t.c. kÜltÜr ve tur İzm bakanli Ği - mimdap · 2020. 3. 10. · (kaynak: harita genel komutanlı...

T.C.

KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI

KÜLTÜR VARLIKLARI VE MÜZELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

SARIKAMIŞ HAREKÂTI ANMA ALANLARI FİKİR YARIŞMASI

YARIŞMA ŞARTNAMESİ

İÇİNDEKİLER

A. GENEL BİLGİLER

1. Konumu 5

2. Jeomorfolojik Özellikleri 6

2.1. Dağlık ve Tepelik Alanlar 7

2.2. Plato Yüzeyleri 9

2.3. Vadiler 10

3. Jeolojik Yapı 12

4. İklim Özellikleri 13

4.1. Sıcaklık 14

4.2. Atmosfer Basıncı ve Rüzgarlar 15

4.3. Nem ve Bulutluluk 16

4.4. Yağışlar 17

5. Hidrografik Özellikler 17

5.1. Yeraltı Suyu ve Kaynaklar 17

5.2. Akarsular 18

5.3. Göller 18

6. Bitki Örtüsü 19

7. İdari Yapı 19

7.1. Eğitim Hizmetleri 19

7.2. Sağlık Hizmetleri 20

8. Nüfus 20

9. Ekonomi 21

9.1. Tarım ve Hayvancılık 21

9.2. Ormancılık 22

9.3. Sanayi 23

9.4. Madencilik 23

9.5. Turizm 23

10. Ulaşım 24

SARIKAMIŞ HAREKÂTI ANMA ALANLARI FİKİR YARIŞMASI ŞARTNAMESİ

2

10.1. Karayolu 24

10.2. Demiryolu 26

10.3. Havayolu 27

11. Kültürel ve Doğal Değerler 27

12. Tescil Kararları 29

13. Sarıkamış Harekâtı 30

14. Anma Etkinlikleri/ Törenler 39

15. Sarıkamış Şehitlikleri 40

16. Kar Festivali 40

17. İmar Bilgileri 42

Kaynaklar 42

B. TEKNİK ŞARTNAME

1. Yarışmanın Amacı 45

2. Yarışmanın Türü ve Şekli 45

3. Yarışmanın Konusu ve Yeri 45

4. İdarenin Adı, Adresi, Telefon ve Faks Numarası 47

5. Yarışmaya Katılım Esasları 47

6. Jüri Üyeleri (Danışman, Asli ve Yedek) ve Raportörler 48

7. Yarışma Takvimi 50

8. Başvuru Esasları 50

9. Soru Sorma 51

10. Yarışmacılara Verilen Bilgi ve Belgeler 51

11. Yer Görme Belgesi ve Zarfı 53

12. Kimlik Zarfı 53

13. Gizlilik 54

14. Ambalaj Esasları 55

15. Projelerin Teslimi 55

16. Teslim Edilen Projelerin Sorumluluğu 55

17. Teslim Edilen Projelerin Değerlendirilmesi 56


3

18. Yarışmadan Çıkarma 56

19. Yarışma Sonuçlarının İlan Şekli 56

20. Ödül Tutarları ve Ödeme Şekli 57

21. Kolokyum ve Sergi 57

22. Projelerin Yayınlanması 57

23. Projelerin Geri Verilme Şekli 58

C. YARIŞMACILARDAN İSTENENLER

1. Stratejik Mekânsal Kurgu (1/10.000 Ölçekli) 60

2. Planlama Alanları 61

A. Kazımpaşa Tepesi Anma ve Tören Alanı (Doğu Bölgesi) 62

B. Eski Sarıkamış Bölgesi (Batı Bölgesi) 65


4

A. GENEL BİLGİLER


5

1. KONUMU

İlçe, Doğu Anadolu Bölgesi’nin Erzurum- Kars bölümünde bulunur ve

Kars iline bağlıdır. Doğuda Kağızman (Kars), güneyde Eleşkirt (Ağrı),

güneybatıda Horasan (Erzurum), batıda Narman (Erzurum), kuzeybatıda

Şenkaya (Erzurum), kuzeyde Selim (Kars) ile çevrilidir. Yüzölçümü 1751

km²dir. 40º 18 dakika kuzey enlemleri, 42º 31 dakika doğu boylamları

arasında yer almaktadır. Deniz seviyesinden yüksekliği de 2225 m’dir.

Şekil-1: Kars, Sarıkamış ve Çevresi Siyasi Haritası. (Kaynak: Harita Genel Komutanlığı)


6

Bölgenin morfolojik yapısını dağlar, vadiler ve platolar oluşturur. Aras

Nehri ve Kars Çayı ile bu akarsulara ait kollar tarafından derin bir şekilde

yarılmış olan alanda, yükselti farklarının 1500 m’yi aştığı noktalar görülür.

Alanın topografik özellikleri, ulaşım bağlantılarının konumlarını da doğrudan

etkilemiştir. Bölgenin akarsular tarafından derin bir şekilde parçalanmış

olması, ulaşım güzergâhlarının akarsu vadileri boyunca gelişmesini zorunlu

hale getirmiştir. Karayolu ve demiryolu ulaşım türlerinden yararlanılan

sahada, her iki ulaşım şekli de kış mevsiminin olumsuz şartlarından

etkilenmektedir.

Sarıkamış’ta sanayi faaliyetleri yeterince gelişmemiştir. Özellikle ham

madde kaynaklarının sınırlı oluşu, sermaye yetersizliği, tarımsal üretimin ve

ürün çeşitliliğinin fazla olmaması, pazarlama imkânlarının yetersizliği gibi

nedenler sanayinin gelişmesini büyük ölçüde engellemektedir.

Sarıkamış İlçesi, doğal ve beşeri turistik değerler bakımından oldukça

zengin bir potansiyele sahiptir. Ancak mevcut olan bu potansiyel, iç ve dış

turizm açısından henüz yeterince değerlendirilememektedir. Alanın kültürel

ve turistik kaynaklarını Urartu kaleleri, tarihi kilise ve manastırlar, Rus

mimarisi niteliklerini taşıyan konut ve köşkler oluşturmaktadır. Doğal

kaynaklar arasında ise Çıplakdağ, Çamurlu Dağı, Süphan Dağı ve Balıklı

Dağları’ndaki kış turizmi alanları, Soğanlı- Hünkar yaylaları sayılabilir.

2. JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ

Sarıkamış Bölgesi, Anadolu’nun orta kesimlerinden batıya doğru

daralarak uzanan, Doğu Anadolu’da belirgin bir genişlik kazanmış olan

Anatolid Birliği içinde yer almaktadır. Alanda, yüksek dağlık alanlarla birlikte,

merkezi püskürtme ve yarık (fissür) volkanizması sonucu ortaya çıkan

malzemenin yayılmasıyla belirmiş yüksek platolar ve tektonik kökenli

depresyonlar ana jeomorfolojik birimleri oluşturur.

Alanın büyük bir bölümünde volkanik formasyonlar

gözlemlenmektedir. Çatlaklar boyunca çıkan bazaltlar 2000 m’yi aşan

platoları meydana getirirken, püskürmelerle yüksekliği 3000 m’nin üzerine


7

çıkan volkanik kökenli dağlar oluşmuştur. Alanın bugünkü topografik

görünümünü kazanmasında, farklı jeolojik devirlerde bölge genelinde hâkim

olan tektonik hareketlerin büyük rolü olmuştur.

Şekil-2: Sarıkamış ve Yakın Çevresi Fiziki Haritası (Kaynak: Harita Genel Komutanlığı)

2.1. Dağlık ve Tepelik Alanlar

Sarıkamış Bölgesi’nin batısındaki dağlar kuzeydoğu-güneybatı

istikametinde sıralanmıştır. Güllü Dağları adıyla bilinen silsilenin bir

bölümünü oluşturan bu dağlar, kuzeydoğuda Kıllıdağ’dan (2893 m)

başlayarak, Karataş Dağı ( 2725 m), Gökdağ ( 2684 m) ve Kızılcadağ ile

devam eder.


8

Alanın, bir diğer önemli silsilesi Soğanlı Dağları’dır. Çamurlu Dağı

(2685 m), Köroğlu Dağı (2750 m), Küçükkumru Dağı (2531 m) ve Çember

Dağı (2805 m) oluşan kütlede, eğim değerleri nispeten azdır. Su

kaynaklarının da bol bulunduğu bu dağlık alan, yaylacılık faaliyetleri

açısından Sarıkamış ve çevre yerleşmeler için büyük önem taşır. Genelde

Süphan volkanitlerinin yayılış gösterdiği bu alanda, Çamurlu Dağları’nda

andezitler, Küçükkumru, Köroğlu ve Çember Dağları’nda ise bazaltlar hâkim

durumdadır. Soğanlı Dağları kuzeydoğusunda yer alan Büyükkumru Dağı

(2847 m) ile birlikte, Allahuekber Dağları’nın güneydeki uzantılarını

oluştururlar.

Soğanlı Dağları’nın güneyinde, Saat Deresi ile Eskikarakurt Deresi

arasında kalan alanda Süphan Dağları yer almaktadır. Süphan Dağı 2908 m

yüksekliğindedir. Dağda koyu siyah renkli oldukça gözenekli, kırılgan ve

sütunsal yapılı bazaltlar oldukça geniş yer kaplar. Aynı zamanda bir volkan

konisi olan dağın zirve kesiminin kuzey-kuzeybatı yönünde parçalanmış

olması, lav akışının yönünü göstermektedir.

Süphan Dağı’nın kuzeye bakan yamaçları ile güneye bakan yamaçları

arasındaki yükselti farkı 750 m’yi bulmaktadır. Bu durum, güney yamaçlarda

gelişen akarsuların aşındırma faaliyetlerini hızlandırmalarına neden

olmuştur. Alanda yerel taban seviyesini oluşturan Aras Nehri’ne bağlanan

akarsular kaide seviyelerini bu nehre göre kazmışlar ve sahayı derin bir

şekilde yarmışlardır. Bu nedenle özellikle güneye bakan yamaçlarda gelişen

akarsuların vadileri boyunca bazalt kornişleri gözlenir. Süphan Dağı’nı doğu

ve batıdan yaran akarsuların yukarı çığırlarında vadileri tabansızdır.

Akarsuların plato düzlüklerine ulaştıkları kesimlerde ise vadilerin tabanı biraz

genişler.

Süphan Dağı’nın doğusunda Eskikarakurt Deresi ile Keklik Deresi

arasındaki alanda, kuzey-güney yönlü sıralanmış Çıplak Dağ (2634 m) ve

Kesedağ (2599 m) yer alır. Aralarında önemli yükselti farklarının

bulunmadığı bu iki dağın genel görünümü kubbemsidir. Süphan Dağı, Çıplak


9

Dağ ve Kesedağ’ın büyük bir kısmı, genelde sarıçamlardan oluşan orman

örtüsüyle kaplıdır.

Alanın doğusunda kabaca kuzey-güney doğrultusunda uzanan Balıklı

Dağ ile Aladağ yer alır. En yüksek noktasını Karanlık Tepe’nin (2858 m)

oluşturduğu Balıklı Dağ, kuzeydoğu-güneybatı yönünde uzanır. Nemli

koşullar altında gelişen sarıçam ormanlarının genel yetişme alanı

durumundaki bu dağlık kütle, aşırı tahripler nedeniyle orman örtüsünü önemli

ölçüde kaybetmiştir. Bu alanlar, genel olarak mera olarak kullanılmaktadır.

Balıklı Dağı’nın güneyinde yer alan Aladağ (3138 m), alan içerisindeki en

yüksek dağlık kütledir. Bölgenin en alçak kesimini oluşturan Aras vadi tabanı

ile Aladağ’ın doruğu arasında yaklaşık 1700 m’lik yükselti farkı vardır. Bu

kütlenin tamamına yakın bir kısmı mera olarak kullanılmaktadır.

Aras Nehri’nin güneyinde, kabaca doğu-batı doğrultusundaki

uzanışını alanın dışına da devam ettiren Aras Güneyi Dağları yer alır. Bu

dağlar, Aras Havzası’nı, Murat Nehri su toplama havzasından dolayısıyla

Fırat Havzası’ndan ayırır. Aras Güneyi Dağları’nın kuzeye bakan yamaçları

Zaraphane Deresi’nin kolları tarafından, güney yamaçları ise Güzeldere

Çayı’nın kolları tarafından derin bir şekilde yarılmıştır. Akarsular arasındaki

yükseltiler müstakil dağ görünümündedirler.

Alanda sık bir drenaj ağının mevcut olması, kısa mesafelerde yükselti

farklarının artmasına yol açarken, alanın engebeli bir görünüm kazanmasına

neden olmuştur.

2.2. Plato Yüzeyleri

Plato yüzeyleri, alanın özellikle kuzeydoğusunda geniş yer

kaplamaktadır. Bu alandaki, plato Balıklı Dağ’ın batı, Kesedağ’ın doğu

etekleri arasında 2100 m yükseltiden başlamaktadır. Kuzey-kuzeydoğu

yönünde genişleyen platonun yüksekliği, Selim çevresinde 1800 m’ye kadar

iner. Kars Platosu adıyla bilinen bu plato Süphan volkanitleri ile örtülüdür.

Plato, Kars Çayı’na bağlanan akarsular tarafından derin bir şekilde yarılmış

olup, bu yarılma sonucu Sarıkamış Çayı, Güzeldere ve Kızılçubuk Deresi


10

vadilerinde bazalt kornişleri ortaya çıkmıştır. Ancak, platonun yarılma

derecesi, sahanın diğer bölümlerindeki platolara oranla daha azdır.

Alandaki diğer plato yüzeyleri, volkanik dağlarla çevrelenmiş olan

Aras Nehri vadisini ve nehre bağlanan akarsu vadilerini takip ederek

uzanırlar. Bu platolar genellikle 1700–1800 m’den başlayarak 2100–2250 m

yüksekliğe kadar çıkabilmektedir. Bu platolar, Aras Nehri ve nehre katılan

akarsular tarafından derin bir şekilde yarılarak parçalı bir görünüm

almışlardır. Aşınmaya karşı direnci az olan malzemenin akarsular tarafından

taşınması sonucunda, vadiler boyunca bazalt kornişleri belirgin bir şekilde

ortaya çıkmıştır. Plato yüzeylerinin eğimi ise % 4–10 arasında

değişmektedir. Eğimin arttığı Aras Nehri’nin kuzeyindeki platolar genellikle

mera olarak kullanılmaktadır.

Aras Nehri’nin kuzeyindeki platolar özellikle Süphan Dağ, Kesedağ,

Hamamlı Dağı ve Aladağ’ın, Aras Nehri ile sınırlanmış güney etekleri

boyunca sıralanmışlardır.

2.3. Vadiler

Sarıkamış Bölgesi’nin önemli jeomorfolojik ünitelerinden bir diğerini de

vadiler oluşturur. Sarıkamış ve çevresinde enine profilleri “V” şeklinde olan,

derin yarılmış genç vadiler hâkim olmakla birlikte, kanyon vadiler ve

boğazlarda gelişme imkânı bulmuştur.

Alanın en önemli akarsuları konumunda olan Aras Nehri ve Kars

Çayı’na katılan akarsular, çoğunlukla “V” profilli vadiler içerisinde akış

gösterirler. Kısa mesafelerde yükselti farklarının 1500 m’yi aşabildiği alanda,

bulundukları alanda yerel taban seviyesini oluşturan Aras Nehri ve Kars

Çayı’na katılan yan kollar vadilerini süratli ve derin bir şekilde kazmışlardır.

Alan genelinde eğimin fazla olması nedeniyle, akarsuların derine

doğru aşındırması hızlı bir şekilde devam etmektedir. Böylece yamaçların

işlenmesi ve yatıklaşması yavaş cereyan etmektedir. Bu durum, alanda “ V”

profilli vadiler yanında, kanton vadilerin ve boğazların gelişimine imkan

hazırlamıştır. Nitekim Aras Nehri, Horasan İlçe merkezinin 17 km doğusunda


11

kanyon şekilli Karakurt Boğazı’na girmekte ve çevredeki volkanik dağların

geçmişteki faaliyetleri sonucu çıkan malzemenin oluşturduğu platoyu derin

bir şekilde yarmaktadır.

Aras Nehri, Karakurt Boğazı’ndan itibaren Saat Deresi’nin nehre

katıldığı yere kadar belirgin bir şekilde genişleyen, daha sonra Akkoz

Köyü’ne kadar genişliği gittikçe daralan bir vadi içinde akış gösterir. Nehir

farklı dirençteki lav ve tüflerin üst üste bulunduğu vadisini derin bir şekilde

yardığından, vadisi kanyon şekilli, basamaklı ve kornişli bir görüntü

kazanmıştır.

Aras Nehri’ne bağlanan Eskikarakurt Dere ve Keklik Dere vadileri ile

sınırlı olarak Aras vadisinde, peribacalarına benzer oluşumlar dikkat

çekmektedir. Sütun biçimindeki bu oluşumların bulunduğu alanlarda bitki

örtüsü nispeten zayıf olup, eğim dik ve dike yakındır. Sel yarıntıları arasında

münferit olarak ortaya çıkan bu sütunsal yapılar, üstteki dirençli kayaçların

aşınımından pek etkilenmemesi alt kısımlardaki tüflerin ise kolayca aşınması

sonucu ortaya çıkmışlardır. Zaman içinde bu çevresi aşınan sütunlar daha

da belirginleşmektedir. Aşınmanın derecesine bağlı olarak bu sütunların

yüksekliği 3–10 m arasında değişiklik gösterir.

Aras Nehri’nin güneyinde doğu-batı doğrultusunda sıralanmış Tatlı

Tepe, Kavak Tepe ve Kondul Tepe’den kaynağını alan kısa boylu akarsular

ve geçici akarsular, nehre katıldıkları kesimlerde birikinti konileri

oluşturmuşlardır. Bu koniler Aras Nehri’nin aktüel vadi tabanı kenarlarında

gelişmiş genç konileridir. Aras Vadisi’nde yer alan Akkoz Köyü de bu şekilde

oluşturulmuş birikinti yelpazesi üzerinde bulunmaktadır.

Aras Nehri ve bu nehre bağlanan akarsuların büyük bir kısmının

vadileri boyunca kütle hareketlerine rastlanılmaktadır. Yamaç eğimleri

yüksek olan, özellikle bitki örtüsünden yoksun ya da bitki örtüsünün cılız

olduğu alanlarda kütle hareketleri etkin bir biçimde devam etmektedir.

Yağışlı devrelerde yamaç akmaları şeklindeki kütle hareketleri yaygın

olarak görülürken, alanın bazı kesimlerinde kaya düşmelerine


12

rastlanılmaktadır. Bölgede bulunan İnkaya Köyü, kaya düşmelerinden en

fazla etkilenen yerleşmelerden biridir.

Benzer kaya düşmesi olaylarından Akören Köyü’nün de etkilendiği

tespit edilmiştir. Ancak İnkaya Köyü’nden farklı olarak bu köydeki kaya

düşmesi olayları, 1983 Erzurum-Kars depremi sırasında meydana gelmiştir.

Kütle hareketlerinden, Aladağ eteğinde kurulmuş olan Yarkaya Köyü de

büyük ölçüde etkilenmektedir.

3. JEOLOJİK YAPI: 1111

Sarıkamış, Kuzeydoğu Anadolu’nun volkanik platosu üzerinde volkan

kolonileri dibinde kurulmuş bir ilçedir. İlçenin yakın kuzeyinden Allahuekber

Dağları silsilesi geçer. Tektonik olarak oluşmuştur. Güneyinde Çıplak Dağ,

Çamurlu Dağ, Kese Dağı ile güneydoğuda Aladağ (3188 m), Kazıkkıran

Dağları önemli yükseltileri oluştururlar. Bunlar volkanik konilerdir. İlçeden

batıya doğru volkanik tepeler arasında akarsu aşındırmasıyla şekillenmiş

Handere Vadisi, volkan dağlarının güneyinde lav düzlüğünün yarılması ile

oluşmuş Aras Vadisi ve Keklik Deresi Vadisi yer alır. Doğuya Kars’a doğru

ise volkanik plato, yarma vadileri ve tektonik Kuvaterner çöküntü alanları ve

alüvyal ovalarla devam eder.

Yerel Jeoloji: Paleozoik, Üst Miyosen, Pliyosen ve Kuvarterner yaşlı

kaya birimleri yüzeyler.

Metamorfitler: Keklik deresi, kuzeybatı yamacında dar bir alanda

Kayalık Mevki civarında Paleozoik şist ve fillitler yüzeyler. Gri yeşilimsi

renkte olup bol kırıklı ve şistozite özelliği gösteririler. Kayaca çekiçle

vurulduğunda kayacın içerdiği şistlenme düzlemleri boyunca meydana

gelene kırılma ve bölünmeler 1cm’nin altındadır. Plakalar halinde

kırılmaktadır. Klorit-muskovit-kuarz şist özelliğindedir. Düzenli bir şistozite

gösterirler, kuars granüller bir tekstür gösterir, içlerinde yer yer dolomit

kristalleri görülür. Aksesuar mineral olarak sfen mevcuttur. Fillitler ise çok

ince yapılı şistozite gösterirler. Serizit, muskovit ve klorit mineralleri içerirler. 1 Bu bölümde açıklanan bilgiler Prof. Dr. Cevdet BOZKUŞ’dan alınmıştır.


13

Karakurt Volkanitleri: Genelde bazaltik lav ve tüf ardalanması ve yer

yer bunların alt yüzeylerine doğru andezit ve aglomeralardan oluşur.

Karakurt nahiyesinden Horasan’a doğru Aras Nehri boyunca geniş bir

alanda yüzeylerler. Horasan İlçesi 17 km doğusunda gölsel tortul kayaların

temelini oluştururlar. Horasan İlçe merkezinin 17 km doğusunda Aras

Vadisinde bazaltik bir lavdan alınan örnekte yapılan radyometrik yaş

belirlemesi ile 4.61 ± 0.71 my lik bir değer ölçülmüştür. Bu volkanitler Üst

Miyosen-Pliysen yaşındadırlar.

Sarıkamış Volkanitleri: Riyolitik lav, tüf ve bunlar içerisinde yer alan

perlit, obsidiyenler ile bazaltlardan oluşur. Riyolitler açık gri renkli, akıntı

yapılı ve bantlı bir yapı gösteririler. Tüfler açık kahve, bej renkli, masif ve yer

yer katmanlıdırlar. Perlitler gri renkli, konsantrik konkav halkalı yapılıdırlar.

Obsidyenler riyolit bileşimli ve tamamen volkanik camdan oluşmuşlar ve

tüflerin içinde perlitlerle bulunurlar. Renkleri koyu yeşilden (nefti) siyaha

kadar, sarıdan kırmızıya kadar çeşitli tonlarda da olduğu gibi bu renklerden

ikisini veya üçünü aynı bir obsidyen tanesinde de görmek mümkündür. Üst

seviyelerde akıntı katmanlı ve plakalı gri renkli bazaltik lavlar yer alır. Bu

volkanitler Pliyo-Kuvaterner yaşlıdır.

Keklik Deresi boyunca K-G doğrultulu Keklik deresi fayı ve daha

güneyde Aras Vadisi boyunca D-B doğrultulu Horasan fay kuşağı önemli

tektonik hatlardır. Ayrıca değişik boyutta sol ve sağ yanal doğrultu faylar

sıklıkla gözlenir. Bu faylar Pliyosen ve Kuvaterner volkanizmasının çıkışında

önemli rol oynamışlardır.

4. İKLİM ÖZELLİKLERİ

Sarıkamış’ta, Doğu Anadolu’nun karasal iklim şartları etkili olmaktadır.

Ülke genelindeki sıcaklık dağılımı çalışmaları incelendiğinde, en düşük

ortalama sıcaklık derecelerinin kuzeydoğu Anadolu’nun yüksek platolarında

gerçekleştiği gözlemlenmiştir. Bu nedenle, Sarıkamış, ülkenin en soğuk

bölgelerindendir. Alanda, yıllık ortalama sıcaklık 3,2 ºC civarındadır ve donlu

geçen günlerin sayısı 200’ün üzerindedir.


14

Doğu Anadolu Bölgesi’nin Erzurum-Kars Bölümü sınırları içerisinde

yer alan Sarıkamış, morfolojik açıdan plato ve depresyonlardan oluşmuştur.

Yükselti Aras Nehri Vadisi’nde 1500 m’nin altına inerken, vadiyi çevreleyen

volkanik dağlarda 3000 m’yi aşmaktadır. Yükseltisi 3000 m’yi bulan bu dağlık

alanların etrafında kurulmuş köylerde, kış mevsimi alanın diğer bölümlerine

oranla daha dert ve uzun geçmektedir. Yine bu dağlık alanlardan alçak

sahalara doğru esen rüzgârlar yazın serinletici etkide bulunurken, kışın

sıcaklığın belirgin oranda düşmesine neden olurlar.

Kısa mesafelerde yükselti farklarının 1500 m’yi aşması, yağış

turlarının alan üzerindeki dağılışını etkilerken, bakı ve eğim koşullarına bağlı

olarak dağların yamaçları arasında termik yönden önemli farklar oluştururlar.

Başta sıcaklık ve yağış olmak üzere iklim elemanlarında izlenebilen bu

değişimler, alandaki ekonomik ve beşeri faaliyetleri doğrudan etkilemektedir.

Horasan’dan itibaren doğuya doğru yükseltisi giderek azalan Aras Nehri

Vadisi, alanın diğer bölümlerine oranla daha ılıman iklim şartlarına sahiptir.

Bu özelliği nedeniyle, bölgedeki kışla yerleşmelerinin büyük çoğunluğu Aras

Vadi’sinde kurulmuştur. Yine yüksek sahalarda yetiştirilemeyen sebze ve

meyve türlerini bu vadide görmek mümkündür. Aras Nehri Vadisi’nden

itibaren kuzeye ve güneye doğru yükseltinin giderek artmasına bağlı olarak

karın yerde kalma süresi, kar kalınlığı ve donlu günler sayısı artmaktadır.

Bölgenin karasallık derecesi, Aras Nehri Vadisi’nde yer alan Horasan’da en

yüksek değerine ulaşırken, kuzeydoğusundaki Kağızman’da belirgin olarak

azalmaktadır.

4.1. Sıcaklık

Sarıkamış, ülkenin en soğuk yerleşmelerinden biridir. Bölgedeki yıllık

ortalama sıcaklık 3,2 ºC’dir. Yükselti ve karasallığın fazla olduğu alanda, yaz

ve kış mevsimlerini temsil eden temmuz ve ocak ayları arasındaki sıcaklık

farkı önemli oranda artmaktadır.

Sarıkamış’ta yıllık ortalama yüksek sıcaklık değeri 10,2 ºC’dir.

Ortalama yüksek sıcaklıklar en düşük değerine ocak ayında ( -3,5 ºC), en


15

yüksek değerine ise ağustos ( 24,4 ºC) ayında ulaşır. Yıllık ortalama düşük

sıcaklık değeri ise -2,9 ºC’dir. En düşük sıcaklık değeri ise -34,3 ºC olarak

ölçülmüştür.

Bölge güneyde Aras Nehri, kuzeydoğuda ise Kars Çayı ile bu

akarsulara ait kollar tarafından derin bir şekilde parçalanmıştır. Bu durum

sıcaklığın, yükselti, bakı ve topografik özelliklere bağlı olarak kısa

mesafelerde değişmesine neden olmuştur. Alanda yıllık ortalamanın,

yükseltisi az olan yerlerde 6 ºC’nin üzerine çıktığı, yüksek alanlarda ise -3

ºC’nin altına indiği görülmektedir. Bu iki sıcaklık değeri arasındaki farkın

fazla oluşu sahada dikey yönde önemli seviye farklarının bulunduğunu

göstermektedir. Havza tabanları ile dağların zirveleri arasındaki bağıl seviye

farkları yer yer 2000 m’yi bulmaktadır.

Yıllık ortalama sıcaklıklar, yükseltinin artmasına bağlı olarak özellikle

dağlık alanlar ve plato yüzeylerinde belirgin bir şekilde azalmaktadır.

Sarıkamış ilçe merkezinin de içinde bulunduğu 1800–2100 m’ler arasında

belirlenen yükselti kademelenmesinde sıcaklık 3,2–4,7 ºC arasında değişir.

Alandaki en düşük ortalama sıcaklık değerine, yükseltisi 2700 m’yi aşan

dağlık alanlarda rastlanmaktadır. Ortalama sıcaklığın 0 ºC ile -3 ºC arasında

değiştiği bu alanlar, Süphan ve Soğanlı Dağları ile alanın doğusundaki

Aladağ, kuzeydoğusundaki Zozan Dağı ve Aras Nehri’nin güneyindeki

Büyükköse Dağı’dır.

Sarıkamış bölgesinde karasal iklim koşullarının etkisiyle yılın yarıdan

fazlası donlu geçerken, yaz mevsimi dahil tüm aylarda don olayı

görülebilmektedir. Bu özelliği nedeniyle alan, ülkenin don olayının en erken

başlayıp, en geç son bulduğu Kuzeydoğu Anadolu’nun en sert iklimine sahip

yörelerinden biridir.

4.2. Atmosfer Basıncı ve Rüzgarlar

Yıl boyunca basınç şartlarında meydana gelen değişmelere bağlı

olarak alanı etkileyen rüzgarların yön ve frekanslarında farklılıklar

gözlemlenmektedir. Alanın güney ve doğu sektörlerinden esen rüzgarlar


16

genellikle sıcak ve ılık, kuzey ve batı sektörlerinden esenler ise, soğuk ve

serinletici etkide bulunurlar. Sarıkamış bölgesinde ortalama rüzgar hızı 2,3

m/sec’tır. En yüksek rüzgar hızı 20 m/sec’ın üzerinde, en düşük değer ise

21,1 m/sec gözlemlenmiştir.

4.3. Nem ve Bulutluluk

Sarıkamış’ta yıllık ortalama nispi nem oranı %71,2’dir. Alanda

bulutluluğun yıl içindeki değişimleri incelendiğinde, bulutluluk değerlerinin

atmosferik aktiviteye bağlı olarak mevsimden mevsime farklılıklar gösterdiği

dikkati çeker. Nispi nem oranlarının yıl içindeki dağılışları ile benzerlik

gösteren bulutluluk, en yüksek değerine ilkbahar mevsiminde ulaşmaktadır.

Sarıkamış’ta yıllık ortalama bulutlu gün sayısı, açık ve kapalı gün sayısından

dikkat çekici oranda fazladır.

Sarıkamış bölgesinde sis sıkça görülen bir olay değildir. Ortalama sisli

gün sayısı 10,6 ‘dır. Sarıkamış ve çevresinde sis olaylarının önemli bir kısmı

kış ve geçiş mevsimlerinde görülmektedir. Alanda sis olayının en sık

görüldüğü ay aralıktır.

Şekil-3: Rüzgar Diyagramı (Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü)


17

4.4. Yağışlar

Sarıkamış İlçesi ve çevresinin yağış miktarları kıyaslandığında, en

fazla yağışı 581,5 mm ile Sarıkamış İlçesi almaktadır. Bu durum

Sarıkamış’ın dağlık bir sahada bulunması ve yükseltisinin nispete fazla

olmasıyla yakından ilgilidir. Yağışların yıl içindeki dağılışı incelendiğinde,

Sarıkamış’ın en fazla yağış miktarının 83,3 mm ile mayıs ayında, en düşük

yağışın ise 34,7 mm ile eylül ayında gerçekleştiği görülür. İlçede yıllık toplam

yağışlı gün sayısı 136,1 gündür. Oldukça yüksek olan bu değerlere göre,

yılın yarıya yakın bir kısmında yağış görülmektedir. Alanda, ortalama kar

yağışlı günlerin sayısı 61; karın yerde kalma süresi ise 140,3 gündür. Bu

değerlere göre Sarıkamış, ülkede kar yağışlarının en fazla görüldüğü ve kar

örtüsünün yerde kalma süresinin en uzun olduğu yerleşme durumundadır.

Alanda, özellikle yaz ve geçiş mevsimlerinde, zeminin fazla ısınmaya

bağlı olarak süratle yükselen hava hareketleri meydana gelmekte ve ani

soğuyan su damlacıkları dolu şeklinde yağışlara neden olmaktadır. Alanda

dolu yağışı görülen gün sayısı oldukça fazladır. Nitekim Sarıkamış’ta dolu

yağışlı günlerin ortalama sayısı 9 gün kadardır.

5. HİDROGRAFİK ÖZELLİKLER

5.1. Yeraltı Suyu ve Kaynaklar

Sarıkamış bölgesi, akarsular tarafından dar ve derin vadilerle

parçalanmış olduğundan, oldukça engebeli bir arazi yapısı göstermektedir.

Yüksek eğim, suyun zemine sızmasını zorlaştırmaktadır. Dolayısıyla, alan

yer altı suları gelişimi için uygun şartlar taşımamaktadır. Diğer taraftan Aras

Nehri’nin özellikle kuzeyinde kalan kesimlerde yaygın olan bazalt ve andezit

lav örtüsü de zeminin sızma kapasitesini de büyük ölçüde azaltmaktadır.

Step bitki örtüsünün yayılış alanları ve sığ toprak örtüsünün bulunduğu

alanlarda da, yağışlar ve kar suları zemine sızmadan hızla akışa

geçmektedirler.

Sarıçam ormanlarının yayılış gösterdiği Aras Nehri’nin kuzeyindeki

alanlarda, eğim değerleri yüksek olmasına rağmen sık bitki örtüsü ve


18

nispeten kalın toprak tabakası, zeminin sızma kapasitesini önemli ölçüde

arttırmaktadır. Nitekim sarıçamların yoğun olarak bulunduğu Süphan Dağı,

Kösedağ, Çıplakdağ ve Soğanlı Dağı’nda ortaya çıkan kaynaklar, bu

kesimlerde yer altı suyunun biraz daha zengin olduğunu göstermektedir.

Alanda görülen bir diğer kaynak tipi de fay kaynaklarıdır.

5.2. Akarsular

Sarıkamış bölgesindeki ana akarsu şebekelerini, hidrografik

bakımdan Hazar Denizi akaçlama havzasına bağlı olan Aras Nehri ve Kars

Çayı oluşturmaktadır.

Aras Nehri’nin alandaki uzunluğu yaklaşık 56,6 km olup, yatak eğimi

%2–5 arasında değişmektedir. Nehir Karakurt Boğazı’ndan, Keklik

Deresi’nin nehre katıldığı yere kadar olan bölümünde kabaca kuzeydoğu

yönünde uzanır. Bu kesimden itibaren güneydoğuya yönelen nehir, Çayarası

Köyü yakınlarında doğuya doğru akışını sürdürür. Soğanlı Dağları’ndan

doğan Çatal ve Zuzu Dereleri ile Çıplakdağ’dan kaynaklanan Sarıçamur ve

Karanlık Dereleri, Sarıkamış’ta birleşerek Kars Çayı adını alır. Alan içindeki

uzunluğu 16,2 km olan Kars Çayı’nın, yatak eğimi %2–4 arasında değişir.

5.3. Göller

Sarıkamış bölgesindeki su kaynaklarından bir diğeri de göllerdir.

Alanda yedisi geçici ve ikisi sürekli olmak üzere toplam dokuz göl

bulunmaktadır. Geçici göllerden en önemlilerini oluşturan Turna Gölü,

Sarıkamış ilçe merkezinin 6 km güneybatısında yer alırken, Büyükturna Gölü

ilçe merkezinin 8 km batısındadır. Asboğa Gölü bölgenin önemli

göllerindendir. Yükseltisi 2007 m olan göl, 13,8 ha’lık bir alan kaplamaktadır.

Sarıkamış kentinde, İnönü Mahallesi sınırları içinde bulunan Bebek Gölü

1950’li yıllarda önemli bir mesire yeri durumundaydı. Kaynağını

Çıplakdağ’dan alan göl, 1956 yılında kurutulmuştur. Yaz aylarında yaylalara

çıkan hayvanların içme suyu ihtiyacını karşılamak üzere, Bozat ve Yağbasan

Köyleri’nde toplam 6 suni gölet yapılmıştır.


19

6. BİTKİ ÖRTÜSÜ

Sarıkamış Yaylası’nın doğal bitki örtüsünü otlaklar oluşturmuş olsa

da, ilçe merkezinin batısından Soğanlı ve Allahuekber sıradağlarının 2500 m

yüksekliğine kadar iğne yapraklı çam ormanları da bulunmaktadır. Sarıçam

ibreli ormanlarının toplu olarak bulunduğu alan içinde en yüksek yer

Sarıkamış’tır.

Doğu Anadolu Bölgesi’nin

genelinde olduğu gibi, Sarıkamış

Bölgesi’nin de alçak kesimlerinde step

elemanları yaygınken, yüksek

kesimlerde Sarıçam ormanları yayılış

gösterir. Ayrıca bu ormanlar içinde yer

yer kavak ve ardıç türlerinden oluşan

topluluklara da rastlamak mümkündür.

Ancak, alanda ikincil ağaç türlerinin ve

antropojen steplerin geniş yer

kaplaması, alanın geçmişte daha geniş

bir orman varlığına sahip olduğunun

göstergesi olarak değerlendirilmektedir.

7. İDARİ YAPI

Sarıkamış ilçesinde bir merkez ilçe belediyesi, 56 köy muhtarlığı ve

merkez ilçeye bağlı 7 mahalle muhtarlığı bulunmaktadır. Bunun yanı sıra,

bazı köylere bağlı 7 mezra ve 2 yayla yerleşim birimi bulunmaktadır. Köyler,

dağınık bir şekilde yer seçmiştir. Belencik, Yeniköy, Karakurt, Yayıklı,

Karaurgan, Kazıkkaya, Başköy ve İnkaya köyleri merkez köydür.

7.1. Eğitim Hizmetleri: İlçe merkezinde dokuz adet ilköğretim okulu

bulunmaktadır. İlçe bütünündeki ortaöğretim kurumlarının toplam sayısı da

altıdır. Bunun yanı sıra, Sarıkamış İlçesi’nde, Kafkas Üniversitesi’ne bağlı

Sarıkamış Beden Eğitimi ve Spor Yüksek Okulu bulunmaktadır.


20

7.2. Sağlık Hizmetleri: İlçe merkezinde, bir devlet hastanesi, bir sağlık

ocağı, bir verem savaş dispanseri, Sarıkamış grup başkanlığı ve Sarıkamış

Askeri Hastanesi bulunmaktadır. Askeri hastane 200, devlet hastanesi 50

yatak kapasitelidir. Devlet hastanesine bağlı 8 sağlık ocağı, 13 sağlık evi

bulunmaktadır.

Şekil-4: Nüfus Büyüklükleri (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu)

8. NÜFUS

2007 yılı nüfus sayımına göre, ilçe merkezinin nüfusu 17.915, ilçe

merkezine bağlı köylerin nüfusu 7.730 olarak belirlenmiştir. Toplam nüfus,

25.645’tir. Toplam nüfusun, % 70’i ilçe merkezinde, % 30’u ise köylerde


21

ikamet etmektedir. 2000 yılı nüfus sayımı göz önüne alındığında, yedi yıllık

süre içinde, ilçedeki nüfusta azalmalar gözlemlenmektedir. Bu durum da,

istihdam imkanları ve buna bağlı olarak gelir kaynaklarındaki sınırlılıktan

dolayı oluşan göç olgusuyla ilişkilendirilmektedir.

9. EKONOMİ

9.1. Tarım ve Hayvancılık:

Sarıkamış İlçesi’nde temel geçim kaynağını tarım ve havancılık

oluşturmaktadır. İlçe merkezi ve köylerinde genel nüfusun % 80’i tarım

sektörüne dayalıdır. Dolayısıyla, bu sektör yöredeki ekonomik ve sosyal

hayatı büyük ölçüde şekillendirmektedir. Bu üretim biçimi, özellikle ilçenin

kırsal yerleşimlerinde kırsal aile işletmeciliği şeklinde kendini göstermektedir.

Tarım arazileri çiftçiye dağıtım yapılmış çiftçi işletmelerinden oluşmaktadır.

Ancak, son dönemlerde, hem göç hem de arazi ve iklim yapısı nedeniyle

tarımsal üretim miktarında azalmalar gözlemlenmiştir.

İlçede, tahıl üretimi yaygındır. Özellikle buğday ve arpa yetiştirilmekte

olup araziler büyük ölçüde çayır olarak değerlendirilmektedir. Bazı köylerde,

meyvecilik de yapılmaktadır. Temel olarak, çayır otu üretiminin hakim olduğu

söylenebilir. Daha sonra sırasıyla buğday, arpa, fiğ, korunga ve patates

üretimi görülmektedir.

Tarımın yanı sıra, hayvancılıkta önemli bir geçim kaynağı olarak

kendini göstermektedir. Geniş meralar hayvancılığı özendiren fiziksel ortamı

yaratmış olsa da, üretimde teknik düzey çok düşüktür ve bu durum verimliliği

büyük oranda etkilemektedir. Son dönemde, İlçe Tarım Müdürlüğü’nün

çalışmalarıyla, üreticilere teknik anlamda eğitim verilmektedir. Büyükbaş ve

küçükbaş hayvan üretimi yapılır, süt ürünleri üretimi yaygındır. Bunun yanı

sıra, arıcılık da gelişmekte olan bir sektör haline gelmiştir ve ilçe

ekonomisinde, özellikle son yıllarda ön plana çıkmaya başlamıştır. İlçede

doğal arazinin dağılımına baktığımızda, 63.400 ha’lık tarım alanı olduğunu

görülmektedir. Mera arazisi 80.000 ha, orman arazisi 30.000 ha ve elverişsiz

arazi 20.000 ha’dır.


22

9.2. Ormancılık:

Sarıkamış ormanları, Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan coğrafyada,

zengin bir dokuya sahiptir. Mevcut ağaç tipi sarıçam olup, bunun yanı sıra

huş ve kavak ağaçları da gözlemlenmektedir. Ormanlar, üretim ve

gençleştirme çalışmaları bakımından da, yöre halkına gelir de

sağlamaktadır.


23

9.3. Sanayi:

Sarıkamış’ta 79 işyeri kapasiteli olarak planlanan küçük sanayi sitesi

büyük oranda faaliyete geçmiştir. Sarıkamış’taki diğer bir önemli sanayi

kuruluşu da Sarıkamış Ayakkabı Fabrikası’dır. Üretime 1982 yılında girmiştir.

Kuruluş amacı, askeri bot ve çeşitli resmi ayakkabı üretmektir.

9.4. Madencilik:

Bölge, jips ve perlit madenleri bakımından dikkati çeker. Özellikle

perlit madeni büyük önem taşımaktadır. Türkiye perlit rezervinin yaklaşık %

25’ine sahiptir. İnşaat ve gıda sanayinden tarıma kadar birçok alanda

kullanılan perlit madeninin işletilmemesi ekonomi açısından önemli bir kayıp

olarak değerlendirilmektedir. Obsidyen taşları, yörede el sanatlarında turistik

amaçla kullanılmaya elverişlidir.

Bunların yanı sıra, Aras boylarında, toz halinde kumlardan altın,

Sarıkamış ve Çepikler Köyü’nde kurşun yatakları, bazalt taşı ve ponza taşı

bulunmaktadır.

9.5. Turizm:

Sarıkamış İlçesi’nde turizm bakımından en öne çıkan faaliyet türü kış

sporlarıdır. Bölge, kayak sporu için oldukça elverişli bir yağış türüne sahiptir;

sadece Alpler’de olan kristal kar Sarıkamış’ta da bulunmaktadır. Bölge,

ortalama olarak, yılda dört ay karla kaplıdır. Her yıl, “Türkiye Kayak

Şampiyonası” Sarıkamış’ta düzenlenmektedir. İlçede, Sarıçam ve Osman

Yüce Kayak Merkezi olmak üzere faaliyette olan iki kayak merkezi

bulunmaktadır. Bu merkezlerin arası 8 km’dir ve her iki merkezde de

konaklama hizmeti verilmektedir. Sarıçam Kayak Merkezi, Türkiye’nin en

büyük, Dünya’nın üçüncü kayak pisti olma özelliğini taşımaktadır. Bu

merkezde, iki adet telesiyej tesisi bulunmaktadır.


24

Kars – Sarıkamış Kış Sporları Turizm Merkezi: Sarıkamış Turizm Merkezi,

Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgesi olarak 17.10.1993 gün ve

21731 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmış olup turizm merkezinin sınırları

17.10.1993 tarih ve 21731 sayılı Resmi Gazetede, 06.01.2005 tarih ve

25692 sayılı Resmi Gazetede, 06.01.2005 gün ve 25692 sayılı Resmi

Gazetede ve 08.12.2006 tarih ve 26370 sayılı Resmi Gazetede

yayımlanarak sınırları tevsi edilmiştir. 08.07.2008 tarihinde 1/25.000 ölçekli

çevre düzeni planı revizyonları onaylanarak yürürlüğe girmiştir. Yürürlükteki

nazım imar planı, 19.04.2001 tarihinde Bayındırlık ve İskan Bakanlığı’nca

onanmıştır. 05.09.2005 tarihinde Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca onanlı plan

değişikliği yapılmıştır. Yürürlükteki uygulama imar planı ise 28.08.2001

tarihinde Turizm Bakanlığınca onanmıştır. Mevcut yatak kapasitesi 437

adettir, planla öngörülen maksimum yatak kapasitesi ise 8.775dir.

Sarıkamış Turizm Merkezi İmar Planı ile Çevre Düzeni Planı

şartname ekinde “TURİZM MERKEZİ BİLGİLERİ” adlı klasör ile

sunulmaktadır.

10. ULAŞIM

10.1. Karayolu

Sarıkamış’ta kent içi ulaşımda en önemli akslar, eski ve yeni

karayolları güzergâhlarıdır. Yeni karayolu bağlantısı kentin


25

güneydoğusundan gelmektedir. Bu yolla kentin doğusunda kesişen Belediye

Caddesi kentin aynı zamanda en önemli trafik aksıdır. Cadde, kent

merkezinden kuzey istikametine saparak kuzeyde eski karayolu güzergâhına

ulaşmaktadır. 29 Eylül İlk Öğretim Okulundan itibaren çatallaşan yol Halk

Caddesi adı altında kent merkezinin ikinci ana aksını oluşturmaktadır. Bu

cadde de, Belediye Caddesine paralel olarak Belediye Meydanına

ulaşmakta ve Cumhuriyet Caddesi adını alarak doğru batı yönünde devam

edip Kazım Karabekir Mahallesinden eski Erzurum Yoluna bağlanmaktadır.

Merkezde ikinci derecede önemli akslar Merkezden Hükümet yönüne giden

Kolordu Caddesi ve Kuzeye açılan akstır. Şehirlerarası otobüs garajının

önünden geçerek İstasyon mahallesine ulaşan yol kentin diğer önemli bir

bağlantısıdır.

Şekil-5: Karayolları Haritası (Kaynak Karayolları Genel Müdürlüğü)

Karayolu, Belediye, Halk, Cumhuriyet Caddesinin bir bölümü ve

merkez çevresindeki yolar asfalt kaplamalıdır. Ancak, iklim koşullarından


26

dolayı kent içi ara bağlantıların büyük çoğunluğu parke taşlarla döşenmiştir.

İstasyon ve Kazım Karabekir mahallelerinde ise genelde toprak ve stabilize

yollar görülmektedir.

10.2. Demiryolu

Sivas-Erzincan-Erzurum-Kars Demiryolu Projesi2222: Ulaştırma Bakanlığı,

Demiryollar, Limanlar ve Havameydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü

tarafından inşaatı yürütülmekte olan Ankara – İstanbul Hızlı Demiryolu Hattı,

uygulama proje çalışmaları devam eden Halkalı – Bulgaristan Sınır yüksek

standartlı demiryolu Projesi, Ankara – Sivas yüksek standartlı demiryolu

projesi ile Avrupa’yı Türkiye üzerinden Kafkaslara ve Orta Asya ya

bağlayacak olan Kars-Tiflis demiryolu projeleriyle bütünlük sağlayarak

Türkiye üzerinden Avrupa – Kafkasya – Orta Asya doğu – batı

doğrultusunda yüksek standartlı bir demiryolu güzergâhı oluşturmayı

amaçlamaktadır.

Sivas-Erzincan, Erzincan-Erzurum ve Erzurum-Kars olmak üzere 3

bölüm halinde fizibilite ve etüt-proje ihalesi yapılmış olup, ihale kapsamında

aşağıda belirtilen işler yapılacaktır.

Yaklaşık 710 km uzunluğundaki yüksek standartlı yeni demiryolu

hattının İdarenin öngördüğü standartlarda olacak şekilde 1/25.000 ölçekli

güzergah araştırması ve amanejman etüdü, 1/2.000 ölçekli şeritvari

haritalarının alınması ve güzergahın bu haritalara işlenmesi, kamulaştırma

planlarının hazırlanması, güzergah üzerinde gerekli sondajlar ile laboratuar

deneylerinin ve diğer zemin araştırma işlerinin yapılması, tüneller, köprüler,

istinat duvarları gibi sanat yapıları ile istasyon tesislerinin ve demiryolunun

teknik şartnamelerdeki esaslara göre projelerinin yapılması, üst yapı,

elektrifikasyon, sinyalizasyon ve telekomünikasyon projelerinin yapılması,

2 Bu bölümde açıklanan bilgiler http://www.ubak.gov.tr/tr/dlh/Demiryollari/Sivas_Erzincan_er_Kars.htm adresinden alınmıştır.


27

güzergahın ÇED raporu, fizibilite etüdü, güzergahın keşif ve metrajları ile

ihale dosyalarının hazırlanmasıdır.

Sivas-Erzincan-Erzurum-Kars Demiryolu Projesinin Sarıkamış

bölümüne ilişkin bilgiler şartname ekinde “HIZLI TREN BİLGİLERİ” adlı

klasör ile sunulmaktadır.

10.3. Havayolu

Sarıkamış yerleşiminde havayolu ulaşımı ile ilgili tek tesis, kapalı spor

salonunun kuzeyindeki helikopter pistidir. Bu alan 4 helikopterin inmesine

müsaittir ve genelde resmi ve askeri amaçlı kullanılmaktadır.

11. KÜLTÜREL VE DOĞAL DEĞERLER

Sarıkamış, Kafkaslardan ve İran’dan Anadolu’ya geçiş yolları üzerinde

bulunduğundan, tarih boyunca çeşitli kavimlerin geçiş bölgesi olmuştur. Bu

nedenle, tarihi ve arkeolojik alanlar oldukça çeşitli ve zengindir. Yörede

bulunan Köroğlu, Bardız, Zivin, Kızlar, Verişan, Micingirt Kaleleri, Yedi Kilise,

Küp Kilise, Kızıl Kilise, Oğuz Mezarları, Sanemer, Hünkar Düzü gibi

konaklama yerleri, Taşlı Güney Köyü Kaya Mağaraları ve Urartular’a ait

Sarıkamış Yazılı Kayaları bulunmaktadır.

-Köroğlu Kalesi

-Bardız Kalesi(Gaziler)

-Zivin (Süngü Taş) Kalesi

-Kızlar Kalesi

-Verişan (Gürbüzler) Kalesi

-Micingert (İnkaya) Kalesi

-Keçivan (Artageyra) Kalesi

-Taşlı Güney Kaya Mağaraları

-Yedi Kilise(Eski Otmus-yeni Gazi Kasabası)

-İznos(Eznos) Küp Kilise

-Kızıl Kilise


28

-Şehit Emin Alakilise

-Oğuz Mezarları

-Yazılıkaya

-Kızıl Kilise

-Sahat Veren Yıkıntısı

-Akhuriani (Kırankaya) Harabesi

-Eski Sefer Yolu ve Top Yolu

-Zek(Sırataşlar) Kalesi

-Divik (Yayıklı) Köyü

-Suvaran Köyü Harabesi

-Doğu Kışlaları

-Batı Kışlaları

-Subay Konutları

-Batı Subay Mahfeli (Gazinosu)

-Komutan Köşkü

-Demiryolu İstasyonu

-Demiryolu Revizörlük Binaları

-Askeri Erzak Depoları

-Hastaneler

-Kapalı Manej, Hayvan Hastanesi ve Veterinerlik

-Kilise

-Doğu Subay Mahfeli (Gazino)

-Süvari Alayı Kışlaları

-Askeri Hamam

-Av Köşkü

-Giriş Sütunlu Yapı (Şişman Köşk)

-Rus Kaymakamlık Binası

Katerina Av Köşkü: 1890- 1914 yılları arasında yapıldığı sanılan bu köşk,

halk arasında “ Katerina Av Köşkü” olarak tanınmaktadır. Binanın tamamı

ahşap malzeme ile dikdörtgen planlı olarak yapılan köşkün giriş kapısı çift


29

sütunlu olup binanın dış cephe duvarları birbirine geçme hatıllardan

yapılmıştır. Binanın iç mekânı merkezi bir salon ile bu salona açılan

odalardan oluşmaktadır. Binanın yapımında çivi kullanılmamıştır. Yapı, Çar

tarafından av partilerinde konaklama yeri olarak kullanılmıştır.

Mıcıngert Kalesi: Sarıkamış ilçesinin 54 km güneybatısındadır. Kars-

Erzurum il sınırında bulunmaktadır. Eski adı “Aşağı Micingert” , yeni adı

“İnkaya”dır. Kale, iki tarafındaki vadiye bakan bir tepe üzerindeki ana kayaya

inşa edilmiştir. Doğu yönünde kemerli ve merdivenli tek bir girişi vardır.

Kalenin kuzey ve güney surları tamamen yıkılmıştır. Urartuların yaptığı bu

kalede, kayayı oymak suretiyle yapılmış bir su sarnıcı bulunmaktadır. Kale,

MS 1153-1160 yıllarında Saltuklular tarafından yeniden onarılarak

kullanılmıştır. Yapının, iki kitabesi bulunmaktadır.

12. TESCİL KARARLARI

Sarıkamış İlçe Merkezinde yer alan korunması gerekli taşınmazlar

Garimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 10.03.1978 tarihli, A-

1303 sayılı kararı ve Erzurum Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge

Kurulu’nun 17.03.1989 tarihli 136 sayılı kararı ile tescillenmiştir.

Doğal Sit Alanı: Erzurum Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge

Kurulunun 25.12.1991 tarihli, 403 sayılı kararı ile Sarıkamış Ormanları doğal

sit alanı olarak tescillenmiştir. 2008 yılında ise Erzurum Kültür ve Tabiat


30

Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından doğal sit alanı sınırları milli park

sınırları ile tanımlanmıştır.

Sarıkamış Allahuekber Dağları Milli Parkı: 19.10.2004 tarihli Resmi

Gazetede yayınlanan Bakanlar Kurulunun 2004-7912 sayılı kararı ile

Sarıkamış Allahuekber Dağları Milli Parkı ilan edilmiştir.

Tarihi Sit Alanı:

• Erzurum Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunun

24.11.2005 tarihli, 210 sayılı kararı ile İstasyon Mahallesi Makineli Tüfek

Mevkiinde bulunan tabya kalıntıları ve mezarlık alanları tarihi sit alanı olarak

belirlenmiştir.

Şehitlikler:

• Erzurum Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunun

25/01/1990 tarihli, 201 sayılı kararı ile aynı kurulun 24/11/2005 tarihli, 210

sayılı kararı ile Sarıkamış ve köylerindeki tespit edilen şehitlikler 2863 Sayılı

Kanun kapsamında tescil edilmiştir.

Doğal sit alanı ve milli park sınırlarını gösterir pafta şartname ekinde

yer alan “MİLLİ PARK-DOĞAL SİT SINIRI” adlı klasörde sunulmaktadır.

13. SARIKAMIŞ HAREKÂTI (22 ARALIK 1914–15 OCAK 1915)

Harekât Öncesi Genel Durum:

17. yüzyılın ikinci yarısından 20. yüzyılın ilk yıllarına kadar Ruslarla 14

kez savaşan Osmanlı İmparatorluğu 19. yüzyıldan itibaren Balkanlar’daki ve

Kafkasya’daki topraklarını kaybetmeye başlamıştır. Tarihe 93 Harbi olarak

geçen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşından sonra imzalanan Berlin

Anlaşması ile de Kars, Batum ve Ardahan Ruslar’ın eline geçmiştir. Birinci

Dünya Savaşı’nın başlangıcına kadar mevcut durum bu şekilde devam

etmiştir.

Birinci Dünya Savaşı arifesinde, Osmanlı Devleti mevcut durumunu

korumak ve içinde bulunduğu yalnızlıktan kurtulmak amacıyla İngiltere,


31

Fransa ve Rusya ile ittifak arayışına girmiş ancak bu çalışmalar adı geçen

devletler tarafından kabul görmemiştir. Almanya ile 2 Ağustos 1914’te ittifak

yapılmıştır. Ancak Osmanlı Devleti’nin askeri ve ekonomik durumunun iyi

olmadığı, doğuda Ruslar’la yapılacak askeri harekâtta bir başarı

sağlanamayacağı ve ittifak halinde birçok isteklerde bulunması olasılığı

nedenleriyle ittifak önerisi Almanya tarafından başlangıçta uygun

görülmemiştir.

Birinci Dünya Savaşı’nda 3. Ordu, muharip ve silah mevcudu, ikmal

ulaştırma birlik ve araçları bakımından, gücü ile orantılı olmayan çok geniş

bir alanda harekât yapmıştır. Düzenli bir seferberlik uygulamayan 3. Ordu,

tahsis edilen kaynakların yetersizliği nedeniyle, seferberliğini tam ve

zamanında yapamamış, özellikle ikmal kol ve katarlarını yeterli derecede

kuramamış, bu hal ordunun iaşe maddelerini teminde sıkıntıya düşmesine

neden olmuştur.

Ordu, iaşe bölgelerindeki iaşe maddelerini ileriye taşıyamamış,

birliklerde aç kalma, yarım veya daha düşük istihkakla yetinme zorunluluğu

ortaya çıkmış, at ve öküz hayvanlarıyla deve zayiatı telafi edilemediğinden

ordunun beslenmesi daha da kritik hale gelmiştir. Durumu ferahlatmak için

sırtta yük taşıyan “hamal birlikleri” devreye sokulmuş, topçu cephane

kollarıyla iaşe maddesi taşınmış, ücret karşılığı halk araçlarından

faydalanılmıştır.

1 Kasım 1914’te 3. Ordu birliklerinin dörtte biri hala mahalli köylü

kıyafetlidir, asker elbisesi giydirilememiştir.

Hazırlık Safhası:

Osmanlı donanmasına bağlı Yavuz ve Midilli gemilerinin Sivastopol’u

bombardımanının ardından 1 Kasım 1914 günü Rus Ordusu hududu

geçerek baskın tarzında taarruza başlamıştır. Erzurum genel istikametinde

ilerleyen Rus Kuvvetleri, 7-12 Kasımda Köprüköy ve 17-20 Kasımda cereyan

eden Azap muharebelerini kaybederek geri çekilmek zorunda kalmıştır.

Savaşın ilk aylarında meydana gelen bu durum, Ordunun subay ve erleri


32

üzerinde olumlu bir etki yaratmıştır. Ancak ağır zayiat veren 3’üncü Türk

Ordusu, geri çekilen düşmanı takip edememiş; daha elverişli bir arazide

toplanmak, takviye kuvvetlerinin gelmesini beklemek ve yeni bir Rus

taarruzunu karşılamaya hazır olmak amacıyla 8-10 km kadar geri çekilmiştir.

Enver Paşa doğudaki Rus birliklerini çok zayıf olarak değerlendiriyordu.

İcra edilecek bir taarruzla 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda (93 Harbi)

Doğu Anadolu’da kaybedilen toprakların (Kars, Batum ve Ardahan) geri

alınmasını ve müteakiben harekâtın Kafkasya’ya aktarılmasını mümkün

görüyordu. Sarıkamış Harekâtını başlatmaya hakim olan düşünce işte bu

olmuştur.

Öte yandan Avrupa’da savaşın mevzi harbine dönüşmesi ve Galiçya’da

Avusturyalıların Ruslar karşısında zor durumda kalmaları üzerine

Başkomutan Vekili Enver Paşa, müttefiklerin Avrupa’daki yükünü hafifletmek

için ”Alman Başkomutanlığının da etkisiyle” Doğu Cephesi’nde Rusların

imhasını hedef alan büyük ölçüde kuşatıcı bir taarruza karar vermiştir.

Ruslara karşı icra edilecek olan taarruzdaki manevra şekli de

“Kuşatma” olmalıydı. Avrupa cephesinde Almanların Tanenberg’te üstün

Rus kuvvetlerini imha etmeleri Rusların yandan kuşatma manevralarına

karşı çok zayıf olduğunu göstermişti.

Tarafların Kuvvetleri:

3. Türk Ordusu 9, 10 ve 11. Kolordular ile 2. Süvari Tümeninden

oluşuyordu. Karşısında Ruslar’ın 1 tugay kuvvetindeki Oltu Grubu ve 2.

Türkistan Kolordusu ile 1. Kafkas Kolordusundan oluşan Sarıkamış Grubu

bulunuyordu.

Türk Kuvvetleri:

Toplam Er Mevcudu: 120.000

Tabur Mevcudu: 87

Süvari Bölüğü Mevcudu: 20

Top sayısı: 218


33

Rus Kuvvetleri:

Toplam Er Mevcudu 100.000

Tabur Mevcudu: 69

Süvari Bölüğü Mevcudu: 117

Top sayısı: 298

Bu sayısal veriler Türk Kuvvetlerinin taarruzu için gerekli üstünlüğü

sağlamıyordu. Ayrıca Rusların kış ve dağ teçhizatı ile eğitimleri Türk

birliklerinden çok daha iyi durumda idi.

Tarafların Harekât Planları:

3. Türk Ordusu Harekât Planı:

3. Türk Ordusu biri zayıf diğeri kuvvetli olmak üzere iki gruba

ayrılacaktı. Zayıf grup (11. Kolordu ve 2. Süvari Tümeni), Rusların Aras

nehrinin iki yanından Erzurum doğrultusunda yapacakları taarruzları

önleyecekti. Diğer kuvvetli grup (9 ve 10 Kolordular), Rus mevzisinin kuzey

yan ve gerisine derin ve kuşatıcı bir taarruz yapacaktı. Bu maksatla 11.

Kolordu ve 2. Süvari Tümeni düşmanı cepheden durdururken, 9. Kolordu

Pitkir (Ayyıldız)- Çatak hattına yanaşarak Karaurgan istikametinde düşmanın

kuzey kanadını kuşatacak ve 10. Kolordu da Tortum bölgesinde toplanarak

iki koldan harekâta geçip İd (Narman) ve Oltu’yu ele geçirecek daha sonra

Oltu-Bardız (Gaziler)-Sarıkamış doğrultusunda taarruzla Aras mihverindeki

Rus mevzisinin gerilerine düşerek bölgede imhasını sağlayacaktı.

Rus Ordusunun Harekât Planı:

Rusların düşüncesi ise Stratejik savunmada kalmaktı. Rus Planı Oltu

grubu ve Türkistan kolordusu ile Türklerin kuzeyden yapacakları bir taarruzu

durdurmayı ve 1. Kafkas Kolordusu ile Aras mihverinden bir taarruzla

kuzeydeki Türk birliklerinin gerisini kesmeyi esas alıyordu.


34

Harekât (Özet):

3. Ordu birlikleri 22 Aralık 1914’te taarruza başlamıştır.

22 - 24 Aralık 1914:

22 – 24 Aralık tarihleri arasındaki muharebelerde 11. Kolordu ve 2.

Süvari Tümeni cephesinde önemli bir gelişme olmamıştır.

9. Kolordu planlandığı şekilde 23 Aralık’ta Pitkir (Ayyıldız) ve Çatak

bölgelerine ulaşmıştır. Ancak aşırı kar yağışından dolayı Kolordunun bu

bölgeden Karaurgan yerine Bardız’a (Gaziler) ilerlemesi ve 25 Aralık’ta

Sarıkamış’ı ele geçirmesi emredilmiştir.

10. Kolordu da 23 Aralık’ta Oltu’yu ele geçirmiştir. Bu Kolorduya da

Bardız (Gaziler) yerine Aktaş – Beyköy hattına ilerlemesi ve 25 Aralık’ta

Sarıkamış – Kars yolunu kesmesi emredilmiştir. Ancak 10. Kolordu Aktaş

yerine daha da kuzeye giderek Kosor (Akşar) istikametine yönelmiş ve

Allahuekber Dağları’nı zirvesinden geçmek ve kuşatma kolunu daha da

genişletmek durumunda kalmıştır. Bu emirler ve 10. Kolordunun hatası

başlangıçtaki plandan uzaklaşarak kuşatmanın genişlemesine, birliklerin kar,

fırtına ve tipide daha fazla yürümelerine yol açmıştır.

Türk Kuvvetlerinin bu durumu karşısında Rus generallerinin bir kısmı,

Türklerin kuzeydeki taarruzlarının bir yanıltma harekâtı olduğunu düşünüyor,

diğer bir kısmı ise asıl tehlikenin kuzeyde olduğunu iddia ediyordu.

25 Aralık – 28 Aralık 1914:

Türk taarruzlarının Ruslar’ın yeterli kuvvet bulundurmadığı

Sarıkamış’a yönelmesi Rus Ordusunda Sarıkamış’ın kaybedileceği, hatta

ordularının tamamen imha edilebileceği inancını doğurmuş, Ruslar

Sarıkamış’ın kuzeyindeki sırtlarda savunma için tertiplenmeye ve güneydeki

birliklerinin bir kısmını Sarıkamış’a doğru çekmeye karar vermiştir. Bu

şekilde imhadan kurtulacaklar ve gerektiğinde Kars’a çekilebileceklerdi.

9. Kolorduya verilmiş olan görev 25 Aralık’ta Sarıkamış’ı ele

geçirmekti. 25 Aralık günü sonunda 9. Kolordu birlikleri (17 ve 29. Tümenler)


35

Yukarı Sarıkamış’a3 kadar girmiş, ancak Sarıkamış ele geçirilememiştir. Aynı

zamanda Ruslar Kolorduya batıdan Bardız (Gaziler) istikametinde taarruza

başlamıştır.

Sarıkamış’ın 25 Aralık’ta ele geçirilememesi harekâtın dönüm noktası

olmuştur. Çünkü Ruslar Sarıkamış’a bir taarruz beklemiyordu ve

Sarıkamış’ta yok denecek kadar az kuvveti vardı. Sarıkamış’ın ele

geçirilememesinin nedeni, Türk Ordusunun kuşatma cephesini gereksiz yere

uzatması neticesinde birliklerin soğuktan dolayı ağır zayiat vermesi ile ancak

Kosor’a (Akşar) ulaşabilen 10. Kolordunun taarruza iştirak edememesidir.

Türk tarafı için tüm bu olumsuzluklara rağmen, Rus Komutanlar büyük

bir hezimetin mutlak olduğu görüşünde birleşmişler ve yapılması gerekenin

Sarıkamış’ı takviye ederek, çekilme yolunun kesilmesini engellemek

olduğuna karar vermişlerdir.

26 Aralık’ta Enver Paşa ve komuta heyeti günlerdir harap olmuş,

bitkin düşmüş birlikleri çok yaklaştıkları Sarıkamış’ı ele geçirmek üzere

harekete geçirmeye çalışmış ancak tüm gayretlere, zayiatlara ve

fedakarlıklara rağmen Sarıkamış’a girmek mümkün olmamıştır. Ruslar da

Sarıkamış’ın düşeceği endişesi ile akın akın birliklerini Sarıkamış’a sevk

etmişlerdir.

Aynı gün 10. Kolordu Kosor’dan (Akşar) Beyköy istikametinde

ilerlemeye başlamıştır. Birlikler bütün gayretlere rağmen tabiat şartları ile

boğuşarak Allahuekber Dağlarının zirvesine varabilmişlerdir. Buraya

ulaştıklarında Mehmetçiğin ilerleyişini imkansız hale getiren korkunç bir kar

fırtınası ile karşılaşmışlardır.

Ruslar da artık durumu kavramıştır. Sürekli olarak Sarıkamış-

Karakurt-Kağızman üzerinden çekilmeyi düşünen Ruslar, bu yolun çekilmeye

müsait olmadığını ve tek çarelerinin mutlaka Sarıkamış’tan Türk kuvvetlerini

atmak olduğunu anlamışlardır.

3 Yukarı Sarıkamış bugün şehitliğin olduğu ve anma törenlerinin yapıldığı yer.


36

27 Aralık günü 10. Kolordu Allahuekber dağlarını aşmış Novoselim

(Selim), Yolgeçmez ve Karahamza’yı ele geçirmiştir. Bardız’daki (Gaziler)

32. Tümen düşmanı püskürterek Akmezar ve Çilhoroz’u almıştır.

28 Aralık’ta Enver Paşa 9. Kolordunun üç gündür Sarıkamış’ı ele

geçirememesi üzerine 10. Kolorduya derhal Sarıkamış istikametinde

ilerleyerek 9. Kolordunun sol yanına yanaşmasını istemiştir. Aynı gün 10.

Kolordu birlikleri Bozat’ın batısındaki tren hattını muharebe ile geçirmiş ve

Sarıkamış - Kars demiryolunu tahrip etmiştir. Böylece Rusların gerisi ile de

irtibatı kesilmiştir. 10. Kolorduya bağlı 31. Tümen Yağbasan’a hücum etmiş

ve Sarıkamış’ın Kuzey tepeleri (Makineli Tüfek Tepesi ve Taşlıtepe) ele

geçirilmiştir. 11. Kolordunun taarruzları Horasan – Horum hattına kadar

ilerlemiştir.

29 Aralık 1914:

29 Aralık muharebeleri Sarıkamış harekâtının en kanlı, en uzun

muharebeleridir. Bir taraftan 9. Kolordu kuzeyden, 10. Kolordu doğudan

Sarıkamış’ı tamamen kuşatmış, şehir düşmek üzeredir. Diğer taraftan Ruslar

Türk kuvvetlerinin gerisini kesmek üzere Bardız (Gaziler) istikametinde

yaptıkları tali taarruzun gelişmesini beklemektedir. Her iki taraf da yıpranmış,

her iki taraf da kazanmakla kaybetmek arasında gidip gelmektedir.

10. Kolordu çok az bir kuvvetle Sarıkamış’a girmiş ve bugünkü şehir

merkezinde bulunan Gaziler meydanına kadar gelmiştir. Ancak asker aç

olduğundan yiyecek bulmak için şehre dağılmış ve Ruslar karşı taarruzla

Türk askerini geriye atmıştır.

30 Aralık 1914 – 1 Ocak 1915:

30 Aralık’a gelindiğinde, harekâta 28.000 mevcutla başlayan 9.

Kolordu harekâtın dokuzuncu gününde adeta erimiş ve mevcudu 1000’e

düşmüştür. Artık 9. Kolordu düzenli bir birlik olmaktan çıkmış ve taarruz

imkan ve kabiliyeti kalmamıştır. 10. Kolordu yeniden taarruza geçinceye

kadar 9. Kolorduya savunmada kalması emredilmiştir.


37

Taarruza devam etmesine rağmen 10. Kolordu da tükenmiştir.

Mevcudunun %80’ini kaybeden Kolordu bütün olarak değil, birlikleri

münferiden taarruz etmeye çalışmıştır.

31 Aralık’a gelindiğine, Enver Paşa Sarıkamış’ın 9 ve 10. Kolordularla

ele geçirilemeyeceğini anlamıştır. Artık onun için tek ümit güneyden taarruz

eden ve taarruzları çok yavaş gelişen 11. Kolordu idi.

02 Ocak’a gelindiğinde 2. Nizamiye Süvari Tümeni ve 11. Kolordunun

taarruzları ancak Maksutçuk (Ermişler)-Altınbulak-Karaurgan hattına

ulaşmıştır.

02 – 06 Ocak 1915:

02 Ocak’a kadar sürekli çekilmeyi düşünen Rus Sarıkamış grup

Komutanı Bergman, artık Türk kuvvetlerinin taarruz gücünün kalmadığına

kanaat getirerek, taarruz etmeye karar vermiştir. Kars’tan aldığı takviyelerle

birlikte 9 ve 10. Kolorduları doğudan, Bardız (Gaziler) istikametinde, ağır da

olsa gelişen taarruzları ile de batıdan kuşatarak ve Paldum Gediğinden

çekilmesini önleyerek imha etmeyi planlamıştır.

Enver Paşa mevcudu 500’e düşmüş olan 9. ve mevcudu 1200’e

düşmüş olan 10. Kolorduları Sol Kanat ordusu olarak birleştirmiş ve

komutanlığına 10. Kolordu Komutanı Hafız Hakkı Paşa’yı atmıştır. Bu

birliklere bulunduğu mevzileri savunmaya devam etmesini, 11. Kolorduya da

taarruzlarını hızlandırmasını emretmiştir.

03 Ocak’ta Ruslar Sarıkamış kuzeyinde bulunan Sol Kanat Ordusuna

karşı taarruza geçmişlerdir.

Hafız Hakkı Paşa çekilmeye karar vermiştir.

Ruslar 9. Kolorduyu imha etmeye çalışırken, bu kolordunun etrafa

küçük gruplar halinde dağılmış olan kahraman neferleri, bütün ümitleri bitmiş

olmasına rağmen inanılmaz bir sebatla direnmiştir

06 Ocak’ta Sol Kanat Ordusu kalan unsurları ile Paldum üzerinden

Kaynakyayla’ya çekilmeyi başarmış ve bu bölgede savunmasını

sürdürmüştür.


38

2. Süvari Tümeni Taşlıgüney ve Maksutçuk bölgelerini ele geçirmiş,

11. Kolordunun taarruzları ise gelişmemiştir.

07 Ocak – 08 Ocak 1915:

07 Ocak’a gelindiğinde Enver Paşa çok büyük ümitlerle geldiği 11.

Kolordunun da tükenmiş olduğunu görmüş ve bölgeyi terk etmekten başka

yapacak bir şeyi kalmadığını anlamıştır.

08 Ocak’ta Rus kuvvetleri doğuda Aktaş’a ulaşmıştır, batıdan da

Bardız (Gaziler) istikametinde taarruzla Bardız (Gaziler)-Oltu çekilme yolunu

kesmeye çalışmıştır.

08 Ocak’ta Enver Paşa İstanbul’a gitmek üzere ayrılmıştır. Bu aynı

zamanda büyük umutlarla başlatılan Sarıkamış Harekâtının sona ermesiydi.

08-19 Ocak 1915:

Ruslar 11 Ocak’ta Bardız’ı (Gaziler) ele geçirmiştir, 18 Ocak’ta İd’e

(Narman) girmiş ve Türk kuvvetleri kalan birlikleri ile Sarıkamış Harekâtı

başlamadan önceki mevzilerine çekilmişlerdir.

Sonuç:

Hiçbir esaslı hazırlık yapılmadan ve özel tedbirler alınmadan acele bir

kararla uygulanan Sarıkamış Harekâtı felaketle sonuçlanmıştır. Asıl hata

mevsimin kış olmasına karşın taarruzun yapılmasında değil, yapılış tarzında

idi. Lojistik yönden iyi hazırlanmış, stratejik ve taktik kurallara uygun, birlikte

hareketi sağlayan planlı bir taarruzla, kış mevsiminde Rus ordusunun

yenilmesi pekâlâ mümkündü.

Kuşatma cephesinin genişletilmesi 10. Kolordunun savaşmadan

Allahüekber Dağlarında tükenmesine neden olmuştur. Bu önemli bir kara

hatasıdır.

Bu muharebelerde Rus Komutanları da önemli hatalar yapmışlardır. İç

hatlarda ve dar bir alanda bulunmalarına rağmen Sarıkamış bölgesinde


39

yeterli kuvvet toplayamamışlardı. Karşı taarruza geçmekte de çok geç

kalmışlardı.

Sarıkamış Kuşatma Harekâtı; düşman kuvvetlerinin arkasına düşmeyi

hedef alan başarılı bir plandı. Ancak stratejinin faktörlerinden zaman ve iklim

şartları iyi değerlendirilemediği için başarısızlık kaçınılmaz olmuştur.

Sarıkamış, Türk harp tarihinin en acı muharebelerine sahne olmuştur.

Türk Ordusu, ağır koşullar altında yapılan bir muharebede kahramanca

savaşmıştır. Türk Ordusunun yenilgisindeki asıl etkenler çetin arazi ve

şiddetli kış şartları ile teçhizat eksikliği ve ikmal yetersizliğidir. Çok ağır

koşullar altında savaşan Türk askeri, muharebenin sonuna kadar direnmiş,

vatanını korumak ve başarıya ulaşmak için sonsuz gayret göstermiştir.

Sarıkamış Harekâtı, Türk milletinin vatanı ve kutsal varlıkları uğruna neler

yapabileceğinin bir delilidir.

14. SARIKAMIŞ HAREKÂTINI ANMA ETKİNLİKLERİ/ TÖRENLER

1914 tarihinde Sarıkamış Harekâtı sırasında Allahuekber

Dağlarında şehit düşen binlerce Mehmetçik anısına her yıl yılda 2 kez olmak

üzere anma etkinlikleri düzenlenmektedir. Bunlardan birincisi 24-25 Aralık

tarihlerinde gerçekleştirilmektedir. Bu etkinlik çevre yolundaki şehitlikte saygı

duruşu ile başlamakta, saygı duruşu sonrasında yürüyüşe katılacaklar

araçlarla buradan Kızılçubuk’a bırakılmaktadır. Kızılçubuk’ta başlayan sekiz

km’lik yürüyüş güzergâhı Yukarı Sarıkamış Köyünde son bulmaktadır. Anma

etkinlikleri Yukarı Sarıkamış Köyünde yapılmaktadır.

İkinci anma etkinliği ise 20-22 Temmuz tarihleri arasında

düzenlenmektedir. Erzurum’dan hareket edilerek Bardız üzerinden anıtın

bulunduğu (10.000 kişinin şehit olduğu birinci zirveye) Allahüekber Dağı’na

ulaşılmaktadır. Burada anma etkinliği yapıldıktan sonra dağcılar ikinci

zirveye çıkmaktadır.


40

15. SARIKAMIŞ ŞEHİTLİKLERİ

-Batı Kışla Şehitliği

-Yukarı Sarıkamış Köyü Şehitliği

-Hamamlı Köyü Şehitliği

-Bardız Geçidi Şehitliği

-Laloğlu Köyü Şehitliği

-Allahüekber Şehitliği

-Yayıklı (Divik)Köyü Şehitliği

-Turnagöl Şehitliği

-Çermik Yayla(Kaynak Yayla)Şehitliği

-Yağbasan Köyü Şehitliği

-Büyük Ağababa Şehitliği

-Akmezarlar Şehitliği

-Askerderesi Şehitliği

-Mescitli Deliktaş Şehitliği

-İstasyon Mahallesi Şehitliği

-Batı Mahallesi Şehitliği

-Soğanlı Şehitliği

16. KAR FESTİVALİ

Kar Festivali Sarıkamış Kayak Merkezinde gerçekleştirilmektedir.

Festival, 1. etap telesiyejler önünden 600 metrelik parkurda yapılan kortej

yürüyüşü ile başlamaktadır. Kar Festivalinin programı kapsamında


41

• lisanslı kayakçıların tarafından gerçekleştirilen gösteriler,

• Sarıkamış Belediyesi Atlı Cirit Kulübü gösterileri,

• kar heykel etkinlikleri,

• kızak yarışları,

• köpekli kızak gösterileri,

• atlı kızak gösterileri,

• kar üstünde güreş gösterileri ve

• animasyon gösterileri yer almaktadır. Ayrıca festival kapsamında

çeşitli konserler de düzenlenmektedir.


42

17. İMAR BİLGİLERİ

Sarıkamış Uygulama İmar Planı 1999 yılında hazırlanarak yürürlüğe

girmiştir. Şartname ekinde “İMAR PLANI BİLGİLERİ” klasörü içinde söz

konusu plana ilişkin bilgiler sunulmaktadır.

KAYNAKLAR:

- AYDIN, Nurhan; Her Yönüyle Sarıkamış, Okyanus (Bakanlar) Matbaası,

Erzurum, 2006.

- AYDIN, Nurhan (Ed.), Şehitler Yurdu Dans Eden Karlar Diyarı

Sarıkamış, Yücel Ofset Ltd. Şti. Tesisleri, Sarıkamış, 2002.

- Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 ncü Ordu

Harekâtı Cilt II Birinci Kitap, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1993.

- ÇAKMAK, Fevzi; Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi, Genelkurmay

Basımevi, Ankara, 2005.

- GÖRGÜLÜ, İsmet; On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922, Türk Tarih

Kurumu Yayınları, Ankara, 1993.

- GUZE (Alman Yarbay); Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi’ndeki

Muharebeler, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 2007.

- NECEFOĞLU, Hacali; “Sarıkamış’ta Cephenin Öteki Yüzü (Bir Rus

Kaynağına Göre Sarıkamış Harekatı)”, Bütün Yönleriyle Sarıkamış

Sempozyumu, Ed. Nurhan AYDIN, Bakanlar Medya, İstanbul, 2006.

- SELAHATTİN (Yarbay); Kafkas Cephesi’nde 10 ncu Kolordunun Birinci

Dünya Savaşı’nın Başlangıcından Sarıkamış Muharebelerinin Sonuna

Kadar Olan Harekâtı, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 2006.

- SEVİNDİ, Cemal; “Sarıkamış’ın Coğrafi Etüdü”, Yayınlanmamış Doktora

Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Ana Bilim Dalı,

Erzurum, 1999.

Konuya ilişkin ayrıntılı kaynakça ekte sunulmaktadır.


43

B. TEKNİK ŞARTNAME


44

GİRİŞ

1878 Berlin antlaşması ile Ruslara bırakılan bölgenin bir parçası olan

Sarıkamış, kuzeyinde Allahuekber, güneyinde Aras dağlarının bulunduğu

yüksek Kars – Erzurum platosunun daraldığı batı ucunda bulunmaktadır.

Türk güçleri, korunaklı Aras vadisi yerine Sarıkamış’ı kuzeyden kuşatma

stratejisini yeğlemiş, Tortum ve Oltu’dan başlatılan harekâtta iki güzergâh

izlenmiştir. Bardız üzerinden yapılan harekâtta kente kuzeybatı ve batıdan

saldırılması planlanmıştır. İkinci harekâtta ise Penek, Kosor ve Arsenek

güzergâhından Allahuekber dağlarının aşılması, Başköy ve Beyköy

üzerinden açılacak ikinci bir cephe ile Rus güçlerinin kuşatılması

hedeflenmiştir. Harekât için yeğlenen kış mevsiminde yanlış kararlarla 3000

metre yüksekliğindeki Allahuekber dağlarından geçirilen Türk güçleri, daha

savaş başlamadan büyük kayıplar vermiş, hedefe ulaşan az sayıdaki yorgun

birlikler için yenilgi kaçınılmaz olmuş, sonraki aşamalarda Rus güçleri

Erzurum’a kadar ilerlemişlerdir.

Buna karşın, yanılgılar ve yanlış kararlara dayalı bu yenilginin, Türkiye

Cumhuriyeti’nin kuruluşuna giden ulus olma bilincinin gelişmesinde büyük

payı olduğu düşünülmektedir. Rusya’da oluşan siyasi gelişmeleri de

gözleyen Türk güçleri daha sonraki dönemlerde doğu cephesinde başarılı

olmuşlar ve İstiklal savaşı öncesinde Türkiye Cumhuriyeti’nin doğu sınırları

belirginleşmiştir. Bu nedenle günümüzde Sarıkamış harekâtı artık yalnızca

bir yenilgi olarak değil, uluslaşma sürecinin bir parçası olarak artan oranda

kutlanmaktadır.

Sarıkamış’ın bir diğer özelliği de kıraç Doğu Anadolu bölgesi içinde

sahip olduğu doğal kaynaklardır. Doğal bitki örtüsü ve uzun bir döneme

yayılan kış sporları olanakları Sarıkamış’ı artık bir turizm merkezi konumuna

getirmiş, özellikle Rusya’dan gelen ziyaretçiler yöreye yeni bir anlam

kazandırmıştır. Sarıkamış artık bir savaş değil, bir barış alanıdır.


45

1. YARIŞMANIN AMACI

Bu yarışmanın amacı Sarıkamış Harekatını ve şehitlerini anımsama

ve anmaya yönelik mekansal düzenleme önerilerini elde etmektir. Önerilerle,

kentin mekansal yapısının zenginleştirilmesi ve barış temasının

vurgulanması da amaçlanmaktadır.

2. YARIŞMANIN TÜRÜ VE ŞEKLİ

2.1. Yarışma, 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu’nun 23.Maddesi ile

13.08.2004 tarihli ve 25552 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe

giren Mimarlık, Peyzaj Mimarlığı, Mühendislik, Kentsel Tasarım Projeleri,

Şehir ve Bölge Planlama ve Güzel Sanat Eserleri Yarışmaları Yönetmeliği’ne

dayanılarak; yönetmeliğin 7. maddesinin g bendinde tanımlandığı şekliyle

‘fikir yarışması’ olarak düzenlenmiştir.

2.2. Yarışma serbest, ulusal ve tek kademelidir.

2.3. Yarışmaya ve yarışmayla ilgili çalışmalara katılmaları, yarışmacıların ve

Jüri Heyetinin yarışma koşullarını kabul ettiklerinin beyanı anlamına

gelmektedir. Yarışmanın yasal temelini şartname ve yarışmacıların

sorularına verilen cevaplar oluşturmaktadır ve bunlar gerek yarışmacılar

gerekse İdare için bağlayıcıdır. Yarışma öncesinde ve sırasında sonuçların

yayınlanması dahil, yarışmanın gelişmesi ve içeriğine ilişkin her türlü

açıklama, jüri heyeti veya onun adına İdare tarafından yapılır.

2.4. Yarışmanın hedefi, kamu yararı esas alınarak bu konuda günün

mimarlık, mühendislik, sanat anlayışı, işletme ve ilk tesis maliyetleri

yönünden ekonomik çözümlere varmak, güzel sanatları teşvik etmektir.

3. YARIŞMANIN KONUSU VE YERİ

Sarıkamış, Kars’tan batıya doğru uzanan yüksek platonun sonlandığı

Hançer Düzlüğüne açılan bir noktada kurulmuştur. Yukarı Sarıkamış

Mahallesi olarak bilinen eski kent, İstasyon Mahallesi ve kent merkezi,


46

Hançerli düzlüğünün batısındaki korunaklı çanak alanda konumlanmıştır.

Günümüzde ise modern kent, kış sporları olanakları ile doğuda Erzurum yolu

üzerinde gelişme eğilimindedir. Bu doğrultuda Sarıkamış için hazırlanan imar

planı da iki farklı bölgeden oluşmaktadır. Bu yarışmanın konusu iki farklı

alanda yapılacak düzenlemeleri kapsamaktadır. Bu alanların tanımları ve

yapılacak düzenlemelerin özü aşağıda açıklanmaktadır. Ayrıntılar ise

Şartnamenin C Bölümünde (Yarışmacılardan Beklenenler) verilmektedir.

1. Kazımpaşa Tepesi Anma Parkı ve Tören Alanı (Doğu Bölgesi)

Birinci bölge doğrudan uygulamaya yöneliktir. Kamu mülkiyetinde

bulunan bu arazi kentin Kars ve Erzurum girişlerinden görünen bir

konumdadır. Alanın kendisi de 360 derecelik bir görme açısına sahiptir.

Kuzeydeki kanyon ve savaşın son aşamalarına tanıklık eden sırtlar, güneyde

kayak merkezini içeren Cıbıltepe ve doğudaki dağ sıraları Kâzımpaşa

sırtlarını önemli bir konuma getirmektedir. Yarışmacılardan, burada

yapılacak Anma Parkı ve Tören Alanı ile birlikte, alana erişim yolları ve

çevresinde kavramsal peyzaj düzenlemeleri beklenmektedir.

2. Eski Sarıkamış Bölgesi, Sarıkamış Harekâtı Tema Parkı Kentsel

Tasarım Alanı (Batı Bölgesi)

Eski Sarıkamış bölgesi, savaşın son aşamalarının geçtiği alanı

kapsamaktadır. Taşlı Tepe ve Makineli Tüfek Tepe savaşa tanıklık eden

önemli coğrafi öğelerdir ve yapılan törenlerde kullanılmaktadırlar. Mevcut

İstasyon Binası, Katerina ve Av köşkleri, Cer Atölyeleri, İstasyonun

kuzeyindeki taş yapılar, Kars Çayının oluşturduğu çayırlıklar, alanın

değerlerini oluşturmaktadır. Cıbıltepe Kayak Merkezinin kuzey disiplini kayak

parkuru dağın batısındaki sırtlarda geliştirilecektir. Dolayısıyla yeni kayak

merkezlerine de bu alandan erişim sağlanacaktır. Buna karşılık Cer

Atölyelerinin önündeki sanayi kullanımı, karayolu geçişi, gecekondulaşma,

hızlı tren güzergâhı, alanı parçalayan ve olumsuzluklar sunan olgulardır.


47

Hazırlanan imar planı da bu olumsuzlukları körüklemiş, yapılaşmaya

açılmaması gereken çayırlıklarda imar düzenlemesi getirmiştir. Bu yarışma

bağlamında bu alanda yeni bir imar planına temel oluşturacak mekânsal

kurgunun geliştirilmesi beklenmektedir. Proje alanlarını gösteren pafta

ekler arasında sunulmaktadır.

4. İDARENİN ADI, ADRESİ, TELEFON VE FAKS NUMARASI

Yarışma Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler

Genel Müdürlüğü tarafından ilan edilmiş olup ödüller bu kurum tarafından

verilecektir.

İdare: Kültür ve Turizm Bakanlığı

Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü

II. TBMM Binası 06100 Ulus/ANKARA

Telefon: 0 312 310 49 60 (2006/1204)

Faks: 0 312 311 51 36

E-posta: [email protected]

5. YARIŞMAYA KATILIM ESASLARI

1- Yarışmaya, sadece meslek ünvanına sahip mimar, peyzaj mimarı, şehir

plancısı ve heykeltıraştan oluşan ekipler katılabilir. Her ekip içlerinden bir

üyesini “ekip başı” olarak belirleyecektir. Ekipbaşı mimar, şehir plancısı ve

peyzaj mimarı olabilir. Yarışmaya ekip olarak katılan ortakların her biri

idareye karşı müşterek ve müteselsilen sorumludurlar.

2- Katılma hakkına sahip yarışmacıların, önerilerini geliştirirken yaratıcı

sanat dallarından sanatçılar, tarihçiler vb. uzmanlar ile çalışmaları tavsiye

edilmektedir. Bu uzmanların yarışmaya kendi adlarına katılma hakları

bulunmamakla birlikte, yarışmacılar, birlikte çalıştıkları uzmanların adlarını

kimlik zarflarında belirtmek zorundadır.

3- Yarışmacılardan mimar, şehir plancısı ve peyzaj mimarı olanların TMMOB

Peyzaj Mimarları Odası, Mimarlar Odası, Şehir Plancıları Odası üyesi

olmaları ve meslekten men cezalısı durumunda olmamaları gerekmektedir.


48

4- Yarışmacıların şartname alıp isim ve adreslerini yarışma raportörlüğüne

kaydettirmeleri (ekip olarak katılanlardan bir kişinin bu şartı yerine getirmesi

yeterlidir), Harita ve Harita Bilgilerini Kullanma Yönetmeliği uyarınca tesellüm

(taahhütname) belgesi imzalamaları ve yer görme belgesi almaları gereklidir.

Kısıtlamalar:

Aşağıda belirlenen kişi ya da grupların yarışmaya proje göndermeleri

ya da gönderilen projeler ile ilişkili olmaları yasaktır:

1- Bu yarışmanın organizasyonu ve yarışma dokümanlarının hazırlanması

ile doğrudan ya da dolaylı ilişkisi olan kişiler (Bilimsel Danışma Kurulu

Üyeleri, Jüri Heyeti)

2- Yukarıda belirtilen katılımları kısıtlanmış kişilerin eşleri, 1. ve 2.

dereceden hısım ve akrabaları, devamlı iş ortakları, devamlı proje ortakları,

yanlarında çalışan elemanları ve bir üstlerindeki amir ve patronları

3- Bir jüri üyesinin başkanlığını yaptığı veya bir jüri üyesinin danışman veya

yönetici olarak ilişkisinin bulunduğu herhangi bir kuruluşun üyeleri, ortakları,

elemanları.

6. JÜRİ ÜYELERİ (DANIŞMAN, ASLİ VE YEDEK) VE RAPORTÖRLER

6.1. Danışman Jüri Üyeleri:

1- Ahmet ÇALIŞKAN Genelkurmay Başkanlığı Temsilcisi

2- Nisa YILMAZ Milli Savunma Bakanlığı Temsilcisi

3- Ökkaş DAĞLIOĞLU Kültür ve Turizm Bakanlığı Temsilcisi

4- Ahmet ALTUNBAŞ Sarıkamış Kaymakamı

5- Prof. Dr. Esin DAYI Türk Tarih Kurumu Temsilcisi - Atatürk Üni.,

Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü

6- Prof. Dr. Zeynep YASA YAMAN Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi,

Sanat Tarihi Bölümü

7- Öğr. Gör. Nurhan AYDIN Kafkas Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi,

Tarih Bölümü


49

6.2. Asli Jüri Üyeleri:

1- Prof. Dr. Ferit ÖZŞEN Heykeltıraş (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üni.,

Güzel Sanatlar Fakültesi, Heykel Bölümü)

2- Prof. Dr. Alper ÜNLÜ Mimar (İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarlık

Fakültesi, Mimarlık Bölümü)

3- Doç. Dr. Baykan GÜNAY Şehir Plancısı (Orta Doğu Teknik Üniversitesi,

Mimarlık Fak., Şehir ve Bölge Planlama

Bölümü)

4- Yrd. Doç. Dr. N. Oğuz ÖZER Mimar (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üni.,

Mimarlık Fakültesi, Bina Bilgisi Bilim Dalı)

5- Dr. Oktan NALBANTOĞLU Peyzaj Mimarı (Bilkent Üni., Güzel Sanatlar,

Tasarım ve Mimarlık Fak., Kentsel Tasarım ve

Peyzaj Mimarlığı Bölümü)

6- Y. Mimar R. Güven BİRKAN Mimar

7- Y. Şehir Plancısı – Ömer KIRAL Şehir Plancısı

6.3. Yedek Jüri Üyeleri:

1- Doç. Fatma AKYÜREK Heykeltıraş (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üni.,

Güzel Sanatlar Fakültesi, Heykel Bölümü)

2- Yrd. Doç. Dr. Adnan BARLAS Şehir Plancısı (Orta Doğu Teknik Üniversitesi,

Mimarlık Fak., Şehir ve Bölge Planlama

Bölümü)

3- Yrd. Doç. Dr. Ay�

t.c. kÜltÜr ve tur İzm bakanli Ği - mimdap · 2020. 3. 10. · (kaynak: harita genel komutanlı...

Documents