamber Efendimiz ise, bir kuds hadiste

Kim benim bir velime dmanlk ederse ona sava aarm.

Kulum kendisine farz kldm eylerden daha sevimli bir eyle

Bana yaklamamtr. Kulum Bana, kendisini sevinceye kadar

nfile ibadetlerle yaklamaya devam eder. Ben onu sevdiimde,

iiten kula, gren gz, tutan eli ve yryen aya olurum.

Bakara, 2/282.

Tasavvuf ve Gnl Eitimi6

Eer Benden birey isterse onu veririm. Eer Bana snrsa, muhakkak onu himaye ederim. Yaptm eyler arasnda hibir ey iin mmin kulumun cann almakta olduum kadar tereddt etmem. O lm istemez, Ben de ona ktlk etmek istemem. buyurmaktadr.

Bir baka ifade ile tasavvufun halka dnk olan taraf ta halluk, Hakka dnk olan ciheti ise tahakkuktur. Cneyd el-Badd, Tasavvuf nedir? diye sorulduunda: Tasav vuf sfyne hayatn bir vasfdr. cevabn vermitir. Bu vasf, Hakla m yoksa halkla m kimdir? sorusuna ise, Haki kati Hakkn vasf, resim ve sreti ise halkn vasfdr. diye cevap vererek buna iaret etmitir.

Dier bir tasnifle Tasavvuf ilminin konusu, genel anlamda, Allah, varlk ve in sandr. Kinat ve varlk da tasavvufun konular arasnda yer alr. nk tasavvuf, Allah, insan ve varlk arasndaki ilgiyi vahdet-i vcd, vahdet-i uhd ya da tevhd-i vcd ve hd gibi dnce sistemleri iinde inceler.

Buhr, Sahhu Buhr, Rikk, 38. Ferdddn Attr, Tezkiretl-Evliy, haz.: Sleyman Uluda, stanbul 1991, c. I, s.

462. Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarkatler, IV. Bask, stanbul 1990, s. 55; H. Kmil

Ylmaz, Tasavvufla lgili Soru ve Cevaplar, el-Lma, stanbul 1996, s. 444-445.

II

Tasavvuf lminin Gayesi

Tasavvuf ilminin temel gayelerini u ekilde sralayabiliriz:

1. Yaratcmz Allah (c.c) tanma gayretine koyulmak, Onunla daha dnyada iken temasa gemek, yani marifetullah. Tasavvufun esas gayesi, Allah hakknda doru bilgi (marifetullah) elde etmek olan bir metot ve ayn zamanda bir metodolojiden baka bir ey deildir. Yani tasavvuf, insann Allaha yaklamasnn bir vastas ve yntemi, ayn zamanda bu yntemin ilmidir. Tasavvufun dou sebeplerinden biri de, bilginin sadece bir akl, mantk ve duyumlama olduunu savunan Kelm ve Felsefeye kar, bilginin sadece bir akl ii olmad, bilkis bir sezgi, dern bir idrak ve alglama ii olduunun anlalmasdr. Bu ilerin merkezi de akl deil kalb ve rhtur. nsann bu merkezlerle bilgi elde edebilmesi iin, psikolojik baz tekml safhalarn geirmesi gerekir ki, genel olarak tasavvufta buna, nefs terbiyesi ad verilir.

Mehmet Bayraktar, Tasavvuf ve Modern Bilim, Seha Neriyat, stanbul 1989, s. 35.


2. Rhun kmil ve asli yapsna irca edilmesi. nsan, ceset ve rhtan meydana gelmitir. Latif olan rh, kesif olan bedene girince madd varln rh zerinde yapt tesirler, rhun ber-rakln sndrr. nsann rh olgunluu, nefs tezkiyesi ile tahakkuk edeceinden, rhun beden zerine stnln temin iin alnan tedbir ler de tasavvufun gyesini tekil etmitir.

3. Kalbin tasfiyesi.

4. Allah ve Reslnn ahlkyla ahlklanmak, slih ameller ve gzel ahlk ile sslenmek . Peygamber Efendimiz (s.a.v): Ben gzel ahlk tamamlamak iin gnderildim.16 buyurmutur. Ta savvufun ulamak istedii gye, ahlkn keml mertebesine varmak iin, en gzel rnek olan Hz. Muhammed (s.a.v)in gerek vrisi olmak, Peygamber varisi insan yetitirmektir.

5. Nefs tezkiyesi. Nefsi dne rm, dini nefs iin vicdan klmak; nefsi, dnin hkm altna sokmak.

6. Akide esaslarn tahakkuk ettirmek, mnlarnn zevkine varmak.

7. Fkh tamamlayc, amellerde ihls ve hu elde etmek. Kitap ve snnete uymak, Allaha kulluu tam ve gzel yapmak.

zetle Tasavvuf ilminin gayesi, ayrlktan sonra Gerek Sevgiliye ulamak, Hakk bulmak ve kiinin dnya-hiret mutluluunu salamaktr. Belirtilen hedeflere ulamada en etkili yol seyr slktur. Neyin, kamlktan ayrlmann verdii hznle inledii dncesinden hareketle yaplan bu yaklama gre rh da geldii yerin zlemini duymaktadr.

16 Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed Kurtub, el-Cmi li-Ahkmil-Kurn, Beyrut, ts., c. XVIII, s. 227.

III

Tasavvuf lminin Metodu

Kutsal kitaplar insanlara, geree ulama yollarn gsterir,

Allaha giden yolda onlara klavuzluk ederler. Bu metinlerin

farkl yntemler izlenerek yorumlanmas, tbiler arasnda farkl

anlaylarn domasna sebep olmutur. Kukusuz bu durum

slm toplumu iin de geerlidir. slm dncesinin din metinleri

anlama ve yorumlamada karlalan farkl yaklamlar u ekilde

sralayabiliriz:

1. Selefler: Seleflere gre hakikat, sadece din naslardan

renilebilir, akl ve kelm tartmalar sapmalara yol aabilir,

tasavvuf ve onun bilgi yolu olan ilhm da yanltc olabilir.

2. Kelmclar: Kelmclara gre, gerei bulmak iin nakil

temel bir unsur olduu gibi, akl ve istidll (akl yrtme)den

de vazgeilemez. Tasavvuf ve ilhm, kiisel olduundan yalnzca

onu yaayan balar; genel geer bir delil saylamaz.


3. Sfler: Sflere gre, gerek iman iin akl yeterli deildir;

gnl bilgisine de erimek gerekir. Bunu meleke hline

getirebilmek iin ise belli bir nefs eitiminden gemek arttr.

Bu akmlarn mensuplar kendi grlerini Kurn ve snnet

kaynakl delillerle desteklemilerdir. Ancak bu delillendirme

iinde tevil ve yorumun varln kabul edip etmeme nemli bir

konudur.

Hicr sekizinci yzyla gelindiinde bu akmlar en byk

temsilcilerini yetitirmi bulunuyordu. bn Teymiyye (.728/1328)

birinci, Fahreddin Raz (.606/1209) ikinci, bn Arab ise

(.638/1240) nc grubun en nemli temsilcileri kabul

edilmektedir. Bu akmlar arasnda orta bir yol bulup her sistemin

baz esaslarn alarak semeci bir yol izleyenler de vardr.17

Tasavvuf erbbnn izledikleri usl ve metodolojiyi u ekilde

sralayabiliriz:

1. Kurn ayetlerinden batn ve iar manalar karmalar:

Kurnda ahkmla ilgili 235 ayet bulunduu sylenir. Bu sayy

500e kadar karanlar da vardr. Sfler ise 6666 yetin her

birinden hatta kelime ve harflerden bile batn ilimler, hkmler

ve mnlar karrlar. kardklar mnlara btn ve ir mn,

ibret, hikmet, irfan, marifet, hakikat ve vicdan fkh gibi isimler

verirler. Bu kadar geni bir tefekkr sahalar bulunan sflerin

btn mn ve hkmlere hakikat ve marifete ulamak iin

uyduklar usln birbirinden farkl olmas kanlmazdr.

17 Mustafa Kara, Derviin Hayat, Sfnin Kelm Hal Tercmeleri-Tarkatlar-Istlahlar, stanbul 2005, s. 15-16.


2. Akl yetersiz grp kef ve ilhma dayal grler serdetmeleri: Sfler akl ve naklin tesinde, hatta stnde bilgilere sahip olduklarn sylerler. Varlk mertebeleri, ayn- sbite, zuhr ve tecell gibi konularda sylediklerinin doruluunu nss ve akl delillerle ispatlamak mmkn deildir. nk bu alanda akln yetersizlii kabul edilmektedir. Bu tr konularn ancak zevk ve vicdanla, kef ve rabbn ilhmla bilinebilecei savunulmutur. Zira sfler akl inkar etmemilerdir. Onlar hakikati idrakte akln yetersizliini dile getirmilerdir.

3. Tasavvufun aknl esas almas: Tasavvuf meseleleri nakl/nass delillerle ispatlamaya kalkmak, tasavvufu akl ve nakil erevesine oturtmaya almak, tasavvufun aknlk zelliini kaybetmesine yol aar.

4. Kelm- skernn makbul addedilmemesi: Vecd ve istirak gibi kendinden geme ve kendini ama hl ve duygularnn bir usl erevesine oturtulmas mmkn deildir. Sekr hlindeki mutasavvflarn er ahkma aykr den sz ve davranlarn mazur gstermek iin kelm- sker makbul deildir denilmesi bundandr.

5. Szlerinden dolay klarn knanmamas: Sfler ku diliyle klar szlerinden dolay knanmazlar. derler.18 Sem, devrn ve zikir yini gibi hususlarn, zikir esnasnda comann zhir ulemas tarafndan eletirilmesi ve bu gibi hususlarn er bir ereveye alnmasnn imknszl.19

18 Kueyr, er-Risle, s. 625. 19 Uluda, Tasavvufta Usl Meselesi, slm limlerde Metodoloji Meselesi, II/1043-

1044.


zetle, retileri bakmndan Tasavvuf, ayn anda ebed ve evrensel olan bir hakikatten sz eder; yntemleri bakmndansa, amz insanlarnn doasna uygun den teknikler kullanr. amz insannn bu doas ise, z bakmndan ftr insandaki gibi devam etmekte, ama haric detaylar ve tezahrleri bakmndan daima mnev tesirlere duyarsz; dern dnce yetileri ynndense gittike daha ok clzlap zayflamaktadr. 20

20 Seyyid Hseyin Nasr, Tasavvufi Makaleler, ev: Sadk Kl, stanbul 2002, s.35.

IV

Seyru Slk Eitimi

Sflerin manev tekml sreci, metaforik olarak yokluk

tepesine trmanmak diye nitelendirilmektedir. Sfler, Allaha

ulama eitimine seyr slk demilerdir. Seyr slk, kitab

bir eitim olmayp, tamamen gnl eitimine dayanr. Bu terim,

manev bir yolculuu ifade eder.

Lgatte seyr; gezmek, seyr etmek ve yrmek anlamnadr.

Slk ise gitmek ve yola girmek demektir. Tasavvuf stlahnda

seyr, cehaletten ilme, kt huylardan gzel ahlka, kulun fn

varlndan Hakkn varlna ynelmektir. Slk, tasavvuf yoluna

girmi kiiyi Hakka vuslata hazrlayan ahlk eitimdir. Bir baka

ifadeyle seyr slk, tasavvuf ve tarkata giren kimsenin manevi

makamlarn tamamlayncaya kadar geecei sahalarn addr.

ehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi, mk- Hayal, haz.: Dursun Grlek, stanbul 2002, s. 21-29.


Seyrin ba slk; yani yola girmek, sonu da vsl; yani Hakka

vuslat Allah gryormu gibi kulluk (ihsan) uuruna ermek,

daima Hakk ile birlikte, beraber bulunduu bilincini yakalamak,

Ona teslim olup Ondan raz olmaktr. Her i ve fiilin gerek

filinin Allah olduunu kavramak ve varlk iddiasndan kurtulup

gerek tevhde ermektir. Can mlknde ve cihan mlknde

Hakk hkim klmaktr.

Slk messesesine meslek yahut tarkat- aliyye ad

da verilir. Tarkatlar (meslekler), gerekte insann sadece i

eitimiyle urar. Balarnda mrid veya eyh denilen

manev bir nder bulunur. Mrid, Hz. Peygamberin gzel ve

stn ne kadar vasf varsa, bu vasflarla donanm kiidir. Bir

sf, kendisine klavuzluk eden mridin tavsiyelerine uygun

davranr; beden ve kalb btn ktlklerden arnmaya alr.

yilik eden, ibadet ve zikirle megul olan ve varlk lemine bir

gz ile bakan kiinin gnlnde bir mddet sonra ilh tecelller

meydana gelir. Nihayet sf, kendisine ait zannettii vucdu

Allahn benliinde yok ederek, fenfillh makamna ular. Bu

makam, ilh ak ile varlabilecek en yce makamlardandr. Ak,

btn eksiklikleri gideren ve insan tamamlayan evrensel bir

sevginin addr. Bu sevgiyle fenfillh makamna ulaan kiiye

insan- kmil denmitir.

Sfler nazarnda, Mrdnn vuslden mahrum olmasnn

sebebi, usl zy etmeleridir. lk dnem sflerinden Eb Ali

Dekkk (.405/1014), Mrdin, Allah ile arasndaki itikadn

Ylmaz, Tasavvufla lgili Soru ve Cevaplar, el-Lma, s. 456. Mustafa Tat, Tasavvuf ve Rumz, Yesevlik Bilgisi, Ankara 1998, s. 26.


tashih etmekle ie balamas gereklidir. pheler ve zanlardan

arnm, sapklk ve bidatlardan uzak, huccetler ve burhanlardan

doup meydana gelen bir inan ile ie balamas gereklidir.

demek sretiyle seyr u slkun ban saf ve salam inan,

samimi niyet olarak grmektedir. Yolun devamnda sf, kesret

perdesinden syrlp birlik dkknna kavumu olur. Dolaysyla

tasavvuf anlamda yolculuk, nefse ait menzillerin almas, ayrn

ve yapmack tutumlarn izlesi, kalb makamnn nihyetine

ulalmasdr.

Seyr ilallah, tezkiye edilmemi bir nefsten tezkiye edilmi nefse;

er olmayan akldan er akla; kfir, mnfk, fsk, hasta ve

katlam kalbden, salam ve mutmain kalbe; Allahn yolundan

uzaklam, kulluunu unutmu ve bu kulluu aratrmam bir

ruhtan Allahn bilen, Ona kar kulluk grevini yerine getiren

bir ruha; er llerine bal kalmayan bir cesetten, Allahn

hkmne tamamen rm olan bir cesede intikal etmektir.

Ksaca, kemle ermemi bir yapdan fiilen, kavlen ve hlen

salahta Resulullaha tabii olan daha mkemmel bir yapya

intikal etmektir. Seyr ilallahta meselenin z slim kalbe sahip

olmaktr.

Kfr ve nifk ehlinin kalblerini dzeltmesi, Mslmanl

kabul etmek sretiyle, mmin kiinin kalb dirilii, iman ile birlikte

farzlara uymak, haramlardan kanmak, emir ve nehiyleri yerine

getirirken ifrata kamamak sretiyle mmkndr.

Ebul-Kasm Abdlkerim el-Kueyr, er-Risletl-Kueyryye fi ilmit-Tasavvuf, haz.: Maruf Zerrk, Ali Abdulhamid Baltac, Beyrut 1993, s. 378.


Hcegn silsilesinin ser-halkalarndan biri olan Yusuf

Hemedn (.534/1133), halifesi Abdulhlk- Gcdvn (.595/

1199)ye u tavsiyelerde bulunmaktadr: Evladm! Bilesin ki,

Hak yolunun yolculuu yani slk, iki ksmdr. Sulk- zhir ve

sulk- btn. Slk- zahir, daima ilh emir ve yasaklara riyet

etmek, imkn lsnde din esaslar muhafaza etmek ve nefsin

arzularndan kanmaktr. kinci ksm olan slk- btn ise, kalbi

temizlemeye almak ve nefsn kt sfatlar yok etmek iin

gayret sarf etmektir. Btn temizlii dedikleri ite budur. Kalp

zikrinde snrsz bir aba ve azim gerekir ki, kalp Hakk Tealay

zikreder hle gelsin.

Kii kendi kuyusundan su karmann yoluna koyulmal. Ne

kadar ekip bakalarna verirse, yine de azalmaz, belki daha

oalr. Ne kadar kalrsa kalsn, kokmaz. Belki her gn daha da

temizlenir ve kt hastalklarn ilac olur.

Peygamberlerin dveti, velilerin terbiyesi, insanlarn iyi sz,

iyi amel ve iyi ahlkl olmas, dlarnn dzelmesi iindir. D

dzgn olmayann ii de dzgn olmaz. D, yani zhir, beden

mesbesindedir. , yani btn ise, beden kalbna dklen ey

mesbesindedir. O hlde kalp (beden) dzgn olursa, kalbn

iindeki de dzgn olur. Kalp eri olursa, iindeki de eri olur.

Allah insanlar farkl olarak yaratm, her birine bir i istidd

vermitir. Genel olarak insanlar ayr eilimlidir: Mevly

isteyenler, ukby isteyenler ve dnyay isteyenler. Birinci

Hce Yusuf Hemedn, Rutbetul-Hayat (Hayat Nedir?), ev.: Necdet Tosun, stan--bul 1998, s. 39.

17Tasavvuf ve Gnl Eitimi

gruptakiler himmeti yce ahsiyetler ve insanlarn en iyisidirler.

Son iki grup ise, ta toprak mesabesindedir. Parazit olarak yer,

ier ve beslenirler.

Mrit; tarkat, yani hakikate giden yol zerindeki makamlara

ulamay, gvenilir bir mridin klavuzluunda salayabilir.

Mrid-i kmillerin uyguladklar yntemler herkes iin ayn

deildir. Gerek bir eyh, mritlerinin deiik yeteneklerini ve

karakterlerini tanr ve buna gre onlar eitir.

Hakikate ulamada mrdin nn kesen bir takm engeller

vardr. Bunlara hicb ad verilir. Uzaklatrlmas, kiinin

nnden kaldrlmas gereken her ey hicbdan ibarettir. Sflere

gre bu perdelerin asl drttr: Mal sevgisi, makam sevgisi, taklit

ve gnah.26

smi geen perdelerin alabilmesi iin mrdin mridine

teslimiyeti, hatralarn etkisinden kurtulup zihin ve uuru

berraklatrmas, makam ve menzillere tam riyet etmesi

esastr.27

slm tasavvufunda perdelerin almasn salamak iin

seyr u slk eitimi veren tarkatlar genelde u ekilde tasnif

edilmektedirler:

1. Tark-i Ahyr: nem sralamas bakmndan riyazt ve

mcahededen ok namaz, oru ve Kuran okumak gibi er

emirlere riyeti salamak sretiyle vuslata ermeyi hedefleyen

26 Azizddin Nesef, Tasavvufta nsan Meselesi-nsan- Kmil-, ter.: Mehmet Kanar, stanbul 1990, s. 47-51.

27 Y. Nuri ztrk, Kuran ve Snnete Gre Tasavvuf, stanbul 1989, s. 119-20.


tarkatlardr. Bu merebde olanlarn gayeye ulamalar dierlerine

nispetle uzun solukludur.

2. Tark-i Ebrr: Mchede ve riyztn strapl yolculuu ile

ahlk tehzb, kalbi ayrdan tasfiye ve nefsin doymak bilmeyen

kahredici arzularna muhalefet etmek sretiyle sliklerini Hakka

erdiren tarkatlardr.

3. Tark-i ettr: lmeden evvel lm zerine kurulan bu

tr slk tarz, usl-i aere denilen; tvbe, zhd, tevekkl,

kanaat, uzlet, daim zikir, mahviyet, tevecch, sabr, murkabe,

rz basamaklarn adm adm aarak bunlar birer rh meleke

hline getirmeye alan tarkatlardr.28 lmeden evvel lm

Hulsi Efendi bir iirinde yle dile getirir:

Mt kable en temt dan dilersen bir haber

Cnn terk eyleyip bir zge cn tut ey gnl29

mam Rziye gre, nefis eitiminin yararl olabilmesi iin

mrdin buna kar istidatl (yatkn) olmas gerekir. Eer mrd

bu konuda istidatl olmazsa, nefis eitimi onda hibir baar

meydana getiremez. nk nefis eitimi, sadece engelleri

giderebilir, perdeleri ortadan kaldrabilir ve istidatlar saklayan

rty aabilir. Oysa engellerin ortadan kalkmas dorudan

doruya arzu edilen sonucu gerekletirmez. Tersine bunun iin

engellerin ortadan kalkmas ile birlikte istidatl bir yetenee de

ihtiyac vardr. Eer nefiste bu istidat yok ise nefis ile ilgili eitim

28 rfan Gndz, Gmhanev Ahmed Ziyauddin, stanbul 1984, s. 180; Eraydn, Tasavvuf ve Tarkatler, s. 30.

29 Ate, Dvn, s. 332.


ona saadet salayamaz, ancak selmet (dirlik) salayabilir.30

Perdelerin kaldrlmasnda kiinin istidad kadar virdine riyeti de bir o kadar nemli husustur. Zira sfnin hayatnda gnlk virdler, onun gnlk azdr. Bu az ihmal etmesi doru deildir. oka ilememizin mendup olduu virdlerden her fert gc nisbetinde ve kalbinin ihtiyalar orannda ve dier vaciplerin yerine getirilmesine engel olmayacak ekilde bir miktar kendine prensip edinmelidir.

On altnc yzyl Klsik Trk Edebiyatnn Azer vesi sanatkrlar arasnda yer alan Haty, Trke ve halk irleri geleneine uyarak yazd iirleri ile hret yapmtr. Aadaki din-tasavvuf iirinde, Hak yolunda yrrken prleri Hatyye nasihat ederler. Feyiz ve irfana ermek kolay deildir. Bu yolda yanp pimek, dnya gailelerinden uzaklamak lazmdr. yle ki:

Vardm krklar yaylasna,Gel ber hey can dediler.Yz srdm ayaklarna,Gir ite meydn dediler.Krklar bir yerde durdular.Yerlerinden yer verdiler.Meydna sofra serdiler.El lokmaya sun dediler.Erenler gnl gandir.

30 mam Gazl, el-Munkiz mined-Dall erhi ve Tasavvuf ncelemeler, haz.ve er.: Abdlhalm Mahmd, ter.: Salih Uan, stanbul 1990, s. 263.

Sad Havva, Ruh Terbiyemiz slm Tasavvufu, ev.: brahim Sarm - M. Sait im--ek, stanbul 1986, II. Bask, s. 183.


Yuduu kalbi ardr.Geliin kandan beridir.Syle ey ihvn dediler.Gir sema bile oyna.Silinsin pk olsun ayna.Krk yl bir kazanda kayna.Daha isin yan dediler.Dme dnya mihnetine.Tlib ol Hak Hazretine.b- Kevser erbetine,Parmacn ban dediler.Grdn gzn ile, Syleme sen szn ile.Andan sonra bizim ile.Ol sen de mihmn dediler.ah Hatim nedir hlin?Dua edip kaldr elin,Kesegr gybetten dilin, Cmlemiz yeksn dediler.

zetle, insan- kmiller yetitirmeyi hedefleyen tasavvuf eitimi, seyr u slk sreci sonucu nezketi-edebi, ilmi-irfn, iman-taati, zikri-fikri, hli-lisan ve hizmeti ile Allah adam, erenler bann blbl olmay salar. Br olmay deil yr olmay, yok etmeyi deil diriltmeyi, alan deil veren el olmay nerir. O nedenle genelde tm sfler isim yapmay deil adam olmay yelemilerdir. sim yapmak iin almadklar iin de

Bilge Seyidolu, Halk airlerinde Tasavvuf, Tasavvuf Kitab, haz.: Cemil ifti, stanbul 2003, s. 363-64


yllarn eskitemedii, alarn unutturamad, zaman amna uramayan ahslar olmulardr. O halde benlik davasndan vazgeip yokluk tepesine trmanarak Gerek Varlkla beraber olma, Gerek Var Olan idrak etme hepimizin hedefi olmal. Zira sonsuzlua hasret kalanlar sonlu hibir ey tatmin edemez.

V

Tehzb-i Ahlk

Tasavvuf, Peygamber Efendimize kadar uzanan,

Mslmanlarn eitimini, terbiyesini kollayan, onlar gelitiren,

Mslman daha rafine Mslman hline getiren bir mekteptir.

Tasavvuf, erdirici, ldrc ve Hakka vardrc bir eitim

sistemidir. slm dncesinin gnlk hayata dair ibadet ve

hkmleri Fkh ve Hukuk ilmi, itikat ve inan esaslar Akaid

ve Kelm ilmi, Peygamber Efendimizin szleri Hadis ilmi,

Peygamberimizin hayat Siyer ilmi ve mezheplerin tarih seyri

Mezhepler Tarihi ilmini ilgilendirdii gibi ahlk dncesi, slm

ahlknn temel esaslar ve derinlikli tahlili de Tasavvuf ilminin

ilgi sahasna girmektedir.

Eb Muhammed el-Cerr (. 321/933)ye, Tasavvuf nedir?

diye sorulduunda o, u cevab vermitir: Gzel ve yksek

olan her nev huylara giri yapmak, irkin ve aa olan her


nev huylardan k yapmak, mnsna gelir. Bu tanmdan

da anlalaca zere tasavvuf, gzel huylar edinme ve kt

huylardan kanma yoludur. Teknik terimlerle ifade edecek

olursak tasavvuf, tahall ve tehallden ibarettir.

Muhammed b. Ali el-Kettn (. 322/933), tasavvufun ahlktan

ibaret olduunu, ahlken nde olan kiilerin tasavvuf bakmndan

da nc olacaklarn beyan ederken, Muhammed b. Ali el-

Kassb (. ?)a gre tasavvuf; erefli (Kerm) bir zamanda, erefli

bir insandan, erefli bir toplulukla bulunurken zuhr eden, erefli

huylardr. Yani, Allahn bir kulunu ahlken tam ve mkemmel

bir hle getirmesine, bakalarnn ona tbi olmasna ve tutulan

bu yola tasavvuf denmektedir.

Melmliin pri saylan Hamdn el-Kassr (. 271/884), bu

minvlde bizlere u tavsiyede bulunmaktadr: Sflerle yolda

olunuz. nk onlar yaplan kt hareketler iin birok tevil

ve mazeret bulurlar.36 Yani sfler, bakalarn mazur grerek

affeder, kendilerini ve nefislerini ise ktler ve knarlar.

Tasavvuf mekteplerinden Badat ekolnn ncs saylan

Cneyd-i Badd (. 297/909) ise, Kassrn yolda olmamz

istedii sf kimliini u ekilde tantmaktadr: Sf yer gibidir,

kt olan her ey onun zerine atlr ama ondan gzel olandan

baka bir ey kmaz.37, Sfi yer gibidir. yisi de kts de ona

Eb Nasr es-Serrc et-Ts, el-Luma, tah.: Abdulhlim Mahmud-Abdulbaki Srur, Kahire 1960, s. 45; Kueyr, er-Risle, s. 280.

Kueyr, er-Risle, s. 281. Serrc, el-Luma, s. 45; Kueyr, a.g.e., s. 280.36 Serrc, a.g.e., s. 46; Kueyr, a.g.e., s. 280.37 Kueyr, a.g.e., s. 281.


basar, iner, bulut gibidir, hereyi glgelendirir; yamur gibidir, her eyi sular.38 Bu tanmnda Cneyd, sfnin tpk yeryz gibi halkn ykn srtnda tadndan ve bulut gibi adam tefrik etmediinden bahsetmektedir.

Hucvirnin Keful-Mahcb isimli eserinde sr yolunun ncs olarak tantt Ebul-Huseyn Ahmed b. Muhammed en-Nr (. 295/907) tasavuf ahlkn sr boyutuna u ekilde dikkat ekmektedir: Sfnin vasf, bulamad zaman skun ve huzur iinde olmas, bulduu zaman bakasn kendine tercih etmesidir.39

zetle, tasavvuf, her mer davrann en gzelini gerekletirmektir. Huy gzellii, ahlk olgunluu, davran dzgnl ve yerinde adm atabilme yoludur. rnek Mslman, kmil insan ve sekin bir kul olabilmektir.

38 Kueyr, a.g.e., s. 281.39 Kueyr, a.g.e., s. 281.

VI

Tasavvuf Ahlk

Tasavvuf; Allahn ahlkyla ahlklanmay gaye edinen,

Mslmanlarn eitim ve terbiyesini kollayan, onlar gelitiren

bir mekteptir. Gzel ahlk; imn tamamlayan, ihsn kemle

erdiren, hayat gzelletiren, shibini Allahn rzsna yaklatran

ve insanlar ona meftn eden bir iksir, yaptmz ibdetlerin

gayelerinden biridir.

Muhammed b. Ali el-Kettn (. 322/933) ise, Tasavvuf

ahlktr; ahlken senden nde olan, tasavvuf bakmndan

da nde olur.40 sz ile gzel ahlkn itim etkisine vurgu

yapmaktadr. Gezegenler arasnda czibe kuvveti ne ise, fert

ve cemiyet arasnda da ahlk odur. nsan- kmillerin din

olgunluu, ahlknn derecesi ve mahiyetiyle llr. Baka bir

ifadeyle, gzel ahlk, iman ve slm olgunluuna dellet eder.

40 Kueyr, a.g.e., s. 281.


Sf ya grnd gibi olmal ya da olduu gibi grnmelidir. O; sz, ii ve kalbi birbirine uyan kimsedir. inde yaad nn hakkn veren, sorumluluk bilincine sahip olan, erdemli davranlarda bulunan kimsedir sf. Bu minvlde mehur sflerden Muhammed b. Ali el-Kessab, tasavvuf ve tasavvuf erbbn yle tanmlamaktadr: Tasavvuf, erefli (Kerm) bir zamanda, erefli bir insandan, erefli bir toplulukla bulunurken zuhr eden, erefli huylardr. (Allah bir ahs ahlken tam ve mkemmel bir hle getirmi, bakalar ona tb olmu, tutulan yola tasavvuf, bu yolu tutanlara da sfiyye denilmitir.) Demek ki sfnin her n mbrek olmal, hayatn anlaml klmal, iinde yaad aa yn vermeli. Birlikte yrd ve beraber olduu kimseler sekin olmal. Her n gzele, hatta en gzele tlip olmal. u msralar bunu ne gzel anlatr:

Gzellik arz eder dil-ber gzeldirGzel grmek gze lutf- ezeldir.2

Melmliin nc prlerinden olan Hamdun el-Kassr (. 271/884) bu gerei u tavsiyesi ile ifade etmektedir: Sflerle yolda olunuz. nk onlar yaplan kt hareketler iin birok tevil ve mazeret bulurlar. (Bakalarn mazur grerek affeder, kendilerini ve nefislerini ktler ve knarlar.) Egoizmin, bencilliin ve menfaatin kol gezdii gnmz dnyasnda, insan insann kurdudur felsefesinin hkm srd ada platformlarda, hakl olann deil gl olann sz geer diye dayatld arenada bylesi diergm, fedakr, hasb ve fergt iklimine ne kadar muhtacz.

Serrc, el-Luma, s. 45; Kueyr, er-Risle, s. 280. Ate, Dvn, s. 382. Serrc, el-Luma, s. 46; Kueyr, er-Risle, s. 280.


Tasavvuf ahlk, fert ve toplumu statik, duraan, hantal ve

uyuuk bir yapya bryen khne zihniyet deil, hem kendisinin

hem de cemiyetin tekmln ngren, birlikte yaama,

birbirimizi kabullenebilme, mmin kardeini kendisine tercih

edebilme, karlksz sevgiyi sunabilme yetisidir.

Tasavvuf ahlkn znde, insanlar sahip olduklar inanca, dine, dnya grne gre deil, yaadklar ahlka gre deerlendirmek, dillerinin beynna gre deil, hllerinin beynna gre grmek esastr. Dvene elsiz, svene dilsiz gerektiini vurgulayan Yunus Emre (. 720/1320) gibi tasavvuf bykleri de insan sarraf olmular, sevmeyi meslek edinmilerdir. Ne olursan ol, tvbeye gel diyerek hedef kitlelerini ve dvet halkalarn olabildiince geniletmilerdir. Ama hibir zaman olduklar gibi kalmalarn deil, gzellie merdiven dayamalarn talep etmilerdir. Bu yolun yolcular, gzel olan birden ok seenekle karlatklar zaman daima en gzelini tercih etmilerdir. Tasavvuf ilm-i zevk olduu iin hamlktan kurtulmaya, gafletten uzaklamaya, nkslktan kemle ermeye, cehletten uzaklamaya dvet eden bir mcdele ritmidir. Derviin gayretsiz, mcdelesiz ve sevdsz geen n olamaz. Dervilik yk olmay deil yr olmay gerektirdii iin sfnin ap 360 derecedir, yetmi iki milletin dili ile konumaktadr.

Kresellemenin, oulculuun, ok kltrlln ve birlikte yaama tecrbelerinin tartld gnmzde, farkllklar zenginlik kabul eden ve barnda her cins, dil ve rktan zmreleri barndrabilen tasavvuf telkkilere her zamankinden daha fazla muhtacz galiba.

Serrc, el-Luma, s. 46; Kueyr, a.g.e., s. 282.


Gnmz toplumlarnn en byk sknts insan krizidir.

Cemiyetin kokumas, bireylerin gvenden yoksun olular, her

trl ahlkszlk ve tefesshn yaygnlk kazanmas, ailelerin

paralanmaya yz tutmas, hile, aldatma ve gz boyamann

artmas hepimizi derinden sarsmaktadr. Yaadmzn kimlik

bunalm deerler eitimini gndeme tamaktadr. Millet olarak bir

sredir ahlk, dinden ve diynetten soyutlayarak yeni bir toplum

inasnn imknszln tecrbe ettik. Kltr, rf ve detlerimizi

slm ve tasavvuf deneyiminden soyutlamak mmkn deildir.

Hlen kullandmz deyimlerin, benimsediimiz rf ve detlerin

birou tasavvuf kimliin rndr.

Tekke ve tasavvuf db ile yetien ecddmzn medeniyet

inasnda tasavvufun ayr bir yeri vardr. Zira tasavvuf, ncelikli

olarak, benliin inasn ngrr. Cemiyet ierisinde ferdin

erimesini deil, kiiliklerin ins ile toplumun imrn benimser.

Yetimemi insanlardan oluan toplumun yaayaca ac akbete

dikkat eker. O nedenle ie nefis terbiyesinden balar. Nefsi

ldrmeyi, nefsn arzular yok saymay, tabi ihtiyalardan

kanmay deil nefsn arzularn kontrol altnda tutulmasn,

nefsin slah edilmesini benimser. Nefsin slah iin bir dizi eitim

sreci yaatr. Uygulanan halvetler, gerekletirilen mchedeler,

yaplan riyzetler, yldrmak iin deil oldurmak iindir. Nefsin

holanmad ve ona zor gelen uygulamalara sebat etmek sretiyle

ehvn ve nefsn arzularn frenlenmesini salar. lmeden

nce lnz prensibi, beden lm gereklemeden nce kt

huylarn ve irkin meziyetlerin yok edilmesi, gnahlarmzdan

arnmamz anlamndadr. Hesaba ekilmeden nce kendinizi

hesaba ekiniz. dstrunu mihenk ta olarak kabul eden


gnl erleri, hayatlar boyunca nefislerini sgaya ekmilerdir.

Bunlardan biri olan Hris b. Esede nefsini srekli hesba ektii

iin Muhasib ismi verilmitir. Tasavvuf eitim, nefse zor gelse

de zenginlerin, Allahn kendilerine bahettii servetten fakirlerin

hakkn gzetmelerini, sadaka, zekt, infk, hizmet, yardmlamak

ve hediyelemek sretiyle paylamay renmelerini; ilim erbbnn

irfnlarnn hakkn vermelerini, hakikati dillendirmelerini, gerei

grmelerini, gzel dnmelerini; idarecilerin hak sahiplerine

hakkn vermelerini, sorumluluklarnn bilincinde olmalarn

hedefler. Bugn midesi doyduu hlde gz doymayan, elindeki

ile yetinmesini bilmeyen insanlarn her eyden nce nefislerini

ruhlarnn aydnlnda artlamalar gerekmektedir. Nefsin belli

kvama gelmesini salarken gnl erleri, ayn zamanda kalbin

tasfiyesine de ayr bir nem verirler. Kalbi diri, ruhu aydnlk,

nefsi dengeli, istikmeti Hak, niyeti hlis, sayi mekr, ameli

makbl, irfn derin ve ahlk gzel fertlerle keml yolculuunu

balatrlar. Gnl erleri bir gnl elde etmenin her eyden stn

olduunu bilirler, en byk sanatn insan olma sanat olduunu

mutularlar. Muhammed gelenein birer varisleri olarak mrid-i

kmiller, ahlk mektebinin mrebbiyeleri olarak orak gnlleri

yeertmeye, susuz derelere menba olmaya, kurak topraklar

sulamaya, karanlk zihinleri aydnlatmaya alrlar.

Tasavvuf ahlk, uygulamaya dayal bir sistemdir. rnekleme

yntemi ve mrd-mrid ilikisi ile karlkl etkileime dayaldr.

Mikroplarn bulacl kadar huylarn da siryetinin bir gerek

olduu bilinir. Beden dilleri, hl transferleri, nebev gelenek

olan irfn sohbetleri ve samim kardelik dstru ile hamlar

olgunlatrlr, zayflar g kazanr. Mutlak gzel Allah olduu iin,


tasavvuf eitimin sonu yoktur. Yakn gelene kadar yaanmas gereken hllere brnmek, almas gereken makamlar amak ama srekli gh olmak esastr. Yaplmas gereken, ne oldum deil ne olacam kaygsn gderek kbetin hayr olmasna almak, kendimizi hibir zaman yeterli grmemektir.

VII

Mkemmellik Aray

Yaptmz bir ii en gzel ekilde gerekletirmeye almak,

nebev gelenein briz rneidir. Hkmnde yanlgnn,

iradesinde deimenin ve sanatnda kusurun bulunmad Allahu

Tel bizden halfelik grevini hakkyla f etmemizi beklemekte,

esiz sanata ortak olmamz istemektedir. Bozguncu deil inc,

nefret ettiren deil lfet peyd eden, bktran deil rahatlatan,

tiksindiren deil sevdiren olmamz istenmektedir. Mslmann hl

ve hareketlerinde, ibadet ve gnlk hayatnda bir gzellik eitimi

vardr. Kurban keserken bile nezh ve ulv duygulara brnmemiz,

kaba ve iddetten kanmamz istenmektedir. Mslman

bideleen insandr. Gnlk yaayan deil gelecei in eden

ahsiyettir. nsanlk iin seilmi, sorumluluunun bilincinde,

Allah hatrlatan ahsiyettir. Dolaysyla yzeysellik, irkinlik,

hoyratlk ve yavanlk grlemez onun hl ve tavrlarnda.


yet ve hadislerde Mslmann kaliteye nem vermesi tevik

edilmektedir. man ve slmdaki kalitenin ad ihsn duygusudur.

Kulluumuzu Allah gryormu gibi bir uur ierisinde

gerekletirmek hedeflenmektedir. Dolaysyla ibadetlerimiz;

bizlere gzellik duygusu alamakta, yaptklarmz kaliteli yapma

uuruna brndrmektedir. Sanat Mslmann vazgeilmez

hasletidir. Ondan ibadetini sanat duygusu, msiksini sanat

zevki, kiiliini sanat dokusu ierisinde gerekletirmesi

beklenmektedir.

Zir, szlerin en gzeli Allah szdr; Kurn- Kermdir. te bu

Al lah szn en gzel ekilde okuma, msiknin; en gzel ekilde

yazma, hsn hat ve yaz sanatnn; en gzel ekilde kaplama,

tehzip ve ciltiliin; en gzel bir yere koyup okuma, rahlecilik,

oyma clk ve sedef ilemeciliinin; nihyet bunu muhteem

binalarda okuma duygusu da mimrnin gelimesine yardm

etmitir. Bu nun iin sz konusu gzel sanat rneklerinin daha

ok din yap larda bulunmasna bir tesdf gzyle bakmamak

gerekir. Btn bu gayret ve almalar, det, insanlara deil

de, gzeli seven Y ce Allaha takdim ve arzedilecekmi gibi bir

psikolojik ve ruhn atmosfer iinde yrtlmtr.

Sanat zevkine brnen ve kalite toplumu vcda getiren

ecddmz kendilerini, her eyin en mkemmelini gerekletirmeye

adamlardr. Osmanl klc, en keskin kltr, Sultan Ahmed

Camiinin inileri, en ndide inilerdir, Sleymaniye alara

meydan okuyan bir bidedir, Selimiyenin minreleri estetik

ve zerfetin billrlam eklidir, Msr ars gnlk hayatn

ritmik merkezidir, ehirlerimiz estetik dokunun sergi alandr ve


derghlarmz tevz, muhabbet, dernlik ve ulvliin billrlat huzr atmosferleridir. zetle ecddmz, braktklar eserlerinin en gzel olmasna, asrlar boyu devam etmesine, bozulmamasna, solmamasna dikkat etmilerdir. Onlarda, her eyin en gzelini yapmak ve en kalitelisini ortaya koymak fikri vardr. Yunusun ilhleri, Itrnin besteleri, Dede Efendinin eserleri, Mevlnnn kuatc rhu, Fatihin heyecan, Yavuzun bahdrl, Fuzlnin dvn, klarn saz ve sz bu duygunun eseridir. Sz buraya gelmiken Kasmpaal Hfzn yksn sunmadan geemeyiz.

Sultan III. Selim devrinin Kasmpaal Hfz ismindeki mehur Karagzcs, bir gn padiahn huzurunda hayl oynatyordu. Oyun, Karagzn Aal idi. Karagzn khyas Hacivt elebi, esir pazarndan ald criyelerle kleleri Karagzn evine getirmiti. Bu klelerden birinin adnn Selim olduunu renmi bulunan Karagz, yksek sesle:

- Selim! diye bard.

Karagzc bo bulunmu, hkmdrn adnn da Selim olduunu o anda dnememiti.

Padiah, Kasmpaaly ok takdir eder ve severdi. Onun iin Karagzcsne bir latfe yapmak isteyerek:

- Lebbeyk! dedi.

Padiahla beraber oyunu takip eden saray halk, glmek istedilerse de glemediler. Kasmpaal hatasn anlam ve utancndan terlere batmt. Oyun icb perdeye, Karagzn ard klenin gelmesi icp ederken sanatkr, onun yerine

derhal Hacivat kard ve:


- Ey Karagz! Huzr- hnede yle bir sr-i lisn ettin ki,

bundan sonra ne tmiri ne aff kbildir. evketli padiahmz sana

ruhsat buyurdu. Bundan sonra tvbekr olup hacca gideceksin,

haydi bakalm! dedikten sonra, pf!.. deyip emay sndrerek

perdeyi kapad.

Seyredenler bir yandan sanatkr takdir etmilerse de

armaktan da geri kalmamlard. Padiaha gelince, o nzik ve

latf mizcyla araya girerek:

Hfz zlme, gcenmedim Vallh.. murdm latfe idi;

oyunu kesme dediyse de Kasmpaal Hfz, hicbndan bir

daha hkmdarn yzne bakamad. Zira onun sanat anlay

iin bu, gerekten affedilmez bir hata idi. nk bir hayl, her

eyden evvel oyuna, dirayeti ve zeksyla tasarruf edebilen kimse

demekti. Hlbuki dt hata, kendisinde bu meziyetlerin

olmad kanaatini uyandrmt. Nitekim Bende bu gaflet

varken, nasl hayl olurum? diyerek sanatn da hretini de

hie sayp gerekten dediini yapt ve hacca giderek bir daha

oyuna kmad.

Kasmpaal Hfzn sanatndaki bir anlk ihml ya da hata,

ona terk-i diyr ettiriyor. Ama bugn in ettii konutlarda

kitlelerin hayatna kasteden nice mteahhit ve mmr hlen pikin

bir ekilde aramzda dolayor. inin hakkn vermeyi deil keyi

dnmeyi miza ediniyorlar. Demirden, imentodan ve tuladan

alarken insanmzn hayatndan aldklarn umursamyorlar.

Msikinas, bestekr ve sanatkrlarmz ruhun derinliklerine

Smiha Ayverdi, brhim Efendi Kona, 6. Bask, stanbul 2005, s. 122-123.


inip sevenlerini rhen diriltiyordu, kendilerini sanatlarna adayp

toplumun diriliine n ayak oluyordu. Ama bugn kimi sanat

geinen isimler, bylesi stn pyeleri tayamamaktalar.

Pimeden, yol almadan, gl bir ses ve gnl eitiminden

gemeden hret olmann sevdsna kaplanlar var. Mzik,

sinema ve tiyatronun dilini kullanarak insanlk ve erdem yolunun

yolcusu olmalar gerekirken; ehvet, ihtirs, bencillik, atma,

kavga, lks, savurganlk ve hret yarnn hz kazanmasna, her

eyi tketen bir toplum modelinin tremesine yol aanlar var.

Toplumun rengi ile boyanmay deil topluma tepeden bakmay

miza edinen zihniyetler var. Sesi, sz, bestesi, gftesi, hl

ve tavr ile topluma nc rehber olmay baaranlar deil basit

zevklerin kurban olan cizlerimiz var.

En byk sanat, insan yetitirmekti. ocuklarmzn terbiyesi,

annelerimizin rylaryd. Yavrularmzn gelecee hazrlanmas,

eitmenlerimizin bitmeyen meglesiydi. Mkemmel olan

eitmenlerimiz, kmil nesiller yetitirirdi. Okumak, dnmek,

eletirmek ve sohbet edebilmek mullimlerimizin vazgeilmez

hasleti idi. Bugn neslimizin bast topraklar ayaklarnn

altndan kayyor, iddet okul bahelerine ve okul koridorlarna

kadar girebiliyor, fuhu ve uyuturucu illetine almann ya

her gn daha da aaya dyorsa yangn byk demektir.

Yangnn fitilini; her gn okuduklar ile kendini yenileyemeyen,

okuduklarn iselletiremeyen, okuma hasletini kaybeden,

muhataplarna hakkati telkin edemeyen ve emnetin bilincinde

olamayan retmenler ve yavrularn sokaa atan ebeveynler

atelemektedir.


te, mimar-mhendis, renci-retmen, ocuk-aile, halk-idareci, cemaat-imam, genler-yetikinler ve kadn-erkek hepimiz bir eylerin farkna varmamz gerekiyor. Sorumluluumuzu idrak etmemiz gerekiyor. Fert ve toplum olarak yenilenmenin, dirilmenin, glenmenin, mkemmele ermenin ve gzellemenin abasn gstermemiz gerekiyor. Mesleklerimizin adam, ilerimizin ustas, eserlerimizin sanatkr olmamz gerekiyor.

Gzel grp gzel dnmeli, gzel davranp gzel yaamalyz. Hatalarmz asgariye indirmeli, ihmalkrlklarmzn faturasn bakalarna detmemeli, toplumun her kesiminde yaylmaya balayan yangn kontrol altna almalyz. Mutlu birey, kaliteli insan, gl toplum, temiz kent, mmr lke konumuna gelmeliyiz. Yarnlarmza sahip kmal, umuda yolculuk yapmalyz. Yaanan insan krizini amalyz. Allah gzeldir, gzeli sever. dstru ile Allahn sevdii gzellerden olmalyz.

VIII

Gnl Eitimi

Kurnn en nemli vurgularndan biri mminlerin kalbleri zerinde titizlik gstermeleridir. Kurna gre Allah ad anlnca kalblerin rpermesi, mmin olmann gereidir. Mmin kalbler, ancak Allah anmakla mutman olurlar. Duyarsz, kararm, kat ve hissiz kalblerin mminde bulunmamas gerekir. Huzr-u ilhde mahcup etmeyecek ar duru ve Hakka tam teslim olmu bir kalble Hakkn dvnna varmak esastr.

Hasta kalblerin acnacak hllerine iret eden Kurn, mminlerin kalb hastalna kar uyank olmalarn hatrlatr. Amellerin zhir artlar yannda kalb niyet, ihls, teslimiyet, hu ve hud gibi btn artlarna da dikkat eker. Nazargh- ilh olan kalbin uyank olmas istenirken, gafletten uzaklalmas hatrlatlmaktadr.

Bedevler iman ettik, derler. Sen onlara yle de: hayr, iman etmediniz. Siz ancak Mslman olduk, slm dairesine girdik deyin. nk iman henz kalblerinize girmemitir.46 yeti gereince Rabbimiz, kalbin derinliklerine

46 Hucurt, 49/14.


nfz etmi, kalbimizi biimlendirmi ve kalbimizi kendine doru yourmu bir iman, kabul edilebilir bir iman olarak gryor.

mann nfz ettii gnl; sever, sezer, hisseder, iin iin yanar, cevrin ve ayrln acsn eker. Hz. Mevln, ayrlk derdinin itiykn erh etmek iin ayrlktan paralanm sne ister. Gnl sazn titretenler, gnlden gnle seslenenler ve gnlden sylenenler esastr. Kurnla yorulan ve gk kubbede ho bir sad brakan kiiler, kalblerinin krelmesi, perdelenmesi, damgalanmas, kilitlenmesi ve mhrlenmesinden korkan kiilerdir.47 Kalbin yumuamas, katlnn giderilmesi, gven ve huzur kazanmas da ancak zikirle salanabilir.48 air, selim bir

47 Bakara, 2/7: Allah onlarn kalplerini ve kulaklarn mhrlemitir. Onlarn gzlerine de bir eit perde gerilmitir ve onlar iin (dnya ve ahirette) byk bir azap vardr.; Csiye, 45/23: Hev ve hevesini tanr edinen ve Allahn (kendi katndaki) bir bilgiye gre saptrd, kulan ve kalbini mhrledii, gznn stne de perde ektii kimseyi grdn m? imdi onu Allahtan baka kim doru yola eritirebilir? Hla ibret almayacak msnz?; Ynus,10/74: Sonra onun arkasndan birok peygamberi kendddi toplumlarna gnderdik. Onlara mucizeler getirdiler. Fakat onlar daha nce yalanladklar eye inanacak deillerdi. te haddi aanlarn kalpleriddni biz byle mhrleriz.; Muhammed, 47/24: Onlar Kuran dnmyorddlar m? Yoksa kalpleri kilitli mi?

48 Rad, 13/28: Bunlar, iman edenler ve gnlleri Allahn zikriyle sknete erenlerdir. Bilesiniz ki, kalpler ancak Allah anmakla huzur bulur.; En--fl,8/2-4: Mminler ancak, Allah anld zaman yrekleri titreyen, kendiddlerine Allahn yetleri okunduunda imanlarn artran ve yalnz Rablerine dayanp gvenen kimselerdir. Onlar namazlarn dosdoru klan ve kendddilerine rzk olarak verdiimizden (Allah yolunda) harcayan kimselerdir. te onlar gerek mminlerdir. Onlar iin Rableri katnda nice dereceler, balanma ve tkenmez bir rzk vardr.; Hadd,57/16: man edenlerin Allah anma ve Ondan inen Kuran sebebiyle kalplerinin rpermesi zaddman daha gelmedi mi? Onlar daha nce kendilerine kitap verilenler gibi olmasnlar. Onlarn zerinden uzun zaman geti de kalpleri katlat. Onddlardan bir ou yoldan km kimselerdir.


kalbe sahip olmay u ekilde tlemektedir:Koyup ml menli r u rzndan mdin kes

Huddan gayr bir uglu olan kalbi selm olmaz9

Sahih bir imana sahip olan kiinin kalbi, selm50 ve mnbdir.

Selm bir kalbe sahip olmann esaslar da unlardr:

1. Hell gda ile beslenmek,

2. stifr ve duy ir edinmek,

3. Kurn okumak ve ahkmna tb olmak,

4. badetleri hu ile ed etmek,

5. Geceleri ihy etmek, seher vakitlerinde uyank kalmak,

5. Zikrullh ve murkabe ile megul olmak,

6. Raslullha muhabbet duymak ve oka salavt- erfe

getirmek,

7. Tefekkr ehli olmak,

8. Slih ve sdklarla beraber olmak,

9. Gzel ahlk sahibi olmak,

10. Cami ve cemaate mdvim olmak.

49 Ate, Dvn, s. 99.50 uar, 26/89: Ancak Allaha kalbdi selm (temiz bir kalp) ile gelenler (o

gnde fayda bulur).; Safft, 37/84: nk Rabbine kalbdi selm ile geldi. Kff, 50/33: Grmeden Rahmna sayg gsteren ve(Allaha) dnk bir

kalp getiren herkesin (mkfat budur).


Bu niteliklere sahip mmin kulun kalbi, ruhu Hakikat

Okyanusuna tayan bir rmaktr, lh Bilgi ve Akn tahtdr. Bu

ak da Mevlnnn ifadesiyle, btn hastalklarmzn hekimidir.

Marifetullaha onunla eriilebilir. Mnev gelimenin yolunu at

iin, Allah, onu kendisinin sd yer olarak tanmlamtr.

Firkat odu ile yanp tutuan, Hakka k olan ve Allahtan

baka hibir eyde karar klamayan gnllerin alevli yanna su

bile fayda veremez. Fuzlnin Su Kasidesindeki ilk beyit ite

bylesi bir harretin ifadesidir:

Sama ey gz ekten gnlmdeki odlre su

Kim bu denlu tutuan odlara re su.

Kalb dirilie sahip olanlar gnl almasn da bilirler. Bir gnl

ykmann, Allahn evi olan Kbeyi ykmaktan yetmi kez daha

ar olduunu idrak ederler. Mekke, Medine ve Kbe iin gnl

veren, hac ibadetinin ulviyetini dizelerinde canlandran Yunus,

Kbeye saygda kusur etmemesi gereken mmine Allahn

haremgh olan kalbi de kazanmas gerektiini iirlerinde u

ekilde dile getirmektedir:

Ynus Emre dir Hoca gerekse var bin hacca

Hepisinden iyice bir gnle girmekdr.

nk din; zdr ve samimiyettir, kuru mersim ve d

ekilden ibaret deildir. Eskilerin ehl-i rusm tbir ettikleri ekilci

zihniyet, marka Mslmanl, bizlere gerek ak tattramaz.

Fuzl, Fuzl Dvn, haz.: Kenan Akyz - Sheyl Beken - Sedit Yksel - Mjgan Cumbur, Aka Yaynlar, Ankara 1990, s. 31.

Yunus Emre, Yunus Emre Dvn, haz.: Mustafa Tat, MEB Yaynlar, stanbul 1997, c. II, s. 148.


Peygamber Efendimiz (s.a.v)in ifadesiyle Allah, bizlerin sretine

deil kalblerimize ve amellerimi ze bakar. Dervi Yunus da bu

gerei u ekilde dile getirir:

Dervilik olayd tc ile hrka,

Biz dah alrdk otuza krka.

Bir baka iirinde ise Yunus, varlk sebebini gnl yapmak

olarak grr ve yle seslenir:

Ben gelmedim dvi in,

Benim iim sev in

Dostun evi gnllerdir,

Gnller yapmaya geldim.5

Ak sakall bir koca,

Hi bilmez mi ki hl nice,

Emek vermesin hacca,

Bir gnl ykar ise.

Gnl alabun taht

Gnle alap bakd

ki cihan bed-baht

Kim gnl ykarsa.

zetle, gnmz insan karnn doyurdu ama gnl ve gz

tok olmad. Zaten sknt veren, dnyay zindana eviren de

Karn tok, srt pek insanlar deil mi? ller altst olmu,

madde ve menfaat endeksli dnyada Paran kadar konu ifadesi

Yunus Emre, Dvn, c. II, s. 245. Yunus Emre, a.g.e., c. II, s. 386.


slogan hline gelmitir. Ama kaybedilen gnl adam yeniden kefedilmelidir. Sadece czdanlarn deil vicdanlarn da devreye girdii zamanlar yaamak zorundayz. Mevlnnn ifadesi ile syleyecek olursak Ayn dili konuan insanlar deil, ancak ayn duyguyu paylaan insanlar anlarlar.

IX

Kll radeye Tam Teslimiyet

Tasavvuf, bandan sonuna kadar iki eyden ibarettir: Biri, La

ilahe illallah ile Cenab- Hakka terakk, dieri ise Muhammedur-

Resulullah ile ierisinde bulunduumuz leme tenezzldr.

Terakk rh ve srra aittir. lem-i mlke tenezzl ise eriat ve

tarkata riyetle olur. ncekilerin btn ilmi bundadr. Zira, el-

ilm noktatun kesserehel chiln buyrulmutur Yani, ilim bir

noktadr, onu cahiller oaltmtr.56.

Zekeriyya: Rabbim! (Olum olacana dair) bana bir

almet gster, dedi. Allah buyurdu ki: Senin iin almet,

insanlara, gn, iaretten baka sz sylememendir.

Ayrca Rabbini ok an, sabah akam tesbh et.57,

56 M. Zhid Kotku, Tasavvuf Ahlk, stanbul 1979, c. II, s. 5,15. 57 l-i mrn, 3/41.


Ey inananlar! Allah oka zikredin.58,

Namaz klnnca artk yeryzne daln ve Allahn

ltfundan isteyin. Allah ok zikredin; umulur ki

kurtulua erersiniz.59

yetlerinde grlecei zere Rabbimiz, bizlere, Kurn-

Kermde kendisini oka zikretmemizi emretmektedir. Allah

zikri ve tesbhi, hamd ve kr, kullukta samimiyet ve ibadete

devam nemseyen ve yollarnn temel esas sayan sflerden

Ali Mzeyyin (. 328/939), tasavvufun Hakka boyun emek

olduundan bahsederken;60 Cneyd, Tasavvuf; Hakkn seni

senden ldrp kendisiyle diriltmesidir!61, Tasavvuf; madd ve

nefsn eylerden alkay keserek Allah ile beraber olmaktr.62

tanmlarn yapmaktadr.

Hseyin b. Mansura, Sf kimdir? diye sorulduunda, o,

Sf, zt itibariyle tek ve yalnzdr, kimse onu kabul etmez, o da

kimseyi kabul etmez.63 cevabn vermitir. Yani sf, hep Hakk

ile meguldur, halk ile megul olacak ve konuacak vakti yoktur.

Allahn iradesine tam bir teslimiyet ierisinde bulunmay

nemseyen Eb Muhammed Rveym b. Ahmed el-Badd

(. 330/941)e gre, Tasavvuf haslet zerine kurulmutur:

Birincisi fakr duygusuna bal olmak, ikincisi bezl ve sr

58 Ahzb, 33/41.59 Cuma, 62/10.60 Kueyr, er-Risle, s. 282.61 Kueyr, a.g.e., s. 280.62 Serrc, el-Luma, s. 45; Kueyr, a.g.e., s. 280.63 Kueyr, a.g.e., s. 280.


gerekletirmek, ncs bakalarn ilerine ve hllerine karmamak, iradeyi terk etmektir.64

Eb Ali Ahmed b. Muhammed er-Rzbr (. 322/933), Allaha nsiyet peyda eden, ilh muhabbete koyulan ve kulluunu sanat hline getiren sfnin kovulsa bile Sevgilinin kapsnda diz kp beklemesi gerektiinden bahsetmektedir.65

Tasavvuf yolunda, kiinin itirazdan vazgemesi, nefsn arzularnn aksine cereyan eden kadere aykr hareket etmemesi ve Rabbinden gelen her eyi ho karlamas esastr.66 Bu gerei ifade sadedinde Eb Abdillah Muhammed b. Haff e-irz (.371/981) der ki: Tasavvuf, takdr-i ilhye sabr, Allahtan gelene rz ile ller ve yollar amaktr.67

ibl, ilh iradeye teslimiyet ve rz hlini yaamak sadedinde tasavvufu, kaygszca Allah ile bulunmak,68 eklinde tarif ederken, sfleri terbiye edip yetitirenin Hak Tel oluunu u ifadesi ile dile getirmektedir: Sfler Hakkn kucanda bulunan bebeklerdir.69

64 Kueyr, er-Risle, s. 280; Ebu Hafs ihbddn es-Shreverd, Avrifl-marif, tah.: .Abdlhalim Mahmud-Mahmud bin erf, Kahire 1971, s. 54.

65 Kueyr, a.g.e., s. 281.66 Kueyr, er-Risle, s. 283.67 Attr, Tezkir, c. I, s. 588.68 Kueyr, a.g.e., s. 281.69 Kueyr, a.g.e., s. 282.

X

Tasfiye-i Kalb

Kurnda kalbin kasvet ve safvet olmak zere iki vasfndan

bahsedilmektedir. Bunlardan biri vlrken, dieri yerilmektedir.

vlen kalb, safvet zelliine sahip, iinde Allahtan bakasna

yer olmayan selm kalbtir. Nitekim:

O gn, ne mal fayda verir ne de evlt. Ancak Allaha

kalbdi selm (temiz bir kalp) ile gelenler (o gnde fayda

bulur).70

Kasvetli kalb ise, gnah ve msiv lekelerine bulanm,

kirlenmi ve karararak katlam kalptir. Nitekim:

Allah kimin gnln slma amsa o, Rabbinden

bir nr zerinde deil midir? Allah anmak hususunda

70 uar, 26/88-89.


kalpleri katlam olanlara yazklar olsun! te bunlar apak bir sapklk iindedirler.71

Kalbi karartan gnah lekeleri olduu gibi, artp tasfiye eden de, tvbe, zikir ve ibadettir. Allahu Tel talaan kat kalbleri kayalara benzetmektedir:

(Ne var ki) bunlardan sonra yine kalpleriniz katlat. Artk kalpleriniz ta gibi yahut daha da katdr. nk talardan ylesi var ki, iinden rmaklar kaynar. ylesi de var ki, atlar da ondan su fkrr. Talardan bir ksm da Allah korkusuyla yukardan aa yuvarlanr. Allah yapmakta olduklarnzdan gafil deildir.72

Allah Resul ise, Allahn sretlerimize ve szlerimize deil, kalplerimize ve amellerimize bakaca, kalbin her trl hayr ve errin, iyilik ve fesadn merkezi bulunduunu, onun salam olmas hlinde btn organlarn dzeleceini haber vermektedir.

Kesb ilmin tesinde, nazar bilgilerin sahas dnda, akl ve felsef tartmalardan uzak, delil, burhan, kyas ve cedellere koyulmadan, ancak gnl tasfiyesi, gnln temizlenmesi ile gelien ilme lm-i Huzr ad verilmitir.73

Tasavvuf kltrnde gnl, Nazargh- ilhdir. Padiahlar padiah Hz. Allaha aittir. Onun anna yakr bir makam hline getirilmesi gerekir. Hakkn tecellisi ancak temiz ve nezih

gnllerde gerekleebilir.

71 Zmer, 39/22.72 Bakara, 2/74.73 Azmi Bilgin, Tasavvuf ve Tekke Edebiyat, lm Aratrmalar, stanbul 1995, s.

63.


Bu gerekten hareketle Birl-Hf (.227/841), Sf, Allah iin kalbini saflatran kiidir.74 der.

Sflerin tm abas gnle sahip olabilmek, kirlenmesini nlemek ve kullukla arndrmaktr. Zira, tasavvuf; kulun kdretten safvete, bulanklktan sonra durulua ulamasdr.75 Bo el ve ho gnldr. Yani zhd ve rzdr.76 Sfnin kimlii balamnda Ebu Sad el-Harrz (. 277/890), Suf, kalbini Allahn saflatrd, bylece kalbi nrla dolan, zikrullah lezzetini tadan kimsedir.77 derken, Cneyd-i Badd: Sf, Allahn saf ve arnmay has kld kimsedir. Allahtan gayr her eyden gnl arndrlan kimse gerek sfdir.7 tanmn yapmaktadr.

Mevln Celleddn-i Rm (. 672/1273) ise flenilen Ny- erfin iinin bo olmas gerektiinden bahsetmektedir. Neyin ii ne kadar bo olursa, ondan ilh tn o kadar katksz ve o kadar dzgn kabilir.

74 Attr, Tezkire, c. I, s. 172; Tcl-slm Eb Bekir Muhammed el-Kelbz, et-Taarruf li-mezhebi ehlit-tasavvuf, tah.: Mahmud Emin en-Nevev, Kahire 1992, s. 26; Dou Devrinde Tasavvuf Taarruf-, haz.: Sleyman Uluda, stanbul 1992, II.Bask, s. 53.

75 Kueyr, er-Risle, s. 281.76 Kueyr, a.g.e., s. 281.77 Attr, Tezkire, c. I, s. 482.78 Attr, a.g.e., c. I, s. 462.

XI

Tezkiye-i Nefs

Cenab- Hak, Kurn- Kerminde Hz. Peygamber (s.a.v)in

grevlerini sayarken bunlardan birinin tezkiye olduuna iaret

buyurmaktadr:

Allahtr mmlere kendi ilerinden, onlara Allahn

yetlerini okuyan, onlar tezkiye eden, onlara Kitab

ve hikmeti reten bir peygamber gnderen. Kukusuz

onlar nceden apak bir sapklk iindeydiler.79

Hz. Peygamber (s.a.v)e bir risalet grevi olarak verilen tezkiye,

aslnda btn Mslmanlarn da grevidir. yle ki:

Nefse ve ona bir takm kabiliyetler verene, sonra da

ona iyilik ve ktlkleri ilhm edene yemin ederim ki,

nefsini ktlklerden arndran kurtulua ermitir, onu

79 Cuma, 62/2.


ktlklere gmen de ziyan etmitir.80

Nefs tezkiyesi denilen ey, nefsin riyzt ve mchede yoluyla

kt sfatlarnn ortadan kaldrlmasdr. Tezkiye edilen nefs asl

hviyetine ve huzura kavuur.

Ey huzura kavumu insan! Sen Ondan honut, O da

senden honut olarak Rabbine dn.81

Cneyd-i Badd, tasavvufun sulhu olmayan bir sava, yani

mchede yolu olduundan bahsetmektedir.82

Kurb- Sultan te-i szandr. gereinden hareketle Eb

Bekr Dlef b. Cahder e-ibl (. 334/945), tasavvufun dehet

veren yakc bir itiyk atei olduuna dikkat ekmektedir.83

iblye; tasavvuf erbbna neden sfler denmektedir? diye

sorulunca, u cevab vermitir: zerinde nefsniyetlerinden

bakiyye ve kalntlar bulunduu iin. Bu bakiyye olmasayd onlara

bir isim vermek imkn olmazd. Zira saf ve hlis hakikatin ismi

ve ekli yoktur.

Eb Trb en-Naheb (. 245/859)nin ifadesiyle, hibir ey

sfyi bulandrmaz ve kederlendirmez. Her ey sf ile saflar ve

durulur.85

Husr (. 371/981)nin, Sf var olduktan sonra yok, yok

80 ems, 91/7-10.81 Fecr, 89/27-28.82 Kueyr, er-Risle, s. 281.83 Kueyr, a.g.e., s. 282.84 Serrc, el-Luma, s. 46; Kueyr, a.g.e., s. 282.85 Kueyr, a.g.e., s. 282.


olduktan sonra var olmaz86, szne yorum sadedinde el-Kueyr, Yok olduktan sonra var olmaz, demek; nefsn fetlerden fn olursa, bu fetler ve kt huylar bir daha kendisine dnmez; Var olduktan sonra yok olmaz demek, Hakk ile megul olduktan sonra, halkn deer vermemesi ile itibardan dmez ve hdisler ona tesir etmez. demektedir.87

Ebl-Hseyin en-Nrnin de belirttii gibi ksaca tasavvuf; nefsin haz ve arzularn terk etmektir. Artk en azz olan ve ok ender bulunan iki ey vardr: lmi ile amel eden lim ve hakikati anlayan rif.88

86 Kueyr, a.g.e., s. 283.87 Kueyr, a.g.e., s. 283.88 Kelbz, et-Taarruf, s. 32; Kueyr, er-Risle, s. 439.

XII

Edebe Riyet

Ebu Hafs el-Haddd (. 265/878)n ifadesiyle tasavvuf,

tamamen edepten ibarettir. Her makamn, her hlin ve her

vaktin bir edebi vardr. Ancak buralardaki dba riyet eden

kimse ricl snfna girer. Edebini yitiren yaklatn sand bir

srada uzak dm, makbul olduuna kni olduu bir srada

merdud konumuna der.89 Hulsi Efendi hereyin bann edeb

olduunu yle dile getirir:

demi ikmle sebeb lzm olan cmle edeb

Hulsy bak gr ki hep sdk btnlerde btn90

Eb Muhammed el-Cerr (.321/933) de tasavvufun; hlleri

murkabe etmek ve edebe sk bir ekilde sarlmak olduundan

89 Attr, Tezkire, c. I, s. 422.90 Ate, Dvn, s. 234.


bahsetmektedir.91 Bu tanma gre, zhid amelini, rif hlini murkabe eder.

Seriyys-Sakat (. 257/870)ye gre tasavvuf, mny kapsayan bir kelimedir. Marifetin nru, vern nrunu sndremez. Tasavvuf, Kitap ve snnetin zhirine ters bir btn ilminden bahsetmez. Kermetleri sfyi Allahn yasak blgesine girmeye, haramlarn helal sayp onlara dalmaya sevk etmez.92

Ebl-Hseyin en-Nrye; Sf kimdir? denilince, Sem dinleyen ve sebepleri ihtiyar edendir., yani emir ve nehye riyet edendir.93 cevabn vermitir. Cneyd-i Badd de, Tasavvuf, kalp huzuru ve murkabe gibi hllerine brnen kiinin dank olmayan bir zihinle Allah zikretmesi, sem ile vecde gelmesi ve snnete uygun amel ilemesidir.94 demektedir.

91 Kueyr, er-Risle, s.28292 Kueyr, a.g.e., s. 418. 93 Kueyr, er-Risle, s. 282.94 Kueyr, a.g.e., s.281.

XIII

Hakka Vuslat

Beden klfna sokulan rhun, zgrlk arzusuna koyulmas,

msivdan kurtulmas ve dnya denilen imtihan srecinin baar

ile tamamlanmas tasavvuf erbbnn balca kaygsdr. Haktan

uzak kalmann verdii i sancs, firkat odunda yanp tutuulmas,

Allahtan uzak yaantnn kiiyi buhrana srklemesi onlar

hakikat yolcusu klmtr. Huzur ve mutluluk nereden geldiimizi

ve nereye gideceimizi idrakle mmkndr. Rhumuz ancak

ilh vuslatla karar klabilmektedir. lmle gerekleen zorunlu

vuslattan ok lmeden nce lmeyi, daha bu dnyada iken

kusur, gnah ve isyan gibi arlklardan syrlmay, mnen Hakka

kavumay baarabilmeliyiz. Bu duyguyla olsa gerek ki, Sehl b.

Abdullah et-Tster (. 283/896), sfyi; Kann heder, maln

mbah grendir.95 eklinde tarif etmektedir. Bu ibareyi biraz

95 Kueyr, er-Risle, s. 281.


aacak olursak sf, maln ve cann Hak ve halk iin kurban edendir. Tasavvuf, fed-y can ve fed-y maldr. Zunnn- Msr (. 245/859) ise tasavvuf ehlinin Azz ve Cell olan Allah her eye tercih eden ve onun iin de Allah tarafndan her eye tercih edilen bir zmre olduunu sylemektedir.96

Ebul-Hseyn en-Nr, Hakkn nasibinden hissedar olmak isteyenlerin nefislerinin nasibini terk etmeleri gerektiini hatrlatrken,97 Eb Amr ed-Dmak (. 320/932) de tasavvufu; Yaratklar noksan grmek, her noksandan mnezzeh olan Hakk grmekle noksan olan her eye gz kapamaktr.98 eklinde tanmlamaktadr.

96 Serrc, el-Luma, s. 45; Kueyr, er-Risle, s. 282.97 Attr, Tezkire, c.I, s.494.98 Abdurrahman Cm, Nefehtl-ns Evliy Menkbeleri-, ter.: Lmi elebi, haz.:

Sleyman Uluda-Mustafa Kara, stanbul 1998, s.300.

XIV

Rhn Hayat

Tasavvuf, dinin batn ve zdr. Tasavvuf, zde insan

rhuna, dinin emirlerine muhatap klnan kiinin o emirlere kar

samimiyetine, o emirlerin yerine getirilmesinde zhir hkmlerle

yetinmemeye, saysz olu, hadise ve grntnn altndaki

deimeyen ezel ve ebed tek bir hakikati grmek iin gsterilen

uradr. Dnya ve lyiinden vazgemeyi gerekletirme

abasdr.

Sflerin ilimleri vicdana dayanmakta, irfan ve marifete bal

bulunmaktadr. Onlarn ilmi, salam hl ile gerekleen mnev bir

zevktir, z gzel szlerle anlatlabilen bir durum deildir. nk

ilm-i tasavvuf, saf gnllere, ihlsl kalblere inen rabbn bir Hak

vergisidir. aretle onun knhne varlamaz ve o ibarelerle kalbe

sdrlamaz. Bu ilimde rhlar, lfet ve mnev yaknlama yoluyla

birbirlerine yol gstererek, tasavvuf hakikatleri ltuf denizinden


ierler. Fakat oklar onlarn ilmindeki incelii anlayamaz. Nitekim

baz kimseler onlarn db ve mersimlerindeki gerekleri de

kavrayamamtr.

Niyz-i Msr (. 1105/1694), bir hl ilmi olan tasavvufun zhir

ulemasnca veya tasavvuf hayata yabanc kiilerce gereince

idrak edilemeyeceini ve onlarn bu manev cokuya ortak

olamayacaklarn bir iirinde u ekilde dile getirmektedir:

Zt- Hak-ta mahrem-i irfn olan anlar bizi,

lm-i srda bahr-i b-pyn olan anlar bizi.

Bu fen glzrna blbl olanlar anlamaz,

Vech-i bk hsnne hayrn olan anlar bizi.

Dnya v ukby tamir eylemekten gemiiz,

Her taraftan yklp vrn olan anlar bizi.

Biz ol abdlz braktk enimizden lmz

Varlndan soyunup ryn olan anlar bizi.

Kahr u ltf u ey-i vhid bilmeyen ekdi azb,

Ol azbdan kurtulup sultn olan anlar bizi.

Zhid ayk dururken anlamazsn sen bizi,

Cray sf ip mestn olan anlar bizi.

rifin her bir szn duymaa insn gerek,

Bu cihnda sanmanz hayvn olan anlar bizi.


Ey Niyz katremiz deryya saldk biz bugn,Katre nice anlasn ummn olan anlar bizi.

Halk koyup l-mekn ilinde menzil tutal,Msriy ol cnlara cnn olan anlar bizi.99

99 Niyz-i Msr, Msr Dvn erhi, rh.: Seyyid Muhammed Nr, haz.: Mahmut Sadettin Bilginer, stanbul 1976, s. 88.

XV

lm-i Btn

Tasavvuf gayb mhede ve irfn yoludur. rfn ise bilgi,

amel ve slktan hsl olan bir ilimdir. Tasavvuf, fkh- btn, ilm-

i makm- ihsndr. Gnl gznn ve mneviytn almas,

harabe kalblerin mamur olmas, zulmetlerin prnr olmas

tasavvufladr.

er erf tarafndan emredilen ibadet ve ahkmn zhir ve

btn, fetv ve takv , rhst ve azmet boyutlar bulunmaktadr.

Mutasavvflar nazarnda ilim ikiye ayrlr: Zhir ilmi veya

eriat ilmi, btn ilmi veya hakikt ilmi. Bunlardan ikincisine

mutasavvflar bilhassa irfn derler. lmin birinci ksmnn, yani

asl ilmin vastas his veya akl ve nakildir; hlbuki irfnn kayna

ilhmdr. Medreseler, zhir ilminin veya eriat ilminin mahallidir;

irfan eitiminin mahalli ise tekkeler olup mritlerden ilhm yolu

ile elde edilir. Ehl-i eriate, ehl-i kl ve ehl-i hakikate, ehl-


i hl denmesi bundan dolaydr. Herhangi bir kii lim veya hakm olmakla, ehl-i irfan, yni vecd ve zevk ehli olamaz. Ama okuma yazma bilmemesine ramen kimi kiiler, rif-i billh olabilir. lm kiilikleri ile tannan baz mutasavvflar, zhir ilmini, btn ilmi iin zarr bir esas eklinde gstermekle birlikte, daima ehl-i kl aleyhinde olmulardr.100

Sfler batan beri ilmi ve ulemy biri zhir, dieri btn olmak zere ikiye ayrmlar, terazinin bir kefesine zhir ilmini ve ulemsn, dier kefesine btn ilmini ve ulemsn koymular, btn ulemasyla kendilerini, zhir ulemas ile kendileri dnda kalan btn dier limleri, kelmclar, fakihleri, muhaddisleri, mfessirleri ve kurry kastetmilerdir.101

Zhir ilmi ile btn ilmi arasndaki en nemli fark birincisi bir metni dinlemekten veya okumaktan veya okunan bir metin zerinde dnp tanmaktan veya kutsal metinleri esas alp istidlalde bulunmaktan, kyaslar yapmaktan ve akl yrtmekten hsl olan akl, fikr bilgiler ve malumattan ibaret iken, ikincisinin buna ek olarak nefs mcahedesini, riyzeti, ameli, taat ve ibadeti esas almasdr. Bundan dolay btn ulemas nezdinde birinci tr bilgilerin de ayr bir nemi ve deeri vardr. Buna karlk olmak zere zhir ulemas da kutsal metinlerde zhir, lafz ve lgav mn ve bilgilerden ayr ve onlarn tesinde bir takm btn/gizli, dern/isel ve srr/ince mnlarn varl anlayna tamamyla

kar deildir.102

100 Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1993, s. 272.101 Uluda, Tasavvufta Usl Meselesi, slm limlerde Metodoloji (Usl) Meselesi, c.

II, s. 1047.102 Uluda, Tasavvufta Usl Meselesi, slm limlerde Metodoloji Meselesi, c. II, s.

1045-1048.


Mutasavvflara gre, sliklerin zhirde lim olsalar bile btnda

mm olmalar lzmdr. Onlarn zhirde ilimlerinin eseri eriat

ahkm ile ameldir, btnda mmliklerinin hkm ise, vastasz

bir ekilde Allahtan bilgi almaktr. nk, btnda sade-dil

olmadka, gnl kitab ilhi tecellilere mazhar olamaz; bundan

dolay, limlerin slku daha glkle olur. Hz. Peygambere hem

mm hem lim denmesi bundan dolaydr; mm oluu hakikate,

lim oluu eriata gredir. nk hakikat ilmini kimseden

renmedii hlde, eriat ilmini Cibrlden almtr. Vastasz olan

ilimle kesb ilim arasnda fark vardr. alp kazanlarak elde

edilen kesb ilme, ilm-i ibre ve vastasz elde edilen ilme ilm-

i iret ad verilir. Hz. Musnn, Hzr (a.s)dan rendii ilim,

ilm-i iarettir. Vastasz ilme hakikat-i sr da denir. Bu sebeple

slikler ilm-i ibreyi std- zhirden, yani mderristen; ilm-

i ireti de std- btndan, yni mridden alp renmek

mecburiyetindedir.103

Sfnin konumasn ve susmasn hlinin bir ifadesi olarak

gren Znnn- Msr, bu durumu u ekilde aklamaktadr:

Suf, konuunca, sz sahip olduu hli yanstan kimsedir.

Byle bir hal vuku bulduunda bir ey konumaz. Konumad

zaman yapt hareketler, sahip olduu hali dile getirir.

Konumas da kendini dnyadan kesmesi durumuyla ilgili--

dir.104

103 Kprl, lk Mutasavvflar, s. 272.104 Attr, Tezkire, c. I, s. 186.


Cneyd-i Badd, Zhirine nem veren bir sf grdn m, bil ki btn haraptr. nk zhir halkn, btn Hakkndr.105 sz ile zhire nem verdikleri hlde btnlarn ihmal edenlerin durumuna dikkat ekerken, Eb Bekir Muhammed el-Vsit (.320/941) de tasavvuf yolunda gerekleen kan kaybn, gerek tasavvuftan uzaklama seyrini u ekilde beyan etmektedir: (Eski) sfler iaretle konuurlard (bunu onlara yakn olandan bakas anlamazd), sonra (dereceleri dt, zaaflar sebebiyle vridta dayanamadlar ve) hareket etmeye baladlar, sonra (dereceleri daha da dt ve) ellerinde hasretten baka bir ey kalmad.106

Bu gerekten hareketle, diyebiliriz ki, sf, evrdla deil, vridtla bulunan zttr. Zhid virdi ile, rif vridi ile meguldr.107 Btndan yoksun zhirin hakikati ifade edemeyecei gibi zhire aykr btndan bahsetmek de mmkn deildir.

105 Kueyr, er-Risle, s. 281.106 Kueyr, er-Risle, s. 282.107 Kueyr, a.g.e., s. 283.

XVI

lm-i Ledn

Tasavvuf ilmi, nakil ve akl ile birlikte, ilhm ve kef de denilen

bir bilgi aracn daha kabul etmektedir. Bu arala bilgi edinebilmek

iin, ibadet, riyzet ve mchede ile belli bir rh olgunlua ermi

olmak gerekmektedir. Nitekim Kehf sresinde Hz. Mus ile Hzr

(a.s)n arkadal srasnda Hz. Musnn olaylarn d yzne

bakarak hkmettiini, Hzr (a.s)n ise sahip olduu ilm-i ledn

sayesinde meselenin i yzne vakf olduunu gryoruz.108

Zira Allah (c.c); Takva zere olunuz ki, Allah size

retsin.109, Ey iman edenler! Eer Allahtan korkarsanz

O, size iyi ile kty ayrdedecek bir anlay verir,

sularnz rter ve sizi balar. nk Allah byk

108 Kehf, 18/65-82.109 Bakara, 2/282.


ltuf sahibidir.110, Ey iman edenler! Allahtan korkun ve Peygamberine inann ki O, size rahmetinden iki kat versin ve size nda yryeceiniz bir nr ltfetsin; sizi balasn. Allah, ok balayan, ok esirgeyendir. buyurmaktadr.

Sfler bir ailenin fertleri gibidir, yabanclar aralarna giremez. derken Cneyd-i Badd, maksatlarnn bir, gayelerinin yce, ahlklar yksek olmalarndan dolay sflerin bakalarndan ayrldklarna, bakalarnn bu vasflara sahip olmadka aralarna giremeyeceine dikkat ekmektedir.

Benzer bir ekilde Eb Sleyman ed-Drn (. 215/830) unlar sylemektedir: Tasavvuf, Hakdan bakasnn bilmedii amellerin sf zerinde cereyan etmesi ve sadece Allahn bildii bir hl zerinde srekli Hak ile beraber olmaktr.

110 Enfl, 8/29. Hadd, 57/28. Kueyr, er-Risle, s. 281. Attr, Tezkire, c. I, s. 307.

XVII

Fakr Duygusu

Tasavvuf, Resulullahn fakr anlaydr. Bakasna deil Allaha gvenmesidir. Bundan dolay Allah (c.c):

Ey insanlar! Allaha muhta olan sizsiniz. Zengin ve vlmeye lyk olan ancak Odur.

te sizler, Allah yolunda harcamaya arlyorsunuz. inizden kiminiz cimrilik ediyor. Ama kim cimrilik ederse, ancak kendisine cimrilik etmi olur. Allah zengindir, siz ise fakirsiniz. Eer Ondan yz evirirseniz, yerinize sizden baka bir toplum getirir, artk onlar sizin gibi de olmazlar.

Tasavvuf, dnyann ssnden yz evirmek, insanlarn meyletti i geici lezzetlerden korunmak, halk ile berber, Hakka ynelmektir.

Ftr, 35/15. Muhammed, 47/38.


Marf-i Kerh (. 200/816) bu geree u ekilde dikkat ekmektedir: Tasavvuf, hakikat, marifet ve srlar almak ve halkn elinde bulunandan mit kesmektir. rif ve zhid olmaktr.116

Semnn Muhb (. 297/909)e tasavvuftan sorulunca, o; Ne bir eye mlik olman ne de bir eyin sana mlik olmasdr.117 cevabn vermitir. Mlik ve memlk olmamak, mal-mlk ve iddia sahibi olmamak, ehvet ve ihtirasa esir dmemektir. Fakir fakat hr olmaktr.

Hakiki ve sahte sfnin durumunu Eb Hamza el-Badd (. 269/882) u ekilde zetlemektedir: Hakiki sf zengin iken fakir, azz iken zell, mehur iken mehul; sahte sf fakir iken dnya zengini, zell iken azz ve mehul iken mehur olur.118

zetle, tasavvuf dncesinde fakr Allaha muhtalk hissidir. Ne kadar zengin ve varlkl olursak olalm Allahtan mstani olmamaktr. mkanlarmzn onun lutfu olduunu dnmek, hamd ve krden azde olmamak, nimetin gereini yerine getirmek, varlkla marmamak, yokluktan yerinmemektir. Zhd ise dnyev, ehev, nefsn ve baya arzulardan syrlmaktr. Tasavvufta servet, mal-mlk ve dnyaya kar dmanlk deil bunlar ama hline getirmek knanmaktadr.

116 Kueyr, er-Risle, s. 280.117 Serrc, el-Luma, s. 45; Kueyr, er-Risle, s. 280.118 Kueyr, a.g.e., s. 280.

XVIII

Zhd Yaam

Dnyadan soyutlanmak, Allahn helal kld dnya nimetlerini

haram klmak, dnya hayatnn gereklerinden kanmak

ne slmn, ne de slm tasavvufunun ruhunda grlebilir.

Gnmzde gerek baz Mslman dnrleri, gerekse batl

aratrmaclar tarafndan sflere ynelik dile getirilen eletiri ve

tenkitlerde ifade edildii gibi, zhd olgusu manastr hayatnn,

dou mistisizminin uzants deil, Kurn bir kavramdr.

Zhd, Arapa z h d fiilinin mastar olup, lgatte bir eye

meyletmemek, rabet etmemek, yz evirmek, ilgisiz davranmak

ve terk etmek mnlarna gelir.119 Bu terk etme ii, o eyi

119 bn Manzr, Lisnul-Arab, zhd maddesi, Dru Beyrut, Beyrut 1955-1956, c. III, s. 196-197; Abdurrezzk el-Kn, Mucemu Istlhtis-Sfiyye, tah.: Abdull ahin, Kahire 1992, s. 216.


kmsemekten, gnah saymaktan veya azlndan dolaydr.120

Ksaca, zhd, isteksizlik, rabetsizlik, nemsizlik, terk etmek,

kt kabul edilen eylerden yz evirmek, dnyaya buzetmek,

msivy terk anlamlarna gelmektedir.

Tasavvuf stlah olarak, dnyadan yz evirmek, nefsi

msivya olan meyil ve sevgiden alkoymak, hrsl, ihtirasl,

karc, menfaatperest, bencil, tl-i emel sahibi, muhteris

olmamak, gnha, harama, insan Hakktan uzaklatrmaya

vesile olacak her eye rabetsizliktir. Zhd, dnyay terk,

kimin eline geerse gesin ona aldrmamak, eklinde tarif eden

Eb Osman el-Hr (. 298/910), Elde bulunmayan eyin,

gnlde de bulunmamasdr. diyen Cneyd-i Badd (.

297/909), Cenb- Hak, evliyy dnyadan soyup kard, asfiy

(saf insanlar)y ondan korudu, klarn gnllerinden dnyay

tamamen kard, nk dnya kirinin bunlara bulamasna rz

olmad. diyen Seriyys-Sakat (. 257/870), kalpte dnya

ve menfaat sevgisi (hubb-i dnya) tamamaya, maddenin ve

menfaatin kalbe souk gelmesine dikkat ekmektedir. Bu

noktada mm- Gazl (. 505/1111), herhangi bir eyden

vazgemenin zhd olmadn, asl hnerin onun yerine daha

120 Zebid, Tcul-Ars, zhd maddesi, Matbaatul-Vehbiyye, Kahire 1287, c. II, s. 369-370.

Kueyr, er-Risle, s. 116. Abdulah b. Mbarek, Kitbz-zhd ver-rekik, tah.: Habiburrahman Azam, Bey--

rut 1386, s. 85-89; Kueyr, a.g.e., s. 116. el-Kelbz, et-Taarruf, s. 110; Kueyr, er-Risle, s. 116. Kueyr, a.g.e., s. 115; Eb Hmid Muhammed el-Gazl, hyu ulmid-dn,

Drl-Cl, Beyrut 1992, c. V, s. 95. Kueyr, a.g.e., s. 116.


iyi ve daha gzelini koymak olduunu vurgulamaktadr.126 Buna

gre zhd, kasr- emel sahibi olup,127 mnev deerlerin madd

deerlerden stn ve nemli bulunduuna inanmak demektir.

Nefsin safnda insana tahakkm eden maddeyi, ruhunun

tasarrufuna geirme ameliyesi, gnl hnesini ayrdan temizleyip

Allah sevgisi ile dolmasn salayan bir kalp aktivitesidir.

A. Kurnda Dnya Hayat ve Zhd

Zhid kelimesi Kurn- Kermde terim olarak, rabet

etmemek mnsnda, sadece bir yerde gemektedir.128 Bu

yette, Hz.Yusuf (a.s)n kardeleri tarafndan kuyuya atlmas,

bir kervan tarafndan bulunup satlmas hikaye edilirken

zikredilmektedir. Mhiyet asndan ise, dnyadan nasibini

unutmamakla birlikte129 Allahu Tely hatrdan karmamak,130

ticaret ve al-veriin, Onu anmaktan, namaz klmaktan ve

zekt vermekten alkoymamas eklinde dile getirilmektedir.

Kurnda dnya ve msivya tavr koyup onlardan yz evirmek,

126 Gazl, hy, c. V, s. 80.127 Kueyr, er-Risle, s. 115; Gazl, a.g.e., c. V, s. 95.128 Yusuf, 12/20: Onu (Yusufu Msra varnca) dk bir fiyata, birka dirheme satt--

lar, onun hakknda rabetsiz (zhid) idiler.129 Kasas, 28/77: Allahn sana verdiinden (Onun yolunda harcayarak) hiret yurdu--

nu iste; ama dnyadan da nasibini unutma. Allah sana ihsan ettii gibi, sen de (insan--lara) iyilik et. Yeryznde bozgunculuu arzulama. phesiz ki Allah, bozguncular sevmez.

130 Kehf, 18/24: Ancak, Allah dilerse (yapacam de). Unuttuun zaman Allah an ve Umarm Rabbim beni, doruya daha yakn olana eritirir, de.

Nr, 24/37: Onlar, ne ticaret ne de al-veriin kendilerini Allah anmaktan, namaz klmaktan ve zekt vermekten alkoyamad insanlardr. Onlar, kalplerin ve gzlerin allak bullak olduu bir gnden korkarlar.


Allaha ynelmek tebettl olarak ifade edilmitir. Dnya ile

hiret arasnda bir tercih yapma mecburiyeti ortaya kt zaman

hi tereddt etmeden hiret hayatnn tercih edilmesi istenmi,

aksi davranta bulunanlar iddetle knanmtr. Zir, Kurn-

Kermin tasvirine gre, dnya hayat; insan aldatan bir met,

hiret hayatna oranla nemsiz, faydas, hiretin yannda pek

az,136 oyun, oyalanma ve elenceden ibaret,137 basit bir eydir.138

Kadn, oul, yn yn birikmi altn ve gm, salma atlar,

samal hayvanlar (gelir getiren her ey) dnya hayatnn ss ve

metdr.139

Kurnda yeryz iin arz kelimesi kullanlm, u nda

yaanlan hayata dnya hayat denmitir. Bylece Kurnda

arz coraf, dnya ise din ve ahlk bir terim olarak yer alm;

dnya ktlenir veya hafife alnrken, kozmik varl deil burada

srdrlen ve hiret kaygsn geri plnda brakan hayat tarz

kastedilmitir.

Dnya hayat Kurnda genellikle hiret hayat ile birlikte

Mzzemmil, 73/8: Her eyden kesilip tam anlamyla Allaha ynel! brahim,14/3; Naziat, 79/37-39. l-i mrn, 3/185; Kasas, 28/60; Muhammed, 47/36; Hadid, 57/20. Nis, 4/77.136 Tevbe, 9/38; Rad, 13/26.137 Enm, 6/32; Mmin, 40/39; Kasas, 28/60; Ankebt, 29/64; Lokmn, 31/33; Ftr,

35/5.138 Rad, 13/26.139 l-i mrn, 3/14: Kadnlara, oullara, yn yn biriktirilmi altn ve gme, salma

gzel atlara ve dier hayvanlara, ekinlere olan ihtirasl sevgi insanlar iin bezenip ss--lenmitir. Bunlar dnya hayatnn ireti metalardr. Allaha gelince, en son dnlp varlacak yerin btn gzellii Onun yanndadr...


anlm, bazen ikisi arasnda karlatrma yaplarak hiret

hayatnn stn olduu belirtilmitir. Kurna gre, hiret iin

amelleri engellemeyen ve aksatmayan dnya hayat mer bir

nimet, hatta saadettir. Dnya mutluluu ile hiret mutluluu

birbirine zt deildir. hiret mutluluunu kazanmak iin dnyadan

vazgemek gerekmez. Dnyada refh ierisinde yaayarak hiret

mutluluu elde edilebilir. hiretlerini kaybedenler dnyada da

mutlu olamazlar. ki cihanda yz ak olanlara karlk yz kara

olanlar da vardr. Nitekim Mslmanlarn Rabbimiz! Bize

dnyada da hirette de iyilik ver.140 diye du etmeleri

tlenmitir. Sfler, zhdnde sadk olana dnyann boyun

eerek geldiini, gkten bir ta dse, onun, mutlaka, istemeyenin

kafasna isbet edeceini sylemektedirler.

zetle, Kurn, ver ve takvay tevik etmekte, dnyadan ve

onun ssnden insan uzaklatrmaya almakta, ibadete, tm

varlyla Allaha ynelmeye (tebettl), oru tutmaya ve zhdn

zyle alkal dier eylere dvet etmekte, dnya ile hiret

arasnda bir tercih yapma mecburiyeti ortaya kt zaman, hi

tereddt etmeden hiret hayatnn tercih edilmesini istemekte,

aksi davranta bulunanlar iddetle knanmaktadr. Kurn,

ibadet, ihls, namaz, zekt, oru, takv, ver ve zikir gibi zhdn

zn tekil eden uygulamalara srekli vurgu yapmakta ve

inananlar bu konuda tevik etmektedir.

140 Bakara, 2/201; Arf, 7/156; Yunus, 10/64; Nahl, 16/122. Kueyr, er-Risle, s. 11

tasavvufgonulegitimi

Documents