ğın şartlarına göre kendini yenilernesi ge­rektiği şeklindeki temel düşüncesinin bir ürünüdür (Özervarlı, s. 49-52, 59-61 ).

Vahdet-i vücud felsefesinin ve kurucu­su Muhyiddin İbnü'l-Arabl'nin de sık sık İslamcı düşünürlerin gündemine geldiği görülmektedir. İbnü'l-Arabl'nin felsefi ta­sawufunun Osmanlı entelektüel gelene­ğiyle iç içe olması . panteizm ve materya­lizm gibi Batılı felsefe akımları karşısın­da İslami bir cevap teşkil etmesi, özünde dinlerin aşkın birliği fikrini barındırması ve buna paralel düşen engin bir müsama­ha anlayışı telkin etmesi gibi özellikleriy­le mistik eğilimleri olan İslamcı düşünür­I ere cazip gelmiş, bunlardan Ferit Kam Vahdet-i VücCıd adlı eserini (İstanbul ı 33 ı) bu öğretinin panteizm ile farkını ortaya koymak üzere yazmış. Mehmet Ali Ayni de Mustafa Kemal'e ithaf ettiği Şeyh-i Ekber'iNiçin Severim adlı kita­bında (İstanbul ı 34ı) İbnü'l-Arabl'nin ev­rende insana verdiği merkezi yeri insanın bilim ve teknoloji üreten yegane varlık ol­masına bağlamıştır (s. 9- ı O, 4 7-48 ). İsmail Fenni ise Vahdet-i VücCıd ve Muhyid­din-iArabi'sinde (İstanbul ı 928) vahdet-i vücudun bir yandan ayet ve hadislerdeki temellerini, öte yandan panteist felsefe­den farkını göstermeye çalışmıştır. Ese­rin. müellifin modern birikimini yansıt­ması açısından dikkat çekici olan bir özel­liği de materyalistlerin itirazlarını çürüt­mek. modern tabiat bilimleriyle uğraşan­ları ikna etmek için vahdet-i vücudu en uygun metafizik olarak göstermesi ve onun çağdaş bilimle çelişir gibi görünen yönlerini yeniden ele alıp yorumlamasıdır (s 6ı-78, 97-98, 267-279)

Kur'an'ın bilimle uyumu ve bilimsel yorumu konusu da İslamcı yazarların ilgi alanı olmuştur. İsmail Fenni, Kur'an'ın bir hidayet kılavuzu olup teorik bir bilim ki­tabı olmadığını. konuyla ilgili ayetleri bu çerçevede değerlendirmek gerektiğini belirtmişse de ( Maddiy y ün Mezhebinin İzmihlali, s. 677-69 ı) modernleşme sü­recinin bilim ve teknolojinin önemini ön plana çıkarması. geleneksel kozmalajik öğretilerle modern bilimsel açıklamalar arasındaki uyumsuzluğun giderek daha çok farkedilmesi, Kur'an'ın bilimsel ve teknolojik kavramlar ışığında yorumlan­masını bir ihtiyaç haline getirmiştir. Bu yönde en çok gayret gösterenlerden biri de Said Nursi'dir (Mardin, s.32 ı -326). Sa­id Nursi'nin, mucizelerin bir hikmetinin de "Terakkiyat-ı maddiyye için lazım olan örnekleri nev'-i beşere göstererek o mu­cizelerin benzerlerini meydana getirmek

için nev'-i beşeri teşvik ve teşci etmek" olduğu şeklindeki ifadesi onun bu yakla­şımının tipik bir örneğidir (İşaratü'l-lcaz, S. 238).

Bilhassa 1950 öncesi Cumhuriyet dö­nemi İslamcı aydınlarının önemli bir özel­liği, alternatif bir İslamcı siyaset ideolojisi ve projesi ortaya koymakyerine İslam'ın iman. ibadet ve ahlaka dair hükümlerini öne çıkararak mevcut sistem içinde dini kimliğin korun up geliştirilmesine. maddi kalkınmayla manevi kalkınmanın birlikte gerçekleştirilmesine katkıda bulunma ça­balarıydı. Ancak ülkede 1950'lerde başla­yan demokratik gelişmeler. dindar çev­relerde o döneme kadar oluşan birikimin siyasete taşınması ve giderek dini kavram ve değerlerin neredeyse bütün içtimal ve siyasi projelerde esaslı bir yer edinmesi sürecini başlatmış oldu. İslam'ın ferdi ve sosyal kimlikte belirleyici bir referans ve demokratik politik kültürün meşrulaştı­

rılmasında önemli bir araç kılındığı bu ye­ni dönem. 1950 öncesinde daha belirsiz olan ayrışmayı gün ışığına çıkardığı için belli bir grup düşün ür ve aydının İslamcı olarak nitelendirilmesine de zemin hazır­ladı . Ancak adiandırma benzerliğinden yola çıkarak günümüzdeki bu tür fikri hareketleri Osmanlı'nın XIX. yüzyılından devralınan İslamcılık hareketinin doğru­dan uzantısı olarak görmek isabetli ol­maz. Hatta fikir dünyaları Cumhuriyet döneminde teşekkül etmiş olan Nurettin Topçu . Necip Fazı! Kısakürek. Sezai Ka­rakoç gibi düşünürlerin fikri çabalarını İslamcı denilen ve önemli ölçüde moder­nist renkler taşıyan önceki düşünce akı­mının kategorikanlamda bir devamı say­makda tartışmalı bir konudur (Kara, Tür­kiye'de İslamcılık Düşüncesi, lll , 6).

1970'li yıllardan günümüze kadar çe­şitli dönemlerde Seyyid Kutub, Hasan el­Ben na gibi İhvan-ı Müslimin'e mensup aydınlarla Ebü'l-Hasan en-Nedvl, Mevdu­dl gibi Hint kıtası bilginlerinin. İranlı mü­elliflerin ve Seyyid Hüseyin Nasr gibi ge­lenekçi. Fazlurrahman gibi modernist dü­şünürlerin eserleri yoğun biçimde Türk­çe'ye çevrilmiş ve bu eserler İslamcı ola­rak tanımlanan aydınların fikri eğilimle­rini farklı şekillerde de olsa etkilemiş. ay­rıca İslamcılığın siyasallaşması sürecini hazırlamıştır. Bu dönemde yazıları ve di­ğer faaliyetleriyle öne çıkan İslamcı aydın­lar, daha çok son yıllarda yaşanan siyasi tecrübeler yanında Batı dünyasındaki fik­ri ve siyasi gelişmelerle Türkiye'nin ken­dine özgü sosyopolitik gerçeklerinin de zorlamasıyla fikri çizgilerini demokrasi

iSLAMCillK

ve insan hakları gibi kavramlar istikame­tinde gözden geçirme gereğini duymuş­lardır.

BİBLİYOGRAFYA :

Nam ık Kemal, Renan Müdafaanamesi, istan­bul 1327, tür.yer.; Şeyh Mihridin ArCısi [Şehben­derzade Filibeli Ahmed Hilmi]. Yirminci Asırda Alem-i islam ve Avrupa: Müslümanlara Reh­ber-i Siyaset, istanbul1327, s. 6-7,10-11,66-69; a.mlf .. Tarih-i islam, istanbul 1327, ll, 650-665; Babanzade Ahmed Naim, islam'da Da '­va-yı Kavmiyyet, istanbul 1332, s. 3-22; Şey­hülisıam Musa Kazım. Dini ictimai Makaleler; is­tanbul 1336, s. 5-8, 278-285; Şeyhülislam Mus­tafa Sabri. Yeni islam Müctehidlerinin Kıymet-i ilmiyyesi, istanbul1335/1919, s. 158-164; Sa­id Halim Paşa. Buhranlarımız ve Son Eserleri (nşr. M. Ertuğrul Düzdağ), istanbul 1998, s. 6ı-78, ı47- ı57, ı83- ı85, 202-2ı5, 225-236, 24ı-257, 285-289; Mehmed Ali Ayni, intikad ve Mü­lahazalar; istanbul ı339/1923 , s. 3-17, 40-64; a.mlf .. Şeyh-i Ekber'iNiçin Severim, istanbul ı34ı, s. 9-10, 47-48; Elmalılı Harndi [Yazır]. "Dibace", Metalib ve Mezahib, istanbul ı 34 ı, s. 9-38; İzmirli i smail Hakkı, Mustasuife Sözleri mi? Tasauuufun Zaferleri mi?: Hakkın Zafer/eri, istanbul ı 34 ı, s. 6-8, 20, ıoo, ı ı 2; a.mlf .. Yeni ilm-i K e lam, s. ı , 1 O, 17- ı 8; M. Şemseddin [Gü­naltay]. Felsefe-i Ola, isbfıt-ı Vacib ve Ruh Naza­riyeleri, istanbul 1339 r./1341 h., s. 2-67; i smail Fen ni Ertuğrul. Vahdet-i Vücüd ue Muhyiddin-i Arabi, istanbul 1928, s. 61-78,97-98, 267 -279; a.mlf., Maddiyyün Mezhebinin izmihlali, istan­bul 1928, s. 677-691; Mehmed Akif Ersoy, Sa­fahat(nşr. M. Ertuğrul Düzdağ). istanbul ı991 , s. 176, 403, 430; Ahmet Harndi Akseki. islam Fıt­ri, Tabii ue Umumi Bir Din 'dir; istanbul 1943, 1, 497 -585; Tarık Zafer Tunaya, islamcılık Cereya­nı, istanbul 1962, s. 2-20,69-73; Said Nursi. işa­rfıtü '1-icaz, istanbul 1978, s. 238-240; i smail Ka­ra, Türkiye'de islamcılık Düşüncesi, Metinler; Kişiler; istanbul 1986-94, 1, s. XV-LXII; lll, 5-8; a.mlf., islamcıların Siyasi Görüşleri, istanbul ı 994, s. ı 7-34, 46-56, 83-85; Mümtaz'er Tür­köne. Siyasi ideoloji Olarak islamcılığın Doğu­şu, istanbul ı991, s. ı3, 26-28, 34 -36, 42-45, 77-92, 99-134, 266-270, 275-276; Şerif Mar­din, Bediüzzaman Said Nursi Olayı: Modern Türkiye'de Din ue Toplumsal Değişim (tre. Me­tin Çu lhaoğlu). istanbul ı992, s. 321-326; Hü­seyin Çelik, Ali Suaui ue Dönemi, istanbul ı994, s. 521-522, 603-674; Bekir Karlığa, lslahatçı Bir Düşün ür Tunus/u Hayretlin Paşa ue Tanzi­mat, istanbul 1995, s. 79-97; M. Sait Özervarlı, Kelamda Yenilik Arayışları, istanbul 1998, s. 45-67; Bayram Ali Çetinkaya. izmirli ismail Hak­kı, Hayatı, Eserleri, Görüşleri, istanbul 2000, s. 285-291.

li] İLHAN KUTLUER

Hukukta. XIX ve XX. yüzyıl İslamcılık düşüncesi içerisinde hukuk düzeniyle il­gili yaklaşımlar önemli bir yer tutar. An­cak İslamcılar'ın bu alandaki çabaları iç­timal, iktisadi ve hukuki hayatta meyda­na gelen değişikliklere fıkhın kendi iç di­namizmi işletilerek bir çözüm bulma ar­zusundan ziyade esasen başlamış bulu­nan ve Osmanlı kültürü , hukuki ve sosyal

67

iSLAMCillK

yapısı için önemli bir tehdit oluşturan Ba­tı tipi modernleşmeye karşı bir savunma gayretinden doğmuştur, bu sebeple de reaksiyonerdir. Batı tipi modernleşme ça­baları karşısında kısmi kazanımlara rağ­

men nihai planda başarılı olamamasında bu özelliğinin önemli payı vardır.

Bir taraftan Batı modernleşmesinin et­kisi ve Batı devletlerinin çeşitli sebeplerle kendi örneklerinin takip edilmesi yolun­daki baskıları, diğer taraftan Osmanlı Dev­leti'nin, özel olarak da modernleşmenin öncülüğünü yapan yönetici kadroların kendine has bir model ortaya koyacak bi­rikimden mahrum bulunması sebebiyle dönemin hakim düşüncesi sürekli Batı ti­pi modernleşme istikametinde olmuştur. Bunda, Batı karşısında uğranılan başarı­

sızlıklardan klasik yapıyı ve buna destek veren dinamikleri sorumlu tutmanın da rolü vardır. Esasen içlerinde farklı düşü­nenler bulunmakla birlikte İslamcılar da belli ölçüde modernisttir: nitekim genel olarak klasik yapının ve özellikle hukuki kurum ve kuralların olduğu gibi korun­ması istenmemiştir. İslamcılar'ın talep­leri. Batı tipi modernleşmeyerine gerek adli yapıda gerekse uygulanan hukuk ku­rallarında İslami birikimin yeni bir şekle kavuşturularak muhafaza edilmesidir.

Batı tipi modernleşme en çok ulema­nın mesleki ve sosyal konumları. düşünce ve yaşayış biçimleri için tehdit oluştur­maktaydı. Nitekim bu süreçle birlikte il­miyenin Osmanlı Devleti'ndeki etkinliği sürekli azalan bir eğilim göstermiştir. Do­layısıyla onlar gittikçe artan oranda bir muhalefete yönelmiş. daha sonra bu muhalefet İslamcılık içerisinde de yerini almıştır. Ancak dönemin şartları bu mu­halefetin daha çok Yeni Osmanlılar tara­fından dile getirilmesine imkan tanıdığın­dan ilmiyenin bu alandaki rolü geri plan­da kalmıştır. Tanzimat'tan sonra ilk önem­li kanun olan Ticaret Kanunname-i Hü­mayunu'nun Batı'dan alınmasının ilmiye çevrelerinde meydana getirdiği tedirgin­lik, biraz da bunu giderme düşüncesiyle Ahmed Cevdet Paşa'nın Meclis-i Tanzl­mat'a dahil edilerek kanuniaştırma ha­reketlerine etkin bir biçimde katkıda bu­lunması, şer'iyye mahkemelerinin yanı sıra kurulan Nizarniye mahkemeleri ve Divan-ı Ahkam-ı Adliyye'ye ulemanın mu­halefetini kırmak için yine Cevdet Paşa'­nın, Celaleddin ed-Dewanl'nin Risô.le der Divan-ı Me?:ô.lim risalesinden yardım alarak İslam hukuku açısından bunun mümkün olduğunu açıklama gereğini d uyması, bir tür yasama organı olarak da

68

çalışan Tanzimat dönemi meclislerinde ve Şura-yı Devlet'te ilmiyenin yeterli biçim­de temsil edilmemesine gösterdiği tepki ve nihayet Mecelle'nin hazırlanması ön­cesinde Fransız Medeni Kanunu'nun alın­masına ulemanın muhalefeti bunun dik­kate değer örnekleridir. Fakat ulemanın bu tepkisini, onların bütünüyle modern­leşmeye karşı oldukları şeklinde yorum­lamak doğru değildir. Aksine XIX. yüzyılın başlarından itibaren yoğun biçimde gün­deme gelen askeri, man ve idari alanlar­daki modernleşme çabalarına ulemanın genelde destek verdiği bilinmektedir. An­cak bu destek. modernleşme çabalarının sosyal ve hukuki alana sirayeti ve ilmiye­nin bu süreçten dışlanmasıyla birlikte azalmaya başlamış, modernleşme çaba­larının arttığı nisbette çoğalan bir mu­halefete dönüşmüştür.

Bu muhalefetin adeta sözcülüğünü üstlenen Yeni Osmanlılar'ın ileri gelen isim leri olan Namık Kemal, Ziya Paşa ve Ali Suavi, Batı'dan kanun iktibasma ve adli yapının Batı örneğinde şekillenmesi­ne karşıdır. Ziya Paşa. Tanzimat'a gelin­ceye kadar Osmanlı Devleti'nin sadece "şeriat-ı İslamiyye"den yararlandığı, an­cak i etihad kapısının kapanmasının asrın gerektirdiği düzenlemeleri yapmaya im­kan vermediği, yine de" derya-yı bl-pa­yan-ı şerlat"tan istifade yerine ondan farklı bir yolda kanun düzenleme "fikr-i fasidi"ne kapılmaktan daha büyük bir ha­ta olamayacağını söylemektedir. Namık Kemal de hukuki düalizmden şikayetçidir. Bir ülkede iki nevi kanun olmayacağını, şer'! kaidelere uyularak Avrupa'dakinden daha muntazam kanunlar yapılabilece­ğini, bin seneden beri birçok alimin çalış­masıyla ortaya konan fıkıh gibi bir "der­ya-yı hakikat" mevcutken yabancılardan hüküm almaya gerek olmadığını söyle­mekte, bütün hükümlere üstün olan fıkıh hükümleri varken sadece Mecelle ile ve­ya evlenme -boşanma meseleleriyle yeti­nilmesine, fıkhın ukübat kısmı dururken ceza kanununun Fransa'dan alınmasına karşı çıkmaktadır (Sungu , s. 803. 805).

Yeni Osmanlılar, sadece kanunların Ba­tı'dan alınmasına değil Osmanlı mahke­melerinin Batı örneğinde düzenlenmesi­ne de karşıdır. Namık Kemal bir ülkede iki türlü kanun. üç türlü mahkeme olama­yacağını, Fransa'dan yargılama hukuku­nu almaktansa fıkhın "edebü'l-kadl" bö­lümlerinden istifade etmenin hem daha külfetsiz hem daha taparlayıcı olacağını belirtir. Ziya Paşa da nizarniye mahkeme­lerinin kurulmasını ve şer'iyye mahkeme-

lerine ait davaların önemli bölümünün bu mahkemelere kaydınlmasını tenkit et­mekte, bunun şeriatı ortadan kaldırmak ve Avrupa'ya karş ı dirayetli görünmek maksadından başka bir anlam taşımaya­cağını söylemektedir (a.g.e., s. 80 ı). Yeni Osmanlılar, gayri müslimlere özellikle Is­Iahat Fermanı ile tanınmak istenen yeni statüyü de ağır bir dille eleştirmişlerdir. Ziya Paşa. Isiahat Fermanı ile gayri müs­limlerin şahsi ve siyasi haklarda eşit tu­tulması görüntüsü altında müslüman­lardan üstün duruma getirildiğini söyle­mekte. Ali Suavi gayri müslimlerin bir­çok hamisinin bulunduğundan. müslü­manların ise sahipsiz olduğundan yakın­maktadır. Namık Kemal de Isiahat Fer­manı ile Osmanlı tebaası arasına nifak sokulduğunu söylemektedir. Gerçekten gayri müslimlere ticari alanda Avrupa tüccarı ya da beratlı tüccar statüsü çer­çevesinde tanınan imtiyazlar, nizarniye mahkemelerinde nüfus nisbetleri dikka­te alınmaksızın ayrılan sandalyeler ve hu­kuk kurallarının uygulanmasında zaman zaman tanınan ayrıcalıklı durum bu ten­kitleri haklı çıkaracak niteliktedir. Ancak

· yine de Nam ık Kemal ve özellikle Ziya Pa­şa'nın Tanzimat dönemindeki hukuk ha­reketlerine bu ölçüde karşı çıkmalarının arka planında An ve Fuat paşalara yöne­lik muhalefet düşünceleri yatmaktadır. Çünkü Yeni Osmanlılar, All Paşa'ya şiddet­le karşı çıkarken Batı tipi modernleşme­nin öncüsü Reşid Paşa'dan övgüyle söz etmektedirler.

İctihad kapısının yeniden açılması ge­reği Ziya Paşa ve Namık Kemal tarafından da dile getirilmiş olmakla birlikte İslam hukukundan kaynaklanan düzenlernele­rin hangi anlayış çerçevesinde ve nasıl bir metot izlenerekyapılacağı konusunu da­ha çok Ali Suavi işlemiştir. Ali Suavi'ye gö­re İslam hukuku temel prensiplerinden taviz vermeden değişebilme özelliğine sa­hiptir. Avrupa'da hukukun kaynağı akıl, İslam hukukunda ise çoğunluğun görüşü­ne göre şeriat yani vahiydir. Ancak me­sele hüsün -kubuh çerçevesinde ele alın­dığında görülür ki bazı hükümlerin kay­nağı vahiyse de bazılarınınki akıldır. Buna göre şer'! olan hüsün- kubuh itikad\' ko­nulara inhisar ettiğinde mesele kalmaya­cak. diğer problemler aklila çözülebile­cektir. Ali Suavi bu görüşlerini destekle­mek için re'y ve istihsana da sıkça vurgu yapar. Onun görüşlerinde Mu'tezile'nin etkisi açıktır. Bu düşüneeye göre akla da­yanılarak yapılan bütün yorumlar İslam hukuku çerçevesinde yer alabilecektir. Bu

yorumlarına bakarak Ali Suavi'nin laik bir aydın olduğu dahi ileri sürülmüştür. Fa­kat Ali Suavi, İslam hukukunun ateşli bir taraftarı olup yabancı kanunların alınma­sına şiddetle karşıdır. Ancak İslam huku­ku kuralları ortaya konurken ayet ve ha­dislerin lafii yorumundan ziyade aklın ve eşyanın tabiatının devreye sokulması ve Kur'an-ı Kerim'deki adalet. hakkaniyet gibi temel prensipierin dikkate alınması gerektiği kanaatindedir.

Söylendiği dönem ve ortam dikkate alındığında Ali Suavi'nin görüşleri büyük önem arzetmekte, İslam hukuku alanın­da yenilikçi bir anlayışı temsil etmekte­dir. Ancak bu görüşlerin. Mecelle'nin ha­zırlanışı sırasında bazı münferit mesele­lerde Hanefiler'deki hakim görüşün ter­kedilmesine bile razı olmayan muhafaza­kar ulema nezdinde kabul gördüğü söy­lenemez. Yine de onun görüşleri moder­nist İslamcılar arasında yeni bir dönemi başlatmıştır denebilir. İslamcı aydınlar içerisinde yer almamakla birlikte İslam hukukunun yeniden yorumlanması konu­suna büyük ilgi duyan Ziya Gökalp'in akl'i ­nakli şeriat , içtimal usul-i fıkıh hakkında­ki görüşleriyle Ali Suavi 'nin görüşleri ara­sındaki paralellik Gökalp'in Suavi'den et­kilendiğini düşündürmektedir.

Kanuniaştırma hareketlerinin yoğun olduğu 1850-1880 yılları sırasında mat­buatı meşgul eden, daha sonra da biraz durulur gibi olan hukuki tartışmalar ll. Meşrutiyet döneminde tekrar canlan mış­tır. Bunda İttihat ve Terakki hükümeti­nin şeyhülislamlıkta, vak.ıflarda. mahke­melerde ve aile hukukunda reformlar yapma isteğinin rolü olsa gerektir. İslam ­cılar bu dönemde siyasi, hukuki ve içti­mal alanlarda kendilerine has görüşleriy­le daha çok ön plana çıkmaya başlamış­lardır. Nitekim dönemin gazete ve dergi­leri hemen her alanda İslamcı . Batıcı ve Türkçüler'in kalem kavgaları ve ilmi t ar­tışmalarıyla doludur. Bu dönemin farklı bir özelliği de hukukun özüyle ilgili tartış­maların yoğunluk kazanmasıdır.

Sebilürreşô.d, Sırat-ı Müstakim, Be­yô.nülhak dergilerindeki görüşlerine ba­kıldığında gelenekçisinden modernistine kadar geniş bir yelpazede yer aldıkları gö­rülen İslamcılar zaman zaman aralarında önemli fikir ayrılıkiarına düşmüşlerdir. Onlar, İslam hukukunun ve kurumlarının asrın ihtiyaçlarına cevap vereceği düşün­cesinde müttefiktir: bu sebeple de Batı'­dan kanun ve kurum alınmasına karşı çık­mışlardır. Mesela Said Halim Paşa. Batı dünyasının telakki ve temayollerinin ih-

tiyaçlarıyla bunları gidermek için başvur­duğu vasıtaların İslam dünyasındakiler­den farklı olduğunu , dolayısıyla Batı dün­yasının kendi ihtiyaçlarını göz önüne ala­rak kabul etmiş olduğu kurumların bize uygun düşmeyeceğini söylemektedir. An­cak bu genel kabulün ötesinde İslam top­lumlarının kendilerine uygun bir hukuk düzeni ve hayat biçimi kurmak için İslam­cılar'ın önerdiği yollarda farklılıklar var­dır. İzmirli İsmail Hakkı . Elmalılı Muham­med Hamdi. Seyyid Bey, Ahmet Harndi (Akseki) gibi İslamcılar bunun için yeni ic­tihadlarla İslam hukukunun zenginleşti­rilmesini. ayrıca diğer mezheplerden ya­rarlanıl masını savunurken Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi, Darülfünun mü­derrislerinden Sadreddin. Said Nursi gibi İslamcılar ise diğer mezheplerden yarar­lanmaya esastan veya zaman açısından karşı çıkmışlardır. Sadreddin'in. Hukük-ı Aile Kararnamesi'nde diğer mezhepler­den yararlanıldığı her yerde kanunu ha­zırlayanları şiddetle eleştirmesi, yine Ba­tıcılar ve Türkçüler'den çok, modernist is l amcılar'ın düşüncelerini yansıtan bu önemli kanunun Mustafa Sabri Efendi'­nin sadrazam vekilliği sırasında yürürlük­ten kaldırılmış olması dikkat çekicidir.

Il. Meşrutiyet devrinde modernist İs­lamcılar' ın diğer mezheplerden faydala­nılması yönünde takındıkları olumlu tavır Mecelle'nin hazırlandığı döneme göre önemli bir yeniliktir. Bu değişiklikte İslam dünyasında ve özellikle Mısır'da başlayan modernleşme hareketlerinin, Muham­med Abduh ve M. Reşld Rıza'nın etkisi düşünülebilir. Ahmet Hamdi'nin. henüz bir medrese talebesi iken Reşld Rıza'nın mezheplerin birleştirilmesi gerektiğine dair eserini Mezô.hibin Teliiki ve İs­lô.m'ın Bir Noktaya Cem'i başlığıyla ter­cüme etmesi (i stanbul 1332) bunun bir örneğidir. Ancak yine de bu grupta yer alan islamcı lar' ı n . isiarn hukukunun ye­niden yorumlanması sırasında Ali Suavi veya Ziya Gökalp'in tavrından uzak dur­duklarını belirtmek gerekir. Nitekim İz­mirli İsmail Hakkı. Gökalp ile yaptığı örfi şeriat- nakli şeriat tartışmasında Kur­'an'daki örfi şeriata dair ayetlerin zama­nın ve örfün değişimine açık olması ge­rektiği fikrine şiddetle karşı çıkmıştır. Ona göre külll hükümler, şer'! adetler değiş­mez, değişecek olan örf ve adete dayanan cüz"i hükümlerdir. İzmirli'ye göre şer"i de­Iili eri nas ve örf diye ikiye ayırmak yanlış­tır. Ziya Gökalp' in hüsün-kubuh ve örf tartışması açmasına İslamcılar. Batı top­lumundan alınacak bir dizi uygulamanın örf adı altında İslam hukuku bünyesine

iSLAMCillK

alınacağı ve böylece şeklen İslamlleştiril­miş olacağı düşüncesiyle karşı çıkmışlar­

dır. Elmalılı Muhammed Hamdi. kanun­Iaştırma yapılırken İslam hukuku uzman­larından oluşan Mecelle Cemiyeti gibi he­yetlerin vücuda getirilmesi, bir taraftan Avrupa kanunları tercüme edilirken di­ğer taraftan ihtiyaca en uygun kuralların hangi mezhepten olursa olsun alınması ve yeni meselelerde de ictihad yolunun işletilmesi görüşünü savunurken Said Ha­lim Paşa ve Mustafa Sabri Efendi kanun yaparken ilmlliyakate ve ilmiyenin rolüne özel vurgu yaparlar. Bu görüşle. Ali Sua­vi'nin yönetimin denetlenmesini esas iti­bariyle ulemaya terkeden görüşü arasın­daki paralellik açıktır. Bu dönemde genel olarak İslamcılar, yöneticilerin halk tara­fından murakabesinden ziyade ilmiye ta­rafından denetlenmesine daha yatkındır.

Bu tavır. tarihi tecrübeye ve ulemanın bu tecrübede oynadığı role daha uygundur.

ll. Meşrutiyet dönemindeki İslamcı-. lar'ın aktif bir biçimde katıldığı en önem­li tartışma, hazırlanması düşünülen aile kanunu dolayısıyla kadın ve aile meselesi etrafında olmuştur. İslamcılar her iki ko­nuda da bazı problemler olduğunu kabul etmekte, ancak bu problemierin İslam hukukundan değil onun uygulanış biçi­minden. kültür ve çevre faktöründen kay­naklandığını düşünmektedir. Dikkati çe­ken nokta. Türkçüler'in hem dönemin si­yasi ve içtimal şartlarının başka bir çözü­me imkan vermemesi, hem de ailenin milli kültürle olan i rtibatı sebebiyle bu alanda yapmak istedikleri reformları is­lam hukuku çerçevesinde gerçekleşti r­

meye çalışmalarıdır. Esasen 1. Dünya Sa­vaşı'nın aleyhte gelişmesi genellikle mu­halif konumdaki İslamcılar'ın Osmanlı si­yasetindeki etkisini arttırmıştı. Öte yan­dan evlenme, boşanma. kadın hakları ko­nularında Türkçüler, genel görüşleri iti­bariyle islamcı kanatta yer alan Mansu­rizade Said, Halim Sabit gibi hukukçular­dan da önemli ölçüde destek almışlardır. MansGrlzade Said'in caiz kategorisinde yer alan konularda devlet başkanının ta­sarruf yetkisinin bulunduğu . dilerse taad­düd-i zevcatı menedebileceği yönündeki görüşü hazırlanan aile kanununa tam ola­rak yansımamışsa da tek eviili ği mümkün kılan bir şartın evlilik sözleşmesine eklen­mesi kuralı kararnameye alınmıştır. Man­sarızade'nin görüşlerinin tam olarak ka­rarnameye yansımamasında komisyon başkanı olan İslamcılar'ın önde gelen isim­lerinden Mahmud Esad Efendi'nin etkisi düşünülebilir.

69

iSLAMCillK

İslamcılık hareketi, Türkiye Cumhuriye­ti'nin başlangıç yıllarında da hukuk ala­nında varlığını belirli ölçüde hissettirmiş­tir. Bunda, ilmiyenin ve İslamcı düşünce mensuplarının ı. Büyük Millet Meclisi'n­de kuwetle temsil edilmelerinin rolü var­dır. 1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiyye Kanu­nu'nun 7. maddesinde Büyük Millet Mec­lisi'nin görevleri arasında "ahkam-ı şer­'iyyenin tenfizi" de sayılmıştır. Yine ka­nun ve yönetmelikterin yapımında "mua­melat-ı nasa erfak ve ihtiyacat-ı zamana evfak" fıkhl ve hukuki hükümterin esas alınacağı belirtilmiştir . Nitekim 1923'te kurulan Mecelle Vacibat ve Mecelle Ah­val-ı Şahsiyye komisyonları islam hukuku­nu da dikkate alan bir anlayış çerçevesin­de çalışmıştır. 1923 ve 1924 yıllarında aile hukukunda bu anlayışı yansıtan iki tasarı hazırlanmıştır. Ancak gerek Lozan'da or­taya çıkan şartların gerekse Cumhuri­yet'in kurucuianna hakim olan düşünce­nin etkisiyle bu tasarılar ve bunlarda ha­kim olan eklektik görüşler uygulanama­mış ve 1926'da İsviçre Medeni Kanunu'­nun kabulüyle hukuk alanında islamcı ­lar'ın etkinliği sona ermiştir.

BiBLiYOGRAFYA :

Said Halim Paşa. Buhranlanmtz, İstanbul, ts ., tür.yer. ; İhsan Sungu, "Tanzimat ve Yeni Os­manlılar " , Tanzimat /, İstanbul 1940, s. 777-857; Ahmet Harndi Tanpınar. XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1956, s . 204-223; Fın­dıkoğlu Ziyaeddin Fa h ri, Hukuk Sosyolojisi, İ stanbul 1958, s. 237 -2 52; Şerif Mardin. Th e Genesis of Young Ottoman Thought, Princeton 1962; a.mlf .. Türkiye'de Din ve Siyaset, İstan­bul 1995, tür.yer.; a.mlf .. Türkiye 'de Toplum ve Siyaset, İ stanbul 1995, s. 263-312; R. Davison, Reform in the OttomanEmpire : 1856-1876, Princeton 1963; Bemard Lewis. Modern Türki­y e'nin Doğuşu (tre. Meti n Kırati ı ), Ankara 1970, s . 149-237 ; R. L. Chambers. "The Ottoman Ulema and the Tanzimat". Scholars Saints and Su{is (ed . N. R. Keddi). Berkeley 1972, s. 33 -46 ; Niyazi Berkes. Türkiye 'de Çağdaşlaşma,İs­tanbul 1978, s . 381-522 ; M. Akif Aydın. islam Osmanlı Aile Hukuku, İ stanbul 1981 , s. 166-180; a .mlf .. " Batılılaşma" , DiA, V, 162-167; B. Caporal, Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasında Türk Kadını (tre. Ercan Eyüboğlu ), Ankara 1982, s . 51-157 ; İsmail Kara. Türkiy e'de islamcılık Düşüncesi, İ stanbul 1986-94, 1-111 ; a.mlf., "Mü~ sav at yahut Müslümanlara Eşitsizlik". Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyet! (haz. Azm i Özcan). İstanbul 2000, s. 307-347; İsmail Doğan. Tanzimatın iki Ucu: M ün if Paşa ve Ali Suavi, İs­tanbul 1991 , s. 27.7-287; Ahmet Cihan. Modern­Leşme Döneminde Osmanlı Uleması : 1770-1876 (doktora tezi, 1994). İÜ Sosyal Bilimler Enstitü­sü, s. 139-271 ; Hüseyin Çelik. Ali Suavi ve Dö­nemi, İstanbul 1994, tür. yer.; Ziya Gökalp. "İcti­miil Usı11-i Fıkıh" , islam Mecmuası, sy. 3 (i s­tanbul 1329). s . 84-87; a.mlf .. "Hüsün ve Ku­buh", a.e., sy. 8 ( 1330). s. 228-230; M. Şemsed­din [Günaltay]. "islilmda Kadının Mevki-i icti­millsi", a.e., sy. 5 ( ı 330) . s . 143-145; Mansüri-

70

zade Said, "Cevilzın Ahkam-ı Şer' iyyeden Ol­madığına Dair", a.e., sy. 10 ( 1330). s. 295-303; sy. 14 ( 1330), s. 429-432; sy. 24 ( 1330). s . 582-588; sy. 25 ( 1330) . s. 599-604; a .mlf .. "Taad­düd-i Zevcilt islamiyette Men Olunabilir", a.e., sy. 8 ( 1330). s. 233-238; a .mlf .. "Şeriat ve Ka­nun" , Darülfünün Hukuk Fakültesi Mecmuası,

sy. 6, İstanbul 1332, s . 533-535; sy. 8 (I 333 ). s. 604-605; İzmirli İsmail Hakkı . "Örfün Nazar-ı Şerlattaki Mevkii", SR, 12/ 293 (I 330). s. 132; a .mlf .. "Amel-i Ehl- i Medlne", a.e:!, 12/294 ( 1330), s. 137; a.mlf., "İctimal Usı11-i Fıkıh ihti­yacı Var mı? ", a.e., 12/298 ( 1330), s. 211-216 ; Ahmet Ham di [Aksekili]. "İslamiyet ve Thaddüd-i Zevcat", a.e., 12/ 298 (1 330). s. 221 ; Abdülka­dir Şener, "İctima i Usul- i Fıkh Ta rtışmaları " , AÜ ilahiyat Fakültesi islam ilimleri Enstitüsü Dergisi, V, Ankara 1982, s. 231-247; D. Kushner, "The Place of the U! e ma in the Ottoman Empire during the Age of Reform ( 1839- 1918)", Turcica, XIX, Paris 1987, s. 51-74; U. Heyd. " ILI. Selim ve II. Mahmud Dönemlerinde Batılılaşma ve Os­manlı Uleması" , Dergah,sy. 80, İstanbul 1996, s. 18-20; sy. 81 (1 996), s. 15-16; sy. 82 (1996). s. 17-19; sy. 83 (I 997 ). s. 17-19; Süleyman Hay­ri Bolay. "Akseki, Ahmet Hamdi". DiA, II , 294; Mübahat S. Kütükoğlu. "Avrupa Tüccarı" , a. ~ .• IV, 159-160; Ali Birinci -'JUba Çavdar. "Halim Sabit Şibay " . a .e., XV, 336-337.

Iii M. AKİF AYDIN

Ed eb iyatta. Edebiyatta İslamcılık gele­neksel dini edebiyat veya İslami edebiyat demek değildir; XIX. yüzyıl ortalarında Osmanlı'nın Batı ile karşılaşmasında ve bu medeniyete ait birtakım siyasi, felse­fi. kültürel, ilmi, teknik kavram ve bilgi­lerle yaşama tarzı ve ahlak değerleri kar­şısında takınılan . temelinde İslami endi­şeler taşıyan tavrın edebi eseriere yansı­masıdır. Yeni Osmanlılar' ın İslamcılık'la ilgili ilk ifadeleri edebi eserlerinden ziya­de fikir yazılarında yer alır. Bununla be­raber fikir yazılarında diğer Yeni Osman­lılar gibi parlamentoyu ve meşrutl rejimi benimseyen ve bu rejimin kaynağında İs­lam ' ı arayan Ziya Paşa' nın, "Diyar-ı küfrü gezdim beldeler kilşaneler gördüm 1 Do­laştım mülk-i islam'ı bütün viraneler gör­düm"; "Milliyyeti nisyan ederek her işi­mizde 1 Efkar-ı Fireng'e tebaiyyet yeni çıktı"; "islam imiş devlete pa-bend-i te­rakki 1 Ewel yağ idi işbu rivayet yeni çık­tı" gibi bazı mısraları akımın ilk edebi ör­nekleri olarak düşünülmelid i r. Renan Müdfıtaanamesi ve birçok makalesiyle bu ölçüler içinde ilk İslamcı yazarlardan olan Namık Kemal'in bu konudaki fikirleri ise şiir, tiyatro ve romaniarına yansıma­mıştır.

ll. Abdülhamid döneminde ( 1876-1909) Abdülhak Hamid. ilk şiirlerinden olan "Ma­zi Yolcusuna Ati Yolu"nda İslami imanın muhafaza edilerek Avrupa'nın örnek alın-

masını tavsiye eder ve şii r, "Eyle cihan halkına sen inkıyad " mısraıyla biter. Ha­mid'in tarihi tiyatroları arasında, yer yer islam birliğini ve islam ahlakının hıristiyan Avrupa'nın ahlakına üstünlüğünü telkin eden fikirle~e rastlanır. Bir kısmı Il. Meş­rutiyet'ten sonra yayımianmış Tarık, Te­zer, Abdullahussagir, İbni Musa ve Na­zile gibi eserlerde ise konunun bir başka açıdan ele alındığı görülür. Ziya Paşa'nın

Endülüs Tarihi ve Engizisyon Tarihi adlı tercümeleriyle başlayan , daha sonra aynı konu etrafındaki başka yayınlarla bera­ber Abdülhak Hamid'in bu tiyatrolarıyla Osmanlılar'ın o tarihe kadar pek ilgi gös­termediği Endülüs müslümanlarının tam Batılılaşma süreci içinde yeniden günde­me gelmesi de bilinç altı is lamcılık olarak görünmektedir. Bu çizgide olmayan Mu­aHim Naci'nin yine Endülüs tarihini işle­yen Musa bin Ebi'l-Gazan yahud Ha­miyyet adlı manzum eserinde, Avrupa ve İslam medeniyetlerini kendi dönemiy­le ilgili meseleleri de ele alarak mukayese etmesi dikkati çeker: "Bize lazım muhas­senat-ı Fireng 1 Yoksa lazım mı kefş ü ca­me-i teng".

Batı karşısında İslam medeniyetini pek çok kitap ve yazısında savunan Ahmed Midhat Efendi, bazı romanlarıyla bu dö­nem islamcılıkmisyonunu en çok yük­lenen yazardır. Özellikle İki Hud'akar, Acaib-i A lem, Demir Bey, Paris'te Bir Türk, Gönüllü, Arnavutlar- Solyotlar adlı romanlarında islam ve medeniyet. İslam ve ilim, İslam ahlaki gibi meseleler üzerinde durur. Bunların bazılarında is­lam ahlakının üstünlüğüne hayran olarak ihtida eden hıristiyan kahramanlar da bu­lunmaktadır.

ll. Meşrutiyet' le beraber ortaya çıkan serbest zeminde fikir akımları siyasi ve ideolojik karakteri daha belirgin bir hüvi­yet kazanırken İslamcılık, İslamlaşma, it­tihad-ı İslam gibi kavramlar da sıkça te­laffuz edilmeye başlanır. Daha çok fikri ve siyasi yazılarla savunulan islamcılığı bu dönemde edebiyatta Mehmed Akif tem­sil eder. Safahat'ın ikinci kitabı olan Sü­leymaniye Kürsüsü'nden itibaren Meh­med Akif'in şiir i İslamcılık anlayışını en geniş biçimde ifade eden edebi bir metin­dir. Yeryüzünü imar edip düzene kavuş­turmak üzere yaratılan insanoğluna bu temel görevini hatırlatan şair, Batı'nın ulaştığı ilim ve tekniği elde etmenin is­lam irfanının bir gereği olduğunu vurgu­lar. Ayrıca Batı'nın sakat medeniyet anla­yışı. müslümanlara yapılan zulüm, bunun karşısında bütün İslam dünyasının bir-