visokožbunaste borovnice

TEHNOLOGIJA UZGOJA

sjeverne visokožbunaste borovnice

jednogodišnjih sorti maline - p r i r u č n i k -

Kurtović M., Maličević A.

2

T E H N O L O G I J A U Z G O J A

JEDNOGODIŠNJIH SORTI MALINE

- p r i r u č n i k -

Autori:

Prof. dr Mirsad Kurtović Dipl. ing. Adnan Maličević

Poljoprivredno-prehrambeni fakultet Sarajevo

Izdavač:

CARITAS Goražde

Tiraž:

200 primjeraka

Sarajevo, decembar 2008 godine

3

U V O D Prema građi ploda maline i borovnice spadaju u skupinu jagodastog voća, u koju se pored istih još ubrajaju: jagode, kupine, ribizle, brusnice, ogrozdi, te hibridi navedenih kultura. Pored ove, generalne, postoji i detaljnija podjela, koja se definiše u okviru svake podgrupe, na različite vrste, ili tipove unutar iste.

Tako se grupa jagoda dijeli na dvije podgrupe, i to: jednorodne i višerodne, odnosno mjesečarke. Dominatno u komercijalnoj proizvodnji, kako za sezonsku, tako i za izvansezonsku produkciju, susreću se jednorodne sorte jagode (Arosa, Maja, Miss, Clery i dr.), mada posljednjih godina značajno mjesto u okviru iste pripada i kultivarima iz podgrupe mjesečarki (Seas cape, Diamante, Evie i dr.).

Kupine se prema plodonošenju dijele na jednogodišnje i dvogodišnje. Dvogodišnje (Jumbo, Loch Ness, Navaho i dr.) su uglavnom zastupljene u komercijalnoj proizvodnji, dok su jednogodišnje (Prime Jan i Prime Jim) nastale selekcijskim programima posljednjih godina, i trenutno prolaze inicijalnu fazu uvođenja u masovniju proizvodnju. Sorte dvogodišnjeg tipa kupine tokom prve godine emituju vegetativni rast, a naredne plodonose, dok jednogodišnje odmah tokom prve godine donose rod. Jednogodišnje i dvogodišnje kupine se naravno razlikuju i po sistemu uzgoja.

Ribizle se u odnosu na boju ploda dijele na: crvene (Rovada, Rolan, Detvan, Jonkeers Van Tets i dr.) crne (Ben Lemond, Ben Sarek, Ometa i dr.) i bijele (Blanka, White Imperial i dr.); iako posljednjih godina postoje i određeni genotipovi koji imaju purpurno i pink obojenu pokožicu ploda.

Slika 1. Plodovi: pink, bijele, crvene i crne ribizle (s lijeva na desno)

4

Različita je i namjena upotrebe njihovih plodova. Tako se crvene i bijele ribizle dominantno uzgajaju za svježu potrošnju, dok crne za industriju, pretežno kao bojadiser za različite tipove prerađevina. Pored boje i namjene plodova, ribizle se još razlikuju i po sistemu uzgoja, te se crvena ribizla gaji u sistemu vitkog jedno, dvo i troosovinskog vretena, a crna dominantno u grmovima.

Ogrozdi se prema porijeklu dijele na američki (Captivator, Pixwell i dr.) i evropski (Hinomački crveni i žuti, Invicta i dr.) tip, između kojih postoje ogromne razlike. Po boji ploda isti se dijeli na plavi ili crveneii bijeli ili zeleni.

Slika 2. Evropski (lijevo) i američki (desno) tip ogrozda

Brusnice se dijele na krupnoplodnu, sitnoplodnu i sjevernu planinsku brusnicu. U komercijalnoj proizvodnji uglavnom se dominantno susreće krupnoplodna brusnica (Early black, Franklin, Searles i dr.), dok se sjeverna planinska brusnica, poznata kao lingonberi (Ida, Koralle, Red Pearl i dr.), uglavnom na tržištu nalazi sakupljena iz prirodnih populacija. Iste se pored veličine ploda razlikuju i po zahtjevima spram uzgoja.

Slika 3. Sjeverna planinska (lijevo) i krupnoplodna (desno) brusnica

5

Od hibrida jagodastog voća posebno se ističu oni između maline i kupine, i to: tajberi, loganberi, bojsenberi, zatim oni između ribizli i ogrozda kakav je josta.

Slika 4. Josta – hibrid ribizle i ogrozda

U odnosu na aspekt koji se posmatra (tržište, kultivacija, morfologija, pogodnost za određena područja uzgoja i dr.) postoje različite podjele među borovnicama. Jedna od najuobičajenijih u praksi jeste generalna, ona prema kojoj se iste dijele na visoko i niskožbunaste, unutar koje se ubraja još jedna, posljednjih godina selekcijom nastala, grupa polužbunastih hibrida (Bluetta, Northblue, Northland i dr.). Visokožbunaste borovnice su uglavnom komercijalno vrijedne vrste

za uzgoj, a iste se takođe dijele na: sjevernu (Bluecrop, Elliot, Patriot, Reka, Nui i dr.) i južnu (Sharpblue, Ozarkblue, Misty i dr.) visokožbunastu, te rabitej (Climax, Tifblue, Brightwell i dr.) ili zečije oko borovnicu.

Slika 5. Plodovi visokožbunaste borovnice

U okviru grupe malina susreće se takođe, veoma složena podjela, i to na osnovu perioda plodonošenja i boje ploda. U odnosu na period plodonošenja i frekvenciju istog maline se dijele na dva osnovna tipa. Prvi je ljetni tip, odnosno dvogodišnje maline, koje plodonose jednom tokom godine, uglavnom sredinom ljeta. Drugi tip, su jesenje ili stalnorađajuće maline, koje ostvaruju manji prinos u ljeto, a veći u jesen. Prema boji ploda maline se dijele na: crvene, crne, purpurne i žute. Sorte koje pripadaju ljetnom tipu maline dominantno imaju crveno obojene plodove sa različitim nijansama (svijetlo do tamno crvena), ali istim pripadaju i crne i purpurne

6

maline. S druge strane, jesenje maline takođe, imaju dominantno crveno obojene plodove pretežno svjetlijih nijansi, ali obuhvataju i one koje imaju žuto obojene plodove.

Slika 6. Plodovi jednogodišnje maline

Iz svega naprijed navedenog može se zaključiti da iz obimne gupe jagodastog voća na teritoriji Bosne i Hercegovine uglavnom se uzgaja samo mali broj vrsta, dok su ostale zastupljene u simboličnom obimu, kao rezultat introdukcije istih od strane pojedinaca i međunarodnih organizacija uglavnom posljednjih godina. Međutim, dobar dio vrsta i tipova onih koje se dominantno uzgajaju u razvijenijim zemljama, primjer maline, iz ove grupe je još uvijek apsolutna nepoznanica za bosanskohercegovačke farmere. Iz tog razloga ova publikacija ima za cilj upoznati sve zainteresovane sa osnovnim principima tehnologije uzgoja dvorodnih, jednogodišnjih , jesenjih, stalnorađajućih, sorti maline crvene i žute boje ploda. Navedena kulture posljednjih godina se eksperimentalno uzgajala na više lokaliteta u BiH, te sada konačno slijede napori ka omasovljenju uzgoja iste i njenoj standardizaciji u proizvodnji jagodastog voća naše zemlje.

7

OSNOVNI PRINCIPI UZGOJA JEDNOGODIŠNJE/DVORODNE MALINE Biljke maline tipično imaju višegodišnju bazu i korijen koji proizvode dvogodišnje priraste. Specifično, novi izdanci, nazvani ¨jednogodišnji¨ rastu vegetativno prve sezone rasta, prolaze kroz fazu mirovanja tokom zime, i u proljeće druge godine se nazivaju ¨dvogodišnji¨. Ovi dvogodišnji izdanci nose plodonosne mladare na kojima se nalaze cvjetovi, a kasnije i plodovi, te odumiru u drugoj sezoni rasta odmah nakon berbe. Izuzetak od ovog načina rasta je jednogodišnji tip maline, koji u proljeće proizvodi jednogodišnje izdanke,dakle producirane iz zemlje, koji rastu, cvjetaju i plodonose u istoj sezoni. Osnova ovih jednogodišnjih izdanaka može opstati i plodonositi sljedeće godine, dok vršni dio izdanka koji je proizvodio plodove prethodne jeseni odumire. Različiti tipovi maline razlikuju se jedan od drugog ne samo po boji ploda, već takođe i načinu rasta (otuda i uzgojne prakse korištene za svaki tip), problema sa štetočinama i drugim karakteristikama.

I dio Jednogodiš-nja/dvorod-

na malina

8

CRVENE MALINE Maline crvene boje ploda mogu pripadati jednom il i drugom tipu. Dvogodišnje maline crvenog ploda plodonose tokom ljeta (u našim klimatskim uslovima polovina juna do početka augusta). Jednogodišnji tip maline crvene boje ploda plodonosi u prvoj godini od kraja jula do oktobra (ili sve do pojave jakih mrazeva), u zavisnosti od mjesta i kultivara.

Dvogodišnje maline crvenog ploda. Od svih malina najviše se uzgajaju dvogodišnje maline crvenog ploda (Willamette, Tulameen, Meeker, Glen Ample i dr.). Danas postoje ogromne komercijalne površine pod istim u Velikoj Britaniji, Evropi, Kanadi, Sjedinjenim Američkim Državama, Čileu, Novom Zelandu, i Australiji. Takođe , evidentirano je i mnogo malih komercijalnih plantaža, te brojne hobi plantaže pod istim u okviru okućnica unutar umjerene klimatske zone koja se pruža od Švedske i Finske na sjeveru, do Italije i Kalifornije na jugu.

Slika 7. Plodovi vilameta – dvogodišnja sorta maline

Dvogodišnje maline crvenog ploda plodonose samo jednom na dvogodišnjem izdanku, i to u ljeto. One imaju tipični dvogodišnji ciklus rasta izdanaka. U proljeće, one razvijaju nove priraste iz pupoljaka u bazi, osnovi izdanaka, ili od pupoljaka na korijenu, iniciraju cvjetne pupoljke u jesen, i proizvode plodove sljedećeg proljeća. Nakon plodonošenja, izdanci odumiru. Tokom prve sezone prirasti se nazivaju jednogodišnjim, vegetativnim izdancima na kojim se druge sezone razvijaju novi, bočni prirasti koji nose ime plodonosni mladari. Ove maline imaju uspravan tip rasta, ali se ne mogu same održati u vertikalnom položaju pod težinom roda, te zahtjevaju naslon.

Jednogodišnje maline. Neke maline ne čekaju do sljedeće, druge, sezone za proizvodnju plodova (Polka, Polana, Autumn Bliss, Heritage i dr.). One iniciraju cvjetne pupoljke na terminalnom 1/3 do ½ dijelu jednogodišnjih prirasta početkom ljeta, i plodonose u jesen . Niži, donji, 1/3 do ½ dio izdanaka prezimljava i proizvodi ljetni prinos

9

plodova sljedeće godine. Kultivari sa ovakvim habitusom rasta se nazivaju različito, kao stalnorađajući, oni koji plodonose u jesen, ili jednogodišnji, i postali su sasvim popularni kako omogućavaju produžetak sezone prisustva svježih plodova maline na tržištu u vrijeme deficita svježeg voća sa visokim cijenama, period krajem jeseni. One takođe, mogu biti uspješno uzgajane u sjevernijim regionima gdje izdanci dvogodišnjeg tipa maline su često jako oštećeni od strane niskih zimskih temperatura.

Slika 8. Plodovi polke - jednogodišnja sorta maline

Zato što oba tipa crvene maline proizvode nove priraste iz korijenovog sistema, one mogu biti uzgajane u nekom od špalirskih sistema ili, manje uobičajeno, u pojedinačnim grmovima. Crvene maline su najizdržljivije na zimu među malinama. ZLATNE ILI ŽUTE MALINE Zlatne ili žute maline su obično tipovi crvenih malina sa nefunkcionalnim genom za pigment; međutim, one imaju iste osnovne zahtjeve kao i maline crvene boje ploda. Izuzev po boji, ove maline su slične po izgledu i okusu crvenim malinama. Mada su neke žute maline veoma okusne, generalno, prihvaćenost od strane javnosti je niska, možda zbog lakoće uočavanja botritisa ili

Slika 9. Poranna Rosa, sorta maline žute boje p loda

10

drugih bolesti plodova na svijetlo obojenoj pozadini. Sve maline žutog ploda koje imaju prihvatljiv kvalitet, u komercijalnom smislu, (Anne, Poranna Rosa, Fall Gold i dr.) danas, pripadaju jednogodišnjem tipu. Njihovi plodovi mogu imati najveću vrijednost kada se u pakovanju pomiješaju sa crvenim malinama koje čine veći dio zato što je kombinacija boja privlačna za oko. Za specijalna tržišta one se pakuju i same (Francuska). CRNE MALINE Crne maline (Jewel, Bristol, Mac Black i dr.) su domaćini Sjeverne Amerike. One nisu toliko otporne na zimu kao crvene maline, a osjetljivije su i na bolesti (posebno antraknozu), te su i manje produktivne. Njihovi plodovi su čvršći i imaju veoma prijatan, karakterističan okus. Ove maline obično ne proizvode izdanke iz korijena i razmnožavaju se pomoću vrha ili jednostavnim položenicama. One iniciraju nove priraste jedino iz baze biljke, te se prema tome uzgajaju u sistemu grmova, svaka biljka se gaji nezavisno, tako da se rezidba i ostali zahvati održavanja provode na osnovu svake biljke posebno.

Slika 10. Malina crne boje ploda Sorte maline koje pripadaju ovoj grupi dobro reaguju na zahvat pinciranja tokom ljeta obzirom da se njihovi izdanci lako razgranjavaju, za razliku od crvenih malina. Zahvat pinciranja podrazumjeva da se vrh izdanka desetak centimetara otkine rukom, u cilju zaustavljanja rasta vrhom i stimulisanja buđenja bočnih pupoljaka, najbolje tokom 3 -4 sedmice za vrijeme sušnog vremena. Ako se pinciranje ne izvrši pojedinačni prirasti porastu do nekontrolisanih dužina, te se povijaju i njihovi vrhovi se ukorjenjuju gdje god oni dotaknu zemlju. Njihovi izdanci nisu potpuno uspravni, te zahtjevaju naslon kao podršku za svoj rast, a isti obično podrazumjeva jedan kočić u sredini za koji se veže određeni broj biljaka. U centralnim i sjeveroistočnim regionima

11

Sjedinjenih Država, njihova proizvodnja je ograničena na relativno male površine, ali duž obale Orgeona iste se uzgajaju na velikim farmama, te mašinski beru isključivo za preradu. PURPURNE MALINE Purpurne maline (Success, Brandywine, Royalty i dr.) su hibridi nastali unakrsnim oprašivanjem crvenih sa crnim malinama, a sazrijevaju kasnije u ljeto nego crvene maline. Ove maline iniciraju nove izdanke pretežno iz baze, ali se oni mogu pojaviti isto tako između biljaka. One su srednje bujne u habitusu rasta spram crvenih i crnih malina, i obično zahtjevaju naslon. Iste se razmnožavaju vrhom ili položenicama. Slika 11. Purpurno obojeni plodovi

maline One se esencijalno uzgajaju kao crne maline i srednje su izdržljive na hladnoću. Biljke mogu biti održavane slično kao crvene maline ili pincirane, u zavisnosti od kultivara, dakle kao crne. Na primjer, izdanci kultivara Royalty se ne granaju, tako da oni ne trebaju biti pincirani. Purpurne maline imaju krupne plodove, koji su sočniji i mnogo su produktivnije od crnih malina. Njihova proizvodnja je skoro potpuno ograničena na sjeveroistočni i centralni dio Sjedinjenih Država. Međutim, iste mogu biti visoko vrijedan specifični us ijev i ostalim područjima. HIBRIDI MALINE I KUPINE Savršen cvijet neke biljke sadrži prašn ike (muški dijelovi koji proizvode polen) i tučkove (ženski dijelovi koji proizvode sjeme). Ako se polen sa prašnika jedne biljke prenese na tučak druge biljke on nosi karakteristike muškog roditelja (genetski materijal) i sjedinjuje ga sa genetskim materijalom u tučku druge biljke. Ova biljka onda proizvodi sjeme koje sadrži dvostruke karakteristike, dio koji dolazi od muškog roditelja i dio od ženskog roditelja. Biljke proizvedene iz

12

ovog sjemena se nazivaju hibridi i navedena metoda predstavlja jedan od procesa pomoću kojeg se razvijaju novi kultivari. Hibrid kupine i maline dakle sadrži mješavinu osobina, karakteristika, svakog od oba roditelja. Isti su obično po osobinama ploda sličiniji malinama, a po habitusu kupinama.

Loganberi je prvi poznati primjer takvog hibrida. On je pronađen u vrtu Judge Logan, amaterskog vrtlara koji je živio u Kaliforniji. 1881 godine on je posadio sjeme ploda od Aughinbaugh genotipa kupine. Pošto je ova sorta imala samo ženske (tučak) cvjetove, muški polen je, pretpostavlja se, morao doći od cvjetova Red Antwerp, drugog kultivara maline uzgajane u istom vrtu. Sljedeća kontrolisana

ukrštanja koja su obuhvatila kupine i maline dala su vrstu koja je imala sličan plod ranije dobivenom hibridu.

Slika 12. Logaberi Plod laganberija je krupan, ima atraktivan, privlačan koničan oblik, i crvenkasto crne je

boje. Čak iako njegova boja i prilično meka tekstura istog čine nepoželjnim za smrzavanje, on je ostvario neposredne uspjehe. Dosta je sličan kupini zbog čega se veoma često svrs tava u sorte kupine. Dosta se gaji u SAD i Francuskoj. Nadzemni sistem je manje razvijen nego kod kupine, puzajućeg rasta, obrastao bodljama i veoma rodan. Plodovi kasno sazrijevaju. Otpornost prema mrazevima je niska ukoliko biljka nije zaštićena snježnim pokrivačem.

Tajberi. Relativno noviji hibrid proizveden u Velikoj Britaniji, odnosno Škotskoj, u naučno istraživačkom institutu za voće, 1979 godine, ukrštanjem maline sorte Molling Jul sa genotipom kupine Aurora. Tajberi ima krupne, (do 5 cm dugačke), c rvene, okusne plodove koji rano sazrijevaju (obično juli mjesec u našim klimatima). Tajberi ima veoma mekane plodove kada su potpuno zreli, što umanjuje njegovu komercijalnu proizvodnju. Ostvaruje visoke prinose, a plodovi se nalaze na kratkim plodonosnim mladarima. Isti

13

je jako popularan u Zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi. Nedostaci su mu niska otpornost na mrazeve, te izražena trnovitost izdanaka.

Slika 13. Tajberi

Bojsenberi je američki hibrid između maline i kupine neizvjesnog porijekla. Ima krupne plodove, purpurno obojene, nakiselog okusa, a isti su pogodni za zamrzavanje i toplu preradu. Glavna razlika između maline i kupine je u načinu odvajanja ploda od peteljke u vrijeme berbe. Kod maline se plod prilikom berbe odvaja od srži, poznatoj kao plodište, istu ostavljajući na biljci kad se ubere. Rezultat su plodovi maline slični naprstku, sa šupljinom u centru. Kupina, s druge strane, odvoji se u bazi plodišta tako da ubrani plodovi uključuju i srž kao svoj sastavni dio. Isti je slučaj i sa navedenim hibridima maline i kupine.

Slika 14. Razlika između ploda maline i kupine

14

PROIZVODNJA MALINE U SVIJETU Prije same tehnologije uzgoja jednogodišnje maline nalazi se sažet presjek stanja proizvodnje maline u svijetu i zemljama EU, (na osnovu stvarnih podataka i činjenica do 2006, obzirom da za 2007 i 2008 godinu još nisu publikovani rezultati), koji će poslužiti kao dobra komparacija za naše trenutno stanje, kao i smjernica, put, okvir za daljnji razvoj i napredovanje u ovoj oblasti proizvodnje voć a.

Prema dostupnim podacima svjetska proizvodnja maline u prosjeku je iznosila 490.000 tona za period 2002-2004. Najveći proizvođač je Rusija sa godišnjom produkcijom od 162.000 tona u 2002-2004. Srbija dolazi na drugom mjestu sa 83.000 tona. USA, Poljska i Čile slijede sa produkcijom za svaku posebno 50.000, 48.000 i 43.000 tone. Sa 380.000 tona Evropa čini 77% od ukupne svjetske proizvodnje maline.

Svjetska proizvodnja maline se povećala sa godišnjim prosjekom od 4,1% u periodu 1992-2004, od 315.000 tona u 1992 do 510.000 u 2004 godini. Rast proizvodnje je bio čak viši od 1998, krećući se 4,5% u prosjeku tokom perioda 1998-2004. Među glavnim snabdjevačima smrznutih malina na internacionalnom tržištu godišnji obim rasta posađenih područja bio je najveći u Čileu (9,9%, od 2.380 hektara u 1992 do 6.700 u 2003), slijedi Srbija (9.900 hektara u 1992 i 15.400 u 2004), a zatim Poljska sa 2,8% (10.170 hektara u 1992 i 14.170 u 2004). PROIZVODNJA MALINE U EU U EU, proizvodnja maline je koncentrisana u Sjevernim i Centralnim evropskim državama iako se produkcija voća u Južnim državama (Italija, Španija i Portugal) enormno povećala, uglavnom kao rezultat unošenja raznolikosti proizvodnje u sektor jagode, koji cilja isključivo na svježe tržište.

Nivo proizvodnje maline u EU dostigao je skok 2004, od 28.000 tona prosjeka u EU-15 preko 2002-2004 do 87.000 tona sa dva nova proizvođača: Poljska (sa 48.000 tona) i Mađarska (sa 10.000 tona). Osnovna destinacija prerađivačke industrije voća je upravo u dvije nove države članice. Industrija igra ulogu takođe i u sektoru maline Francuske i Ujedinjenog Kraljevstva (Škotska), mada najveći dio proizvodnje iste u tim zemljama je direktno namijenjen za svježe tržište. U Francuskoj se procjenjuje da je samo oko 10% od ukupne

15

proizvodnje usmjereno ka prerađivačkoj industriji. Sektor u Škotskoj teži da bude specijaliziran za prerađivačko tržište. Međutim, takva uloga se smanjila u velikom stepenu zbog nedovoljno nekonkurentskog i u današnje vrijeme ciljanog svježeg tržišta. U ostalim zemljama EU, samo male količine maline se usmjeravaju za prerađivačku industriju.

Tipovi maline i uzgojne prakse u zemljama EU. Najveći broj plantaža pod malinom u zemljama EU se eksploatiše 7-8 godina, mada iste stare 10 ili 15 godina nisu tako neuobičajene. Maline se uzgajaju na lakim, dobro dreniranim i slabo kiselim zemljištima. Obzirom da biljke maline zahtjevaju zalihe vode tokom vegetacionog perioda, postoji razlog za navodnjavanje plantaža pod istom.

U zemljama EU uzgajaju se dva glavna tipa maline. Ljetni tip maline ima dvogodišnje izdanke koji rastu jednu godinu (vegetativni izdanci), prezimljavaju i plodonose sljedeće godine (plodonosni mladari). Oni obično proizvode plodove u periodu od oko tri sedmice u ljeto (otprilike sredina maja do sredina augusta u zavisnosti od kultivara). Jesenji tip maline nosi plodove na vršnom dijelu jednogodišnjih prirasta, to jest u prvoj godini ciklusa. Ovi kultivari plodonose tokom dužeg perioda, obično od kraja ljeta do prvih mrazeva (u EU to je obično kraj jula do kraja oktobra). Uzgoj jesenjeg tipa maline pokazao se kao jednostavniji za EU proizvođače pošto se nakon plodonošenja svi izdanci uklone i unište. S druge strane, kod ljetnog tipa maline, odumrli izdanci moraju biti uklonjeni nakon plodonošenja i vegetativni izdanci koji će plodonositi sljedeće godine moraju biti pripremljeni da provedu zimu. Međutim, i pored toga jedan tip maline ne isključuje drugi za uzgoj, te su zastupljena oba u proizvodnji.

Proizvodnja maline unutar zaštitnih struktura (visok i tuneli, plastični pokrov iznad reda) postaje sve više popularna kod uzgoja malina namijenjenih svježem tržištu, i locirana je u glavnim proizvodnim zemljama EU. Ovo omogućava produženje perioda plodonošenja i veće prinose za čak 30-50%. Proizvođači maline u EU su sigurni da ukoliko zaštite svoje plodove od kiše ili drugih vremenskih fenomena dobit će konstantan kvalitet i sve ostale prednosti proizvodnje. Takođe, oni su svjesni i većih ulaganja, gdje značajan dio otpada i na fertirigaciju (đubrenje sa navodnjavanjem), način na koji je đubrenje i jedino moguće u ovakvom načinu proizvodnje maline.

16

Generalno, uzgoj malina u EU namijenjenih za preradu organizuje se na otvorenom polju, dakle bez zaštitnih struktura. Nadzemni sistem biljaka se podržava pomoću sistema naslona u obliku stubova i žice, a samo mali dio ovih plantaža se navodnjava (15-20% u Mađarskoj). S druge strane, najveći broj plantaža sa kojih se plodovi beru za svježe tržište je takođe na otvorenom, ali se posljednjih godina enormno šire i površine za uzgoj iste u zatvorenom prostoru.

Maline su osjetljive na veliki broj bolesti (gljivične, bakterijske i virusne). Među gljivičnim bolestima, trulež korijena (Phytophtora) i siva plijesan (Botrytis cinerea) su daleko najozbiljnije u Evropi. Trulež korijena se smatra najdestruktivnijom bolešću za maline. Ona se takođe naziva bolest koju nosi zemljište, te su kontaminirana zemljišta krajnje teška za dezinfekciju. Borba protiv ove bolesti maline u EU uključuje nabavku od bolesti oslobođenog sadnog materijala i sadnju na nezaraženom zemljištu. Plodovi maline su takođe, veoma osjetljivi na sivu plijesan (Botrytis cinerea) koja uzrokuje značajne gubitke nakon berbe, ako kontrolne mjere nisu adekvatne. Prevencija sadrži u sebi odgovarajući tretman biljaka i postupanje sa plodovima nakon berbe (posebno trenutno pothlađivanje u opsegu od 2-5oC).

Glavni kultivari maline i istraživački rad u zemljama EU. Tabela 1 daje osnovne crtice odlika glavnih kultivara maline uzgajanih u EU, Čileu i Srbiji. Najveći dio potreba prerađivačke industrije pokriven je od strane ograničenog broja kultivara, od kojih Heritage, Meeker i Willamette su najvažniji. U Poljskoj, novi kultivari, koji odgovaraju za preradu i svježe tržište, skoro su patentirani: Polana i Polka. Ovo su jesenje sorte maline koje imaju prednost produžene sezone berbe u Poljskoj i minimiziranje cijene koštanja poljoprivredne proizvodnje (ne trebaju naslon za grmove, manje štetočina i bolesti). U samo nekoliko godina, ova dva kultivara su zauzela značajan dio proizvodnje maline u Poljskoj, naravno na račun kultivara dvogodišnjeg tipa maline.

Skorašnja introdukcija kultivara maline u Poljskoj, koji su se relativno brzo širili u sektoru pokazala je da istraživanje igra važnu ulogu u cjelokupnoj konkurentnosti sektora. Danas glavni istraživački centri su u Poljskoj (sa istraživačkom stanicom Brzezn, sa briding programom koji je startao u 1979) i u Ujedinjenom Kraljevstvu (sa East Malling istraživačkim radom u Engleskoj, i Škotskim istraživačkim institutom za voće u Škotskoj).

17

Prinosi i troškovi proizvodnje maline u EU. U periodu 2002 -2004, prinosi po hektaru su se razlikovali u EU između 3,5 tona u Poljskoj i 8,5 tona u Mađarskoj (samo komercijalna proizvodnja se računa za Mađarsku). Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo, u prosjeku, stoje na 5,3 i 6,5 tona po haktaru za svaku posebno. Poređenja radi, u istom periodu, prosječan prinos je bio 6,8 tona po hektaru u Čileu i 5,5 u Srbiji. Prinosi iznad prosjeka su prilično mali, niski, kako oni pokrivaju sve proizvodne sisteme, uključujući nizak nivo inputa, posebno u plantažama bez navodnjavaja (Poljska i Srbija). Sistem uzgoja pod zaštitnim strukturama, koji postaje sve više i više rasprostranjen za svježe tržište omogućava veće prinose (13 -15 tona po hektaru ili više, 30 tona po hektaru u sistemima bez zemljišta).

Uzgoj maline je radno intenzivan. Fragilnost plodova i biljaka ograničava mogućnosti mašinske berbe. Značajni napori su bili poduzeti u Ujedinjenom Kraljevstvu u 1990 -tim za razvoj mašinske berbe, posebno za proizvodnju pojedinačno brzo smrznutih (IQF) malina. Međutim, ovo iskustvo je pokazalo da nekoliko uslova treba biti ispunjeno za postizanje adekvatnih rezultata: pogodni prirodni uslovi (posebno sušnija klima nego u Škotskoj), pogodni kultivari (u programu kultivara bili su korišteni Glen Prosen i Glen Moy) i besprijekoran tehnički kapacitet farmera. Treba napomenuti da je u Škotskoj kultivar koji najviše obećava bio Glen Moy, međutim on je bio veoma osjetljiv na trulež korijena.

Ovo objašnjava zašto je mašinska berba implementirana samo u nekoliko zemalja, i uglavnom za proizvodnju koncentrata i pirea. U svim većim, glavnim zemljama koje opskrbljuju tržište EU smrznutim malinama (Čile, Mađarska, Poljska i Srbija), berba se izvodi uglavnom ručno. Dotična, data važnost koštanja rada, proizvodnju malina za preradu smanjila je značajno u EU-15 u toku 1990-tih. Standarda produktivnost berbe je oko četiri kilograma po satu. Cijena ručne berbe u EU stoga se kreće od 0,3-0,5 € po kg u Poljskoj i 2,5-3 € po kg u Francuskoj. U Mađarskoj, cijene berbe se procjenjuju u opsegu od oko 0,5 € po kg (HUF 120-130 po kg), oko 70% od cjelokupne cijene proizvodnje. U Poljskoj IERiGZ izračunavaju cijene proizvodnje za prosjek porodične farme. Kalkulacije pokazuju da cijene proizvodnje stoje na PLN 1,7-1,8 po kg (0,4 € po kg). U 2004, niske cijene maline učinile su proizvodnju generalno neprofitabilnom. Skorašnje povećanje površina pod malinom u Poljskoj ticalo se djelimično kultivara Polana koji, kao jednogodišnji tip, dozvoljava nižu cijenu proizvodnje.

18

U Poljskoj, novčano-ograničeni farmeri često gledaju teškoće da nabave neophodne inpute za održavanje adekvatnog nivoa kvaliteta. Ovo ograničenje je sve više važno nakon niske cijene tržišne godine (kao što je ona 2004).

Tabela 1. Vodeći kultivari maline uzgajani u Evropi

Zemlja Vodeći kultivari (% proizvodnje) Glavne odlike, karakteristike kultivara

EU ZEMLJE

Belgija Tulameen Vidjeti komentar za Ujedinjeno Kraljevstvo

Francuska

Heritage (80% zajedno sa Meekerom)

Patentiran 1969 (USA). Jesenji tip maline (sredina avgusta, kraj septembra), smatran kao standard za jednogodišnji tip maline. Kultivar pogodan za smrzavanje i svježu potrošnju. Omiljeni plodovi za prerađivače koji preferiraju malu kalibražu. Dobra otpornost na bolesti, uključujući nešto i trulež korijena. Nije pogodan za mašinsku berbu.

Meeker

Sorta ljetnog tipa maline (sredina juna, kraj jula), visokoprinosna. Spljošteno koničan, srednje do krupan, srednje crvene boje, čvrst i privlačan plod. Visok sadržaj šećera. Veoma mnogostran, prilagodljiv kultivar koji može biti korišten za svježe i prerađivačko tržište. Odlično se ponaša kao IQF: ne soči kada se odmrzava, stoga plodovi se preferiraju za dekoraciju i kolače. Bolja rezistentnost na trulež korijena od Willamette. Pogodan za mašinsku berbu. Neotporan na zimu.

Ostali Autumn bliss, Glen Moy, Malling Promise

Njemačka Tulameen Vidjeti komentar za Ujedinjeno Kraljevstvo

Mađarska

Fertodi Zamatos (60-70%)

Kultivar jesenjeg tipa maline (patentiran 1982, Mađarska, istraživačka stanica Fertod). Srednje kasni kultivar, okrugao, srednje veličine plod.

Malling Exploit Kultivar dvogodišnjeg tipa maline (patentiran 1949, East Malling istraživački centar, UK). Rani kultivar (kraj juna – kraj jula). Krupni plodovi koničnog oblika, veoma pogodan za prerađivačko tržište. Malling Exploit je dugo bio dominantan kultivar (90%) u Mađarskoj, ali se posljednjih godina umnogome smanjuje.

Tulameen Vidjeti komentar za Ujedinjeno Kraljevstvo

Holandija Tulameen Vidjeti komentar za Ujedinjeno Kraljevstvo

Poljska

Malling Seedling (procjena od 40% smanjenja)

Kultivar dvogodišnjeg tipa maline. Najrasprostranjenije, najšire, uzgajan u Poljskoj. Dobar kompromis između rezistentnosti plodova i kvaliteta. Čvrsti plodovi sa dobrom otpornošću na

19

transport. Plod je oblika šišarice i krupniji od istog kod Polane. Dobar za smrzavanje i dosta, sasvim, prilično univerzalan, takođe pogodan za svježe tržište. Drugi kultivar, Malling Promise, teži da bude prilično važan u Poljskoj, ali proizvođači odustaju od njega kako je isti težak za uzgoj, a i plodovi nisu zadovoljavajućeg kvaliteta.

Polana (skoro 30%)

Patentirana 1991 (Poljska). Kultivar jednogodišnjeg tipa maline (od sredine ili kraja avgusta do prvih mrazeva). Laka za uzgoj, visoki prinosi, male potrebe tretmana (iako je osjetljiva na trulež korijena i verticilijum uvenuće). Koničnog oblika ploda srednje do velike krupnoće. Fragilan plod koji nije otporan dobro na transport. Pogodan za IQF. Smatra se boljom za IQF od ostalih jednogodišnjih malina koje se trenutno proizvode u Poljskoj. Kultivacija Polane se povećala jako u posljednjih pet godina. Sada su se područja stabilizovala, pa čak i smanjuju (u korist Polke).

Veten (10%, smanjuje se)

Kultivar dvogodišnjeg tipa maline, patentiran 1961 (Norveška), bio je važan kultivar u Poljskoj prije 10 -15 godina. Pogodan za preradu. Osjetljiv na plijesan.

Polka (6%, povećava se)

Kultivar jednogodišnjeg tipa maline. Koničnog oblika, krupnih i čvrstih plodova. Koristi se za svježu upotrebu i za preradu. Dobrog okusa i arome. Rana sezona sazrijevanja (berba počinje krajem jula). Dobro održava kvalitet na tržišnim policama. Plodovi se smatraju daleko boljeg kvaliteta od Polane.

Maling Promise (4%, smanjuje se)

Kultivar dvogodišnjeg tipa maline (patentiran 1945, East Malling, UK). Krupni, konični plodovi. Dobar okus i aroma, pogodna za preradu.

Ostale (10%) Canby, Willamette, Norna, Beskid, Laszka, Pokusa, Poranna Rosa, Malling Jewel

Španija Glen Lyon (80%) Rani kultivar koji dobro podnosi transport Tulameen (20%) Vidjeti komentar za Ujedinjeno Kraljevstvo

Ujedninjeno Kraljevstvo/ Velika Britanija

Tulameen Patentiran 1990 (Britanska Kolumbija, Kanada), kultivar je dvogodišnjeg tipa maline (kraj juna, početak avgusta). Jedan od standardnih kultivara za svježe tržište širom svijeta. Plodovi su krupni, koničnog oblika, sjajni i čvrsti. Nije pogodan za IQF. Pogodan za proizvodnju u zaštićenim prostorima. Osjetljiv na trulež korijena.

Glen Ample Kultivar dvogodišnjeg tipa maline (početak jula do sredina avgusta), krupni plodovi, visoki prinosi. Široko uzgajan u UK, zajedno sa Tulameen. Inicijalno razvijen za mašinsku berbu, ali je takođe otkrivena njegova pogodnost za svježu potrošnju, odnosno za stono tržište. Nije pogodan za IQF ( ima

20

izraženu sklonost ka mrvljenju). Glen Prosen,

Glen Moy Dva kultivara koja su pogodna za mašinsku berbu u Škotskoj, ali je njihov uzgoj zaustavljen, pošto se sektor maline preobratio uglavnom za stono tržište. Glen Moy (patentiran 1981) bio je pogodan za mašinsku berbu i postizao dobre prinose. Međutim, on je bio veoma osjetljiv na trulež korijena, i plantaže su bile uništene, razorene usljed bolesti.

Tabela 2. Vodeći kultivari maline uzgajani u drugim zemljama,

koje snabdjevaju tržište EU

Zemlja Vodeći kultivari (% proizvodnje) Glavne odlike, karakteristike kultivara

DRUGE ZEMLJE

Čile

Heritage (80%) Vidjeti komentar za Francusku.

Meeker (8%) Vidjeti komentar za Francusku. Chilliwack i Tulameen (10%)

- vidjeti komentar o Tulameenu za Ujedinjeno Kraljevstvo - Chilliwack: krupni plodovi dobre boje, čvrstoće, kvaliteta, pogodni za prerađivačku industriju i stono tržište. Prinosi slični onima kod Willamette, pogodan za mašinsku berbu, izražena otpornost na trulež ploda nakon berbe.

Srbija Willamette (90-95%)

Kultivar dvogodišnjeg tipa maline (kreiran u Oregonu 1940-tih), sredina juna do sredina jula. Plod je srednje do krupan, koničnog više okruglog oblika, čvrst, tamno crvene boje, dobrog okusa, i lako se odvaja od peteljke. Kultivar više pogodan za preradu nego za svježe tržište. Niski prinosi. Nije pogodan za hladne klimate, tolerantniji na toplotu i sušu nego drugi kultivari. Osjetljiv na trulež korijena. Pogodan za mašinsku berbu.

Ostali kultivari: Meeker, Promise i Gradina

21

JEDNOGODIŠNJE I DVOGODIŠNJE MALINE Obzirom na plodonosne karakteristike, početnu rodnost, starost prirasta koji plodonose, te učestalost plodonošenja, sve sorte maline koje imaju crvenu boju ploda i izražen komercijalni značaj, generalno se mogu podijeliti u dvije osnovne grupe:

jednorodne, dvogodišnje ili ljetne, i dvorodne, jednogodišnje ili jesenje sorte.

Dvogodišnje sorte maline plodonose na prirastima starim dvije godine, tokom četiri sedmice perioda sazrijevanja u terminu od juna do avgusta u zavisnosti od sorte. Dakle, sorte maline iz ove grupe stupaju na rod u drugoj vegetaciji, dok prethodne iste emituju samo vegetativni rast. Dvogodišnji izdanci koji su plodonosili nakon berbe se suše i odumiru. Trenutno najzastupljenija sorta maline vi lamet (Willamette) u BiH pripada ovoj grupi, kao i nešto manje prisutan genotip miker (Meeker), te su bosanskohercegovački proizvođači u velikoj mjeri upoznati sa sistemom i tehnologijom uzgoja istih.

S druge strane, jednogodišnje sorte maline plodonose tokom prve godine na drugoj-gornjoj polovini jednogodišnjih izdanaka tokom nekoliko sedmica u periodu od avgusta do oktobra, odnosno sve do pojave prvih jesenjih mrazeva, naravno, u zavisnosti od sorte. Takođe, kultivari maline iz ove grupe, na nižem dijel u izdanka koji nije plodonosio te jeseni (donja polovina), mogu donijeti rod sljedeće godine u periodu maj-juni, odnosno nešto malo ranije u poređenju sa standardnom sezonom plodonošenja koja karakteriše dvogodišnje sorte.

Slika 15. Sezona proizvodnje maline (plava zvjezdica dvogodišnje, crvena jednogodišnje sorte)

22

Dakle, sorte iz grupe jednogodišnjih malina mogu plodonositi dva puta na jednom izdanku u dvije različite vegetacione sezone, u jesen prve i ljeto druge godine. Ipak, zbog niza prednosti ove sorte u intenzivnoj proizvodnji uzgajaju se samo za jednu, jesenju berbu, dakle izdanci se ostavljaju da žive samo jednu godinu. Posljednjih godina selekcijom su stvorene sorte jednogodišnjeg tipa maline koje imaju žutu ili tkzv. zlatnu boju ploda, te navedeni ciklus rasta i cjelokupna tehnologija uzgoja može se primjeniti i kod istih. Osnovne karakteristike dvogodišnjih sorti maline Kako bi se što jednostavnije shvatile osnovne morfološke osobine, ciklus rasta i razvoja, te sama tehnologija uzgoja kod jednogodišnjih, u ovom poglavlju su predstavljene najznačajnije crtice vezane za dvogodišnje kultivare maline.

Sorte maline iz grupe dvogodišnjih plodonose na prirastima -izbojcima, koji se razvijaju iz generativnih pupoljaka u pazuhu lista na dvije godine starim izdancima, tokom četiri sedmice perioda sazrijevanja u terminu juni-avgust, zbog čega se iste u literaturi često nazivaju ljetne sorte maline. Obzirom da iste na jednom prirastu mogu plodonositi samo jednom tokom njegovog životnog ciklusa adekvatan naziv koji se često upotrebljava jeste i jednorodne maline. Dakle, nadzemni sistem dvogodišnjih sorti maline maksimalno živi dvije godine, s tim, da se svake godine iz vegetativnih pupoljaka na korijenu razvijaju novi -mladi prirasti-izdanci koji se prve godine razvijaju vegetativno i njeguju, a tek naredne godine daju izbojke koji plodono se, odnosno nose rod. Morfogeneza grma kod dvogodišnjih sorata maline, kroz vegetacione cikluse, odvija se na sljedeći način:

Prve godine počinje rast i razvoj prirasta iz vegetativnih pupoljaka na korijenu (rast i razviće izdanaka). Početak diferencijacije pupoljaka na izdancima (svi pupoljci na izdancima u pazuhu lista su generativni).

Druga godina – rast i razvoj postranih prirasta sa rodnim elementima (plodonosni mladari) iz generativnih (rodnih) pupoljaka u pazuhu lista prošlogodišnjih prirasta (izda naka). Nakon plodonošenja i berbe prirasti sa rodnim elementima odumiru, odnosno dvogodišnji prirasti (izdanci) se prirodno suše i time eliminišu. Istovremeno tokom ove godine emituje

23

se snažan vegetativni rast novih izdanaka koji će tek naredne godine plodonositi.

Slika 16. Ciklus razvoja dvogodišnje maline tokom prve godine: tokom vegetacije emituju se vegetativni prirasti čiji je rast posebno intenzivan u

junu, a isti završava u oktobru. U tom periodu na istim dolazi do diferencijacije generativnih pupoljaka, te će ovi prirasti tek narednu godinu plodonositi. Nakon perioda vegetacije, u kasnu jesen, prirasti gube lišće i

ulaze u fazu mirovanja (decembar).

Slika 17. Ciklus razvoja dvogodišnjeg tipa maline tokom druge godine : u proljeće druge godine dolazi do buđenja generativnih pupoljaka u pazuhu listova i razvoja bočnih prirasta -plodonosnih mladara, te u maju nastupa cvjetanje. Istovremeno, pojavljuju se novi, mladi izdanci iz pupoljaka na

korijenu koji će ove godine samo vegetativno rasti. Tokom juna i jula dolazi do sazrijevanja i berbe plodova sa dvogodišnjih prirasta, dok jednogodišnji i

dalje samo vegetativno rastu. Nakon berbe dolazi do prirodnog sušenja dvogodišnjih prirasta-koji su donijeli rod, i to od vrha prema d nu, te se isti

24

uklanjaju do osnove. S druge strane, jednogodišnji izdanci sazrijevaju -odrvene, gube list i ulaze u fazu mirovanja.

Dakle, u svakom momentu unutar zasada dvogodišnjih sorti maline koji je stariji od jedne godine mogu se naći dvije grupe prirasta:

jednogodišnji koji samo rastu i dvogodišnji koji nose rod.

Slika 18. Dva tipa prirasta kod dvogodišnjih sorti

maline, zeleni-jednogodišnji, smeđi-dvogodišnji

Dvogodišnje sorte maline imaju priraste sklone polijeganju ka zemlji usljed vegetativne mase,

tako da je za njihovo održavanje u uspravnom položaju neophodan naslon. Kako bi se olakšalo kultiviranje zemljišta u zasadu, t okom vegetacije jednogodišnji prirasti se održavaju u uspravnom položaju postavljanjem špage paralelno uz žicu naslona duž reda, te provlačenje izdanaka između njih. Ne preporučuje se jednogodišnje izdanke vezati svaki pojedinačno za žicu, obzirom da se isti tokom zimskog mirovanja moraju puštati da slobodno padnu prema zemlji. Sl.19. Paralelno postavljena

špaga uz žicu olakšava zadržavanje novoformiranih-

jednogodišnjih izdanaka uspravno

S druge strane, dvogodišnje priraste, obzirom da nose rod, kako bi se održali u uspravnom položaju pod teretom istog i na taj način pored efikasnog izvođenja agrotehničkih radnji omogućilo i ravnomjerno sazrijevanje plodova, obavezno je vezati pojedinačno, svaki uz žicu plastičnim kopčama ili drugim tipovima veziva.

25

Slika 20. Vezanje dvogodišnjih izdanaka za žicu, pomoću plastičnih

kopči Ovakve morfološke i biološke karakteristike dvogodišnjih sorti maline uslovile su i adekvatan sistem uzgoja, koji podrazumjeva betonske ili drvene stubove za koje se fiksira i duž reda postavlja žica. Ovakav sistem se naziva vertikalni špalir i u praksi je najzastupljeniji kod ovog, dvogodišnjeg tipa maline. U proizvodnoj praksi kod vertikalnog špalira obično se postavljaju dva reda žice, koja je pocinčana i debljine 3 mm. Često u liter aturi ovakav tip naslona i uzgojne forme maline nosi naziv I sistem špalira. Međutim, neke dvogodišnje sorte maline, kao na primjer miker, zbog izrazite bujnosti plodonosnih mladara kod naslona zahtjevaju poprečne letve na stubovima, uz dodatne redove žice pomoću kojih se pospješuje održavanje istih u uspravnom položaju, čime iste zahtjevaju drugačiji tip naslona karakterističan za jednogodišnje genotipove maline.

Slika 21. Uzgoj dvogodišnje sorte maline veilamet u sistemu vertikalnog - I špalira

Pored uzgojnog sistema, spomenute biološke odlike zahtjevaju složenu rezidbu dvogodišnjih sorti maline. Rezidba se sastoji od prorjeđivanja dvogodišnjih izdanaka u proljeće druge godine , tako da se dobije adekvatan broj biljaka po jedinici dužine reda (kod vilamet a npr. 6-7 izdanaka na jedan dužni metar reda, kod mikera npr . manje), te prikraćivanje istih nakon vezanja za žicu na visinu uzgojnog sistema (najčešće 2 m). Ova prva rezidba naziva se

26

proljetna rezidba maline. Druga rezidba maline podrazumjeva uklanjanje svih prirasta koji su donijeli rod neposredno nakon berbe plodova, što podrazumjeva ljetnu rezidbu maline. Sve ovo zahtjeva veliki angažman radne snage i vremena.

Slika 22. Rezidba dvogodišnjih sorti maline Obzirom na dva tipa prirasta kod jednogodišnjih sorti maline postavlja se pitanje do kojeg vremenskog perioda treba uklanjati jednogodišnje, kako bi isti za narednu godinu dostigli kvalitetan rast i razvoj, te sljedeće godine maksimalno plodonosili. Obično se taj momenat određuje za svako područje pojedinačno, i to na osnovu intenziteta rasta mladih prirasta, tako da u momentu berbe dvogodišnjih izdanaka jednogodišnji za malo pređu visinu prve žice.

Slika 23. Za vrijeme berbe dvogodišnjih izdanaka jednogodišnji prirasti adekvatni za narednu godinu trebali bi za malo preći visinu prve žice

Prirasti dvogodišnjih sorti maline tokom zime su izrazito osjetljivi na izmrzavanje, posebno ukoliko nisu adekvatno sazreli -odrvenili, što se često dešava u slučajevima prekasnog ostavljanja isti h, kao i prilikom prekomjernog đubrenja azotnim đubrivima pred kraj vegetacije. Iz

27

tog razloga, u proizvodnoj praksi jednogodišnji izdanci dvogodišnjih sorti maline se obavezno pred zimu puštaju da slobodno padnu po zemlji kako bi ih snijeg, kao idealan izolator prekrio, i na taj način isti bili zaštićeni od potencijalne mogućnosti izmrzavanja. Slika 24. Puštanje jednogodišnjih izdanaka jednorodnih sorti maline tokom

zime u cilju sprečavanja izmrzavanja istih Osim toga, toplo vrijeme tokom jeseni nakon koga uslijedi nagli pad temperature može izazvati izmrzavanje izdanaka zbog toga što isti nisu dovoljno zreli i aklimatizovani na tako ekstremne izmjene. Simptomi žestokih ozlijeda izazvanih izmrzavanjem očituju se sporadičnim oštećenjem generativnih pupoljaka na izdancima, koje se primjeti u proljeće druge godine kod dvogodišnjih sorti maline. Ta oštećenja izazvana izmrzavanjem manifestovat će se kao sporadičao buđenje generativnih pupoljaka, uz isprekidane fleke izumrlog tkiva u obliku tački na izdanku. Slika 25. Simptomi izmrzavanja kod ljetnih

sorti maline Proizvodnja sadnog materijala kod dvogodišnjih sorti maline uglavnom se obavlja putem razmnožavanja izdancima, gdje sadni materijal predstavljaju zreli izdanci golih žila izvađeni u jesen. S tandardna sadnica maline mora biti duga najmanje 50 cm, srednje debljine 8 -12 mm, i sa korijenovim sistemom od najmanje 8-10 glavnih žila, dužine 12-20 cm, i debljine 2 mm, koji je dobro obrastao postranim

28

žilicama i korijenovim dlačicama. Svaka sadnica, i li pak bunt (obično 50 komada sadnica) mora posjedovati markicu na kojoj piše: vrsta, sorta, tip sadnice, deklaracija, ime proizvođača i adresu, te za koju godinu sadnje važi.

Slika 26. Osnovni tip sadnog materijala jednogodišnjih sorti

maline Vilamet, kao predstavnik dvogodišnjih sorti maline izuzetno je osjetljiv na prisustvo suvišnih količina vlage u zemljištu, te je podložan djelovanju fitoftore i drugih bolesti koje se javljaju usljed ovakve pojave. Takođe, i genotip miker je podložan ovoj bolesti, ali za razliku od vilameta u daleko manjem intenzitetu. To ukazuje na intenzivnuju upotrebu zaštitnih sredstava, kao i posebnu pažnju prilikom izbora mjesta za podizanje zasada maline pod ovom sortom. Međutim, prilikom introdukcije novih sorti iz grupe dvogodišnje maline treba voditi računa o ovim pojavama. Takođe, masovnijoj pojavi bolesti i štetočina kod dvogodišnjih sorti maline doprinosi i to što jednogodišnji izdanci prezimljavaju, i time omogućavaju većini bolesti i štetočina da u potpunosti razviju svoj biološki ciklus, pa prema tome i inficiraju iste. Obzirom da se formiranje plodova kod dvogodišnjih sorti maline odvija u vremenskom periodu koji obiluje padavinama, samo u izuzetnim slučajevima iste zahtjevaju sistem za navodnjavanje, koji je obično tipa kap po kap. U svijetu veoma rijetko dvogodišnje sorte maline se uzgajaju u zaštićenom prostoru, prije svega zbog svojih bioloških osobina. Aktuelni sortiment jednorodnog/dvogodišnjeg tipa maline u BiH Vilamet predstavlja najzastupljeniju sortu maline na području BiH. Njegovi plodovi sazrijevaju srednje rano – polovina juna u većini dijelova naše zemlje, nešto ranije u južnim, i kasnije u planinskim predjelima. Period sazrijevanja plodova traje dosta dugo, prosječno oko 30 dana, a u sušnim ljetima i duže, tako da se berba proteže do kraja jula, a u planinskim krajevima i do sredine avgusta.

29

Plodovi vilameta su srednje krupni, prosječne mase oko 4 g, zaobljeno kupasti, tamno crvene boje, slatko nakiseli, aromatični i okusni. Pojedinačne koštunice u plodu jednovremeno sazrijevaju. Prezreli plodovi dobijaju tamno crvenu boju, gub e na vrijednosti ako se zamrzavaju, ali su zato pogodni za proizvodnju soka. Plodovi optimalne zrelosti su pogodni za zamrzavanje i druge vidove prerade, i obično se beru svaki drugi dan.

Slika 27. Vilamet Nadzemni sistem čini veći broj uspravnih zdanaka, koji su u fazi zrelosti crvenkasti sa trnovima iste boje. Snaga rasta je veoma izražena, pa jednogodišnji izdanci mogu biti dugi i preko 3 m. Plodonosni mladari su srednje dugi, savitljivi i ne lome se pod teretom roda, a isti su raspoređeni čitavom dužinom izdanka. Samooplodna je i jednorodno sorta. U sušnim godinama ponekad se dešava dvorodnost (remontantnost), odnosno plodonošenje na jednogodišnjim izdancima (plodovi sazrijevaju u oktobru i novembru). Ova pojava doprinosi iscrpljivanju izdanaka i povećanoj osjetljivosti na niske temperature tokom zime. Tolerantna je prema ekonomski najštetnijim virusima, ali je osjetljiva na sušenje izdanaka, trulež korijena i uvenuće izdanaka . Relativno dobro podnosi sušu. Izuzetno je rodna sorta. U povoljnim agroekološkim uslovima, uz intenzivnu njegu, daje prinos i preko 20 t/ha. Perspektivni sortiment jednorodnog/dvogodišnjeg tipa maline Na tržištu se neprekidno pojavljuju nove sorte m aline, i velika većina istih ne uspije zauzeti mjesto među vodećim iz mnogo razloga, gdje se posebno ističe: slaba prilagodljivost za različita područja uzgoja, nepredviđena osjetljivost na bolesti i insekte, te pojedine osobine plodova koje nisu prihvatlj ive za potrošače. Nijedna sorta ne može da uspjeva na svim lokalitetima, na svim tipovima zemljišta, pod različitim sistemima uzgoja, ali mnoge od njih

30

su se pokazale uspješnim u različitim uslovima proizvodnje. Uzgojem većeg broja sorti moguće je obezbjed iti rod od ranog ljeta pa sve do početka zimskih mrazeva. Iako je dosta teško izdvojiti prespektivne kultivare jednorodnog tipa maline, prvenstveno zbog namjene za koju se uzgajaju, samo nekoliko istih zadovoljava većinu traženih zahtjeva, te su iste u narednom tekstu i pobrojane.

Miker je američka sorta nastala ukrštanjem Vilameta i Katberta. Značajno je zastupljena u proizvodnim zasadima SAD, Kanade, Čilea, a ubrzano se širi i u zemljama Zapadne Evrope. Zbog izuzetno kvalitetnog ploda raste potražnja za plodovima ove sorte na svjetskom tržištu. Prednosti Mikera u odnosu na Vilamet su: krupniji i čvršći

plodovi (oko 4,55 g u prosjeku), veća rodnost, bolja aroma, ljepši oblik, manja osjetljivost na didimelu, antraknozu, hrđu i trulež korijena (fotoftoru). Na svjetskom tržištu plod mikera ima veću cijenu u odnosu na Vilamet. Nedostaci u odnosu na Vilamet su: veća osjetljivost na viruse, ima duži zimski odmor zbog čega kasnije polazi s proljeća u vegetaciju, a takođe kasnije završava, te je osjetljiv i na jake zimske mrazeve, ima duge rodne grančice zbog čega su potrebni dodatni nasloni, zahtjeva više vode i manje je otporan na sušu.

Slika 28. Miker

Slika 29. Miker zbog bujnosti plodonosnih mladara zahtjeva poprečn e letve na stubovima i dodatne redove žice

31

Samooplodna je i veoma rodna sorta. Izdanci su vrlo bujni i dugi, ali ih formira manje u odnosu na Vilamet. Isti se u toku vegetacije prorjeđuju 1-2 puta. Ne lome se pod teretom roda. Po jednom dužnom metru ostavlja se samo 4-5 izdanaka, i orezuju se na nešto većoj visini. Plodovi sazrijevaju srednje kasno – početkom treće dekade juna, u prosjeku osam dana poslije Vilameta. P lod je srednje krupan, svijetlo crvene boje, čvrst, aromatičan, slatko do nakiselog okusa. Dobro podnosi transport, pogodan je za zamrzavanje, druge vidove prerade i potrošnju u svježem stanju. Prilikom odmrzavanja veoma se malo mijenja. Tulameen/Tjulamin - Stvoren je 1980. godine u Vankuveru i predstavlja noviju kanadsku sortu . Srednje je rana sorta maline i ima dug period sazrijevanja. Plodovi su izuzetno krupni (za oko 2 g teži u odnosu na Vilamet), izduženo-konusnog oblika, svijetlo crvene boje, te veoma privlačnih organoleštičkih svojstava (aromatični i slatko nakiselog okusa). Plodovi su veoma pristupačni-izraženi na biljci, što olakšava berbu. Dobro se čuvaju i ostaju svježi nekoliko dana poslije berbe. Plodovi ove sorte pokazuju odličnu otpornost na oštećenja prilikom transporta, te su prvenstveno nemijenjeni za potrošnju u svježem stanju, ali i za različite vidove prerade. Kada je u pitanju zamrzavanje (IQF) ista se baš i nije dobro pokazala. Slika 30. Tjulamin Ima izrazito bujne izdanke, zelene boje, sa nepravilno raspoređenim purpurnim pjegama u baznom dijelu istih. Na početku ne obrazuje puno izdanaka, ali kako se razvija njihov broj postaje sve veći. Dvogodišnji izdanci su jaki, prilično uspravni, sivo žuti, sa uzdužnim pucanjem kore u baznom dijelu. Trnovi su takođe skoncentrisani u prizemnom dijelu. Plodonosni mladari su relativno dugi, i uspravniji u odnosu na Miker, te lagano pucaju pod teretom roda. Plodovi su na istim dobro raspoređeni i imaju relativno dugu peteljku.

32

Relativno je osetljivija na niske zimske temperature, sivu plijesan (zbog dužeg perioda cvjetanja i sazrijevanja plodova) i trulež korijena. U razvijenim zemljama EU i SAD-a najviše se gaji u zatvorenom prostoru, gdje se tehnologija upotpunos ti razlikuje od one na otvorenom. Reveille je rana sorta maline. Visoko prinosan je genotip, popularan već skoro 30 godina. Ova sorta odlikuje se krupnim plodovima svijetlo crvene boje sa dobrim okusom. Izrazito je bujnog rasta, uspravnih izdanaka sa dobrim razvojem korijena. Otporna je na zimu -izmrzavanje.

Killarney je takođe, rana sorta maline, visokog kvaliteta, svijetlo crvene boje plodova, bujnih izdanaka, te izražene otpornosti na zimu. Latham (Lejtam) je srednje rana sorta maline. Odlikuje se velikom produkcijom bujnih izdanaka.

Plodovi ove sorte su srednje veličine i svijetlo crvene boje. Izvrsne je otpornosti na nepovoljne uslove sredine, te je široko rasprostranjena. Encore – je kasna sorta, krupnog ploda, sa vrlo koherentnim bobicama, dobrog okusa i jakih bujnih izdanaka. Nedavno je nastali kultivar maline. K81-6 predstavlja selekciju maline porijeklom iz Nove Skotie, Kanada. Kasna je sorta. Plodovi su joj izrazito krupni, umjereno crvene boje, prijatnog, slatkonakiselog okusa i nešto slabije konzistencije. Ima visok sadržaj rastvorljivih suhih materija, te jake i veoma bujne izdanke tolerantne na zimske uslove.

33

OSNOVNE KARAKTERISTIKE JEDNOGODIŠNJIH SORTI MALINE Jednogodišnje maline, često u literaturi pominjane kao jesenje maline, maline koje plodonose u jesen, zatim stalnorađajuće maline, dvorodne maline koje plodonose dva puta na jednom izdanku, za sada su potpuna nepoznanica na području BiH. Međutim, u voćarski razvijenijim zemljama struktura proizvodnje maline predstavljena je tako da iste zauzimaju više od polovine ukupne produkcije. Primjera radi, u Poljskoj koja ima vlastite sorte jednogodišnje maline , gdje posebno mjesto zauzimaju Polka i Polana, uzgoj ove vrste voća toliko je uznapredovao da se ova zemlja po proizvodnji maline danas nalazi među vodećim, kako u EU, tako i u svijetu. Takođe, na primjer, u Australiji koja većinu svoje proizvodnje maline plasira na tržište za svježu potrošnju (čak i preko 60%), upravo zahvaljujući uzgoju jednogodišnjih sorti, proizvodnja ove vrste voćaka i prisustvo svježih plodova iste na tržištu mogući su tokom cijele godine, mada je glavna sezona skoncentrisana u ljeto i jesen.

Slika 31. Iako se mogu upotrebljavati kombinovano, plodovi jednogodišnj ih sorti maline većinom su namijenjeni za potrošnju u svježem stanju, obzirom da sazrijevaju u periodu kada je tržište slabo snabdjeveno svježim voćem

Podsjećanja radi, u Francuskoj struktura sortimenta maline izgleda ovako: Meeker, Heritage, Tulameen, Glen Lyon, i ostale gdje spada i Vilamet. Dakle, glavni predstavnici su sorte dvogodišnje (Miker) i jednogodišnje (Heritidž) maline. Treba znati, da sve one zemlje, koje u svojoj proizvodnji imaju samo dvogodišnje kultivare maline, gdje spada i BiH, suočene su sa jako kratkom sezonom berbe i značajno smanjenom produkcijom, u odnosu na one koje uzgajaju oba tipa iste. Kako bi se osavremenila proizvodnja maline u BiH, posljednjih godina, izvršeni su ogromni napori na uvođenju jednogodišnjih sorti

34

ove vrste, te prema dosadašnjim istraživanjima kultivari Polka, Polana, Heritidž i Autumn Blis pokazali su se kao veoma dobro adaptirani na agro-klimatske uslove naše zemlje.

Nadzemni sistem jednogodišnjih sorti maline, iako biološki živi dvije godine, u proizvodnoj praksi, uglavnom iz više razloga, isti se ostavlja da plodonosi samo jednu godinu. Ove maline plodonose tokom prve godine na drugoj polovini jednogodišnjih izdanaka (zona plodonošenja je obično iznad 70 cm), tokom nekoliko mjeseci u periodu od avgusta do oktobra, neke čak sve do jakih mrazeva, naravno, u zavisnosti od sorte. Tako na primjer, kultivari Polana, Polka, Autumn blis (Autumn Bliss) i Redvajn (Redwing) spadaju u ranije, obzirom da plodonose tokom avgusta, a sorta Heritidž (Heritage) kasnije, jer njeni plodovi za berbu pristižu krajem septembra i početkom oktobra. Takođe, kultiva ri maline iz ove grupe, naredne, odnosno druge godine, plodonose i na preostalom dijelu izdanka (bazni dio koji nije plodonosio prve godine) iz prethodne vegetacije, a isti je sada starosti dvije godine (zona plodonošenja u baznih 70 cm). Dakle, sorte iz grupe jednogodišnjih malina prve godine plodonose u vršnoj zoni izdanka, a naredne godine na zemlji bliže položenom dijelu istog. Upravo ovakvo biološko ponašanje jednogodišnjih genotipova maline iniciralo je atribut dvorodnih, obzirom da na različitim dijelovima istog izdanka plodonose dva puta za vrijeme njegovog životnog ciklusa, ili stalnorađajućih, obzirom da ukoliko se prirasti zadržavaju dvije godine isti se tokom cijelog perioda vegetacije mogu nalaziti u rodu. Međutim, obzirom da su prinosi koje ove sorte maline postižu na jednogodišnjim izdancima u jesenjoj berbi daleko veći, te postižu bolju cijenu, jer su na tržištu prisutni u izvansezonskom periodu, kada nema dvogodišnjih sorti maline, kao i uzimajući u obzir da ljetna berba umnogome smanjuje istu u jesen, kultivari iz grupe jednogodišnjih malina uglavnom se uzgajaju za jesenji rod, a nosioci istog su jednogodišnji izdanci, te odatle proizilazi atribut jednogodišnje.

Slika 32. Intenzitet rodnosti po zonama ras ta izdanka kod jednogodišnjeg tipa maline

Naravno, odgovarajući atributi su i jesenje maline, obzirom da je glavna berba kraj ljeta

35

odnosno početak jeseni. Prema tome, u biološkom smislu, životni vijek jednogodišnjih sorti maline jeste dvije godine, ali z bog ekonomičnosti, kako u pogledu održavanja zasada, tako i obzirom na cijenu plodova, iste se uzgajaju samo jednu godinu.

Takođe, treba znati da plodovi jednogodišnjih sorti maline imaju prvenstveno namjenu za svježu potrošnju, mada se mogu koristiti i kombinovano (kao svježi i za zamrzavanje), obzirom da poslije prerade (zamrzavanja) zadržavaju prirodni okus i čvrstoću mesa ploda, čak više nego neke sorte dvogodišnje maline koje se dominantno uzgajaju za industriju.

Pogodnost neke sorte za zamrzavanje posebno se ogleda u činjenici da se njeni plodovi tokom i nakon zamrzavanja ne rasipaju, odnosno ne odvajaju pojedinačne koštunice.

Slika 34. Zamrznuti plodovi maline: cijeli (lijevo), izmrvljeni (desno) Izdanci jednogodišnjih sorti maline imaju s nažan vegetativni rast, tako da isti veoma brzo odrvene, te u zavisnosti od genotipa imaju mogućnosti da se samostalno održavaju u uspravom položaju. Tako

svježi zamrznuti

Slika 33. Plodovi jednogodišnje maline sorte Heritidž

36

na primjer, sorte Heritidž, Polka i Polana imaju toliko snažne izdanke koji samostalno ostaju u uspravnom položaju čak i pod težinom roda, dok genotipovi Autumn Blis i Redvajn zahtjevaju potporu-naslon, kako bi postigli zadovoljavajuće rezultate. Međutim, u intenzivnoj proizvodnji potrebno je obezbijediti adekvatan naslon samo u smislu podrše za izdanke opterećene rodom, a ne klasični, kao onaj karakterističan za dvogodišnje genotipove.

Slika 35. Zasad jednogodišnjeg tipa maline sorte Polana (lijevo) i Polka (desno)

Ovakva osobina ukazuje na to da izdanke jednogodišnje maline za vrijeme perioda plodonošenja, generalno, nije potrebno vezati za žicu pojedinačno, svaki ponaosob, već se istim žica postavlja samo kao oslonac, odnosno potpora sa vanjskih strana reda, dakle lateralno. Prema tome i sistem uzgoja u špaliru istih značajno se razlikuje od uzgoja dvogodišnjih sorti maline. Za razliku od dvogodišnjih sorti maline koje su uzgajaju u sistemu vertikalnog špalira, jednogodišnja malina se uzgaja u špalirskom sistemu slobodnih grmova, tako da nije jasno definisan broj izdanaka po jedinici dužine reda, već se isti puštaju da slobodno rastu i ispupunjavaju cjelokupni prostor u razmjerama postavljenog naslona.

Slika 36. Sistem uzgoja dvorodnih

(lijevo) i jednorodnih (desno) sorti maline

37

Još jedna bitna karakteristika izdanaka jednogodišnjih sorti maline jeste da oni ne mogu postići visinu koju dostižu sorte iz grupe dvogodišnjih malina, te se za ostvarenje približno jednakih prinosa kao kod dvogodišnjih malina, mora ostavljati veći broj izdanaka unutar reda, što je adekvatno odgovarajućem sistemu uzgoja istih. Slika 37. Ostavljanjem većeg broja izdanaka po dužnom metru reda prilikom uzgoja

jednogodišnjih sorti maline čiji izdanci ne dostižu visinu rasta kao kod dvogodišnjih, postižu se približno jednaki prinosi u

odnosu na iste Jednogodišnje sorte maline tolerantnije su na bolesti kao što je trulež korijena uzrokovana fitoftorom, odnosno na suvišne količine vlage u zemljištu, što ukazuje da se mogu uzgajati na onim parcelama koje nisu pogodne za uzgoj genotipova više podložnih ovoj pojavi, kao što je na primjer kultivar Vilamet. Ova otpornost posebno se odnosi prilikom tehnologije uzgoja samo za jednu, jesenju berbu, obzirom da izdanci ne prerzimljavaju čime se prekida životni ciklus većine bolesti i štetočina, i time samanjuje mogućnost inficiranja i masovnijeg širenja zaraze unutar zasada. Ipak, treba napomenuti da iste nisu u potpunosti otporne na navedene bolesti, te u ekstremnim slučajevima mogu pokazati simptome navedenih pojava.

Slika 38. Zasad maline jednogodišnje sorte Heritidž (lijevo) i dvogodišnjeg kultivara Vilamet tokom 2006 godine kada je došlo do masovnog propadanja

velikog broja zasada na području BiH

38

Kada nastupe više temperature, nakon što su ispunjene potrebe za brojem sati hladnoće tokom zime, biljke počinju da polako prekidaju svoju fazu mirovanja, odnosno dormantnost i dakle, gube svoju tolerantnost na hladne temperature. Zimska ozljeda od hladnoće češće je rezultat fluktuacije zimskih temperatura prije nego apsolutnih niskih temperatura. Ova fluktuacija događa se izraženije krajem zime i s početka proljeća, kada solarna radijacija u periodu vedrih dana može podići unutrašnje temperature izdanaka maline za nekoliko stepeni više nego što su okolne temperatura zraka. Kada sunce zađe i temperature zraka postanu još hladnije, prekomjerno zagrijani izdanci maline mogu doživjeti žestoki stres od strane brze promjene u temperaturi, kao i usljed veoma niske temperature. Na taj način dolazi do izmrzavanja maline. Na lokacijama gdje su ovakve pojave moguće, dvogodišnje sorte maline trebalo bi saditi na nagibima okrenutim prema sjeveru, ako je moguće, za minimiziranje izloženosti uticaju zagrijavanja od direktne sunčeve svjetlosti tokom zime. Južnoj i jugozapadnoj strani okrenuti nagibi su manje optimalne lokacije. Takođe, napomene radi, kod dvogodišnjih sorti maline tokom zime je obavezno puštanje izdanaka po zemlji, kako bi isti pod snježnim pokrivačem ostali izolirani od prethodno nevedene pojave. Za razliku od dvogodišnjih, izdanci jednogodišnjih kultivara maline koji se uzgajaju za berbu u jesen, prema provedenim istraživanjima, nisu pokazivali simptome izmrzavanja, ukoliko su tokom zime ostavljani u uspravnom položaju, obzirom da zbog jačine izdanaka nisu skloni polijeganju, te su sasvim normalno ispoljili novi rast i plodonošenje druge godine.

Obzirom da jednogodišnje sorte maline plodonose u periodu godine kada su deficitarne količine vlage u zemljištu obavezno pri uzgoju zahtjevaju sistem za navodnjavanje.

Razmnožavanje jednogodišnje maline putem zrelih izdanaka golih žila u praksi se dosta rijetko primjenjuje, obzirom da iste plodonose na vršnom dijelu izdanka odmah prve godine, što dodatno iscrpljuje samu biljku. Stoga, masovniji način proizvodnje sadnog materijala kod sorata jednogodišnjeg tipa maline predstavlja produkcija kontejnerskih sadnica razmnožavanjem putem reznica korijena.

Morfogeneza grma kod jednogodišnjih sorti maline, kroz vegetacione cikluse, odvija se na sljedeći način:

I godina – izdanci intenzivno rastu i sekundarno debljaju, te dolazi do diferencijacije i razvoja generativnih pupoljaka, kao

39

i plodonošenja krajem jeseni na gornjoj polovini jednogodišnjih izdanaka. Poslije berbe dio izdanka koji je plodonosio prirodno se suši.

II godina – u proljeće (ukoliko su ostavljeni donji dijelovi izdanaka iz prethodne godine) na istim dolazi do diferencijacije i razvoja generativnih pupoljaka, te plodonošenja tokom juna i jula, a nakon berbe ovi izdanci se prirodno suše od vrha prema bazi, čime se završava životni ciklus.

Slika 39. Životni ciklus jednogodišnjih sorti maline Sadnja jednogodišnjih sorti maline Prilikom izbora mjesta za podizanje zasada, i jednogodišnje maline, treba obratiti pažnju na činjenicu da iste zahtjevaju punu izloženost suncu i dobro drenirano zemljište, te iste nikada ne tolerišu mokra, odnosno vlagom zasićena zemljišta. Maline će koristiti vodu u onom iznosu koliko se ispari procesom evaporacije, ili više za vrijeme produkcije plodova, posebno u periodima sa visokim temperaturama ili vjetrovima. Pogodno zemljište za malinu može zadržati 7-14 dana vlagu prije nego se ozbiljni nedostaci iste dogode, rast biljke zaustavi, listovi osuše ili ožegotine od sunca pojave. Apliciranje organske materije, kao i sadnja na uzdignutim gredicama su posebno korisni za obezbjeđenje dosljednog rasta, prinosa, i zdravstvenog stanja biljke. Prema tome, prije same sadnje , i jednogodišnje, maline preporučuje se uzgajati kao predkulturu pogodan usjev za zelenišno đubrenje ili inkorporirati određene količine zgorjelog stajnjaka za povećanje sadržaja organske materije u zemljištu. Takođe, buduće plantaže trebale bi biti izolirane od

40

divljih populacija maline ili kupine, koje predstavljaju glavne rezervoare za različite bolesti i štetočine.

Prije same sadnje zemljište je potrebno dobro usitniti i poravnati kako bi se izbjegle moguće neravnine koje onemogućavaju da se izdanci maline kose na odgovarajuću, jednaku visinu. Obzirom da se obično radi o kontejnerskom tipu sadnog materijala , jednogodišnje sorte maline mogu se saditi tokom cijele sezone vegetacije, mada jesenja sadnja ima niz prednosti, te se stoga i preporučuje.

Kontejnerske sadnice, i maline, imaju niz prednosti u odnosu na klasične sadnice zrelih izdanaka golih žila, a iste se ogledaju u sljedećem:

kako u rasadničkoj proizvodnji, tako i u kasnijoj tehnologiji uzgoja, predstavljaju viši stepen tehnološkog nivoa;

kontejnerske sadnice se mogu saditi tokom cijelog perioda vegetacije, a ne samo za vrijeme fenofaze mirovanja biljke, obzirom da takve biljke posjeduju supstrat u kojem se njihov korijen nesmetano razvija, tako da one tokom i nakon sadnje ne prekidaju svoj razvoj, donosno ne zahtijevaju period aklimatizacije, već normalno isti nastavljaju;

veći je procenat prijema biljaka, a sam čin sadnje je daleko lakši;

jednostavnije su za manipulaciju, kao i održavanje do momenta sadnje na mjestu prodaje, te nakon sadnje zahtijevaju manje vode za navodnjavanje.

Nedostaci kontejnerskih sadnica se uglavnom ogledaju u otežanom transportu.

Slika 40. Kontejnerske sadnice maline

41

U voćarski razvijenijim zemljama dominantno se koristi sadni materijal proizveden metodom kulture tkiva. Takva sadnica obzirom da je izrazito osjetljiva na štete od mraza uglavnom se sadi u proljeće, i ne prije nego što opasnost od izmrzavanja prođe. Izbjegavati sadnju na slabo dreniranim zemljištima, i onima gdje je predkultura bila neka od vrsta osjetljivih na verticillium (paradajz, krompir, jagoda i dr.). Pripremljene sadnice sade se centimetar dublje nego što su bile u rasadniku. Nakon sadnje sadnice se uobičajeno ne prikrajućuju, kao što je to slučaj kod dovogdišnje maline, već se ostavljaju da plodonose odmah iste godine. Međutim, u slučaju slabije pojave novih izdanaka preporučuje se izvršiti prikraćivanje. Razmak između redova ne bi trebao biti manji od 2,40 m, iako isti zavisi dobrim dijelom od veličine opreme koja će se koristiti za održavanje plantaže. U tom slučaju, treba omogućiti najmanje 60 cm više razmaka između redova nego što je najveća širina opreme koja se koristi u navedenom zasadu. Dakle, razmak koji se preporučuje je tri metra između redova, a sadnja unutar reda 25-30 cm, s tim što će se izdanci proizvoljno ostavljati u toj zoni kako se kasnije pojavljuju, i težiti da ispune cjelokupan red. S kretanjem vegetacije počinje i razvoj mladih izdanaka. Najvažniji, gotovo jedini posao je obrada zemljišta. Rodnost ovog tipa maline počinje da opada poslije petnaest godina, nakon čega se zasad krči i na isto zemljište vraća tek poslije tri -četiri godine. Sistem uzgoja i naslon za dvorodne maline Za razliku od dvogodišnjih kultivara maline, koji se uzgajaju u tipu vertikalnog špalira sa tipom naslona poznatim kao I-sistem, a što podrazumjeva naslon od stubova koji nose po jednu žicu u dva nivoa duž redova, te pojedinačno vezanje dvogodišnjih izdanaka za žicu tokom perioda plodonošenja, kao i jasno definisan broj izdanaka na dužinu reda (kod vilameta 6-7, kod mikera 5), sorte jednogodišnje maline se uzgajaju u špalirskom sistemu slobodnih grmova sa tipom naslona uobičajeno nazvanim T-sistem. Ovakav način uzgoja podrazumjeva da se u unutarrednom prostoru izdanci puštaju da slobodno rastu tako da oni ispune zonu po 30-40 cm s obje strane od centra reda, i to proizvoljno, bez jesno definisanog broja prirasta na dužni metar. Svi izdanci koji se pojave u traci širine 80 cm u redu se ostavljaju da rastu i plodonose. S druge strane, svi oni koji se pojave izvan ove zone obavezno se uklanjaju. Broj izdanaka koji se preporučuje po jednom dužnom metru može da iznosi od 10-15, pa

42

čak i više, s tim da se vodi računa o prenatrpanosti istih kada dolazi do pada produkcije.

Slika 41. Sistem uzgoja jednogodišnje maline: u unutarrednom prostoru izdanci se puštaju slobodno da rastu bez jasno definisanog broja istih na

jednicu dužine reda (lijevo). Svi izdanci koji se pojave izvan zone od 80 cm, sa centrom reda u sredini, se ukljanjaju (desno)

Kada je u pitanju naslon, isti služi samo kao podrška izdancima sa strana, kako bi se omogućio efikasniji prolaz između redova. Takav naslon podrazumjeva klasične stubove instalirane u centru duž reda na razmak od 5-7 m, a na istim postavljenu po jednu, 80 cm dugu, poprečnu letvu (dimenzija 2,0 x 2,5 cm) koja je fiksirana za svaki stub, na visini od oko 120 cm iznad zemlje. Ovakav tip naslona naziva se T-sistem. Slika 42. T-sistem naslona prilikom uzgoja jednogodišnjih sorti maline

Za svaki kraj drvene letve, pružajući se u dužini cjelokupnog reda, pričvršćuje se galvanizirana, plastificirana ili pocinčana žica, debljine 3 mm, ali može se upotrijebiti i obična špaga. Širina imeđu dvije žice/špage ili dva reda žice/špage jednaka je širini poprečne letve, dakle 80 cm. Izdanci se usmjeravaju da slobodno

43

rastu između žica, odnosno unutar redova, dakle ne vežu se pojedinačno za žice/špage već rastu slobodno, te se pod težinom vegetativne mase i roda samo oslanjaju na iste. Ovakav tip naslona je dosta sličan onom kod dvogodišnje maline sorte Miker, s tim što on obavezno na stubovima ima poprečne letve postavljene u dva nivoa, i dodatne redove žice. Obzirom da ovakav sistem uzgoja podrazumjeva razvoj izdanaka u širini do 80 cm unutar reda, dakle sa dvije strane po 40 cm, i sam razmak između redova je u odnosu na onaj kod dvogodišnje sorte

maline vilamet veći, te obično iznosi 3 m.

Slika 43. Zasad jednogodišnje maline sorte

Polka star 4 godine. Pravilan način održavanja

zemljišta u istom predstavlja sistem trava malč, gdje je međuredni

prostor zatravnjen, a redni čist bez korova

Treba napomenuti, da

se takav razmak preporučuje i za dvogodišnju sortu maline Miker, obzirom da ista obrazuje izrazito duge plodonosne mladare, te zahtjeva T – sistem naslona.

U nekim područjima vrlo praktično rješenje naslona može se postići postavljanjem mrežastih žica u redove, tako da se izdanci prilikom rasta provuku kroz ćelijice mrže i tako zadržavaju uspravan položaj.

Slika 44. Namjenski napravljen naslon za jednogodišnji tip maline

44

Ovo se obično praktikuje prilikom proizvodnje jednogodišnjih malina u plastenicima i staklenicima za izvansezonsku proizvodnju.

Mada su najčešće u primjeni, osim drvenih stubova i poprečnih letvi mogu se koristiti i metalni ili betonski stubovi za različitim izvedbama poprečnih prečaga.

U proizvodnoj praksi veoma često prilikom uzgoja jadnogodišnjih sorti maline praktikuje se sistem uzgoja koji se naziva alternativni špalir. Po konstrukciji naslona isti je u potpunosti identičan sa T -sistemom špalira. Međutim, razlike su u tipu izdanaka koji se ostavljaju u pojedinim redovima. Naime, planataža jednogodišnje maline organizovana je tako da se svaki drugi red uzgaja za berbu u jesen, dok se ostali uzgajaju za berbu u ljeto.

Slika 45. Uzgoja jednogodišnjih sorti maline u sistemu

alternativnog špalira Na taj način osigurana je pojava plodova tokom čitave sezone vegetacije i isk orištena biološka osobina jednogodišnjih sorti maline. Naravno u ovakvim slučajevima prinosi po jedinici površine su dosta smanjeni, a potrebno je i više radne snage u održavanju ovakvog sistema uzgoja. Zbog toga se isti preporučuje samo na manjim površina ma. Tehnologija uzgoja i rezidba jednogodišnjih kultivara maline U zavisnosti od tempiranja perioda plodonošenja, razlikuju se dva osnovna načina rezidbe, a time i uzgoja jednogodišnjih sorti maline:

za dvije berbe (jesen prve i ljeto druge godine) i za jednu berbu (jesen prve godine).

Kod uzgoja jednogodišnjih sorti maline za jesenju berbu prve i ljetnu berbu druge godine tehnologija uzgoja i rezidba podrazumjevaju: tokom maja prve godine nakon sadnje, koja je bila u jesen ili u proljeće, za vrijeme intenzivnog vegetativnog rasta izdanaka vrši se odabir najjačih, najkvalitetnijih i najboljih prirasta za plodonošenje u

45

jesen, tako da se ostavlja obično 10-15 istih na dužni metar. Svi ostali izdanci, kao i oni koji izrastaju izvan zone 80 cm širine reda (s jedne i druge strane po 40 cm) uklanjaju se do osnove. Nakon maja intenzitet rasta opada, a dolazi do debljanja i odrvenjavanja izdanaka, diferencijacije i razvoja generativnih pupoljaka, te konačno plodonošenja na vršnom dijelu izdanka tokom jeseni (avg ust-septembar-oktobar u zavisnosti od sorte). Nakon toga, obzirom da se dio izdanaka koji je plodonosio prirodno suši, isti se makazama uklanja odmah nakon berbe na dužinu zone plodonošenja. Preostali dijelovi izdanaka tokom zime se ostavljaju u uspravnom položaju, usljed prirodnog rasta, i obzirom da ne postoji opasnost od izmrzavanja istih. Istovremeno se sa uklanjanjem vršnog dijela izdanaka koji su donijeli rod elminišu i svi drugi jednogodišnji izdanci koji su se pojavili te godine. U proljeće druge go dine na ostavljenom dijelu prošlogodišnjeg izdanka koji nije plodonosio nastupa fenofaza cvjetanja krajem maja i početkom juna, te plodonošenje koje se poklapa sa periodom plodonošenja dvogodišnjih sorti maline (juni -juli). Nakon berbe dolazi do prirodnog sušenja izdanaka koji su plodonosili, te se isti uklanjaju do osnove. Istovremeno, tokom maja vrši se selekcija novi-mladih izdanaka koji se razvijaju iz korijena, a koji će plodonositi u jesen te godine.

Slika 46. Shematski prikaz uzgoja i rezidbe jednogodišnjeg tipa maline za dvije berbe

Dakle, u ovakvim sistemu uzgoja kod jednogodišnjih sorti mali ne postižu se dvije berbe tokom godine. Međutim, treb a napomenuti da će ovaj ljetni rod značajno smanjiti prinos u jesen, te se jednogodišnje sorte maline u praksi veoma rijetko gaje u ovakvom sistemu uzgoja i rezidbe.

46

Kod uzgoja jednogodišnjih sorti za jednu berbu koja se obavlja u jesen, period avgust–oktobar, tehnologija uzgoja i rezidba podrazumjevaju: u proljeće kada počinje rast izdanaka vrši se selekcija, odnosno odabir i ostavljanje najboljih u skladu sa definisanim sistemom uzgoja, a koji će plodonositi u jesen. Nakon berbe, obzirom da se izdanci počinju sušiti odmah od vrha prema dnu isti se uklanjaju tako da se ostavi 5 cm od zemlje. Ovo uklanjanje trebalo bi odgoditi do kraja zime, obzirom da isto omogućava da se određene rezerve koje ostaju u izdancima mobiliziraju u korijen, što će imati za posljedicu snažniji rast s proljeća.

Sl.47. Sistem rezidbe i tehnologija uzgoja jednogodišnjih sorti mali ne za jednu berbu, u jesen

Uklanjanje izdanaka može se obavljati ručno - običnom kosom, ili pak mašinski – kosilicama koje su

Slika 48. Šematski prikaz rezidbe jednogodišnjih sorti maline za jednu berbu (lijevo), pokošeni izdanci do određene visine (desno)

47

podešene na određenu visinu. Takođe, u područjima gdje postoji opasnost od ekstremnih temperatura pokošeni izdanci mogu da se ostavljaju u zasadu sve do proljeća kada se uklanjaju čim se snijeg otopi, ali dok još zemlja ne odmrzne. Međutim, ovakav način omogućava veću pojavu bolesti i štetočina, te se zbog toga manje preporučuje. Novi izdanci koji se u proljeće razvijaju iz pupol jaka u bazi biljke ili na korijenu druge godine, kada se temperatura podigne iznad tačke smrzavanja, služit će za plodonošenje u jesen. Ovakav način rezidbe ima za posljedicu razvoj jednogodišnjih izdanaka visine do 1,8 m čiji će vrhovi u jesen iste godine biti opterećeni rodom.

Slika 49. Sorta maline Polka, tehnologija uzgoja za

jednu berbu Treba napomenuti da se za hladnija područja preporučuje gajenje kultivara koji imaju raniju sezonu sazrijevanja, tako da bi plodovi mogli prispjeti za berbu prije pojave žestokih mrazeva. U suprotnom potrebno je instalirati zaštitne strukture koje obezbjeđuju adekvatno sazrijevanje svih plodova.

Važno je napomenuti da se jednogodišnje maline uglavnom uzgajaju samo za jesenju berbu, odnosno njihovi izdanci se ostavlj aju samo jednu godinu, što ima niz prednosti , i to:

veći prinosi u odnosu na iste koji se postižu u drugoj godini, sazrijevanje plodova u periodu kada svježe maline nema na

tržištu, obzirom da je tada cijena plodova i najveća. S druge strane, plodovi koji bi stizali druge godine bili bi u potpunosti zanemarljivi, obzirom da isti pristižu u periodu kada je tržište preplavljeno plodovima dvogodišnjih sorti maline (juni -juli),

lakše je održavanje zasada – kod uzgoja jednogodišnjih sorti maline za jednu berbu u jesen uklanjanje izdanaka nakon berbe se može izvršiti ručno ili mašinski , na taj način što se grmovi pokose do osnove,

smanjena je pojava bolesti i štetočina.

48

Zbog svega ranije navedenog, ukoliko se preferira ljetna (junsko -julska) berba preporučuje se saditi dvogodišnje kultivare maline, nego jednogodišnje rezati i tempirati za ovaj period plodonošenja. Održavanje i njega zasada jednogodišnjih sorti maline Održavanje zasada jednogodišnjih sorti maline pored rezidbe podrazumjeva: obradu zemljišta, đubrenje, navodnjavanje i zaštitu od bolesti i štetočina.

Održavanje zemljišta podrazumjeva sistem trava malč, gdje se međuredni prostor zatravi, i to travama necvjetnicama , koje se kose više puta tokom godine, a unutarredni se ručno obrađuje, odnosno okopava, ili pak mašinski freza. Ne preporučuje se održavanje zemljišta u sistemu jalovog ugara, odnosno obrada cjelokupne površine. Slika 50. Pravilno održavanje

zemljišta u zasadu jednogodišnje maline –

sistem trava malč Adekvatna ishrana, odnosno đubrenje jedan je od temeljnih faktora za postizanje odgovarajućeg rasta, prinosa i kvaliteta plodova svih biljaka, pa i jednogodišnjih sorti maline. Obzirom da ovakav tip maline u istoj godini formira vegetativnu masu i plodonosi , za njen uspješan uzgoj neophodno je izvršiti adekvatno đubrenje. Đubrenje je u osnovi dobrim dijelom pod uticajem: teksture zemljišta, pH reakcije, te procenta -sadržaja organske materije u istom. Prije same sadnje potrebno je izvršiti analizu zemljišta, kojom će se odrediti sadržaj svakog makro i mikrohranjiva u zemljištu, kao i pH reakcija istog. Takođe, analiza lista na sva hranjiva, i pregledi iznošenja N i K berbom i uklanjanjem izdanaka, trebali bi biti izvođeni tokom vegetacije za što preciznije određivanje hranidbenih potreba biljaka maline. Snaga rasta biljke, debljina izdanka, veličina i boja lista, važni su indikatori zdravstvenog stanja jedinki, ali i potrebe za odgovarajućim režimom đubrenja.

49

Malina u BiH se uobičajeno đubri kombinacijom četiri različite metode: primjenom stajnjaka, rasipanjem granuliranih-mineralnih đubriva, vodotopivim đubrivima - kristalonima putem sistema za navodnjavanje i folijarnom aplikacijom mikroelemenata. Udio ukupnog đubrenja dodat svakom od navedenih metoda ovisi od sadržaja specifičnih nutrienata, prirodne plodnosti zemljišta, te vodenog potencijala sistema za navodnjavanje koji je u upotrebi. Ukoliko se ne posjeduje sistem za navodnjavanje đubrenje može biti izvršeno samo kombinacijom rasturanja stajnjaka i rasipanjem granuliranih đubriva. Sortiment jednogodišnjeg tipa maline Autumn bliss (Otem Blis) - Engleska je sorta jednogodišnje maline, nastala 1984 godine u Ist Molingu. Srednje je bujnosti , kratkih izdanaka koji nose mali broj trnova na sebi. Ranije je epohe zrenja u odnosu na ostale dvorodne sorte (sazrijeva otprilike 10-14 dana prije Heritidža). Najveći dio roda iznese prve dvije nedjelje berbe, što je prednost za sjevernija područja. Plodovi su krupni, sa krupnim koštunicama. Prijatnih je organoleptičkih karakteristika. Plodovi su pogodni za upotrebu u svježem stanju i za preradu. Otporna je na trulež korijena koju izaziva Phytophthora fragariae.

Autumn Britten – (HRI East Malling, Engleska) Ovo je rana sorta maline, krupnih i čvrstih plodova, koji imaju dobar okus. Ista se odlikuje dugom sezonom plodonošenja. Sazrijeva dan ili dva poslije sorte Autumn Bliss. U poređenju sa istom, izdanci ove sorte postižu veću visinu, plodovi su boljeg kvaliteta, prinos je sličan ili veći. Ima veoma široku

50

rasprostranjenost u pogledu uzgoja. Polana - Veoma je popularna Poljska sorta jednogodišnje maline, stvorena 1991 godine. Jedan od roditelja joj je Heritidž, a drugi Zeva jesenja. Odlikuje se bujnim izdancima. Sazrijeva otprilike 2 nedjelje prije Heritidža. Odlične je rodnosti. Ima krupne plodove, prij atnog okusa. Plodovi iste se često mogu prepoloviti. Pogodna je za različite vidove upotrebe. Iz jednog pupoljka daje dvije rodne grančice. Osjetljiva je na trulež korijena . Ova jednogodišnja sorta maline vrlo je jednostavna za uzgoj, obzirom da ne zahtjeva velika ulaganja, posebno zato što se uspješno gaji bez naslona. Redovno i dobro rađa, a plodovi dugo zadržavaju svježinu, te i zbog vremena sazrijevanja lako nalaze put do potrošača. Veliki je ljubitelj vode, pa je i proizvodnja iste gotovo nezamisliva bez navodnjavanja. Odovara joj plodno, rastresito, dobro drenirano i od korova očišćeno zemljište na ravnim parcelama. Poželjno je da isto bude neutralno do blago kiselo. Istovremeno formira cvjetove i plodove. Prvi cvjetovi pojavljuju se kada izdanak d ostigne najveću visinu, oko 170 centimetara. Cvetanje počinje od vrha biljke i traje sve do kasne jeseni, zbog čeka ova malina uvijek ima cvjetova, zrelih i zelenih plodova. Pun i rod dostiže u drugoj godini. Plodovi sazrijevaju krajem jula ili početkom avgusta. Beru se svaki drugi ili treći dan. Boju, okus i miris zadržavaju nekoliko dana. Poslije prvog mraza izdanci se suše i tada prestaje berba. Ostave se petnaestak dana da se sokovi "smire" i potom pokose, odnosno odstrane do zemlje. "Polana" je odlične rodnosti. Ako je posađena na odgovarajućem zemljištu i dobro negovana, po hektaru može da se ubere preko 12 t. Plodovi su konični, tamnocrveni, okusni kad su svježi, ali pogodni i za preradu. Zahtjeva minimalnu zaštitu, jer se košenjem izdanaka smanjuju uslovi za pojavu bolesti i štetočina. Jedan izdanak "polane" u prvoj

51

vegetaciji daje do osam novih biljaka. Svake godine taj broj se udvostruči. Međutim, optimalno je da u punoj rodnosti na dužnom metru bude dvadesetak biljaka. Polka - Sorta je iz istog istraživačkog centra kao i Polana (Poljska). Veoma je kvalitetna, izraženije otpornosti na nepovoljne biotičke i abiotičke uslove sredine. Svijetlo crvene je boje ploda. Plod se odlikuje izrazitom čvrstoćom i konzistencijom bobica, te izvrsne arome i okusa.

Karolina (Caroline, University of Maryland, SAD) – Široko rasprostranjena i jedna od standardnih jednogodišnjih sorti maline. Posjeduje izrazito krupne plodove kupastog oblika sa izuzetnim okusom maline. Vrlo je produktivna sorta i može se uzgajati u različitim područjima. U južnim područjima plodovi mogu pristići već u junu. Izrazito je bujnog rasta, izdanci su visoki i uspravni, a tolerantna je na fitoftoru i sivu plijesan. Ranije sazrijeva od heritidža. Branje plodova sa kratkih bočnih rodnih grančica može biti otežano, ali daje dobre jesenje prinose. Posle dužeg skladištenja plodovi dobijaju tamniju boju. Otporna je na trulež korena koju izaziva Phytophthora fragariae. Heritage (Heritidž) – Ova sorta maline nastala je 1969 godine u SAD-u (Cornell University, Njujork). Smatra se standardnom dvorodnom sortom. Karakteriše se bujnim, hrapavim i trnovitim

52

izdancima izražene visine. Visoko prinosna je sorta. Plod je srednje krupnoće, privlačnog izgleda, dobrog okusa i čvrstoće, te je pogodan za upotrebu u svježem stanju i za preradu. Plodovi na jednogodišnjim izdancima sazrijevaju veoma kasno, te u višim predjelima često ne uspije iznijeti cjelokupan rod zbog pojave jakih mrazeva. Otporna je na većinu bolesti.

Anne je poznata zbog svoje veličine, boje i izrazitog slatkog okusa plodova. Plodovi sazrijevaju krajem avgusta preko oktobra pa sve do prvih žestokih mrazeva. Visokoproduktivna je jednogodišnja sorta maline žuto obojenog ploda.

Poranna Rosa – još jedna poljska selekcija jednogodišnje mali ne žuto ili svijetlo narandžasto obojene boje ploda. Biljka proizvodi mali broj izdanaka koji dostižu visinu od oko 1,5 m. Plodovi su krupni, sferičnog oblika, kompaktni, čvrsti i veoma okusni.

53

S A D R Ž A J

UVOD ................................................................................................ ........................ 3 I DIO JEDNOGODIŠNJA/DVORODNA MALINA

OSNOVNI PRINCIPI UZGOJA JEDNOGODIŠNJE/DVORODNE MALINE .............................. 7

CRVENE MALINE ....................................................................................... .................. 8

ZLATNE ILI ŽUTE MALINE ...................................................................................... ..... 9

CRNE MALINE ...................................................................................................... ..... 10

PURPURNE MALINE .............................................................................................. ..... 11

HIBRIDI MALINE I KUPINE ...................................................................................... .. 11

PROIZVODNJA MALINE U SVIJETU ......................................................................... .... 14

PROIZVODNJA MALINE U EU ................................................................................. .... 14

JEDNOGODIŠNJE I DVOGODIŠNJE MALINE ................................................................. 21 Osnovne karakteristike jednogodišnjih sorti maline . ................................................... .. 22 Aktuelni sortiment jednorodnog/dvogodišnjeg tipa maline u BiH . ................................... 28 Perspektivni sortiment jednorodnog/dvogodišnjeg tipa maline ...................................... 29

OSNOVNE KARAKTERISTIKE JEDNOGODIŠNJIH SORTI MALINE ................................... 33 Sadnja jednogodišnjih sorti maline .......................................................................... ... 39 Sistem uzgoja i naslon za dvorodne maline ............................................................... .. 41 Tehnologija uzgoja i rezidba jednogodišnjih kultivara maline . ...................................... . 44 Održavanje i njega zasada jednogodišnjih sorti meline ............................................... .. 48 Sortiment jednogodišnjeg tipa maline ................................................................... ...... 49 SADRŽAJ .......................................................................................................... ........ 53