tehnologija, kultura, razvoj
TRANSCRIPT
Udruženje Tehnologija i društvo
Institut Mihajlo Pupin - Centar za istraživanje razvoja nauke i
tehnologije
TEHNOLOGIJA KULTURA
RAZVOJ
Tematski zbornik radova
XXVII naučnog skupa međunarodnog značaja
Tehnologija kultura i razvoj
Kontekst skupa
Zapadni Balkan na putu ka Evropskoj uniji
Prva tema skupa Uticaj pandemije COVID-19 na različite
društvene tehnološke i privredne aspekte i promišljanje razvoja
Druga tema skupa Poželjna i moguća razvojna specijalizacija
Srbije i zemalja Zapadnog Balkana - uticaj društvenih
kulturoloških i tehnoloških faktora
održan u Beogradu onlajn 11122020 godine
Udruženje Tehnologija i društvo Institut Mihajlo Pupin
Centar za istraživanje razvoja nauke i tehnologije
Urednici
Profdr Đuro Kutlača
Dr Dušica Semenčenko
Recenzenti
Profdr Novak Jauković
Profdr Tatjana Mamula Nikolić
Profdr Mirko Vujošević
ISBN 978-86-82183-20-4
Tiraž 100 primeraka
ŠtampaAkademska misao Beograd
2021
Organizatori naučnog skupa Udruženje Tehnologija i društvo
Institut Mihajlo Pupin
Centar za istraživanje razvoja nauke i tehnologije
Mašinski fakultet Beograd
Elektrotehnički fakultet Podgorica
Sadržaj
Strana
Napomene urednika 1
Uticaj pandemije COVID-19 na različite društvene tehnološke i
privredne aspekte i promišljanje razvoja
3
Marija Lugonjić Olja Arsenijević COVID 19 i ljudska prava 4
Ana Matović Milan Milošević Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme
COVID-19
17
Drago Orčić Olja Arsenijević Stefan Orčić COVID - 19 izazov ili šansa
inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja
29
Poželjna i moguća razvojna specijalizacija Srbije i zemalja Zapadnog
Balkana - uticaj društvenih kulturoloških i tehnoloških faktora
41
Vidosav D Majstorović Radivoje Mitrović Žarko Mišković Industrija 40
u Srbiji - kako je primeniti
42
Dušica Semenčenko Valentina Nikolić Đuro Kutlača Sektor poljoprivrede
u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i susednim zemljama
53
Lazar Živoković Dijana Štrbac Đuro Kutlača Naučnotehnološke i
inovacione politike analiza stanja u Srbiji
74
Dušica Semenčenko Đuro Kutlača Strategija pametne specijalizacije u
Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
93
Opšte teme skupa 118
Slobodan Miladinović Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava 119
Dijana Štrbac Lazar Živoković Đuro Kutlača Metodologije za merenje
naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
134
Marija Radunović Religijski korijeni ekonomije Evrope 151
Nikola Vasilić Dušica Semenčenko Đuro Kutlača Sanja Popović-Pantić
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
167
Sanja Popović-Pantić Dušica Semenčenko Nikola Vasilić Izgradnja
kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
183
Napomene urednika
_____________________________________________________________________
1
Poštovani čitaoci
27 naučni skup ldquoTehnologija kultura i razvojrdquo razmatrao je sada već
četrnaesti put teme koje su u okviru opšteg konteksta skupa ldquoZemlje Zapadnog
Balkana na putu ka Evropskoj unijirdquo jer je 2007 godine doneta odluka da se
ovaj kontekst skupa zadrži sve dok sve zemlje Zapadnog Balkana ne budu
članice EU Kao i svake godine imali smo nekoliko osnovnih tema skupa
ovoga puta dve
2020 godina uvela nas je u takozvanu ldquonovu realnostrdquo pa je tako i TKR
27 održan 11122020 virtuelno ndash na onlajn platformi Pokazalo se da ovakav
način pristupa organizaciji naučnog skupa nije umanjio interesovanje učesnika
U ovom zborniku objavljujemo dvanaest radova Tri rada su posvećena
prvoj temi - Uticaj pandemije COVID-19 na različite društvene tehnološke i
privredne aspekte i promišljanje razvoja te razmatraju različite oblasti
(sociološke pravne tehnološke i ekonomske) uticaja pandemije COVID-19 na
društvo u celini i posebno u Srbiji Mada su istraživanja obavljena u prvoj
polovini jednogodišnjeg ispoljavanja pandemije neki od ovde prikazanih
nalaza su već globalno prezentovani ali ostaje mogućnost da u budućnosti
budu potvrđeni iili opovrgnuti
Druga tema je Poželjna i moguća razvojna specijalizacija Srbije i
zemalja Zapadnog Balkana - uticaj društvenih kulturološki i tehnoloških
faktora Redovni učesnici skupa i čitaoci zbornika zapaziće da se ova tema
(strategija pametne specijalizacije ndash S3) pojavljuju kao osnovna već četvrti put
a radovi posvećeni istraživanju ove metodologije i prakse datiraju iz 2015
godine U okviru druge osnovne teme autori su se trudili da ukažu na
specifičnosti odabranih oblasti S3 u regionu Zapadnog Balkana i naročito u
Srbiji kao i evaluacije i kritičke osvrte do sada primenjenih strategija u region
i širom Evropske unije kao i na razvoja teorije i prakse S3
Treće poglavlje koje je naslovljeno Opšte teme skupa donosi nam
radove autora koji se bave interakcijama tehnologije kulture i razvoja koja je
osnovni kredo našeg okupljanja od početka organizovanja naučnog skupa Tu
su i radovi koji doprinose našem uvidu u metodloške mogućnosti za anliziranje
nacionalnih inovacionih sistema kao dinamičnih kategorija u okviru kojih se
odvijaju sve interakcije nauke i istraživanja poslovnog sektora i državne
Napomene urednika
_____________________________________________________________________
2
uprave koje kao krajnji rezultat doprinose boljitku ili stagnaciji i nazadovanju
društva
Nadajući se da ćete i u ovom tematskom zborniku radova naći
odgovore na neka od pitanja koja su u fokusu vašeg interesovanja iili ćete
naći inspiraciju za produbljivanje i istraživanje nalaza o fenomenima koje su u
ovim radovima autori predstavili prepuštamo isti vašem zanimanju i kritici
Na kraju navešćemo prikladno definisane izjave prof Matejića u
kojima ništa nije nedostajuće niti suvišno a kojima se završavaju napomene
urednika svih prethodnih zbornika radova TKR
Kriterijumi za prihvatanje radova koji se objavljuju u zborniku
postavljeni su i dosledno poštovani od prvog skupa izvedenog davne 1994
godine U ovom zborniku su očuvani ideje i nalazi svakog autora objavljenih
radova te su autori jedini nosioci pohvala i naučnih odgovornosti za kvalitet
svojih radova
Dušica Semenčenko i Đuro Kutlača
Uticaj pandemije COVID-19 na različite
društvene tehnološke i privredne aspekte i
promišljanje razvoja
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
4
Marija Lugonjić1 profdr Olja Arsenijević2
COVID 19 I LJUDSKA PRAVA
Apstrakt Tehnologija može imati značajnu ulogu u globalnoj borbi protiv
pandemije COVID 19 što ne znači da vlade imaju blanko ček za širenje digitalnog
nadzora Nedavna iskustva su pokazala da se vlade nerado odriču privremenih
nadzornih ovlašćenja Zato se ne smeju zatvarati oči na putu stalne proširene
kontrole Pojačani digitalni nadzor može se koristiti za rešavanje ove vanredne
situacije u javnom zdravstvu samo ako su ispunjeni određeni strogi kriterijumi Vlasti
ne mogu jednostavno zanemariti pravo na privatnost i moraju osigurati da sve nove
mere imaju snažne garancije ljudskih prava Kad god vlade koriste tehnološke
mogućnosti kao deo svoje strategije za borbu protiv COVID-19 moraju to učiniti na
način koji poštuje ljudska prava Zbog svega navedenog cilj rada je da ukaže na
prednosti i nedostatke elektronskog nadzora značaj poštovanja ljudskih prava te
povezivanja svih karika u zdravstvenom sistemu
Ključne reči socijalni i zdravstveni menadžment lična prava digitalni
nadzor
COVID - 19 AND HUMAN RIGHTS
Abstract Technology can play a significant role in the global fight against
the COVID 19 pandemic which does not mean that governments have a blank check
to spread digital surveillance Recent experience has shown that governments are
reluctant to relinquish temporary oversight powers That is why we must not close our
eyes on the path of constant expanded control Enhanced digital surveillance can only
be used to address this public health emergency if certain stringent criteria are met
Authorities cannot simply ignore the right to privacy and must ensure that all new
measures have strong human rights guarantees Whenever governments use
technological capabilities as part of their strategy to combat COVID-19 they must do
so in a way that respects human rights Due to all the above the aim of this paper is to
point out the advantages and disadvantages of electronic surveillance the importance
of respecting human rights and connecting all the links in the health system
Key words social and health management personal rights digital
surveillance
1 Marija Lugonjić doktorant Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
marijalugonjicgmailcom 2 Olja Arsenijević redovni profesor Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
oljaarsenijevicfpspedurs
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
5
1 Uvod
Da bi ublažile širenje COVID-19 vlade širom sveta uvele su vanredne
situacije mere koje ograničavaju individualne slobode socijalna i ekonomska prava i
globalnu solidarnost Ove regulatorne mere su zatvorile škole radna mesta i tranzitne
sisteme otkazani su javni skupovi uvedeno je obavezno zatvaranje u kuće i razmešten
u velikim razmerama elektronski nadzor Pri tome ljudska prava se retko poštuju
uprkos tome koliko značajno na njih utiče pandemijski odgovor Norme i principi
ljudskih prava treba da vode vladine odgovore na COVID-19 i na taj način jačaju
odgovor javnog zdravlja na COVID-19
Ljudska prava su u osnovi povezana sa globalnim zdravljem u kontekstu
COVID-19 pandemije Pandemija AIDS-a pokazala je da je jedan od najefikasnijih
puteva ka postizanju javnog zdravlja neraskidiva veza između zdravlja i ljudskih
prava Evolucija od 30 godina je trebalo da obezbedi temelje za odgovor na COVID-
19 [1] Ljudska prava pružaju univerzalni okvir za napredovanje zdravlja na
globalnom nivou transformišući univerzalne moralne imperative u zakonsku
regulativu u ključnim domenima koji su relevantni za COVID-19
Umesto što se na ljudska prava gleda kao na ograničenja u vezi sa merama
javnog zdravlja trebalo bi prepoznati njihov presudni značaj za javno zdravlje kroz
racionalno proporcionalno i odgovorno građenje poverenja javnosti te dati prioritet
bezbednosti i zaštiti ugroženih i marginalizovanih grupa stanovništva
U radu se pokušava dati odgovor na pitanje kako su ljudska prava centralna za
tri međusobno povezana domena odgovora na COVID-19
1 ograničenje individualnih prava na zaštitu javnog zdravlja
2 ostvarivanje prava na zdravlje socijalnu sigurnost vodu stanovanje i obrazovanje
u kontekstu odgovora zdravstvenog sistema i mera fizičkog udaljavanja i
3 ispunjenje međunarodnih obaveza saradnje i pomoći
Posmatrajući ljudska prava na međunarodnoj ravni pokušava se naći odgovor
na to kako bi ljudska prava mogla bolje podržati odgovore politika na COVID-19
COVID-19 je ogolio socijalnu i ekonomsku nejednakost iako su ljudska
prava univerzalna nedeljiva i međusobno zavisna [2]Na osnovu ovih međusobno
povezanih prava može se zaključiti da vlade treba da se rukovode ljudskim pravima u
onome što rade kako bi zaštitile one koji su najugroženiji od diskriminacije i sprečile
ograničenja pojedinih sloboda u upravljanju krizom izazvanom pandemijom
Medicinska nega javno zdravlje socijalna i ekonomska prava kao i globalna
solidarnost trebalo bi da se ostvare kroz međunarodnu saradnju i pomoć
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
6
2 Ograničavanje prava kroz donošenje zakona po hitnom postupku
Međunarodne obaveze u okviru ljudskih prava ne prestaju u okviru globalnih
pandemija Međutim mnoge vlade uvele su zakone koji ograničavaju prava putovanja
zabranu javnih skupova i proširivanje upotrebe sile nad ljudima koji ne poštuju
izolaciju ta hapšenja i pritvaranja
Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima postavlja principe
prema kojima se obezbeđuje pravo pojedinca na zaštitu javnog zdravlja bez restrikcija
ili štete po njega Ograničenja prava moraju biti neophodna proporcionalna i
vremenski ograničena a ne proizvoljna i diskriminatorna [3]
Generalni sekretar UN je u više navrata govorio o značaju poštovanja ljudskih
prava te o tome da države u svom odgovoru mogu kroz sprovođenje mera koje su
srazmerne neposrednim pretnjama poštovati ljudska prava i vladavinu zakona
Ključno je razmotriti kako se ovo balansiranje ljudskih prava može koristiti za
procenu i usmeravanje političkih odgovora na zatvaranje i nadzor javnog zdravlja [4]
11 Ograničenja slobode kretanja
Novi zakoni o vanrednim situacijama stupili su na snagu u mnogim zemljama
zahtevajući da skoro svi pojedinci ostanu unutar omeđenih geografskih područja ili u
svojim domovimaU Kini u oblasti Vuhana i pokrajine Hubei oko 60 miliona ljudi
bilo je ograničeno samo na svoje domove [5] Ostale zemlje uključujući Indiju
Francusku Italiju Novi Zeland Južnu Afriku Poljsku Srbiju kao i mnoge druge
zemlje sprovele su zaključavanje u celoj državi izuzimajući lekare medicinske
sestre farmaceute trgovce službenike vlade i dostavljače hrane [6] Vlade su ovo
ograničenje slobode kretanja sprovele restriktivno uključujući sankcije zatvora
velikih novčanih kazni i slično
Ograničenje kretanja delimično ili potpuno ponavlja se pojavom novih
napada virusa [7]
Ograničenje kretanja je u ovakvim situacijama javnozdravstvena neophodnost
kao odgovor na COVID-19 ali neke od država za sprovođenje ove mere koriste
nepotrebnu i nesrazmernu silu (npr Indija Uganda) [8] [9]
Druge zemlje su nametnule eksplicitno kršenje ljudskih prava u svom
odgovoru na pandemiju proglašavajuči vanredno stanje bez jasnog vremenskog
ograničenja (Mađarska Srbija) [10] Ovo je omogućilo vlastima da imaju više
direktnih uticaja na ljudska prava Na primer u Srbiji su bile pogođene grupe
penzionera zbog potpune zabrane kretanja autistična deca i osobe sa invaliditetom
kao i mnoge druge marginalizovane grupe [11] [12] Rusija i Mjanmar su uvele
dugotrajne zatvorske kazne zatvorile veliki broj ljudi i tako povećale zatvorsku
populaciju što je zbog pretrpanosti zatvora i nekvalitne zravstvene nege zatvorenika
dovelo do brzog širenja COVID-19 [13]
Migranti i izbeglice su takođe bili pogođeni ovom merom Tajland je na
primer zabranio povratak svojim građanima koji rade u inostranstvu tokom pandemije
[14] [15]
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
7
Načela ljudskih prava nude jasan okvir za procenu legitimiteta takvih mera
Mnoga ljudska prava mogu biti derogirana ili ograničena radi zaštite javnog zdravlja
ali neka kao što je pravo na život ne mogu [3] [16-18] Sankcije za kršenje zabrane
kretanja treba da budu proporcionalne nacionalnoj pretnji od COVID-19 i ne bi
trebalo da budu neprimerene Na prime Viši sud u Keniji je doneo odluku o tome da
je policijski čas bio nezakonit kao i prekomerna upotreba sile u njegovom nametanju
utvrdivši da je policija odgovorna za kršenje prava na život i dostojanstvo ljudi za koje
se tvrdilo da su prekršili policijski čas Ovaj slučaj je značajan zbog toga što ističe
značaj sudske revizije ograničenja prava [19]
Da bi osigurale da donete mere ne budu diskriminatorne i nasilne vlade
moraju svoje politike da kreiraju transparentno angažujući učešće ranjivih grupa što
će osigurati ljudska prava i saradnju u vanrendim situacijama
12 Ograničenje privatnosti putem nadzora javnog zdravlja
U hitnim odgovorima na javno zdravlje neke države su izradile ili ublažile
zakone o zaštiti podataka radi praćenja zaraženih u meri socijalnog udaljavanja i radi
lakšeg nadzora bolesti [20] [21] Izrael je na primer koristio zakon o vanrednim
situacijama za praćenje lokacije pametnih telefona koristeći nacionalnu bezbednosnu
agenciju za praćenje potencijalno zaraženih ljudi [23] Koreja je objavila detaljne
podatke o zaraženim osobama putem privatnih aplikacija upozoravajući korisnike na
njihovu blizinu što je dovelo do diskriminacije starih ljudi U Kini su svi građani
morali da instaliraju na svoje telefone softver za predviđanje zdravstvenog stanja
praćenje i deljenje lokacija sa policijom koja je utvrđivala da li ljudi mogu da ulaze u
javne prostore [24]
U promociji praćenja kontakata putem digitalnih alata vlade mogu pojačavati
nejednakosti zato što mnogi ljudi nemaju moderne pametne telefone koji podržavaju
tehnologiju za traženje kontakata [25] Dakle kada se podaci prikupljeni putem ovih
aplikacija i drugih tehnologija koriste za informisanje donosilaca odluka one mogu
izostaviti ranjive grupe u kreiranju politike Dobar primer za ovo je Argentina
Argentinska vlada je usvojila CuidAR COVID-19 aplikaciju za olakšavanje traženja
kontakata Međutim nisu uzeli u obzir činjenicu da mnogi ljudi žive u neformalnim
naseljima da nemaju pametne telefone a da su upravo ta naselja najugroženija od
COVID-19 [26-28]
Pojačan nadzor u vanrednim zdravstvenim situacijama može biti koristan kao
podrška naporima za socijalno udaljavanje i informisanje za epidemiološka
istraživanja kontakata zaražene osobe u odgovoru na epidemiju Ipak širenje
tehnologije nadzora van tradicionalnih mehanizama javnog zdravlja povećava tenzije
između individualnih prava i kolektivnih interesa [29] Bez adekvatnih zaštitnih mera
ili barem umanjenja uticaja na pojedina ljudska prava (privatnost sloboda kretanja)
nadzor predstavlja rizik za ljudska prava U skladu sa principom proporcionalnosti
zakona o ljudskim pravima svi alati za nadzor COVID-19 moraju dokazati svoju
epidemiološku neophodnost moraju biti srazmerni i vremenski ograničeni Alati koji
prikupljaju mnogo podataka bez zadiranja u identitet pojedinca mogu ispuniti zahteve
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
8
za zaštitu ljudskih prava Vlade Kanade Islanda i Italije su dale ljudima mogućnost da
daju svoj pristanak za korušćenje aplikacije za prikupljanje podataka radi istraživanja
[30] Takođe je veoma važno da vlade osiguraju nepotrebno produženje korišćenja
ovih aplikacija kao i nadzor nad privatnim preduzećima kako ne bi ovu meru
iskoristila za sticanje profita te da će nakon pandemije ova mera biti ukinuta [31]
Navedeni primeri ograničavanja ljudskih prava u vanrednim situacijama
sugerišu nekoliko značajnih momenata u ostvarivanju principa ljudskih prava u okviru
javnog zdravlja [32]
- vlade moraju dati prioritet zaštiti majranjivijih ljudi u društvu
- inicijative poput distanciranja i samoizolacije nesrazmerno će uticati na
ranjive ljude uključivši beskućnike migrante zaposlene na određeno vreme i slično
- pre ograničavanja sloboda države moraju biti transparentne u komunikaciji
sa naukom
- vlade moraju da omoguće učešće javnosti kako bi se izgradilo poverenje kod
građana i uskladila ograničenja prava sa odgovornošću
- vlade treba da osiguraju ograničenje primene sile i mere prinude kao što su
novčane kazne i zatvor radi sprovođenja ciljeva javnog zdravlja
2 Ispunjavanje prava na zdravstvenu zaštitu
Osim poštovanja individualnih sloboda države imaju obavezu da osiguraju
odgovarajuću medicinsku zaštitu u odgovoru na COVID-19 na osnovu prava na
zdravlje ljudi i osnovne odrednice zdravlja uključujući rad socijalnu sigurnost
stanovanje hranu vodu i sanitarne uslove
Još 1946 godine SZO je prepoznala da je uživanje najvišeg dostižnog
zdravstvenog standarda jedno od osnovnih prava svakog čoveka [34] Nakon toga je
u različitim međunarodnim i regionalnim dokumentima pravo na zdravlje razrađeno
među ostalim ljudskim pravima Međunarodni pakt o ekonomskim socijalnim i
kulturnim pravima (ICESER) kodifikuju ovo pravo kao najviši mogući dostižni nivo
fizičkog i mentalnog zdravlja što znači stvoriti mogućnost kako bi se osigurao pristup
prihvatljivoj i kvalitetnoj zdravstveoj zaštiti i pružio osnov za javno zdravlje
uključujući vodu hranu stanovanje obrazovanje polnu jednakost [35-36]
COVID-19 je pokazao da u mnogim zemljama zdravstveni sistem nije u
stanju da izdrži produženu zdravstvenu krizu Mnoge zemlje među kojima su Velika
Britanija Italija Španija SAD bore se da adekvatno odgovore usled višegodišnje
štednje u zdravstvu Kao rezultat je trud da se obezbede odgovarajuća dijagnostička
ispitivanja i lična zaštitna oprema za sprečavanje prenosa bolesti [37-38]
Došlo je do kršenja ljudskih prava u oblasti zdravstvene u zdravstvenim
ustanovama posebno prema marginalizovanim grupama poput migranata raseljenih
lica rasne i etničke manjine starijih osoba HIV pozitivnih osoba Visoki komesar UN
za izbeglice identifikovao je hiljade migranata kojima preti rizik od daljeg širenja
zaraze i drugih bolesti zato što su bez zdravstvene zaštite Bosanske vlasti su na
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
9
primer prebacile hiljade migranata u udaljeni kamp 25 km od hrvatske granice bez
pristupa zdravstvenoj zaštiti [39]
Da bi se poštovalo pravo na zdravlje države kroz zdravstvenu politiku
pograme i praksu moraju osigurati pristup odgovarajućim ustanovama za
dijagnostikovanje COVID-19 i hitnu zdravstvenu zaštitu
Ipak mnoge zemlje nisu mogle da operacionalizuju pravo na zdravlje nisu
obezbedile adekvatnu ličnu zdravstvenu opremu dijagnostička ispitivanja traženje
kontakata i zdravstvenu uslugu
Južnoafrička Republika uvela je program masovnog besplatnog testiranja
dostupnog svim građanima Zemlje poput Španije i Velike Britanije bdquonacionalizovalerdquo
su privatne bolnice kako bi osigurale da svi građani imaju jednak pristup lečenju
Međutim u zemljama poput SAD oni koji nemaju zdravstveno osiguranje uskraćen je
pristup lečenju ili se suočavaju sa zabranom korišćenja naknade za osnovni tretman
protiv COVID-19 što uzrokuje veliki mortalitet [40-45]
21 Prava koja se odnose na osnovne determinante zdravlja
Pored prava na zdravlje u zdravstvenim ustanovama ekonomska i socijalna prava
utiču na javno zdravlje tokom perioda fizičkog distanciranja uključujući pravo na
stanovanje socijalno osiguranje zaposlenje hranu i vodu Široko rasprostranjeno
socijalno udaljavanje ističe postojeće ranjivosti u okviru ekonomskih sistema
- veliki broj ljudi zaposlen je u uslužnim i proizvodnim sektorima koji nisu
podložno socijalnom udaljavanju
- nesigurnost posla je pretnja kontinuiranom prihodu što dovodi do socijalne
nesigurnosti [46]
Socijalno udaljavanje nesrazmerno utiče na ranjive grupe nanoseći im
zdravstvenu štetu produbljuje siromaštvo i slično
Žene širom sveta osetile su neravnopranost pod uticajem COVID-19 Mnoge od
njih su ostale bez posla moraju da vode brigu o porodici i ostaju kod kuće što je
zasnovano na diskriminatornoj politici i rodnim normama
Nacionalna zaključavanja su posebno značajna za žene koje su u riziku od nasilja
u porodici te se ne mogu skloniti od nasilnika U čitavom svetu poraslo je nasilje u
porodici u vreme pandemije [47-49]
Prevladavajući odgovor politike bio je spasavanje ekonomije i pojedinih
institucija kako bi se građanima omogućilo poštovanje distanciranja i puko
zadovoljene egzistencijalnih potreba Preduzeća su dobila ekonomsku pomoć jeftine
kredite centralnih banaka izmenjeni su poreski zakoni i povećana plaćanja socijalnog
osiguranja kao podrška zaposlenima Neke vlade su obeštetile plate radnika kako bi
se omogućilo zatvaranje preduzeća sve dok je to neophodno Španija je posebno
navela ustavna prava kada je opredelila sredstva u okviru paketa bdquosocijalni štitrdquo koji
je podrazumevao moratorijum na hipoteku i komunalne usluge ljudima koji nisu u
mogućnosti da plate kao što su starije osobe osobe sa invaliditetom ili osobe sa
niskim primanjima Stimulativni paketi u Francuskoj Danskoj Velikoj Britaniji i
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
10
Indiji nisu izričito pomenule socijalna prava niti su se pozabavile teškom situacijom
ranjivih grupa [50]
3 Međunarodne obaveze obaveza zaštite ljudskih prava i pomoći
ugroženima
Da bi se suočilo sa globalnom pretnjom ndash pandemijom COVID-19 čovečanstvu
će biti potreban prelazak na globalnu solidarnost i zajedničku odgovornost
Međunarodna pomoć i saradnja može osigurati pristup hrani osnovnim zalihama vode i
lekova Medicinska pomoć i podrška je imperativ ljudskih prava koja će biti presudna u
prevazilaženju ove pandemije [51]
Zemlje sa niskim prihodima suočiće se sa preprekama za ublažavanje COVID-
19 dok mnoge bogate zemlje donose izolacionističke zakone i ignorišu glovalnu
vanrednu situaciju Velika Britanija je donela zakone koji sprečavaju izvoz osnovnih
lekova EU je ograničila izvoz bolničkih potrepština a SAD su ograničile odlazak
zdravstvenog osoblja [52] Međunarodne sankcije protiv Irana jedne od najteže
pogođenih zemalja ovom pandemijom pogoršale su nedostatak medicinskih zaliha i
humanitarne pomoći [53]
Deklaracija o ljudskim pravima odavno poznaje obavezu da bogate zemlje
pomognu siromašnima Usvajanjem Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima države
su priznale da je međunarodna saradnja neophodna u ostvarivanju ljudskih prava Kroz
ICESCR su se države obavezale na međunarodnu saradnju radi progresivnog
ostvarivanja sicijalnih i ekonomkih prava uključujući i pravo na zdravlje Ova obaveza
ogleda se u pružanju pomoći drugim nacijama u sprečavanju bolesti [54]
Neuspeh u pružanju pomoći zemljama u nevolji uskraćivanje neophodnog
medicinskog materijala i drugih potrepština bio bi veoma loš za kontrolu pandemije
COVID-19 je pokazao da su sve zemlje podjednako ranjive na širenje zaraznih bolesti
Prepoznavši to neke bogate zemlje omogućile su direktno obraćanje siromašnim za
pomoć preko Ujedinjenih nacija kroz Globalni humanitarni plan za COVID-19 [32]
Međunarodni monetarni fond u saradnji sa SZO ponudio je obustavu naplate
duga kako bi podržao globalno zdravlje Na inicijativu Kostarike SZO je pokrenula
dobrovoljni fond za intelektualnu svojinu za razmenu tehnologije i znanja o COVID-19
Nekoliko siromašnih država okupilo se oko inicijative bdquoNarodna vakcinaldquo kako bi
osigurale da buduće vakcine budu dostupne svima [55]
4 Republika Srbija u COVID - 19 sistemu
Vlada Republike Srbije usvojila je tri uredbe koje formiraju pravni okvir za
sprovođenje mera državne pomoći od 51 milijarde evra Implementacija Programa
podrške privredi u cilju smanjenja negativnih efekata prouzrokovanih pandemijom
virusa Covid ndash 19 (httpsrasgovrsvlada-usvojila-uredbe-za ndashsprovođenje-ekonomskih-
mera-podrške-privredi)
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
11
Vlada je usvojila Uredbu o pomoći privatnom sektoru i novčanoj pomoći
građanima u cilju ublažavanja pandemije korona virusa Slične mere su uvedene i
drugim zemljama biće pokriven deo zarade zaposlenih povoljniji krediti stalni
monitoring na procenu napretka projekta Nemačka i Švedska su pokazale da su veoma
efikasne i novac je legao nekoliko dana po usvajanju mera [56]
Srpska Vlada je usvojila odredbu i o jednokratnoj novčanoj pomoći od 100
evra Tako da zaposleni sa višim primanjima imaju veće mogućnosti da rade od kuće
Osobe s niskim promanjima zbog straha da će izgubiti posao jer nisu u mogućnosti
(zbog prirode posla) da rade od kuće javljaju se na posao čak i sa simptomima gripa A
to je potencijalno prenošenje virusa i ugrožavanje zdravlja drugih ljudi
Dosadašnja saznanja u svetu sa pojavom COVID-a 19 u zdravstvenom sistemu
pokazuje simptomatičnu situaciju koju u stvari svi slabo razumemo
Republika Srbija je deo Evrepske Unije i trbalo bi da prihvati predložene mere ali i da
usvoji proverene mere drugih zemalja tj koje su već imale pripremljne ekonomske i
zdravstvene mere za svoje stanovništvo
Mere zažtite od COVID-19 su ograničenje kontakata socijalna distanca kao i
digitalni nadzor Digitalni treking u EU je već bio u proceduri prihvatanja Nemački
Poverenik za zaštitu privatnosti građana je rekao veliko bdquoNeldquo Na početku pandemije
vlada Velike Britanije nije odobrila korišćenje video nadzora i kamera za prepoznavanje
lica na određenim lokacijama Sada je ograničeno odobreno iz bezbednosnih mera
njenih građana u cilju očuvanja zdravlja nacije
Nažalost nema garancije da će se prikupljene informacije zbog novonastalih
okoristiti pandemije biti korišćene u odgovarajuće svrhe ili pak da će te informacije biti
odgovarajuće ažurirane Rasprave o poverljivosti podataka vidi se u kulturi određenih
zemalja EU ali i Azije U Kini Japanu ali u Aziji uopšte protiv virusa se ne bore samo
lekari nego i IT stručnjaci gde se digitalni nadzor ne gleda sa kritikama jer se država
gleda sa poverenjem a društvo doživljava kao kolektiv
Ljudski život postoji od začeća i po genetskoj šifri razlikuje se od drugih živih
bića Rođenjem Lična prava se proširuju novim ovlašćenjima a samim tim nastaju i sva
lična prava Lična prava su subjektivna i zasnivaju na ličnim dobrima
pravo na život
pravo na zdravlje i očuvanje zdravlja
fizički psihički inegritet indetitet ime
Ograničenje ličnih prava može biti doneto i bez saglasnosti građana Republike
Srbije u cilju bezbednosti građana - Proglašenjem epidemije
Zdravstveni nadzor treba da predstavlja meru koja od svojih građana očekuje
da budu odgovorni i svesni A ne da IT sektor ili policija bilo koga kontroliše
Elektronsko prijavljivanje u Republici Srbiji je na sajtu wwwe-zdravljegovrs i za
putnike i povratnike u zemlju Važno je da su informacije u sistemu i da teritorijalni
epidemiolog može da reaguje Policija neće nikoga kontrolisati što i nije bila suština ove
mere Mada smo na početku epidemije imali ne slaganja sa novonastalim merama Imali
smo slučaj bliskog kontakta policije i migranata kao i nepoštovanje ograničenja
kretanja
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
12
Jedna od prepoznatih problema proizilazi između lekara i pacijenata u okviru
nove situacije
- prepoznavanje neželjenih stavova (obostrano)
- prepoznavanje načina zaključivanja (zadobijanje izgubljenog poverenja)
- lekare i zdravstvene radnike ne kažnjavati zbog novonastalih izmena u
dosadašnjem načinu rada ( koji je do sada funkcionisao)
U ovim za nas vanrednim okolnostima nismo dovoljno upućeni ili bolje rečeno
obavešteni u kvalitet ZU koja treba da je već ustanovljena samom dozvolom za rad
Pokazatelji kvaliteta za ustanovu koja se prati u celini kao i granama medicine (inerna
hirurgijapedijatrija ginekologija sa akušersvom) kao i Urgetna medicina jesu
- procenat uspešnosti zbrinjavanja pacijenata (dužina čekanja na prijem dužina
bolničkog lečenja)
- posojanje protokola ( u pisanoj formi) za zbrinjavanje pacijenata u ovom sličaju
infektivnih
- bezbednost pacijenata ndash njegova indetifikacija i pripadanje rizičnoj grupi i sve
ovo svesti na minimum
Ono što nam još nedostaje a zakonom je već regulisano je Postojanje
Savetovališta za Dobrovoljno i Poverljivo Testiranje DPST
Glavni zadatak menadžera u zdravstvenom sistemu je da smanji pritisak sa
pojedinca Lekara u procesu novonastalih promena Nova uloga menadžera je da smanji
zbunjenost između naučenih prepoznatih vrednosti i inplementiranih ideja I da pokrene
nove ideje i primeni ih
Čitav proces kvaliteta ali i njegovog unapređenja je pod stalnom kontrolom
Instituta za javno zdravlje bdquodr Milan Jovanović Batutldquo [57]
Krizni štab treba da predstavlja stručni tim koji se formira od
- Doktora medicine specijalista epidemiologije koji je koordinaror tima
- Doktora specijaliste infekrologa pedijatra lekara opšte prakse interne
medicine Čine ljudi od struke i poverenja
Na kraju nam sleduje obaveza imunizacije koja se već sad postavljena kao
problem u lošoj komunikaciji ogleda u nepoverenju kod naših građana
U kriznim situacijama iskristališu se problemi koji postoje u jednom društvu U
narednim mesecima treba ramišljati kako da izgradimo otpornost na novu zdravstvenu
napast i da se zapitamo gde smo pogrešili u reformama poslednjih dvadest godina i
ostavili značajan deo populacije bez izgrađenog imuniteta na ekonomske nedaće [56]
5 Zaključak
COVID-19 je globalna pretnja bez presedana i ljudska prava treba da budu srž
globalnog odgovora ndash države imaju obavezujuće pravo da to učine i da na osnovu
ljudskih prava ojačaju zdravstveni sistem i javno zdravstvo Tamo gde su ljudska prava
neraskidivo povezana sa ishodima javnog zdravlja i međusobno povezana kao odgovor
na COVID-19 vlade treba da usvoje zakone koji su proporcionalni neophodni i
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
13
nediskriminatorni prema najugroženijim članovima društva i da osiguraju da zakoni
ublaže najgore posledice krize na ranjive grupe
Štaviše nedeljivost ljudskih prava koji pandemija jasno iznosi na videlo
takođe naglašava potrebu za boljom koordinacijom među zajednicama u borbi za
ljudska prava
Vlade moraju biti otvorene i transparentne i obezbediti učešće svih aktera kako
bi se osigurala odgovornost za donošenje odluka
I na kraju globalna solidarnost je od suštinskog značaja i mora biti integrisana u
ljudska prava prekogranično finansiranje mora biti povećano i svaka vakcina mora biti
globalno dostupna COVID-19 ukazuje na to da su ljudska prava od ključne važnosti za
efikasno javno i globalno zdravlje Strašne razmere ove krize nude priliku za radikalno
preispitivanje državnih obaveze u zaštiti zdravstvenih sistema i njihovoj pripremi za
budućnost
Literatura
[1] Mann JM Gruskin S Grodin MA et al Health and human rights a reader New York
Routledge 1999 11ndash18
[2] World Conference on Human Rights Vienna Declaration andprogramme of action United
nations General assembly un doc ACONF 1572312 1993
[3] Commission on Human Rights Siracusa principles on the limitationand Derogation
provisions in the International covenant on civil andpolitical rights New York 1984
[4] Guterres A We are all in this together human rights and COVID-19 response and
recovery 2020 Available httpswww un org en un- coronavirus- communications-
team we- are- all- together- humanrights-and- covid- 19- response- and
[5] Joles B Voices from Hubei two weeks into coronavirus lockdown 2020 Available
httpswww aljazeera com news 2020 02 voiceshubei- weeks- lockdown-
200207075046551 html
[6] Kaplan J Frias L McFall-Johnsen M A third of the global population is on coronavirus
lockdownmdashherersquos our constantly updated list of countries and restrictions Business
Insider Available httpswww businessinsider in international news a- third- of- the-
globalpopulation-is- on- coronavirus- lockdown- x2014- hereaposs- ourconstantly-
updated- list- of- countries- and- restrictions slidelist75208623 cms
[7] Government Gazette No 65 of 30 March 2020 Nsw legislation 2020 Available https
gazette legislation nsw gov au so download w3p id= Gazette_ 2020_ 2020- 65 pdf
[8] Human Rights Watch India COVID-19 Lockdown puts poor at risk 2020 Available
httpswww hrw org news 2020 03 27 india- covid- 19- lockdown- puts- poor- risk
[9] Kwalimwa D Uganda police shoot two on Bodaboda for defying Museveni COVID-19
order 2020 Available https allafrica com stories 202003300087 html
[10] Quinn C Hungaryrsquos Orban Given Power to Rule By Decree With No End Date
Available https foreignpolicy com 2020 03 31 hungarysorban- given- power- to-
rule- by- decree- with- no- end- date [Accessed
[11] Gonzalez Cabrera C Panamarsquos Gender-Based Quarantine Ensnares Trans Woman 2020
Available httpswww hrw org news 2020 04 02 panamas- gender- based-
quarantine- ensnares- trans- woman
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
14
[12] Human Rights Watch Myanmar hundreds Jailed for Covid-19 violations 2020
Available httpswww hrw org news 2020 05 28 myanmar- hundreds- jailed- covid-
19- violations
[13] Rainsford S Russia includes jail terms to enforce crackdown 2020 Available
httpswww bbc com news world- europe- 52109892
[14] Ganguly M Nepal Abandons migrant workers in fight against
[15] COVID-19 2020 Available httpswww hrw org news 2020 0331nepal- abandons-
migrant- workers- fight- against- covid- 19
[16] Quinley C Thais left stranded overseas SLAM coronavirus policy confusion 2020
Available httpswww aljazeera com news 2020 04 thais- left- stranded- overseas-
slam- coronavirus- policy- confusion- 200416072630213 html
[17] European Court of Human Rights European Convention on Human Rights Article 15(2)
Available httpswww echr coe int Documents Convention_ ENG pdf
[18] International Covenant on Civil and Political Rights Article 4(2) 1976 Available
httpswww ohchr org EN ProfessionalInterest Pages CCPR aspx [Accessed 8 Aug
2020]
[19] General Comment No 29 states of emergency (article 4) 2001 Available http
docstore ohchr org SelfServices FilesHandler ashx enc= 6QkG1d 2fPP RiCA qhKb
7yhs jYoi CfMK oIRv 2FVa VzRk MjTnjRO 2bfu d3cP VrcM 9YR0 iix4 9nlF OsUP
O4oTG7R2fo7TSsorhtwUUG 2by2 Ptsl Yr5B ldM8 DN9s hT8B 8NpbsC 2b7b
ODxK R6zd ESeX KjiLnNU 2bgQ 3d 3d
[20] Law Society of Kenya v Hillary Mutyambai Inspector General National Policy Service amp
4 others Petition 120 of 2020 (Covid 025) 2020 Available http kenyalaw org
caselaw cases view 192748
[21] World Health Organization Digital tools for COVID-19 contact tracing annex contact
tracing in the context of COVID-19 2020 Available https apps who int iris handle
10665 332265
[22] OECD Ensuring data privacy as we battle COVID-19 2020 Available httpswww
oecd org coronavirus policy- responses ensuring- data- privacy- as- we- battle- covid-
19- 36c2f31e [Accessed
[23] Chachko E The Israeli Supreme Court checks COVID-19 electronic surveillance 2020
Available httpswww lawfareblog com israelisupreme-court- checks- covid- 19-
electronic- surveillance
[24] Fahim K Kim MJ Hendrix S Cellphone monitoring is spreading with the coronavirus so
is an uneasy tolerance of surveillance 2020 Available httpswww washingtonpost
com world cellphonemonitoring- is- spreading- with- the- coronavirus- so- is- an-
uneasytolerance- of- surveillance 2020 05 02 56f14466- 7b55- 11ea- a311-
adb1344719a9_ story html
[25] China Alipay health code APP controls movement in China 2020 Available http
privacyinternational org examples 3417 chinaalipay- health- code- app- controls-
movement- china
[26] Beaunoyer E Dupeacutereacute S Guitton MJ COVID-19 and digital inequalities reciprocal
impacts and mitigation strategies Comput Human Behav 2020111106424
[27] Rodriguez-Ferrand G Argentina In Regulating electronic means to fight the spread of
COVID-19 New York Law Library of Congress 2020 5ndash10 httpswww loc gov law
help coronavirus- apps coronavirus- apps pdf
[28] Silver L Smartphone Ownership Is Growing Rapidly Around the World but Not Always
Equally Pew Research Centerrsquos Global Attitudes Project 2019 Available httpswww
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
15
pewresearch org global 2019 02 05 smartphone- ownership- is- growing-
rapidlyaround- the- world- but- not- always- equally
[29] Jaime M Argentina 4 million people live in precarious conditions 2020 Available
https latinamericanpost com 32361- argentina- 4- million- people- live- in- precarious-
conditions
[30] Niacute Aolaacutein F Promotion and protection of all human rights civil political economic
social and cultural rights including the right to development 2018 Available https
primarysources brillonline com browse human- rights- documents- online
promotionand- protection- of- all- human- rights- civil- political- economicsocial-and-
cultural- rights- including- the- right- to- development hrdhrd99702016149 30 MIT
Technology Review Covid tracing Tracker Available https www technologyreview
com tag covid- tracing- tracker
[31] Un special Rapporteur on the right to privacy Task force on privacy and protection of
health-related data recommendation on the protection and use of health-related data
2019 Available https www ohchr org Documents Issues Privacy SR_ Privacy
UNSR Phea lthr elat edda taRe cCLEAN pdf
[32] Farha L COVID-19 guidance note protection for those living in homelessness 2020
Available http unhousingrapp org user pages 07 press- room Guidance 20Note
20Homelessness 20Actual 20Final 202 20April 202020[2]pdf
[33] Yamin AE Habibi R Human Rights and Coronavirus Whatrsquos at Stake for Truth Trust
and Democracy 2020 Available https www hhrjournal org 2020 03 human- rights-
and- coronaviruswhats- at- stake- for- truth- trust- and- democracy
[34] Constitution of the world Health organization 1946 July 22 14 UNTS 185 International
Covenant on Economic Social and Cultural Rights Article 12(1) and 12(2) UN Office of
the High Commissioner for Human Rights 1976 Available httpswww ohchr org en
professionalinterest pages cescr aspx
[35] Yates R In the COVID-19 era healthcare should be universal and free 2020 Available
httpswww chathamhouse org expert comment covid- 19- era- healthcare- should- be-
universal- and- free
[36] Gage A Bauhoff S Health systems in low-income countries will struggle to protect health
workers from COVID-19 center for global development Available httpswww cgdev
org blog healthsystems- low- income- countries- will- struggle- protect- health-
workerscovid-
[37] United Nations Comprehensive Response to COVID-19 Saving lives protecting societies
recovering better 2020 Available https www un org sites un2 un org files un_
comprehensive_ response_ to_ covid- 19_ june_ 2020 pdf
[38] Siegfried K UNHCR refugee Briefmdash27 March 2020 2020 Available httpswww
unhcr org refugeebrief the- refugee- brief- 27- march- 2020
[39] Pūras D de Mesquita JB Cabal L et al The right to health must guide responses to
COVID-19 Lancet 20203951888ndash90
[40] Payne A Spain has nationalized all of its private hospitals as the country goes into
coronavirus lockdown 2020 Available https www businessinsider com coronavirus-
spain- nationalises- privatehospitals- emergency- covid- 19- lockdown- 2020-3
[41] Nhs strikes major deal to expand Hospital capacity to battle coronavirus 2020 Available
httpswww england nhs uk 202003 nhs- strikes- major- deal- to- expand- hospital-
capacity- to- battlecoronavirus
[42] Shadmi E Chen Y Dourado I et al Health equity and COVID-19 global perspectives
Int J Equity Health 202019104
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
16
[43] Holpuch A Profit over people cost over care Americarsquos broken healthcare exposed by
virus 2020 Available httpswww theguardian com us- news 2020 apr 16 profit-
over- people- costover- care- americas- broken- healthcare- exposed- by- Leonhardt M
Uninsured Americans could be facing nearly $75000 in medical bills if hospitalized for
coronavirus 2020 Available httpswww cnbc com 2020 04 01 covid- 19- hospital-
bills- couldcost- uninsured- americans- up- to- 75000 html
[44] ILO Monitor COVID-19 and the world of work - Fifth edition 2020 Available
httpswww ilo org wcmsp5 groups public- dgreports- dcomm documents
briefingnote wcms_ 749399
[45] Meier BM Evans D Phelan A Rights-Based approaches to preventing detecting and
responding to infectious disease Infectious Diseases in the New Millennium
202082217ndash53
[46] Alon T Doepke M Olmstead-Rumsey J The impact of COVID-19 on gender equality
National Bureau of Economic Research 2020
[47] Wenham C Smith J Morgan R et al COVID-19 the gendered impacts of the outbreak
Lancet 2020395846ndash8 McMurtry A Spain announces a $220B stimulus package 2020
Available httpswww aa com tr en europe spain- announces- a- 220b- stimulus-
package 1769513 International Monetary Fund Policy responses to COVID-
19Available httpswww imf org en Topics imf- and- covid19 Policy-Responses- to-
COVID- 19
[48] BBC News Malawirsquos cash handouts and the row about a coronavirus lockdown 2020
Available httpswww bbc com news world- africa- 52471276 UNAIDS World
leaders unite in call for a peoplersquos vaccine against COVID-19 [Internet] 2020 Available
httpswww unaids org en resources presscentre pres srel ease ands tate ment archive
2020 may 20200514_ covid19- vaccine
[49] Službeni glasnik RS br 822017
[50] Žarković J bdquoEknomski imunitet na korona virusldquo Koreni
httpwwwkorenirsekonomski-imunitet-na-korona-virus
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
17
Ana Matović3 profdr Milan Milošević
ANTIKORUPCIONI ODGOVORI NA IZAZOVE U VREME COVID-19
Apstrakt Karakteristični su odgovori mnogih vlada na epidemiju Covid-19
greške i pogrešne korake Sve je jasnije da većina zemalja nije spremna za ovu
pandemiju To je uprkos ponovljenim upozorenjima naučnika i dugogodišnjim
smernicama Svetske zdravstvene organizacije (SZO) o pandemiji spremnost U
međuvremenu Globalni indeks zdravstvene sigurnosti 2019 zaključio je zloslutno da
je bdquoNacionalna zdravstvena bezbednost u osnovi slaba širom sveta Ne zemlja je u
potpunosti spremna za epidemije ili pandemije a svaka zemlja ima važno praznine
koje treba rešitirdquo
Ključne reči korupcija antikorupcioni izazovi pandemija integritet
ANTI-CORRUPTION RESPONSES TO THE CHOVID-19
CHALLENGES
Abstract Characteristic are the responses of many governments to the
Covid-19 epidemic of mistakes and missteps It is becoming increasingly clear that
most countries are not ready for this pandemic This is despite the repeated warnings
of scientists and the long-standing guidelines of the World Health Organization
(WHO) on pandemic preparedness Meanwhile the Global Health Security Index
2019 concluded ominously that ldquoNational health security is fundamentally weak
around the world No country is fully prepared for epidemics or pandemics and every
country has important gaps that need to be addressed ldquo
Key words corruption anti-corruption challegnes pandemic integrity
3 Ana Matović doktorant Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
Milan Milošević redovni profesor Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
milanmilosevicfpspedurs
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
18
1 Uvod
Korupcija ugrožava društvo na više načina Njene najčešće posledice po
čoveka su gubitak slobode zdravlja i imovine dok u najgorem slučaju ona uzrokuje
gubitak ljudskih života S obzirom na to da široko pogađa menoge sfere društvenog
života korupciju sažeto možemo posmatrati u nekoliko sledećih vidova a prema
stepenu njihove važnosti za društvenu zajednicu kao političku ekonomsku socijalnu
i ekološku
Na političkoj ravni korupcija predstavlja glavnu prepreku demokratizaciji
društva i uvođenju vladavine prava u pokretačke tokove razvoja ljudske zajednice U
demokratskom sistemu subjekti izvršne vlasti i noseće institucije gube svoj legitimitet
kada zloupotrebe svoju društvenu poziciju u svrhu ostvarivanja prednosti u privatnom
sektoru Ovo je problem koji je uvek prisutan u uspostavljanju demokratskih
standarda a posebno je intenzivan kod međunarodnopravnih subjekata nastalih u
postkolonijalnom periodu savremenog doba Izuzetno je teško uspostaviti održati i
razvijati pouzdan društveno-ekonomski sistem u koruptivnom nasleđu bivših
kolonijalnih i jednopartijskih političkih entiteta
Na ekonomskom planu korupcija iscrpljuje potencijal nacionalnih dobara
Ovo predstavlja kriminalni razlog zbog kojeg se pre investira u visokoprofitne
projekte kao što su brane elektrane vodovodne mreže i rafinerije nego u škole
bolnice i puteve jer ulaganje u dobrobit lokalnih zajednica ne donosi lični profit
budući da je manje demonstrativno za javnost u poređenju sa grandioznim projektima
od opšteg značaja Korupcija takođe ometa razvoj konzistentne tržišne strukture
narušavajući mogućnost konkurencije što povratno utiče na odvraćanje potencijalnih
ulagača i kreiranje monopola na kontrolu i usmeravanje investicionih tokova
Korupcija nagriza socijalnu osnovu društva i umanjuje poverenje građana u
politički sistem i institucije Nepoverljiva i politički apatična javnost tako postaje još
jedna od prepreka za borbu protiv korupcije
Propadanje kvaliteta životne sredine prati štetno delovanje koruptivnih sistema
Nepostojanje nadležnih organa nedovoljan broj njihovih službenika ili odsustvo
normative onemogućuju primenu zakona u ovoj oblasti i direktna su posledica
sistemske korupcije Prirodna bogatstva ostaju nezaštićena i izložena nemarnom
eksploatisanju zbog čega se narušava čitav ekološki sistem Tako se stvara nebranjeni
prostor koji koriste lokalne ili međunarodne kompanije da bi crpele npr rudne i
šumske resurse uz konstantno zagađivanje prirodne sredine pri čemu ih visoki zidovi
korupcije čine nevidljivim za zakon omogućavajući im vršenje neograničene
destrukcije životne okoline
Koruptivno postupanje uobičajeno se posmatra kao nužno zlo pri obavljanju
poslova Vrlo brzo ovakva navika se ukorenjuje i prihvata kao dodatni izvor zarade
Zatim se neizbežno širi i prerasta okvire i kapacitete kontrole
Uprkos velikim ulaganjima u sisteme kontrole koruptivna praksa uzbrzano
zahvata svet ulazeći u gotovo svaku instituciju i postaje rutinski deo naših
svakodnevnih privatnih aktivnosti Ne postoji država državni resor verska
organizacija ili privatni sektor koji su u današnje vreme imuni na korupciju ili
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
19
pokušaje podmićivanja Šteta koja nastaje usled korupcije na svetskom planu
godišnje iznosi više milijardi američkih dolara pri čemu je u međunarodnim
razmerama ugrožena poslovna aktivost četiri petine kompanija Korupcija je prisutna
u svim porama društvenog života a posebno jako pogađa oblasti finansija unutrašnjih
poslova odbrane zdravstva prosvete ljudskih resursa i sporta
U kriznim situacijama korupcija sve više dolazi do izražaja
2 Planovi i politike odgovora vlada na pandemiju vlada
Vladini planovi i politike odgovora na pandemiju ne posvećuju dovoljno
pažnje antikorupciji i upravljanju U planove treba da se uključe agencije za borbu
protiv korupcije i da se za početak sprovede identifikovanje i procena rizika od
korupcije Takođe bi trebalo da se promoviše integritet transparentnost odgovornost i
učešće ako se želi minimizirati korupcija u budućim pandemijama
Glavne uočene tačke propusta u toku pandemije COVID-19 su
bull Većina vlada nije bila spremna za pandemiju Covid-19
bull Planovi odgovora ne vode dovoljno računa o upravljanju i problemima
korupcije
bull Korupcija je u prošlosti ometala odgovore na pandemije
bull Planovi i politike mogu uravnotežiti konkurentske interese koristeći
principe pravičnosti efikasnosti slobode reciprociteta i solidarnosti
bull Planovi odgovora takođe treba da budu ugrađeni u sveobuhvatna
razmatranja prevencije korupcije i promovisanje integriteta transparentnosti
odgovornosti i učešća
bull Pandemija pruža priliku zemljama da ojačaju borbu protiv korupcije i
integritet i tako poboljšaju sveukupno upravljanje
bull Mere za smanjenje korupcije u pandemiji uključuju uključivanje
antikorupcije agencije u nacionalnoj radnoj grupi identifikovanje i procena rizika od
korupcije kao dela analize situacije i preduzimanje akcija za promociju
transparentnosti učešća odgovornost i integritet
bull Nakon pandemije evaluacija odgovora treba da ispita kako je korupcija
uticala ishod kao i da li je integritet podržan ili narušen [1]
Analiza vodećih dokumenata i preporuka za nacionalno stvaranje planova
odgovora na pandemiju koje su pripremili SZO i EU otkril je da se malo pažnje
posvećuje vezi upravljanja i korupcije Neka nacionalna planovi odgovora dostupni na
mreži (SAD Jamajka Italija) dodatno ilustruju nedostatak razmatranja izazova
upravljanja i korupcije Na primer predlozi za Nacionalne radne grupe za odgovor na
pandemiju često ne predlažu uključivanje integriteta i agencije za borbu protiv
korupcije ili borbe protiv prevara Niti planovi ističu značaj transparentnosti
odgovornosti i učešća u pripremi i sprovođenju plana [2]
Naravno medicinski i javni zdravstveni aspekti nacionalnih planova za
odgovor na pandemiju su najvažniji Međutim kao što pokazuje trenutna kriza
efikasnost odgovora u velikoj meri zavisi od toga u kojoj meri će se transparentnost
odgovornost učešće i integritet u upravljanju poštovat i podržavati Istraživanja
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
20
pvezanosti Covid-19 i korupcije pokazuju da su pojedinci u dosluhu sa javnim
službenicima - nepoštovanje pravila javne nabavke da bi se profitiralo od krize Takve
zloupotrebe mogu značiti da agencije rasipaju oskudne resurse ili nabavljaju
nedovoljno lekova i opreme ili du lošeg kvaliteta a to smanjuje kvalitet i efikasnost
odgovora na pandemiju
Korupcija je omela odgovor na ebolu Autori Kapiriri i Ross u svom radu
posebno su se bavili analiziranjem virusa Zika SARS i Ebola Tim povodom potvrdili
su hipotezu da je iskustvo prolaska kroz čitavu epidemiju pod jakim uticajem
privilegovanih i moćnih članova društva [3]
Konkretno kada se radi o virusu Zika u Brazilu dokazano je da je populacija
koja je bila najviše pogođena ovom bolešću pripadala kategoriji siromašnih članova
društva koji su živeli u resursno oskudnim područijima sa lošom infrastrukturom
(Plourde Bloch 2016) Iako je virus samo pogoršao njihove već nezavidne uslove
života konačnu reč o istom dale su politički moćnije grupe [4]
Isti šablon ponovio se i u slučaju izbijanja virusa Ebola u Libiji U obzir
uopšte nije uzeta činjenica da ekstremno loša situacija u javnom zdravstvu nikako nije
bila u mogućnosti da pravovremeno i adekvatno odgovori na izazove ove bolesti [5]
U velikom broju stručnih članaka autori jasno iznose stav da infektivne
bolesti i uopšte njihove epidemije mnogo lakše esklairaju u siromašnim delovima
sveta u kojima stanovništvo ima limitiran pristup nerazvijenim zdravstvenim
sistemima [6] Međutim globalni centri moći ovoj činjenici već dugo ne pridaju
dovoljno pažnje na taj način marginalizujući problematiku kako visokog procenta
siromašne populacije na globalnom nivou tako i očigledne ekonomske nejednakosti
između zemalja i regiona [7]
Naravno ovakav ignorantski pristup navedenom problemu može samo još
više pogoršati situaciju u siromašnim delovima sveta Sa druge strane nerealno je
očekivati da oni samostalno mogu da reše probleme epidemija obzirom na deficit svih
potrebnih resursa [8]
Takođe dugo se smatralo da infekcije potiču isključivo od kulturološki
manjinskih grupa njihovog ponašanja i životnog stila [9] Tako je za virus SARS u
Torontu bila ldquostigmatizovanardquo Azijsko ndash kanadska populacija [10] Zika virus nastao
je kao posledica globalizacije širenja staništa komaraca tipa Aedes i povećanog
vazdušnog saobraćaja I konačno za pojavu virusa Ebola ldquokrivordquo je lokalno
stanovništvo koje se na specifičan način uz ljubljenje i dodirivanje oprašta od
mrtvih
U velikom broju stručnih izvora literature u pitanje se dovodi i kredibilitet
procene koji potiču od Globalne zdravstvene inteligentne mreže (Global Public Health
Intelligence Network (GPHIN) Konkretno kada je u pitanju virus Zika procena koja
je napravljena daleko je od potpuno tačne a a tretirana je kao apsolutna istina Svetska
zdravstvena organizacija je kao glavni uzročnik za porast broja slučajeva
mikrocefalije bdquoprozvalaldquo isključivo virus zanemarjući dva izuzetno bitna i potpuno
realna uzročnika bolesti - devastirajuće sanitarne uslove kao i visok stepen izloženosti
larvicidima i insekticidima Međutim i pored toga doneta je vrlo ironična mera koja je
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
21
ženskom delu populacije nalagala da na neko vreme odloži planirani ostanak u
drugom stanju [11]
Pored toga u pitanje treba dovesti i predložene pakete mera većina njih
uopšte nije uzimala u obzir loše infrastrukturne uslove koji nisu pogodovali njihovoj
primeni [12]
Kada je u pitanju viris Covid ndash 19 istraživanja su tek u početnoj fazi ali i
pored toga određeni broj autora već je izneo vrlo zanimljive zaključke Holandski
autori Ieven i Owervijk u magazinu Eurozine naglašavaju da ovaj virus nije pririodan
a glavni pokretač njegovog širenja jeste ekonomska globalizacija
Covid-19 prvobitno je predstavljen kao virus koji je ldquonapaordquo ljudsko društvo a
došao je iz ldquonepoznatogrdquo pravca Potom tu su i tvrdnje da je isti ldquomade in Chinardquo što
predstavlja krajnje fašistički stav koji navodi na razmišljanje da pandemija nije
povezana sa ljudskom aktivnošću [13]
Izvesno je da i u ovom slučaju postoji jaka veza između političkog poretka i
pojave virusa Tvrdnja da je virus ldquonaišao niotkudardquo sada deluje već potpuno naivno
Ono što je zajedničko mnogim evropskim zemljama jeste zakasnelo reagovanje
političke elite Mere su krenule od vrlo blagih ndash od građana se tražilo da održavaju
higijenu i nastave normalno dnevno funkcionisanje Međutim vrlo brzo prešlo se na
mnogo rigidnije mere EU zemlje konkretno Italija Španija Francuska Belgija i
Austrija prolaze ili su delimično prošle potpunu izolaciju Slično je is a SAD U
Nemačkoj je zabranjeno okupljanje više od dve osobe Evropska Unija privremeno je
zatvorila Šengen zonu a sve zemlje ldquozaključalerdquo su svoje nacionalne granice
Iako veliki broj ljudi i dalje misli da je sve što se događa istorijski izuzetak
autori Ieven i Owevijs iznose mišljenje da je ceo ldquoscenariordquo podešen prema centrima
moći Države na globalnom nivou koriste priliku da ojačaju svoje autoritarne režime i
održe kontrolu nad milionskom populacijom Svaki pokušaj da se razmišlja o
solidarnosti siromašnoj populaciji nejednakosti u svetu pravednosti politike centara
moći eko-sistemu id r potpuno je onemogućen usled jasnog stava državnika i
političara da druge alternative za sada nema i da su sadašnje mere jedini način da se
spasu milioni života [13]
Savet Evrope u svojoj rezoluciji o tome kako su odgovorile agencije EU i
nacionalne vlade u pandemiji H1 N1 2009 primetio nekoliko problema To je
uključivalo
bull rasipanje velikih suma javnog novca
bull nedostatak transparentnosti odlučivanja i
bull sumnja na uticaj farmaceutske industrije na odluke donete tokom odgovor
pandemije
Izveštaj Global Health Indeks 2019 upozorava na moguću koruptivne pretnje
u pandemijskom odgovoru Primećuje se da se više od polovine zemalja suočava sa
političkim i bezbednosnim rizicima koji bi mogli da potkopaju nacionalnu sposobnost
za suzbijanje bioloških pretnji Samo 23 zemalja je na najvišem nivou indikatora
povezanih sa političkim sistemom i efikasnošću vlade [14]
Smernice za spremnost i odgovor na pandemijsku gripu SZO 2009 (ažurirano
2014) naglašavaju važnost etičkih principa za pomoć kreatorima politike u
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
22
balansiranju niza interesa i zaštiti ljudskih prava Primećuje se da bdquopandemija gripa
kao i svaka hitna situacija u javnom zdravstvu zahteva donošenje određenih odluka
koje zahtevacju balansiranje potencijalno sukobljenih pojedinačnih interesa sa
interesima zajednicerdquo Ovo ne bi trebalo da se odnosi samo na pitanja ograničavanja
slobode kretanja i karantin Takođe je presudna činjenica da vladine resurse
raspoređene za odgovor na pandemiju treba potrošiti u javnom interesu a ne na
(moguće) nezakonito bogaćenje nekoliko pojedinaca ili korporacija [14]
SZO u razmatranju etičkih pitanja u vezi sa odgovorom na pandemiju navodi
da etički pristup podrazumeva principe kao što su pravičnost efikasnost sloboda
reciprocitet i solidarnost Istovremeno pristup mora uzeti u obzir i lokalni kontekst i
kulturne vrednosti
Ove principe treba koristiti kao okvir za procenu i balansiranje različitih
interesa i sveobuhvatnih problema uključujući zaštitu ljudskih prava i posebne
potrebe ranjivih i manjinskih grupa Pandemijski plan Novog Zelanda dobar je primer
kako ovi principi i vrednosti mogu biti integrisani u plan Sprečavanje korupcije i
promovisanje integriteta transparentnosti odgovornosto i učešće bi slično tome
trebalo da budu suštinski vodič za pandemijski odgovor Ova kriza stoga pruža
mogućnost svim zemljama da ojačaju borbu protiv korupcije i integritet kao deo
poboljšanja efikasnosti upravljanja - presudnog faktora u pripravnosti za pandemiju
Kako zemlje sada ponovo preispituju svoje planove za odgovor na pandemiju od
vitalnog je značaja da integrišu u njega i borbu protiv korupcije Borba protiv
korupcije ne bi smela biti dodata kao ad-hoc mera [14]
3 Mere za minimiziranje korupcije u vreme pandemije
Mere predložene u nastavku mogle bi da doprinesu smanjenju korupcije u
pandemijskim odgovorima
uključivanje agencije za borbu protiv korupcije nacionalnih komiteta za
borbu protiv prevara ili radnih grupa
identifikacija i procena rizika od korupcije kao deo analize krizne situacije i
konkretizacija akcija za promociju transparentnosti učešća i integriteta
Većina vodećih dokumenata za pripremu pandemijskih planova preporučuje
uspostavljanje multisektorskih odbora za planiranje pripravnosti za pandemiju Oni ne
preciziraju ko treba da bude u odboru jer bi o tome trebalo da odluči svaka država
Uključujući predstavnike agencija za borbu protiv korupcije etike i integriteta u
nacionalnu radnu grupu ili odbor za planiranje je važan prvi korak ka integraciji
antikorupcije u plan spremnosti za pandemijski odgovor
Drugi korak u integraciji antikorupcije je temeljna procena upravljanja i rizika
povezanih sa korupcijom Ova procena mora biti deo analize situacije koja čini osnovu
plana Izveštaj o globalnom indeksu zdravstvene zaštite za 2019 godinu ukazuje na
važnost detaljnog razumevanja rizičnog okruženja Etička razmatranja SZO iz 2007
godine ističu važnost transparentnosti javnog angažovanja i socijalne mobilizacija Svi
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
23
aspekti planiranja treba da uključuju javnost i relevantne zainteresovane strane Vlasti
moraju podeliti svoje političke odluke i obrazloženje kako bi se omogućio javni nadzor
Na ovaj način javnost može proveriti da li su politike razumne odgovarajuće
nediskriminatorne i u skladu sa lokalnim prilikama i vrednostima Kao rezultat toga
uslediće poverenje javnosti Transparentnost je takođe važna kako bi se osiguralo da
planovi budu legitimni i da se donosioci odluka ponašaju odgovorno dok planiraju i
sprovode odgovor na krizu [15]
Poređenja radi Globalni indeks zdravstvene sigurnosti 2019 izričito
preporučuje da specifični globalno priznati entiteti prate finansije za zdravstvenu
spremnost i da godišnje izveštavaju šefove država o tome Dalje preporučuje hitno
povećanje domaćeg finansiranje zdravstvene sigurnosti Vlasti to moraju učiniti
transparentnim i povezati sa referentnih vrednostima u okviru nacionalnih akcionih
planova UN bi trebalo da prate i objavljuju ekskrelirane troškove i doprinose [14] U
skladu sa gore navedenim donatori centralna i lokalna vlada NVO i druge
zainteresovane strane uvek treba da objave koliko novca izdvajaju za odgovor na
pandemiju i za koje namene U trenutnoj krizi Covid-19 mnoge razvijene zemlje
odobrile su ogromno finansiranje koje usmeravaju u svoju domaću krizu i odgovor na
nju Svetska banka i UN takođe su objavile koliki su novac obezbeđivanje - 2 milijarde
američkih dolara Nekoliko zemalja takođe je objavilo informaciju o tome koliko
bilateralne pomoći daju odgovoru na krizu zemljama u razvoju Međutim mnogo manje
se zna o tome koliko svaka zemlja prima i sa kojim ciljem Razumljivo je da su zemlje
donatori preplavljene problemima kod kuće Međutim otkrivanje koliko doniraju i za
šta je presudno za održavanje transparentnosti Samo na taj način javnost može da
nadgleda napore i drži autoritete odgovornim Etičke smernice SZO ističu važnost
učešća javnosti Svi aspekti planiranja treba da uključuju angažovanje javnosti i
relevantne zainteresovane strane Da bi se to dogodilo vlasti moraju efikasno
komunicirati sa javnošću i edukovati ih o problemima Kreatori politike treba da
preciziraju postupak za određivanje prioriteta i promovisanje nepristrasnosti u pristupu
koji uključuje civilno društvo i druge glavne zainteresovane strane u donošenje odluka
Ovo će osigurati da budu donete odluke o kriterijumima za dodelu oskudnih resursa na
otvoren transparentan i inkluzivan način Promovisanje rodnog pariteta različitosti i
inkluzivnosti u timovima za odgovor na pandemiju je dobra ideja jer se zna da ovo ima
pozitivan efekat na rezultate politike i organizacije uključujući i kontrolu korupcije
Važno je da kreatori politike uključe u nacionalno planiranje institucije odgovorne za
rodnu ravnopravnost etničke manjine i druge marginalizovane grupe kako bi planov
uzeli u obzir sve probleme sa kojima se pomenute grupe susreću U vremenu socijalnog
distanciranja agencijama je teško da nastave sa sastancima koji okupljaju sve aktere u
planiranju i budžetiranju Međutim vlade mogu da koriste tehnologiju koja to
omogućava i tako pozovu javnost da učestvuje u pandemjskom odgovoru [15]
Alternativno organizacije civilnog društva mogu da prenose stavove i predloge
na mreži i na prilagođenim platformama Takve platforme se takođe mogu koristiti za
uzbunjivanje i praćenje budžeta za fondovi Covid-19 Dobar primer takve platforme je
Ushahidi sa sedištem u Keniji koji znači bdquosvedočenjeldquo na svahiliju Prvobitno je
razvijen za mapiranje izveštaja o nasilju u Kenija nakon postizbornih nemira 2008 Od
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
24
tada nastavlja da primenjuje razne inicijative za prikupljanje podataka U krizi Covid-
19 Ushahidi je pokrenuo namensku platformu za prikupljanje informacija koje mogu
pomoći vladama i drugim zainteresovanim stranama da postignu precizniji i efikasniji
odgovor na krizu Smernice SZO o spremnosti za pandemiju pominju da je odgovornost
donosilaca odluka presudna kako u fazi planiranja tako i tokom sprovođenja Iako nisu
posebno detaljno opisane u smernicama odgovornost i upravljanje u pandemijskom
odgovor trebalo bi da podrazumevaju sledeće
bull Pojašnjavanje i objavljivanje linija odgovornosti za planiranje budžetiranje i
sprovođenje plana odgovora na pandemiju Ovo mora uključivati odredbu za
računovodstvo i revizija u saradnji sa relevantnim agencijama poput ministarstva
finansija i vrhovne revizorske institucije
bull Osiguravanje odgovornosti u finansijskom upravljanju i nabavkama putem
transparentnog budžeta i unutrašnje i spoljne revizije
bull Integrisanje revizije fonda za odgovor na krize u kontinuirano praćenje i
procenu plana aktivnosti Ovo će osigurati da revizije nisu samo stvar testiranja vaučera
i priznanice - koji se lako falsifikuju u izuzetno korumpiranim okruženjima Umesto
toga će biti pravilno povezani sa rezultatima U skladu sa ovim Global Health Izveštaj o
indeksu bezbednosti 2019 naglašava da domaće finansiranje zdravstvene zaštite treba
vezati za referentne vrednosti u okviru nacionalnih akcionih planova
bull Obezbeđivanje odgovarajućeg mehanizma za uzbunjivanje i žalbe na socijalno
distanciranje proširivanjem pristupa digitalnim opcijama
bull Osiguravanje da se nacionalni regulatorni mehanizmi zdravstvenog sektora
adekvatno finansiraju i rade svoj posao kako treba čak i za vreme krize [19]
bull Promovisanje regrutovanja raspoređivanja i unapređenja zdravstvenih radnika
na osnovu zasluga Global Indeks zdravstvene sigurnosti naglašava važnost zdravstvene
radne snage za efikasan odgovor na pandemiju Ovo podrazumeva da zdravstveni
radnici imaju izgrađen integritet i izbegavaju korupciju Izgradnja kapaciteta za
pandemiju pruža priliku za ponovno artikulisanje profesionalne etike uključujući
integritet i značaj pružanja usluga bez korupcije Međunarodni kodeks medicinske etike
Svetske lekarske asocijacije navodi brojne opšte principe koji su relevantni ne samo za
obeshrabrivanje korupcije već i za ponašanje sa integritetom Oni između ostalog
predviđaju da lekari ne dozvoljavaju da na njihovu procenu utiče lični profit ili
nepravedna diskriminacija iskreno postupaju sa pacijentima i kolegama prijavljuju
odgovarajućim vlastima one lekare koji neetično rade ili se upuštaju u prevaru ili
obmanu ne primaju nikakve novčane beneficije ili druge podsticaje samo za upućivanje
pacijenata ili propisivanje određenih proizvoda i nastoje da zdravstvene resurse koriste
na najbolji način u korist pacijenata i njihovih zajednica Međunarodni savet
medicinskih sestara ima sličan etički kodeks od kojih jedna od odradaba kaže da
bdquoMedicinska sestra pokazuje profesionalne vrednosti kao što su poštovanje odziv
saosećanje pouzdanje i integritetldquo[19]
Nadgledanje i ocenjivanje nakon pandemije od vitalne je važnosti da se
odgovor proceni tako da se naučene lekcije mogu koristiti za buduće pandemije U
evaluaciji treba razmotriti da li je i kako korupcija omela odgovor na pandemiju Takođe
mora se videti kako su transparentnost odgovornost i učešće podržani Procena treba da
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
25
da preporuke za minimiziranje korupcije i podržavanje ovih principa u primeni
pandemijskog odgovora uz one povezane sa javnim zdravljem [19]
4 Izazovi civilnog sektora
U kriznim vremenima postoje značajni rizici od korupcije Civilno društvo ima
važnu ulogu u osiguranju da sredstva za borbu protiv pandemije Covid-19 stignu na
svoje odredište Donatori i multilateralne organizacije treba da razmotre uspostavljanje
digitalne mreže odgovornosti koje podržavaju ovaj napor Trenutna kriza predstavlja
izazove za civilno društvo Međutim postoje i nove mogućnosti kroz digitalno
građansko angažovanje kao antikorupcijsku inicijativu
Trenutna kriza Covid-19 predstavlja problem za razvoj u zdravstvenom sektoru
i dovodi pojave značajnih rizika od korupcije tokom pandemije Kako trenutna
pandemija zahvata čitav svet donatori i multilateralne organizacije su planirali velika
novčana sredstava za rešavanje krize Ipak postoji zabrinutost da su ovi fondovi u riziku
od korupcije koja će ozbiljno uticati na zdravstvene ishode Među mnogim merama
civilno društvo je postao deo uobičajene antikorupcijske prakse u vezi sa donacijama
Postoji nekoliko načina na koje se civilno društvo može uključiti u borbu protiv
korupcije
Odgovornost odozdo prema gore je jedan od načina Kao i kod svake
intervencije važno je uzeti u obzir kontekst kapacitet motivaciju aktera Civilno
društvo je imalo nekoliko važnih uloga - od čuvara do obaveštavanja građana o pravima
i poboljšanje pružanja usluga i ishoda razvoja Tokom trenutne pandemije pristupi
odozdo prema gore su od suštinske važnosti u osiguravaju da sredstva dodeljena za
odgovore na pandemiju stignu na predviđeno odredište Tokom tekuće pandemije
civilno društvo se suočava sa nekoliko ograničenja u svojoj sposobnosti da obavlja svoj
posao zbog mera zaključavanja distanciranja i karantina Uprkos ovim izazovima
pristupi odgovornosti odozdo prema gore su presudni obezbeđivanje sredstava
namenjenih pandemijskom odgovoru
41 Šest ključnih izazova civilnog društva
Širi su rizici povezani sa odgovornošću vlada i privatnih kompanija U
normalnim vremenima organizacije civilnog društva bi bile u dobrom položaju za
nadgledaje i izveštavaje o o radu vlada i privatnih kompanija kao i da ih pozovu na
odgovornost za određene postupke Trenutna kriza postavlja nekoliko izazova pred
civilno društvo praćenje odgovornost zagovaranje i promovisanje učešća građana Šest
je ključnih izazova u radu civilnog društva
1 Asimetrija moći između izvršne vlasti i mehanizama odgovornosti U nekim
kontekstima može se povećati legitimitet izvršne vlasti To je izvršna vlast
koja je u velikoj meri odgovorna za postavljanje politika i agende za
delovanje u vezi sa krizom
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
26
2 Ograničenje kretanja sprečava aktivnosti fizičkog sastajanja Ovo je posebno
slučaj sa ulogom civilnog društva u društvenoj odgovornosti Alati
odgovornosti zahtevaju angažovanje lokalnih zajednica da se okupe i da
učestvuju u inicijativama To nije moguće kada postoje mere socijalnog
distanciranja Sastanci u zajednici društvene revizije i grupne sesije - glavni
oslonci većine društvenih zajednica - teško je postići pod strogim
distanciranjem ili karantinom
3 U nekim zajednicama zaključavanjae sprečava i pristup informacijama ako
je na primer takav pristup bio prethodno dostupna sa posla iz obrazovne
ustanove biblioteke ili internet kafea
4 Internet usluge su skupe u zemljama koje nameću porez na bdquodruštvene
medijeldquo
5 Teško je dobiti zamah za građanske inicijative tokom kriznih vremena jer
su mediji i orijentacija javnosti usredsređeni na vanredne situacije Metode
za dosezanje su se preselile na mrežu što može smanjiti potencijal za šire
angažovanje
6 Smanjen je prostor za civilno društvo Mnoge vlade širom sveta primenjuju
distanciranje i karantin a mreže civilnog društva upozoravaju na smanjen
potencijal i ograničavanje građanskog angažmana i osnovnih prava Na
primer Mađarska Filipini i Bangladeš su uveli zakone o vanrednim
situacijama koji su izgovor za ograničenje ljudska prava i dalje smanjenje
prostora za civilno društvo Slično tome postoje internet ograničenja u
Indiji Mjanmaru i Bangladešu [20]
Kako je bdquopolovinaldquo globalne populacije pod nekim oblikom zaključavanja ili
ograničenja kretanja trenutna situacija se može posmatrati kao globalna paraliza
Međutim zaključavanja mogu stimulisati kreativnost i ponuditi nove mogućnosti za
građanstvo društvo
1 Potencijal za povećanje legitimiteta civilnog društva
2 Potencijal za široko angažovanje
3 Povećanje informacija
4 Izgradnja novih saveza i
5 Istraživanje platformi za digitalni građanski angažman
5 Zaključak
Iako je korupcija već narušila odgovore mnogih zemalja na Covid-19
pandemiju razvojni akteri mogu osigurati da budemo bolje pripremljeni za smanjenje
korupcije u budućim pandemijama To mogu učiniti tako što će uključiti antikorupciju u
prioritete zemlje kada preispitaju i revidiraju svoje planove Široke smernice mogu
pružiti polaznu osnovu i mogu se proširiti i prilagoditi za potrebe svake zemlje
Kako bi se osiguralo da sredstva namenjena odgovorima Covid-19 stignu na
potrebno odredište i budu zaštićena od rizika od korupcije važno je da civilno društvo
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
27
bude podržano u ulogama odgovornosti i nadzora Trenutno distanciranje i karantin
mekao i mere koje postoje u mnogim delovima sveta predstavljaju i izazove i
mogućnosti za civilno društvo Donatori i multilateralne organizacije mogu pomoći
civilnom društvu u prilagođavanju na novonastalu situaciju
Donatori i multilateralne organizacije u mogućnosti su da vode dijalog sa
tehnološkim gigantima za olakšavanje praćenja programa civilnog društva podizanje
odgovornosti pitanja korupcije i promovišu glas građana
Literatura
[1] Kirya M Anti-corruption in COVID-19 prepredness and response CMI
Michelse Institute 2020
[2] T Forester P Morrison Computer Ethics Cautrionary Tales and Ethical
Dilemmas in Computing Cambridge The MIT Press 1994
[3] Kapiriri L Ross A The Politics of Disease Epidemics a Comparative
Analysis of the SARS Zika and Ebola Outbreaks Global Social Welfare 7
SpringerLink 2013
[4] Lotufo P A Zika epidemic and social inequalities Brazil and its fate Sao
Paulo Medical Journal 134(2) 95ndash96 2016
[5] Scott V Crawford-Browne S amp Sanders D Critiquing the response to the
Ebola epidemic through a Primary Health Care Approach BMC Public
Health 16(1) 1 2016
[6] Alsan M M Westerhaus M Herce M Nakashima K amp Farmer P E
Poverty global health and infectious disease lessons from Haiti and Rwanda
Infectious Disease Clinics of North America 25(3) 611ndash622
httpsdoiorg101016jidc201105004 2011
[7] Leach M Scoone I amp Stirling A Governing epidemics in an age of
complexity narratives politics and pathways to sustainability Global
Envionmental Change 20(3) 369ndash377 2010
[8] Mykhalovskiy E amp Weir L The Global Public Health Intelligence network
and early warning outbreak detection a Canadian contribution to global
public health Canadian Journal of Public Health 97(1) 42ndash44 2005
[9] Hagan J E Smith W Pillai S K Yeoman K Gupta S Neatherlin J et
al Implementation of Ebola case-finding using a village chieftaincy taskforce
in a remote outbreakmdashLiberia 2014 MMWR Morbidity and Mortality
Weekly Report 64 183ndash185 2015
[10] Jacobs L A Rights and quarantine during the SARS global health crisis
differentiated legal consciousness in Hong Kong Shanghai and Toronto Law
amp Society Review 41(3) 511ndash552 2007
[11] Diniz S G Zika virus and pregnancy a perspective from Brazil Midwifery
35 22ndash23 2016
[12] Nunes J Ebola and the production of neglect in global health Third World
Quarterly 37(3) 542ndash556 2016
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
28
[13] Ieven B Owevijk J We created this beast - The political ecology of
COVID-19 Eurozine Dostupno na httpswwweurozinecomwe-created-
this-beast 2020
[14] Global Health cecurity index Building Collective Action and Accountability
httpswwwghsindexorgwp-contentuploads2019102019-Global-Health-
Security-Indexpdf 2019
[15] Mitchell P Cirya M Improving audits to icrease the effectiveness of
development funding U4 Anti-Corruption Resource Centre Chr Michelsen
Institute 2020
[16] We are in this together donrsquot violate human rights while responding to
COVID-19 httpswwwcivicusorgindexphpmedia-resourcesnews4379-
civil-society-s-call-to-states-we-are-in-this-together-don-t-violate-human-
rights-while-responding-to-covid-19 2020
[17] The Global Anticorruption Blog (GAB) The case for engaging religious
leaders in anticorruption efforts
httpsglobalanticorruptionblogcom20190121the-case-for-engaging-
religious-leaders-in-anticorruption-efforts 2019
[18] Steingruber S Kirya M Jackson D Mullard S Corruption in the time of
Covid-19 A double-threat for low income countries httpsu4-frontend-
stagingherokuappcomtopicscovid-19-and-corruptionbasics 2020
[19] Fox J Aceron J Araacutenzazu G Doing accountability differently A proposal
for the vertical integration of civil society monitoring and advocacyU4 Issue
20164 Bergenhttpsu4-frontend-stagingherokuappcompublicationsdoing-
accountability-differently-a-proposal-for-the-vertical-integration-of-civil-
society-monitoring-and-advocacy 2016
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
29
Drago Orčić4 profdr Olja Arsenijević5 Stefan Orčić
COVID - 19 IZAZOV ILI ŠANSA INOVATIVNOM MODELOVANJU
PREDUZETNIŠTVA U DOBU ZNANJA
Apstrakt Neplanirani krizni događaji poput COVID - 19 su neminovni
Osim toga krizni događaji su sve učestaliji kako na makro tako i na mikro nivou što
rezultira učestalim stresom Koncept razumevanja jedinstvanog intelektualnog DNK
zaposlenih može biti od velike pomoći u procesu upravljanja kriznim događajem na
više načina Poznavajući lične preferencije svakom učesniku se može pristupiti na
njemu prihvatljiv prirodan način Strategija suočavanja sa krizom i rešavanje iste
može biti usklađena sa individualnim prirodnim sklonostima Treće na radne zadatke
se mogu postaviti adekvatne osobe koje bi određene zadatake obavljali u skladu sa
svojim intelektualnim DNK na njima prirodan način Sa druge strane sve dublje
zalazimo u doba znanja Iz tog je razloga neophodno primenjivati nove savremene
pristupe trendove modele kao i nove strategije otkrivanja razvoja upravljanja
intelektualnim potencijalom u cilju stvaranja intelektualnog kapitala Inovativna
rešenja iz oblasti informatičkih tehnologija oblasti komunikacija biotehnologije
pronalaženje novih industrijskih materijala novih proizvodno tehnoloških procesa
dizajna stvorila su nove mogućnosti u procesu materijalizacije intelektualnog
potencijala
Ključne reči inovativnost intelektualni DNK preduzetništvo doba znanja
ENTREPRENEURSHIP IN THE AGE OF KNOWLEDGE
Abstract Unplanned crisis events like COVID-19 are inevitable In addition
crisis events are becoming more frequent at both the macro and micro levels resulting
in frequent stress The concept of understanding the unique intellectual DNA of
employees can be of great help in the process of crisis management in several ways
Knowing the personal preferences of each participant can be approached in an
acceptable natural way The strategy of coping with the crisis and resolving it can be
adjusted to individual natural inclinations Third adequate people can be assigned to
work tasks that would perform certain tasks in accordance with their intellectual
DNA in a natural way On the other hand we are going deeper and deeper into the
age of knowledge For this reason it is necessary to apply new modern approaches
trends models as well as new strategies for discovery development management
intellectual potential in order to create intellectual capital Innovative solutions in the
4Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd odraskogmailcom doktorant 5 Fakultet za poslovne studije i pravo
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
30
field of information technologies communications biotechnology finding new
industrial materials new production and technological processes design have
created new opportunities in the process of materialization of intellectual potential
Key words innovation intellectual DNA entrepreneurship age of
knowledge
1 Uvod
Zahvaljujući činjenici da je svet postao ldquoglobalno selordquo krizne situacije koje
se događaju u bilo kom delu sveta nije više moguće ignorisati lokalizovati ili im
pristupati kao prema izazovu lokalnog karaktera Razni krizni događaji sve učestalije
i sve žešće pogađaju kako državne političke institucije jednako poslovne
preduzetničke subjekte i pojedince Kad je u martu 2020 godine Svetska zdravstvena
organizacija ozvaničila pandemiju COVID-19 izazov koji je u početku tretiran kao
bdquokineskildquo nakon toga kao bdquoitalijanskildquo veoma brzo je ubrzo je postao globalni
odnosno bdquosvačijildquo [1] U veoma kratkom periodu lokalni izazov je dobio razmere
globalnog svetskog izazova koji je u potpunosti promenio ekonomski politički i
društveni aspekt ljudske civilizacije ponovno nas dovodeći do zaključka da bdquosledom
neverovatnih i nepredvidljivih događaja ljudska se istorija ne odvija po šablonuldquo [2]
Iz tog razloga pandemija COVID-19 ne možemo posmatrati zasebno samo kao
zdravstvenu ekonomsku društvenu ili obrazovnu krizu već s obzirom na uticaj u
svakom od navedenih društvenih aspekata isključivo kao njihovu kombinaciju
2 Pojam krize
Događaji koji se dešavaju iznenada i bez najave nazivaju se krize Svaki
pojedinac krizni događaj percipira i na njega reaguje na drugačiji način Izbor reakcije
na sam krizni događaj obično vodi u dva suprotna pravca ka rešenju i od rešenja
Krizni događaji su jedan ili više uzastopnih ne predviđenih događaja koji negativno
utiču na pojedinca ili okruženje Neke krizne situacije mogu imati efekat požara
Pojavljuju se neprimetno u nekom delu društva ili organizacije Ako se ništa ne
preduzme ili ne odreaguje odmah mogu poprimiti nezaustavljive razmere sa
ogromnim posledicama Toumlpfer navodi da se kriza uopšteno može definisati kao
nastupajući rizik Ona je već ranije uočena i vrednovana ili uopšte nije bila opažena i
time je potpuno nenadano nastupila [3] Tintor na krizu gleda kao na suprotstavljena delovanja organa preduzeća
odnosno disproporciju u srazmerima između resursa s jedne te učinka ili uloge
preduzeća s druge strane odnosno kao strukturalne iili funkcionalne neusklađenosti
potencijala uspeha [4] Na osnovu navedenih definicija možemo da zaključimo da je kriza
neplanirani neželjeni događaj sa neizvesnim ishodom koji može da ugrozi ili u
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
31
potpunosti onemogući planirani proces Simptomi krize mogu biti različiti Uzroci
krize mogu biti različiti kao što su krahovi na tržištu poput naftne krize recesije
ratova migracija i mnogi drugi Iako su uzroci različiti u literaturi se dele na spoljne i
unitrašnje [5]
Spoljni uzroci nastaju izvan same organizacije a sama organizacija nema
mogućnost uticaja na ovu vrstu uzroka Spoljni uzroci nastaju unutar jedne
organizacije ili društva Takve krize ne moraju biti vidljive u širem okruženju van
same organizacije ili društva Uzročnici krize mogu biti razni a svaka kriza je
specifična sa svojim karakteristikama izazovima i mogućim ishodima
Prema Adižesu kriza ima iste simptome kao i stanje inicirano promenom s
tom razlikom što je kriza intenzivnija akutnija promena sa dubokim imlikacijama
Kriza pogoduje liderima i kompanijama koje se uspešno mogu izboriti sa promenom
jer u kriznim vremenima slabiji konkurenti nestaju a tržišta prepuštaju sposobnijima
Prema istraživanjima pandemije uzrokuju produženu ekonomsku štetu Na
osnovu tih zaključaka možemo predpostaviti da bi se efekti epidemije COVID-19
mogli zadržati još dugo vremena Takođe se ističe da je krajnji rezultat kriznog
događaja uslovljen načinom individualnog doživljaja i ponašanja pojedinca u odnosu
na krizni događaj ne samo kratkoročno već i dugoročno
Neki eksperti procenjuju da će direktni demografski pa samim tim i
dugoročni društveno-ekonomski efekti COVID-19 pandemije biti bdquoveoma
neujednačeni ne samo u Evropi i svetu već i u okvirima pojedinačnih zemaljaldquou
zavisnosti od epidemioloških faktora i strategije borbe protiv pandemijom izazvane
ekonomske krize [6] Ovo je posebno važno ako se uzme u obzir da su analize
bazirane na prethodnim pandemijama pokazale da određene dugoročne ekonomske
posledice pandemija mogu da potraju i nekoliko decenija pa čak i nekoliko generacija
[7]
Ako aktuelni nemili krizni događaj sagledamo u širem istorijskom kontekstu
zaključujemo da su se razni krizni događaji kao i pandemije globalnih razmera javljale
periodično od kad postoji ljudska civilizacija Gotovo da možemo da konstatujemo
krizni događaji predstavljaju nezaobilazni deo ljudske vrste U zavisnosti od težine
same bolesti dužine trajanja pandemije stepena razvoja ljudske civilizacije ili
pojedinačnih država kao i strategija primenjenih u borbi protiv bolesti i njenih
direktnih efekata pandemije su na različite načine oblikovale buduće pravce razvoja
ljudske civilizacije
3 Upravljanje kriznim događajem
Svaka kriza ide svojim tokom te sa sobom nosi i deo rešenja Dakle svaki
izazov ujedno u sebi nosi i potencijalnu šansu Gotovo svaka kriza kroz koju je
čovečanstvo prošlio je u sebi nosila klicu radikalnih rešenja i potencijal novog
početka Krizni događaj iako nekada uz ogromnu štetu koju proizrokuje u svojoj
konačnici može da rezultira pozitivnim efektom Efektom novog početka Nove ideje
nove veće vrednosti inicirane samim događajem Važno je napomenuti činjenicu da
svaki učesnik događaja isti percipira na sopstveni način u skladu sa svojim
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
32
preferencijama odnosno intelektualnim DNK zapisom Događaj koji rezultira
neprijatnost strah napetost stres kod jedne može da ima sasvim suprotan efekat kod
druge osobe Navešću samo jedan od mnogih primera Recimo javna pohvala fizički
dodir u vidu tapšanja po ramenu vidno usmerena pažnja na određenu osobu deluje
stimulativno i budi pozitivne prijateljske emocije dok ista radnja kod druge izaziva
sumnjičavost neprijatnost stres oprez povlačenje i odbranu Na osnovu toga
zaključujemo da isti krizni događaj svaka osoba doživljava individualno što zahteva
individualni pristup u preventivnom delovanju kao i upravljanju kriznim događajima
Krizni menadžment je neophodan za uspešan izlazak iz bilo koje krizne
situacije Bez obzira da li se radi o kriznim dešavanjima prouzrokovanim ljudskim
propustima ili tehnološkim promašajima međusobnim sukobima među pojedincima
ili grupama pogrešnim procenama i odlukama ili jednostavno glasinama koje se
nekontrolisano šire i stvaraju paniku neophodna je momentalna brza i efikasna
reakcija kako bi se sprečila eskalacija nepredviđenog nepoželjnog događaja U
kriznim situacijama sposobnosti veštine pojedinaca kao i njihove individualne
preferencije odnosno Intelektualni DNK mogu činiti ključnu razliku u smislu
individualnog doživljaja percepcije izbora aktivnosti izbora ključnih prioriteta a
samim tim i u vidu konačnog ishoda Neprimetne individualne različitosti u
normalnim mogu prouzrokovati ogromne razlike u kriznim događajima Reakcija na
krizni događaj se razlikuje od osobe do osobe
Krizni događaj na pojedince deluje stimulativno obuzima njihovu
koncentraciju stavlja ih u stanje pune pripravnosti fokusira ih na moguća rešenja
brzo i efikasno reaguju nemaju blokade postaju svesni mogućih rizika i opasnosti tek
po završetku krize Dok na drugu grupu pojedinaca taj isti događaj deluje
zastrašujuće obeshrabrujuće destimulativno fokusira ih na moguće probleme
reaguju sporo i neodlučno ni jedno potencijalno rešenje nije dovoljno dobro da bi se
za njega odlučili u stalnoj su blokadi svesni svih mogućih rizika tokom celog procesa
izlaska iz kriznog događaja Bez obzira da li se nalaze na upravljačkoj poziciji ili
poziciji onih koji samo slede uputstva prepoznavanje i prilagođavanje Intelektualnom
DNK pojedinca može biti od presudnog značaja
Značajno je naglasiti da idealni način upravljanja kriznim događajima ne
postoji Efekat izabrane aktivnosti u cilju preventivnog ili reaktivnog delovanja
rešavanja kriznog događaja je jednako nepredvidiv kao i sam događaj Ipak način
doživljaja reagovanja ponašanja pojedinca ili rukovođenja kriznim procesom
uslovljeno je Intelektualnom DNK Po nekim autorima stil rukovođenja se ne može
lako menjati To je posebno izraženo u kriznim situacijama kada radi potrebe za
urgentnim reagovanjem dominaciju preuzimaju prirodne reakcije u odnosu na
naučenu i poželjnu reakciju pojedinca
Da bi postigli najbolji efekat u kriznim momentima za rešavanje istih je
preporučljivo delegirati pojedince kojima je Intelektualni DNK prirodno usklađen sa
vrstom ponašanja koja je poželjna za tu situaciju Dakle ako izazov traži brzu reakciju
bez obzira na cenu eventualne kolateralne štete za lidere bi valjalo postaviti osobe
koje su ciljno orjentisane Osobe koje su sklone brzom odlučivanju fokusirane na
rešenje i spremne na rizik po cenu ličnog života Ako pak rešenje izazova zahteva
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
33
postizanje cilja uz očuvanje tima onda su za takav zadatak pogodni pojedinci koji su
socijalno orjentisani fokusirani na ljude bržni i spremni da se žrtvuju za tim po cenu
sopstvenog života Ako rešenje krize zahteva visok stepen sigurnosti u tom slučaju je
preporučljivo na poziciju lidera delegirati osobe koje su fokusirane na detalje i koje
teže ka perfekcionizmu po cenu života
U današnje vreme konstantnih promena i kriznih dešavanja nije moguće biti
samo menadžer Menadžerska uloga prerasta u ulogu vođe Upravljanje vođenjem
podrazumeva pristup od pojedinca ka zadatku a ne više od zadatka ka pojedincu Da bi
to bilo ostvarivo neophodno je da menadžer-vođa upozna intelektualni DNK zapis
svojih saradnika Na osnovu jedinstvenog DNK zapisa svojih saradnika vođa je u
mogućnosti da zadatke i procedure prilagodi prirodnim sklonostima svakog pojedinca
nasuprot tome da se pojedinac prilagođava procedurama i zadatcima na način koji za
njega nije prirodan Takav pristup osim veće efikasnosti bolje koordinacije kriznim
događajima deluje preventivno u odnosu na stres i pregorevanje
4 Humani potencijal osnova savremenog preduzetničkog modela
Novo doba u kome se nalazimo nosi mnoge izazove ali i mnoge šanse
Ulaskom u doba znanja uslovljeni smo korenitom promenom statusa ljudskog
potencijala a samim tim strategiji odnosa prema homo sapiensu (čovek razumni) kao
potencijalu Konstantne razvojne promene uslovljene automatizacijom
globalizacijom informatizacijom za čoveka razumnog može biti nepremostiva
pretnja ili civilizacijska šansa da otkrije razvije materijalizuje svoj skriven
intelektualni potencijal U uslovima nove ekonomije intelektualni potencijal
preuzima ne samo vodeću nego ključnu ulogu Savremena istraživanja su pokazala
da inventivnost i inovativnost stvaraju efekat poluge usmeravajući intelektualne
potencijale ka stvaranju novih visokotehnoloških dostignuća Sve je više kompanija
koje vrednost svojih usluga ili proizvoda zasnivaju upravo na otkrivanju razvoju
materijalizaciji intelektualnog potencijala kao neograničenom konkurentnom resursu
Aktualna dešavanja vezana za globalnu pandemiju ukazuju na važnost
istraživanja i iznalaženja novih pristupa novih alata novih metoda za otkrivanje
razvoj materijalizaciju neograničenog intelektualnog potencijala mislećeg čoveka
Jedna od šansi se može ogledati kroz podizanje svesti pojedinaca o ogromnom
izazovu sa kojim se čovečanstvo susrelo ali i o šansi da u domenu prirodnog resursa iz
uloge alata koji govori ili produžene ruke mašine preuzme ulogu jedinstvenog
mislećeg kreativnog inventivnog neograničenog potencijala Drugim rečima da
umesto pasivnog učesnika u izazovu preuzme ulogu aktivnog učesnika u rešavanju
istog
Stiče se zaključak da većina izazova sa kojima se savremeno poslovanje
suočava uključujući donekle i efekte krize pandemije nije ništa drugo no posledica
praktikovanja poslovne filozofije i poslovnih modela koji su nasleđeni ili tek
minimalno korigovani iz industrijskog doba Iako tada veoma uspešni u dobu znanja
postaju ne samo beskorisni već mnogi od njih imaju tendenciju štetnosti Principi
stvaranja veće vrednosti odnosno kapitala u savremenom dobu znanja su sve manje
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
34
orijentisani prema neobnovljivim prirodnim resursima a sve više ka humanom i
intelektualnom resursu Ogromna je razlika između kreiranja veće vrednosti odnosno
kapitala baziranom na znanju (bezkontaktno epidemiološki bezbedno) u odnosu na
fizičko oplemenjivanje prirodne sirovine (kontaktno epidemiološki nebezbedno)
Masovna proizvodnja je u industrijskom dobu bila osnovna strategija stvaranja veće
vrednosti Odnos prema prirodnom je gotovo bio identičan kao i prema humanom
resursu Kod prvog se ključna vrednost ogledala u količini a kod drugog u snazi
Osnovna uloga humanog resursa je bila uloga produžene ruke mašine Novonastalo
doba doba znanja iz temelja menja postulate industrijskog doba Prirodni neobnovljivi
resursi se zamenjuju obnovljivim a humani resurs se zamenjuje naprednijom
odnosno produktivnijom tehnologijom Za rezultat imamo činjenicu da je današnji
radnik u isto vreme suočen sa pretnjom i šansom Pretnjom ukoliko odluči da zadrži
ulogu produžene ruke mašine šansom ukoliko se odluči da preuzme funkciju
radnika znanja odnosno intelektualnog potencijala Privreda je takođe suočena sa
istom vrstom izazova Da li će u procesu stvaranja veće vrednosti onosno kapitala
radnika tretirati i prema njemu se odnositi kao produženoj ruci mašine odnosno
ograničenom resursu ili kao radniku znanja odnosno neograničenom
intelektualnom potencijalu
5 Intelektualni kapital rezultat humanog potencijala
Ulaskom u doba znanja intelektualni kapital zaslužuje posebnu pažnju Sve je
više naučnika koji se bave definisanjem detektovanjem merenjem upravljanjem
neopipljivim vrednostima intelektualnog kapitala bdquoLjudski kapital čine sledeće
komponente znanje i kvalifikacija čoveka njegovo zdravlje radno i životno iskustvo
potencijal radne mobilnosti motivisanost za rad reputacija i nivoi potrebaldquo
Humani potencijal je inicijator i kreator intelektualnog kapitala Intelektualni
kapital je jedan od tri ključna segmenta humanog potencijala
Humani potencijal se sastoji od
Fizičkog humanog potencijala
Intelektualnog humanog potencijala
Metafizičkog humanog potencijala
51 Fizički deo humanog potencijala
Fizički segment humanog potencijala podrazumeva sve fizičke aktivnosti Sve
fizičke predizpozicije pojedinca ili grupe nasleđene ili razvijene svesnim fizičkim
delovanjem Fizički deo humanog potencijala može da se percipira putem pet fizičkih
čula kreće se u domenu iskustvano poznatog i ograničen je fizičkim kapacitetima
52 Intelektualni deo humanog potencijala
Intelektualni segment humanog potencijala podrazumeva sve intelektualne
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
35
razumljive i nerazumljive radnje nasleđene ili razvijene svesnim kao i nesvesnim
intelektualnim delovanjem Intelektualni deo humanog potencijala može da se
percipira misaonim i emocionalnim svesnim podsvesnim i nadsvesnim doživljajem
kreće se u domenu iskustveno poznatog kao i u domenu iskustveno nepoznatog
Ograničenje je uslovljeno uglom percipiranja Ukoliko se intelektualni percipira iz
ugla fizičkog potencijala je ograničen odnosno neograničen ukoliko se percipira iz
ugla metafizičkog humanog potencijala
52 Metafizički deo humanog potencijala
Metafizički segment humanog potencijala podrazumeva sve metafizičke
aktivnosti u kojima pojedinac ili grupa svesno ili nesvesno odnosno sa ili bez lične
namere učestvuje Metafizički deo humanog potencijala može da se percipira gotovo
svim misaonim emocionalnim čulnim svesnim nesvesnim nadsvesnim
doživljajem Kreće se u domenu iskustveno nepoznatog i neobjašnjivog Metafizički
humani potencijal je neograničen
Suština upravljanja intelektualnim potencijalom usmerena je ka primeni
različitih modela upravljanja Da bi strategija upravljanja intelektualnim potencijalom
iz percepcije njegove neograničenosti zahteva sasvim novu dimenziju u konceptu
detektovanja razvoja i materijalizacije intelektualng potencijala Osnovni cilj
upravljanja intelektualnim potencijalom je materijalizacija istog odnosno generisanje
veće vrednosti iniciranjem uspostavljanjem i razvijanjem interakcije među
elementima intelektualnog potencijala Takvim pristupom je moguće materijalizovati
performanse intelektualnog potencijala usmerene prema efikasnom i efektivnom
ostavarivanju postavljenih poslovnih ciljeva na svim organizacionim nivoima
Inovativna srategija odnosa prema humanom potencijalu percipiranom iz segmenta
njegove neograničenosti neminovno rezultira novom inovativnom klimom pogodnom
za prirodnu manifestaciju dela intelektualnog potencijala kroz kreativnost
inventivnost inovativnost Da bi se postojeći intelektualni potencijal u kompaniji
otkrio razvio i materijalizovao osim promene paradigme odnosa prema humanom
potencijalu potrebno je uvesti praktikovanje savremenih modela alata i koncepata Uz
klasične edukacije treninge obuke u funkciju je potrebno staviti i savremene
discipline kao što su poslovni koučing poslovni konsalting poslovni mentoring uz
neophodno prepoznavanje individualnih preferencija kroz otkrivanje intelektualnog
DNK Uloga navedenih koncepata je da pripomogne u procesu otkrivanja razvoja i
materijalizacije humanog potencijala [7]
6 Intelektualni DNK
Pod Intelektualnim DNK zapisom podrazumevamo mentalne emocionalne
karakterne odgojne i druge svesne i podsvesne individualne specifičnosti pojedinca
koje rezultiraju različitim doživljajem istog događaja Još je početkom dvadesetog
veka čuveni psiholog Allport ukazivao na individualne razlike između pojedinaca
ističući da se svako ljudsko biće razlikuje od drugog pored ostalog i po načinu
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
36
opažanja pamćenja mišljenja i rešavanja problema [8] Postoji mišljenje da
kognitivni stilovi predstavljaju individualne načine sticanja i obrade informacija [9]
Kognitivni stil je osobina po kojoj se svaki pojedinac razlikuje od drugih i može se
reći da je kognitivni stil bdquolični potpis pečat ili otisak prsta pojedincaldquo[10] Kognitivni
stil je manje podložan promenama jer predstavlja nešto što je više određeno
genetskom osnovom pojedinca [10] [11]
Intelektualni DNK podrazumeva ceo sistem individualnih prirodnih osobina
osobe S obzirom na to da se pod prirodnim osobinama ličnosti podrazumevaju
međusobno povezani sklopovi kognitivnog afektivnog i ponašajnog funkcionisanja
pod pojmom intelektualni DNK obuhvatamo sve te karakteristike zajedno Na taj
način prepoznavanjem jedinstvenog Intelektualnog DNK pojedinca dobijamo iscrpan
uvid o prirodnim sklonostima istog
Danas postoji veliki broj tipologija koje se razlikuju na osnovu kriterijuma
prema kojima se definišu sklonosti i razlike između pojedinaca Važno je naglasiti da
nijedna tipologija ne obuhvata sve ključne karakteristike niti omogućava da se ljudi
striktno i rigidno razvrstavaju prema njima Više ukazuju na značajne skupove
osobina koje se relativno često javljaju zajedno pa ih je prema tim pravilnostima
moguće bliže svrstati jednoj nego nekoj drugoj kategoriji
Intelektualni DNK je nastao kao odgovor na sve veću potrebu da se
prepoznaju prirodne individualne karakteristike radi usklađivanja procedura i zadataka
prema ličnim preferencijama a u cilju postizanja veće efikasnosti bez stresa U
industrijskom dobu kada je čovek bio produžena ruka mašine u procesu stvaranja
veće vrednosti se kretalo od zadatka i išlo ka pojedincu kroz definisane mere
standarde procedure Standardi i procedure su bili uopšteno definisani od strane
menadžmenta a zadatak svakog učesnika u procesu je bio da se njima prilagodi bez
obzira na svoje prirodne preferencije Povećanjem obima posla sve zahtevnijim i
složenijim izazovima nijansa između prirodnog sa jedne i usklađenog ponašanja sa
druge strane postaje sve izraženija i manifestuje se ili kroz smanjenu efikasnost ili
kroz uvećani stres kod zaposlenog Iz tog razloga prepozavanje intelektulang DNK
zapisa pojedinca i usklađivanje zadataka pozicija procesa procedura sa DNK
zapisom rezultira bitnom razlikom između stresa koji je rezultat neprirodnog
ponašanja i pozitivnog ugodnog osećaja kao posledica prirodnog načina ponašanja
Prepoznavanju personalnih različitosti kao istraživačke oblasti u velikoj meri
su doprineli naučnici iz oblasti psihologije ličnosti među kojima se posebno ističe C
G Jung tvorac teorije o psihološkim tipovima ličnosti Prema Jungovoj tipologiji
ličnosti predstavljenoj još 1923 godine on osnovne karakteristike pojedinca grubo
deli na introvertni i ekstrovertni tip ličnosti Oba ova tipa se kasnije svrstavaju u svoje
podgrupe u zavisnosti od načina interakcije sa okruženjem Prema Jungovoj podeli
osnovnih tipova ličnosti oni mogu pripadati misaonom tipu ličnosti osećajnom tipu
ličnosti senzitivnom i intuitivnom tipu ličnosti a svaki od njih može biti ekstrovertan
ili introvertan Dakle prema Jungu postoje najmanje dva načina interakcije sa
spoljašnjim svetom odnosno doživljaja istog događaja Doživljaj može biti percipiran
kroz ekstroverziju u koliko je osoba ekstrovertna nasuprot introverziji ako je osoba
introvertna Iz ovoga zaključujemo da isti krizni događaj različite osobe doživljavaju a
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
37
samim tim na njega i reaguju na najmanje dva različita načina
Ukoliko bi analizom intelektualnog DNK pojedinaca uključenih u krizni
događaj u napred identifikovali kom tipu osoba pripada mogli bi precizno predvideti
ne samo na koji način će osoba percipirati krizni događaj već i kako će na njega da
reaguje Na osnovu poznavanja intelektualnog DNK učesnika ili potencijalnih
učesnika u kriznom događaju moguće je izraditi adekvatnu personalizovanu strategiju
koja bi podrazumevala veći stepen efikasnosti kako u preventivnom tako i u smislu
osmišljavanja adekvatnog procesa izlaska iz kriznog događaja
Poređenja radi
ekstrovertne osobe lako i brzo donose odluke reaguju odlučno izazove rešavaju u
hodu lako sklapaju prijateljstva pretenduju ka socijalnoj interakciji
Introvertne osobe opet sporo donose odluke reaguju neodlučno izazove rešavaju
studiozno usmerene su ka unutrašnjem svetu vole privatnost i tišinu
Osim ekstrovertnog i introvertnog tipa osobe u odnosu na percipiranje informacija ili
kriznog događaja osoba može posedovati senzitivni ili intuitivni karakter
Kod senzitivnih tipova ličnosti dominiraju isključivo činjenice prikupljene čulima
usmerene na konkretne detalje na sadašnjost Iz tog razloga pretenduju rešavanju
praktičnih i realističnih zadataka Na praktičan i realističan način
Intuitivni tipovi ličnosti imaju širok spektar raznovrsnih interesovanja Poseduju
sposobnost kombinovanja i upravljanja raznim idejama Vešti su u rešavanju
zadataka koji zahtevaju nove pristupe Ne vole rutinu i ponavljanje
U zavisnosti od načina na koji se uočene informacije obrađuju pojedinci mogu
posedovati misaoni ili osećajni pristup
Osobe misaonog tipa percepcije karakteriše analitičko razmišljanje Odluke
donose na osnovu objektivne logične analize svih mogućih uzroka i posledica
Za osobe osećajnog tipa percepcije je karakteristično da svoje odluke baziraju na
subjektivnoj proceni u odnosu na njihova prijašnja iskustva
Procesi opažanja i vrednovanja ukazuju na to kako pojedinac opaža svet i kako pravi
relacije među stvarima i događajima u zavisnosti od načina na koji se uočene
informacije prosuđuju
Osobe kod kojih je izraženije procenjivanje imaju potrebu za dobrom
organizacijom proverenom strategijom u napred isplaniranim delovanjem
Osobe koje pripadaju perceptivnom sklopu reaguju spontano fleksibilno
Radoznale su radije su fokusirane na sam proces nego na ishod događaja
61 Intelektualni DNK dominantne osobe
Osobe s visoko izraženim dominantnim stilom su veoma ambiciozne i
fokusirane na rezultat Imaju visok stepen samomotivacije Dobro podnose pritisak
Spremno se suočavaju sa izazovima i ne beže od odgovornosti Veoma su takmičarski
nastrojene Oslanjaju se na svoje sopstvene resurse Nisu previše sklone tražiti pomoć
i podršku ljudi oko sebe osim u slučaju preke potrebe Izbegavaju projekte i situacije
u kojima njihovi koraci i odluke zavise od drugih ljudi Nisu naklonjeni filozofiranju i
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
38
besciljnim raspravama Odlučni su u svojim nastojanjima Ne vole da su kontrolisani i
nadgledani Čvrsto se bore za svoje stavove U komunikaciji su jasni direktni
Nemaju potrebu da ublaže stvari Vole precizan sažet logičan i realan prikaz
situacije Ne vole kada im se eksplicitno nameće tuđa perspektiva Radi snažne
usmerenosti na brze rezultate i visoke ciljeve skloni su zanemarivanju osećanja i
perspektive svojih saradnika iako toga nisu svesni Podstiču tim na marljiv rad brza
rešenja disciplinu Ne trpe izgovore Izvor stresa je gubitak kontrole upravljanja i
slobode U stresnim momentima su skloni napadanju agresivnosti
62 Intelektualni DNK ekspresivne osobe
Osobe sa izraženim ekspresivnim stilom su vrlo šarmantne optimistične i
prijateljski nastrojene Veoma su komunikativne Bez poteškoće izražavaju svoje ideje
i emocije Proaktivni su i po prirodi usmereni na potrebe svojih saradnika članova
tima Obično imaju veoma velik uticaj u okviru organizacije Skloni su iznalaziti vrlo
kreativne načine za rešavanje izazova Prilično su neformalni otvoreni su za
promene Vole učiti Vole raspravljati o novim idejama Pretenduju ka aktivnostima
koje uključuju puno interakcije Po prirodi su optimistični i takmičarski nastrojeni
Kao članovi tima skloni su biti generator pozitivne energije Posvećeni su odnosima
Izbegavaju onflikte ako misle da postoji drugačiji način da se postigne cilj Često
deluju inspirativno na tim Redovno daju povratne informacije Umeju da vešto
upakuju lošu kritiku Naj veći strahovi su da se javno osramote Gubitak
odobravanja Gubitak uticaja U stresnim situacijama i pod pritiskom imaju sklonost
da postanu impulsivni sebični neorganizovani površni manipulativni da menjaju
odluke
63 Intelektualni DNK stabilne osobe
Osobe s visoko izraženim stabilnim stilom su vrlo su tople pouzdane
strpljive dosledne i predvidive U odnosu na ostale ove osobe su najviše orijentisane
na timski rad Vole stabilnost sporiji ritam rada i donošenja odluka Obično više
pažnje posvećuju potrebama drugih nego ličnim potrebama Izuzetno su lojalni uvek
raspoloženi da svoje vreme energiju izdvoje kako bi drugima bili na usluzi Promene
doživljavaju kao rizik a potencijalna rizična dešavanja percipiraju kao opasnost U
odnosu na druge vrste intelektualnog DNK ove osobe imaju najveću tendenciju da
guše i potiskuju svoje emocije Posebno one koje bi mogle da ih povedu u pravcu
promene postojećeg stanja Jasno definisani zadaci jasne uloge sa jasnim uputstvima
su za njih prijatno prirodno okruženje Veoma su istrajni Nisu skloni odustajanju od
cilja koji su sebi postavili Prija im rad u manjim grupama Sres mogu izazvati
momenti kada su u središtu pažnje posebno kada su okruženi nepoznatim ljudima
Odlični su slušaoci i radije postavljaju pitanja nego što iznose zaključke Njihovi
strahovi su nagle promene neizvesnost mogućnost da svojim ponašanjem ili
odlukama povrede druge U kriznim momentima imaju sklonost da se povlače budu
popustljivi pasivni i zatvoreni
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
39
64 Intelektualni DNK analitične osobe
Osobe s visoko izraženim analitičkim stilom su izuzetno analitične
sistematične metodične diplomatične Prvenstveno su fokusirane na zadatke
stručnost kompetentnost izvrsnost perfekciju Teže ka perfekciji Vole da se poštuju
procedure red i da se sve odvija po dogovorenim pravilima Odmereni su tačni
precizni Traže dovoljno vremena i prostora za razmišljanje analiziranje povezivanje
informacija i činjenica Spremni su da ulaze u raspravu tek onda kada su temeljno
pripremljeni naoružani činjenicama i informacijama U svemu čime se bave teže ka
perfekcionizmu Posebno u tehničkom smislu Vole da se detaljno upoznaju sa
procedurama i očekivanjima kako bi mogli ispravno da nastupe i donose odluke
Prema nepoznatim osobama su rezervisani i sumnjičavi Radije sarađuju sa malim
brojem ljudi Konfliktne situacije ne vole i trude se da ih izbegnu po svaku cenu
Najveći njihov strah je da pogreše i da budu kritikovani U kriznim situacijama
naginju ka preteranom perfekcionizmu U tim momentima umeju biti sarkastični
sitničavi i kritički nastrojeni
Već iz ovog delimičnog pregleda dela intelektualnog DNK pojedinca
uočavamo različita percipiranja istog događaja u zavisnosti od ličnog DNK zapisa Isti
događaj svaka grupa intelektualnog DNK različito percipira različito reaguje te u
skladu sa tim donosi različite odluke preduzima različite aktivnosti Isti događaj jedan
tip osobe percipira kao krizni dok drugi tip osoba taj isti percipira kao podsticajni
Krizni događaj koji je kod jedne grupe okidač za stres kod druge je taj isti događaj
okidač za kreativnost i inovativnost
7 Zaključak
Krize su neminovne Osim toga one su sve učestalije kako na makro tako i na
mikro nivou što rezultira učestalim stresom kod pojedinca Koncept razumevanja
jedinstvanog intelektualnog DNK može biti od velike pomoći u procesu upravljanja
kriznim događajem na više načina Prvo poznavajući lične preferencije svakom
učesniku se može pristupiti ili informacija saopštiti na njemu prihvatljiv prirodan
način Drugo strategija suočavanja sa krizom i rešavanje iste može biti usklađena sa
individualnim prirodnim sklonostima Treće mogu se postaviti pravi ljudi na prava
mesta Adekvatni ljudi koji bi određene zadatake obavljali u skladu sa svojim
intelektualnim DNK na njima prirodan način Na taj način bi se zadatci prilagođavali
prirodnim karakteristikama i sklonostima pojedinca a ne obrnuto Što bi značajno
smanjilo efekat kriznog događaja u vidu stresa Ubrzani razvoj informatičke i
telekomunikacione tehnologije obezbeđuje veći brži precizniji protok i obradu
informacija Sve to je uticalo na povećanu ulogu znanja u novonastalim vrednostima
ali je i otvorilo potencijalnu kreativnu igraonicu za neograničenu inventivnost
intelektualnog potencijala Informacije znanje nisu više privilegija pojedinaca
Informacije i znanje su postali dostupni širokim masama Ključni izazov doba
znanja je otkrivanje modela zakonitosti procesa koji pomažu u otkrivanju
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
40
razvijanju materijalizaciji neograničenog resursa intelektualnog potencijala
Verujemo da smo ovim radom doprineli i ukazali na značaj daljih istraživanja modela
alata strategija za otkrivanje razvoj materijalizaciju intelektualnog potencijala
Literatura
[1] Baldwin R di Mauro BW (2020) Mitigating the COVID Economic Crisis
Act Fast and Do Whatever It Takes Centre for Economic Policy Research
London
[2] Taleb NN (2007) Crni labud Uticaj krajnje neverovatnih zbivanja Heliks
Beograd [3] Barro R J Ursua J F Weng J(2020) The Coronavirus and the Great
Influenza Epidemic - Lessons from the Spanish Flu for the Coronaviruss
Potential Effects on Mortality and Economic Activity CESifo Working Paper
Series 8166 CESifo
[4] Toumlpfer A (2006) Krisenkommunikation Anforderungen an den Dialog mit
Stakeholdern in Aus- nahmesituationen In Schmid B Lyczek B (eds)
Unternehmenskommunikation Kommunikations- management aus Sicht der
Unternehmensfuumlhrung Wiesbaden Gabler
[5] Tintor J (2009) Poslovna analiza Zagreb Masmedia [6] Alfani G (2020) Pandemics and asymmetric shocks evidence from the history
of the plague in Europe and the Mediterranean CAGE working paper no 478 [7] Jordagrave Ograve Singh Sanjay R Taylor A M (2020) Longer-Run Economic
Consequences of PandemicsFederal Reserve Bank of San Francisco Working
Paper 2020-09
[8] Deventer M J (2002) bdquoIntroducing Intellectual Capital Management in
Information Support Services Environmentldquo PhD thesis University of Pretoria
p 33 [9] Kozhevnikov M (2007) Cognitive styles in the context of modern psychology
toward an integrated framework of cognitive style Psychological bulletin
133(3) 464-481
[10] Stojaković P (2011) Psihologija za nastavnike Grafid Banja Luka
[11] Stojaković P (2000) Kognitivni stilovi i stilovi učenja Banja Luka Filozofski
fakultet
[12] Pritchard A (2009) Ways of learning Learning theories and learning styles in
the classroom London Routledge
41
Poželjna i moguća razvojna specijalizacija Srbije i zemalja Zapadnog Balkana - uticaj društvenih kulturoloških i tehnoloških faktora
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
42
Prof dr Vidosav D Majstorović1 Prof dr Radivoje M Mitrović1
Doc dr Žarko Z Mišković6
INDUSTRIJA 40 U SRBIJI ndash KAKO JE PRIMENITI
Apstrakt Automatizacija tehnoloških sistema bazirana na internetu čini
okvir koncepta Industrija 40 (I40) koji je nastao 2011 godine On se zasniva na
novom modelu povezivanja mašina i računara (Sajber-Fizički Sistemi ndash SFS)
njihovom umrežavanju (Cloud Computing and Internet of Things (IoT)) uz široku
primenu i podršku veštačke inteligencije (AI) u celom modelu Tako dolazimo do
modela inetligentne proizvodnje (Smart Manufacturing) a danas već govorimo o
inteligentnim vozilima (vehicles) putevima (roads) mrežama (grids) gradovima
(cities) uslugama (services) svega (evrything) Najvažnije činjenice na kojima
treba raditi i razvijatih ih za Srbiju u primeni I40 su industrijska politika za I40
obrazovanje za I40 (visokosrednješkolsko obrazovanje) istraživanja za I40
posebno primenjena istraživanja i spremnost SMEs za I40 Ovaj rad daje prikaz
modela razvijenog za ocenu primene modela I40 u Srbiji
Ključne reči Industrija 40 Zrelost Spremnost Srbija
INDUSTRY 40 IN SERBIA ndash HOW TO IMPLEMENT IT
Abstract Internet based automatization of technological systems is the frame
of Industry 40 (I40) concept ndash defined in 2011th It is based on the new model for
machine and computer connecting (Cyber Physical Systems ndash CPS) their networking
(Cloud Computing and Internet of Things ndash IoT) with wide application and support of
Artificial Inteligence (AI) in whole model Thats how the smart manufacturing model
is achieved and nowadays inteligent vehicles roads grids cities services
everything is discussed The most important facts which should be reconsidered and
developed for implementation of I40 in Serbia are industrial policy for I40
education for I40 (high school education) research for I40 (especially applied
research) and readiness of SMEs for I40 In this paper the developed model for
assesment of I40 model implementation in Serbia is presented
Key words Industry 40 Maturity Readiness Serbia
6 Univerzitet u Beogradu ndash Mašinski fakultet) Kraljice Marije 16 11120 Beograd 35 Srbija
vidosavmajstorovicsbbrs
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
43
1 Uvodne napomene
Kada je 2011 godine zvanično definisana kao novi model automatizacije
tehnoloških sistema (baziran na internetu) I40 kao koncept je doživela ogromnu
evoluciju U to vreme se govorilo o naprednom modelu proizvodne industrije
zasnovanom na novom konceptu povezivanja mašina i računara (Sajber-Fizički
Sistemi ndash SFS) njihovom umrežavanju (Cloud Computing and Internet of Things
(IoT)) i širokoj primeni veštačke inteligencije (AI) [1] Decenija razvoja koncepta I40
je otvorila i čitav niz pitanja sa aspekta praktične primene pre svega u industriji
digitalizacija i njen model u I40 (formati i bezbedno korišćenje podataka velike
količine podataka i njihovo korišćenje) ocenjivanje nivoa spremnosti organizacije za
digitalnu transformaciju (nivo zrelosti ndash maturity poslovni model) dostignuti nivo
digitalne spremnosti (readiness) dobre prakse I40 u industriji veštine i znanja za
radna mesta u I40 itd
Za našu zemlju u vezi sa primenom koncepta I40 u industriji su važne sledeće
činjenice industrijska politika za I40 obrazovanje za I40 (visoko i srednješkolsko)
istraživanja za I40 posebno primenjena i spremnost SMEs pošto one predstavljaju
dominantnu strukturu srpske industrije danas [2]
Ovaj rad se odnosi na razvoj model ocene zrelosti i spremnosti (integrisanog
modela) srpske proizvodne industrije za realizaciju projekta I40 u njenoj sredini
2 Pregled literature ndash pristupi istraživanja u svetu
Analiza literature od 2011 godine iz ugla organizacije koja želi da počne sa
digitalnom transformacijom a radi realizacije koncepta I40 u svojoj sredini je
pokazala da su u svetu dominantna tri prilaza (a) analiza i ocena organizacije za
realizaciju projekta I40 u svojoj sredini (nivoi zrelosti) - maturity (b) spremnost
organizacije za primenu dobre prakse I40 u svojoj sredini ndash readiness i (iii) kontekst
poslovnog modela organizacije u odnosu na kontekst I40 U daljem tekstu je
prikazana analiza ovih elemenata
21 Nivoi zrelosti industrije organizacije za I40
Osnovna definicija zrelosti govori o tome da je to proces upravljanja
promenama U našem slučaju promene se odnose na kontekst realizacije projekta I40
u organizaciji a definišu se preko nekoliko nivoa najčešće pet U poslednjih nekoliko
decenija razvijeni su različiti modeli za ocenu zrelosti tehnoloških sistema sa
različitih aspekata (tehnologija automatizacija poslovanje ) ali nas ovde interesuju
oni koji se odnose na primenu i integraciju ICT tehnologija u proizvodnji prema
modelu I40
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
44
Njihovom detaljnom analizom se dolazi do sledećih činjenica (i) modeli koji
se odnose na ocenu zrelosti za primenu nacionalnih programa za I40 [34] Oba
modela su razvijena u Nemačkoj i predstavljaju okvir za definisanje integrisanog
indeksa zrelosti koji ima šest nivoa [3] kompjuterizacija povezanost vidljivost
transparentnost predviđanje kapaciteta i prilagodljivost Prve dva nivoa se odnose na
digitalizaciju ostala četiri na I40 strukturu Polazeći od činjenice da je I40 izvorni
koncept nastao u Nemačkoj ovaj model predstavlja jedno od najboljih rešenja u ovoj
oblasti (ii) opšte razvijeni modeli zrelosti i njihova ocena postojeće poslovne prakse u
odnosu na zahteve I40 [56] koji se dele na naučne [6] i praktične Oni danas u
kontekstu I40 definišu put izvrsnosti u digitalizaciji kao osnov za I40 a radi primene
u praksi CPS IoT analize velikih skupova podataka i mašinskog učenja i sve to
povezano sa Cloud Computing-om Naučni modeli su nastali kao rezultat istraživanja
dobre proizvodne prakse sa aspekta automatizacije najčešće definisane preko pet
nivoa od početne do digitalno orjentisane organizacije Danas ih ima ukupno deset
[5] Praktični su nastali kao konsultatski modeli poznatih kompanija širom sveta koje
rade na razvoju i primeni dobre menadžment prakse u oblasti I40 Oni su po pravilu
orjentisani ka razvoju i primeni pojedinih elemenata I40 u praksi (CPS AI itd) (iii)
modeli zrelosti razvijeni za specifične industrije [78] U navedenim referencama su
prikazana dva modela za odbrambenu i kosmičku industriju Oni respektuju
karakteristične tehnološke i ICT zahteve koji proizilaze iz osbenosti proizvoda ovih
industrija Kod ovih industrija su posebno važni elementi I40 aditivna proizvodnja i
endashlanci vrednosti (iv) model zrelosti za SMEs [910] Ovo su modeli koji pobuđuju
najveću pažnju korisnika sa aspekta praktične primene SMEs su dominantan oblik
proizvodnje u industriji pa model zrelosti u strukturi ima tri elementa vizija (resursi i
razumevanje koncepta I40) mapa puta sa elementima I40 za organizaciju i projekat
I40 za organizaciju (obuka upravljanje rizicima i primena elemenata I40 u praksi)
Za konkretnu organizaciju ovaj model se definiše preko nivoa zrelosti od početnika
do transformacije poslovnog modela za I40 i (v) modeli koji integrišu zrelost i
spremnost [1112] Ovo je najnoviji pristup koji omogućava da se istovremeno
povežu ova dva elementa defniše se nivo zrelosti i ocenjuje nivo spremnosti
organizacije za primenu projekta I40 u svojoj sredini Za ovaj prilaz je razvijeno pet
modela [11] koji imaju od četiri do šest nivoa i pet do devet dimenzija koje se
ocenjuju Samo ocenjivanje se izvodi izračunavanjem težinskih koeficijenata za
pojedinu dimenziju a ukupan rezultat se prikazuje preko dijagrama (radar chart-a)
ocenom od 1 (najniži nivo) do 5 (najviši nivo)
Možemo zaključiti da u ovoj oblasti postoje različiti prilazi a za našu zemlju
su najpogodnija poslednja dva
22 Spremnost organizacije za Industriju 40
Spremnost organizacije u kontekstu realizacije projekta I40 u njenoj sredini
znači mogućnost primene planiranih koraka u procesu primene I40 koncepta koji se
ocenjuje preko različitih kriterijuma i težinskih faktora Ranije su zrelost i spremnost
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
45
organizacije posmatrani kao zasebni prilazi danas se oni najčešće posmatraju kao
integralni koncept
Detaljnom analizom ovog prilaza može se zaključiti sledeće (i) kompleksni
modeli za ocenu spremnosti [13141516] Najpoznatiji je model [13] definisan preko
četiri dimenzije I40 modela pametna fabrika pametni proizvodi pametna
proizvodnja pametne usluge vođene podacima Primenom modela samoocenjivanja
organizacija može da bude na jednom od šest nivoa spremnosti autsajder početnik
ušao u projekat sa početnim iskustvima ekspert i najbolja praksa Ovi modeli
međusobno povezuju zrelost i spremnost (ii) modeli za ocenu spremnosti proizvodnih
organizacija [1117181920] Ceo koncept I40 je razvijen i počeo da se primenjuje u
proizvodnim organizacijama Za ovu vrstu industrije razvijeno je više modela za
ocenu spremnosti a najpoznatiji je VDMA sa šest dimenzija i 18 elemenata (iii) opšti
modeli za ocenu spremnosti [212223] najčešće zemlje ili regiona Ovde je
napoznatiji model razvijen u okviru World Economic Forum [21] koji se koristi za
ocenu spremnosti zemalja preko 59 indikatora (iv) modeli spremnosti za SMEs
[1224] Najzad slično kao i za zrelost imamo modele i za SMEs Oni imaju sličnosti
sa pristupom (i) ali su jednostavniji
Za naša istraživanja koja se odnose na našu zemlju za ovaj model
najprikladniji je prilaz (ii)
23 Kontekst organizacije za Industriju 40
Ovaj prilaz u osnovi za analizu i ocenu zrelosti i spremnosti polazi od glavnih
elemenata I40 (autonomni roboti simulacija horizontalna i vertikalna automatizacija
industrijski internet stvari sajber bezbednost računarstvo u oblaku aditivna
proizvodnja proširena stvarnost i analiza velikih podataka) i njihovog povezivanja na
primer sa metrikom za tehnološke peformanse sledljivost proizvoda (product
traceability) nadgledanje procesa (process monitoring) reprogramiranje sajber
bezbednost (cyber-security) i umrežavanje [25] U [26] je prikazan model I40 za
razvoj i ocenu zrelosti i spremnosti koji povezuje arhitekturu I40 koncepta njene
osovne atribute i glavne funkcije na sledeći način (a) nivo povezivanja ndash
komunikacija ndash povezivanje hardvera (b) nivo konverzije ndash informacija ndash otkrivanje
informacija (c) sajber nivo ndash upravljanje ndash automatizovan sistem (d) nivo
prepoznavanja ndash rano obaveštavanje ndash prediktivno održavanje (e) nivo konfigurisanja
ndash samo konfigurisanje ndash inteligentna proizvodnja Ostala dva primera se odnose na
specifične industrije i njihove zahteve za I40 [2728] Tako na primer za građevinsku
industriju [28] ključni su sledeći elementi za uvođenje i primenu I40 (a)
horizontalna integracija kroz vrednosne mreže (b) end-to-end digitalna integracija
inženjerskih aktivnosti kroz lance vrednosti i (c) vertikalna integracija i povezivanje
proizvodnih organizacija iz građevinske industrije Glavne karakteristike ove
industrije su kompleksnost nepredvidljivost podeljeni lanci snadbevanja
kratkoročno razmišljanje i kultura Na osnovu ovih elemenata se pravi mreža za
organizaciju na osnovu koje se vrši ocena spremnosti za projekat I40
Za naša istraživanja ovaj pristup u ovom trenutku nije prioritetan
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
46
3 Okvir našeg modela ndash SME organizacije
U prethodnim poglavljima je navedeno da je u Srbiji dominantna struktura
proizvodnih organizacija SMEs pa polazeći od te činjenice a i predočene analize
predlaže se model za ocenu zrelosti sa četiri nivoa tabela 1 [2930]
Organizacija na prvom nivou ima odluku i tim za realizaciju Projekta I40 u
svojoj sredini Vrši sistem analizu svog poslovnog modela (kupci dobavljači
automatizacija) i definiše biznis cilj za I40 Procenjuje troškove i vreme realizacije
Projekta
Tabela 1 Nivoi zrelosti
Nivo I40 Karakteristike Projekat
Prvi
nivo
Početnici Organizacija se upoznaje sa
I40
Oblikuje se ideja da
se uspostavi
Drugi
nivo
Uspostavljen projekat Definisana vizija i strategija za
I40
Definisan Projekat
Treći
nivo
Mapa puta Uspostavlja se dobra praksa za
I40
Realizuju se
elementi I40
Četvrti
nivo
Primenjeni svi
elementi I40 za
organizaciju
Organizacija radi na Platformi
I40
Projekat uspešno
završen
Na drugom nivou Tim definiše detaljni Projekat sa potrebnim resursima i
daje okvir modela I40 za pojedine funkcije
Na trećem novou definiše se detaljna Mapa puta sa svim elementima za I40
za organizaciju po kojoj se Projekat radi i preispituju postignuti rezultati Korak po
korak se realizuju pilot projekti za pojedine celine
Najzad na poslednjem nivou organizacija ima uspostavljen svoj poslovni
model na Platformi I40
Dimenzije koncepta spremnosti I40 za organizaciju koje predstavljaju okvir
poslovnog modela su sveobuhvatne i imaju strukturu kao u tabeli 2
Ukupni model ocene ima devet dimenzija od strategije organizacije za I40
do pravnog okvira digitalne fabrike Za svaku dimenziju je konstruisan poseban
upitnik sa pitanjima na koje se daje odgovor po modelu Likert-ove skale (1-5 1-nije
primenjen 2-delimično primenjen 3-primenjen u više od 50 slučajeva 4-primenjen
u potpunosti 5-vrše se unapređenja u primeni) Zato je izuzetno važno da onaj ko
prikuplja odgovore na pitanja izuzetno poznaje koncept I40 posebno sa aspekta
primene u dotičnoj organizaciji Ocenjivanje se vrši određivanjem koeficijenta Mr za
svaku dimenziju preko formule koja obuhvata dimenziju karakteristiku težinski
faktor u okviru dimenzije i broj karakteristika u okviru dimenzije Na ovaj način se
dobija radar chart za svaku organizaciju posebno
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
47
Tabela 2 Struktura upitnika za ocenu spremnosti organizacije
Dimenzija Karakteristike Napomena
Strategija Mapa puta za primenu I40 Potrebni resursi Projektovanje
poslovnog modela
1
Kultura
organizacije
Deljenje znanja Inovacije Cross SME saradnja Vrednosti
ICT u organizaciji
2
Liderstvo Odgovornosti i ovlašćenja lidera Lideri projekta 3
Kupci Baza podataka kupaca Digitalizacija usluga prodaje
Socijalne mreže
4
Dobavljači Baza podataka dobavljača Digitalizacija naručivanja i
kontrole isporuke
5
Proizvodi Digitalizacija proizvoda Inregracija proizvoda u ostale
sisteme
6
Tehnologija Postojanje savremenih IKT Korišćenje naprednih mašina 7
Zaposleni Kompentencije zaposlenih u SME spremnost zaposlenih za
primenu novih tehnologija
8
I40 model Osnovni elementi I40 Računarstvo u oblaku 9
Zakonski okvir Zakonska regulativa za I40 Raspoloživost ICT standarda
Zaštita intelektualne svojine
10
4 Rezultati i diskusija naših istraživanja
Za potrebe ovih istraživanja razvijen je Uptnik 1 za ocenu spremnosti
(readiness) sa 84 pitanja a paralelno sa njim je urađen i Upitnik 2 kojim su
analizirane opšte činjenice o I40 za SMEs u Srbiji Oba Upitnika su distribuirana na
106 SMEs iz proizvodnog sektora a dobijeno je 49 odgovora [2930]
Prva grupa pitanja iz Upitnika 2 se odnosila na izazove organizacije u vezi sa
njenom opštom spremnošću da uđe u Projekat I40 a dobijeni odgovori su
sistematizovani na slici 1 Najznačajniji problem su nepoznanice oko potrebne
investicije organizacije za realizaciju i primenu ovog koncepta u organizaciji (46) i
tako redom Ove činjenice nam govore o tome da organizacije moraju na sistematski
način pristupiti ovom Projektu
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
48
Slika 1 Izazovi za uspešnu implementaciju Industrije 40 u Srbiji
Druga grupa pitanja se odnosila na opšte činjenice o mogućnosti primene
koncepta I40 u sopstvenoj sredini slika 2 Skoro polovina odgovora je potvrda toga
da organizacije u Srbiji na ozbiljan način razmišljaju i rade na pripremi Projekta I40 u
svojoj sredini
Slika 2 Činjenice o Industriji 40 u MSO
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
49
Najzad treća grupa pitanja se odnosila na funkcije SMEs u kojima prvo treba
primeniti I40 slika 3 Naše organizacije razumeju šta je suština koncepta I40 pa je
onda logičan odgovor da je proizvodnja ključni element za primenu I40 u njima
Nakon toga dolaze lanci nabavke kao važan element I40 u realnoj proizvodnji
Urađen je pomoću Upitnika 1 drugi eksperiment kojim se ocenjuje
spremnost organizacije za primenu elemenata I40 u svojoj sredini slika 4 Dobijeni
su odgovori od 49 organizacija a sledeći korak je da se ovi odgovori ukrste da bi se
dobila spremnost svih organizacija određene industrijske grane
Slika 3 U kojim oblastima bi najpre bila primenjena Industrija 40
Slika 4 Radar karta za I40 spremnost organizacije XYZ
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
50
Organizacija iz ovog primera je ostvarila najviši nivo spremnosti za
dimenzije kupci (4) dobavljači (5) i proizvodi (6)
5 Zaključci i buduća istraživanja
Naša zemlja je na Četvrtoj internacionalnoj konferenciji ndash Industrija 40 (4th
International Conference ndash Industry 40) održanoj od 4 do 7 juna 2019 godine u
Beogradu kao 38 zemlja u svetu definisala svoj nacionalni Program za Industriju 40
[22930] Nakon toga širom Srbije su održani Paneli gde je ovaj Program prezentovan
čime je u Srbiji stvoreno kritično znanje o I40 Ovi Paneli se i dalje održavaju pri čemu
je sada fokus na primerima dobre prakse o elementima I40 koji se danas u Srbiji već
prepoznaju Naša istraživanja u ovoj oblasti biće nastavljena mapiranjem industrijskih
grana SME za razvoj modela za njihovu ocenu od opštih ka posebnim
6 Literatura
[1] Recommendations for implementing the strategic initiative INDUSTRIE 40
Securing the future of German manufacturing industry Final report of the Industrie
40 Working Group April 2013
(httpswwwdindeblob76902e8cac883f42bf28536e7e8165993f1fdrecommendatio
ns-for-implementing-indu stry-4-0-datapdf ndash pristupano nov 2020)
[2] Majstorovic V et al Industry 40 ndash a national program of Serbia Faculty of
Mechanical Engineering Belgrade (2019)
[3] Guumlnther Schuh Reiner Anderl Juumlrgen Gausemeier Michael ten Hompel Wolfgang
Wahlster Industrie 40 Maturity Index - Managing the Digital Transformation of
Companies wwwacatechdepublikationen - pristupano nov 2020
[4] Ravi Kumar Nampuraja Enose Making Industry 40 Real ndash Using the ACATECH
I40 Maturity Index White paper (2017) (httpswwwinfosyscomengineering-
serviceswhite-papersDocumentsindustry-40-realpdf ndash pristupano dec 2020)
[5] Vanessa Felch Bjoumlrn Asdecker Eric Sucky Maturity Models in the Age of Industry
40 ndash Do the Available Models Correspond to the Needs of Business Practice
Proceedings of the 52nd Hawaii International Conference on System Sciences 2019
pp 5165 ndash 5174 httpsdoihdlhandlenet1012559953
[6] Anna De Carolis Marco Macchi Boonserm Kulvatunyou Michael P Brundage
Sergio Terzi Maturity models and tools for enabling Smart Manufacturing Systems
comparison and reflections for future developments Proceedings of IFIP 14th
International Conference on Product Lifecycle Management (2017)
httpsdoi101007978-3-319-7295-3_3
[7] Lee Bibby Benjamin Dehe Defining and Assessing Industry 40 Maturity levels -
Case of the Defence sector Journal Production Planning and Control Volume 29
2018 ndash Issue 12 pp 1030-1043 httpsdoiorg1010800953728720181503355
[8] Milena Botlikova Jozsef Botlikov Local Extremes of Selected Industry 40
Indicators in the European SpacemdashStructure for Autonomous Systems Journal of
Risk Management 2020 13 13 httpsdoi103390jrfm13010013
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
51
[9] Teresa Taurino Agostino Villa A method for applying Industry 40 in Small
Enterprises Proceedings of 9th IFAC Conference on Manufacturing Modelling
Management and Control Berlin Germany August 28-30 2019 IFAC Papers On
Line 52-13 (2019) 439ndash444 https101016 jifacol201911099
[10] Jaione Ganzarain Nekane Errasti Three Stage Maturity Model in SMErsquos towards
Industry 40 Journal of Industrial Engineering and Management JIEM 2016 ndash 9(5)
httpdxdoiorg103926jiem2073
[11] Andreas Schumacher Selim Erolb Wilfried Sihn A maturity model for assessing
Industry 40 readiness and maturity of manufacturing enterprises Procedia CIRP 52 (
2016 ) 161 ndash 166 httpsdoi101016jprocir201607040
[12] Erik Hofmann Marco Ruumlsch Industry 40 and the current status as well as future
prospects on logistics Computers in Industry Volume 89 August 2017 Pp 23-34
httpsdoiorg101016jcompind201704002
[13] Dr Karl Lichtblau Prof Volker Stich Dr-Ing Dr Roman Bertenrath Matthias
Blum Martin Bleider Agnes Millack Katharina Schmitt Edgar Schmitz Moritz
Schroumlter Industrie 40 Readiness Aachen Cologne October 2015
httpsindustrie40vdmaorgdocuments ndash pristupano dec 2020
[14] Onur Agca Jon Gibson Jan Godsell Joshua Ignatius Cerys Wyn Davies Pinsent
Masons An Industry 40 readiness assessment tool University of Warwick
(wwwwarwickacukscip ndash pristupano dec 2020)
[15] Athos Paulo-Tadeu Pacchini Wagner Cezar Lucato Francesco Facchini Giovanni
Mummolo The degree of readiness for the implementation of Industry 40
Computers in Industry Volume 113 December 2019 103125
httpsdoiorg101016 jcompind2019103125
[16] Josef Basl Petr Doucek A Metamodel for Evaluating Enterprise Readiness in the
Context of Industry 40 Information 2019 10 89 https doi103390info10030089
ndash pristupano dec 2020)
[17] Zsolt Jaacutenos Viharos Szilveszter Sooacutes Gaacutebor Nick Tamaacutes Vaacutergedő Richaacuterd Beregi
Non-comparative Industry 40 Readiness Evaluation for Manufacturing Enterprises
15th IMEKO TC10 Workshop on Technical Diagnostics Technical Diagnostics in
Cyber-Physical Era Budapest Hungary June 6-7 (2017)
(httpswwwimekoorgpublicationstc10-2017IMEKO-TC10-2017-031pdf ndash
pristupano dec 2020)
[18] Carla Gonccedilalves Machado Mats Winrotha Dan Carlssonb Peter Almstroumlma Victor
Centerholtb Malin Hallin Industry 40 readiness in manufacturing companies
challenges and enablers towards increased digitalization Procedia CIRP 81 (2019)
1113ndash1118 httpsdoi101016jprocir201903262
[19] Isabel Castelo-Branco Frederico Cruz-Jesus Tiago Oliveira Assessing Industry 40
readiness in manufacturing Evidence for the European Union Computers in Industry
Volume 107 May 2019 pp 22-32 httpsdoiorg101016jcompind 201901007
[20] Gaacutebor Nicka Aacutedaacutem Szallera Juacutelia Bergmanna Tamaacutes Vaacutergedőa Industry 40
readiness in Hungary model and the first results in connection to data application
Proceedings of 9th IFAC Conference on Manufacturing Modelling Management and
Control Berlin Germany August 28-30 2019 IFAC Papers On Line 52-13 (2019)
289ndash294 httpsdoi101016jifacol201911185
[21] Batchkova A Popov T Ivanova A Belev A Assessment of readiness for
Industry 40 International Journal Industry 40 Year III Issue 6 pp 288-291 (2018)
(httpsstumejournalscomjournalsi420186288fullpdf ndash pristupano nov 2020)
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
52
[22] Josef Basl Companies on the Way to Industry 40 and their Readiness Journal of
systems integration 20183 (2018) httpsdoi1020470jsiv9i3351
[23] Nilubon Chonsawat Apichat Sopadang The Development of the Maturity Model to
evaluate the Smart SMEs 40 Readiness Proceedings of the International Conference
on Industrial Engineering and Operations Management Bangkok Thailand March 5-
7 (2019) pp 354-363 (httpwwwieomsocietyorgieom2019papers97pdf ndash
pristupano nov 2020)
[24] Jan Stentoft Kent Wickstroslashm Jensen Kristian Philipsen Anders Haug Drivers and
Barriers for Industry 40 Readiness and Practice A SME Perspective with Empirical
Evidence Proceedings of the 52nd Hawaii International Conference on System
Sciences (2019) pp 5155-5164
httpsscholarspacemanoahawaiieduhandle1012559952
[25] Amjed Essakly Matthias Wichmann Thomas S A reference framework for the
holistic evaluation of Industry 40 solutions for small-and medium-sized enterprises
Proceedings of 9th IFAC Conference on Manufacturing Modelling Management and
Control Berlin Germany August 28-30 2019 IFAC Papers On Line 52-13 (2019)
427ndash432 httpsdoi101016jifacol201911093
[26] Jian Qina Ying Liua Roger Grosvenora A Categorical Framework of Manufacturing
for Industry 40 and Beyond Procedia CIRP 52 ( 2016 ) 173 ndash 178 https doi
101016jprocir201608005
[27] Thuy Duong Oesterreich Frank Teuteberg Understanding the implications of
digitisation and automation in the context of Industry 40 A triangulation approach
and elements of a research agenda for the construction industry Computers in
Industry Volume 83 December 2016 Pp 121-139
httpsdoiorg101016jcompind201609006
[28] Tariq Masood Johannes Egger Augmented reality in support of Industry 40mdash
Implementation challenges and success factors Robotics and Computer-Integrated
Manufacturing Volume 58 August 2019 Pp 181-195
a httpsdoiorg10jrcim201902003
[29] Majstorovic V et al Program - Advanced Industrialization of Serbia and Industry
Policy Horizon 20202030 Mechanical Engineering Faculty (2016)
[30] Majstorovic V et al Project - Advanced Industrialization of Serbia ndash Industry 40
for Serbia Mechanical Engineering Faculty Belgrade (2016)
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
53
Dr Dušica Semenčenko7 dr Valentina Nikolić8 profdr Đuro Kutlača9
SEKTOR POLJOPRIVREDE U STRATEGIJAMA PAMETNE
SPECIJALIZACIJE U SRBIJI I SUSEDNIM ZEMLJAMA
Apstrakt U ovom radu je dat pregled delova strategija pametne
specijalizacije (S3) tri države u regionu Zapadnog Balkana koji se odnose na
prioritetne oblasti poljoprivreda i proizvodnja hrane Imajući u vidu da je
poljoprivreda tradicionalno značajan sektor za region kako ekonomski tako i
demografski bilo je indikativno istražiti ciljeve transformacije unutar ovog
prioritetnog sektora (oblasti) i mogućnosti primene rezultata potencijalnih
istraživačko razvojnih projekata Druga namera analize je da se ispita mogućnost
doprinosa strategija S3 transformaciji samih nacionalnih inovacionih sistema triju
država Zapadnog Balkana koje su kao prioritetne oblasti svojih S3 izabrale
poljoporivredu i proizvodnju hrane
Ključne reči strategija pametne specijalizacije nacionalni inovacioni sistem
sektor poljoprivrede Srbija Zapadni Balkan
THE AGROFOOD SECTORS IN SMART SPECIALIZATION
STRATEGIES IN SERBIA AND NEIGBOURHOOD COUNTRIES
Abstract This paper provides an overview of the parts of smart
specialization strategies (S3) in three states in Western Balkans region that relate to
the priority areas of agriculture and food production Bearing in mind that
agriculture is traditionally an important sector for the region both economically and
demographically it was indicative to explore the goals of transformation within this
priority sector (area) and the possibilities of applying the results of potential research
and development projects The second intention of the analysis is to examine the
possibility of the contribution of S3 strategies to the transformation of the national
innovation systems of the three Western Balkan countries which have chosen
agriculture and food production as priority areas of their S3
Key words smart specialization strategy national innovation system
agrofood sector Serbia Western Balkan
7 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin dusicasemencenkopupinrs 8 Institut za kukuruz bdquoZemun poljeldquo valentinasmrizp 9 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin djurokutlacpupinrs
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
54
1 Uvod
Donošenje strategije pametne specijalizacije ndash S3 (države iili regiona unutar
države) od ključnog je značaja za sagledavanje potencijala usmeravanje
naučnotehnološkog i ekonomskog razvoja efikasno korišćenje resursa uz
participativni pristup i jačanje veza između privrede i istraživačkog sektora [4 5]
Osnovni ciljevi ovakvih strategija za čije sprovođenje je uglavnom zaduženo
ministarstvo (ili druga institucija) nadležno za nauku i istraživanja je podsticanje
razvoja nacionalnog inovacionog sistema (ili u novije vreme ekosistema inovacija)
kroz transformaciju izabrannih prioritetnih sektora10 Specifični ciljevi su usmereni na
poboljšanje kapaciteta istraživačkih organizacija za sprovođenje vrhunskih
istraživanja i dalji transfer znanja i veština koji mogu u značajnoj meri doprineti
društvenom i privrednom razvoju naročito u izabranim prioritetnim područjima S3 i
međusektorskim temama11
Budući da smo na temu pametne specijalizacije objavili više radova u
zbornicima naučnog skupa bdquoTehnologija kultura i razvojldquo počev od 2015 godine
[25] namera nam je bila da anliziramo dokle se stiglo u razvoju i primeni S3 u
regionu Zapadnog Balkana imajući u vidu i najnovije doprinose teorije metodologiji i
praksi S3 Cilj ovog rada je da na primerima strategija pametne specijalizacije tri
zemlje Zapadnog Balkana pokaže njihov pristup i razloge za izbor poljoprivrede i
proizvodnje hrane kao jedne od prioritetnih oblasti strategije i način na koji bi trebalo
da doprinese naučnotehnološkom ekonomskom i društvenom razvoju Osnovne
pretpostavke istraživanja i radne teze su da 1 ovakve (kao i mnoge druge) strategije
nije moguće realizovati ukoliko alati i sredstva za njihovo sprovođenje nisu
istovremeno isplanirana 2 ukoliko sredstva postoje a veze unutar nacionalnog
inovacionog sistema (NIS) nisu dovoljno izgrađene iili jake kontinuitet sprovođenja i
razvoj same S3 biće otežan Uz ove teze možemo dodati i predpostavku da će manje
napredni regioni imati više poteškoća u pribavljanju minimum preduzetničkih i
inovacionih kapaciteta neophodnih za implementaciju koncepta [19]
U prvom delu ovog rada ćemo obrazložiti značaj donošenja strategije pametne
specijalizacije koja bi trebalo da bude jedan od odgovora na probleme nacionalnog
inovacionog sistema uočene u našim prethodnim istraživanja NIS (posebno u NIS
10 Ako je ideja je da se koncentriše bolje je očekivati transformaciju dakle treba izbegavati
specijalizaciju u tehnologijama i poslovnim modelim jer će oni ubrzo zastariti Koncept
ldquopametna specijalizacijardquo nije najbolje objašnjen tim izrazom jer on je pre svega
transformacija (koja obuhvata diverzifikaciju tranziciju modernizacijuhellip) Odgovor Foreja
na prvo pitanje u okviru debate sa Hassink i Gong [19 15] 11 bdquoSposobnost ekonomskog sistema (region na primer) da generiše nove specijalizacije
otkrivanjem novih domena svojih mogućnosti i lokalne koncentracije i aglomeracije resursa i
nadležnosti u ovim domenimardquo [15]
ldquoS3 je proces oblikovanja i posredovanje sa ciljem unapređenja preduzetničkih napora i
koordinacije unutar okivra (strateškog prioriteta) koji je strukturirala državardquo Paul David
2011 prema Foray 2019
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
55
Srbije) a istovremeno i potvrda naših preporuka u vezi sa strateški usmerenim
razvojem istraživačkorazvojnog (naučnotehnološkog) i privrednog sistema U
nastavku ćemo se kao okosnicom ovog rada baviti sektorom poljoprivrede i
proizvodnje hrane jednim od prioritetno izabranih sektora specijalizacije u
strategijama pametnih specijalizacija tri države Zapadnog Balkana Crna Gora
Hrvatska i Srbija U četvrtom petom i šestom delu radu ukratko ćemo prikazati
strategije pametne spceijalizacije Srbije Hrvatske i Crne Gore sa izdvojenim
prioritetnim oblastima koje se odnose na sektor poljoprivrede i proizvodnje hrane
Budući da ćemo se u trećem delu baviti pojedinim performansama sektora
poljoprivrede na Zapadnom Balkanu u sedmom delu rada daćemo poređenja radi i
kratak uvid u trenutne adekvatne pokazatelje sektora poljoprivrede Evropske unije
(EU) imajući u vidu da je poljoprivreda jedan od najpovlašćenijih privrednih sektora
EU U zaključnim razmatranjima doći čemo do zaključaka koji mogu poslužiti i kao
preporuke zainteresovanim stranama u daljim aktivnostima na sprovođenju strategija
pametne specijalizacije
2 Nacionalni inovacioni sistem i strategije pametne specijalizacija
Mnogi od teoretičara pametne specijalizacije vide primenu strategije unutar
inovacionih sistema mada se Forej kao jedan od tvoraca metodologije [15] ne slaže
sa ovom tvrdnjom naprotiv on namerno izostavlja concept NISRIS (prema Freeman
Lundvall) Ostajući dosledni u ubeđenju da je koncept NIS evolutivna forma sistema
nalazimo blisku vezu sa konceptom pametne specijalizacije Unutar RISNIS
ispoljavaju se kako prednosti tako i slabosti koncepta pametne specijalizacije
Istraživanje nacionalnog inovacionog sistema (NIS) u Srbiji tokom proteklih
više od dvadeset godina [21 24] vodilio nas je ka jednom od osnovnih zaključaka a to
je - nepostojanje dugoročnih nacionalnim konsenzusom odabranih ciljeva i
zajedničke vizije razvoja Srbije na nacionalnom nivou Kao jedan od uzroka problema
najčešće je viđena slaba i nedovoljna koopertivnost između svih delova NIS
Ekonomije i društva država u regionu (bivše Jugoslavije) su većinom ekonomije u
razvoju posledica je da su tradicionalno opterećene i problemom nerazvijenog
nacionalnog inovacionog sistema u kojem su indikatori ulaza (input) i rezultata
(output) nezadovoljavajući nizak nivo ulaganjatroškova za istraživanje i inovacije
nedovoljni ljudski resursi slabe veze između privrede i istraživačkog sektora mali
broj patenata itd [21] Kao što ćemo u nastavku obrazložiti sve ovde analizirane
strategije su iz država koje su i tzv nepotupni transformatori i kada je poljoprivreda u
pitanju Naučnoistraživačka baza o načinima uspostavljanja na znanju zasnovanog
razvoja u Srbiji i regionu većinom nije nedostajala ali nije bilo iskazane volje da se
ona stavi u funkciju donosilaca odluka
Metodologija izrade strategije pametne specijalizacije sadrži i jedan od oblika
primene forsajt procesa [23] u strateškom promišljanju uspostavljanja funkcionalnog
NIS ili u novije vreme sistema definisanog kao ekosistem inovacija kako na
nacionalnom nivou tako i na regionalnom (unutar države) nivou [5 6 7] Strategija
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
56
pametne specijalizacije pruža koristi regionima u smislu predviđanja i planiranja
ekonomske modernizacije i transformacije korišćenjem znanja i drugih resursa
Regionima unutar države omogućuje da pretvore svoje konkurentne prednosti u robu i
usluge na tržištu Cilj S3 je davanje prioriteta javnim investicijama u istraživanje i
inovacije kroz pristup odozdo prema gore sa ciljem ekonomske transformacije regija
nadogradnje regionalne konkurentne prednosti i stvaranje tržišnih prilika u
regionalnim i evropskim lancima vrednosti [7] Početna ideja S3 je da zemlja može
postati konkurentna ako koncentriše resurse u istraživanje i inovacije i poveže ih sa
nekoliko prioritetnih ekonomskih sektora
Evropska komisija od 2011 godine daje savete regionalnim i nacionalnim
donosiocima odluka za uspostavljanje i implementaciju svojih strategija pametne
specijalizacije preko mehanizma Platforma pametne specijalizacijerdquo [7] Platforma
olakšava zajedničko učenje prikupljanje podataka analize i mogućnosti umrežavanja
za oko 180 EU regiona i 24 nacionalne vlade EU je usmerila i buduće članice Unije
da krenu putem definisanja ove strategije kako bi bile spremnije za saradnju u
trenutku učlanjenja Jedan od najvažnijih elemenata pametne specijalizacije je
koordinacija u programiranju i korišćenju EU fondova što je u ranijim periodima
nedostajalo uzrokujući fragmentiranost investicija Isti problem možemo da
primetimo da je postojao i na nacionalnom planu [22]
Kako strategija pametne specijalizacije ne može da se kopira jer je proistekla
iz analize prikupljenih podataka o tržištima tehnologijama veštinama o transferu
znanja sposobnostima poslovnim modelima o konkurentnosti sektora i grupa
regionalnih preduzeća i njihovim ulaganjima u IR i to za konkretne države iili
njihove regione tako se i izabrane prioritetne oblasti razlikuju Prioriteti se izrazito
razlikuju širom različitih NUTS ndash iako je prioritetna oblast ista - način na koji se
trasformativne aktivnosti odvijaju su različite ndash svako će doći do specifične mape puta
transformacije jer su kapaciteti i pitencijalni regionalno specifični
Ključna faza u definisanju strategije je proces preduzetničkog otkrivanja [30]
odnosno upravo dijalog svih zainteresovanih strana u postupku selekcije
identifikovanih prioriteta usaglašavanja različitih interesa i uspostavljanje
kompromisa i koncenzusa Proces preduzetničkog otkrivanja otkriva prednosti zemlje
ili regiona u oblasti istraživanja i inovacija To je proces odozdo nagore u kojem
ključni akteri (kompanije univerziteti akademska zajednica vlada civilni sektor)
identifikuju potencijalne mogućnosti i mapiraju konkurentne sektore Postoje razne
ankete i metode koje se mogu koristiti u dizajniranju EDP-a [25] EDP je od velikog
značaja za buduću strategiju jer je inkluzivan i interaktivan proces odozdo na gore u
kojem učesnici iz različitih sredina otkrivaju (sebi i drugima) svoje potencijalne
mogućnosti i mesta potencijalnih inovacija (transformacija) Ovaj proces bi trebalo da
bude i kontinualna aktivnost u obnavljanju specijalizacije u vremenskom periodu koji
sledi nakon započinjanja njene primene
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
57
3 Poljoprivreda ndash prioritetna oblast u strategijama pametne
specijalizacije tri države regiona Zapadnog Balkana
Poljoprivreda sa proizvodnjom hrane je jedan od ključnih privrednih sektora u
svim zemljama Zapadnog Balkana tj bivše Jugoslavije koji procentualno doprinosi
bruto domaćem proizvodu (BDP) značajnije nego u državama Evropske unije (EU)
Ulaganje u tehnološki razvoj ovog sektora vidi se kao dodata vrednost koja bi znantno
unapredila tehnološki i ekonomski razvoj Srbije i država u regionu Budući da su
strategije pametne specijlizacije usvojene od strane nekoliko vlada država regiona a u
njima je poljoprivreda i proizvodnja hrane viđena kao jedan od prioritetnih sektora u
ovom radu ćemo prikaziti mesto ovog sektora u strategijama pametne specijalizacije
kao i ciljeve razvoja sa posebnom pažnjom na aktuelnost istraživanja predviđenih
strategijama u odnosu na neke pokazatelje položaja poljoprivrede i proizvodnje hrane
u EU
Poljoprivreda i proizvodnja hrane se apriori smatraju tradicionalno
najznačajnijim privrednim sektorima u svim državama regiona Ovakav stav ima i
istorijsko uoprište zbog vekovne domanicaje ovog sektora u demografskim
karakteristikama i privredema regiona U Srbiji oko 40 radno aktivnog stanovništva
živi u seoskim naseljima u Hrvatskoj oko 35 a u Crnoj Gori 36 to međutim nije i
zaposleno stanovništvo u poljoprivrednim aktivnostima (vidi tabelu 1)
Poljoprivreda se imala u vidu i tokom rada na pripremi strategija pametne
specijalizacije u Crnoj Gori Hrvatskoj i Srbiji tokom celog procesa počev od prvog
koraka ndash mapiranja potencijalnih oblasti do preduzetničkog otkrivanja (EDP ndash
entrepreneurial discovery process) i formulisanja akcionih planova Sektor
poljoprivrede i proizvodnje hrane se najpre pokazao kao potencijalno značajan u prvoj
fazi procesa pripreme za izradu strategije pametne specijalizacije kroz kvantitativne
analize ekonomskih performansi i mapiranje ekosistema istraživanja i inovacija
Pojedini statistički regioni u Srbiji na primer već u toj fazi ispoljili su mogućnosti za
dalji razvoj kroz specijalizacije u sektoru kao što je u Vojvodini u Poljoprivrednoj
ekonomiji (uključujući prerađivačku industriju) Šumadiji i Zapadnoj Srbiji u
Ekonomiji poljoprivredehortikulture (sa prerađivačkom industirjom) i Južnoj i
Istočnoj Srbija u u istom segmentu sektora (23) Potencijalna prioritetna područja
mogla su se identifikovati na osnovu podataka koji će da posluže kao osnova za dalja
razmatranja u kasnijim procesima donošenja strategije utemeljenim na participaciji
zainteresovanih strana Iako poljoprivreda nema visok udeo u bruto dodatoj vrednosti
(BDP) ona ima visok udeo u zaposlenosti a seoska naselja su brojnija i površinom
veća tako da su i više nastanjena od gradskih U Šumadiji i Zapadnoj Srbiji 309
zaposlenih je u poljoprivredi dok je u Vojvodini 180 U Beogradu u kojem
dominiraju uslužne delatnosti iznosi samo 26 Za sledeća razmatranja ovi veoma
opšti nalazi su od velikog značaja jer ilustruju da se u ruralnoj Srbiji struktura
zaposlenosti i dodate vrednosti uopšte ne preklapaju Iako je poljoprivreda i dalje
veoma važna za utvrđivanje zaposlenosti i prihoda za mnoge njen doprinos
nacionalnom bruto domaćem proizvodu nije značajan
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
58
Ove nalaze potvrđuju i druga istraživanja U studiji Svetske banke o
potencijalima poljoprivrede na Zapadnom Balkanu (ZB) [28] se ističe da je dodata
vrednost po radniku u regionu mala što pokreće proces migracije iz ruralnih područja
ka gradu kao i prema drugim evropskim zemljama u kojima su zarade u poljoprivredi
mnogo veće Ovi procesi stvaraju značajne nestašice radne snage bez poboljšanja
ukupne produktivnosti rada Poljoprivredna proizvodnja (iz aspekta dodate vrednosti)
po hektaru je uglavnom konstantna u celoj regiji Zapadnog Balkana i ispod one u EU-
28 (1405 USD)12 Multiplikativni efekti poljoprivrede kako povratno - prema
početnim fazama proizvodnih procesa tako i u poslednjim fazama pred izlazak na
tržište su slabi To sprečava proces transformacije i širenja poljoprivredne
proizvodnje nizvodno i otključavanje potencijala poljoprivredno-prehrambene
industrije u regionu Pored toga analiza sugeriše da bi napori da se javna podrška
poljoprivredi preusmeri od vezanih (podsticajnih) plaćanja do nevezane podrške za
povećanje produktivnosti mogli doprineti povećanju produktivnosti u zemljama ZB
Nalazi u ovom izveštaju takođe sugerišu da je fokusiranje na kapitalna
ulaganja u poljoprivredu i istraživanje i razvoj (IR) kritično za povećanje
poljoprivredne produktivnosti na Zapadnom Balkanu Sve ove zemlje još uvek mogu
da se klasifikuju kao bdquonepotpuni transformatorldquo13 (ibid) zbog relativno male
produktivnosti i konkurentnosti poljoprivredno-prehrambenog sistema visokog udela
u BDP i zaposlenosti koji je i dalje u zavisnosti od primarnog sektora podela između
sela i grada (prihod siromaštvo itd) i veza između siromaštva i poljoprivrede
Međutim imajući u vidu ovakav kontekst kao polazište analize i predviđanja trenutno
stanje nudi mogućnosti i otvara prostor za modernizacije i transformacije
poljoprivrede stvaranje boljih radnih mesta i prihoda poboljšanje sredstava za život u
ruralnom prostoru i povećanje ukupne konkurentnosti poljoprivredno-prehrambenog
sistema u zemljama ZB Naravo preduslov je postizanje koncenzusa u vezi sa
prioritetima razvoja u svakom od izabranih sektora i pre svega podsticanje što čvršće
saradnje svih aktera u okviru ekosistema inovacija
U tabeli 1 dati su neki od pokazatelja o učešću poljoprivrede u ekonomijama
izabranih država ZB oni predstavljaju prosečne vrednosti u prethodnom
petogodišnjem periodu (2015-2019) Po svim pokazateljima države u regionu zaostaju
u odnosu na Evropsku uniju (EU) (dok je Hrvatska istovremeno jedna od članica EU)
12 U Srbiji je ovaj pokazatelj gotovo konstantna u periodu 2006-2016 godine iznosi oko 900
USD (922 USD u 2016) dok je u Crnoj Gori u period 2006-2012 bio prosecno oko 600 USD
da bi u 2013 (i narednih godina) bio više nego dupliran (u 2016 iznosio 1571 USD) [28] 13 Karakteristike nepotpunih transformatora su Mala produktivnost i konkurentnost
poljoprivredno-prehrambenog sistema Udeo primarnog sektora u BDP-u i zaposlenosti je
visok Značaj podele na ruralna i urbana naselja (prihod siromaštvo itd) Siromaštvo je i
dalje povezano sa poljoprivredom i ruralnim prostorom [28]
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
59
Table 1 Ekonomski pokazatelji doprinosa poljoprivrede ekonomiji u Srbiji
Hrvatskoj i Crnoj Gori u (prosek 2016-2019)
Udeo
poljoprivrede u
BDP
Udeo
proizvodnje
hrane u BDP
Zaposleni u
poljoprivredi
Zaposleni u
proizvodnji
hrane
Srbija 75 (63) 4 17 69
Hrvatska 55 32 124 36
Crna
Gora
7 NA 76 NA
Izvori Podaci zavoda za statistiku istraživanih zemalja i proračun autora
Indikatori kao što su udeo zaposlenih i odnos zaposlenosti i visine zarada
sledstveno dodate vrednosti jedna su od okosnica ekonomskih aspekata planiranja
strategije (prvi koraci odozgo na dole lokike) pa time zavređuju i jasanu metedološku
osnovu Metodološko pitanje procene udela zaposlenih u poljoprivrednom sektoru na
primeru Srbije detaljno je razjašnjeno u studiji o radnoj snazi i aktivnostima
poljoprivrednih gazdinstava u Srbiji [1] Studija o zaposlenosti u poljoprivrednom
sektoru je nastala korišćenjem obimne količine podataka dobijene Popisom
poljoprivrede sprovedenim 2012 godine Autori navode da su zaposlenost u
poljoprivredi kao i obim i struktura poljoprivredne radne snage na selu među
faktorima koji imaju presudan uticaj na dinamiku strukturnih promena u poljoprivredi
kao i na njen ukupni razvoj što je od značaja kako za naša razmatranja tako i za
donošenje i sprovođenje strategije pametne specijalizacije
Značaj analize radne snage i zaposlenosti članova poljoprivrednih gazdinstava
proizlazi iz činjenice da takva istraživanja daju važne informacije o načinu korišćenja
raspoloživog fonda rada na poljoprivrednom dobru o produktivnosti rada u
poljoprivredi značaju pojedinih izvora prihoda i njihove stabilnost kao i mnogi drugi
važni aspekti funkcionisanja gazdinstava kao osnovnih socioekonomskih jedinica na
selu Udeo lica koja su angažovana u ekvivalentu punog radnog vremena tokom cele
godine na nivou Republike Srbije kreće se malo ispod 17 (u 2018 156) Kako su
zainteresovane strane za razvoj poljoprivrede i prehrambene industrije unutar
nacionalnih inovacionih sistema ndash poslovni sektor - proizvođači (poljoprivredna dobra
i prerađivačka industrija) isto tako treba imati u vidu i akademski sektor gde se dolazi
do novih saznanja i rešenja koja treba transferisati ka proizvođačima hrane a u
najboljem slučaju ostvarati u saradnji sa njima Kao što je već rečeno znanje i
ekspertiza u ovoj oblasti nisu nedostajući u izabranim zemljama Zapadnog Balkana U
tabeli 2 dat je prikaz nekih od pokazatelja koji se odnose na ulazne resurse IR sktora u
oblasti poljoprivrede
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
60
Tabela 2 Indikatori ulaza ndash troškovi za IR i ljudski resursi u IR u oblasti
poljoprivrede u Srbiji Hrvatsko i Crnoj Gori (prosek 2016-2019)
Troškovi
istraživanja i
razvoja ( BDP)
Broj istraživača u
poljoprivrednimbio
tehničkim naukama
Procenat
diplomranih
studenata
Srbija 089 7 265
Hrvatska 087 16 5
Crna Gora 038 3 NA
Izvori Podaci zavoda za statistiku istraživanih zemalja i proračun autora
U 2018 u Hrvatskoj je bilo 13257 istraživača ukupno od toga 2223 u
biotehnologijama (16) u Srbiji od 16213 istraživača 1142 se bavilo poljoprivrednim
naukama (7) a u Crnoj Gori od ukupno 1596 istraživača samo je 54 bilo u oblasti
poljoprivrede (3) Ovi pokazatelji su veoma uporedivi sa istim u EU kako trenutnog
stanja tako i trendova u razvoju (detaljnije u delu 7 ovog rada)
4 Strategija pametne specijalizacije u Srbiji - S4 i Hrana za budućnost
kao prioritetna oblast
Rezultat mapiranja ekonomskih istraživačkih i inovacionih potencijala 4
regiona u Srbiji obavljenog od strane eksperata JRC uz podršku analitičkog tima iz
Srbije dobijen je krajem 2017 [20] Ove kvantitativne analize dale su jasne indikacije
o tome u kojim ekonomskim sektorima srpsko stanovništvo zavisi od rasta ekonomije
i radnih mesta i gde su njihov dinamičniji razvoj i transformacija verovatniji Cilj
analize nije bio samo predodređivanje ishoda već više da se jasno pokažu koje oblasti
se ne mogu zanemariti u budućim konsultacijama zainteresovanih strana
Potencijalni prioritetni domeni sa gledišta privrede U tri regiona ndash
Vojvodina Šumadija i Zapadna Srbija i Jugoistočna Srbija poljoprivreda se javlja kao
značajna privredna grana tih regiona
Potencijalne prioritetni domeni sa gledišta inovacije Kada je reč o Vojvodini
podaci dobijeni inovacionim istraživanjem naglašavaju sliku koja je dobijena već u
istraživanju ekonomskih potencijla posebno u pogledu poljoprivrednih proizvoda
(višegodišnji usevi) instrumenata i mernih uređaja kao i proizvoda od plastike u
kojima su skoncentrisane najrelevantnije aktivnosti što ukazuje da je akcenat na
poljoprivredu i lakoj industriji
Slično kao u Vojvodini poljoprivredni sektor u Šumadiji i zapadnoj Srbiji
izuzetno je istaknut u rezultatima istraživanja inovacija posebno su istaknute dve
grane poljoprivredno-prehrambene industrije bdquoprerada voća i povrćaldquo i bdquoproizvodnja
drugih prehrambenih proizvodaldquo U Beogradskom regionu ne postoji specifična
specijalizacija u nauci ali kao i u Vojvodini i Šumadiji sa stanovišta nauke
poljoprivreda je jedna od potencijalnih prioritetnih oblasti Međutim velika većina IR
resursa i izlaznih sadržaja nalzi se u Beogradu i Novom Sadu (tabela 3)
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
61
Tabela 3 Naučne aktivnosti u Beogradu i Novom Sadu u poljoprivrednim naukama
Poljoprivredne
nauke
Istraživači (FTE
2016)
Troškovi za IR (u
1000 RSD 2016)
Publikacije (2016)
broj
ukupnog
broj
ukupnog
broj
ukupnog
Belgrade 706 628 2100378 625 186 568
Novi Sad 342 304 1429287 153 105 319
Izvor Kroll H at al 2017
Jedna od osnovnih poruka ove analize je da je od suštinskog značaja za
ekonomije poput srpske koja i dalje snažno zavisi od poljoprivrede i razčitih sekotra
lake industrije da treba da koriste ove potencijale umesto da se fokusiraju samo na
klasične visokotehnološke sektore Rezultati SWOT analize za oblast Hrana za
budućnost ukazuju na snage koje se odnose na Obrazovan visokostručni kadar
Razvijenu poljoprivrednu proizvodnjasirovinska baza Tradicionalni proizvodi
biodiverzitet poljoprivreda bez GMO Vidi se niz mogućnosti od kojih su nabrojane
Jačanje međusektorske saradnje i multidisciplinarnost Intenzivna poljoprivredna
proizvodnja Povećanje udela proizvoda dodate vrednosti kroz inovacije Sertifikacija
tradicionalnih prehrambenih proizvoda i njihova tržišna valorizacija Plasman na
tržišta sa privilegovanim statusom Upotreba tehnologija i novih načina prodaje i
promocije Efikasnije korišćenje i razvoj mreža za podršku poljoprivrednim
proizvođačima Slabosti sektora poljoprivrede i proizvodnje hrane se u Nedostatku
primenjenih savremenih znanja i prakse u obrazovnom sistemu Niskom stepenu
transfera tehnologije iz nauke u privredu Nedostatku adekvatne radne snage
Nepovoljnoj demografskoj strukturi u ruralnim područjima Nedovoljno razvijenoj
tehnološkoj infrastrukturi Usitnjenosti poseda Usitnjenosti proizvodnih kapaciteta i
nedovoljnoj funkcionalnosti klastera i drugih oblika udruživanja Neadekvatnoj
strukturi proizvodnje ndash niska dodata vrednost proizvoda Dok su pretnje razvoju
Odliv ljudskih resursa u inostranstvo i mladih ljudi iz ruralnih područja Nedovoljna
tehnološka pripremljenost za klimatske promene Više subvencije u poljoprivredi u
EU Nedostatak kontinuiteta u sprovođenju podsticajnih politika i strategija
Nepoverenje i otpor prema inovacijama od strane potrošača
Nakon sproveden EDP faze u februaru 2020 godine usvajana je Strategije
pametne specijalizacije u Republici Srbiji za period od 2020 do 2027 godine [27]
Rezultat EDP faze izrade 4S su vertikalne i horizontalne prioritetne oblasti u Srbiji
Vertkalne prioritetne oblasti 1 Informaciono-komunikacione tehnologije 2
Hrana za budućnost 3 Kreativne industrije 4 Mašine i proizvodni procesi
budućnosti
Horizontalne (podržavajuće) oblasti 1 Energetski efikasna i Eko-pametna
rešenja 2 Key Enabeling tehnologije (KET) i Emerging tehnologije - među kojima i
Biotehnologija
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
62
31 Hrana za budućnost
U okviru šire oblasti su na bazi sistematizovanih podataka dobijenih u
obavljenim intervjuima rezultati SWOT analize interpretirani kroz analizu strateške
orijentacije predložene tri ključne podoblasti Visoko tehnološka poljoprivredna
proizvodnja Prehrambeni proizvodi dodate vrednosti i Održiv lanac proizvodnje
hrane Opšti zaključak je da u identifikovanim podoblastima postoji kritična masa
firmi potrebna za uspešno sprovođenje EDP procesa da postoji visok potencijal koji
je potrebno dodatno istražiti i iskoristiti u procesu preduzetničkog otkrivanja
Kada je reč o međusektorskim inovacijama prioritetne oblasti 4S imaju
izražen potencijal za međusektorsko povezivanje i stvaranje dodate vrednosti kroz
zajedničke inovacione projekte U oblasti hrana za budućnost u domenu razvoja
istraživačkih kapaciteta sagledane su potrebe jačanja pilot postrojenja za razvoj novih
tehnologija u proizvodnji hrane kao i laboratorija u kojima će moći da se izvedu sva
ispitivanja za sofisticirane nove prehrambene proizvode kako bi mogli da se plasiraju i
ostvare kompetitivnu prednost na globalnom tržištu [27]
Kao rezultat radionica u okviru EDP i ciljanog dijaloga organizovanog u
procesu pripreme Strategije pametne specijalizacije zainteresovane strane koje su
učestvovale u radionicama su usaglasile finalnu viziju sektora koja glasi Republika
Srbija ndash proizvođač hrane dodate vrednosti kroz partnerstvo zasnovano na znanju
Očekivani efekti za oblast Hrana za budućnost biće merljivi na osnovu dogovorenih
pokazatelja Povećana dodata vrednost u lancu proizvodnje hrane Dodata vrednost
po zaposlenom u oblasti proizvodnje hrane i pića Broj kompanija koje učestvuju u
pozivima za finansiranje projekata 4S
Visoko tehnološka poljoprivreda Poljoprivredu u Srbiji generalno karakteriše
veoma niska produktivnost tj relativno niski prinosi po hektaru ili po stanovniku kao
i nedostatak procesne industrije Poznato je da su prinosi u Srbiji niži zbog neefikasne
upotrebe savremene agro-mehanike i agrotehničkih mera i da se to često nadoknađuje
nižim troškovima rada energije i zemljišta ali dinamičniji rast konkurentnosti zahteva
povećanje produktivnosti
Imajući u vidu da je u poslednje vreme broj proizvođača koji uspešno prelaze
na visoko tehnološku poljoprivrednu proizvodnju u stalnom porastu strateško
opredeljenje Srbije se vidi u jačanju potencijala i u saradnji svih učesnika u ovako
opredeljenoj proizvodnji U visoko tehnološku radno intenzivnu proizvodnju
investiraju ne samo poljoprivredni proizvođači već i investitori koji su kapital stekli u
drugim oblastima poslovanja kao i strani investitori Od presudnog je značaja
integracija različitih delatnosti i savremenih tehnologija koje generišu ovakvu vrstu
inovacija Neke od delatnosti su već razvijene od strane preduzetnika u Srbiji a u
brojnim ima dodatnih razvojnih potencijala Velike mogućnosti za dalji razvoj i
transformaciju poljoprivrede u Srbiji i zemljama regiona nude nova znanja i inovacije
u okviru IKT [27]
Proizvodi sa dodatom vrednošću Vekovni problem Srbije je izvoz
neobrađenih sirovina Još u procesu prvobitne industrijalizacije Srbije sredinom XIX
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
63
veka propuštena je šansa da se iskorači u specijalizaciju proisteklu iz primarne
poljoprivredne proizvodnje [24] Izvoz potpuno neobrađenih sirovina predstavlja neku
vrstu izgubljene dodate vrednosti u sektoru prehrambene industrije Odnos između
poljoprivrede i prehrambene industrije kako u pogledu BDV tako i u pogledu izvoza
ukazuje da je Srbija među zemljama koje poljoprivrednoj proizvodnji dodaju
najmanje vrednosti kroz dalji lanac prerade Analiza trenutnog stanja u
poljoprivrednoj proizvodnji pokazuje da je vrednost ukupne dodate vrednosti u
poljoprivrednoj proizvodnji Srbije niska zbog kratkih lanaca vrednosti i niske
produktivnosti 2016 izvezeno je poljoprivrednih proizvoda u vrednosti od milijardu
evra U izvozu preovlađuju žita pre svega kukuruz kao i seme uljarica i drugo
industrijsko bilje Posmatrano sa stanovišta lanca vrednosti kukuruz se gotovo
isključivo izvozi u sirovom obliku dok se takođe povećava izvoz sirove soje S
obzirom da se u Srbiji gaje kukuruz i soja koji nisu GMO Srbija ima šansu da brendira
i promoviše takve proizvode Opšti je zaključak da potencijali za proizvodnju
visokokvalitetnih proizvoda visoke dodate vrednosti nisu dovoljno iskorišćeni ni kada
je u pitanju proizvodnja vina čajeva prerada lekovitog bilja iskorišćavanje
potencijala samoniklog bilja pčelinji proizvodi i drugo [27]
Jedna od najvećih šansi Srbije je da se od izvoznika poljoprivrednih proizvoda
transformiše u izvoznika hrane i gotovih proizvoda na bazi kvalitetnih poljoprivrednih
sirovina Zainteresovane strane su tokom EDP prepoznale neophodnost ulaganja u
inovacije iz tzv horizontalnih oblasti kao i međusektorske inovacije uključujući
biotehnologiju biomedicinu kao i ekološki prihvatljivih rešenja
Održivi lanac proizvodnje hrane Održivost lanca proizvodnje hrane
podrazumeva zaštitutu životne sredine društvenu odgovornost ekonomsku održivost
duž celog lanca proizvodnje Lanac proizvodnje hrane obuhvata kako sam način
proizvodnje hrane tako i distribuciju pakovanje i način konzumacije Poljoprivredna
proizvodnja integriše sistem biljne i stočarske proizvodnje koji omogućuje optimalno
iskorišćenje resursa na način koji obezbeđuje maksimalnu energetsku efikasnost
vrhunski kvalitet proizvoda i brigu o očuvanju resursa i biodiverziteta za
poljoprivrednu proizvodnju [14]
Tokom EDP definisanie su oblasti inovacija koje treba da obezbede održivost
proizvodnje hrane u Srbiji Primena principa održive proizvodnje podrazumeva
investicije u energetska i druga postrojenja što predstavlja potencijal za pokretanje
mašinogradnje Za potrebe postizanja punog potencijala ove podoblasti potrebno je
otkloniti niz nedostataka okruženja koji ograničavaju razvoj i implementaciju
tehnologija usmerenih na unapređenje održivosti lanca proizvodnje hrane kao što su
regulacija upravljanja otpadom korišćenja pesticida očuvanja i unapređenja kvaliteta
zemljišta
Upravljanje procesom sprovođenja strategije 4S U okviru paketa mera
(policy mix) Strategija predlaže niz mera kao odgovor na strategijom definisane
posebne ciljeve (kojih ima 5) Četiri mere koje se direktno odnose na izabranu oblast
Hrana za budućnost grupisane su u podsticajne mere pilot projekte programe sa
kompetitivnim pozivima za projkte Ovde posebno ističemo Meru 52 Uspostavljanje
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
64
saradnje sa zemljama u regionu u okviru pametne specijalizacije ndash Navedena mera
ima za cilj uspostavljanje saradnje sa zemljama u regionu (Dunavski region
Jadransko-Jonski region region Zapadnog Balkana) u okviru prioriteta pametne
specijalizacije U oblasti Hrana za budućnost u EDP je ustanovljena potreba
usklađivanja brojnih propisa ali i uspostavljanje informacionih registara koji su bitni
kako za tržište tako i za istraživače a tiču se primenjenih agrotehničkih mera (npr
upotrebljeni pesticidi i sl)
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja kao nosilac Strategije 4S
biće odgovorna institucija i glavno telo zaduženo za praćenje i implementaciju 4S
Kreatori strategije uviđaju da je 4S dugoročna inovaciona politika i vidljivi rezultati se
ne mogu pouzdano meriti na početku implementacije mera pa je zbog toga
neophodno dati vreme kako bi što bolje procenili efekat mera i aktivnosti U okviru
široke grupe ndash radnog tela uspostaviće se i nova posebna radna grupa samo za
prioritetnu oblast bdquoHrana za budućnostrdquo s obzirom na složen i težak regulatorni okvir
u poljoprivrednom sektoru [27]
5 Hrvatska strategija pametne specijalizacije ndash tematsko prioritetno
područje Hrana i bioekonomija
Jedna od obaveza Hrvatske pred ulazak u EU a u skladu sa Politikom
kohezije EU za programski period 2014 ndash 2020 [8] bila je i donošenje strategije
pametne specijalizacije14 Na taj način je Hrvatska jedina od tri istraživane države čije
su aktivnosti predviđene strategijom S3 unapred bile finansijski obezbeđene
Strategija je odneta kao i ostale dve države na nivou cele države Glavni fokus
Strategije pametne specijalizacije Hrvatske za razdoblje od 2016 do 2020 godine
(S3) je na pet odabranih tematskih prioritetnih oblasti (TPO) s relevantnim
tehnološkim i proizvodnim oblastima 1 Zdravlje i kvalitet života 2 Energija i
održiva životna sredina 3 Saobraćaj i mobilnost 4 Sigurnost i 5 Hrana i
bioekonomija [26]
Kada je reč o poljoprivredi i proizvodnji hrane pored Evropskog regionalnog
razvojnog fonda (ERDF) iz kojeg se finansiraju projekti Operativnog programa
Konkurentnost i kohezija u izabranim oblastima strategije pametne specijalizacije (za
period 2014-2020 Hrvatskoj je na raspolganju bilo 8036770938 evra) Hrvatska je
mogla da raspolaže i sredstvima iz Programa za ruralni razvoj EU 2014-2020 u iznosu
od 2 milijarde evra
Tematsko prioritetno područje (TPP) Hrana i bioekonomija Tokom procesa
preduzetničkog otkrivanja ovo tematsko područje prepoznato je kao jedno od ključnih
prioritetnih područja za dalji razvoj hrvatske privrede a glavni izazov bio je stavljanje
fokus na najperspektivnije teme koje imaju potencijal za istraživanje i dalji razvoj
14 Pored ove strategije uslovi za korišćenje EU fondova su bili i reforma sistema javnih
nabavki nacionalna strategija transporta reforma poslovnog sektora poštovanje zakona o
životnoj sredini
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
65
Hrana i bioekonomija odabrani su kao TPP iz više razloga Hrvatska obiluje prirodnim
resursima značajnim za razvoj ovog područja obilje kvalitetnog obradivog zemljišta i
mora prirodnih šuma i vodnih resursa koji predstavljaju kvalitetnu osnovu za
proizvodnju hrane za ljude i životinje proizvoda od drveta i drugih proizvoda
biološkog porekla Drugo veliki broj preduzeća različite veličine (od kojih su neka
regionalni lideri) ima značajan uticaj na BDP i zapošljava veliki procenat radne snage
(poljoprivreda učestvuje s 124 (u 2015) u ukupnoj zaposlenosti šumarstvo s 1
industrija proizvodnje i prerade hrane s 34) koja je dobro obrazovana i ima visok
nivo veština pa je tradicionalno orijentisana prema ovom području Treće postoji
adekvatan istraživački i obrazovni sistem s pratećom istraživačkom infrastrukturom
U bliskoj prošlosti proizvodni kapaciteti i prihodi ovog sektora bili su znatno
veći ali su se zbog nepovoljnih tranzicionih činilaca značajno smanjili tokom zadnje
decenije Međutim zbog nedovoljne povezanosti IR sektora i industrije njihovo
efikasno povezivanje putem pametne specijalizacije u okolnostima raspoloživih
prirodnih i ljudskih resursa trebalo bi da omogući brži rast jačanje konkurentnosti i
novo zapošljavanje
U okviru ovog prioritetnog područja postoje dva glavna klastera
konkurentnosti koji doprinose povećanju konkurentnosti ovog područja 1
Prehrambeno-prerađivački klaster konkurentnosti i 2 Drvno-prerađivački klaster
konkurentnosti Dalji razvoj Klastera bi trebalo da doprinese povećanju
konkurentnosti TPP i podsticanju saradnje između javnog privatnog i IR sektora što
će imati značajan uticaj na unapređenje pozicije ovog područja u lancima snabdevanja
i vrednosti stavljajući naglasak na održivu proizvodnju efektivno korišćenje
prirodnih resursa i primenu čistih tehnologija Ovo TPP je logično i funkcionalno
povezano s ostalim TPP kao što su Zdravlje i kvaliteta života Energija i održiva
životna sredina a uključuje i mogućnost primena horizontalnih tema (KET i ICT) što
otvara mogućnosti za međusektorsku saradnju i razvoj novih niša putem istraživanja i
razvoja proizvoda i primene novih tehnologija za stvaranje više dodate vrednosti
51 Podtematsko prioritetno područje (PTPP) Održiva proizvodnja i prerada
hrane
Prvo PTPP (drugo se odnosi na drvo i drvnu industriju) obuhvata tri vrlo
važna i dinamična sektora za hrvatsku privredu poljoprivredu ribarstvo i
akvakuluturu i prehrambeno-prerađivačku industriju Ovi sektori zasnivaju se na
tradicionalnoj proizvodnji kapacitetima poslovnog i IR sektora bogatim i raznolikim
prirodnim resursima važnim za razvoj primarne proizvodnje kao i obrazovanoj i
veštoj radnoj snazi Isto tako može se reći da prehrambeno-prerađivačku industriju
obeležava i visok stepen dovršenosti proizvoda i visoke dodate vrednosti što taj sektor
čini privlačnim za dalje investicije potrebne za njegov razvoj i unapređenje
Proizvodnja i prerada hrane uključuje proizvodnju i preradu sigurne hrane s visokom
dotanom vrednošću i pokriva istraživanje i razvoj u okviru celog prehrambenog lanca
vrednosti U okviru PTPP promoviše se razvoj prehrambenih lanaca koji čuvaju
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
66
biološku vrednost i se daje podrška razvoju lokalnog brenda i stoga stvara ne samo
mogućnost lokalne prodaje već i mogućnost izvoza (naročito u slučaju hrvatskih
autohtonih)
Poljoprivreda je istorijski značajan privredni sektor Hrvatske s relativno
značajnim udelom radne snage Iako ne velika po ukupnim površinama zbog
raznolikosti klimatskih uslova reljefa i tla hrvatsku poljoprivredu karakteriše veliki
broj malih gazdinstava i uspešno gajenje velikog broja poljoprivrednih kultura
počevši od žitarica i industrijskih biljaka do vinove loze maslina voća i povrća Ipak
najveći deo tržišne proizvodnje odnosi se na velika poljoprivredna gazdinstva koja
imaju trend rasta u zadnjih nekoliko godina Poljoprivredni sektor ostvaruje 55
BDP-a i zapošljava 138 ukupne radne snage
Uprkos značajnim resursima i rezultatima u poljoprivrednom sektoru nema
dobro organizovanih istraživanja i primene stručnih znanja Saradnja sektora sa
naučnim institucijama je nedovoljna i nejednako zastupljena Sektor poljoprivrede
prati i nizak nivo uključenosti poljoprivrednih gazdinstava u složenije organizacione
oblike i ostale vrste saradnje nekonkurentna poljoprivredna proizvodnja i niska
produktivnost zastareli i zapušteni sistem odvodnjavanja i nerazvijena infrastruktura
za navodnjavanje
Hrvatska prehrambeno-prerađivačka preduzeća uglavnom su skoncentrisana
na domaću proizvodnju bilja životinja i riba i relativno su konkurentna Poredeći ovaj
sektor s ostalim proizvođačkim sektorima Hrvatske glavne snage prehrambeno-
prerađivačke industrije (hrana i piće) su visoki ukupni prihodi (30 ukupnih prihoda
prerađivačkog sektora) i veliki broj zaposlenih (1953 tj više od 65000 zaposlenih
u više od 3000 registriranih poduzeća unutar prerađivačkog sektora) Osim velikih
preduzeća postoji velik broj razvijenih i rastućih malih i srednjih preduzeća i privatnih
poljoprivrednih gazdinstava koji zajednički čine mrežu uspešne prehrambeno
prerađivačke industrije Najvažniji izvozni proizvodi prehrambene industrije su dodaci
prehrani keks i vafli punjene čokolade konzervisana riba instant supe maslinovo
ulje pivo i druga alkoholna pića [17]
Ipak hrvatska prehrambeno-prerađivačka industrija ima niži stepen
tehnološke razvijenosti i znatno manja ulaganja u IRI u odnosu na ostale članice EU
Glavni problemi industrije koji su istaknuti od strane ključnih preduzeća i
istraživačkih organizacija tokom EDP su zastarela tehnologija (niska efikasnost
visoka energetska potrošnja niži kvalitet proizvoda visoka cena proizvoda) nizak
nivo ulaganja u istraživanje i razvoj (razvoj novih proizvoda proizvodnja proizvoda s
većom dotanom vrednošću npr funkcionalna hrana) slaba povezanost primarnih
proizvođača s industrijom
Na osnovu potpisanih ugovora u sklopu Operativnoga programa
Konkurentnost i kohezija ERDF 2014-2020 sa korisnicima kao što su fakulteti i
instituti utrošeno je 29 budžeta zaključno sa 2019 godinom Podržani su
kolaborativni IRI projekti NI organizacija za implementaciju istraživanja predviđenih
S3 koji doprinose rešenju problema i odgovaraju potreba privreda i društva u celini
[9]
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
67
6 Crna Gora ndash strategija pametne specijalizacije i prioritetni sektor
Održiva poljoprivreda i lanac vrednosti hrane
Tokom procesa donošenja strategije pametne specijalizacije u Crnoj Gori
identifikovana su 4 prioritetna sektora 1 Održiva poljoprivreda i lanac vrednosti
hrane 2 Energija i održiva životna sredina 3 Održivi i zdravstveni turizam kao
vertikalni prioriteti i 4 Informaciono-komunikacione tehnologije (ICT) kao
horizontalni prioritet [3]
61 Održiva poljoprivreda i lanac vrednosti hrane
Poljoprivreda je sektor koji ima višestruku ulogu u razvoju društva i
ekonomije Crne Gore Njen ekonomski značaj ogleda se u visokom doprinosu
stvaranju BDP (preko 7 a u EU je ispod 2) Još je veće učešće poljoprivrede u
zapošljavanju radne snage budući da je na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima
angažovana gotovo četvrtina ukupno zaposlenih u Crnoj Gori Obrazlažući značaj
poljoprivrede u S3 ističe se da ona ima i druge važne uloge i utiče na razvoj drugih
privrednih sektora 1 osnova je za celokupan lanac hrane (prehrambenu industriju i
povezane sektore) 2 nezaobilazna je podrška razvoju turizma 3 podstiče razvoj i
brojnih drugih sektora (proizvodnju opreme mehanizacije i ambalaže zatim transport
i brojne usluge) 4 ključna je u održivom razvoju i ublažavanju depopulacije seoskih
područja 5 doprinosi očuvanju okoline biodiverziteta i pejzaža 6 doprinosi borbi
protiv siromaštva u seoskim područjima i 7 važan je činilac u očuvanju tradicije i
ukupnog kulturnog nasleđa crnogorskog sela [2]
Vizija S3 Crne Gore u oblasti koja se odnosi na poljoprivredu je da je ldquoCrna
Gora prepoznata po poljoprivredi koja je zasnovana na znanju i inovacijama razvija
se na principima održivosti čuva tradiciju i vrednosti sela upotpunjuje lepotu
crnogorskog pejzaža i čini vitalnu osnovu za lanac vrednosti hrane koji potrošaču nudi
široku paletu autentičnih proizvodardquo(3) Ciljevi 2022 Povećanje bruto vrednosti
hrane do 20 Povećanje proizvodnje organske hrane do 35 Kreirati najmanje 100
novih proizvoda i udvostručiti broj tradicionalnih proizvoda u sistemu šeme kvaliteta
Najmanje dva pilot projekta koji će uvesti nove lance vrednosti i nove tehnologije
62 Fokusna područja i tehnologije
U strategiji su nabrojana mnoga identifikovana fokusna područja i tehnologije
koji imaju veliki potencijal od proizvodnje meso i mesnih prerađevina (tradicionalni i
novi proizvodi) mlečnih proizvoda preko karakterističnog povrća i voća i
prerađevina od žitarica meda i pčelinjih proizovda do vina i maslina i njihovih
prerađevina Naglasak je stavljen na proizvode od autohotonih sort i tradicionalne
tehnologije
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
68
Međutim ne zanemariju se ni inovacije kreiranje novih proizvoda i primena
novih tehnologija za proizvodnju hrane uključujući proizvodnju ekološke i pametne
ambalaže bioloških preparata biopesticida kao i pametno upravljanje otpadom Uzet
je u obzir i razvoj organske proizvodnje u svim ključnim sektorima poljoprivrede
ribarstvo i akvakultura kao i pametno upravljanje otpadom
U S3 Crne Gore ulaganje u održivu poljoprivredu vidi se kao racionalno
korišćenje investicija zato što pored sinergije s brojnim sektorima donosi i brojne
društvene koristi (nematerijalne i nemerljive ekosistemske usluge) Poljoprivredu u
Crnoj Gori karakteriše raznovrsnost proizvodnje po regionima (raznolikost
agroekoloških i klimatskih uslova uslovljava veliku raznolikost gajenih biljnih i
životinjskih vrsta) kao i postojanje velikog broja autohtonih vrsta i sorti u biljnoj i rasa
u stočarskoj proizvodnji Kada je reč o međusektorskoj saradnju u okviru S3
poljoprivredu karakteriše visoka komplementarnost s drugim prioritetnim sektorima a
posebno sa turizmom kao pokretačem svih vidova agroturizma i zdravstvenog turizma
kroz prezentovanje tradicionalne gastronomije u kontekstu turističke ponude Veruje
se da će održiv razvoj ovog sektora ublažavati negativne demografske trendove
doprinositi balansu u teritorijalnom razvoju omogućavati inkluziju različitih grupa i
doprinositi ublažavanju posledica klimatskih promena
Strategijom pametne specijalizacije Crne Gore predviđene su različiti mere za
podršku sektoru poljoporivrede i proizvodnje hrane Mere se mogu grupisati
uglavnom na one koje se odnose na jačanje infrastrukture mere finansijske podrške
mere koje se odnose na edukaciju i podizanje svesti o značaju korišćenja domaćih
proizvoda podrška udruživanju proizvođača i stvaranju klastera jačanje sistema
kontrole porizvodnje hrane kao jačanje saradnje privatnog i akademskog sektora na
polju istraživanja i inovacija [2]
7 Sektor poljoprivrede u EU
Veliki značaj koji se u Evropskoj uniji pridaje poljoprivredi evidentan je i na
osnovu same definicije EU koja je definisana kao 1 Federacija u monetarnim
odnosima poljoprivredi trgovini i zaštiti životne sredine 2 Konfederacija u
socijalnoj i ekonomskoj politici zaštiti potrošača unutrašnjoj politici i kao 3
Međunarodna organizacija u spoljnoj politici [18]
Glavna oblast na kojoj EU počiva je jedinstveno tržište koje se bazira na
carinskoj uniji jedinstvenoj moneti (usvojenoj od strane 18 članica) zajedničkoj
poljoprivrednoj politici i zajedničkoj politici u sferi ribarstva Prilikom stavaranja
zajedničke agrarne politike u godinama posle 1960 trebalo je da se zajednički nivo
agrarnih cena utvrdi na osnovu pre toga niskih agrarnih cena u zemljama kao što je
Francuska i visokih agrarnih cena u zemljama poput Nemačke Posle žustrih rasprava
odluka je doneta ndash pre svega na insistranje Nemačke ndash u korist srazmerno visokog
nivoa agrarnih cena Agrarne cene u EU rasle su konstantno tokom narednih godina i
time se sve više udaljavale od nivoa koji bi vladao na tržištima bez interevencija
države EU je postala izvoznik sivh značajnih poljoprivrednih proizvoda Izvoz sve
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
69
većeg viška proizvoda je nastavljen uz visoke subvencije pošto su cene na svetskom
tržištu bile daleko niže od agrarnom politikom utvrđenih cena u EU Osamedesetih
godina je doneta odluka o smanjenju obradivih površina kako bi se izdaci za
zajedničku agrarnu politiku mogli održati ispod gornje granice utvrđene 1988
godine Radi kompenzacije izgubljenih prihoda za poljoprivredne proizvođače
uvedene su direktne isplate iz budžeta EU 1999 cene žitarica i govedine ponovo
snižene i doneta odluka o budućim snižavanjima cena za mleko Ovi novi koraci
trebalo je da doprinsesu pripremi EU za predstojeće proširenje na Istok To se činilo
neophodnim budući da pristupajuće zemlje iz srednje Evrope donose ogroman
potencijal agrarnih proizvoda što će doneti zaoštravanje problema viškova na
agraranom tržištu Direktne isplate postale su centralni element agrarne politike EU i
predstavljale su polovinu svih izdataka za agrar sa tendencijom rasta Morali su da se
koncipriaju novi načini podrške kojima će se kontrolisati nagrađivanje na osnovu
društvenog učinka koji poljprivreda bude ostvarila pre svega u korist životne sredine i
regionalnog razvoja [18]
Zajednička poljoprivredna politika (CAP ndash Common agricultural policy)
pokrenuta 1962 godine predstavlja partnerstvo između poljoprivrede i društva i
između Evropske zajednice i njenih poljoprivrednika Cilj politike je da podrži
poljoprivrednike i poboljša poljoprivrednu produktivnost osiguravajući stabilno
snabdevanje pristupačnom hranom zaštititi poljoprivrednike Evropske unije kako bi
razumno zarađivalli za život pomogne u suočavanju sa klimatskim promenama i
održivom upravljanju prirodnim resursima održava ruralna područja i pejzaže širom
EU održava seosku ekonomiju na životu promovisanjem radnih mesta u
poljoprivredi poljoprivredno-prehrambenoj industriji i povezanim sektorima CAP je
zajednička politika za sve zemlje EU Njome se upravlja i finansira na evropskom
nivou iz sredstava budžeta EU [18]
U EU je 2018 godine poljoprivreda sa proizvodnjom hrane ostvarila ukupnu
dodatu vrednost u iznosu od oko 182 milijarde evra doprinoseći istovremeno sa 11
bruto domaćem proizvodu EU Vrednost ostvarenih rezultata poljoprivredne industrije
je procenjen na oko 434 milijarde evra u 2018 (51 dolazi od proizvodnje raznih
useva i biljka od toga 11 žitarice a najviše ndash 13 povrće i cveće) dok su troškovi
intermedijarne potrošnje poljopirvrede (troškovi za kupovinu npr semena đubriva
hrane za životinje goriva za mašine veterinarske usluge itd) EU iznosili 2566
milijardi evra [11 12 13]
Produktivnost radne snage u poljoprivredi EU Veći deo radnog doprinosa u
poljoprivredi dolazi od neplaćenog rada koji se odnosi na procenjenih 68 miliona
radnika angažovanih sa celim radnim vremenom dok je 25 miliona radnika plaćena
radna snaga U mnogim članicama EU bilo je više plaćenih radnika tokom 2018 nego
2017 Silazni trend u broju zaposlenih u poljoprivrednom sektoru primećuje se od
2005 sa prosečnim godišnjim smanjenjem obima od 25 dok je 2018 procenat bio
nešto niži (11)
Poljoprivredni sektor je i dalje veliki poslodavac u EU Zaposlenost u
poljoprivredi EU 42 svih zaposlenih tj 97 miliona stalno zaposlenih a ukupno
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
70
17 - 205 miliona stalno i privremeno zaposlenih u 2016 godini Vođenje farmi je i
dalje dominantno muški posao samo 28 zaposlenih na faramama su žene Takođe
malo je mladih farmera samo jedan od 10 upravnika farmi u EU (11 (123) i
86 (195) žena) bio je mlađi od 40 godina dok je 579 bilo starije od 55 godina
(u Srbiji 682) Karakteristično je takođe da stariji vlasnici upravljaju manjim
gazdinstvima (u ekonomskom smislu) koje karakterišu izdržavajuća domaćinstva i
nizak nivo poljoprivrednih prihoda Četiri petine upravnika farmi u EU koji su bili
stariji od 65 godina radili su na gazdinstvima i vrlo malim farmama [13]
Poljoprivredni prihod definisan realnim faktorskim prihodima po AWU (annual work
unit - jednica godišnjeg rada - JGR) je opao za 44 u 2018 Ipak trend rasta indeksa
poljoprivrednog dohotka iako nešto smanjen nastavio se i u 2018 kada je bio za
197 veći nego u 2010 godini Za poljoprivredni sektor u EU od velikog intresa je
potreba za povećanjem efikasnosti korišćenja resursa Postoje različiti nemerljivi
indikatori efikasnosti poljoprivrednog sektora kao što su npr oni iz oblasti uticaja na
životnu sredinu koji bi mogli biti mereni tzv bdquozelenim računomldquo ali su još uvek
daleko od toga Tokom referentnog perioda između 2005 i 2018 godine postojao je
relativno stabilan trend rasta obima proizvodnje poljoprivredne industrije EU (ukupno
= 94 i više) U velikoj meri veći obim proizvodnje ogledao se u većem obimu
potrošnje ulaznih dobara i usluga (79 i više) Kao takav rast međufazne potrošnje
uglavnom je bio u skladu sa ukupnim rastom poljoprivredne proizvodnje u EU To
sugeriše da još uvek nema razdvajanja rasta proizvodnje od upotrebe resursa na nivou
EU Treba imati na umu da ove promene mogu delimično odražavati promene u
strukturi poljoprivredne industrije u svim državama članicama kao i poboljšanu
efikasnost resursa [12]
U 11 država EU (iili njihovih reigona) među prioritetnim oblastima njihovih
S3 za period 2014-2020 nalaze se i poljoprivreda i hrana a u više (državaregiona) i
kao brojne prioritetnih podoblasti
8 Zaključna razmatranja
Tri države iz regiona ZB ovde analizirane strategiju pametne specijalizacije
donele su na nivou države (a ne regiona madu su za Srbiju početne analize urađene za
4 regiona) a sve su izabrale neki od specifičnih aspekata poljoprivrede i proizvodnje
hrane Ovaj izbor je pre svega u vezi sa geoklimatskim odlikama i tradicionalno
uspešnim porizvodnim nišama Izabrani razvojni projekti se najviše odnose na ciljane
biljne kulture i druge prehrambene proizvode specifične i tradicionalne za regione tih
država Kako je u ovom radu reč pre svega o poređenju strategija pametne
specijalizacije triju država regiona ZB tj onih oblasti (sektora) koji su im zajednički
prioritet a to je poljoprivreda i proizvodnja hrane možemo zaključiti da su početne
analize pokazale da su ulazni indikatori (demografski u oblasti ekonomije i IR
vezanih za poljoprivredu) većinom iili približno slični Praveći paralelu sa podacima
za iste indikatore sa onima iz EU (prosek svih članica) došli smo do zaključka da su
demografski pokazatelji i trendovi veoma slični Naravno ulaganja u poljoprivredu i
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
71
fondovi koji su na raspolaganju (posledica jednim delom protekcionističke politike
EU u odnosu na poljoprivredu) su neuporedivo veći Od 11 država novijih članica EU
(onih na koje se odnosilo ldquoširenje EU na Istokrdquo ndash (21)) 7 je izabralo kao nacionalnu
oblast specijalizacije hranu i poljoprivredu (među njima i Hrvatska) za period 2014-
2020 (26) Zaključci do kojih smo došli u vezi sa inputima za tehnološki i ekonomski
razvoj poljoprivrede i proizvodnje hrane zasnivaju se sledstveno tome pored
geoklimatiskih i tradicionalnh i na demografskim pokazateljlima
Ni obrazovni nivou i način obučavanja za rad u poljoprivredi znatno se ne
razlikuju Imajući sve ovo u vidu može se predpostaviti da će i u regionima ZB doći
do daljeg smanjenja stanovništva u ruralnim oblastima pa prema tome i broja
zaposlenih Demografske karakteristike se odražavaju na doprinos proljoprivrede
bruto domaćem proizvodu koja je u region ZB znatno veća od one u EU (11)
međutim zbog niže cena rada i većeg broja zaposlenih ndash na štetu produkutivnosti i
ukupne dodate vrednosti
Mala dodata vrednost je i konsekvenca kratkih lanaca vrednosti jer se
značajna količina proizvedenih poljoprivrednih sirovina i dalje koristi za prirodnu
potrošnju dok se značajan deo sirovina - posebno žitarica i uljarica - izvozi Pored
niske dodate vrednosti i produktivnost je relativno niska u čitavom lancu i u proseku
zaostaje za prinosima u EU I segment prerade je uglavnom obeležen niskom
produktivnošću rada koja se nadoknađuje nižom troškovi rada i energije Međutim
da bi se unapredila konkurentnost ova produktivnost moraće da raste brže od
izvesnog i očekivanog povećanja zarada Održivi razvoj poljoprivrede viđen je u
strategijama pametne specijalizacije regiona ZB kao jedan od načina da se smanje
negativne demografske tendencije i mala dodata vrednost Sinergija sa drugim
privrednim granama i ključnim tehnologijama trebalo bi da ima pozitivno dejstvo i
doprinese njihovom ublažavanja
Projekti čiji će nosioci biti nedovoljno iskorišćeni potencijali
istraživačkorazvojnog sektora u oblasti poljoprivrede i drugih komplementarinih
naučnih oblasti su najpouzdaniji oslonac strategija pametne specijalizacije ali samo u
saradnji sa poljoprivredom i prehrambenom industirijomStrukturna transformacija
poljoprivrednog sektora najviše se odnosi na njegovu transformaicju ka preradi
poljoprivrednih proizvoda u htanu čime će se povećati dodata vrednosti privedi i rast
izvoza kao jedan o najvažnijih identifikovanih prioriteta Nijedna od ove tri strategije
nije razmatrala trendove koji se nasuprot tendencijama ka što većem izvozu
poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda odnose na sve šire pokrete kao što su
vegetarijanski i veganski način ishrane i života što se može dovesti u vezi sa načelima
ekologije i održivosti proizvodnje i korišćenja lokalne hrane kao i tzv ldquospori načinrdquo
(slow food) proizvodnje i konzumiranje hrane Pandemija Covid-19 pokazuje da
ciljevi ovakvih pokrata imaju smisla Doneti akcioni planovi su sa nagoveštajima
mogućih projekata sa alokocijom sredstava (Crna Gora i Srbija) međutim ceo process
donošenja strategija pametne specijalizacije i strategije kao njihovi rezultati ostaće na
nivou vežbe za pripremu ulaska u EU ukoliko ne budu obezbeđena sredstava za
realizaciju strategijama predviđenih aktivnosti mera i programa
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
72
Iako su joj bila na raspolaganju značajna sredstva Hrvatska nije dosledno
koristila planirana sredstva iz kohezionih fondova EU namenja razvojnim projektima
definisanim u S3 pa je u 2019 godini dostigla je procenat iskorišćenositi od samo
29 u globalu To bi moglo biti indikativno ndash ukazuje na još uvek značajnu
neprilagođenost svih stejkholdera i nedovoljno izgrađene veze između delova sistema
Kako omogućiti da proces transfera znanja i tehnologija i međusobna saradnja
i dijalog svih stejkholdera postane trajan proces
Autorima rada kao i javnosti u državi ostaje nada da će usvojena strategija pametne
specijalizacije Srbije ipak biti pokretač razvojnih projekata i aktivnosti koje će kroz
transformaciju sektora imati za cilj povećanje bruto domaćeg proizvoda i standarda
stanovništva Da li će se i kada dijalog uspostaviti kao stalna aktivnost neophodna za
uspostavljanje odgovornog istraživanja i inovacija u Srbiji ostaje i dalje nepoznanica
Za sada ostaju dva najznačajnija nasleđena i jedan potencijalni problem 1
Nedostatak finansijskih sredstava za sprovođenje aktivnosti predviđenih strategijom
2 I ukoliko se neka vrsta budžeta usmeri na sprovođenje aktivnosti ndash i dalje su
prisutne slabe veze između sektora IR i privrede kao posledica nasleđenih a
nerestrukturiranih struktura unutar NIS 3 Postizanje kontinuiteta u sprovođenju i
inoviranju S3 zbog poteškoća u uspostavljanju participacije i dijaloga između svih
stejkholdera
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete
nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije
Literatura
[1] Bogdanov N Babović M (2014) Radna snaga i aktivnosti poljoprivrednih
gazdinstava Popis poljoprivrede 2012 Poljoprivreda u Republici Srbiji
Republički zavod za statistiku Beograd 2014 [2] Crna Gora Ministarstvo nauke (2019) Strategija pametne specijalizacije Crne
Gore 2019-2024
[3] Crna Gora Ministarstvo nauke (2018) Održiva poljoprivreda i lanac vrijednosti
hrane Rezultati procesa preduzetnic kog otkrivanja Pripremili S3 tim sa
ekspertima Marjanom Majerič i Alešom Pevc TPLJ Jul avgust i septembar 2018
[4] European Commission (2010) Regional Policy Contributing to Smart Growth in
Europe 2020 COM (2010) 553 final
[5] European Commission (2011) Europe 2020 Flagship Initiative Innovation Union
SEC(2010) 1161 Communication from the Commission to the European
Parliament the Council the European Economic and Social Committee and the
Committee of the Regions European Union 2011
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
73
[6] European Commission (2012) Communication from the Commission to the
European Parliament the Council the European Economic and Social Committee
and the Committee of the Regions A European strategy for Key Enabling
Technologies - A bridge to growth and jobs Brussels 2662012 COM(2012)
341 final
[7] European Commission Smart Specialization Platform (S3)
httpss3platformjrceceuropaeuagri-food Agri-Food thematic platform
[8] European Commission (2014) An introduction to EU Cohesion Policy 2014shy2020
httpseceuropaeuregional_policysourcesdocgenerinformatbasicbasic_2014_
enpdf
[9] European Commission (2015) Factsheet on the Rural Development Programme
2014-2020 of Croatia httpseceuropaeuinfositesinfofilesfood-farming-
fisherieskey_policiesdocumentsrdp-factsheet-croatia_enpdf
[10] European Commission (2017a) Communication from the Commission to the
European Parliament the Council the European Economic and Social Committee
and the Committee of the Regions Strengthening Innovation in Europes Regions
Strategies for resilient inclusive and sustainable growth SWD(2017) 264 final
httpseceuropaeuregional_policysourcesdocoffic2014com_2017_376_2_en
[11] European Commission (2017b) Eurostat Statistics on rural areas in the EU
httpseceuropaeueurostatstatisticsexplainedindexphpStatistics_on_rural_area
s_in_the_EU
[12] ECEurostat(2019)Performance of agricultural sector
httpseceuropaeueurostatstatistics-explainedindexphpPerformance
_of_the_agricultural_sector
[13] European Commission Eurostat (2018) Farmers and the agricultural labour
force ndash statistics httpseceuropaeueurostatstatistics-explained
indexphpFarmers_and_
the_agricultural_labour_force_-_statistics
[14] FAO (2014) SAFA Sustainability assessment of food and agriculture
systems Guidelines version 30 FAO Rome 2014 E-ISBN 978-92-5-108486-1
httpwwwfaoorg3a-i3957epdf
[15] Foray D (2019) In response to lsquoSix critical questions about smart
spezialisationrsquo European Planning Studies
DOI1010800965431320191664037
httpsdoiorg1010800965431320191664037
[16] Foray D (2015) Smart specialisation Opportunities and challenges for
regional innovation policyAbingdon Routledge Regional Studies Association
[17] Franić R Jurišić Ž Gelo R (2014) Food production and rural
development ndashCroatian perspective within the European context Agroeconomia
Croatica 42014 (1) 16-24
[18] Hase R H Šnajder Vajgelt K (2005) bdquoLeksikon socijalne tržišne privredeldquo
Ekonomska politika od A-Š Fondacija Konrad Adenauer Beograd 2005
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
74
[19] Hassink Robert Gong Huiwen European Planning Studies Oct2019 Vol
27 Issue 10 p2049-2065 17p DOI 1010800965431320191650898Six critical
questions about smart specialization
[20] Kroll H Schnabl E Horvat Dj (2017) Mapping of economic innovative
and scientific potential in Serbia Fraunhofer ISI November 2017 Together with
the Analytical Team of the Inter-ministerial Working Group for Smart
Specialisation of the Republic of Serbia
[21] Kutlača Đ Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
Prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin ndash Centar za istraživanje
razvoja nauke i tehnologije ISBN 979-86-82183-14-3
httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201212NIS2-P1-colorpdf
[22] McCann Phili Ortega-Argileacutes Raquel (2016) The early experience of smart
specialization implementation in EU cohesion policy European Planning Studies
248 1407-1427 DOI 1010800965431320161166177
[23] Miles I (2010) The development of technology foresight A review
Technological Forecasting amp Social Change 77 (2010) pp 1448-1456
[24] Semenčenko D Kutlača Đ (2018) Shaping National Innovation System in
Small Transitional Economy ndash Case of Serbia Institut Mihajlo Pupin Beograd
2018 ISBN 979-86-82183-16-7 httpwwwpupinrscirntwp-
contentuploads201805Shaping-National-Innovation-System-in-Serbia-ffpdf
[25] Semenčenko D Kutlača Đ Živković L (2017) Proces preduzetničkog
otkrivanja za buduće regionalne razvojne prioritete Tematski zbornik radova
ldquoTehnologija kultura i razvoj 24rdquo Beograd 2017 httpwwwpupinrscirntwp-
contentuploads201802tkr24-zbornik-fpdf
[26] Strategija pametne specijalizacije Republike Hrvatske za razdoblje od 2016
do 2020 godine i akcijski plan za provedbu strategije pametne specijalizacije
Republike Hrvatske za razdoblje od 2016 do 2017 godine Zagreb 2016
[27] Vlada RS (2020) Strategija pametne specijalizacije u Republici Srbiji za
period od 2020 do 2027 godine Službeni glasnik RS br 3018 odluka Vlade
05 Broj 153-18512020-1 27 februara 2020 godine
[28] World Bank Group (2018) Exploring the Potential of Agriculture in the
Western Balkans A Regional Report September 2018
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
75
Lazar Živković MSc15 Dr Dijana Štrbac16 Prof dr Đuro Kutlača17
NAUČNOTEHNOLOŠKE I INOVACIONE POLITIKE ANALIZA
STANJA U SRBIJI
Apstrakt Naučnotehnološke i inovacione (NTI) politike su prepoznate od
strane razvijenijih zemalja kao najvažniji faktor uspostavljanja društva zasnovanog na
znanju Sa druge strane i zemlje u razvoju sve više prepoznaju nauku tehnologije i
inovacija kao važan činilac održivog razvoja U prvom delu rada je predstavljen
teorijski okvir evolucija i teorijska klasifikacija instrumenata NTI politike U drugom
delu rada je prikazana analiza instrumenata NTI politike u kojoj se daje odgovor na
pitanje da li postojeći set instrumenata rešava ključne izazove nacionalnog
inovacionog sistema Republike Srbije Opšti zaključak rada je da iako postoji
evidentan napredak u ovoj oblasti instrumenti NTI politike ne rešavaju najvažnije
izazove nacionalnog inovacionog sistema Republike Srbije u dovoljnoj meri U
strukturi identifikovanih instrumeanta NTI politike dominiraju instrumenti na strani
ponude što predstavlja pokazatelj nedovoljnog obuhvata instrumenata inovacione
politike
Ključne reči nauka tehnologija i inovacije (NTI) NTI politika instrumenti
NTI politike nacionalni inovacioni sistem (NIS)
SCIENCE TECHNOLOGY AND INNOVATION POLICY ANALYSIS
OF THE SITUATION IN SERBIA
Abstract Science technology and innovation (STI) policies are recognized
by the developed countries as the most important factor in establishing a knowledge-
based society On the other hand developing countries are also increasingly
recognizing science technology and innovation as an important factor of sustainable
development The first part of the paper presents the theoretical framework evolution
and theoretical classification of STI policy instruments The second part of the paper
presents an analysis of STI policy instruments and provides an answer to the question
of whether the existing set of STI policy instruments address the key challenges of the
national innovation system of the Republic of Serbia The general conclusion of the
paper is that although there is evident progress in this area the instruments of STI
policy do not resolve the most important challenges of the national innovation system
in the Republic of Serbia to a sufficient extent The structure of identified STI policy
15 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin lazarzivkovicpupinrs 16 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin dijanastrbacpupinrs 17 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin djurokutlacapupinrs
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
76
instruments is dominated by the supply-side instruments which is an indicator of
insufficient coverage of innovation policy instruments
Key words science technology and innovation (STI) STI policy STI policy
instruments national innovation system (NIS)
1 Uvod
Da bi jedna država postala društvo zasnovano na znanju potrebno je
akumulirati visok nivo znanja kao i uspostaviti sistem transfera znanja u nove
proizvode tehnologije procese i usluge Nauka tehnologija i inovacije predstavljaju
jedan od ključnih faktora konkurentnosti i održivog razvoja U razvijenim državama
Zapadne Evrope Sjedinjenih Američkih Država i Japana značajna finansijska sredstva
se ulažu u istraživanje tehnološki razvoj inovativnu delatnost i ljudske resurse
Dakle savremena društva su odavno prepoznala nauku tehnologiju inovacije i
obrazovanje kao dinamičke faktore ukupnog ekonomskog razvoja
Uticaj naučnih istraživanja tehnološkog razvoja i inovacija na ekonomski i
društveni razvoj počinje da dobija na značaju nakon završetka Drugog svetskog rata
Međutim priroda uticaja inovacionih procesa i sistema se menjala i dobijala različit
kontekst tokom vremena Inovaciona politika naročito dobija na značaju 70-ih godina
prošlog veka nakon perioda usporenog ekonomskog rasta [1] Takvo stanje je značajan
broj ekonomista i istraživača povezivalo sa nedostatkom sposobnosti i kapaciteta za
iskorišćavanje tehnoloških mogućnosti što je u prvi plan izbacilo inovacionu politiku
kao važan faktor ekonomskog rasta i međunarodne konkurentnosti [1] Neuspele
tržišno-orijentisane reforme nedovoljan doprinos stranih direktnih investicija
ekonomskom rastu kao i praćenje posledica globalne ekonomske krize 2008-2009
godine koja je pokazala da tržište samo po sebi ne dovodi do dugoročnog
ekonomskog rasta uticale su na povećanje značaja naučnotehnoloških i inovacionih
politika u cilju povećanja produktivnosti i održivog ekonomskog rasta [2]
Analizirajući inovacione politike Smic i Kulman [3] su identifikovali
nekoliko trendova Prema njima prvi trend karakteriše linearni model nauke
tehnologije i inovacija koji je bio preovlađujuća perspektiva dugi niz godina Drugi
trend karakteriše uticaj sistemske perspektive i tvrdnji da organizacije ne inoviraju
izolovano već u kontekstu sistema Značajan doprinos drugom trendu inovacionih
politika su dali autori koji su zastupali teorijski koncept nacionalnih inovacionih
sistema [4] [5] [6] Treći trend karakteriše neizvesnost i potreba za učenjem
Neizvesnost je svojstvena inovacijama iz nekoliko razloga Prvo s obzirom da su
inovacije delo lјudi one se nikada ne mogu predvideti Sistemska perspektiva ukazuje
na to da su mnogi akteri iz različitih perspektiva uklјučeni u inovativne procese što
implicira da je inovacija složen proces i da akteri uklјučeni u inovacione procese ne
poseduju savršene informacije i moraju funkcionisati u uslovima ograničene
racionalnosti [3]
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
77
Glavni predmet istraživanju ovog rada je naučnotehnološka i inovaciona
(NTI) politika Republike Srbije sa fokusom na mapiranje ključnih instrumenata ove
politike kao i uticaja koji NTI politika ima na rešavanje najvažnijih izazova
nacionalnog inovacionog sistema (NIS) Republike Srbije
U sledećem poglavlju je dat teorijski okvir i ključni aspekti NTI politika sa
posebnim osvrtom na razlike i sličnosti između naučne tehnološke i inovacione
politike Imajući u vidu da NTI politika pokriva širok opseg inicijativa akcija i
instrumenata u trećem poglavlju su sumirani najvažniji instrumenti NTI politike U
četvrtom poglavlju je prikazana analiza najvažnijih instrumenataa NTI politike
Republike Srbije i ograničavajući faktori ove politike Poslednje poglavlje sumira
najvažnije zaključke istraživanja
2 Naučnotehnološke i inovacione politike
Postoji širok spektar politika koje nadležna ministarstva primenjuju u cilju
jačanja ekonomskih sistema kao što su trgovinske politike politike javnih investicija
mere podrške malim i srednjim preduzećima mere u oblasti obrazovanja i obuka
regionalnog razvoja naučnotehnološke i inovacione politike i dr
Iako hronološki pregled razvoja NTI politika pokazuje da su politike naučnog
i tehnološkog razvoja bile u fokusu pre inovacionih politika često se u teoriji i praksi
NTI politike posmatraju u jednoj celini Međutim važno je razlikovati najvažnije
elemente svake politike pojedinačno predstavljene u Tabeli 1 U nastavku ove sekcije
biće predstavljene najvažnije karatkeristike naučne tehnološke i inovacione politike
Prema [1] naučna politika kao koncept dobija na značaju nakon Drugog
svetskog rata kao rezultat pionirskog rada Bernala (1939) i Buša (1945) Bernal je
istraživao uticaj ulaganja u istraživanje i razvoj (IR) na privredni rast u Engleskoj i
snažno lobirao za dramatično povećanje ulaganja u IR u cilju stimulisanja
ekonomskog rasta Buš je u svom izveštaju bdquoScience The Endless Frontierldquo govorio
o uzročnim vezama između nauke (osnovnih istraživanja) i društveno-ekonomskog
napretka u SAD Poput Bernala i Bušov izveštaj snažno je naglasio potencijalni
ekonomski uticaj investicija u nauku Naučne politike su orijentisane ka stvaranju
naučnog znanja i podršci naučnom radu istraživača u okviru univerziteta istraživačkih
i tehnoloških instituta i istraživačkih i razvojnih laboratorija Fokus naučne politike je
usmeren na unutrašnju regulaciju ovih delova sistema i na povezivanje ovih institucija
sa okruženjem Neki od najčešće korišćenih instrumenata naučne politike
podrazumevaju definisanje okvira za finansiranje javnih istraživačkih institucija i
univerziteta subvencije poreske olakšice za poslovni sektor osnaživanje
institucionalnih mehanizama za povezivanje istraživačkih rezultata i korisnika
istraživanja uspostavljanje okvira za zaštitu intelektualne svojine na univerzitetima i
drugo
Tehnološke politike su usmerene na tehnološki razvoj komercijalizaciju
tehnološkog znanja i specifične sektore Lundval i Boras [1] ukazuju na to da je
potrebno praviti razliku u implementaciji tehnološke politike između razvijenih
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
78
zemalja u odnosu na zemlje u razvoju U bogatijim zemljama fokus tehnološke
politike je na uspostvljanju kapaciteta za prozvodnju i lansiranje najnovijih naučno-
zasnovanih tehnologija Zemlje u razvoju fokus tehnološke politike stavljaju na
uspostavljanje kapaciteta za apsorpciju i upotrebu postojećih tehnologija Kao i na
primeru naučnih politika tehnološke politike su orijentisane ka univerzitetima
istraživačkim i tehnološkim institutima i istraživačkim i razvojnim laboratorijama ali
fokus mera politike se pomera sa univerziteta ka inženjeringu i od interne organizacije
univerziteta ka njihovom odnosu sa industrijom Tehnološka politika često uključuje i
komercijalizaciju tehnologija čiji je opseg više pokriven inovacionom politikom
Postoji širok spektar instrumenata tehnološke politike a neke od najčešće korišćenih u
praksi su javne nabavke direktni ekonomski podsticaji kao što su subvencije i
poreske olakšice za firme usmerena podrška ka naučnim oblastima koje proizvode
najnovije tehnologije i dr Pored navedenih skup instrumenata koji se koriste može
biti kombinacija ekonomskih podsticaja specifičnih za sektor ili tehnologiju u
kombinaciji sa protekcionističkom trgovinskom politikom
Inovaciona politika za razliku od naučne i tehnološke mnogo veći naglasak
stavlja na institucije sistema Tehnološke politike su usredsređene na razvoj i
komercijalizaciju tehnološkog znanja koje je obično specifično za određeni sektor
dok su inovacione politike orijentisane na promociju inovacionih procesa
komercijalizaciju i difuziju [1] Za razliku od naučne i tehnološke politike fokus
inovacione politike se pomera sa univerziteta i tehnoloških sektora ka svim delovima
privrede koji imaju uticaj na inovacione procese Najčešće korišćeni instrumenti
inovacione politike uključuju regulativu u oblasti intelektualne svojine pristup tržištu
rizičnog kapitala i dr
Međutim treba imati u vidu da u realnom svetu različite pristupe politikama
instrumente i aktere koji su uključeni u proces kreiranje i implementaciju politika u
nauci tehnologiji i inovacijama nije uvek jednostavno svrstati u jednu ili drugu
kategoriju Kao što je rečeno naučna i tehnološka politika imaju izvesne sličnosti i
preklapanja dok inovaciona politika ide korak dalje donoseći još širi skup
instrumenata politike koji obuhvata prethodne dve Efikasna inovaciona politika čiji je
cilj podsticanje tehnoloških inovacija pored instrumenata naučnotehnološke politike
mora da uključi i druge instrumente politike kao što su regulisanje tržišta
oporezivanje razvoj infrastrukture i dr [7]
Tabela 1 Veza između naučne tehnološke i inovacione politike Inovaciona politika
Fokus Inovativne performanse privrede
Instrumenti Horizontalni instrumenti politike kombinujući efekte bdquoštapa šargarepe i
besedeldquo
Unapređenje individualnih veština i sposobnosti učenja (kroz opšti obrazovni
sistem i obuku)
Pobolјšanje organizacionih performansi i učenja (ISO 9000 standardi
kontrola kvaliteta itd)
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
79
Pobolјšanje pristupa informacijama informaciono društvo
Propisi o zaštiti životne sredine
Regulativa u oblasti bioetike
Privredno pravo
Propisi o zaštiti konkurencije
Zaštita potrošača
Tehnološka politika
Fokus Komercijalizacija sektorskih
tehnologija i unapređenje tehničkih znanja
Instrumenti
Javne nabavke
Javna podrška strateškim sektorima
Povezivanje i saradnja nauke i
privrede
Obuka radne snage i usavršavanje
tehničkih veština
Standardizacija
Predviđanje tehnologije
Benčmarking industrijskih sektora
Naučna politika
Fokus Stvaranje naučnog znanja
Instrumenti
Javna sredstva za
istraživanje dodeljena na
konkursu
Javne istraživačke institucije
(laboratorije univerziteti
istraživački centri )
Poreski podsticaji firmama
Visoko obrazovanje
Prava intelektualne svojine
Izvor [1]
Postoje i drugi pristupi proučavanju naučnotehnoloških i inovacionih politika
Prema [8] NTI politike se mogu svrstati u dve grupe politike na strani ponude i
politike na strani tražnje NTI politike na strani ponude uključuju finansijsku i uslužnu
podršku kao što su poreski podsticaji podrška javnim istraživanjima obuka i
mobilnosti osoblja tehnička pomoć malim i srednjim preduzećima grantovi za
industrijska istraživanja razmena znanja i formiranje istraživačkih tehnoloških i
inovacionih mreža NTI politike na strani tražnje uključuju regulativu javne nabavke i
podršku privatnoj tražnji
Pojedini autori razlikuju linearne i nelinearne NTI politike [9] Linearne
politike karakteriše snažna i aktivna uloga vlade kroz definisanje inovacionih
prioriteta i pružanje direktne podrške NTI aktivnostima Linearne politike su
usredsređene na rešavanje tržišnih neuspeha stoga im je prioritet ispravljanje
informacionih asimetrija Nelinearne politike nisu isključivo zasnovane ni na privatnoj
tehnološkoj tražnji ni na javnoj ponudi tehnologije Za njih je karakteristično usvajanje
sistemskog pristupa inovacionim procesima Interakcija među akterima inovacionih
sistema određuje tehnološku strategiju koju treba usvojiti Vlade igraju ključnu ulogu
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
80
u koordinaciji i artikulisanju strategije sistema zajedno sa preduzećima i akademskim
sektorom
21 Evolucija inovacionih politika
Evropska unija ima razvijen sistem kreiranja i implementacije inovacione
politike Pri tome inovacionu politiku označava kao bdquoskup političkih akcija kojima se
povećava kvantitet i efikasnost inovacionih aktivnosti koje se odnose na kreiranje
prilagođavanje ili usvajanje novih ili unapređenih proizvoda procesa ili uslugaldquo [10]
Otuda istraživanje i inovacije se stavlјaju u širi kontekst povećanja produktivnosti
preduzeća a time i konkurentnosti država članica
Inovaciona politika Evropske unije imala je dinamičan razvoj u poslednjih 50
godina Pristupi i metodi u upravljanju inovacionim politikama Evropske unije su se
značajno menjali tokom vremena Kulman [11] je identifikovao četiri faze inovacione
politike u periodu od početka 70-tih godina prošlog vega do početka XXI veka koja su
detaljno sumirane u radu [12]
I Prvu fazu u 70-tim godinama XX veka karakteriše stimulacija IR
aktivnosti kao osnovni cilj i glavni prioritet inovacione politike Finansiranje
predstavlja glavni pristup a subvencije za IR su glavni instrument inovacione politike
kako u državama članicama tako i na nivou Evropske unije kao zajednice
II Drugu fazu u 80-im godinama XX veka karakteriše transfer znanja iili
tehnološke kompetentnosti kao prioritet i osnovni cilj a naučnoistraživačke aktivnosti
kao sadržaj inovacione politike Difuzija znanja i tehnologija je glavni instrument
inovacione politike EU u ovoj fazi
III Treću fazu u 80-tim godinama XX veka karakteriše podrška pokretanju
biznisa kao osnovni cilj inovacione politike Društvene nauke formalno i tacitno
znanje su prioriteti i sadržaj inovacione politike Menadžment je glavni instrument
inovacione politike EU
IV Četvrta faza započeta je krajem 90-ih godina XX veka a glavna
karakteristika inovacione politike je olakšavanje promena kao prioritet inovacione
politike EU Sadržaj inovacione politike čine naučne oblasti formalno i tacitno znanje
kao i obezbeđivanje strateških informacija neophodnih kako za tekuće inovacione
aktivnosti tako i za planiranje budućih Sistemski instrumenti su glavni instrumenti
inovacione politike npr podržavaju se i reorganizuju inovacione mreže
obezbeđivanjem inicijativa za organizacione promene i za realizaciju aktivnosti
predviđanja naučnotehnološkog razvoja
Nadovezuući se na prethodnu klasifikaciju inovacionih politika Evropske
Unije autori ovog rada su identifikovali i petu fazu inovacionih politika Evropske
unije koja ima sledeće karakteristike
V Peta faza inovacione politike je započeta krajem prve decenije 21 veka i
zasniva se na principu bdquopametne specijalizacijeldquo tj na identifikaciji nacionalnih ili
regionalnih prioriteta u cilju kreiranja komparativne prednosti kroz povezivanje
istraživačkih i inovacionih snaga sa potrebama privrede Osnovna logika koja stoji iza
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
81
koncepta pametne specijalizacije kao nove paradigme u upravljanju inovacionom
politikom je da koncentrisanjem resursa znanja i povezivanjem sa ograničenim
brojem prioritetnih ekonomskih aktivnosti zemlje i regioni mogu postati i ostati
konkurentni u globalnoj ekonomiji Ova vrsta specijalizacije omogućava regionima da
iskoriste prednost razmera obima i prelivanja u proizvodnji i upotrebi znanja koji su
važni pokretači produktivnosti [13] Dominik Foray [14] je obrazložio dva argumenta
koja podržavaju logiku specijalizacije Prvi argument zasniva se na važnosti dostizanje
kritične mase u oblastima istraživanja i razvoja koji je pogotovo važan za male i
nedovoljno razvijene zemlje Malim zemljama je teže da stvore kritičnu masu u
istraživanju i razvoju u svim oblastima i zbog toga moraju da skoncetrišu svoje resurse
u mali broj oblasti u kojima mogu da stvore efekte kritične mase Uska specijalizacija
omogućava dostizanje kritične mase kako bi se realizovao inovacioni potencijal (akteri
neće biti razdeljeni na mnogo oblasti) Nove oblasti specijalizacije ukoliko su
pametno izabrane imaće mnogo pozitivnih efekata poboljšanje performansi iz
dotičnih sektora izgradnja sposobnosti i proširenje baze znanja ka novim oblastima
istraživanja i razvoja i inovacija i stvaranje efekata prelivanja znanja u povezanim
domenima ekonomije Drugi argument bazira se na obrazloženju političke
izvodljivosti Strategija pametne specijalizacije je kompleksna strategija koja se bavi
specifičnim i složenim aktivnostima u nekoliko oblasti Samim tim jasno je da
državne institucije koje su nadležne za implementaciju uglavnom nemaju kapaciteta
da podrže sve specifične mere i infrastrukturne potrebe Strategije i odgovore na sve
potencijalne specifičnosti i potrebe pametne specijalizacije Zbog toga opet postoji
potreba izbora i specijalizacije u nekoliko konkretnih oblasti kako bi se omogućila
lakša implementacija [14]
3 Instrumenti NTI politike
Instrumenti politike su oslonac svake politike Izbor instrumenata predstavlja
proces formulisanja NTI politike dok instrumenti predstavljaju ogledalo primene te
politike [15] U teoriji i praksi postoji mnoštvo različitih instrumenata NTI politike
svrstanih u različite klasifikacije u zavisnosti od područja primene Bemelmans-Videc
i dr [16] su sve instrumente NTI politike svrstali u tri opšte klasifikacije regulativni
instrumenti (bdquoštapldquo) subvencije (bdquošargarepaldquo) i informativne kampanje (bdquobesedaldquo)
Rotvel i Zegveld [17] takođe klasifikuju instrumente NTI politike u tri tipa
instrumenti na strani ponude instrumenti na strani tražnje i zaštitni instrumenti Prema
Rotvelu i Zegveldu instrumenti NTI politike na strani tražnje dopunjuju instrumente
na strani ponude stoga bi trebalo uspostaviti održavati i razvijati efikasne veze
između njih Instrumenti NTI politike na strani ponude se odnosi na finansijsku
tehnološku kadrovsku i infrastrukturnu podršku poslovnom sektoru radi stimulisanja
inovacionih aktivnosti najčešće kroz direktno finansiranje troškova IR zatim
beskamatnim kreditiranjem politikom ubrzane amortizacije poboljšanjem uslova
kreditiranja i dr Instrumenti NTI politike na strani tražnje se odnose na ogromne
državne kupovine novih domaćih proizvoda u inicijalnoj fazi nastanka tzv sistem
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
82
garantovanih kupovina i javnih nabavki Instrumenti zaštite uključuju carine za
ograničenje uvoza određenih proizvoda poreske olakšice i subvencije za brže
ovladavanje novim tehnologijama i dr Isak i Radosevic [18] instrumente NTI politike grupišu u sledećih 5 kategorija
(i podkategorija) (1) Upravljanje i horizontalne politike (2A) Istraživačke
organizacije (2B) Saradnja u oblasti IR i transfer tehnologije (2C) Podrška IR
aktivnostima u poslovnom sektoru (3) Razvoj ljudskih resursa (4) Podrška
inovacionim aktivnostima u poslovnom sektoru i (5) Tržište i inovaciona kultura
Prva grupa instrumenata podrazumeva instrumente podrške kreiranju politika
analiza podataka i davanje preporuka dugoročni istraživački programi podrška
finansiranju i dr
Instrumenti u okviru kategorije istraživačke organizacije pokrivaju mere
podrške izvrsnosti relevantnosti i upravljanju u oblasti istraživanja koje ciljaju četiri
vrste institucija univerzitete javne istraživačke organizacije istraživačke i tehnološke
organizacije i istraživačku infrastrukturu
Saradnja u oblasti IR i transfer tehnologije uključuje instrumente finansiranja i
obuka centara za transfer tehnologije podršku strukturama za komercijalizaciju
istraživanja mere usmerene ka unapređenju sistema zaštite intelektualne svojine mere
za poboljšanje IR saradnje između javnih institucija privrede akademije i neprofitnog
sektora
Podrška IR aktivnostima u poslovnom sektoru uključuje direktne mere državne
pomoći IR aktivnostima sve oblike direktnog finansiranja (grantovi zajmovi)
preduzećima koja se bave industrijskim istraživanjem razvojem proizvoda izradom
prototipa i sl
Razvoj ljudskih resursa podrazumeva podršku obrazovanju u oblasti nauke
mere za podizanje interesa mladih za nauku i tehnologiju i usmeravanja fokusa
osnovnog i srednjeg obrazovanja ka nauci i tehnologiji odnos između nastave i
istraživanja stimulsanje doktora nauka istraživačkog osoblja razvoja karijere razvoja
veština i zapošljavanje
Podrška inovacionim aktivnostima u poslovnom sektoru podrazumeva
instrumente podrške sektorskim inovacionim programima inovacijama u uslugama
preduzetničkim inovacijama upravljanju inovacijama i savetodavnim uslugama
organizacionim inovacijama uključujući e-poslovanje nove oblike organizacije rada
podršku novoosnovanim preduzećima
Tržište i inovaciona kultura podrazumeva mere za podršku kulturi inoviranja
kao što je podrška stvaranju povoljne klime za inovacije ili nagrađivanje uspostavljanje
novih tržišta mere za podizanje svesti i pružanje opštih informacija o intelektualnoj
svojini
Pored prethodno navedenih klasifikacija instrumenata NTI politike Smic i
Kulman [19] su analizirali instrumente inovacione politike Evropske unije svrstavajući
ih u sledeće četiri kategorije finansijski sistemski upravljački i instumenti fokusirani
na difuziju Pregled konkretnih instrumenata za svaku kategoriju dat je u Tabeli 2
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
83
Tabela 2 Instrumenti inovacione politike Evropske unije
Cilj instrumenta Vrsta instrumenta
Finsansiranje
Fondovi za finansiranje istraživanja i inovacija
Poreske olakšice
Podrška istraživanju i razvoju u kompanijama
Osnivanje kompanija zasnovanih na novim tehnologijama
Difuzija
Mobilnost
Apsorpcija tehnologija od strane MSP
Upravljanje
Mobilnost
Inovacije i menadžment
Osnivanje kompanija zasnovanih na novim tehnologijama
Apsorpcija tehnologija od strane MSP
Strategija vizija istraživanja i razvoja
Sistemski uticaj
Dinamički
Podizanje javne svesti
Promocija klastera i saradnje u oblasti inovacija
Saradnja između istraživačkog obrazovnog i poslovnog
sektora
Statički (infrastruktura)
Organi javne vlasti
Konkurencija
Zaštita prava intelektualne svojine
Pojednostavlјivanje administracije
Pravno i regulatorno okruženje
Obrazovanje i obuke
Izvor Prilagođeno na osnovu [19]
4 Analiza instrumenata NTI politike u Republici Srbiji
Prema zakonu o inovacionoj delatnosti18 Ministarstvo nadležno za
naučnoistraživačku delatnost i tehnološki razvoj odgovorno je za utvrđivanje i
realizaciju inovacione politike podsticanje tehnopreduzetništva transfera znanja i
tehnologija u privredu razvoj i unapređenje inovacionog sistema u Republici Srbiji i
propise u oblasti zaštite i prometa prava intelektualne svojine Ovaj zakon dalje definiše
da nadležno ministarstvo sarađuje sa drugim ministarstvima sa ciljem podsticanja
18 Zakon o inovacionoj delatnosti (Sl glasnik RS br 1102005 182010 i 552013)
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
84
razvoja ukupnih inovacionih kapaciteta u Republici Srbiji predlaže Vladi politiku u
oblasti inovacione delatnosti i programe inovacione delatnosti prati realizaciju
postojećih aktivnosti u inovacionoj delatnosti i predlaže programe u skladu sa
razvojnim potencijalom Republike Srbije donosi akt o načinu realizacije i finansiranja
programa inovacione delatnosti u skladu sa razvojnim potencijalom Republike Srbije
akt o uslovima konkurisanja kriterijumima za izbor realizatora i uslovima pod kojima se
programi inovacione delatnosti realizuju i finansiraju vrši raspodelu sredstva budžeta
Republike Srbije za njihovo finansiranje i kontroliše njihovo namensko korišćenje u
skladu sa ovim zakonom realizuje javne pozive za finansiranje inovacione delatnosti u
skladu sa zakonom ostvaruje međunarodnu saradnju i stara se o uključivanju nosilaca
inovacione delatnosti u evropski i međunarodni inovacioni prostor u skladu sa zakonom
i podnosi Vladi najmanje jednom godišnje izveštaj o stanju i rezultatima inovacione
delatnosti u Republici Srbiji
Prema ovom zakonu Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja je
nadležno za inovacionu delatnost i u skladu sa tim vrši raspodelu sredstava iz budžeta
Republike Srbije za finansiranje programa i realizuje javne pozive za finansiranje
inovacione delatnosti Međutim da bi se osigurao bolji obuhvat instrumeanta NTI
politike analizom u ovom radu će biti obuhvaćeni i instrumenti politike Ministarstva
privede koje je uglavnom zaduženo za industrijsku politiku
41 Metodologija istraživanja
Metodološki pristup primenjen u radu se sastoji iz dva dela
identifikacija postojećih instrumenata politike u oblasti nauke tehnologije i
inovacija
analiza identifikovanih instrumenata NTI politike u odnosu na najvažnije
izazove nacionalnog inovacionog sistema Republilke Srbije
Pregledom relevantne nacionalne pravne regulative uzimajući u obzir svrhu i
predmet istraživanja prilikom identifikovanja instrumenata i programa za sprovođenje
naučnotehnološke i inovacione politike pošlo se od sledećih strateških dokumenata
1 Strategija naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije za period od 2016
do 2020 godine ndash Istraživanja za inovacije
2 Strategija pametne specijalizacije Republike Srbije za period 2020-2027 godine
3 Strategija industrijske politike Republike Srbije od 2021 do 2030 godine
Identifikacija i grupisanje identifikovanih instrumenata NTI politike je izvršena
u odnosu na klasifikaciju instrumenata inovacione politike date u radu [18]
Upravljanje i horizontalne politike
Istraživačke organizacije
Saradnja u oblasti IR i transfer tehnologije
Podrška IR aktivnostima u poslovnom sektoru
Razvoj ljudskih resursa
Podrška inovacionim aktivnostima u poslovnom sektoru
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
85
Tržište i inovaciona kultura
Prema ovoj klasifikaciji identifikovani su instrumenti NTI politike koji se
primenjuju od strane Ministarstva prosvete nauke i tehnološkog razvoja i Ministarstva
privrede
U drugom delu istraživanja identifikovani instrumenti NTI politike su
analizirani u odnosu na izazove nacionalnog inovacionog sistema Republike Srbije koji
su definisali Kutlača i Semenčenko [20]
Prisutan linearni model upravljanja u IR i inovacionim sistemu Srbije
Odsustvo koordiniranog upravljanja finansiranjem NIS u Srbiji između
ministarstava i agencija nadležnih za finansiranje nauke i inovacija
Nedovoljna ulaganja privatnog sektora u IR
Nerazvijena infrastruktura za inovativno preduzetništvo i nedostatak kulture za
tehnološko preduzetništvo u sektoru visokog obrazovanja i javnog
naučnoistraživačkog i IR sistema
Nedostatak kulture i prakse evaluacije u IR i inovacionom sistemu
Nedostatak kapaciteta za IR i inovacije u privatnom sektoru
Nedovoljno alociranje finansijskih sredstava za inovacione aktivnosti ukupno i po
pojedinačnim inovacionim projektima
Nedostatak tražnje za IR aktivnostima kao i nedostatak mera inovacione politike
prisutnih u državama sa razvijenim NIS
Zastarela naučnoistraživačka i IR infrastruktura
Mobilnost istraživača prisutna je uglavnom u obliku brain-drain napuštanja
države iili delatnosti
Skromno učešće IR i inovativnih poslovnih organizacija u programima koje
finansira EU
Mali broj patenata koje su registrovale naučnoistraživačke i IR organizacije
Pregledom postojećih instrumenata NTI politike cilj je analizirati njihov efekat
na identifikovane izazove NIS i dobiti odgovor na istraživačko pitanje Da li je postojeći
set instrumenata NTI politike dizajniran na način da rešava ključne izazove nacionalnog
inovacionog sistema Republike Srbije
42 Rezultati i diskusija
Najvažnije institucije za implementaciju NTI politike u Republici Srbiji su
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja (MPNTR) Ministarstvo privrede
Fond za inovacionu delatnost Fond za nauku Centar za promociju nauke Razvojna
agencija Srbije i Privredna komora Srbije
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja je nadležno za instrumente
politike koji se odnose na finansiranje programa za razvoj naučnoistraživačkih kadrova
uspostavljanje naučnotehnološke infrastrukture i realiziju programa podrske inovativnim
projektima kroz javne pozive Pored toga MPNTR je osnivač tri institucije koje imaju
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
86
krucijalnu ulogu u naučnotehnološkoj i inovacionoj politici Fond za inovacionu
delatnost Fond za nauku i Centar za promociju nauke
Fond za inovacionu delatnost je osnovan Zakonom o inovacionoj delatnosti sa
cilјem podsticanja inovativnosti i obezbeđivanja sredstava za finansiranje inovacione
delatnosti Fond obavlјa poslove u vezi sa finansiranjem pripreme realizacije i razvoja
programa projekata i drugih aktivnosti u oblasti sprovođenja inovacione politike
Republike Srbije Neki od ključnih instrumenata podrške Fonda uključuju sledeće
programe Program ranog razvoja Program sufinansiranja inovacija Program saradnje
nauke i privrede Inovacioni vaučeri Dokaz koncepta Program transfera tehnologije i
dr
Fond za nauku u svom portfoliju nudi raznovrsne programe koji su osmišlјeni
tako da odgovaraju na različite društvene izazove i potrebe Programi podržavaju
tehnološki razvoj napredne i inovativne ideje razvoj istraživačkih kadrova laboratorija
i istraživanja izgradnju naučne infrastrukture integraciju u međunarodne naučne
tokove saradnju nauke i privrede i druge teme od strateškog i društvenog značaja
Imajući u vidu da je Fond počeo sa radom tek sredinom 2019 godine većina programa
podrške je i dalje u procesu dizajniranja
Centar za promociju nauke (CPN) je javna institucija koju je 2010 godine
osnovalo Ministarstvo prosvete nauke i tehološkog razvoja sa zadatkom da promoviše
nauku i tehnologiju CPN u skladu sa svojim mandatom programe i aktivnosti sprovodi
radeći sa istraživačkim i obrazovnim institucijama u Srbiji i širom sveta a blisko
sarađuje i sa republičkim ministarstvima medijima i privatnim sektorom
Ministarstvo privrede je u najvećoj meri zaduženo za industrijsku politiku a u
kontekstu nauke tehnologije i inovacija Ministarstvo privrede realizuje nekoliko
programa podrške malim i srednjim preduzećima kao i programe podsticanja
preduzetništva U okviru Fonda za razvoj Ministarstvo privrede nudi usluge kreditiranja
poslovnog sektora u oblasti nabavke tehnološke opreme
Privredna komora Srbije (PKS) realizuje program digitalne transformacije
privrede što predstavlja važnu podršku u podsticanju inovacija procesa poslovnog
sektora
Na Slici 1 su prikazani najvažniji programi podrške koji predstavljaju ključne
instrumente NTI politike Republike Srbije Programi podrške su grupisani prema
instituciji nosiocu programa i grupisani prema klasifikaciji instrumenata NTI politike
prema Izcak amp Radosevic (2017)
Instrumenti NTI politike Republike Srbije su uglavnom usmereni ka podršci
inovativnim aktivnostima u poslovnom sektoru zatim finansiranju projekata koji se
realizuju u istraživačkim organizacijama kao i programima saradnje u oblasti IR i
transfera tehnologije
Kada su u pitanju instrumenti podrške kreiranju politika analizi podataka i
davanju preporuka Srbija poseduje strateške dokumente u oblasti nauke i tehnološkog
razvoja dok je tek donošenjem Strategije pametne specijalizacije 2020 godine Srbija
po prvi put donela strateški dokument u oblasti inovacione politike Evidentno je da
nedostaju mere podške kreatorima politike i povećanju internih kapaciteta za donošenje
odluka
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
87
Iako dugi niz godina strateški dokumenti Republike Srbije definišu cilj koji se
odnosi na povećanje ulaganja poslovnog sektora u IR tek 2019 godine su donete
konkretne mere koje teže ostvarenju ovog cilja
Programi Fonda za inovacionu delatnost u velikoj meri doprinose podršci
inovativnim aktivnostima u poslovnom sektoru Međutim većina instrumenata se
odnosi na finansiranje izvrsnih ideja i projekata dok nedostaju instrumenti koji ciljaju
povećanje internih kapaciteta i ljudskih resursa u poslovnom sektoru
Analizirajući uticaj realizacije instrumenata NTI politike Republike Srbije na glavne
izazove nacionalnog inovacionog sistema mogu se doneti sledeći zaključci
1 Prisutan linearni model upravljanja u IR i inovacionim sistemu Srbije
Iako je linearni model upravlјanja inovacionom politikom bio prisutan do kraja
prve decenije 21 veka osnivanjem Fonda za inovacionu delatnost zatim ulaganjem u
naučnotehnološku infrastrukturu za podršku inovacionom preduzetništvu i transferu
tehnologija stiče se utisak da je linearni model upravljanja inovacionom politikom
prevaziđen
2 Odsustvo koordiniranog upravljanja finansiranjem NIS u Srbiji između
ministarstava i agencija nadležnih za finansiranje nauke i inovacija Iako je prema zakonu o inovacionoj delatnosti MPNTR nadležno za oblast
nauke tehnološkog razvoja i inovacija da bi se uspostavili uslovi za efikasan NIS
neophodna je koordinacija u implementaciji instrumenata NTI politike između
relevantnih institucija Najveća prepreka za rešavanje ovog izazova je nepostojanje
jedinstenog informacionog sistema za koordinisanje akcija između ministarstava
Takođe nepostojanje instrumenata za podršku kreatorima politika je još jedna prepreka
efikasnijoj implementaciji NTI politika
3 Nedovoljna ulaganja privatnog sektora u IR
Lansiranjem dva instrumenta NTI politike koji se odnose na poreske olakšice
firmama koje ulažu u IR očekuje se rast ulaganja poslovnog sektora u istraživačke
aktivnosti Međutim s obzirom da su ove mere započele sa implementacijom po prvi
put u 2020 godini još je rano za ocenjivanje efekata
4 Nerazvijena infrastruktura za inovativno preduzetništvo
Republika Srbija je u poslednjih nekoliko godina značajno unapredila
naučnotehnološku infrastrukturu za inovativno preduzetništvo kroz otvaranje
naučnotehnoloških parkova Trenutno je u funkciji Naučnotehnološki park u Beogradu
u Novom Sadu i Nišu a radi se i na proširivanju kapaciteta Naučnotehnološkog parka u
Čačku S druge strane poslovni inkubatori su na vrlo niskom nivou razvoja Poslovni
inkubatori moraju da unaprede i standardizuju usluge koje pružaju klijentima i da
razviju upravljačke kapacitete kako bi prešli u sledeću fazu razvoja Evidentna je
potreba za kreiranjem instrumenata podrške poslovnim inkubatorima kako bi se povećao
interes za korišćenjem usluga poslovnih inkubatora kao održivih alata u podsticanju
inovativnosti i preduzetništva
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
88
Slika 1 Mapiranje NTI instrumenata
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
89
5 Nedostatak kulture za tehnološko preduzetništvo u sektoru visokoškolskog
obrazovanja i javnog naučnoistraživačkog i IR sistema
Evidentno je da je ovaj izazov i dalje prisutan ali su aktivnostima Centra za promociju
naukelansirane mere koje imaju za cilj da unaprede obrazovanje u oblasti nauke
Međutim nedostaje evidencija efekata ovih mera koja bi ukazala na to da li aktivnosti
CPN imaju pozitivan efekat na unapređenje kulture preduzetništva i naučnih
istraživanja
6 Nedostatak kulture i prakse evaluacije u IR i inovacionom sistemu
Nedostatak prakse praćenja i evaluacije je jedan od najvećih izazova u oblasti
NTI politika sa jasnim negativnim posledicama na NIS Srbije Glavna karakteristika
implementacije strategija u oblasti NTI politika je nepostojanje sistemskog praćenja
implementacije i evaluacije efekata politike Iako je ovaj izazov prepoznat već dugi niz
godina i dalje ne postoje jasni instrumenti politike kojima bi se unapredilo stanje u ovoj
oblasti
7 Nedostatak kapaciteta za IR i inovacije u privatnom sektoru
Ova izazov je povezan sa nedostatkom apsorpcionog kapaciteta poslovnog
sektora Mapiranjem instrumenata NTI politike jasno se izvodi zaključak da postoji
veliki prostor za unapređenje u ovoj oblasti Značajan broj instrumenata je usmeren ka
finansiranju inovativnih aktivnosti preduzeća ali sa druge strane skoro da ne postoje
sistemski instrumenti politike kojima se teži unapređenju internih kapaciteta za
inovacije
8 Nedovoljno alociranje finansijskih sredstava za inovacione aktivnosti
ukupno i po pojedinačnim inovacionim projektima
Trenutna finansijska sredstva koja se ulažu u podsticanje inovativnih aktivnosti
kroz programe Fonda za inovacionu delatnost su veoma skromna Najbolji pokazatelj je
veoma nizak udeo finansiranih u odnosu na prijavljene inovacione projekte Nizak
procenat uspešnosti je posledica ograničenih finansijskih sredstava a ne nedovoljnog
kvaliteta projektih prijava Imajući u vidu da su međunarodni fondovi ograničeni jedino
rešenje je alociranje značajno većih budžetskih sredstava za podršku inovacionoj
delatnosti
9 Nedostatak tražnje za IR aktivnostima
Nedostatak tražnje za IR aktivnostima je posledica stanja tržišta ali i nedostatka
instrumenata politike na strani tražnje Kreiranjem instrumenata politike na strani tražnje
(kao što su inovativne javne nabavke) značajno bi doprinelo rešavanju ovog izazova
10 Zastarela naučnoistraživačka i IR infrastruktura
Mapiranjem trenutnih instrumenata NTI politike zaključak je da ne postoje
instrumenti podrške naučnoistraživačkoj infrastrukturi Zastarela naučnoistraživačka
infrastruktura je rezultat nedovoljnog ulaganja u istraživačku opremu u poslednjih 10
godina U okviru Fonda za nauku predviđen je program podrške istraživačkoj
infrastrukturi Implementacijom ovog programa podrške stanje u ovoj oblasti bi trebalo
biti unapređeno Međutim da bi se merili efekti ovog programa potrebno je unaprediti
sistem evaluacije programa
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
90
11 Mobilnost istraživača prisutna je uglavnom u obliku brain-drain
napuštanja države iili delatnosti
Trenutno ne postoje instrumenti NTI politike kojima bi se direktno uticalo na
bdquobrain-gainldquo i bdquocirkulaciju mozgovaldquo koja podrazumeva vraćanje visoko obrazovanih
kadrova u Srbiju Međutim treba imati u vidu da je problem odlaska visoko
obrazovanih kadrova u razvijene države sistemski izazov koji nije moguće rešiti samo
kroz instrumente NTI politike već kroz mnogo šire instrumente politike Vlade
Republike Srbije
12 Skromno učešće IR i inovativnih poslovnih organizacija u programima
koje finansira EU
U poređenju sa državama EU Srbija značajno zaostaje u učešću poslovnog
sektora u programima Evropske unije kao što je H2020 Trenutno postoji instrument
podrške institucijama za prijavu na programe H2020 ali je ova podrška uglavnom
informativne prirode Evidentno je da nedostaju ciljane mere podrške koje bi
podrazumevale unapređenje kapaciteta za pisanja kvalitetnih projekata
13 Mali broj patenata koje su registrovale naučnoistraživačke i IR
organizacije
Izuzetno nizak broj prijavljenih patenata od strane istraživačkih organizacija i
poslovnog sektora predstavlja rezultat nedovoljne svesti o prednostima zaštite
intelektualne svojine Problem nedovoljne informisanosti o oblasti zaštite intelektualne
svojine koji je prisutan u poslovnom sektoru je detaljno anliziran u radu [21] Pregledom
aktivnih isntrumenata NTI politike evidentno je da nedostaju instrumenti kojima bi se
povećao broj prijavljenih patenata u poslovnom i istraživačkom sektoru
5 Zaključak
U radu je analizirana naučnotehnološka i inovaciona politika Republike Srbije
kroz mapiranje instrumenata NTI politike u cilju dobijanja odgovora na istraživačko
pitanje da li trenutna NTI politika rešava najvažnije izazove nacionalnog inovacionog
sistema Početna pretpostavka rada je da bi NTI politika bila uspešna neophodno je
kreirati paket mera na način da direktno rešava identifikovane izazove u nacionalnom
inovacionom sistemu Opšti zaključak koji proizilazi iz istraživačkog pitanja je da iako
postoji evidentan napredak u poslednjih 10-ak godina aktuelni instrumenti NTI politike
ne rešavaju u potpunosti najvažnije izazove nacionalnog inovacionog sistema Republike
Srbije Rezultati istraživanja pokazuju da se upravljanje NTI politikom Republici Srbiji
zasniva na izboru instrumenata politike koji uglavnom prestavljaju nastavak prethodno
definisane šeme i okvira finansiranja a zasnovan je na praksama iz prethodnih perioda
Da bi nacionalni inovacioni sistem bio efikasniji neophodno je unaprediti
proces upravljanja NTI politikom koji između ostalog podrazumeva izbor adekvatnih
instrumenata NTI politike kreiranih tako da rešavaju složene probleme nacionalnog
inovacionog sistema Mapiranjem najvažnijih instrumenata NTI politike izvodi se
zaključak da dominiraju isntrumenti na strani ponude odnosno da instrumenti na strani
tražnje praktično ne postoje Lansiranjem mera inovativnih javnih nabavki u velikoj
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
91
meri bi se doprinelo jačanju domaćeg inovacionog ekosistema ali ovakve mere u Srbiji
još uvek nisu implementirane
Uspostavljanje interakcije i dijaloga u procesu kreiranja i sprovođenja NTI
politika između državnih organa s jedne strane i poslovnog akademskog i nevladinog
sektora s druge strane je neophodan uslov za razvijanje društveno relevantnih i jasnih
programa NTI politike koji se mogu uspešno primeniti Iako konsultativni procesi u
kreiranju strategija postoje oni se često svode na formalnu obavezu a rezultati ovog
dijaloga najčešće se ne odražavaju u implementaciji instrumenata NTI politike
Evidentno je da ne postoji koordinacija između relevantnih institucija u procesu
dizajniranja i implementacije strategija u oblasti nauke tehnološkog razvoja i inovacija
Pored toga nepostojanje sistema praćenja implementacije i evaluacije NTI politika na
sistemskom nivou jedan od ključnih razloga neefikasnog nacionalnog inovacionog
sistema Republike Srbije
U ovom istraživanju su obuhvaćeni instrumenti NTI politike koje sprovodi
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja Ministarstva poljoprivrede kao i
povezanih agencija i institucija ali je važno napomenuti da i druga ministarstva imaju
nezanemarljivu ulogu u podsticanju inovacija u pojedinačnim sektorima čiji instrumenti
nisu obuhvaćeni ovim istraživanjem Ministarstvo poljoprivrede šumarstva i
vodoprivrede realizuje programe podrške poljoprivredi kroz realizaciju podsticajnih
programa namenjenih malim poljoprivrednim gazdinstvima kao i velikim
poljoporivrednim gazdinstvima u okviru IPARD mera Ministarstvo trgovine turizma i
telekomunikacija realizuje programe podrške sektoru infromaciono-komunikacionih
tehnologija
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete nauke i
tehnološkog razvoja Republike Srbije
Literatura
[1] Lundvall BA Borraacutes S 2005 Science technology and innovation policy
In Fager-berg J et al (Eds) The Oxford Handbook of Innovation Oxford
University PressNew York pp 599ndash631
[2] Padilla-Peacuterez R amp Gaudin Y (2014) Science technology and innovation
policies in small and developingeconomies The case of Central America
Research Policy 43 749ndash759
[3] Smits R Kuhlmann S (2004) The rise of systemic instruments in
innovation policy International Journal Foresight and Innovation Policy
Vol 1 No 12 4-32
[4] Freeman C and Lundvall BA (1988) Small Countries Facing the
Technological Revolution London and New York Pinter Publishers Ltd
[5] Lundvall BA (1992) National Systems of Innovation Towards A Theory of
Innovation and Interactive Learning London Pinter
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
92
[6] Nelson R (1993) National Innovation Systems New York Oxford
University Press
[7] Hadjimanolis A Dickson K 2001 Development of national innovation
policy in small developing countries the case of Cyprus Research Policy
30805ndash817
[8] Elder J Georghiou L 2007 Public procurement and innovation
Resurrecting the demand side Research Policy 36 949ndash963
[9] Cimoli M Ferraz JC Primi A 2005 Science and Technology Policies in
Open Economies The Case of Latin America and the Caribbean Productive
Devel-opment Series 165 ECLAC United Nations Santiago de Chile Chile
[10] European Commission (2010) Europe 2020 Flagship Initiative Innovation
Union Communication from the Commission to the European Parliament the
Council the European Economic and Social Committee and the Committee of
the Regions SEC(2010) 1161
[11] Kuhlmann S (2001) Future governance of innovation policy in Europe -
three scenarios Research Policy 30 (6) pp 953-976
[12] Kutlača Dj amp Semenčenko D (2004) Sistemski pristup u izgradnji
inovacione politike Zbornik radova Symorg 2004
[13] European Commission (2012) Guide to Research and Innovation Strategies
for Smart Specialisations Luxembourg Publications Office of the European
Union 2012
[14] Dominique Foray (2017) The Economic Fundamentals of Smart
Specialization Strategies Chapter 2 in book Advances in the Theory and
Practice of Smart Specialization Elsevier Inc pp 37-50
[15] Borras S amp Edquist C (2013) The choice of innovation policy instruments
Technological Forecasting amp Social Change 80 1513ndash1522
[16] Bemelmans-Videc ML Rist RC amp Vedung E (2003) Carrots Sticks amp
Sermons Policy Instruments amp Their Evaluation Transaction London 2003
[17] Rothwell R Zegveld W (1988) An Assessment of Government Innovation
Policies In Roessner JD (eds) Government Innovation Policy Policy
Studies Organization Series Palgrave Macmillan London
[18] Izsak K amp Radosevic S (2017) EU Research and Innovation Policies as
Factors of Convergence or Divergence after the CrisisScience and Public
Policy 44(2) 274ndash283
[19] Smits R amp Kuhlmann S (2002) Strengthening interfaces in innovation
systems Rationale concepts and (new) instruments Report prepared for the
workshop ldquoNew challenges and new responses for SampT policies in Europerdquo
Brussels Belgium p 23
[20] Kutlača Dj amp Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin 2015 Beograd
[21] Kutlača Dj Popović-Pantić S amp Živković L (2020) Innovativeness
without protection XVII International Symposium Symorg 2020 Belgrade
September 7-9 pp153-158
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
93
Prof Dr Đuro Kutlača19 Dr Dušica Semenčenko20
STRATEGIJA PAMETNE SPECIJALIZACIJE U SRBIJI ndash
NACIONALNI vs REGIONALNI PRISTUP
Apstrakt Prateći razvoj koncepta strategija pametne specijalizacije (S3)
Evropske unije (EU) kao i njegove primene a delom i učestvujući u pripremi
strategije S3 u Srbiji u ovom radu smo imali dovoljno argumenata da uradimo
pregled i analizu dosadašnjih iskustava u oblikovanju i sprovodđenju S3 Od
posebnog interesa je bila analiza pristupa pametnoj specijalizaciji kao nacionalnoj
iili regionalnoj strategiji budući da su sve do sada usvojene strategije kako u Srbiji
tako i u ostalim državama Zapadnog Balkana nacionalnog karaktera
Ključne reči Strategija pametne specijalizacije Nacionalni pristup
Regiionalni pristup Srbija
SMART SPECIALISATION IN SERBIA ndash NATIONAL
vs REGIONAL CONCEPT
Abstract Following the development of the concept of smart specialization
strategies (S3) of the European Union (EU) as well as its implementation and partly
participating in the preparation of the S3 strategy in Serbia in this paper we had
enough arguments to review and analyze previous experiences in designing and
implementing S3 Of particular interest was the analysis of the approach to smart
specialization as a national and or regional strategy since the strategies adopted so
far both in Serbia and in other Western Balkan countries are of a national character
Key words Smart Specialization Strategy National concept Regional
concept Serbia
19 Univerzitet u Beogradu Institut ldquoMihajlo Pupinrdquo 11060 Beograd Volgina 15
djurokutlacapupinrs 20 Univerzitet u Beogradu Institut ldquoMihajlo Pupinrdquo 11060 Beograd Volgina 15
dusicasemencenkopupinrs
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
94
1 Uvod
Strategija pametne specijalizacije bila je do sada predmet i našeg
interesovanja u većem broju radova saopštenih i objavljenih u zbornicima radova
naučnog skupa bdquoTehnologija kultura i razvojldquo gde smo njen razvoj i potencijalnu
primenu u Srbiji sagledavali iz različitih aspekata [1314152324] Budući da je tzv
S4 (Smart specialization strategy Serbia) usvojena [17] a i u većini država regiona
Zapadnog Balkana usvojene su a u nekima se i sprovode RIS3 u ovom radu
bavićemo se pre svega tim strategijama sa ciljem da istražimo koliko je i da li je
izvorni koncept strategije u njima primenjen da li su i koliko izvodljive u odnosu na
način na koji su dizajnirane kako sa početnih pozicija tako i na kraju prvog
projektnog perioda 2014-2020 (u Hrvatskoj i Sloveniji)
Koncept strategije pametne specijalizacije pojavio se relativno skoro [2]
sredinom prve decenije 21 veka (kao rezultat rada European Commissionrsquos
Knowledge for Growth expert group a jedan od tvoraca ovog koncepta koji se inače
najčešće spominje je Dominik Forej) i odmah privukao znatnu pažnju teoretičara
ekonomije tehnološkog razvoja i inovacionih studija ali i donsilaca politika u
Evropskoj uniji (EU)
Autori ovog rada baveći se istraživanjem nacionanog inovacionog sistema
(NIS) više od dve decenije neminovno su u svojim analizama morali da dođu do
zaključaka kako NIS u Srbiji nije funkcionalan sa diskontinuitetima je u razvoju bez
jakih veza i kooperativnosti unutar sistema i iznad svega nedostatka zajedničke vizije
razvoja [8 15] Jedna od mogućih opcija za participativni pristup svih zainteresovanih
strana u formulisanju nacionalnih prioriteta tehnološkog razvoja bila je u prvoj
deceniji 21 veka i primena metoda tehnološkog forsajta na nacionalnom nivou
Ovakvi projekti su do tada primenjeni u mnogim zemljama Evropske unije pa i u
susednim (Mađarska npr) manje-više uspešno Donosioci odluka u Srbiji (pre svega
se misli na ministarstvo zaduženo za nauku i tehnološki razvoj) nisu imali sluha ni
ldquovremenardquo za sprovođenje forsajata u Srbiji Početkom druge decenije ovog veka sve
češće su počeli da se primenjuju kako u teoriji tako i u praksi projekti koji su bili u
vezi sa strategijom pametne specijalizacije te smo je i mi videli kao mogućnost
unapređenja NIS Srbije
Iako relativno noviji koncept nastao krajem prve decenije dvadesetprvog
veka strategija pametne specijalizacije (S3 ndash smart specialization strategy ili RIS3 ndash
research and innovation strategy for smart specialization) najpre je shvaćen kao neka
vrsta nadgradnje do tada vođenih projekata u okvirima politika regionalnog razvoja
[1] industrijskih i strategija razvoja klastera21 Regionalne inovacione politike imale
su već tridesetogodišnju tradiciju u Evropi akademska istraživanja su započeta
21 S3 koncept je ldquorekombinovanje inovacijerdquo ndash drugim rečima njegova novina proizlazi iz
kombinacije koncepata koji već postoje Zato je bio rado prihvaćen eksperti za regionalne
ekonomije i politike su unapredili pristup neki od njih su insistirali naročito na ograničenjima
regiona u smislu institucionalnih kapaciteta za oblikovanje i primenu relativno sofisticiranih
politika [4]
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
95
devedesetih godina prošlog veka tako da su klasteri i regionalni inovacioni sistemi
bili osnove koncepta ovih politika To je bio jedan od razloga da je u početku bilo i
nedoumica u vezi sa originalnošću samog koncepta RIS3
Zamišljena u okviru reformisane kohezione politike Evropske komisije
pametna specijalizacija je teritorijalno zasnovan pristup (tj na geografskoj iili
administrativnoj celini) koji se karakteriše identifikovanjem strateških oblasti za
intervenciju zasnovanu na analizi snaga i potencijala ekonomije određene teritorije -
državeregiona i na procesu preduzetničkog otkrivanja (EDP) uz široko učešće
zainteresovanih strana
Smisao postojanja ovog koncepta je da se omogući regionima da se
transformišu i razviju nove konkurentsjke prednosti zasnovane na toj transformaciji
Principi definisani 2009 [2] su
Koncentrisati se na stvarne prioritete čime će se postići
komplementarnost i aglomeracija koje su suštinske determinante
inovacija kretivnost i istraživačko-razvojna (IR) produktivnost
Koncentrisati se ne na strukturu (npr tri najznačajnije industrije u
regionu) već na transformaciju te strukture
Podržavati logiku preduzetničkog otkrivanja koja je stalni process
navigacije ka ciljevima transformacije koji podrazumeva rigorozne
povratne informacije monitorinig i fleksibilne mehanizme sprovođenja
projekata
Ovaj pristup je obeležen i visokim nivoom namerenosti i strateškog
fokusiranja na prioritete To je kombinacija dve logike politika ndash planske logike i
samootkrivajuće logike (često suprotstavljene u litaraturi i praksi) i one čine zaštitni
znak pametne specijalizacije S3 kao što je rekao Paul David [4] nije potpuno odozgo
na dole niti čisto odozdo na gore koncept
Budući da je u početku S3 ipak bio eksperiment (manje ili više uspešan)
njegova primena je podložna evaluaciji i oceni uspešnosti na kraju prvog perioda
primene u EU (2014-2020) što je predmet mnogih zvaničih i akademskih analiza [4
5 13] Implementacija i reakcije na ono što se sprovelo ali i naučilo od 2014 će
verovatno već sada se tako ocenjuje omogućiti predloge robustnijeg i jednostavnijeg
koncepta čije će posledice kada je u pitanju implementacija biti mnogo očiglednije i
lakše što se tiče samih regiona
Koncept je bio predmet analize i Dominika Foreja [4] Forej smatra da nakon
masivne primene i neke vrste probe S3 koncepta počev od 2014 godine osnovni
smisao i opšti principi ostaju nepromenjeni ali da se korisnicima ndash regionima može
ponuditi jednostavniji i očigledniji proces koji će moći lakše da implementiraju Na
primer umesto velikog broja faza i rigidnog procesa koji su se morali poštovati po
svaku cenu sada je razumno i mudrije savetovati primenu samo tri koraka koje regioni
mogu da vode svaki na svoj način
1 Identifikacija tematskih prioritetnih oblasti
2 Prevođenje tih prioritetnih oblasti u mape puteva transformacije
3 Primena transformacionih aktivnosti na osnovu akcionog plana
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
96
Ovaj pojednostavljeni proces primene S3 u prvom koraku neće zahtevati
učešće svih regionalnih aktera ali će i dalje zahtevati značajnu ulogu statistike i
ekonomskog znanja budući da se mora voditi računa o delikatnom balansu između
suviše široke i preterano uske definicije prioritetnih oblasti U ovom koraku očekuje
se maksimalni doprinos javnih i privatnih stejkholdera onih koji će najbolje znati koje
je rastuće tržište značajno za njihov region i koja će istraživanja na najbolji način
zadovoljiti potrebe biznisa i društva u datom region To je sve u svrhu
pojednostavljenja procesa a EDP će se veoma brzo materijalizovati u sledećoj fazi
U prvoj fazi primene RIS3 potvrđena je teza da bez obzira što nekoliko
regiona izabere slične prioritetne oblasti oni će doći do svojih specifičnih rešenja i
mapa puteva transformacije jer su kapciteti potencijali i mogućnosti regionalno
specifični Prevođenje prioriteta u transformativne aktivnosti22 (drugi korak)
omogućiće pojavu regionalne diversifikacije U ovoj fazi se konkretizuju pravac
promene u početku izražen kroz prioritet i otkrivaju smernice koje se odnose na
pravac akcije u postizanju promene Specifični prioriteti vodiće ka različitim
transformativnim aktivnostima koje će zatim biti oblikovane kao specifičan odgovor
na problem i mogućnosti određenog regiona
2 Strategije pametne specijalizacije u Evropskoj uniji
Mnoge države članice EU imaju razvijene i funkcionalne nacionalne
inovacione sisteme kao i različite strategije koje se odnose na istraživanje i razvoj i
inovacije (IRI) mnoge od njih kao Austrija npr mogu se pohvaliti dobrom
participacijom stejkholdera pri definisanju i sprovođenju strategija i pre usvajanja
koncepta strategije pametne specijalizacije Većina država i regiona EU donela je
istraživačke i inovacione strategije za pametnu specijalizaciju ndash RIS3 za period 2014-
2020 Novina u donošenju ovih strategija u odnosu na prethodni period bila je da su
one bile uslov za korišćenje ERDF sredstava (European Research and Development
Fund) RIS3 pristup je u EU u celini veoma pozitivno prihvaćen čak i ako se uzme u
obzir monitoring iako se nije očekivalo da će fundamentalno ponovo da stvori ili
promeni regionlane inovacione politike unutar EU Više se razumelo da će najpre
pomoći da se okončaju mnogi nasleđeni problemi i izazovi u strukturnim fondovima
U početku (2012) su donosioci politika naročito u regionima koji su već
sprovodili RIP (regionalnu inovacionu politiku) prihvatali sa distancom novi
22 Transformativna aktivnost je kolekcija odgovarajućih projekata povezanih činjenicom da svi
oni doprinose na neki način istoj strukturnoj transformaciji u prioritetnoj oblasti To stvara
gustinu odnosa (koncentraciju) i šansu da se obuhavate koristi od određene koordinacije
između projekta i aktera ukuljučenih u transformaciju Transformativne aktivnosti pokrivaju
veliki broj faktora uključujući stvaranje ljudskog kapitala korporativnog menadžmenta
usvajanje novih tehnoloigja itd Zbog toga je to i kolekcija distribuiranih kapaciteta i
projekata koji ne mogu biti redukovani na jedan veliki projekat (kao što stvaranje novog
specijalizovanog IR instituta često sa željom da postane poslovični beli slon) [4]
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
97
akademski koncept i sadržaj RIS3 da bi već sledeće godine (2013) odnos bio
pozitivniji i bolje prihvaćen [14] Regioni sa nekim prethodnim iskustvom u
aktivnostima tipa RIS3 ili sličnim metodologijama bili su više zadovoljni od ostalih
regiona i više je bilo verovatno da će nastaviti sa takvim aktivnostima u budućnosti
[7]
Pristup RIS3 zahtevao je od regiona da izvrše eksplicitne procene potreba i
mogućnosti zasnovanih na dokazima da obave šire konsultacije i proces angažovanja
zainteresovanih strana kako bi pomogli da se regionalna (nacionalna) svojstva
identifikuju i artikulišu Usvajanje i prevođenje koncepta pametne specijalizacije u
regionalni kontekst omogućio je da se ovaj pristup transformiše u sredstvo politike
Uredba (EU) 13012013 Evropskog parlamenta i Saveta od 17 decembra
2013 je pravna osnova koja definiše bdquostrategiju pametne specijalizacijeldquo
bdquoStrategija pametne specijalizacijeldquooznačava nacionalne ili
regionalne inovacione strategije koje postavljaju prioritete u cilju izgradnje
konkurentske prednosti kroz usklađivanje sopstvenih snaga za razvoj
istraživanj i inovacije sa poslovnim potrebama kako bi se iskoristile nove
mogućnosti i razvoj tržišta na koherentan način izbegavajući dupliranje i
fragmentaciju napora
Strategija pametne specijalizacije može imati oblik nacionalnog ili
regionalnog istraživanja ili biti uključena u okvir strateške politike za
istraživanje i inovacije
Strategije pametne specijalizacije razvijaće se uključivanjem
nacionalnih ili regionalnih vlasti i zainteresovanih strane kao što su
univerziteti i druge visokoškolske ustanove industrija i društveni partneri u
procesu preduzetničkog otkrivanja
RIS3 za period 2014-2020 uslovljava dakle države članice i regione EU da
identifikuju specijalizacije koje najbolje odgovaraju njihovom inovacionom
potencijalu zasnivaju se na specifičnim snagama konkurentskim prednostima i
poznavanju kapaciteta regioni Nacionalne iili regionalne vlasti moraju zatim da
formulišu dokument (operativni program) u kome se navodi predložena strategija za tu
zemlju ili region i posebno planirane javne i privatne investicije uključujući
strukturne fondove za istraživanje tehnološki razvoj i inovacije Tokom primene RIS3
treba da se vrši samoprocena strategije i ako je potrebno i moguće da se ona
revidira23 Evropska komisija procenjuje ispunjenje uslova na osnovu prethodnih
pregovora i Sporazuma o partnerstvu kao i Operativnog programa
Heterogenost je ključna karakteristika regionalnog konteksta EU sa izuzetno
različitim ekonomskim i institucionalnim realnostima Regioni u EU se značajno
razlikuju kako u profilisanju tako i u usvajanju RIS3 agende pa je bilo osnova i za
zabrinutost za sprovođenje strategije u određenim regionima
23 Postoji niz benčmarking alata koji su dostupni i mogu pomoći regionima u profilisanju S3 i
samoanalizi Platforma EyeRIS3database daje pregled predviđenih prioriteta (sektorskih i
tematskih) širom različitih NUTS (Nomenclature of Units for Territorial Statistics) u EU
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
98
Evaluacije već na sredini projektnog perioda pokazale su da postoje velike
mogućnosti za dalji razvoj RIS3 kako samog koncepta tako i iz perspektive prakse [7]
Rane faze iskustava sa primenom RIS3 širom mnogih EU regiona sugerisale su da
koristi mogu biti multidimenzionalne pre nego čisto tehnološke i istraživačke što je
sve u skladu sa postizanjem ciljeva kao što je konglomeracia i transformacija sektora
Istraživačka i inovaciona observatorija (RIO ndash Research and Innovation
Observatory) Evropske unije kojom je zamenjena ERAWATCH platforma za sada
nam daje uvid u samoprocenu i evaluaciju implementacije RIS3 u zemljama Evropske
unije u period 2014-2017 (vidi Prilog) U pojedinačnim izveštajima (country report)
za svaku od zemalja članica EU data je kratka analiza istraživačkog i inovacionog
sistema kojom je obuhvaćen njegov ekonomski kontekst glavni akteri trendovi
finansiranja ljudski resursi politike koje se odnose na izazove istraživanja i razvoja i
istraživanje i razvoj u nacionalnoj i regionalnim strategijama pametne specijalizacije
U tabeli P1 u prilogu ovog rada je dat pregled po državama njihovih aktivnosti na
sprovođenju nacionalnih iili regionalnih RIS3 zaključno sa decembrom 2017 godine
Imajući u vidu pregled donetih i do sada sprovedenih RIS3 u EU vidimo da se
one odnose ne samo na regione nivoa NUTS2 već i na cele države NUTS1 pa i manje
regione (teritorijalne jedinice) ndash NUTS324 Da bi teritorijalna jedinica u Srbiji imala
karakteristike NUTS2 - region ako se ukaže mogućnost korišćenja fondova EU treba
da ima i pravnu formu kao što je ima Vojvodina ndash (skupštinu vladu budžet) koja će
obezbediti sprovođenje operativnog programa RIS3 i Sporazuma o partnerstvu
Postoji takođe mogućnost da se država obaveže da sredstva dobijena iz ERDF
usmerava regionima na osnovu prethodno regionalno postavljenih ciljeve RIS3 U
Srbiji je samo Vojvodina u statusu regiona a tu se može dodati i grad Beograd kao
najveća jedinica lokalne samouprave25 Autonomne pokrajine i jedinice lokalne
samouprave imaju status pravnih lica i mogućnost da sarađuju sa odgovarajućim
teritorijalnim zajednicama i jedinicama lokalne samouprave drugih država u okviru
spoljne politike Republike Srbije uz poštovanje teritorijalnog jedinstva i pravnog
poretka Republike Srbije S druge strane član 94 Ustava kaže Republika Srbija stara
se o ravnomernom i održivom regionalnom razvoju u skladu sa zakonom Regioni
Zapadna i Centralna Srbija i Južna i Istočna Srbija su statatistički regioni što opet ne
bi trebalo da predstavlja prepreku za podršku prethodnim analizama uočenih
potencijalnih sektora njihovog pametnog razvoja
24 Regulisanje odnosa prema NUTS u cilju sprovođenja RIS3 i distribucije sredstava ERDF
definisano je najpre veličinom ndash tj minimalnim odnosno maksimalnim brojem stanovnika u
datom regionu (httpseceuropaeueurostatwebnutsprinciples-and-characteristics) ali opet
nije moguće striktno se pridržavati ovakve definicije zbog heterogenosti evropskih regiona i
različite pravne regulative u državama EU 25 174 jedinice lokalne samouprave (gradovi i opštine) imaju lokalne vlasti i budžete
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
99
U Evropskoj uniji u 55 regiona sproveden je peer review RIS3 kao i u 17
država koje imaju strategije S3 na nivou države (a većina njih i na nivou regiona)
(Slika 1)
Slika 1 Nacionalni vs Regionalni pristup izrade strategije pametne specijalizacije
(S3)
Legenda
Države EU registrovane na S3P
Regioni EU registrovani na S3P
Države koje nisu u EU registrovane na S3P
Regioni država koje nisu u EU registrovani na S3P
Nacionalna peer review
Regionalna peer review
Izvor httpss3platformjrceceuropaeus3-platform-registered-regions
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
100
3 Strategija pametne specijalizacije Srbije nacionalni vs regionalni
pristup
Izrada strategije pametne specijalizacije na nacionalnom ili regionalnom
nivou je dilema koja je prisutna u jednom broju država članica EU (Bugarska
Estonija Irska Kipar Litvanija Letonija Mađarska Luksemburg Malta Slovačka
Slovenija Hrvatska) a još više u državama Zapadnog Balkana (Srbija Crna Gora
Severna Makedonija Kosovo26) što se vidi prema analizi u Tabeli 1 (S3 prema NUTS
nivou 1-3) i prema podacima sa S3 platforme EU
(httpss3platformjrceceuropaeus3-platform-registered-regions) Slovenija i
Hrvatska su odlučile da urade S3 na nacionalnom nivou U tom smeru su pošle i Crna
Gora Srbija i Severna Makedonija Kada je u pitanju Srbija na opredeljivanje za
nacionalni ili regionalni pristup mogla je da utiče i struktura naučnoistraživačkog
sistema To najbolje pokazuje slike 2 koja ilustruju strukturu raspodele ukupnih
troškova za istraživanje i razvoj u Srbiji po četiri navedena statistička regiona sa
učešćem regiona Beograd od preko 60 regiona Vojvodine od oko 30 a preostala
dva regiona ukupno imaju preostalih oko 10
U tabeli 1 navedeni su prioritetni sektori po regionima Srbije identifikovani u
okviru procesa mapiranja i kvantitativne analize na osnovu raspoloživih statističkih
podataka za indikatore ekonomskih naučnih i inovacionih potencijala Ovaj deo
mapiranja i kvantitativne analize uradili su saradnici Fraunhofer instituta [6] Oni su u
procesu mapiranja za identifikaciju prioritetnih delatnosti koristili kao ključni
kriterijum da sektor mora u relativnom smislu imati za 50 veći značaj u regionalnoj
nego za nacionalnu ekonomiju odnosno vrednost količnika LQ27 je morala da bude
veća od 15 Ovom analizom oni su identifikovali sektore sa LQ ge 15 ali informacije
o ostalim aktivnim sektorima u regionima nisu raspoložive iz ovakvog mapiranja Sa
stanovišta selekcije prioriteta pristup izdvajanja sektora sa LQ ge 15 je efikasan i
veoma selektivan sa svega nekoliko sektora koji mogu da ispune tako zahtevan
kriterijum Sa stanovišta vođenja sveobuhvatne regionalne razvojne politike
neophodne su informacije o konkurentnoj poziciji svih delatnosti koje su u
posmatranom periodu aktivne u datom regionu Za te potrebe ovaj pristup je suviše
rigorozan i ne daje neophodne informacije o svim drugim aktivnim delatnostima sem
za prioritetne
26 Ovo imenovanje ne dovodi u pitanje stavove o statusu i u skladu je sa Rezolucijom SB UN
1244 i Mišljenjem ICJ-a o proglašenju nezavisnosti Kosova 27 Prioritetni sektori u jednom regionu identifikuju se prema njihovoj specijalizaciji
tjprioritetni sektori su oni čiji je u relativnom pogledu veći značaj u regionalnoj ekonomiji
nego što je to slučaj za nacionalnu ekonomiji - tipična mera za utvrđivanje ove specijalizacije
u literaturi je Location Quotient (LQ) koji upoređuje udeo sektora u lokalnoj ekonomiji sa
udelom sektora u nacionalnoj ekonomiji
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
101
Slika 2 Struktura troškova za istraživanje i razvoj prema statističkim regionima u
kojima se obavlja IR u Srbiji 2010-2016 Izvor RZS
Tabela 1 Prioritetni sektori po regionima Srbije kriterijum LQ ge 15
Prioritetni sektori Potencijalno (u nastajanju)
inovativni sektori
Sektori sa izraženom
naučnom bazom
RS11 Beograd
bull Računarsko programiranje i
IKT
bull Pića bull Razni sektori
bull NI i IR rad i Tehnički
konsalting
bull farmaceutski proizvodi
bull Kreativna ekonomija bull električne komponente
bull Finansijsko posredovanje bull transportna oprema
RS12 Vojvodina
bull Automobilski delovi bull Poljoprivredne mašine bull Računarstvo
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
20102011
20122013
20142015
2016
Regionalna distribucija GERD u
Beogradski region Region Vojvodine
Region Šumadije i Zapadne Srbije Region Južene i Istočne Srbije
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
102
Prioritetni sektori Potencijalno (u nastajanju)
inovativni sektori
Sektori sa izraženom
naučnom bazom
bull Poljoprivredna ekonomija
(uključujući prerađivačku
industriju)
bull Merni instrumenti bull Telekomunikacije
bull Petrohemijska industrija
bull Plastična industrija
RS21 Šumadija i zapadna Srbija
bull AgroHorti Šumska ekonomija
(uključujući prerađivačku ind)
bull Mašine za posebne namene bull Mašinstvo
bull Automobilski bull Farmacija
bull Tekstilna industrija
bull Plastična industrija
bull Metalna industrija
RS22 Južna i istočna Srbija
bull Poljoprivredna hortikulturna
ekonomija (uključujući
prerađivačku industriju)
bull Prehrambeni proizvodi bull Elektrotehnika
bull Tekstilna industrija bull Medicina
bull Gumarska industrija bull Stomatologija
bull Elektrotehnika
Izvor Faza mapiranja u izradi S3 [6]
Saradnici Analitičkog tima u procesu izrade S3 za Srbiju iz Instituta ldquoMihajlo
Pupinrdquo proširili su kvantitativnu analizu u procesu mapiranja primenom metoda
višekriterijumskog ocenjivanja i rangiranja i na taj način obavili rangiranje svih
aktivnih sektora po statističkim regionima Srbije i za Srbiju na nacionalnom nivou što
je ilustrovano u tabeli 2 gde su dati rangovi prvih deset sektora za svaki region i za
Srbiju ukupno Primena metoda višekriterijumskog ocenjivanja i rangiranja
obezbeđuje neophodne informacije za analizu kompletne ekonomije kako po
regionima tako i za nivo nacionalne ekonomije ukupno za sve aktivne delatnosti po
nivoima NUTS 1-3 za koje se prikupljaju statistički podaci po navedenim
indikatorima ekonomskih naučnih i inovacionih potencijala
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
103
Tabela 2 Rangiranje sektora po statističkim regionima i za Srbiju ukupno primer
prvih 10 sektora
Rang RS - SRBIJA NACE
1 J620 - Computer programming J620
2 M731 - Advertising M731
3 M711 - Architectural and engineering activities M711
4 A11 - Growing of non-perennial crops A11
5 G469 - Non-spec wholesale trade G469
6 M712 - Technical testing and analysis M712
7 C282 - Manufacture of other general-purpose machinery C282
8
C265 - Manufacture of instruments and appliances for
measuring testing and navigation watches and clocks C265
9 C108 - Manufacture of other food products C108
10 M721 - R amp D - Natural Science M721
Rang RS11 - Beogradski Region NACE
1 C263 - Manufacture of communication equipment C263
2 J581 - Publishing of books etc J581
3 C262 - Manufacture of computers and peripheral equipment C262
4 C274 - Manufacture of electric lighting equipment C274
5 D351 - Electric power generation transmission and distribution D351
6
C202 - Manufacture of pesticides and other agrochemical
products C202
7
C204 - Manufacture of soap and detergents cleaning and
polishing preparations perfumes and toilet preparat C204
8 J620 - Computer programming J620
9
C265 - Manufacture of instruments and appliances for
measuring testing and navigation watches and clocks C265
10 C282 - Manufacture of other general-purpose machinery C282
Rang RS12 - Region Vojvodine NACE
1 C281 - Manufacture of general-purpose machinery C281
2 C283 - Manufacture of agricultural and forestry machinery C283
3 C222 - Manufacture of plastics products C222
4 C252 - Manufacture of tanks reservoirs and containers of metal C252
5 C104 - Manufacture of vegetable and animal oils and fats C104
6 C109 - Manufacture of prepared animal feeds C109
7
C151 ndash Tanningampdressing of leathermanufacof
luggagehandbagssaddleryampharness dressingampdyeing of fur C151
8 C329 - Manufacturing nec C329
9 C231 - Manufacture of glass and glass products C231
10 C309 - Manufacture of transport equipment nec C309
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
104
Rang RS21 - Region Šumadije i Zapadne Srbije NACE
1 C205 - Manufacture of other chemical products C205
2 C254 - Manufacture of weapons and ammunition C254
3 C261 - Manufacture of electronic components and boards C261
4 C273 - Manufacture of wiring and wiring devices C273
5 C289 - Manufacture of other special-purpose machinery C289
6 C105 - Manufacture of dairy products C105
7 C259 - Manufacture of other fabricated metal products C259
8 E381 - Waste collection E381
9 C141 - Manufacture of wearing apparel except fur apparel C141
10
C203 - Manufacture of paints varnishes and similar coatings
printing ink and mastics C203
Rang RS22 - Region Južne i Istočne Srbije NACE
1 C120 - Manufacture of tobacco products C120
2 C132 - Weaving of textiles C132
3 C152 - Manufacture of footwear C152
4
C267 - Manufacture of optical instruments and photographic
equipment C267
5 M750 - Veterinary activities M750
6 C233 - Manufacture of clay building materials C233
7 C293 - Manufacture of parts and accessories for motor vehicles C293
8 J582 - Software publishing J582
9 C273 - Manufacture of wiring and wiring devices C273
10 C211 - Manufacture of basic pharmaceutical products C211
Izvor Faza mapiranja u izradi S3 Analitički tim saradnici Instituta ldquoMihajlo Pupinrdquo
interna analiza [12]
Kada se iz tabele 2 ldquoizvukurdquo samo oznake delatnosti dobija se tabela 3 koja
pokazuje koje su najistaknutije delatnosti po regionima i u Srbiji ukupno
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
105
Tabela 3 Rangiranje sektora po statističkim regionima i za Srbiju ukupno primer
prvih 10 sektora po klasifikaciji delatnosti (KD 2010)28
Rang RS
Srbija
RS11
Beograd
RS12
Vojvodina
RS21
Šumadija i Zapadna Srbija
RS22
Južna i Istočna Srbija
1 J620 C263 C281 C205 C120
2 M731 J581 C283 C254 C132
3 M711 C262 C222 C261 C152
4 A11 C274 C252 C273 C267
5 G469 D351 C104 C289 M750
6 M712 C202 C109 C105 C233
7 C282 C204 C151 C259 C293
8 C265 J620 C329 E381 J582
9 C108 C265 C231 C141 C273
10 M721 C282 C309 C203 C211
Izvor Faza mapiranja u izradi S3 Analitički tim saradnici Instituta ldquoMihajlo Pupinrdquo
interna analiza
Analizom tabele 3 izvode se sledeći zaključci
Jedini region u kojem su u prvih deset prioritetnih delatnosti sve iz sektora C ndash
Prerađivačka Industrija jeste region Vojvodine (RS12)
Jedina delatnost koja je zajednička i to samo za dva regiona RS21 (Region
Šumadije i Zapadne Srbije) i RS22 (Region Južne i Istočne Srbije) jeste delatnost
C273 (proizvodnja žičane i kablovske opreme)
Delatnost J620 (Računarsko programiranje i konsultantske delatnosti) koja je
najznačajnija na nivou nacionalne ekonomije prisutna je samo u regionu
Beograda RS11 u prvih deset najznačajnijih delatnosti
Na nivou nacionalne ekonomije u prvih deset najznačajnijih delatnosti
identifikovano je čak 5 sektora A C G J M
U regionu Beograda (RS11) u prvih deset najznačajnijih delatnosti identifikovano
je 3 sektora C D J
U regionu Vojvodine (RS12) u prvih deset najznačajnijih delatnosti identifikovan
je 1 sektor C
28 KD 2010 Sektor A - Poljoprivreda Šumarstvo i Ribarstvo Sektor B ndash Rudarstvo Sektor C -
Prerađivačka Industrija Sektor D - Snabdevanje Električnom Energijom Gasom i Parom
Sektor E - Snabdevanje Vodom i Upravljanje Otpadnim Vodama Sektor F ndash Građevinarstvo
Sektor G - Trgovina na Veliko i Malo i Popravka Motornih Vozila Sektor H - Saobraćaj i
Skladištenje Sektor I - Usluge Smeštaja i Ishrane Sektor J - Informisanje i
Komunikacije Sektor K - Finansijske Delatnosti i Delatnost Osiguranja Sektor L - Poslovanje
Nekretninama Sektor M - Stručne Naučne Inovacione i Tehničke delatnosti Sektor N -
Administrativne i Pomoćne uslužne delatnosti Sektor O - Državna Uprava i Obavezno
Socijalno Osiguranje Sektor P - Obrazovanje Sektor Q - Zdravstvena i Socijalna Zaštita
Sektor R - Umetnost Zabava i Rekreacija Sektor S - Ostale Uslužne Delatnosti Sektor T -
Delatnost domaćinstva kao poslodavca Sektor U - Delatnost eksteritorijalnih organizacija i
tela [Izvor RZS-Republički Zavod za Statistiku]
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
106
U regionu Šumadije i Zapadne Srbije (RS21) u prvih deset najznačajnijih
delatnosti identifikovano je 2 sektora C E
U regionu Južne i Istočne Srbije (RS22) u prvih deset najznačajnijih delatnosti
identifikovano je 3 sektora C J M
Izloženom analizom najistaknutijih delatnosti po regionima i u Srbiji ukupno
(tabela 3) potvrđuje se pretpostavka o regionalnoj specifičnosti i značajnoj razlici
između nacionalnog i regionalnog pristupa u identifikaciji prioritetnih delatnosti To
dovodi u pitanje opravdanost izbora nacionalnog pristupa za izradu strategije pametne
specijalizacije u Srbiji i u potpunosti podržava regionalni pristup koji su od samog
početka zastupali članovi Analitičkog tima i saradnici Frauhofer instituta Svi podaci
neophodni za kvantitativnu analizu u procesu mapiranja raspoloživi su za Srbiju do
nivoa NUTS 1 NUTS 2 i NUTS 3 To implicira primenu drugih političkih a ne
stručnih kriterijuma prilikom izbora pristupa u identifikaciji prioritetnih delatnosti u
Srbiji pa se u procesu kvalitativne analize primenio nacionalni a ne regionalni
pristup
4 Zaključna razmatranja
U radu je izložena analiza i diskusija o primerenosti nacionalnog ili
regionalnog pristupa u izradi strategije pametne specijalizacije (S3) Autori koncepta
S3 su potencirali da je u suštini tog koncepta inkorporiran regionalni pristup i da samo
specifični razlozi mogu da vode ka opredeljenju ka nacioalnom pristupu Pokazano je
da 12 država članica EU nije izabralo regionalni već nacionalni pristup Ujedno to su
i države manje uspešne u privlačenju sredstava ERDF namenjena članicama EU koje
imaju prihvatljivu S3 Na žalost njima su se pridružile i države Zapadnog Balkana
Srbija Crna Gora i Severna Makedonija koje su izabrale nacionalni pristup u izradi
S3 Činjenica je da države Zapadnog Balkana nemaju pristup sredstvima ERDF ali
izbegavanjem regionalnog pristupa ove države su ponovo propustile šansu da pokrenu
dijalog o razvojnim prioritetima na regionalnom nivou Time se i dalje odlaže
uspostavljanje dijaloga kao ključne aktivnosti u formiranju strategije razvoja
istraživanja i inovacija odnosno uspostavljanja razvojne strategije zasnovane na
znanju i specifičnim karakteristikama regiona
Pored ovog nalaza za donosioce odluka je značajna i raspoloživost ranga za
sve aktivnose delatnosti u nekom regionu državi a ne samo mali broj prioritetnih
delatnosti Primenom metoda višekriterijumskog ocenjivanja i rangiranja mogu da se
kreiraju rang liste svih aktivnih delatnosti i time obezbedi potpuna informacija o
stanju konkurentnosti i razvijenosti ekonomskih naučnih i inovacionih potencijala za
svaku delatnost u svakom regionu Strategija pametne specijalizacije potencira izbor
najperspektivnijih delatnosti ali donosioci odluka treba da imaju kompletnu sliku o
ekonomiji kako bi intervencijama mogli da podrže i one delatnosti koje trenutno nisu
najkonkurentnije ali za dugoročni razvoj regiona mogu da imaju poseban značaj
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
107
Ništa od navedenog u ovim zaključnim razmatranjima nije bilo obuhvaćeno
aktivnostima na finalizaciji izrade S4 u Srbiji Isuviše vremena je proteklo za relativno
skromno angažovanje posebno u fazi preduzetničkog otkrivanja sa nedovljnim
obimom i obuhvatom dijaloga koji se bazirao na već zastarelim analizama i
statistikama Dobijena strategija pametne specijalizacije Srbije nije aktuelna po
raspoloživim informacijama niti je rezultat sveobuhvatnog dijaloga i zato predstavlja
još jednu propuštenu priliku da se u Srbiji na adekvatan način u metodološkom
smislu i praktičnoj realizaciji uvede princip participacije i dijaloga u kreiranju
ključnih stratešekih razvojnih dokumenata
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete
nauke i tehnološkog razvoja Srbije
Literatura
[1] European Commission (2010) Regional Policy Contributing to Smart Growth in
Europe 2020 COM (2010) 553 final
[2] Foray D David PA and Hall BH (2009) Smart Specialisation ndash The
Concept Knowledge Economists Policy Brief No 9 June 2009 available at
httpeceuropaeuinvest-in-researchmonitoringknowledge_enhtm
[3] Foray D (2015) Smart specialisation Opportunities and challenges for regional
innovation policyAbingdon Routledge Regional Studies Association
[4] Foray D (2019) In response to lsquoSix critical questions about smart spezialisationrsquo
European Planning Studies DOI1010800965431320191664037
httpsdoiorg1010800965431320191664037
[5] Hassink Robert Gong Huiwen (2019) Six critical questions about smart
specialization European Planning Studies Oct 2019 Vol 27 Issue 10 p2049-
2065 17p DOI 1010800965431320191650898
[6] Kroll H Schnabl E amp Horvat Dj (2017) Mapping of economic innovative
and scientific potential in Serbia Fraunhofer ISI Report commissioned by the
JRC European Commission
[7] Kroll H (2015) Efforts to Implement Smart Specialization in Practicemdash
LeadingUnlike Horses to the Water European Planning Studies 2015
Vol 23 No 10 2079ndash2098 httpdxdoiorg1010800965431320141003036
[8] Kutlača Đ Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
Prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin ndash Centar za istraživanje
razvoja nauke i tehnologije ISBN 979-86-82183-14-3
httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201212NIS2-P1-colorpdf
[9] Kutlača Đ Semenčenko D Babić D (2015) Pametna specijalizacija ndash poluga
(održivog) razvoja Srbijerdquo 22 Naučni skup sa međunarodnim ućešćem
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
108
bdquoTehnologija kultura i razvojldquo 8 - 10 septembar 2015 Palić Srbija Zbornik
radova str 153-159 ISBN 978-86-915151-4-0
[10] Kutlača Đ Semenčenko D Nedović V (2016) Smart specialisation in
Serbia ndash challenges for governance of research and innovation Tematski zbornik
radova XXI naučnog skupa međunarodnog značaja Tehnologija kultura i
razvoj 2016 Tivat Crna Gora 30avgust-1septembar 2016 str 7-21 ISBN
978-86-915151-5-7 COBISSR-ID 230384908
[11] Kutlača Đ Kleibrink A Nedović V Semenčenko D Živković L (2017)
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash metodologija mapa puta i prvi
rezultati Tematski zbornik radova Tehnologija kultura i razvoj 24 Beograd
2017 ISBN 978-86-82183-15-0 str 43-59
[12] Kutlača Đ Živković L Štrbac D Semenčenko S Popović-Pantić S
(2018) ICT Case Study in Serbia Report on the innovation potential of the
software industry in Serbia izdavač Institut bdquoMihajlo Pupinldquo CIRNT Beograd
2018 httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201806ICT-case-study-
reportpdf
[13] McCann Philpi Ortega-Argileacutes Raquel (2016) The early experience of
smart specialization implementation in EU cohesion policy European Planning
Studies 248 1407-1427 DOI 1010800965431320161166177
[14] S3 Platform (2012) Guide to Research and Innovation Strategies for Smart
Specialisation (RIS3) May 2012
httpeceuropaeuregional_policysourcesdocgenerpresentasmart_specialisatio
nsmart_ris3_2012pdf
[15] Semenčenko D Kutlača Đ Živković L (2017) Proces preduzetničkog
otkrivanja za buduće regionalne razvojne prioritete Tematski zbornik radova
Tehnologija kultura i razvoj 24 Beograd 2017 ISBN 978-86-82183-15-0 str
60-76
[16] Semenčenko D Kutlača Đ (2018) Strategija pametne specijalizacije u
Srbiji -prioritetne oblasti i ljudski resursi IR SISTEMA Tematski zbornik radova
Tehnologija kultura i razvoj 25 održan u periodu 27-29082018 Tivat Crna
Gora ISBN 978-86-82183-17-4 str 64-81
[17] Vlada RS (2020) Strategija pametne specijalizacije u Republici Srbiji za
period od 2020 do 2027 godine Službeni glasnik RS br 3018 odluka Vlade
05 Broj 153-18512020-1 27 februara 2020 godine
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
109
PRILOG
Tabela P1 Strategije pametne specijalizacije (S3) država članica EU ndash analiza izrade
S3 prema NUTS nivou
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018
Austrija
radic radic
Austrijski pristup pametne specijalizacije zasnovan je na
nacionalnoj ITI (istraživačko-tehnološko ndashinovaciona
strategija) strategiji dopunjen regionalnim strategijama na
nivou saveznih država (bdquoBundeslanderldquo) bdquoBundldquo (tj
Nacionalna tela) čini otprilike 90 javne potrošnje u ITI
bdquoLanderldquo (tj Regionalno) finansiranje je heterogeno
Međutim sa 52 GRP-a Štajerska je bila evropski region
sa najvećim intenzitetom istraživanja u 2017 2016
predstavljen je okvir politike kojim se želi uspostaviti
zajedničko razumevanje interakcija nacionalne strategije za
ITI sa regionalnom ekonomijom i inovacionim strategijama
bdquoBundeslenderaldquo Danas svi bdquoBundeslanderldquo imaju ITI
strategije budžete za šeme finansijske pomoći i agencije
koje podržavaju sprovođenje strategije Urađen je veliki
broj regionalnih strategija za istraživanje i razvoj prema
modelu S3 Međutim pristup S3 se nije bitno razlikovao od
ranijih procesa kreiranja politike koji su se takođe zasnivali
na aktivnoj ulozi zainteresovanih strana Iako nacionalna
ITI strategija to ne čini - izuzev opšteg naglasak na velikim
izazovima tj isticanju tematskih prioriteta u regionalnim
strategijama prioritet je na kombinaciji određenih sektora
tehnoloških domena i naučnih oblasti Transnacionalni
lanci vrednosti delimično se uzimaju u obzir ali je to
finansijski teško ostvarivo Svi procesi implementacije
strategije S3 imaju monitoring i mehanizme za
izveštavanje ali oni se razlikuju od regiona do regiona i rad
na sumarnoj analizi još uvek nedostaje
Belgija
radic
U Valoniji je regionalna inovaciona strategija suštinska
komponenta bdquoMaršalovog plana 40ldquo koji predviđa budžet
od 642 miliona evra za komponentu inovacija (2015-2019)
uglavnom u kontekstu politike stubova konkurentnosti
Flandrija ažurira svoju Strategiju pametne specijalizacije
dok će prioritetne teme ostati uglavnom slične onima iz
nacrta S3 iz decembra 2014 Njena strategija S3 usko je
usklađena sa politikom klastera (kroz stvaranje 5 klastera) i
4 strateška istraživačka centra u Flandriji I Valonija i
Flandrija su deo Vanguard inicijative Flandrija vodi
projekat 3D štampe zajedno sa regionima Norte (Portugal)
i Južnom Holandijom u okviru Vanguardske inicijative
Flandrija takođe povezuje klastere i ekosisteme putem
projekata bdquointerclusterldquo U novim međuregionalnim
partnerstvima koja je EU odlučila da podrži nakon poziva
2017 godine Flandrija će voditi 2 konzorcijuma (za 3D
štampu i bio-ekonomiju) i učestvovaće u 2 druge mreže U
julu 2016 godine vlada regije glavnog grada Brisela
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
110
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 odobrila je novi Regionalni plan inovacija 2016-2020 kako
bi identifikovala snage regiona kroz proces preduzetničkog
otkrivanja uz značajan doprinos kompanija
Bugarska
radic
Strategija inovacija za pametnu specijalizaciju 2014-2020
predviđa kvalitativni skok za Bugarsku do 2020 godine u
njenim inovacionim performansama Ova vizija izražena je
u praktičnom smislu u strateškom cilju do 2020 Bugarska
će preći iz grupe bdquoskromnih inovatoraldquo u grupu bdquoumerenih
inovatoraldquo fokusirajući se na bdquopametnaldquo tematska područja
(IKT mehatronika i CleanTech Industrija za zdrav životni
stil i BioTech i CCI) i horizontalna podrška za poboljšanje
efikasnosti resursa i primenu IKT u industriji (EU Digital
Agenda6) Prema RIS3 akcionom planu organizovani su
događaji u vezi sa EDP-om u periodu april-jun 2017
godine dve regionalne diskusije u svakom NUTS II
regionu i četiri tematska događaja zainteresovanih strana
koji su se fokusirali na prioritetne teme Nakon usvajanja
ažuriranog Nacionalnog plana puta za istraživačku
infrastrukturu 2017-2023 od strane Saveta ministara 28
juna 2017 godine i revidirane Strategije pametne
specijalizacije za Bugarsku 12 jula 2017 godine Komisija
je ocenila prethodnu uslovljenost 11 (Istraživanje i
Inovacija) i 12 (Istraživačka i inovaciona infrastruktura)
kao ispunjenu 31 jula 2017 godine
Grčka
radic radic
Grčka Strategija pametne specijalizacije RIS3 razvijena je i
na nacionalnom i na regionalnom nivou u periodu 2013-
2015 Usvajanje strategije pametne specijalizacije praćeno
je odobrenjem najvećeg operativnog programa bdquoPonovno
pokretanjeldquo (EPANEK) koji uključuje veliki deo akcija
opisanih u strategiji Na nacionalnom nivou RIS3 stavlja
akcenat na osam sektora Agrohrana Nauke o životu i
zdravlje - Pharma Informacione i komunikacione
tehnologije Energija Životna sredina i održivi razvoj
Transport i logistika Materijali - konstrukcija Kultura -
Turizam - Kulturne i kreativne industrije Na regionalnom
nivou trinaest RIS3 razvijeno je nakon procesa
konsultacija sa lokalnim akterima Svi do sada objavljeni
pozivi za prijavu projekata osmišljeni su tako da u
potpunosti odgovaraju prioritetima RIS3
Danska
radic radic
Danska nema jedinstvenu strategiju za pametnu
specijalizaciju već skup strategija koje zajedno čine
danske strategije pametne specijalizacije To uključuje
vladine planove rasta i regionalne strategije rasta i razvoja
Prioritetna područja pametne specijalizacije za Dansku su
proizvodnja i industrija proizvodnja i distribucija energije
održive inovacije zdravstvene i socijalne radne aktivnosti
poljoprivreda šumarstvo i ribarstvo U periodu 2014-2020
inicijativa INNO + podržava ulaganja pametne
specijalizacije u transport životnu sredinu i urbani razvoj
proizvodnju hrane i bio ekonomiju zdravstvena rešenja
inovativnu proizvodnju i inovativna digitalna rešenja
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
111
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 Danske politike istraživanja i inovacija u skladu su sa
pristupom pametne specijalizacije ali preporučuje se dalja
koordinacija i usklađivanje strategija između nacionalnog i
regionalnog nivoa
Estonija
radic
Upravljanje i praćenje mera pametne specijalizacije
premešteno je iz Estonskog fonda za razvoj (nakon
njegovog zatvaranja) u Ministarstvo za ekonomska pitanja i
komunikacije (MEAC) i Ministarstvo obrazovanja i
istraživanja (MER) u 2016 godini Monitoring i evaluacija
pametne specijalizacije je pod posebnom međuresornom
komisijom koja se sastoji od državnih službenika
predstavnika univerziteta i industrije Ključni zadatak
komisije je da nadgleda napredak različitih mera S3 i po
potrebi predlaže korektivne mere Rukovodstvo komisije se
rotira godišnje između MEAC-a i MER-a Ukupno je
primenjeno 5 posebnih mera pametne specijalizacije Pored
toga oko 25 mera koje se delimično finansiraju iz
strukturnih fondova u potpunosti podržavaju pametnu
specijalizaciju Implementacija je u skladu sa strateškim
okvirom Inovativne nabavke i primenjene mere podrške
istraživanju i razvoju nove su politike a samim tim se i
relativno sporo prihvataju Međutim u oba slučaja situacija
se popravila u 2017 godini jer ima više podnosilaca
zahteva
Irska
radic
Iako je irska Nacionalna prioritizacija istraživanja
nacionalna strategija jasno je da su određena prioritetna
područja važnija za ekonomiju u određenim regionima
nego u drugim npr Koncentracija medicinske tehnologije
na zapadu Irske ili morska obnovljiva energija na zapadu i
severozapadu U poljoprivrednom i prehrambenom sektoru
fokus je na urbano-ruralnoj raspodeli i zadržavanju
zaposlenosti u ruralnim oblastima Međutim baza
preduzeća u prioritetnoj oblasti obično obuhvata više od
jednog regiona a potrebe za istraživanjem i razvojem u
kompanijama su multidisciplinarne i zahtevaju saradnju u
brojnim istraživačkim oblastima oslanjajući se na
istraživačke snage na nacionalnom nivou Uprava za visoko
obrazovanje formalno podstiče institucije da se
konsoliduju tamo gde to ima smisla i da formiraju
regionalne klastere s ciljem izgradnje kritične mase i
povećanja konkurentnosti u dobijanju sredstava za
finansiranja istraživanja Dakle na način odozdo prema
gore kroz postupak konkurentnog finansiranja koji zahteva
sufinansiranje industrije veliki centri treba da budu locirani
u regionima u kojima će uticaj investicija biti
najrelevantniji i sa najvećim mogućnostima za snabdevanje
i iskorišćenje veština i transfer rezultata itd
Italija
radic radic
Nacionalnu Strategiju pametne specijalizacije Italije 2015-
2020 u aprilu 2016 Je odobrila Komisija EU Strategija je
identifikovala pet nacionalnih tematskih područja i
dvanaest regionalnih tematskih područja specijalizacije
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
112
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 Agencija za teritorijalnu koheziju zadužena za nadgledanje
RIS3 objavila je 2016 godine nacionalni strateški
dokument o RIS3 koji opisuje aktivnosti za integraciji
mera politike i programa istraživanja i inovacija Agencija
je radila na standardizaciji regionalnih pokazatelja praćenja
U 2016 godini svaki region je objavio regionalnu strategiju
sa regionalnim sistemom praćenja obično imajući u vidu i
druge inovacione politike kao što su Zakon o pokretanju
preduzeća i inovativni alati za finansiranje Instrumenti
politike dostupni za sprovođenje nacionalne strategije
opisani su u nacionalnom strateškom dokumentu i
integrisani su sa trenutnim merama za istraživanje i razvoj
Područja RIS3 uključena su u PON (Piani Operativi
Nazionali) i Regionalne operativne programe za upotrebu
evropskih strukturnih fondova
Kipar
radic
Akcioni plan Kiparske strategije pametne specijalizacije
S3Ci obuhvata pozive za podnošenje predloga koji
zahtevaju ili podstiču saradnju (Integrisani projekti
čvorišta izvrsnosti Jedinice nove strateške infrastrukture -
mladi naučnici DIDAKTOR-postdoktorski istraživači
Istraživanje u preduzećima Istraživanja u startapovima)
dok se drugi pozivi odnose na jednog korisnika i ili su u
obliku malog paušala (vaučeri za inovacije industrijska
svojina podsticaj dopunsko finansiranje) Ukupno je
podneto više od 700 predloga za finansiranje iz RPF-a čija
je procena u toku Takođe u okviru poziva za podnošenje
predloga za preduzetničke inovacije Ministarstva
energetike trgovine industrije i turizma (MECIT) podneta
su 224 predloga od kojih je 84 odobreno za finansiranje sa
ukupnim budžetom od 10 miliona evra
Letonija
radic
U februaru 2017 godine vlada je odlučila da ne nameni
zasebni budžet za sistem praćenja RIS3 (kao što je
prvobitno planirano 2015 godine) tvrdeći da je finansiranje
sistema praćenja RIS3 i srodnih aktivnosti uključeno u
različite programe podrške strukturnih fondova EU Jedan
od glavnih programa strukturnih fondova EU je za
istraživanje i inovacije za period 2014-2020 i direktno je
usmeren na promociju RIS3 (ukupan budžet od 1153
miliona evra) Pored toga mnogi drugi programi koji se
finansiraju iz državnog budžeta i fondova EU usmereni su
na olakšavanje RIS3 i doprinose sprovođenju RIS3 na
mikro nivou Planirani indikatori ishoda (npr ulaganje u
istraživanje i razvoj kao procenat BDP-a ulaganja
privatnog sektora u istraživanje i razvoj broj osoblja za
istraživanje i razvoj) možda neće biti dostignuti trenutnim
miksom politika koji ukazuje na potrebu za revizijom
podsticaja aktuelnih programima Prvi izveštaj o praćenju
RIS3 objavljen je 2017 godine Zaključeno je da su se
popravila tri pokazatelja broj radova objavljenih u
međunarodnim bazama podataka udeo stanovništva
(starosti 30-34 godine) sa višim obrazovanjem i smanjeni
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
113
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 broj naučnih institucija finansiranih od strane države (zbog
procesa konsolidacije) Međutima većina indikatora koji se
odnose na ciljeve RIS3 pokazala su ili neznatna
poboljšanja i dobila su status bdquostabilnoldquo ili su se smanjili
Litvanija
radic
Do avgusta 2017 godine većina instrumenata RIS3 se
primenjuje za prvi prioritet bdquoJačanje istraživanja i razvoja i
inovacijaldquo i deveti prioritet bdquoObrazovanje društva i jačanje
potencijala ljudskih resursaldquo Operativnog programa 2014-
2020 Međutim broj potpisanih ugovora je relativno nizak
zbog kasnog početka i kontinuirane evaluacije predloga
Izveštaj o napretku za 2017 godinu ukazuje da samo četiri
od 20 prioriteta IRIS-a pokazuju potrebnu kritičnu masu
Ovo je veoma važno za usmeravanje budućih mera politike
Napredak u primeni instrumenata odozgo nadole (npr
Razvoj infrastrukture za istraživanje i razvoj) je spor
Prerano je ukazivati na bilo kakve dokaze o uticaju
nacionalne strategije pametne specijalizacije Međutim
Litvanija je izvršila privremenu procenu uticaja mera za IR
obuhvaćenih operativnim programom 2014-2020 što bi
moglo dovesti do revizije RIS3 u 2018 Pokazalo se da je
trenutno verovatnoća da se postignu predviđeni ciljevi mala
do srednja naročito a) malo je verovatno da će biti
postignut cilj indikatora bdquoizdaci poslovnog sektora za IRldquo
b) mere polisi miksa nisu dovoljne i primerene za
olakšavanje komercijalizacije znanja transfer i korišćenje
znanja istraživačke infrastrukture i c) mere usmerene na
jačanje veština i kapaciteta istraživača su u proseku
relevantne ali ne obezbeđuju preduslove za privlačenje
stranih istraživača ili litvanskih istraživača koji rade u
inostranstvu Dalje izdvajanje sredstava za mere usmerene
na jačanje veština i kapaciteta istraživača nisu dovoljna
Mađarska
radic
Sprovođenje Nacionalne strategije pametne specijalizacije
(S3) započelo je pod nadzorom Nacionalne službe za
istraživanje razvoj i inovacije (NKFIH) Specijalizacije
definisane strategijom S3 ugrađene su u pozive NKFIH koji
su objavljeni za novi programski period 2014-2020
Strategija S3 usklađena je sa Nacionalnom strategijom za
istraživanje i razvoj 2013-2020 Kancelarija NRDI
pokrenula je obnavljanje IRI strategije u maju 2017
godine što takođe može uticati na S3 strategiju Nacionalna
strategija S3 usredsredila se na promociju pametne
proizvodnje Delimično i na osnovu toga vlada je 2016
započela razradu nove strategije Industrije 40 (Irinii plan)
Cilj plana Irinii je dalje povećati udeo prerađivačke
industrije u mađarskom BDP-u uz podršku sedam ključnih
industrija U kontekstu Irinii plana planirano je osnivanje
takozvanih bdquofabrika za primerldquo na nekoliko lokacija širom
Mađarske koje će biti objavljene na jesen 2017 IRI pozivi
koje je objavio NKFIH i drugi pozivi koje sufinansiraju
strukturni fondovi EU sadrže izričito prioritete S3 u okviru
navedenih ciljeva poziva a postupak evaluacije favorizuje
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
114
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 one projektne predloge koji su u skladu sa prioritetima S3
Zbog toga se strateški ciljevi S3 ostvaruju na nivou
celokupnog portfelja IRI strategije
Nemačka
radic radic
Zvanično potvrđena nacionalna strategija za Nemačku je
Strategija za visoke tehnologije koja se planira i sprovodi
uz aktivno učešće svih ministarstava Na regionalnom
nivou strategije RIS3 uspešno su ugrađene u regionalne
strategije inovacija u pokrajinama (Prognos 2017)
Međutim zbog svog saveznog ustrojstva koji čine 16
provincija (Lander) instrumenti za primenu i nadzor RIS-a
se značajno razlikuju Dok većina zemalja (Lander) svoje
RIS strategije bazira na definiciji i razvoju regionalnih
klastera tematski klasteri se razlikuju Prerađivačka
industrija digitalne i informacione tehnologije energija i
životna sredina kao i zdravstvena industrija deo su
identifikovanih polja specijalizacije u većini zemalja
(Prognos 2017) Međutim pristupi primeni su heterogeni
Ove različite perspektive i širinu RIS strategija u Nemačkoj
ilustrujemo opisivanjem dve regije Brandenburg i Baden-
Virtemberg sa različitim ekonomskim i geografskim
uslovima Obe S3 ovih saveznih država odnose se na
klastere i unapređenje aktivnosti upravljanja klasterima
Zbog već visokog nivoa istraživanja inovacija i
tehnološkog razvoja Baden-Virtemberg se više fokusirao
na poboljšanje efikasnosti upravljanja klasterima i na
mrežne efekte unutar i među klasterima Suprotno tome u
Brandenburgu je broj klastera manji a fokus je više na
unapređenju istraživačkih i inovacionih aktivnosti unutar
klastera
Poljska
radic radic
Svih 16 poljskih regija ima svoje strategije pametne
specijalizacije i učestvuju u platformi pametne
specijalizacije a nacionalna strategija se sastoji od 17
prioriteta Regioni se razlikuju u poimanju svojih
konkurentskih prednosti i institucionalnim mogućnostima
što rezultira različitim pristupima u praćenju i ocenjivanju
Pored ažuriranja prioriteta teško je identifikovati opipljive
rezultate procesa praćenja S3 a sistem koordinacije je u
pripremi Regija Šleska sprovela je niz aktivnosti praćenja i
pilot evaluacije kako bi podržala ažuriranje regionalne
strategije Regioni ne koriste 15 strukturnih fondova za
spoljne aktere Snažno učešće univerziteta u postavljanju
prioriteta nije u potpunosti iskorišćeno i za vođenje njihove
primene s obzirom na to da je finansiranje ESIF-a snažno
fokusirano na industrijske korisnike
Portugal
radic radic
Informacije o napretku u primeni RIS3 i dalje su
ograničene Međutim svi regioni su već objavili svoje
prioritete i čini se da su u dobrom položaju da proces u
potpunosti primene Jedno od glavnih pitanja je ograničeni
nivo sprovođenja EDP Očekuje se da će ANI uskoro
ponovo pokrenuti ovaj proces ANI takođe namerava da
razvije inicijative za reviziju nacionalne i regionalnih RIS3
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
115
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 strategija Druga linija delovanja u bliskoj budućnosti
odnosi se na istraživački rad na komplementarnostima
između nacionalne i regionalnih strategija pametne
specijalizacije Informacije o prijavama su već dostupne za
regije Alentejo i Centro Za oba regiona stepen
usklađenosti aplikacija sa kriterijumom RIS3 igrao je važnu
ulogu u odabiru projekata
Rumunija
radic radic
Četiri prioriteta pametne specijalizacije (S2) koje su na
nacionalnom nivou su (1) bio ekonomija (2) IKT svemir
bezbednost (3) energija životna sredina klimatske
promene i (4) ekotehnologije i napredni materijali Projekat
bdquoSIPOCA 27rdquo primenjuje mehanizam strateške orijentacije
čiji je cilj identifikovanje niša pametne specijalizacije kroz
aktivan proces EDP Svih sedam regija razvilo je svoj
RIS3 Većina RIS3 uključuje praćenje indikatora učinka i
uticaja korišćenjem relevantnih izvora Agencije za
regionalni razvoj (RRA) uz učešće regionalnih IRP-a i
ekonomskih aktera identifikovale su projekte za koje se
prijave podnose u okviru poziva za ROP (koji će biti
zatvoreni u januaru 2018 godine) Sva identifikovana polja
pametne specijalizacije u sedam regiona poklapaju se sa
ciljevima za razvoj nauke i tehnologe identifikovanim u
NSRDI 2014-2020 i Strategiji za konkurentnost
Slovačka
radic
Slovačka Republika bila je jedna od prvih država članica
EU koja je razvila Strategiju pametne specijalizacije 2013
međutim sprovođenje RIS3 suočilo se sa administrativnim
kašnjenjima pa je 2017 Izmenjen akcioni plan Ovo
kašnjenje će verovatno još više usporiti primenu RIS3
dokumenta u Slovačkoj Slovački sistem za istraživanje i
inovacije je visoko centralizovan a strategija pametne
specijalizacije je na nacionalnom nivou U Slovačkoj nisu
razvijeni eksplicitni regionalni programi za istraživanje i
razvoj i ili mere politike Osam regionalnih vlada imaju
ograničena ovlašćenja za podršku inovacijama i nemaju
nadležnosti za podršku istraživanju i razvoju
Slovenija
radic
Slovenija je usvojila svoju Strategiju pametne
specijalizacije (RIS3) 2015 RIS3 identifikuje tri prioritetna
područja a) Digitalna b) Cirkularna i c) (S) Industrija 40
Kašnjenja u pripremi RIS3 takođe su dovela do kašnjenja u
primeni U periodu 2016 - 2018 Slovenija planira da uloži
19 milijardi evra kroz Operativni program u skladu sa
tematskim prioritetima RIS3 (1 milijarda evra za
istraživanje i razvoj 08 milijardi evra za preduzetništvo i
005 milijardi evra za ljudske resurse)
Finska
radic radic radic
U Finskoj pametna specijalizacija je usko povezana sa
pametnim regionima Vladina vizija za 2025 je da će
regioni stvoriti i ekonomski prosperitet rast zasnovan na
visokokvalitetnim kompetencijama i održivom razvoju uz
pametnu specijalizaciju zasnovanu na regionalnim
snagama aktivnu obnovu poslovnih struktura i bolje
osnove za preduzetništvo i poslovanje Vlada planira da
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
116
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 uspostavi centar izvrsnosti tokom proleća 2018 za
unapređenje inovativne nabavke što se posebno odnosi na
opštine Cilj je da svaki region formuliše strategije
istraživanja i inovacija za pametnu specijalizaciju (RIS3)
koje sprovode i nadgledaju Regionalni saveti Pored
pametnih regiona nacionalna strategija pametne
specijalizacije Finske usredsređena je na razvoj pametnih
gradova Sprovedena je analiza regionalnih snaga kako bi
se podržali napori Vlade da pojača rast i zapošljavanje kroz
regionalnu specijalizaciju i obezbediti informacije za
tekuće napore na regionalnom razvoju
Francuska
radic radic
Nacionalna strategija pametne specijalizacije Francuske
pokriva opšte principe definisane na evropskom nivou Ova
strategija usmerava finansijske resurse posvećene
istraživanju inovacijama i ekonomskom razvoju na
prioritete i ključne industrije određene u skladu sa glavnim
regionalnim karakteristikama Generalni komesarijat za
teritorijalnu ravnopravnost bdquoCommissariat general a
lrsquoegalite des territoiresldquo (CGET) - agencija pri Kabinetu
premijera odgovorna je za vladinu koordinaciju kako bi se
osigurao uravnotežen regionalni razvoj - odgovorna je i za
monitoring Strategije pametne specijalizacije (S3)
Nedavna vežba S3 dala je niz rezultata neki regioni
odlučili su da se specijalizuju za vrlo malo tehnologija
(Alzas na primer) dok su se drugi (Auvergne-RhoneAlpes
i Bretanja) odlučili za opštiji pristup Međutim svi regioni
su se specijalizovali za određene sektorske aktivnosti (npr
Zdravstvo energetika) Još je prerano da se pruže dokazi o
uticaju francuske nacionalne i regionalne strategije pametne
specijalizacije na ekonomsku aktivnost Procena efekata
S3 uglavnom na lokalnom nivou često je otežana
nedostatkom kvantitativnih podataka
Holandija
radic radic
Nije primenjen novi razvoj politike koji se direktno odnosi
na RIS3 strategije iako je bilo redigovanja regionalnih
inovacionih strategija zbog veza sa nacionalnom RIS3
strategijom U sve četiri regije koje imaju RIS3 sredstva iz
ERDF-a se dodeljuju u skladu sa RIS3 strategijama a svi
regioni su takođe aktivni na tematskim RIS platformama
Konkretni dokazi o uticaju još uvek nisu dostupni iako
postoje znaci uticaja u različitim oblastima
Hrvatska
radic
Hrvatska S3 predstavljena je na nacionalnom nivou
indikativnim godišnjim planom poziva za podnošenje
projekata koji je ESIF sufinansirao kroz Operativni
program Konkurentnost i kohezija 2014-2020 Počelo je
2016 godine javnim pozivima za podnošenje predloga za
inovativne kompanije (Kompetentnost i razvoj MSP
Inovacije u novoosnovanim MSP) i za kooperativne
projekte za industrijska istraživanja (Povećanje razvoja
novih proizvoda i usluga koji proističu iz IR aktivnosti
Jačanje kapaciteta za istraživanje razvoj i inovacije)
Uspostavljeno je nekoliko važnih infrastrukturnih objekata
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
117
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 za istraživanje i razvoj predviđenih akcionim planom S3
uključujući CoRE klastere konkurentnosti i centre
kompetencija (čija je procena još uvek u toku)
Češka
radic radic
Češke regionalne vlasti koje se sastoje od 14 samoupravnih
regiona na nivou NUTS3 retko su se bavile politikom IRI
pre pokretanja RIS agende Jedini izuzetak bila je
Južnomoravska regija Nekoliko drugih regiona pokušava
da oponaša ovaj model sa različitim stepenima uspeha uz
pomoć RIS3 agende Nacionalna platforma za inovacije
koja je u okviru vladine kancelarijom za nauku istraživanje
i inovacije ima ključnu ulogu u utvrđivanju primenjenih
istraživačkih prioriteta Budući da je vlada odobrila
ažuriranu nacionalnu strategiju RIS3 u julu 2016 godine a
zatim je usledila EK u septembru 2016 godine prerano je
procenjivati njene uticaje na ekonomiju i društvo u celini
Švedska
radic radic
Vlada je sprovođenje pametne specijalizacije na
nacionalnom nivou delegirala Švedskoj agenciji za
ekonomski i regionalni rast Agenciji ima ulogu u (1)
podršci regionalnim vlastima u njihovom radu sa S3 (2)
pružanju pomoći regionalnim vlastima u znanju i
usklađivanju sa nacionalnim prioritetima i budućoj
konkurentnosti (3) pružanju podrške regionalnim vlastima
u njihovoj saradnji sa EU Švedska agencija za ekonomski i
regionalni rast takođe upravlja i distribuira sredstva iz
Evropskog fonda za regionalni razvoj po nalogu vlade što
znači da je zadužena za podršku pametnoj specijalizaciji na
regionalnom nivou NUTS 2 što nije u skladu sa
organizacijom Švedska u administrativnim regionima (21
županija je primarna jedinica i odgovara NUTS 3
regionima a njih 10 se danas nazivaju bdquoregijamaldquo u tekućoj
teritorijalnoj politici povećanja regionalne autonomije) dok
u Švedskoj postoji osam NUTS 2 regija od kojih je jedna
okrug (Stokholm) dok se ostalih sedam sastoji od dva do
pet okruga regija To stvara određene poteškoće u
koordinaciji i koheziji i određenu neravnotežu na nivou
primene strategija pametne specijalizacije
Španija
radic
Svih 17 španskih regiona je 2014 godine usvojilo svoje
strategije istraživanja i inovacija za pametnu specijalizaciju
(RIS3) Mnogi regioni su se fokusirali na slične prioritete
Do sada su španske regionalne vlade primenile svoj RIS3
uglavnom putem javnih poziva za predloge za II zasnovane
na prioritetima njihovih RIS3 i finansiranih iz
odgovarajućeg Operativnog programa (OP) Neki regioni
su takođe stvorili nove II instrumente akcije i upravljačke
strukture Budžet Evropskog fonda za regionalni razvoj
(ERDF) predstavlja u mnogim španskim regionima više od
40 planiranih sredstava za primenu RIS3
Izvor RIO ndash Reasearech and Innovation Opservatory httpsriojrceceuropaeucountry-
analysis 2018 i sistematizacija autora
118
Opšte teme skupa
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
119
Prof Dr Slobodan Miladinović29
TEHNOLOŠKI RAZVOJ I PITANJE RADNIČKIH PRAVA
Apstrakt Jedna od bitnih odlika savremenog tehnološkog razvoja je njegovo
ubrzavanje On u sadejstvu sa enormnim populacionim rastom proizvodi mnoge
negativne tendencije vezane za društveni položaj savremenog radništva koje u
krajnjoj liniji vode njegovom stalnom pogoršavanja Nova tehničko-tehnološka
rešenja sada već ubrzano smanjuju potrebu za živim radom i to ne u proizvodnji već i
u uslužnim delatnostima Posledica toga je povećavanje nezaposlenosti privremene i
povremene zaposlenosti uvećavanje prekarnog rada socijalna marginalizacija
velikog broja ljudi snižavanje zarada produžavanje radnog vremena i slične pojave
Perspektivno ovi procesi vode povećavanju siromaštva i društvenih nejednakosti
Ideološki koncept koji opravdava ovakvo stanje se naziva neoliberalizam Njegova
pojava je većim delom vezana za raspad socijalističkih društvenih sistema što je
dovelo do slabljenja međunarodnog radničkog pokreta i otupljivanja oštrice
sindikalnih borbi U ovakvim uslovima postavlja se pitanje kako prevazići negativne
tendencije razvoja U opticaju je više ideja kao što su skraćivanje radnog vremena ili
uvođenje obaveznog prihoda Cilj ovakvih mera je da najbogatiji podele svoje
bogatstvo sa onima koji ostaju izbačeni iz radnog procesa
Ključne reči tehnološki razvoj društvene nejednakosti prekarni rad sindrom
sagrevanja na poslu digitalne platforme obavezan prihod radno vreme
TECHNOLOGICAL DEVELOPMENT AND THE ISSUE OF
WORKERS RIGHTS
Abstract One of the important features of modern technological development
is its acceleration It in conjunction with enormous population growth produces
many negative tendencies related to the social position of modern labour which
ultimately lead to its constant deterioration New technical-technological solutions
now rapidly accelerating reduce the need for live work not only in production but
also in services activities The consequence is an increase in unemployment
temporary and occasional employment an increase in precarious work the social
marginalization of a large number of people lowering wages extending working
hours and similar phenomena Perspectively these processes lead to an increase in
29 Univerzitet u Beogradu Fakultet organizacionih nauka mail
slobodanmiladiinovicfonbgacrs
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
120
poverty and social inequalities The ideological concept that justifies this situation is
called neoliberalism Its appearance is largely related to the disintegration of socialist
social systems which led to the weakening of the international labour movement and
the blunting of trade union struggles In such conditions the question is how to
overcome the negative tendencies of development There are several ideas in
circulation such as shortening working hours or introducing mandatory income The
goal of such measures is for the richest to share their wealth with those who remain
excluded from the work process
Keywords technological development social inequalities precarious work
burnout syndrome digital platforms mandatory income working hours
1 Uvod
Od kraja osamdesetih godina XX veka ključne tendencije u razvoju
savremenog kapitalizma počinju de se označavaju terminom neoliberalizam On
nastaje kao odgovor na raspad socijalističkih sistemu pri čemu nestaje konkurencija
dva velika bloka koji se u najširem značenju mogu označiti kao Istok i Zapad
Kapitalistički svet dobija polet i pokušava da ospori tekovine radničkog pokreta koje
su svoj vrhunac doživele sedamdesetih godina XX veka na koje se gleda kao na
zlatno doba za radničku klasu Neoliberalne snage u sadejstvu sa tendencijom
enormnog populacionog rasta [1] koji u drugoj polovini XX veka počinje da se
eksponencijalno ubrzava proizvode mnoge negativne tendencije vezane za društveni
položaj savremenog radništva koje u krajnjoj liniji vode njegovom stalnom
pogoršavanja Nova tehničko-tehnološka rešenja sada već ubrzano smanjuju potrebu
za živim radom i to ne samo u proizvodnji već i u uslužnim delatnostima Posledica
toga je povećavanje nezaposlenosti privremene i povremene zaposlenosti uvećavanje
obima prekarnog rada socijalna marginalizacija velikog broja ljudi snižavanje zarada
produžavanje radnog vremena i slične pojave Perspektivno ovi procesi vode
povećavanju siromaštva i društvenih nejednakosti Uspon neoliberalizna je
posledično doveo do slabljenja međunarodnog radničkog pokreta i otupljivanja
oštrice sindikalnih borbi U ovakvim uslovima postavlja se pitanje kako prevazići
negativne tendencije razvoja U opticaju je više ideja kao što su skraćivanje radnog
vremena ili uvođenje obaveznog prihoda za sve građane Put do ovakvih mera je da
najbogatiji podele svoje bogatstvo sa onima koji ostaju izbačeni iz radnog procesa
No to nije tako jednostavno
U daljem tekstu će biti više reči o nekim aspektima ovog problema Posle
osvrta na razvojne faze industrijske revolucije i posledice koje izaziva u društvenom
žiovtu biće dat osvrt na sindrom izgaranja na poslu (burnout) kao i na probleme koji
se vezuju uz rad na digitalnim platformama Iz toga sledi razmatranje bezuslovnog
obaveznog prihoda i skraćivanja ranog vremena kao načina na koji mogu da se
regulišu problemi vezani za analizirane posledice naučnotehnološkog razvoja
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
121
2 Periodi u razvoju industrijske revolucije
Jedan od kriterijuma po kojima možemo podeliti dosadašnju istoriju je način
proizvodnje Po tom osnovu se kompletna ljudska istorija može podeliti na agrarni i
industrijski period Prvi period je obeležila dominacija poljoprivredne proizvodnje i
njoj odgovarajućih društvenih institucija Rad je bio jednoličan odvijao se u
vremenskim ciklusima bio je obeležen sporim tempom i zavisan od prirodnih sila
Prvu naznaku novog načina proizvodnje označila je modernizacija zanatstva u vidu
manufakturne proizvodnje Još je Adam Smit [2] uočio da se ključni razvojni doprinos
manufakture odnosi na razgranavanje podele rada Preciznije ona utire put
usavršavanju tehničke podele rada koja omogućava povećanje produktivnosti i
ubrzavanje proizvodnje
Dosadašnji razvoj industrijskog načina proizvodnje su obeležile četiri
epohalne promene u tehničkoj i tehnološkoj osnovi materijalne proizvodnje
Prvi značajniji impuls uvođenju inovacija u proizvodnju ali i u društveni život
daje pojava prvih mašina koje na ovaj ili onaj način koriste energiju vode ili vodene
pare One stavljaju u drugi plan upotrebu ručnog alata i ručnog rada i na njima
zasnovane prve manufakturne proizvodnje koja predstavlja tek preteču industrije
Industrijski način proizvodnje je pokrenuo niz promena na društvenom ekonomskom
i političkom planu Pokreću se prve radne migracije menja se socijalna struktura
javljaju se ideje građanske demokratije oblikuju se nove društvene klase i na njima
zasnovani klasni sukobi itd Naravno menja se i struktura zanimanja s obzirom da se
migracije odvijaju od ruralnih ka urbanim sredinama Ključni rezultat svega ovoga je
da klasični feudalizam načet manufakturnom proizvodnjom definitivno prelazi u
istoriju a na njegovo mesto dolazi liberalni kapitalizam
Drugu industrijsku revoluciju pokreće razvoj motora pokretanih gorivima
dobijenim iz nafte i električnom energijom To je period ubrzanog razvoja metalurgije
i klasiče mašinske industrije obeležene automatizacijom koja je podstaknuta razvojem
električnih uređaja Na socijalnom planu liberalni kapitalizam smenjuju veliki
monopoli a na delu je ubrzana urbanizacija To je period ubrzanog razvoja radničkog
pokreta i pokretanja prvih radničkih organizacija i njihovih akcija Ostvaren je ideal
radničkih borbi osmočasovno radno vreme regulisan je rad žena i dece
Razvoj elektronike i pronalazak mikroprocesora otvaraju treću industrijsku
revoluciju Njen pun razmah donosi razvoj kompjutera i generalno informaciono-
komunikacionih tehnologija Ovo je period u kojem nauka tehnika i tehnologija kreću
ubrzano da se razvijaju Njih prati nešto sporije ali ipak evidentno menjanje
društvenih odnosa U kulturološkom domenu u domenu vrednosti i generalno
društvene svesti promene se odvijaju najsporije Vrhunac svih promena je prelazak na
održive izvore energije i biotehnologije oličene u genetskom inženjeringu koje tek
treba da pokažu svoje mogućnosti i granice
Sve ovo je omogućio razvoj elektronike tako da se najznačajnije promene
moraju tražiti na ovom polju Razvoj informaciono-komunikacionih tehnologija i
interneta je povezao ljude do te mere da se tanje granice između pojedinaca naroda i
njihovih kultura Posledica ovoga je da se svet do kraja globalizuje ljudi se povezuju
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
122
po različitim osnovama vrši se difuzija kulturnih vrednosti i svet definitivno postaje
globalno selo [3] u tehnološkom društvenom i kulturološkom smislu
Rapidno ubrzavanje tehnoloških inovacija dovodi do njihovog povezivanja u
celovit i jedinstven proizvodno-poslovni sistem-proces Praktično sve ono što je
iznedrila treća industrijska revolucija sada postaje samo deo infrastrukture koja se
oblikuje oko novog koncepta proizvodnje kojim počinje četvrta industrijska
revolucija koji se odlikuje brzinom kompleksnošću ali i upravljačkom nezavisnošću
od čoveka Stvaraju se velike mreže koje se više ne mogu svoditi samo na internet
koji ostaje njihova osnovna infrastruktura Prostorno razdvojeni centri podeljeni po
funkcionalnom principu se povezuju u velike sisteme koje čine projektni
istraživačko-razvojni dizajnerski proizvodni komercijalni marketinški i mnogi
drugi sa njima povezani delovi Da bi se omogućila koordinacija ovako velikih
sistema bilo je potrebno da se razvije nešto potpuno novo To je bila veštačka
inteligencija Ona postaje okosnica novog načina proizvodnje
Zaključak za prve tri industrijske revolucije se može svesti na stav da je prva
od njih koristila snagu vode i vodene pare za mehanizaciju proizvodnje Druga je
pomoću fosilnih goriva (naftnih derivata) i električne energije pokrenula masovnu
proizvodnju dok je treća uspela da pomoću digitalne tehnologije tj elektronike i
računara izvrši automatizaciju proizvodnje Sada četvrta nastupa u kontinuitetu sa
prethodnom povezujući vrlo različite dimenzije rada koje su doskora nastupale
odvojeno i nezavisno jedna od druge Za dosadašnji rast industrije bismo mogli reći da
je bio linearan Sada on postaje eksponencijalan Brzina i obuhvat promena koje
nastaju izazivaju radikalnu izmenu u načinu proizvodnje i upravljanju stvarima i
ljudima ali i generalnu promenu socijalnih obrazaca na svim poljima od privatnog do
poslovnog Mogućnosti koje tehnologije najnovijih generacija pružaju sada postaju
gotovo neograničene Čini se da presudnu ulogu u ovome ima razvoj veštačke
inteligencije koji preti da gotovo potpuno potisne čoveka iz čitavog spektra radnih
aktivnosti od najprostijeg fizičkog do najsofisticiranijih sfera upravljačkog i
naučnoistraživačkog rada Većina ovih poslova se sada odlikuje time da ih je moguće
raditi i na daljinu da postaju efikasniji produktivniji i uopšte ekonomski racionalniji
Ovo bi moglo da značajno promeni kvalitet svakodnevnog života No postoji
i dosta razloga da se optimizam obuzda s obzirom da bi sve ove promene (ako
uzmemo u obzir da je savremeni svet duboko podeljen po različitim kriterijumima -
ekonomski vojno kulturno politički itd) mogle da utiču i na uvećanje društvenih
nejednakosti Zamena živog rada mašinama može produbiti već postojeću
disproporcionalnu raspodelu bogatstva na svet rada i svet kapitala gde bi svakako
radnici ostali u goroj poziciji nego što su bili do sada Naravno jedan broj zanimanja
će i dalje ostati u zoni stabilne tražnje
Još na samom početku industrijske revolucije je primećeno da razvoj tehnike
vodi smanjivanju broja potrebnih radnika za normalno obavljanje proizvodnje David
Rikardo [4] je na samom početku XIX veka zaključio da razvoj tehnike proizvodi
višak stanovništva Marks [5] ukazuje na pojavu lumpenproletarijata Od ovoga je
mali korak do razvoja ideje o postojanju marginalne klase u društvu tj grupacije koju
odlikuje dugoročna nezaposlenost isključenost sa tržišta rada i socijalna
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
123
marginalizacija [6] Već u prvoj polovini XX veka Kejns [7] konstatuje postojanje
tehnološke nezaposlenosti koja je posledica razvoja tehnologije koja vremenom
izbacuje sve više ljudi iz radnog procesa Sve pomenute ideje su se u početku
odnosile na fizičku radnu snagu međutim od polovine XX veka se primećuje
tendencija da pod udar dolaze i mnoga intelektualna zanimanja
Razvoj treće industrijske revolucije je ove tendencije ubrzao Prvu teorijsku
elaboraciju ovakvog stanja je dao Pjer Burdije [8] koji uvodi termin prekaritet kojim
označava privremene i radnike u poljoprivrednim poslovima da bi početkom XXI
veka Gaj Stending [9] [10] uveo u opticaj pojam prekarijata Pod ovim pojmom
podrazumeva one koji se odlikuju nedostatkom sigurnosti vezane za rad i identiteta
zasnovanog na radu Praktično reč je o svima onima koji nemaju stalno zaposlenje
već svoju egzistenciju namiruju iz tzv nestandardnih oblika radnog angažovanja ili
preciznije iz povremenih i privremenih a samim tim i neizvesnih poslova ali i drugih
poslova za koje se vezuje nesigurnost redovnih prihoda i prinadležnosti koje slede i
regularnog radnog odnosa Stending primećuje da je reč o rastućoj grupi neadekvatno
zaposlenih ljudi
Pojmovi prekarijata i marginalne klase su samo naizgled slični U marginalnu
klasu ulaze oni koji se nalaze na dnu socijalne stratifikacije po svim važnim
kriterijumima poput visine prihoda nivoa obrazovanja ili mesta u podeli rada S druge
strane prekarijatu pripadaju svi oni koji nemaju regularan stalni posao Dakle ne
samo neobrazovani i nisko plaćeni već i oni sa najvišim obrazovanjem (akademski
prekarijat) koji mogu da stiču visoke prihode radeći na dobro plaćenim projektima ili
na raznim onlajn platformama koji ne dele niti socijalni status niti klasne interese sa
onima sa dna društvene hijerarhije Jedina zajednička stavka im je materijalna
nesigurnost koja proizilazi iz prekarnog radnog položaja Po svemu ostalom oni su
drugačiji
Klaus Švab [11] anticipira da bi u budućnosti talenat mogao da predstavlja
značajniji faktor proizvodnje od kapitala što bi vodilo definitivnoj segmentaciji tržišta
rada na niskokvalifikovane i nisko plaćene poslove s jedne strane i
visokokvalifikovane i dobro plaćene poslove s druge strane Ova ideja je već viđena u
teorijskim elaboracijama marginalne klase po kojima se očekuje da će u budućnosti
radništvo biti podeljeno na dva segmenta Prvi su oni koji čine stabilno jezgro radnika
koji imaju radnu sigurnost i visoke plate Drugi su tzv sekundarni radnici koji se
kratkoročno zapošljavaju i otpuštaju radi zadovoljavanja fluktuirajućih potreba tržišta
rada Sekundarni radnici su zatvoreni u nepovoljnom tržišnom položaju koji proizvodi
razvoj tehnologija koje izbacuju živi rad iz radnog i proizvodnog procesa [12]
Sekundarni radnici kako ih vidi Gidens su osnova iz koje bi mogli da se regrutuju i
prekarijat i marginalna klasa
U slučaju ovakvog scenarija bi se moglo očekivati povećanje socijalnih
napetosti Visoka zastupljenost platformi za društveno umrežavanje pored svih
pozitivnih strana koje donosi otvara i mogućnost brzog širenja ekstremističkih
ideologija Ovo tim pre postaje problem što se očekuje uvećavanje društvenih
nejednakosti koje su posledica tehnološkim razvojem izazvanog tendencijskog
smanjivanja tražnje za niskokvalifikovanim radom dok s druge strane raste cena
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
124
visokostručnog inovativnog rada Ovim se sužava prostor za oblikovanje srednjih
klasa koje se smatraju ključnim faktorom demokratizacije društva Praktično
ekonomija pobednika koji hoće sav plen iza koje stoji ekstremna neoliberalna
ideologija nudi ograničen pristup srednjoj klasi iz čega se ne može očekivati išta
drugo do odumiranje demokratije Otuda je razumljiv i strah širokih slojeva koji žive
od rada za drugog Tehnologija oduzima veliki broj radnih mesta Zauzvrat nudi
prekarizaciju i marginalizaciju rada koja je postala sinonim za dugoročnu socijalnu
nesigurnost i osnova za narastanje društvenih nejednakosti
3 Sindrom sagorevanja na poslu (burnout)
Sindrom sagorevanja na poslu je rezultat dugotrajnih stresova i javlja se kao
trajno stanje [13] Reč je o reakciji zaposlenog na hronični stres vezan za posao kojim
se bavi Javlja se kao posledica dugoročnog pritiska i očekivanje bilo sopstvenih bilo
svoje okoline i stalne konkurentske borbe za sticanje ili očuvanje stečenih pozicija
Ovo prati i konfliktna atmosfera na radnom mestu što sve proizvodi emocionalni
zamor i nezadovoljstvo sopstvenim poslom radnim uslovima i postignućem Sve ovo
se ispoljava kroz niz pokazatelja među kojima poseban značaj imaju fizički simptomi
(stani umor iscrpljenost glavobolja nesanica stomačne tegobe i sl) promene u
ponašanju (napetost razdražljivost nervoza ljutnja problemi u porodici i na poslu i
sl) kao i kognitivni i afektivni simptomi (preosetljivost zatvorenost tuga slaba
koncentracija loše raspoloženje osećaj bespomoćnosti i beznadežnosti)
Ovaj pojam je razvio Herbert Frojdenberger [14] koji ga je označio kao niz
simptoma koji su posledica iscrpljenosti izazvane prekomernim zahtevima na poslu
vezanih za gubitak motivacije posebno ako odnos prema poslu ne proizvodi željene
rezultate Njegov prvi rad na tu temu je bio objavljen 1974 godine da bi zatim usledila
serija njegovih studija tog problema Pored njega iste godine je ovu pojavu opisao i
Ginsberg [15] Treba napomenuti da je sam termin dosta stariji i da potiče od
engleskog pisca Grejema Grina i njegovog romana bdquoSlučaj izgaranjerdquo (A Burn-Out
Case) čija se radnja razvija oko poznatog arhitekte koji već umoran od sopstvene
slave gubi smisao i zadovoljstvo u životu te odlučivši da ostavi svoj posao odlazi u
afričku džunglu [16] Frojdenbergova zasluga je u tome da je ovaj termin definisao
kao propadanje trošenje ili iscrpljivanje postavljanjem prekomernih zahteva za
energijom snagom ili resursima te što je sistematski analizirao i opisivao iskustva i
mentalna stanja na radnom mestu još pre nego što je ono prihvaćeno kao psihološka i
klinička dijagnoza (str 159) On dalje navodi da najveću šansu da sagore imaju oni
koji su posvećeni i predani poslu To su oni koji bi radije dali sve od sebe nego li se
povukli oni koji daju svoje veštine znanja intenzivno koriste raspoloživo radno
vreme uz minimum finansijske nadoknade Baš zbog takve posvećenosti upadaju u
zamku izgaranja rade previše predugo i suviše intenzivno To su oni koji osećaju
pritisak iznutra da rade a osećaju i spoljni pritisak da pomognu Ako se tom prilikom
oseti i dodatni pritisak šefova da se pruži još više tada su izloženi trostrukom pritisku
Dakle ovde se radi s jedne strane o pritisku savesti da se posao obavi na
valjan način dok se s druge strane oseća spoljni pritisak koji se racionalizuje tuđim
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
125
očekivanjima Ovome treba dodati socijalni pritisak kroz konkurenciju tzv rezervne
armije rada i potencijalnih konkurenata koji traže posao ili očekuju unapređenje
Uvećavanjem ukupnog broja ljudi koje je jedna od vidljivijih posledica naučno-
tehničko-tehnološkog razvoja i smanjivanjem broja raspoloživih radnih mesta koje
proizvodi ubrzani tehničko-tehnološki razvoj i spoljni i unutrašnji pritisci postaju još
jači Dakle problem nije isključivo psihološke prirode već dobija duboku socijalnu
dimenziju
Ona se ogleda upravo u činjenici da tehnološki razvoj podržan širenjem
neoliberalne filozofije i ideologije nagoni zaposlene posebno one savesne i uspešne
da se dopunski angažuju kako bi se održali na svojim pozicijama ili možda i
potencijalno napredovali Umesto izgradnje sjajne karijere upada se u psihičko
rastrojstvo koje brzo vodi u fizička oboljenja kakva smo nekada nazivali
menadžerskim bolestima U međuvremenu je burnout ili sagorevanje na poslu ušao u
međunarodnu klasifikaciju bolesti pod šifrom ICD-11 I Svetska zdravstvena
organizacija je primetila da pored različitih oblika psihoterapije treba preduzimati
određene društvene korake na prevenciji ovakvih stanja između ostalog i kroz razvoj
zakonodavstva strategija i politike koji bi doprineli izgradnji uspostavljanje zdravog
radnog okruženja Naravno ovde je ključni problem kako izmiriti interese zaposlenih i
poslodavaca
Problem dobija na težini fleksibilizacijom rada koju mnogi shvataju olako ne
uviđajući da ona uvlači radnike u zamku velikog angažovanja za relativno malu
nadoknadu Jedan od najkarakterističnijih primera je rad preko digitalnih platformi na
kojima se radnici angažuju pod uslovima sličnim onima od pre sto i više godina
Nemaju i radno vreme niti pravo na godišnji odmor socijalno osiguranje zdravstvenu
zaštitu zbog bolesti povrede na radu nege deteta i slične potrebe koje su za regularne
radnike zakonski regulisane Uz to su im zarade tendencijski niže nego kod stalno
zaposlenih Drugim rečima oni su prekarni radnici u punom značenju reči Odlikuje ih
stalna nesigurnost bez ikakve garancije da se njihova situacija popraviti
4 Problemi u vezi sa radom na digitalnim platformama
Kada se pojavila ideja o radu preko digitalnih platformi je izgledala kao nešto
što će bitno promeniti svet rada Nažalost očekivanja nisu ispunjena Njih je pratila
neadekvatna zaštita zaposlenja nelojalna konkurencija i neadekvatna zaštita korisnika
njihovih usluga Konačni dobitnici ovog procesa su bili vlasnici tih platformi Početno
opravdanje njihovog uvođenja je nađeno u stavu da se ovim putem postiže veća
sloboda i autonomija radnika Umesto toga radnici su dobili jak nadzor i smanjenu
pregovaračku snagu što je svaku priču o više slobode i autonomije učinilo
deplasiranom U skladu s tim se postavilo pitanje moralnih osnova angažovanja
radnika na digitalnim platformama i uravnoteživanja odnosa moći uprave i
angažovanih radnika
Nije bilo potrebno mnogo vremena da se otvoreno pokaže prekarni položaj
digitalnih radnika Stiglo se dotle da njih danas nazivaju parijama digitalne privrede
U ovom momentu je jedno od vitalnih pitanja upravo regulisanje radnopravnog
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
126
statusa svih onih kojima platforme otvaraju prostor za rad zaposlenje i sticanje
prihoda
Maria Meksi [17] procenjuje da je došlo vreme da se ugrade pravda i
transparentnost na tržište rada Za ovo je potrebno vreme da se radnici organizuju i
pregovaraju sa platformama a za ovo su potrebni s jedne strane globalna sindikalna
saradnja i delovanje specifično za svaku pojedinačnu zemlju s druge strane Za ovo
se još uvek primarno interesuju nacionalne politike dok je međunarodna saradnja
prilično slaba Problem je u tome što se digitalni radnici masovno angažuju upravo na
prekograničnim poslovima Ključna pitanja koja bi trebalo regulisati su uslovi rada
algoritamsko upravljanja i kontrola tj prekogranična koordinacija socijalnog
osiguranja Meksi satra da bi ove aktivnosti mogla da koordinira Međunarodna
organizacija rada
Danas se vodi velika borba oko prava velikog broja digitalnih radnika
angažovanih u tzv gig ekonomiji pod kojom se podrazumeva sistem slobodnog
tržišta na kom se sklapaju privremeni i kratkoročni poslovni aranžmani
Najkarakterističniji primeri angažovanih na ovaj način su frilenseri (slobodnjaci)
konsultanti nezavisni ugovarači i stručnjaci i radnici na određeno vreme [18] Razvoj
tehnologije je toliko smanjio barijere za ulazak u ovakav način radnog angažovanja da
je on postao dostupan velikom broju ljudi Danas je gotovo nemoguće proceniti šta se
sve može podrazumevati pod ovim pojmom Radi se o velikom broju radnika i
organizacija različitih kvalifikacija i poslovnih interesovanja koji sklapaju
kratkoročne ugovore po principima slobodnog tržišta Neki od njih ovakvo
angažovanje doživljavaju kao dopunski izvor svojih prihoda a ima dosta onih kojima
je to jedini način da obezbede svoju egzistenciju Visokoobrazovani ovakav rad često
shvataju kao svoj izbor dok oni drugi njemu pristupaju zato što nemaju drugog izbora
Najčešće se kao posrednici pri zapošljavanju javljaju softverske platforma
koje nastoje da da njihovi troškovi ostanu niski otvarajući pri tom prostor za visoku
zaradu Njihov je cilj da radnici zadrže prekarni položaj te da budu nesigurni u statusu
koji je veoma sličan samozapošljavanju ili samostalnom poslovanju dok oni ostvaruju
milijarde dolara profita
Lejla Čaibi poslanik u Evropskom parlamentu [19] napominje da su
korporacijske platforme u Kaliforniji odnele veliku pobedu nad radnicima uspevši da
ih zakonski klasifikuju kao bdquoizvođače radovaldquo prebacujući na njih kompletu
odgovornost za njihov tržišni položaj Njen zahtev je da Evropska unija zauzme
sasvim suprotan stav s obzirom da ogroman broj radnika živi od ovakvih angažmana
Njima nisu realizovana prvobitna obećanja o fleksibilnom radu nezavisnosti i
samostalnosti Umesto fleksibilnog rada dobijen je prekomerni rad pod nepovoljnim
uslovima i slabim zaradama i bez socijalne zaštite Učinak digitalnih platformi se
svodi na podizanje sopstvenog profita a da se pri tom s jedne strane radnicima
uskraćuju njihova osnovna prava a s druge strane se državni budžet od kojeg se
finansiraju brojne javne usluge ne puni na adekvatan način Radnici koji su
angažovani na platformama su uskraćeni po raznim osnovima nemaju godišnje
odmore pravo na bolovanje osiguranje od raznih nezgoda a pored toga su podložni
konstantnim iskorišćavanjem od strane platformi
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
127
5 Pitanje skraćivanja radnog vremena
Skraćivanje radnog vremena je jedan od prvih i stalnih ciljeva borbi radničkog
pokreta Još u devetnaestom veku je osvojena formula 8+8+8 (osam sati rada osam
sati odmora i osam sati slobodnog vremena) No u najnovije vreme je krenula borba
za očuvanje stečenog prava Različite okolnosti su navodile poslodavce da pokušaju
da reorganizuju radno vreme Rečit primer je postsocijalistička tranzicija prelazak sa
javne na privatnu svojinu i narastanje nove samonikle kapitalističke klase u
postsocijalističkim zemljama koja je želela da se naprečac obogati Tako nešto je u
tranzicionim uslovima najlakše izvodivo smanjivanjem zarada i produžavanjem
radnog vremena Novobogataši su svoje bogatstvo sticali najčešće i sivoj ili polusivoj
zoni poslovanja mimo kontrole ali ponekad i uz blagoslov državnih struktura
Tranzicija nije bila jedini razlog ovome tehnološki razvoj je takođe nosio
svoje breme Razvijeni deo sveta je već zašao duboko u digitalnu eru čime je otvorio
kanale preobražaja ne samo domaće već i globalne privrede Tehnološke promene
prate i mnoge nove ideje poput fleksibilizacije rada i radnog vremena Tehnološka
nezaposlenost koju je uočio Kejns još tridesetih godina XX se daljim naučno-
tehničkim razvojem sve više zaoštrava Tome joj pomažu nova tehnološka rešenja
koja polako ali sigurno izbacuju živi rad iz proizvodnog procesa Ovo se posebno
radikalizuje u trećoj i naročito četvrtoj industrijskoj revoluciji
Razvoj elektronike i kasnije digitalnih tehnologija omogućava da se čovek
sve više potiskuje iz radnog procesa Ovde se dakle ne govori isključivo o
potiskivanju fizičkog ada već sve više i o potiskivanju visokostručnog rada
Praktično mnogi poslovi od onih koje obavlja nekvalifikovani nosač do onih koje
vrši usko i visoko specijalizovan inženjer matematičar ili hirurg sada mogu biti
potisnuti i zamenjeni sofisticiranim mašinama podržanim kompjuterskim
tehnologijama i veštačkom inteligencijom
I ne samo to nove tehnologije na prvi pogled deluju revolucionarno otvaraju
šanse velikom broju onih koji ispadaju iz regularnog radnog odnosa Nude se nova
rešenja za pronalaženje sada novih poslova koje je moguće raditi van prostorija
poslodavca od kuće Komunikacije poslodavca i izvršioca se obavlja posredstvom
interneta Na prvi pogled vrlo komforno zaposlenje Malo detaljniji uvid ipak
pokazuje da se taj komfor obija o glavu angažovanim radnicima koje sada ne
možemo ni nazivati a još manje smatrati zaposlenima Oni mogu biti sve drugo samo
ne to Oni su naprosto samo angažovani obični izvođači radova Regularno
zaposleni u današnje vreme u startu već imaju neka prava poput prava na bolovanje
godišnjeg odmora prava na bezbedan rad socijalnog i zdravstvenog osiguranja itd
Dakle na Istoku su na delu novi oblici prvobitne eksploatacije dok se na
Zapadu razvijaju nove forme neoliberalnog izrabljivanja radnika Zajedničko im je da
i jedni i drugi žele da ozakone eksploataciju Prvi to čine na otvoren a drugi na
perfidan način
Jedan od najbogatijih ljudi sveta Karlos Slim [20] predlaže skraćivanje radne
nedelje kao moguće rešenje problema tehnološke nezaposlenosti kojem pridružuje i
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
128
kasniji odlazak u penziju koji bi mogao da bude i posle sedamdesete godine On
smatra da manje radnih sati po radniku utire put otvaranju novih radnih mesta za
rastući broj nezaposlenih Pored ovoga benefit skraćivanja radnog vremena bi bilo i
više slobodnog vremena Ovim bi se rad humanizovao jer bi radnici imali više
vremena za sebe i svoju porodicu uključujući i vreme za stručno usavršavanje
kulturno uzdizanje hobi ili rekreaciju
Ovaj model ne izgleda nerealno Ključni problem je što on nije ostvariv
jednovremeno u čitavom svetu zbog neravnomerne ekonomske i tehnološke
razvijenosti različitih zemalja U ovom momentu njega bi mogle sebi da priušte samo
najbogatije zemlje Ostatak sveta bi morao da se zadovolji manje radikalnim merama
Naravno ovo bi podrazumevalo spremnost vlasnika kapitala da svoj profit podele sa
radnicima da manje ostavljaju za ličnu potrošnju a više za investicije i plate
radnicima Obavljeno je i nekoliko eksperimenata na ovu temu sa manje ili više
uspeha Primera radu neka preduzeća iz Geteborga u Švedskoj su skratila radno
vreme i na račun toga zaposlila nove radnike [20] Ovo je rezultiralo povećanjem
produktivnosti tako da oni ne žele da se vraćaju na staro Opet s druge strane bilo je i
manje uspešnih pokušaja što ukazuje na brojnost teškoća u realizaciji ove ideje
Slična iskustva postoje već dosta dugo Još je Henri Ford pre stotinak godina
uveo u svoju kompaniju petodnevnu radnu nedelju Iako je malo ko verovao da će
eksperiment uspeti Ford je konstatovao da kraće radno vreme povećava produktivnost
njegovih zaposlenih Njegov zaključak je bio da je odmorni radnik ujedno i efikasniji
On je otvoreno govorio da treba da se oslobodimo shvatanja da je slobodno vreme za
radnike ili gubljenje vremena ili klasna privilegija Očigledno da ga je doživljavao kao
neku vrstu nužnosti za efikasno odvijanje radnog procesa Ideju skraćivanja radnog
vremena u u teorijskoj ravni ima dugu predistoriju Nju su pre više od jednog veka
promovisali K Marks Dž S Mil i Dž M Kejns [21]
Istraživanje sprovedeno u Hrvatskoj [22] objavljeno 2019 god je pokazalo
da dve trećine ispitanika ponekad radi prekovremeno te da se taj rad ne vidi kroz radne
naloge i ne plaća u 40 slučajeva Nalazi se da je gotovo 60 ispitanika radilo i po
deset sati dnevno a trećina i više od dvanaest sati A da čak 59 njih odgovara na
službene mejlove van radnog vremena Više od polovine ispitanika ne utiče na
utvrđivanje radnog vremena nisu sigurni oko svojih prava te nisu bili u mogućnosti
da u celini iskoriste svoj godišnji odmor Indikativno je da gotovo polovina njih
smatra da bi skraćivanje radne nedelje i radnog vremena imalo pozitivan uticaj na
njihovo zadovoljstvo i produktivnost na poslu posebno kod zaposlenih u privatnom
sektoru
Da je ovakva ideja i te kako smislena pokazuje i jedno medicinsko
istraživanje iz Australije [23] Cilj ovog istraživanja je bio da se istraži koje je
optimalno radno vreme za radnike srednjih i starijih godina Utvrđeno je da radno
vreme do 25-30 sati za muškarce i 22-27 sati za žene pozitivno utiče na kognitivne
sposobnosti Preko toga rezultati su slabiji To znači da bi rad sa skraćenim radnim
vremenom bio efikasan u održavanju kognitivnih sposobnosti radnika ili preciznije
da previše radnog vremena može imati negativne efekte na kognitivno funkcionisanje
U ovakvom slučaju bi se postigla veća produktivnost kada bi se za starije radnike
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
129
skratilo radno vreme Postoje istraživanja koja tvrde da podizanje starosne granice za
penzionisanje može potencijalno ublažiti slabljenje kognitivne funkcije s obzirom da
rad vrši kontinuiranu intelektualnu stimulaciju [24] [25]
Važno pitanje koje se može postaviti je bdquokoji se problemi rešavaju
skraćivanjem radnog vremenaldquo Bregman navodi sledeće benefite [21] na prvom
mestu je stres ljudi koji rade manje su zadovoljniji svojim životom Sa kraćim radnim
vremenom se dešava manje grešaka koje dovode do povređivanja radnika Na ovaj
način se mogu ublažiti periodi recesija tako što će više ljudi moći da sačuva posao sa
kraćim vremenom rada Kada je kraće radno vreme u posao se uključuje više žena
čime se podstiče rodna ravnopravnost i emancipacija žena Sve je veći udeo starijih
koji žele da rade jer to utiče povoljno na njihovo opšte zdravstveno stanje Prisustvo
društvenih nejednakosti je evidentno u zemljama sa dugim radnim vremenom
njegovim
6 Pitanje obaveznog prihoda
Osnovni univerzalni ili obavezni prihod predstavlja redovno plaćanje svim
licima nezavisno od njihove imovine ili materijalnog stanja Njegove osnovne
karakteristike su univerzalnost (sleduje svima bez obzira na imovinsko stanje)
bezuslovnost (nema ograničenja za njegovo dobijanje) i adekvatnost (dovoljan je da
štiti od siromaštva) [26] Univerzalni osnovni prihod mnogima zvuči vrlo primamljivo
s obzirom da u sebi sadrži davnašnju ideju socijalne pravde koja bi trebalo da bude
odgovor na rastuće društvene nejednakosti izazvane ubrzanim tehnološkim razvojem
Mnogi u njemu vide instrument koji bi mogao da ublaži posledice masovnih
otpuštanja radnika nastalih digitalnom automatizacijom proizvodnje Primena
univerzalnog osnovnog prihoda bi zamenila mnoga socijalna davanja koja padaju a
teret države tipa dečjih dodataka invalidnina pomoći za nezaposlene đake i
studente nisko plaćene radnike ili stare itd
Bezuslovni obavezni prihod je postao aktuelna tema iz dva razloga Prvi je
globalna ekonomska kriza koja ima za posledicu rast nezaposlenosti i opadanje
prihoda stanovništva razvijenih zemalja Drugi razlog je što razvoj najnovije
generacije digitalnih tehnologija preti da će u velikoj meri eliminisati živi rad iz
proizvodnog procesa i to ne samo nižekvalifikovane radne snage već i onih čiji su
poslovi do sada bili dobro plaćeni Sve navodi na to da ekonomski rast i rast broja
radnih mesta već u najbližoj budućnosti neće biti u pozitivnoj korelaciji [27]
Ključni ciljevi uvođenja obaveznog prihoda [28] bi bili obezbeđivanje
osnovnog nivoa ekonomske sigurnosti radi smanjivanja društvenih nejednakosti i
promovisanja solidarnosti u vreme rapidnih tehnoloških promena pojednostavljivanje
sistema socijalne zaštite smanjivanje administrativnih troškova i rešavanje poreskih
neujednačenosti smanjivanje stigmatizacije kroz univerzalne bezuslovne koristi
Jedan od efikasnih načina za njeno sprovođenje bi mogla da bude tzv redistributivna
pravda koja bi se ostvarivala kroz progresivno oporezivanja visokih prihoda
nasledstva ili poklona kroz akcize socijalne doprinose i slične mehanizme Piketi
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
130
navodi da u središtu svakog značajnog političkog preokreta leži poreska revolucija
[29]
Tu se upravo ogleda važnost državne politike koja bi trebalo da u vreme kada
nove tehnologije izbacuju veliki broj ljudi iz radnog procesa preduzme neophodne
mere radi kontrolisanja tokova društvenih nejednakosti Naravno za nešto ovakvo bi
trebalo da postoji globalni konsenzus što iz današnje perspektive nije lako ostvarivo s
obzirom da u svetu paralelno egzistira veliki broj različitih civilizacija sa različitim
sistemima vrednosti ali i različitim ekonomskim i političkim sistemima Neke od njih
se nalaze u permanentnom sukobu te teško da može da se očekuje bilo kakav
ozbiljniji dogovor među njima na ovu temu [30] Lokalne akcije bi bile ograničenog
domašaja s obzirom da je kapital veoma mobilan i sklon da se seli na lokacije na
kojima je bezbedniji kao što su razni poreski rajevi i slična mesta
Bregman [21] smatra da je došlo vreme da se razmišlja o obaveznom
bezuslovnom prihodu za sve ljude Njegova argumentacija je da veća fleksibilizacija
rada nameće pitanje veće egzistencijalne sigurnosti Čak i prihodi srednje klase koju
uglavnom čine visokoobrazovani postaju sve manji ona već sada živi sa dugovima
što u dugoročnoj perspektivi nije održivo Polazi od toga da se rastuće nejednakosti
mogu razrešiti tako što će se dati onima koji nemaju Smatra da je kapitalizam je već
stigao do onog nivoa kada je moguće svakom pojedincu pružiti sigurnost osnovnog
prihoda Bregman vidi da bi to trebalo da bude cilj njegovog razvoja U tom kontekstu
bi obavezan prihod trebalo posmatrati kao dividendu za napredak omogućen krvlju
znojem i suzama prošlih generacija s obzirom da je naš uložen trud zaslužan samo za
deo našeg prosperiteta jer su sadašnje generacije bogate zahvaljujući znanju i
socijalnom kapitalu koje su nam ostavile prethodne generacije Zaključuje da
bogatstvo pripada svima nama a osnovni prihod omogućava da ga delimo Ono što je
bila Marksova anticipacija stanja na kraju istorije kada kapitalizam maksimalno
razvije svoje snage sada Bregman vidi kao realnost koja je veoma blizu Ubrzavanje
tehnološkog razvoja podstaknutog robotizacijom i veštačkom inteligencijom čini
realnim ono što je korporacija RAND uticajni think tank predvidela da će u
budućnosti samo 2 stanovništva moći da proizvede sve što je potrebno društvu To
znači da bi uskoro rad mogao biti rezervisan za elitu ili gledano iz Marksove
perspektive da će rad postati dokolica
Ovome treba dodati i to da iako ideja obaveznog prihoda lepo zvuči mnogima
nije prihvatljiva Suštinska primedba se sastoji u tome što se njime degradira sam rad
jer je posao koji neko obavlja suštinska kategorija koja mu određuje identitet daje
njegovom životu smisao tako što ga stavlja na određenu poziciju unutar društvene
strukture [31] Može mu se prigovoriti i da deluje demotivišuće Izlaskom iz radnog
procesa se produbljuju nejednakosti s obzirom da u dinamičnim razvojnim periodima
znanja onih koji privremeno napuštaju radni proces brzo zastarevaju
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
131
7 Zaključak
Ranije industrijske revolucije su ukidale jedne poslova ali su zato uvodile
neke nove tako da se radna snaga prebacivala iz jednih delatnosti u druge Napredak
nije nužno značio povećavanje nezaposlenosti Prateći tu logiku i od savremenog
tehnološkog razvoja se očekivalo da će razviti neke nove poslove na kojima bi bio
angažovan veliki broj ljudi koji bi sada u novim delatnostima obezbeđivali sopstvenu
egzistenciju S druge strane već na samom početku je bilo vidljivo da će nastupajući
talas četvrte industrijske revolucije smanjivati potrebu za mnogim zanimanjima što
znači da će a tržište rada biti zapljusnuto radnicima čiji se radni profili neće tražiti
Sada se mnogi poslovi naprosto gase a da se ne stvaranju nova zanimanja ka kojima bi
bio usmeren višak radnika Nova tehnologija uspeva da zameni ogroman broj radnika
a da zauzvrat ne nudi zadovoljavajuće rešenje za one koji su ostali bez posla
Da bi se predupredili potencijalno neželjeni ishodi razvoja tipa masovne
nezaposlenosti ili porasta društvenih nejednakosti bitno je da s jedne stane
preduzeća pruže punu podršku svojim radnicima i da im pomognu da se pripreme za
nadolazeće tehnologije Prekvalifikacija i usavršavanje ne bi trebalo da bude samo
lična stvar radnika Ulaganjem u zaposlene i njihovu radnu kompetentnost gradi se
ljudski kapital svake pojedinačne radne organizacije U ovome aktivnu ulogu treba da
imaju i preduzeća koja treba da nastupe sa programima podrške S druge strane i
vlade u ovom procesu imaju značajnu ulogu s obzirom da treba da stvore povoljan
ambijent za prilagođavanje radnika novonastajućim okolnostima Zavisno od
dostignutog stepena ekonomskog i tehnološkog razvoja svaka vlada bi trebalo da
zaštiti u meri u kojoj je to moguće sopstveno radništvo Time se pored političkih
poena koji ovde predstavljaju nužno zlo obezbeđuje održavanje kakve ndash takve
socijalne ravnoteže i socijalnog mira
Istraživanje prezentirano na Svetskom ekonomskom forumu 2018 godine
[32] kazuje da gotovo polovina kompanija očekuje da će se već do 2022 godine zbog
automatizacije rada smanjiti broj postojećih zaposlenih u sadašnjim zanimanjima S
druge strane 38 kompanija očekuje da svoju radnu snagu dopuni za nove poslove
koji će dovoditi do daljeg uvećanja produktivnosti Pri tome postoji namera da se novi
radnici angažuju na fleksibilniji način za rad van sedišta organizacije i
decentralizaciju poslovanja Ove ideje ukazuju na neoliberalni koncept rešavanja
trenutno aktuelnog problema na nameru da se ostvare što je moguće manji troškovi
(fleksibilno angažovanje van sedišta organizacije i sl) ne bi li se time ostvario što je
moguće veći profit Naravno ovakav pristup će voditi ka rastućem osiromašivanju
zaposlenih i uvećanju društvenih nejednakosti
Očigledno da je vreme da se razmišlja o alternativnim strategijama razvoja
Savremeni razvoj već otvara doduše samo najrazvijenijim zemljama mogućnost da
primene mere poput skraćenog radnog vremena ili obaveznog bezuslovnog prihoda
Ostaje veliki problem što je na delu neravnomeran ekonomski i tehnološki razvoj
savremenog sveta i što nije načeto pitanje podele bogatstva koje se nalazi u rukama
najbogatijih pojedinaca i porodica Dok se to ne desi ove teorije ostaju u domenu
utopije ali utopije koja bi mogla lako da se pretoči u realnost posebno ako se ostvare
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
132
predviđanja korporacije RAND o tome da roboti i veštačka inteligencija preuzmu
ogromnu većinu poslova u industrijskoj proizvodnji i uslužnim delatnostima
Literatura
[1] Miladinović Slobodan Ima li mesta za sve socijalne implikacije savremenog
populacionog rasta Društvo i prostor Urbani i ruralni prostor Ekonomski pravni i
organizacioni prostor Beograd Srpsko sociološko društvo Institut za uporedno
pravo Novi Sad Filozofski fakultet 2015 str 390-403
[2] Smith Adam An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations
Edited by S M Soares Meta Libri Digital Library 2007
[3] McLuhan Marshall The Gutenberg Galaxy The Making of Typographic Man
University of Toronto Press Scholarly Publishing Division 1962
[4] Ricardo David On the Principles of Political Economy and Taxation Batoche
Books Kitchener 2001 p 284
[5] Marks Karl Kapital Prosveta Beograd 1987
[6] Lister R (ed) Charles Murray and the underclass the developing debate London
IEA Health and Welfare Unit in association with the Sunday Times 1996 pp 24-35
httpwwwcivitasorgukpdfcw33pdf
[7] Keynes John Maynard Essays in Persuasion W W Norton amp Company New
York and London 1961 p 364
[8] Bourdiue Pierre Signalna svetla prilozi za otpor neoliberalnoj invaziji Zavod za
udžbenike i nastavna sredstva Beograd 1999
[9] Standing Guy The precariat ndash The New The New Dangerous Class Bloomsbury
Academic London 2011
[10] Standing Guy A Precariat Charter From Denizens to Citizens London
Bloomsbury Academic 2014
[11] Klaus Schwab The Fourth Industrial Revolution what it means how to respond
Foreign Affairs 12 2015 httpswwwforeignaffairscomarticles2015-12-12fourth-
industrial-revolution
[12] Giddens Antony The Class Structure of Advanced Societies
LondonHutchinson London 1973
[13] Girdino DA Everly GS Dusek DE Controlling Stress and Tension Needham
Heights MA Allyn amp Bacon 1996
[14] Freudenberger H J Staff burn-out Journal of Social Issues 30 1974
[15] Ginsburg S G (1974) The problem of the burned-out executive Personnel
Journal 48 1974 598-600
[16] Mrđa Anđela Sagorevanje na poslu 2019 httpsgalaksijanovarssagorevanje-
na-poslu
[17] Mexi Maria The platform economymdashtime for decent lsquodigiworkrsquo Social Europe
2020 httpswwwsocialeuropeeuthe-platform-economy-time-for-decent-digiwork
[18] Duczyński Maciej Gig Economy Definition Statistics amp Trends 2020
httpszetycombloggig-economy-statisticsgclid=Cj0KCQiA48j9BRC-
ARIsAMQu3WQbQhD_QMOsqZIIyKmA9O3WXCDb3uEtCQJYT2kreBXnwyrID0
3qIx0aAnpQEALw_wcB 19 05 2020
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
133
[19] Chaibi Leiumlla A proposal to legislate for the rights of platform workers Social
Europe httpswwwsocialeuropeeua-proposal-to-legislate-for-the-rights-of-
platform-workers 16 11 2020
[20] Petrović Jelena Skraćena radna nedelja - mač sa dve oštrice RTS 18 08 2016
httpswwwrtsrspagestoriessrstory125drustvo2422789skracena-radna-nedelja--
-mac-sa-dve-ostricehtml
[21] Bregman Rutger Utopia for Realists The Correspondent 2016
wwwbasinkomstpartietorg
[22] Savez samostalnih sindikata Hrvatske Predgovor saveza samostalnih sindikata
Hrvatske De Spiegelaere Stan and Piasna Agnieszka Zašto i kako skratiti radno
vrijeme Savez samostalnih sindikata Hrvatske Zagreb 2019
[23] Kajitani Shinya McKenzie Colin and Sakata Kei Use It Too Much and Lose
It The Effect of Working Hours on Cognitive Ability Melbourne Institute of Applied
Economic and Social Research 2016
[24] Potter GG Helms MJ Plassman BL Association of job demands and
intelligence with cognitive functioning measures among men in late life Neurology
70(19 part2) 2008 1803ndash1808
[25] Small GW What we need to know about age related memory loss British
Medical Journal 324 (7352) 2002 1502ndash1505
[26] Gentilini Ugo Grosh Margaret Rigolini Jamele and Yemtsov Ruslan (Eds)
(2020) Exploring Universal Basic Income A Guide to Navigating Concepts
Evidence and Practices International Bank for Reconstruction and Development -
The World Bank
[27] Arthur Don Basic income a radical idea enters the mainstream Research paper
series 2016ndash17 Parliamentary Library Department of Parliamentary Services
Canberra 2016
[28] Bowman D Mallett S Cooney-OrsquoDonoghue D Diversion Ahead Change Is
Needed but That Doesnrsquot Mean That Basic Income Is the Answer In Klein E Mays
J Dunlop T (eds) Implementing a Basic Income in Australia Exploring the Basic
Income Guarantee Palgrave Macmillan Cham 2019 httpsdoiorg101007978-3-
030-14378-7_6
[29] Piketi Toma Kapital u XXI veku Akademska knjiga Novi Sad 2015
[30] Huntington Samuel P The clash of civilizations and the remaking of world
order Simon amp Schuster Inc New York 1996
[31] Meyer Henning No Need For Basic Income Five Policies To Deal With The
Threat Of Technological Unemployment 27 March 2017
httpswwwsocialeuropeeu201703no-need-basic-income-five-policies-deal-threat-
technological-unemployment
[32] World Economic Forum (2018)ldquoThe future of jobs reportrdquo Insight report Centre
for the New Economy and Society
www3weforumorgdocsWEF_Future_of_Jobs_2018pdf
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
134
Dr Dijana Štrbac30 Lazar Živković MSc31 Prof dr Đuro Kutlača32
METODOLOGIJE ZA MERENJE NAUČNOTEHNOLOŠKIH I
INOVACIONIH AKTIVNOSTI
Apstrakt Metrika nauke tehnologije i inovacija od ključnog je značaja za
uspešno kreiranje i implementaciju javnih politika i programa u brojnim oblastima -
privredni razvoj obrazovanje istraživanje i razvoj međunarodna naučnotehnološka
saradnja Preduzeća nevladine organizacije i pojedinci takođe koriste pokazatelje
razvoja nauke tehnologije i inovacija prilikom donošenja odluka u svom opsegu
delovanja Otuda nameće se neophodnost boljeg razumevanja različitih pristupa u
oceni složenih aktivnosti u domenu nauke tehnologije i inovacija U radu su
predstavljeni osnovni načini za merenje inputa i autputa naučno-istraživačkog rada
tehnološkog progresa i inovacija Sve metodologije su svrstane u tri široke grupe
inovacione ankete pojedinačni pokazatelji naučnotehnološkog razvoja i kompozitni
indikatori Za svaku od navedenih grupa objašnjene su glavne karakteristike kao i
međunarodno prihvaćene metodologije i standardi za njihovo obuhvatanje i merenje
Ključne reči nauka tehnologija i inovacije (NTI) ankete o inovacijama
naučnotehnološki indikatori kompozitni indikatori
METHODOLOGIES FOR MEASURING SCIENTIFIC
TECHNOLOGICAL AND INNOVATION ACTIVITIES
Abstract The metrics of science technology and innovation is of key
importance for the successful creation and implementation of public policies and
programs in numerous areas - economic development education research and
development international scientific and technological cooperation Businesses
NGOs and individuals also use indicators of scientific technological and innovation
development when making decisions in their scope of work Hence there is a need for
a better understanding of different approaches in the assessment of complex activities
in the field of science technology and innovation The paper presents the main ways
to measure the inputs and outputs of science technological progress and innovation
All methodologies are classified into three broad groups innovation surveys
individual indicators of scientific and technological development and composite
indicators For each of these groups the main characteristics as well as
30 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin dijanastrbacpupinrs 31 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin lazarzivkovicpupinrs 32 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin djurokutlacapupinrs
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
135
internationally accepted methodologies and standards for their coverage and
measurement are explained
Key words science technology and innovation (STI) innovation surveys
scientific and technological indicators composite indicators
1 Uvod
Tehnološke i inovacione aktivnosti označavaju se u literaturi kao osnovni
pokretač privrednog i društvenog razoja One su omogućile promenu načina na koji se
formiraju komparativne prednosti privreda pošto u savremenim uslovima privredni
razvoj sve više zavisi od znanja i njegove primene
Nivo tehnološke razvijenosti jedne države određuje bdquonjenu razvojnu
sposobnost konkurentsku poziciju u međunarodnoj podeli rada pregovaračku moć i
ugled sposobnost da zadrži svoje i privuče tuđe razvojne potencijalehellipi kao
posledicu svega toga nivo socijalnog mira uverenosti u budućnost i rastući kvalitet
životaldquo [1] Pri tome razvoj se dešava kao posledica rasta produktivnosti usled
primene naučnotehnoloških dostignuća a ne kao rezultat prostog uvećanja faktora
proizvodnje
U interesu svih svetskih ekonomija privrednih subjekata i privrednih sektora
je merenje i praćenje tehnoloških promena Rezultati do kojih se dolazi u procesu
merenja koriste za vođenje efikasnih javnih politika u oblasti privrednog razvoja
inovacija i naučnotehnološkog razvoja Planiranje evaluacija i implementacija brojnih
politika i programa u velikoj meri zavise od sprovedenih analiza u relevantnim
oblastima Na primer donošenje odluka o izdvajanjima iz državnog budžeta po
oblastima nauke u jednoj državi treba da bude zasnovano na performansama
konkretnih sektora i izboru prioriteta Posedovanje tačnih podataka o nivou razvoja
tehnologije u privrednim delatnostima ili preduzećima neophodno je u cilju donošenja
odluka vezanih za alokaciju finansijskih sredstava kreiranje inovativnih strategija ili
izbor budućih pravaca razvoja
Precizno predstavljanje obima intenziteta i pravaca naučnotehnoloških i
inovacionih aktivnosti izuzetno je teško pre svega zato što je reč uglavnom o
neopipljivim procesima Otuda naučnotehnološke aktivnosti se uglavnom mere na
indirektne načine Složen karakter tehnoloških aktivnosti može se objasniti i odlikama
inovacija u industriji 1) tehnološke promene imaju uticaj na implicitno i eksplicitno
znanje 2) izvori inovacija u preduzeću mogu biti interni ili eksterni 3) inovacije
mogu biti opredmećene u kapitalnim dobrima ili neopredmećene odnosno zasnovane
na znanju i iskustvu sadržanom u patentima licencama dizajnu naučno-istraživačkim
aktivnostima ili stručnim znanjima [2]
Veliki doprinos u postavljanju standarda za merenje naučnih i tehnoloških
aktivnosti dala je Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (Organisation for
Economic Co-operation and Development OECD) Ova međunarodna organizacija
razvila je niz priručnika koji su omogućili internacionalnu harmonizaciju metodologija
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
136
za merenje istraživačko-razvojnih inovativnih i tehnoloških aktivnosti kako na nivou
preduzeća tako i ma makro nivou Pregled relevantnih publikacija dat je u Tabeli 1
Tabela 1 OECD standardi za merenje naučnih i tehnoloških aktivnosti
Obuhvat Naslov publikacije
Istraživanje i
razvoj
Fraskati priručnik ndash smernice za prikupljanje i izveštavanje o
podacima iz oblasti istraživanja i eksperimentalnog razvoja
(Frascati Manual - Guidelines for Collecting and Reporting Data
on Research and Experimental Development)
Naučna
produktivnost
Kolekcija bibliometrijskih indikatora u nauci
(Compendium of Bibliometric Science Indicators)
Inovacije
Oslo priručnik ndash smernice za prikupljanje i interpretaciju podataka
o inovacijama
(Oslo Manual - Guidelines for collecting reporting and using data
on innovation)
Patenti
Priručnik za patente ndash korišćenje patenata kao naučnotehnoloških
indikatora
(Patent Manual - using patent data as science and technology
indicators)
Naučno-
istraživački
kadrovi
Kanbera priručnik ndash obuhvatanje ljudskih resursa u domenu nauke
i tehnologije
(Canberra Manual - Manual on the Measurement of Human
Resources Devoted to SampT)
Bilans
tehnoloških
plaćanja
Priručnik za bilans tehnoloških plaćanja ndash predlog standardnih
metoda za obuhvatanje i tumačenje podataka iz bilansa tehnoloških
plaćanja
(Proposed standard method of compiling and interpreting
technology balance of payments data)
Klasifikacija
industrije
prema
tehnološkom
nivou
Klasifikacija prerađivačke industrije na osnovu intenziteta ulaganja
u istraživanje i razvoj
(Classification of manufacturing industries into categories based
on RampD intensities)
Izvor sistematizacija autora
Inovaciona metrika ima za cilj da objasni raznovrsne procese u različitim
sektorima savremenog ekonomskog i društvenog sistema koji bi trebalo da se
zasnivaju na znanju i novim tehnologijama Za potrebe ovog istraživanja metodologije
za merenje tehnoloških i inovacionih procesa grupisane su u tri kategorije ankete o
inovacijama pojedinačni inovacioni i tehnološki indikatori kompozitni indikatori
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
137
2 Ankete o inovacijama
Glavni cilj anketa o inovacijama je prikupljanje širokog spektra podataka o
aktivnostima preduzeća u domenu unapređenja tehnoloških i netehnoloških aspekata
poslovanja Na taj način se analizira ponašanje kompanija vezano za inoviranje i
donošenje drugih povezanih poslovnih odluka a zatim se na osnovu reprezentativnog
obuhvaćenog uzorka donose generalni zaključci za makro nivo
Ankete o inovacijama omogućavaju prikupljanje širokog opsega podataka iz
relevantnih oblasti Razlog njihove primene jeste saznanje da podaci o istraživanju i
razvoju ne mogu u potpunosti opisati proces tehnoloških promena pošto inovacije
predstavljaju interaktivni proces koji uključuje različite vrste i izvore znanja [3]
Najpoznatija anketa za merenje inovacija u Evropi je bdquoIstraživanje
inovativnosti evropske zajedniceldquo (Community Innovation Survey CIS) Ona
predstavlja glavni statistički instrument za praćenje inovacija u Evropskoj uniji a
bazira se na definiciji inovacija iz Oslo priručnika Do 2016 godine CIS upitnik je
obuhvatao pitanja o inovativnim aktivnostima preduzeća odnosno o inovacijama
proizvodausluga procesa kao i organizacionim i marketinškim inovacijama Od
2018 godine u skladu sa promenom definicije inovativnosti iz Oslo priručnika CIS
upitnik prepoznaje samo inovacije proizvodausluga i inovacije procesa Prema novoj
metodologiji organizacione i marketinške inovacije spadaju u inovacije poslovnih
procesa Anketom su obuhvaćeni podaci o inovativnosti imajući u vidu vrste
preduzeća tipove inovacija izdatke za inovacije saradnju u inovativnim
aktivnostima limitirajuće faktore i drugo Upitnik se lansira počev od 1992 godine na
svake dve godine u svim državama članicama Evropske unije kao i u zemljama koje
su deo Evropskog statističkog sistema među kojima je i Srbija
Istraživanje o inovativnosti evropske zajednice uključuje brojne izvore
podataka 1) interne (u okviru preduzeća ili grupe preduzeća) 2) tržišne (dobavljači
klijenti konkurenti konsultanti i komercijalne laboratorije) 3) obrazovne i
istraživačke institucije (institucije visokog obrazovanja država javni i privatni
istraživački instituti) 4) druge izvore (konferencije sajmovi izložbe naučni časopisi i
tehničke publikacije profesionalna i industrijska udruženja) [4]
Republički zavod za statistiku Srbije sprovodi CIS istraživanje od 2006
godine pod zvaničnim nazivom bdquoIstraživanje o inovacionim aktivnostima poslovnih
subjekata u Republici Srbijildquo Preduzeća koja učestvuju u ovom istraživanju imaju
zakonsku obavezu da daju ldquotačne kompletne i ažurne podatke koji po sadržini i
obliku odgovaraju zahtevima zvanične statistikerdquo a postoje i kaznene odredbe za
nedostavljanje podataka u zahtevanom roku ili davanje nepotpunih i netačnih
podataka [5]
Ankete o inovacijama su značajan merni instrument i u brojnim drugim
geografskim područjima Najveći iskorak je napravljen u Latinskoj Americi u kojoj je
2001 godine kreiran Bogota priručnik (Manual de Bogotaacute) koji je zasnovan na Oslo
priručniku ali prilagođen zemljama u razvoju Fokus Bogota priručnika je
prikupljanje podataka o organizacionim aspektima inovacija i inkrementalnim
inovacijama koje dovode do značajnog rasta produktivnosti [6]
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
138
U 2005 godini u nekoliko država Latinske Amerike sprovedene su ankete o
inovativnosti preduzeća ndash u Brazilu Argentini Čileu i Kolumbiji Glavni problem koji
se javio prilikom interpretacije rezultata ovih istraživanja leži u nemogućnosti tačnog
upoređivanja podataka između zemalja usled različitog uzorka u istraživanju Naime
ankete sprovedene u Brazilu i Čileu su uključivale preduzeća iz sektora prerađivačke
industrije i usluga dok su u druge dve zemlje Latinske Amerike bile obuhvaćene
samo firme iz prerađivačke industrije S druge strane obuhvat preduzeća se takođe
razlikovao Na primer Argentina je imala stratifikovan uzorak Kolumbija je
anketirala firme sa više od 10 zaposlenih a Brazil je obuhvatao firme sa više od 500
zaposlenih dok je za manje firme korišćena druga tehnika [7]
Mnoge azijske države sprovode inovacione ankete na osnovu pravila iz Oslo
priručnika Pri tome pionir je svakako Kina koja je prvo istraživanje sprovela 1995
godine a zatim su je sledile Južna Koreja Tajvan Singapur Malezija i Tajland
Istraživanja o inovativnosti preduzeća se realizuju i na afričkom kontinentu sa
najvećim uspehom u Južnoafričkoj republici a sa nešto skromnijim rezultatima u
Maroku Tanzaniji i Tunisu
Glavna prednost inovacionih anketa je što omogućavaju obuhvatanje velikog
broja podataka o tehnološkim promenama u poslovnom sektoru koji uključuju
ulaganja u inovacije ograničavajuće faktore vrste inovacija ciljeve i izvore sredstava
Međutim prilikom analize rezultata anketnog istraživanja inovacija treba imati u vidu
i nedostatke koji proističu iz subjektivnosti ispitanika odnosno iz načina prikupljanja
podataka Na primer kao jedan od glavnih pokazatelja koji proističe iz Istraživanja o
invativnosti evropske zajednice uzuma se procentualni udeo inovativnih firmi u jednoj
zemlji Međutim ovaj indikator ne ukazuje na obim u kom su preduzeća zaista bila
inovativna Osim toga CIS-u se često zamera da ne ukazuje na uticaj inovacija jer bi
bilo informativno utvrditi koliko su zaista inovacije uticale na produktivnost i
profitabilnost [8]
3 Pojedinačni inovacioni i tehnološki indikatori
Tehnologija i inovacije predstavljaju rezultate naučno-istraživačkih aktivnosti
što omogućava kreiranje brojnih pokazatelja za direktnu i indirektnu ocenu nauke
tehnologije i inovacija Indikatori u ovoj oblasti su se evolutivno razvijali i prema
vremenu nastanka mogu se podeliti u nekoliko grupa (Tabela 2) Prvu generaciju čine
pokazatelji zasnovani na linearnom modelu inovacija čiji je akcenat bio na inputima
kao što su izdaci za istraživanje i razvoj naučno-istraživački kadrovi i izdaci za
obrazovanje Tokom 70-ih i 80-ih godina 20 veka javlja se druga generacija
pokazatelja koju si činili patenti naučne publikacije novi proizvodi i procesi Treću
generaciju čine inovacione ankete indeksi i pokazatelji inovacionog kapaciteta U
četvrtu generaciju spadaju pokazatelji znanja nematerijalih ulaganja umrežavanja i
inovacionog ekosistema
Prema shvatanju OECD-a naučnotehnološki indikatori treba da pruže odgovore
na pitanja o naučnom i tehnološkom sistemu njegovoj internoj strukturi povezanosti sa
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
139
privredom i društvom kao i o nivou do kog on ispunjava ciljeve onih koji njime
upravljaju rade u okviru njega ili su na neki drugi način pod njegovim uticajem [10]
Pojedinačni naučnotehnološki indikatori doprinose sledećim aktivnostima
merenju rezultata i benčmarkingu - omogućavaju analizu pojedinih dimenzija
naučno-istraživačkog sistema tokom vremena kao i njegovo upoređivanje sa
drugim državama ili grupama država
informisanju donosilaca odluka u javnom sektoru ndash preko identifikacije ciljeva
određenih politika ali i ocene rezultata
informisanju donosilaca odluka iz poslovnog i nevladinog sektora
unapređenju istraživanja u oblasti društvenih nauka preko povećanja statističke
osnove za kreiranje modela i testiranje hipoteza [11]
Tabela 2 Evolucija metrike inovacija po generacijama
Prva generacija
Input indikatori
(1950-60)
Druga generacija
Autput indikatori
(1970-80)
Treća generacija
Inovacioni
indikatori
(1990-е)
Četvrta generacija
Indikatori procesa
(2000 + fokus u nastajanju)
Izdaci za IR
Naučno-
istraživački
kadrovi
Kapital
Tehnološki
intenzitet
Patenti
Publikacije
Proizvodi
Promene
kvaliteta
Inovacione
ankete
Indeksi
Benčmarking
inovacionog
kapaciteta
Znanje
Nematerijalna ulaganja
Mreže
Tražnja
Klasteri
Menadžment tehnike
Rizikpovraćaj
Dinamika sistema
Izvor [9]
Pojedinačni inovacioni i tehnološki indikatori se najčešće dele na inpute i autpute
Pri tome pod inputima se podrazumevaju ulazi kao što su ulaganja u istraživanje i
razvoj ili ljudski resursi dok se pod autputima podrazumevaju rezultati kao što su
publikacije patenti ili inovacije
Osim ove osnovne podele naučnotehnoloških indikatora na inpute i autpute postoje
i šira grupisanja Jedna od takvih podela je na inpute (inputs) autpute (outputs)
rezultate (results) i uticaj (impact) [12] Kod ove klasifikacije pravi se razgraničenje
između autputa rezultata i uticaja Pod autputima se podrazumevaju aktivnosti koji
nastaju kao posledica angažovanja inputa kao što su naučne publikacije i međunarodne
ko-publikacije Rezultati su posledice naučno-istraživačkih aktivnosti kao što su patenti i
citati Uticaj meri efekte koje inovacije i tehnologija imaju na privredni i društveni
razvoј Na primer porast životnog standarda rast produktivnosti ili rast
visokotehnološkog izvoza
U zemljama u razvoju postoje određene specifičnosti u oblasti metrike nauke
tehnologije i inovacija One proizilaze pre svega iz karakteristika nacionalnog
inovacionog sistema vezanih za dominantan udeo države u strukturi izdvajanja za
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
140
istraživanje i razvoj nedovoljnu saradnju između institucija četvorostrukog Heliksa i
nedovoljnu komercijalizaciju rezultata naučno-istraživačkih aktivnosti Otuda
pokazatelji načuno-istraživačkih i inovacionih aktivnosti u zemljama u razvoju trebalo
bi da se fokusiraju na analizu delova sistema koji će doprineti pretvaranju pozitivnih
tehnoloških promena u privredni rast
Veliki broj pojedinačnih naučno tehnoloških indikatora vezanih za istraživanje i
razvoj inovacije patente naučno-istraživačke kadrove i naučnu produktivnost razvijen
je u okviru prethodno pomenutih OECD priručnika koji omogućavaju međunarodno
standardizovane i uporedive mere Najčešće korišćen indikator svakako su ulaganja u
istraživanje i razvoj odnosno pokazatelj koji se u Fraskati priručniku terminološki
određuje kao bdquoukupni domaći izdaci za istraživanje i razvojldquo (Gross domestic
expenditure on RampD GERD) GERD obuhvata ukupne izdatke za istraživanje i razvoj
koji se sprovodi na teritoriji jedne države u odeđenom periodu od strane sva četiri
domaća sektora (državni poslovni visoko obrazovanje privatni neprfotni) i finansiranje
iz inostranstva a isključuje plaćanja za istraživanje i razvoj koji se sprovodi u
inostranstvu [13] Komponente ukupnih domaćih izdataka za istraživanje i razvoj
odnose se na izdatke pojedinačnih sektora i kreiraju sledeće pokazatelje
izdaci državnog sektora za istraživanje i razvoj (Government expenditure on
research and development GOVERD)
izdaci poslovnog sektora za istraživanje i razvoj (Business enterprise
expenditure on research and development BERD) i
izdaci sektora visokog obrazovanja za istraživanje i razvoj (Higher education
expenditure on research and development HERD)
izdaci privatnog neprofitnog sektora za istraživanje i razvoj (Private nonprofit
expenditure on research and development PNPRD)
U cilju obuhvatanja ukupnih budžetskih izdvajanja za istraživanje i razvoj Fraskati
priručnik uvodi indikator GBARD (Government budget allocations for RampD) koji
obuhvata izdvajanja iz državnog budžeta za istraživanje i razvoj koji se realizuje u svim
sektorima ndash državnom poslovnom privatnom neprofitnom visokom obrazovanju i
inostranstvu Otuda važno je razumevanje i razgraničenje indikatora GOVERD i
GBARD
Kompletna lista pojedinačnih naučnotehnoloških indikatora koje je razvio OECD
data je u Tabeli 3
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
141
Tabela 3 Osnovni naučnotehnološki indikatori definisani od strane OECD-a
Obuhvat Indikatori
Izdvajanja za istraživanje i razvoj
Ukupni domaći izdaci za IR (GERD) - u apsolutnom
iznosu od BDP-a godišnja stopa rasta po glavi
stanovnika
GERD-a finansiran od strane poslovnog sektora
države visokog obrazovanja inostranstva
GERD-a koji sprovodi poslovni sektor visoko
obrazovanje država neprofitni sektor
Ljudski resursi angažovani na
poslovima istraživanja i razvoja
Ukupni istraživači (FTE) - u apsolutnom iznosu godišnja
stopa rasta na hiljadu zaposlenih
Ukupni IR kadrovi (FTE) - u apsolutnom iznosu godišnja
stopa rasta na hiljadu zaposlenih
Ukupan broj istraživača
Broj žena istraživača
Broj žena istraživača kao od ukupnog broja istraživača
Izdvajanja za IR i ljudski resursi u
poslovnom sektoru
Izdaci poslovnog sektora za IR (BERD) - u apsolutnom
iznosu kao od BDP-a godišnja stopa rasta kao od
dodate vrednosti u industriji
Ukupan broj istraživača u poslovnom sektoru
Ukupan broj žena istraživača u poslovnom sektoru
Žene istraživači u poslovnom sektoru kao od ukupnog
broja istraživača
Ukupni istraživači u poslovnom sektoru (FTE) - u
apsolutnom iznosu godišnja stopa rasta kao od
ukupnog broja na hiljadu zaposlenih u industriji
Ukupni IR kadrovi u poslovnom sektoru (FTE) - u
apsolutnom iznosu godišnja stopa rasta kao od
ukupnog broja na hiljadu zaposlenih u industriji
Izdaci poslovnog sektora za IR u farmaceutskoj
industriji računarskoj elektronskoj i optičkoj industriji
vazduhoplovnoj industriji uslužnom sektoru
Izdvajanja za IR i ljudski resursi u
sektoru visokog obrazovanja
Izdaci sektora visokog obrazovanja za IR (HERD) - u
apsolutnom iznosu kao od BDP-a godišnja stopa rasta
Istraživači u sektoru visokog obrazovanja (FTE) -
ukupno godišnja stopa rasta kao od ukupnog broja
Ukupni IR kadrovi u sektoru visokog obrazovanja (FTE) -
ukupno godišnja stopa rasta
Izdvajanja za IR i ljudski resursi u
državnom sektoru Izdaci državnog sektora za IR (GOVERD) - u apsolutnom
iznosu kao od BDP-a godišnja stopa rasta
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
142
Istraživači u državnom sektoru (FTE) - ukupno godišnja
stopa rasta kao od ukupnog broja
Ukupni IR kadrovi u državnom sektoru (FTE) - ukupno
godišnja stopa rasta
Budžetska izdvajanja za IR
Ukupna budžetska izdvajanja za IR (GBARD)
Budžet za IR u namenskoj industriji kao od GBARD-a
Budžet za IR sa civilnom namenom kao od GBARD-a
Civilni GBARD za programe iz oblasti privrednog
razvoja oblasti zdravlja i zaštite životne sredine
obrazovne i socijalne programe svemirske programe
horizontalne istraživačke programe opšte univerzitetske
programe
Patenti
Broj trijadnih familija patenata
Broj PCT prijava patenata
Broj patenata u IKT sektoru
Broj patenata u biotehnološkom sektoru
Pokazatelji međunarodne trgovine
Farmaceutska industrija - uvoz izvoz trgovinski bilans
Računarska elektronska i optička industrija - uvoz izvoz
trgovinski bilans
Vazduhoplovna industrija - uvoz izvoz trgovinski bilans
Izvor [14]
4 Kompozitni pokazatelji
Kombinacijom više individualnih pokazatelja naučnotehnološkog razvoja
dobijaju se kompozitni odnosno složeni pokazatelji koji omogućavaju sagledavanje
pozicije zemlje u pogledu dostignutog tehnološkog i inovativnog nivoa Uglavnom se
izražavaju u obliku indeksa i brojne međunarodne organizacije imaju svoje inicijative u
ovoj oblasti
Brojni korisnici kompozitnih pokazatelja nemaju jasnu predstavu o tome kako
se oni formiraju i koliki je njihov informativni karakter To može stvoriti asimetriju
informacija između kreatora i korisnika ovih pokazatelja a otuda i njihovu slučajnu ili
namernu zloupotrebu U opštem slučaju kompozitni pokazatelj porede zemlje u
relativnim iznosima Otuda pad ili rast ranga određene države ne treba tumačiti kao
apsolutni pad ili rast u određenoj oblasti već kao relativnu promenu u odnosu na
kretanja u drugim državama
Kompozitni pokazatelji naučnotehnološkog razvoja često se određuju kao
indikatori produktivnih sposobnosti jer ukazuju na nivo produktivnih sposobnosti države
koje su uglavnom zasnovane na naučnotehnološkom razvoju Za potrebe ovog
istraživanja biće predstavljeni sledeći agregatni indikatori globalni indeks inovativnosti
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
143
sumarni indeks inovativnosti indeks ekonomije zasnovane na znanju globalni indeks
konkurentnosti i indeks tehnološkog ostvarenja
Globalni indeks inovativnosti (Global Innovation Index GII) kreiran je 2007
godine od strane Svetske organizacije za intelektualnu svoju Univerziteta Kornel i
međunarodne poslovne škole INSEAD kako bi se obuhvatio veći proj pokazatelja i
napravio iskorak u odnosu na pojedinačne tradicionalne mere U 2020 godini ovaj
indeks se izračunavao na osnovu 58 indikatora formiranih na osnovu bdquočvrstihldquo podataka
18 kompozitnih pokazatelja i 4 pitanja iz ankete Svetskog ekonomskog foruma
bdquoExecutive Opinion Surveyldquo [15]
Tokom vremena se menjao obuhvat indikatora na osnovu kojih se utvrđuje
Globalni indeks inovativnosti a trenutno uključuje dva indeksa ndash indeks inovacionih
inputa i indeks inovacionih autputa Svaki od ovih pod-indeksa sadrži nekoliko stubova
koji uključuju određene pojedinačne pokazatelje
1) Indeks inovacionih inputa ndash obuhvata 5 stubova odnosno elemenata privrede
koji omogućavaju inovativne aktivnosti U pitanju su sledeći stubovi institucije ljudski
resursi i istraživanje infrastruktura sofisticiranost tržišta i poslovna sofisticiranost
2) Indeks inovacionih autputa ndash uključuje rezultate inovativnih aktivnosti i ima
dva stuba znanje i tehnološki autputi i kreativni autputi (Slika 1)
Slika 1 Struktura Globalnog indeksa inovativnosti
Izvor [15]
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
144
Sumarni indeks inovativnosti (Summary Innovation Index SII) je razvila
Evropska komisija 2001 godine a njegove vrednosti se objavljuju u izveštaju
European Innovation Scoreboard Zahvaljujući svojim sastavnim elementima ovaj
indeks omogućava komparaciju istraživačkog i inovacionog potencijala evropskih
država kao i detaljniju evaluaciju pojedinih delova inovacionog ekosistema Sumarni
indeks inovativnosti obuhvata 27 indikatora koji su klasifikovani u 4 grupe (okvirni
uslovi investicije inovativne aktivnosti i uticaj) i 10 dimenzija inovativnosti Pregled
svih indikatora dat je u Tabeli 4
Tabela 4 Struktura Sumarnog indeksa inovativnosti
OKVIRNI USLOVI INOVATIVNE AKTIVNOSTI
Ljudski resursi Inovatori
Novi doktori nauka MSP sa inovacijama proizvoda ili procesa
Populacija starosti 25-34 sa tercijarnim
obrazovanjem
MSP sa marketinškim ili organizacionim
inovacijama
Celoživotno učenje MSP koja interno inoviraju
Atraktivni istraživački sistemi Povezanost
Međunarodne ko-publikacije Inovativna MSP koja sarađuju sa drugima
Top 10 najviše citiranih publikacija Javno-privatne ko-publikacije
Strani studenti doktorandi Privatno kofinansiranje javnih izdvajanja za IR
Okruženje pogodno za inovacije Intelektualna svojina
Širokopojasni pristup internetu PCT prijave patenata
Preduzetništvo vođeno šansama Prijave žigova
Prijave dizajna
INVESTICIJE UTICAJ
Finansiranje i podrška Uticaj zaposlenosti
Izdaci za IR u javnom sektoru Zaposlenost u delatnostima zasnovanim na znanju
Rizični kapital Zaposlenost brzo rastućih preduzeća iz inovativnog
sektora
Investicije firmi Uticaj prodaje
Izdaci za IR u poslovnom sektoru Izvoz srednje i visoko tehnoloških proizvoda
Izdvajanja za inovacije koje ne uključuju
IR
Izvoz usluga zasnovanih na znanju
Preduzeća koja sprovode obuke u cilju
razvoja IKT veština svojih zaposlenih
Prodaja inovacija proizvoda koje su nove za tržište i
nove za firmu
Izvor [16]
Indeks ekonomije zasnovane na znanju (Knowledge Economy Index KEI)
razvila je Svetska banka 1995 godine kao agregatni pokazatelj a ukazuje na nivo
razvoja države ili regiona u pogledu razvoja društva znanja Cilj ove metodologije jeste
da utvrdi koliko je okruženje podsticajno za usmeravanje znanja u svrhe privrednog
razvoja Indeks se izračunava na osnovu indikatora koji su svrstani u četiri stuba
ekonomije zasnovane na znanju ekonomski i institucionalni režim obrazovanje i
ljudski resursi inovacioni sistem i IKT U Tabeli 5 su predstavljeni indikatori koji čine
ovaj indeks
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
145
Tabela 5 Struktura indeksa ekonomije zasnovane na znanju
Stub Indikator
Ekonomski i
institucionalni režim
Carinske i necarinske barijere
Kvalitet regulative
Vladavina prava
Obrazovanje i ljudski
resursi
Stopa pismenosti odraslih
Upis u srednje škole
Upis na fakultete
Informaciona
infrastruktura
Broj telefona na 1000 stanovnika
Broj računara na 1000 stanovnika
Broj korisnika interneta na 1000 stanovnika
Inovacioni sistem
Naplate i plaćanja za tantijeme
Naučni radoviu tehničkim časopisima na milion stanovnika
Patentne prijave odobrene od strane USPTO na milion
stanovnika
Izvor [17]
Globalni indeks konkurentnosti (Global Competitiveness Index GCI) je jedan
od najstarijih i najpopularnijih agregatnih pokazatelja Objavljuje ga Svetski ekonomski
forum od 1979 godine u okviru Izveštaja o globalnoj konkurentnosti (Global
Competitiveness Report) Metodologija za izračunavanje ovog indeksa formulisana je u
okviru 12 stubova koji omogućavaju sagledavanje osnovnih pokretača dugoročnog
privrednog rasta Od ukupno 103 indikatora na osnovu kojih se izračunava ovaj indeks
47 se izvodi iz ankete Svetskog ekonomskog foruma bdquoExecutive Opinion Surveyldquo Na
Slici 2 su predstavljene komponente ovog indeksa Za potrebe detaljnije analize
naučnotehnoloških i inovativnih performasi najznačajniji je stub 12 ndash inovativne
sposobnosti Ovaj stub čine sledeći pokazatelji raznovrsnost radne snage nivo razvoja
klastera međunarodne ko-invencije saradnja između stejkholdera naučne publlikacije
patentne prijave izdvajanja za IR kvalitet naučno-istraživačkih institucija
sofisticiranost kupaca prijave žigova [18]
Indeks tehnološkog ostvarenja (Technology achievement index TAI) meri
nacionalne tehnološke kapacitete odnosno nivo tehnološke spremnosti jedne države da
učestvuje u stvranju društva zasnovanog na znanju Ovaj indeks je prvi put objavljen
2001 godine u okviru Izveštaja o ljudskom razvoju (Human development report) koji
objavljuje Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) Indeks se sastoji od osam
indikatora koji su svrstani u četiri dimenzije
- Kreiranje tehnologije ndash mereno brojem patenata odobrenih rezidentima po
glavi stanovnika i primanjima za licence i autorske honorare iz inostranstva
po glavi stanovnika
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
146
- Difuzija novijih inovacija ndash izračunata preko broja internet korisnika po
glavi stanovnika i udelom visokog i srednje visokog tehnološkog izvoza u
ukupmom izvozu
- Difuzija starijih inovacija ndash merena brojem telefona (fiksnih i mobilnih) po
glavi stanovnika i potrošnjom električne energije po stanovniku
- Veštine radne snage ndash utvrđeno prosečnim godinama školovanja kod
populacije starije od 15 godina i ukupnim upisom u visokoškolske ustanove
[19]
Slika 2 Globalni indeks konkurentnosti
Izvor [18]
Kompozitni indikatori imaju niz prednosti sumiraju više pojedinačnih
pokazatelja omogućavaju poređenja između država obezbeđuju predstavljanje rezultata
široj javnosti donose mogućnost analize pojedinih dimenzija i otuda praćenje kretanja
kroz vreme S druge strane s obzirom da je reč o agregatnim pokazateljima mogu uticati
na donošenje izuzetno pojednostavljenih zaključaka kao i ignorisati onih karakteristika
koje nisu kvantitativno merljive Otuda važno je kompozitne pokazatelje posmatrati kao
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
147
pojednostavljene indikatore performansi u određenim oblastima koje treba koristiti kao
polaznu tačku za dalju analizu
5 Ograničenja metrike nauke tehnologije i inovacija
Korišćenje pokazatelja nauke tehnologije i inovacija u procesu kreiranja
implementacije i evaluacije javnih politika ima određena ograničenja Pre svega odnos
između primenjenih indikatora i koncepata na koji se odnose nije savršen Naime
gotovo da ne postoji pokazatelj u oblasti nauke tehnologije i inovacija koji na idealan
način oslikava stvarnost Upravo zbog toga je neophodno korišćenje više različitih
pokazatelja i uključivanje kvalitativne analize
Još jedno ograničenje se odnosi na nepodudaranje vremena prikupljanja i
obrade podataka sa vremenom donošenja odluka Ovo je naročito vidljivo kod anketa o
inovacijama koje se sprovode svake dve godine a odluke u domenu inovativnosti
preduzeća se donose u mnogo kraćim vremenskih intervalima gotovo svakodnevno
Međutim vremensko kašnjenje postoji i kod drugih pokazatelja jer se oni uglavnom
izračunavaju na godišnjem nivou čime su donosioci odluka u najvećem broju slučajeva
ograničeni na metriku iz prethodne kalendarske godine
Indikatori nauke tehnologije i inovacija u zemljama u razvoju takođe imaju
svoja ograničenja imajući u vidu nedovoljan privredni rast i nerazvijenost nacionalnog
inovacionog sistema Takođe ove države često odlikuje i neadekvatnost statističkog
sistema i otuda nemogućnost prikupljanja potrebnih podataka izračunavanja i primene
pojedinih pokazatelja Osim toga u zemljama u razvoju naučno-istraživački sistemi se
uglavnom nalaze u procesu transformacije tako da je potrebno uključiti i indikatore koji
ukazuju na dinamiku sistema
Istraživanja su pokazala da postoje brojni limiti u prikupljanju podataka o
inovacijama u neformalnom sektoru i sektoru poljoprivrede Ovo je naročito izraženo u
zemljama u razvoju u kojima su ovi sektori uglavnom isključeni iz anketa o
inovacijama Jedan od razloga su svakako i problemi vezani za njihovo statističko
obuhvatanje što predstavlja izazov i za razvijene države
Takođe postoji i mogućnost da određeni indikator izgubi informativni značaj
koji je imao onda kada postane cilj naučnotehnološke politike Naime tada veliki broj
aktera traži način da brzo utiče na određeni pokazatelj preko primenjenih mera ili preko
izmena načina izračunavanja Tada se veštački menja vrednost tog pokazatelja bez
rešavanja uzroka koji su doveli do nepovoljnih statističkih trendova
6 Zaključak
Merenje nauke tehnologije i inovacija doprinosi kvantitativnoj analizi
nacionalnog inovacionog sistema omogućava međunarodna poređenja i kreiranje
preporuka za donosioce odluka Razvoj uporedivih i relevantnih indikatora naročito je
značajno za zemlje u razvoju koje uglavnom nisu u potpunosti uključile naučne dokaze
u strateške dokumente odnosno u sprovođenje relevantnih politika
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
148
Uspeh primene indikatora nauke tehnologije i inovacija zavisi od toga koliko
su oni dobro integrisani u strateške dokumente i upravljačke procese u ovoj oblasti
Takođe neophodan je kontinuirani monitoring i evaluacija ovih indikatora od strane
kreatora politika statističkih službi i šire javnosti U idealnom slučaju indikatori bi
trebalo da na što precizniji načini ukazuju na procese kreiranja primene i difuzije znanja
u nacionalnom inovacionom sistemu
Svaka od predstavljenih grupa indikatora nauke tehnologije i inovacija ima
svoje kako prednosti tako i nedostatke Ankete o inovacijama omogućavaju
obuhvatanje velikog broja podataka ali su istovremeno zavisne od subjektivnog
mišljenja obuhvaćenih preduzeća Individualni indikatori su uglavnom jednostavni i
omogućavaju obuhvatanje samo malog dela određene oblasti ili procesa Kompozitni
indikatori se dobijaju agregiranjem većeg broja individualnih indikatora čime se s jedne
strane gubi deo informativnosti a s druge strane obezbeđuje međunarodna uporedivost i
praćenje kroz duži vremenski period
Imajući u vidu navedena ograničenja indikatora moguće je formulisati sledeće
preporuke za kreatore politike u oblasti nauke tehnologije i inovacija
korišćenje većeg broja indikatora nauke tehnologije i inovacija imajući u
vidu njihove nedostatke i potrebe konkretnih politika
neophodnost formiranja okvira za obuhvatanje podataka o inovacijama u
neformalnom sektoru i sektoru poljoprivrede
uključivanje indikatora u strateške dokumente i upravljačke procese
kontinuirani monitoring i evaluacija obuvaćenih indikatora
povezivanje naučnotehnoloških i inovacionih indikatora sa ciljevima
privrednog rasta i razvoja
Savremene uslove karakterišu neprekidne promene prirode nauke tehnologije i
inovacija Otuda neophodno je da indikatori u ovoj oblasti uzmu u obzir ove promene
Naime u budućnosti je potreban razvoj novih indikatora koji će objasniti sledeće
procese sve veća multidisciplinarnost naučno-istraživačkog rada kreiranje
međunarodnih istraživačkih mreža jačanje povezanosti između nauke i industrije
mobilnost naučno-istraživačkih kadrova ocena efikasnosti instrumenata inovacionih
politika
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete
nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije
Literatura
[1] Matejić V ed (1989) Naučnoistraživački projekat Strategija tehnološkog
razvoja Jugoslavije do početka XXI veka Završni izveštaj Savez inženjera i
tehničara Jugoslavije Beograd
[2] Archibugi D and Pianta M (1996) Measuring technological change through
patents and innovation surveys Technovation 16(9) pp 451-468
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
149
[3] Radošević S (1999) Patterns of Innovative Activities in Countries of
Central and Eastern Europe An Analysis Based on Comparison of Innovation
Surveys Science Policy Research Unit University of Sussex Working Paper
No 34 Brighton
[4] Biagi F Pesole А and Stancik Ј (2016) Modes of Innovation Evidence
from the Community Innovation Survey Luxembourg Publications Office of
the European Union
[5] Zakon o zvaničnoj statistici Službeni glasnik RS br 1042009
[6] Chaminade C Lundvall BA amp Haneef S (2018) Advanced Introduction
to National Innovation Systems Cheltenham UK Edward Elgar Publishing
[7] Bogliacino F Perani G Pianta M amp Supino S (2010) Innovation and
Development The Evidence from Innovation Surveys Working paper of
BETA number 13 Bureau dEconomie Theacuteorique et Appliqueacutee UDS
Strasbourg
[8] Szunyogh Z (2009) Methodology of Innovation Surveys International
Scientific Conference Challenges for Analysis of the Economy the
Businesses and Social Progress Universitas Szeged Press
[9] Milbergs Е amp Vonortas Н (2004) Innovation Metrics Measurement to
Insight White Paper National Innovation Initiative 21st Century Innovation
Working Group
[10] Tijssen Р and Hollanders H (2006) Using Science and Technology
Indicators to support knowledge-based Economies United Nations University
Policy Brief UNU-MERIT
[11] Hall B amp Jaffe A (2012) Measuring Science Technology and Innovation
A Review A report prepared for the Panel on Developing Science
Technology and Innovation Indicators for the Future National Academies of
Science
[12] Danish Agency for Science Technology and Innovation (2014) Research and
Innovation Indicators 2014 Research and Innovation Analysis and
Evaluation 52014 Copenhagen
[13] OECD (2015) Frascati Manual 2015 Guidelines for Collecting and
Reporting Data on Research and Experimental Development The
Measurement of Scientific Technological and Innovation Activities OECD
Publishing Paris
[14] OECD (2020) Main Science and Technology Indicators Volume 2020 Issue
1 OECD Publishing Paris httpsdoiorg101787e3c3bda6-en
[15] Cornell University INSEAD and WIPO (2020) The Global Innovation Index
2020 Who Will Finance Innovation Ithaca Fontainebleau and Geneva
[16] European Commission (2020) European Innovation Scoreboard 2020
Luxembourg Publications Office of the European Union
[17] World Bank Institute Measuring knowledge in the worldrsquos economies
Knowledge assessment methodology and knowledge economy index
Knowledge for development program
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
150
[18] World economic forum (2019) The Global Competitiveness report 2019
Geneva
[19] Desai M Fukuda-Parr S Johansson C amp Sagasti F (2002) Measuring the
Technology Achievement of Nations and the Capacity to Participate in the
Network Age Journal of Human Develeopment Vol 3 No 1 pp 96-122
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
151
Mr Marija Radunović33
RELIGIJSKI KORIJENI EKONOMIJE EVROPE
Apstrakt Predmet istraživanja ovog rada je uticaj religije na razvoj jednog
(ekonomskog društvenog političkog ) područja Cilj rada je istražiti i ukazati na
veze između judejsko-hrišćanske religije i ekonomije Evrope Istražujući uzroke i
razloge širenja vjere koja je danas dominantna religija svijeta postavlja se pitanje
kako je prelazak sa politeizma na vjerovanje u jednog boga oblikovao današnju
civilizaciju Zapada Kako je hrišćanstvo od ldquojevrejske buntovničke sekterdquo u Palestini
postala jedna od najrasprostranjenijih svjetskih religija Zašto Da li je u osnovi
dominacije hrišćanstva nad svjetskim religijama sila ili milost Zašto baš
hrišćanstvo Iz strasti i(li) interesa Koji vrjednosni sistem i moralni okvir je
postavilo hrišćanstvo kao dominantnu religiju Starog kontinenta da ga mnogi autori
smatraju kolijevkom evropskog napretka i viševjekovne ekonomske moći Evrope
kojom je bdquopokorilaldquo svijet Zbog čega se judaizam smatra pretečom današnjeg
kapitalističkog društva Polazeći od pretpostavke da je sadašnjost moguće razumjeti
jedino dubokim razumijevanjem prošlosti detaljna istorijska antropološka analiza
društvenih i religijskih korijena (ekonomije) Evrope prikazana je u ovom radu
Ključne riječi judejsko-hriščanska religija ekonomija Evropa istorija ideja
kapitalizam
RELIGION ROOTS OF THE ECONOMY OF EUROPE
Abstract The basic research question of this paper is how does the religion
influence the development of a specific (social political economic hellip) region More
precisely how did the Judeo-Christian religion shape the economy of Europe
Analyzing the historical causes and reasons for the spread of Christianity throughout
the history this paper questions whether the Western civilization would be the same if
there were no itsrsquo Judeo-Christian roots What value system and moral framework
did Christianity set as the dominant religion of the Old Continent that many authors
consider it the cradle of European progress and the centuries-old economic power of
Europe with which it conquered the world Why is Judaism considered the
forerunner of todays capitalist society Starting from the assumption that the present
can be understood only with a deep understanding of the past a detailed historical
33 Univerzitet Donja Gorica Crna Gora marijaradunovicudgedume
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
152
anthropological analysis of the social and religious roots (economy) of Europe is
presented in this paper
Key words Judeo-Christian religion economy Europe history of ideas
capitalism
1 Uvod
Civilizacija je kompleksni sistem u čijoj osnovi leži jedinstvena kultura i
sistem vrijednosti iz kojih proizilazi duh kao vezivna nit naroda koji toj civilizaciji
pripadaju Kultura shvaćena u njenom suštinskom smislu proizilazi iz i ogleda se u
ritualima društvenim normama i običajima karakterističnim za određeno područje
Koja je uloga religije u razumijevanju civilizacije Kako objašnjava F Brodel
ldquoCivilizacija nije samo religija (iako je ona u srži svakog kulturnog sistema) Ona je i
umjetnost življenja i na hiljade stavova koji se ponavljajurdquo (Brodel 2001) Dakle
razumjevanje kulture jedne civilizacije zahtijeva i razumijevanje njenih korijena A
jedan od njenih nasušnih korijena je religija Religija oslikava i izražava društvene
strukture i ideje Oblikovanjem kulture religija (ne)posredno oblikuje i ostale
proizvode te kulture među kojima je i sama ekonomija Zato osnovno istraživačko
pitanje u ovom radu jesu hrišćanski osnovi evropske kulture s obzirom na značaj koju
je hrišćanstvo imalo za razvoj ove civilizacije Danas skoro tri četvrtine stanovništva
Evrope (722) su hrišćani Hrišćanstvo je takođe najrasprostranjenija svjetska
religija Ipak da li je od vajkada bilo tako Nastala oko prije 12000 god religija je
širom svijeta mijenjala svoje forme izraze ali njena suštinska uloga je uvijek bila
omogućiti moralni oslonac i jedinstvo zajednice kroz različita ponekad apstraktna i
nestvarna objašnjenja svijeta u kom su živjeli naši preci
Predmet istraživanja ovog rada je uticaj religije na uspon Evrope Tačnije
uticaj monoteističke hrišćanske religije na paradigmu Zapada Hrišćanstvo je religija
koja je od ldquobuntovničke sekterdquo u Palestini postala jedna od najrasprostranjenijih
svjetskih religija Nastala kao oblik pripovijedanja Isusa Nazarećanina njen primarni
oblik javlja se 1 god n e Ipak veliki uticaj na hrišćanstvo imao je judaizam Ako
svaki početak sadrži elemente starog pitanje je koliko starog (bdquojudaizmaldquo) ima u
Isusovim počecima ne samo vjerske već i društvene revolucije Vjekovima njegovo
učenje bilo je osuđivano njegovi poklonici gonjeni i mučeni Ipak danas je on ključna
vremenska stanica u računanju vremena makar u Zapadnoj civilizaciji Kako je Isus
bdquoprelomioldquo naše vrijeme i da li je to učinio on Da li bi put hrišćanstva bio isti kao
danas da u 4 vijeku rimski car Konstantin nije želio da ulije duh i vrati moralni stub
carstvu kog je ophrvao bdquomoral svinjcaldquo Kako je to uticalo na dalji razvoj Rimskog
carstva kao prvog oblika ujedinjenja Evrope Kao jedan od važnih doprinosa
hrišćanstva ovom svijetu a pogotovo Rimskoj imperiji smatra se vraćanje vrlini
moralu i duhovnim vrijednostima koje nijesu bile dominantno prisutne u Rimskom
carstvu Kako H Dž Vels objašnjava bdquoHrišćanstvo je nauka koja će igrati važnu
ulogu u našoj istoriji i koja će otvoriti oči ljudima i dati zamisao ujedinjenog svijetaldquo
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
153
(Vels 2006) Uloga hrišćanske vjere je od esencijalnog značaja za oblikovanje i
sudbinu Starog kontinenta i zato hipoteza ovog rada glasi Hrišćanstvo je u osnovi
jedinstva Evrope i viševjekovne dominacije paradigme Zapada nad svjetskim
poretkom
Sa ciljem dokazivanja uspostavljene hipoteze biće analizirano više
istraživačkih pitanja a u kontekstu društvenih istorijskih ekonomskih procesa koji su
izrodili specifičnu kulturu Zapada koja je (još uvijek) dominantna kultura svijeta
Kakva je veza hrišćanstva sa ekonomijom Evrope Koji su hrišćanski osnovi principa
ekonomije koja je izvor moći u današnjem svijetu
Metodologijom bdquoPutovanje vremenskim vozom (profesor Vukotić)ldquo34 u radu
će biti prikazano procesno nastajanje razvoj i širenje dominantne religije Evrope ndash
hrišćanstva Prolaskom prugom vremena kroz stanice koje su od suštinskog značaja za
razumijevanje uticaja vjere na uspon Evrope u ovom radu će se nastojati ukazati na
procese koje su započeli određeni istorijski događaji i čiji plod je današnja Zapadna
civilizacija Premda istoriju svijeta karakterišu brojni padovi ratovi konflikti
nestajanja civilizacija vrijeme teče i nosi klice prošlosti sve do danas a svaki kraj
jednog doba ujedno je i početak novog Svaka nova vremenska stanica sadrži elemente
svojih prethodnica Odnosno ono putuje i (pre)nosi gen naših predaka i najranijih
civilizacija Zato njihov uticaj na nas današnje nemoguće je zanemariti ukoliko
želimo suštinski razumjeti ono što jesmo Istorija je kako to objašnjava Hju Trevor-
Roper kontinuitet koji teče uprkos svim dešavanjima Dodaje bdquoSamo jedna stvar je
sigurna u istoriji a to je da nijedan istorijski proces ili istorijska promena nemaju
samo jedan uzrok sve zavisi ne samo od proste matematičke logike već od složene
hemije uzrokaldquo [3] Tako putovanje vremenskim vozom je putovanje kroz procese
(bdquohemiju uzrokaldquo ili mrežu društvenih ekonomskih političkih vjerskih
antropoloških ekoloških bioloških epidemioloških itd uticaja) koji su izrodili
sadašnjost i pojavnost koja se analizira Prenešeno na razmišljanje o hrišćanstvu
razumjeti ulogu hrišćanstva u usponu Evrope znači razumjeti procese koji su ga
izrodili i oblikovali ključne događaje u istoriji razvoja ove religije koji su je načinili
onim što ona jeste danas
2 Isus čovjek koji je bdquoprepolovioldquo vrijeme
2 1 Judejski korijeni učenja Isusa Nazarećanina (2000 god p n e)
Jevreji (Židovi) bili su semitski pastiri iz Ura (dolina Eufrata) koji su u Egipat
došli da bi našli nove pašnjake Porijeklom sa antičkog Bliskog istoka Jevreji u 18
vijeku p n e dolaze u Egipat gdje će se zadržati pola milenijuma U Egiptu su
proveli pola milenijuma Nakon što su Egipćani povratili nezavisnost od Hiksa kojima
su služili Jevreji Egipćani ih učiniše robovima Kao najamni radnici (robovi) Jevreji
34 Inovativna istraživačka metodologija koju je razvio prof dr Veselin Vukotić u čijoj srži su
induktivna analoška i deduktivna metoda istraživanja
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
154
su radili sve do 13 vijeka p n e kada se dogodio Egzodus kojim se u Starom zavjetu
označava izgnanstvo (izlazak) Jevreja iz Egipta pod vođstvom njihovog spasioca
Mojsija Mojsije osnivač jevrejske religije bio je vođa Jevreja na putu do obećane
zemlje ndash Palestine Na njegov poziv u potragu obećane zemlje krenuo je veliki broj
ljudi masa kojom je trebalo upravljati Legenda o Mojsiju kazuje da mu se Bog
(Jehova) obratio dok je čuvao ovce davši mu moć da egipatske Jevreje spasi od
ropstva u Egiptuhellip Kako bi veliki narod koji je za njim pošao držao ujedinjene na
okupu i u miru i toleranciji na gori Sinaj im je dao tablice koje predstavljaju osnov
jevrejske religije (Deset Božjih zapovijesti osnov Starog zavjeta) Kako to objašnjava
Hendrik Willem van Look u knjizi bdquoPovijest čovječanstvaldquo bdquoBožje zapovijesti je
napisao Mojsije na dvije table u ime Jehove koji je svom izraelskom narodu propisao
kako treba da živeldquo Jehova bestjelesni bog i otac svih ljudi sinonim je moralnog
savršenstva te je slušati božje zapovijesti i zakone bila je dužnost dobrog vjernika
Mojsije je uspostavljanjem moralnog jedinstva među Jevrejima od Sinajske gore
vodio svoje sljedbenike u Palestinu u grad mira ndash Jerusalim Kakve posljedice je ovo
naizgled nevažno izgnanstvo jedne vjerske i etničke grupe imalo po čitavi svijet
Spontano i iz života rađa se vjera čije propovijedanje će uspostaviti klice promjene
vjerske paradigme širom tadašnjeg svijeta Klica koja se duže od milenijuma razvijala
i čiji korijeni su isprepletani i osnov su brojnih drugih religija Postoji nešto
revolucionarno u Mojsijevom pokretu Naime judaizam je bio prva monoteistička
vjera a Jevreji prvi narod koji je obožavao jednog boga Da li je ovaj prelaz sa
paradigme mnogobožanstva (politeizam više bogova) na paradigmu jednog boga
(monoteizam jedan bog) klica vjere u apsolutnu jednu istinu koja će dugo dominirati
svjetskim poretkom te tako formirati različite društvene strukture
Koji elementi starog (elementi judaizma) su zadržani u novom
revolucionarnom učenju Isusa Nazarećanina koje će po njegovoj smrti nastaviti
njegovi sljedbenici takođe jevrejskog porijekla Čitavo učenje Isusa koji je i sam
jevrejskog porijekla oslanja se na Stari zavjet Govorivši u kratkim parabolama i
izrekama njegovo učenje oslanjalo se na Toru najvažniji judaistički spis koji je
propovijedao Mojsije Sva moralna načela hrišćanstva počivaju na Deset Božjih
zapovijesti te je ovo put prodora i uticaja judaizma na područja koja su prihvatila
hrišćanstvo To je način kako je jevrejska religija oblikovala način razmišljanja nas
Evropljana i pripadnika hrišćanske vjere uopšte Isus je propovijedao Božje carstvo
na zemlji koje se dostiže kroz ljubav prema bližnjem svom i poštovanje zapovijesti
koje je dao Bog Ovi moralni okviri ma koliko često njihova primjena bila dovođena
u pitanje u današnjem svijetu određuju odnose među ljudima i danas Kao i kod
judaizma i Isusovo učenje je monoteističko ndash učenje o jednom bogu U ovom prelazu
na monoteizam ali i dostizanju moralnog savršenstva i jedinstva kroz Deset Božjih
zapovijesti ogledaju se najveći uticaji judaizma na hrišćanstvo Kao što to nije bio
slučaj u judaizmu tako ni Isus nije propovijedao postojanje bilo kakvih posrednika
božjih izaslanika na zemlji Njegovo učenje po uzoru na judaizam nije znalo za
sveštenike hramove obrede niti bilo kakvo prinošenje žrtve sa svrhom pokajanja
Ipak birokratizacijom Isusovog učenja i njegovim prilagođavanjem postojećim
društvenim strukturama hrišćanstvo je uvođenjem autoriteta produbilo raskol između
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
155
judejskog i hrišćanskog učenja Okupljanje vjernika božjih sljedbenika učenika i
pokorenih božjoj nauci takođe je jedan od religijskih činova koji potiču od judaizma
Ovo je činio i Isus a potom je kroz crkvu ndash gdje su se ljudi okupljali na čitanje
molitve okupljanje vjernika bio način jačanja međusobnih veza među pripadnicima
ove vjere
Svaki novi intelektualni poredak inspirisan je počecima onog prethodnog Ili
kako Pol Konerton objašnjava bdquoSvaki početak sadrži element sjećanjaldquo Takav je
slučaj i sa učenjem Isusa koje je kasnije prilagođeno društvenim uslovima i
strukturama u kojima se razvijalo Religija predstavlja najvažniji element kolektivnog
pamćenja jedne zajednice Moralni okvir i duhovno jedinstvo jednog područja
pretočeni u rituale čine jedno od najsnažnijih oblika predanja i prenošenja vrjednosnog
sistema sa jedne generacije na drugu Religija je kako kaže Karl Marks opijum za
mase Ipak da li su današnje mahom božanske religije proizvod kolektiva ili pak
pojedinca Ideja je uvijek u glavi pojedinca a istorija nas uči da je religija bez obzira
na njen duhovni karakter proizvod života strasti i interesa pojedin(a)ca Takav je
slučaj i sa idejom hrišćanske nauke
2 2 Učenje Isusa Nazarećanina (0 do 33 god n e)
Sin nazaretskog tesara Ješua Nazaretski početkom nove ere počinje
propovijedati o spasenju ljudske dušehellip Legenda o Isusu Nazarećaninu kazuje da je
on proveo četrdeset dana u Judejskoj pustinji kako bi doživio duhovno čišćenje i
samospoznaju U Judejskoj pustinji se Isus spremao da javno djeluje i da širi svoje
učenje o carstvu nebeskom U srži proročkog učenja Isusa Nazarećanina bili su ljubav
i pravičnost jednog Boga koji među stanovnicima Zemlje ne pravi nikakve klasne
rasne vjerske razlike već ih kao svoju djecu sve voli jednako Isus je učio da se
ugovor sa Bogom ne može sklopiti te da u carstvu božjem na zemlji nema izabranog
naroda i povlašćenih Ovo posljednje je bio razlog što su se Jevreji protivili njegovom
učenju Takođe Isus je smatrao da iskonskom vjerniku nije potreban hram da bi
ispunio svoju svetu dužnost te da prinošenje žrtava svojstveno svim ranijim
religijama nije način iskupljenja za počinjene grijehehellip Pozivajući na ljubav mir
toleranciju Isus je svoje učenike pozivao da bdquohellip ljudi u svom bližnjem vide brata i
ljude jedinoga boga oca sveta živogldquo Ovakva nauka davala je vjeru i nadu rimskim
plebejcima ali i velikom broju robova koji su živjeli u carstvu Da li je to bio razlog
brzog Isusovog širenja etnički i vjerski raznolikim Rimskim carstvom
Društvena i vjerska konjuktura Rimskog carstva bila potpuno drugačija od
principa Isusovog učenja Car je bio vrhovni vođa božji izabranik čiji ime i lik su bili
predmet obožavanja Rimsko carstvo poznato je kao carstvo čiji je prosperitet ležao na
robovima stoga su klasne podjele bile veoma izražene Ne čudi da se Isusovo učenje
koje je prvobitno bilo ograničeno na ribare i njegove najbliže proširilo na Judeju a
potom i kroz ostale oblasti današnje Palestine i Sirije Davši nadu najsiromašnijima
zalaganjem za isposnički život otklon od materijalnog ali i bunt protiv svake klasne
segregacije hrišćanstvo se pokazalo kao svojevrstan buntovnički pokret koji se
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
156
svojom ideologijom zalagao za jednakost nasuprot izraženom klasnom sistemu koji je
vladao u tadašnjem Carstvu
Zbog čega je Isusovo bdquoopasno učenjeldquo prijetilo klicama promjena u Carstvu
Ovaj pokret pozivao je na promjenu dominantnog sistema vrijednosti koji je vladao u
Rimskom carstvu H Dž Vels to objašnjava na sljedeći način bdquoIsus je propovijedao
ne samo moralnu nego i društvenu revoluciju Htio je da izmijeni društveni poredakldquo
(Vels 2006) Njegovo učenje zahtijevalo je totalni obrt u načinu razmišljanja tadašnjih
bogataša vladara trgovaca carskih činovnikahellip Isus je prezirao bogatsvo i ličnu
svojinu Prepuštanje materijalnim zadovoljstvima smatrao je najvećim grijehom i
smatrao je da Bog ne voli bogate Ili kako se o tome propovijeda u Jevanđelju po
Marku bdquohellip lakše je kamili proći kroz iglene uši nego li bogatome ući u carstvo
božjehellipldquo Isus je sudeći po gore opisanom bio svojevrstan izdajnik vladajuće
paradigme I danas inovatori ljudi koji drugačije misle teško su prihvaćeni od
vladajuće elite Takav je slučaj bio sa Ješuom Nazaretskim Njegovo učenje bilo je
smatrano opasnim izdajničkim zbog čega ga je 30 godine nakon što je konačno
stigao u Jerusalim uhapsio i razapeo Pontije Pilat namjesnik rimskog cara Tiberija u
Judeji Bio je pogubljen u najvećim mukama razapet na krstu na brdu Golgotahellip Kao
istorijska ličnost kako objašnjavaju autori knjige bdquoReligije svetaldquo Dino Abazović et
al Isus je bio vođa jednog od mnogih religijskih pokreta u Palestini pod rimskom
vlašću Neki autori smatraju da je njegov način pogubljenja bio primjer kojim su
rimski namjesnici plašili ostale buntovničke pokrete dokaz i pokazatelj kako se guše
bune i pobunjenici u Rimskom carstvu
Rimsko carstvo je u prvoj polovini 1 vijeka nove ere karakterisala velika
vjerska i etnička raznolikost U Palestini je tada živjelo oko tri miliona stanovnika koji
su se služili različitim jezicima (aramejski grčki latinski) a ukupna populacija
Rimskog carstva brojila je 70-80 miliona stanovnika Kako je Isusovo učenje našlo put
među ovolikim pučem Kako je on od izdajnika postao bdquopomazanik božjeg spasenjaldquo
i osnivač jedne od najrasprostranjenijih svjetskih religija Da li je za to bio zaslužan
Bog Istorija nas uči da je potreba ta koja rađa interes koji je glavni pokretač promjena
i revolucija Isus je zametnuo klice potpune promjene paradigme svijeta u kom su
živjeli preci današnjih evropskih narodahellip Kako je prelaz sa mnogobožanstva na vjeru
u jednog boga uticao na političke društvene prilike i svakodnevni život ljudskog roda
biće prikazano u poglavlju koje slijedi
3 Hrišćanstvo od buntovničkog pokreta do svjetske religije
Objasniti širenje hrišćanstva i njegov uticaj na istoriju Evrope podrazumijeva
razumjeti istorijske događaje i političke prilike srednjeg vijeka čiji se početak vezuje
za raspad Rimskog carstva (5 vijek) Politički raspad Rimskog carstva ozvaničen je
476 god Međutim kao društvena struktura ono će živjeti vjekovima kasnijehellip
Metodologija društvenih korijena nas uči da gašenje jedne društvene strukture
istorijske institucije ne podrazumijeva njen duhovni nestanak Ona živi u svojim
nasljednicama u formi prilagođenoj duhu novog vremena Prilike Srednjeg vijeka
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
157
Evrope najbolje je opisati kroz Velsovo objašnjenje klica koje je zametnulo širenje
hrišćanske vjere bdquoIstorija Evrope u vremenu od petog do petnaestog vijeka velikim
dijelom svojim ispunjena je stalnim uzaludnim pokušajima za konačnim ostvarenjem
velike zamisli jedne jedine bogom nadahnute vlasti nad cijelim svijetomldquo Ova ideja
je u srži pisanja Svetog Avgustina čije djelo bdquoBožja državaldquo je inspirisalo Karla
Velikog na prvo hrišćansko ujedinjenje Evrope Kako su hrišćanska crkva i doktrina
spasili Evropu od propasti te da li bi njen razvoj bio drugačiji da je pokušaj
islamizacije Evrope u 8 vijeku uspio Zašto Karlo Martel nije svetac uprkos tome što
je bdquospasio hrišćanstvoldquo Kako su krstaški ratovi uticali na procvat srednjovjekovnog
grada i trgovine koji su posadili klice novih pokreta iz kojih se izrodila industrijska
revolucija kojom je Evropa kolonizovala svijet biće predmet analize ovog poglavlja
3 1 Rano hrišćanstvo
Nakon smrti Isusa Nazarećanina njegovi sljedbenici nedovoljnih duhovnih
kapaciteta nastavili su širiti Isusovu vjersku nauku često izopačeno i neusklađeno sa
iskonskim učenjem Ješue iz Nazareta Kako to slikovito objašnjava H Dž Vels
ldquoIstorija najranijih početaka hrišćanstva nam govori o borbi između istinske nauke
između istinskog duha Isusa Nazarećanina i ograničenog naduvenog i pogrešnog
shvatanja umno nerazvijenih ljudi koji su ga bili zavoljelirdquo [4] I danas ovo je česta
sudbina neshvaćenih genija Nazareni kako su prvobitno zvali Isusove sljedbenike
nijesu bili kadra da suštinski shvate i prihvate Isusovo učenje Većina prvobitnih
Isusovih sljedbenika bili su Jevreji koji su u Ješui vidjeli mesiju koji će ih duhovno
povezati sa Bogom Stoga ne čudi da je judaizam ostavio dubok trag u hrišćanstvu
Ipak religija je iskaz društvenih struktura odnosno njihov proizvod Tako se rano
hrišćanstvo adaptiralo društvu i društvenim prilikama u kojima je nastalo Zarobljeni
dogmama okvirima starog sistema Isusovi sljedbenici nijesu uspjeli da razumiju
duhovnu kompleksnost njegovog učenja Uprkos svemu modifikovani oblici
njegovog učenja zasnovanog na ljubavi i moralu kao najvišim vrijednostima ljudskog
života koje će na zemlji obezbijediti milost Božju i carstvo nebesko nastavili su se
širiti Carstvom
Jedan od najzaslužnijih apostola koji su propovijedali Isusovo učenje bio je
Savle iz Tarza ili Pavle Njegovo propovijedanje prati period oko sredine prvog vijeka
nove ere Ovaj rimski građanin duha više ograničenog nego što je to bio Isusov
propovijedao je nauku Ješue Nazarećanina iako ga nikada nije vidio a ni upoznao
Sa Isusovim idejama upozao se iz kazivanja njegovih prvobitnih učenika Osnovna
razlika između Isusove nauke i hrišćanstva najbolje je oslikana u Velsovoj knjizi
ldquoIstorija svijetardquo gdje autor ističe da se Isusova nauka o životu pretvorila u nauku o
vjeri Za razliku od Isusovog učenja koje se obraća ljudskoj duši Pavlovo
hrišćanstvo obraća se njegovom umu Tako je Pavlovo učenje bilo tolerantno prema
ličnoj svojini te pronalazilo opravdanja za ropstvo koje je bilo jedna od najvećih
pošasti Rimskog carstva nasuprot Isusovom učenju koje se zalagalo za isposništvo te
život lišen materijalnih koristi i zadovoljstava Ipak Pavle je najviše doprinio naglom
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
158
širenju hrišćanstva duž obale Sredozemnog mora njegovim pripovijedanjem u
Jerusalimu Antiohiji Korintu Efesu Kolosu Korintu ali i samom Rimu
Hrišćanstvo tzv bdquoistočna jevrejska jeresldquo je predstavljalo svojevrsni ustanak
protiv ustanova Rimskog carstva Vjerom u jednog i jedinstvenog Boga hrišćani su
odbijali poslušnost i pokornost caru odbijajući između ostalog da podliježu kultu
obožavanja carahellip Za njih je postojao samo jedan Bog kom su se klanjali i za čiju
milost su se molili Hrišćanstvo je dakle podrivalo autoritet Cara do tada apsolutnog
vladara Hrišćani su takođe žustro osuđivali gladijatorske borbe kao i bilo koje
oblike klasnih podjelahellip Kao što ni Isusovo učenje nije bilo u potpunosti originalno
tako je i hrišćanstvo poprimilo karakteristike mitraizma ali i aleksandrijskog
obožavanja bogova zoroastizmahellip Tako je ono neprimjetno prisvojilo karakteristike
najrasprostranjeninih vjera koje su postojale na tom području Time je hrišćanstvo
(p)ostala vjera kao i sve druge prije nje nasuprot idejama Isusa koji je težio
duhovnom moralnom prevratu Carstva
3 2 Konstantin Veliki
Da bi se razumjela uloga Konstantina Velikog u prihvatanju i širenju
hrišćanske vjere neophodno je razumjeti društvene (ne)prilike toga doba u Rimskom
carstvu Ključno pitanje ovog poglavlja biće kako je i zašto prihvaćeno hrišćanstvo
Da li će odgovor na ovo pitanje otkriti da je car Konstantin bio važniji razvoj
hrišćanstva od samog Isusa Sve veći nemiri i unutrašnji sukobi siromašenje najnižih
slojeva stanovništva napadi susjeda ndash varvara korupcijahellip Poznim dobom Starog
Rim vladao je bdquomoral svinjcaldquo koji je ujedno nagovješavao njegov skori krah
Duhovno osakaćen i nikada dovoljno razvijen Rim je izgubio moralni stub duhovnu
nit koja je održavala jedinstvo u Carstvu Faktori koji su uzrokovali raspad Rimskog
carstva neposredno su pripremili tlo za širenje i razvoj hrišćanstva Kako u knjizi
bdquoHrišćanski uspon Evropeldquo objašnjava Hju Trevor-Roper ruralizacija je predstavljala
bitan faktor gubitka unutrašnje snage Rimskog carstva Oslonjena na gradove rimska
civilizacija razvoj je bazirala na gradovima koji su se nalazili na istočnom
Sredozemlju jer su oni bili industrijski i trgovački centri koji su proizvodili bogatstvo
koje je izdržavalo Rimsko carstvohellip Gradovi od kojih je živjela birokratija Starog
Rima ubirajući velike poreze Nasuprot urbanom naselju istočnog Mediterana
zapadnu teritoriju Rimskog carstva nastanjivalo je ruralno provincijalno društvo koje
je strukturalno bilo u potpunosti različito od iskonskih istočnih gradova
Koja je bila uloga sela u Starom Rimu Kao što je objašnjeno Stari Rim bio
je civilizacija gradova impozantnih tvorevina koje su institucija čiji je sjaj obećavao
vječnost Ipak politička i društvena zdravstvena ali i ekonomska kriza oslabile su
moć grada Depopulacija kuga kidanje veza sa Istokom rezultirali su slabljenjem
ekonomije i moći grada Sa oslabljenom moći grada slabila je i njegova vjera Kako to
objašnjava profesor Trevor-Roper gubitak značaja paganskih moćnika značio je
popularizaciju bdquoistočne jeresildquo ndash hrišćanstva koje se razvijalo u ruralnim područjima
bdquoOsiromašenje gradova oslabilo je staru pagansku vladajuću klasu a ojačalo
autsajdere jeretike Posebno je ojačalo hrišćane čiji prozelitski žar i veoma
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
159
ogranizovana dobrotvorna pomoć je sada u punoj mjeri došla do izražajaldquo Nijesu
samo stanovnici Rimskog carstva prihvatili ovu vjeru Veliki broj okolnih varvarskih
plemena koja su napadala Carstvo su takođe baštinili ovu religiju Shvativši da je
hrišćanstvo našlo svoj put i pristalice i van granica Rimske imperije Konstantin Veliki
je vrlo promišljeno iskoristio ovo sredstvo da bdquohellip obezbijedi moralnu solidarnost u
čitavom tom svijetuldquo Kao bdquosamodržacldquo bez povjerenja u savjetnike u hrišćanstvu je
vidio duhovnu silu koja će na scenu vratiti moral ali i probuditi bdquohellip onu silnu
stvaralačku volju bez koje je Carstvo bezuslovno moralo da se raspadne kao kakvo
ogromno a skroz istrulelo platnoldquo Dakle iako je nastalo kao ideologija o nebeskom
carstvu na zemlji ono uskoro postaje glavni alat za održavanje kontrole jedinstva ali
i za zaštitu od napada okolnih varvarskih plemena Sve veća potreba za vojskom koju
je trebalo finansirati da bi se zaštitile granice Carstva sve je više Konstantina okretala
ka hrišćanstvu Za razliku od svojih prethodnika Konstantin je birao religiju koja se
pokazala kao snaga u zemlji Tako sa Konstantinom počinje poistovjećivanje
hrišćanstva sa granicama Rimskog carstva Ukoliko je Rimsko carstvo prvi oblik
ujedinjenja Evrope kakvu poznajemo danas da li je razumijevanje Evrope moguće
bez razumijevanja hrišćanstva koje je određivalo njene granice hiljadama godina
unazad
Godine 325 na Nikejskom saboru Konstantin uvodi hrišćanstvo kao jednu od
legitimnih religija Rimskog carstva To je trenutak rađanja hrišćanske crkve i uopšte
hrišćanske vjere na svjetskoj pozornici Ipak hrišćanstvo se nije autonomno razvijalo
Na njegovu prirodu i učenje mnogo su uticali i sami carevi Zato je učenje hrišćanske
crkve bilo oblikovano duhom hrišćanstva jednakim intenzitetom kao što je na njegovu
formu uticao Isus Uloga hrišćanske crkve koju je Konstantin Veliki ustoličio i dao joj
autoritet i dogmatizam bila je od krucijalne važnosti za zapadni svijet Njen uticaj u
očuvanju svijesti o zajedništvu bio je do tada nezapamćen Ističući moralno jedinstvo
hrišćana hrišćanstvo je postalo moralna sila koja je postala sastavni dio duševnog
života ljudi Dometi hrišćanske tvorevine su poznavali čitavi svijet Ona se prostirala i
Persijom Jermenijom Abisinijomhellip Širila se od Germanije i Irske pa sve do južne
Azije Indije Turkestanahellip Njen značaj postao je veći od bilo kakvog carstva
Iako je hrišćanstvu dao legitimitet car Konstantin sam nije bio hrišćanin
Pokrstio se na smrtnoj postelji bdquoZar nije čudno da zemaljski Bog (vladar Konstantin)
ndash nehrišćanin uvodi nebeskog Boga ndash Hrista u religiozni posjed ljudskih
ovozemaljskih duša Da li je i ovo dokaz da su religija i sveštenstvo u funkciji
očuvanja vlasti na Zemlji više nego priprema za raj onoga svijeta Da li je ovo dokaz
mogućnosti instrumentalizacije religijeldquo Duga milenijumska istorija i prije nastanka
samog hrišćanstva nas uči da su i naši bdquonerazvijenildquo preci koristili religiju kao vid
upravljanja masom i uspostavljanja odnosa među njima Zato važno je razumjeti da
iako su Isusov pokret i učenje bili prevratnički da nije bilo praktičnih razloga za
primjenu njegovih ideja on nikada ne bi postao bdquonajpoznatiji čovjek ljudske vrsteldquo
Konstantin je hrišćanstvu dao onaj značaj i ulogu koja se često pripisuje samom Bogu
Svakako jedno je sigurno ndash hrišćanska crkva spasila je Evropu od njene totalne
propasti Ujedno pojava Crkve označila je početak nove ere a kraj Starog svijeta
Pojava Crkve značila je prekretnicu u pogledu na svijet To je trenutak prelaska sa
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
160
neodređene filozofije na dogmatska pravila crkve Ili kako to objašnjava Von Loon
bdquohellip crkva preuzima dominantnu ulogu zbog odlučnosti praktičnosti i određenostildquo
[5] Car Konstantnin je spontano igrom slučajnosti birokratizacijom Isusovog učenja
svijetu podario vjeru koja će obilježiti njegovu sudbinu Koje procese je pojava i
širenje hrišćanstva sa sobom imalo Jedno od najvažnijih u srednjem vijeku jeste
pokretanje procesa ujedinjenja Evrope Ipak kako je moguće klice ove religije uvidjeti
u savremenoj ekonomiji Evrope
4 Hrišćanstvo i ekonomija Evrope
4 1 Jevreji i rađanje kapitalizma
Razumijevanje ekonomije Evrope nije moguće bez razumijevanja judejsko-
hrišćanske ideje koja je u osnovama današnjeg zapadnog društva Iako su proganjani
kroz istoriju od različitih zemalja i naroda Jevreji su svojim specifičnim načinom
razmišljanja običajima i vjerovanjima oblikovali današnji svijet Kao vrsni trgovci
pregovarači bankari bili su neizostavan dio svake zajednice Postoji nešto što kako
D Goldberg u knjizi bdquoIstorija judaizmaldquo objašnjava nalazi put da zaobiđe brojna
embarga i zabrane trgovina i zajednički trgovački interesi Tako su Jevreji pogotovo
u Srednjem vijeku ostavili dubok trag koji i danas živi u duhu Evrope Jedan od
takvih primjera uticaja Jevreja na razvoj Evrope jeste uticaj na nastanak moderne
države Iako bdquoljudi bez državeldquo Jevreji su imali posredan značaj za njeno formiranje s
obzirom na činjenicu da su obezbjeđivali materijalna sredstva vladarima ne bi li oni
zadržali svoju poziciju To finansiranje ogledalo se kroz materijalnu pomoć i oružje za
vojsku kao i novac za potrepštine vladajuće klase Već u 16 17 i 18 vijeku Jevreji
su bili poznati vojni dobavljači i finansijeri vojske na dvorovima Francuske
Holandije ali i u kolonijama Kanadi Brazilu itd Još i u Srednjem vijeku Jevreji su
bili kreditori dvorova i palata posebno na Pirinejima gdje su finansirali poreze
rudnike soli i kraljevske kuće Pozajmljivanje novca u različitim formama od strane
Jevreja koji su zadovoljili potrebe tržišta bilo je inicijalna kapisla za rođenje
kapitalizma smatra V Zombart
Zašto su baš Jevreji a ne hrišćani zaslužni za nastanak ovog ekonomskog
uređenja Njihova vjera je ohrabrivala racionalizaciju života i svoje vjernike je
podsticala da žive život na ovom svijetu te davanje zajmova i naplata dugova nije bila
grijeh kao što se to smatralo u hrišćanstvu Kroz davanje zajmova razvijaju se
posebni finansijski instrumenti Jevreji su bdquostandardizovali davanje zajmaldquo te tako
nastaju mjenice hartije od vrijednosti i novčanice Kako objašnjava V Zombart
nastanak mjenica i hartija od vrijednosti nije bila ideja onih kojima je bila potrebna
pozajmica i koji su zavisili od nje već onih (Jevreja) koji su davali taj zajam i koji su
željeli da ostvare od toga profit bdquoBio je to oblik kapitalističkog preduzećaldquo
objašnjava V Zombart Nastanak prvih opštih novčanica a ne ličnih novčanica vezuje
se za 15 vijek i Veneciju kada su banke izdale pisano obećanje da će platiti određenu
sumu novca koja je deponovana na ime tog dokumenta Prvi ljudi kojima su
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
161
dokumenti takvog tipa bili izdati bili su jevrejskog porijekla da bi nakon toga svi
ostali pratili njihov primjer
Svi ovi instrumenti i olakšice u trgovini razvijeni su zarad olakšanja trgovine
na Mediteranu čijom internacionalizacijom je dominirala Venecija Kakva je uloga
Jevreja u razvoju Venecije bdquoVenecija je bila grad Jevrejahellip Shodno podacima iz
1152 godine u Veneciji je bilo ne više od 1300 Jevreja da bi u 16 vijeku taj broj
porastao na 6000 Jevreja koji su zapošljavali 4000 hrišćanaldquo Nakon progona iz
Španije Jevreji su nastanili i Đenovu te da su tamo bili omraženi zbog njihovog
bankarskog umjeća jer su vodili bankarske kuće širom španskih gradova koje su bile
konkurenti đenovljanskim bankama Jevreji su bili poznati trgovci uvoznim i
luksuznim dobrima a njihova vjera nije osuđivala zarađivanje profita Upravo zbog
toga oni su se zalagali za slobodnu trgovinu i s obzirom na njihovu sposobnost i
tendenciju stvaranja novca V Zombart prenosi njemačku poslovicu koja kaže bdquoŽuta
je omiljena boja Jevrejaldquo Sa željom i tendencijom da zarade profit Jevreji su imali
jasne racionalne biznis principe i njihova trgovina se mogla okarakterisati kao
univerzalna Racionalizacija života koju je ohrabrivala njihova vjera bila je razlog
njihovog isključivo racionalnog odnosa prema biznisu što je bila i srž njihovog
uspjeha u periodu dominacije Crkve pravedne cijene osuđivanja ostvarivanja profita i
zarade odnosno davanja dugova Za razliku od duha koji je vladao u Srednjem vijeku
(pred-kapitalističkom periodu) među hrišćanima pod objašnjenjem bdquoquieta non
movereldquo Jevreji su bili preduzetni trgovci koji su posijali klice novog doba u kom i
danas živimo
Kako u svojoj knjizi objašnjava Verner Zombart jevrejski Talmud je
podržavao tržišnu razmjenu koju su Jevreji počeli primjenjivati u Srednjem vijeku
Kao odgovor na sve veću potrebu novih izvora finansiranja u Srednjem vijeku se
razvija Berza (ditto di Borsa) tržište kapitala na kome se cijena nije ugovarala između
dva pojedinca koja se poznaju već je ona proizvod mehaničkih odnosa i interesa
velikog broja pojedinaca uključenih u njeno definisanje Naime kreiranjem tržišta
kapitala počinje se sprovoditi zakon koji je u srži ekonomije zakon ponude i tražnje
Da li bi bilo ekonomije da nije njenih religijskih (judejskih) korijena
4 1 Hrišćanske ideje u osnovima ekonomije Evrope
Koje hrišćanske ideje je moguće prepoznati u ekonomiji Ključni termini kao
što su tržište razmjena cijena profit motivacija harmonizacija ličnih i zajedničkih
interesa i sl upućuju na oprečnost u ovim dvijemama naukama Ipak da li ima profita
bez morala brige i tolerancije prema drugima Zar jedan od ključnih principa
funkcionisanja ekonomije ne govori o tome da je profit nagrada za pomaganje
drugima- rješavanjem njihovih problema Koje su to ideje poruke i zapovijesti
hrišćanske vjere koji su u saglasju i iz kojih su proistekli neki od bazičnih ekonomskih
principa
Jedino u hrišćanskoj vjeri postoji ideja o Svetom trojstvu ili Trojičnom Bogu
Naime ideja hrišćanstva leži u tome da su ljudska bića stvorena kao različite ličnosti
koje su povezane u dinamičnom procesu uzajamne razmjene Tržište kao jedan od
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
162
najvažnijih elemenata ekonomije funkcioniše po principima dobrovoljnog učešća i
razmjene koja je od dobrobiti za obje strane Kako o tome piše Verling u ideji o
Trojičinom Bogu individualne ličnosti nijesu niti pomiješane niti eliminisane te je
kao i na tržištu naglasak najprije na pojedincu i njegovim izborima bdquoTaj pozitivni
međuodnos radikalno autonomnih bića bdquokarakterističan je za tržišni sistemldquo
Međutim ta Trojičina logika se takođe suprotstavlja dominantnoj paradigmi onoj iz
udžbenika političke ekonomije gdje je tržište zasnovano na akterima koji uvećavaju
svoje solpističke ciljeve na antagonistički načinldquo Jedan od deset ekonomskih principa
glasi bdquoSlobodna razmjena podstiče ekonomski progresldquo Progres shvaćen kao oboje i
kvantitativna i kvalitativna promjena ipak se tiče zajednice a ne pojedinca Da li je u
kontekstu doprinosa zajednici ekonomski akter zaista vođen isključivo ličnim
interesom Odnosno da li je njegov lični interes ograničen interesima drugog
pojedinca (jer žive u zajednici) Hrišćansko predanje i doprinos ogleda se u toleranciji
i uvažavanju drugih u zadovoljavanju svojih ličnih interesa Odnosno jedan od
glavnih doprinosa hrišćanskog obrazovanja društvu je svijest o zajednici svijest o
zajedničkoj dobrobiti kojom je vođen pojedinac pri donošenju odluka Ipak
zajedničku je dobrobit i zadovoljavajuću akciju nemoguće postići ukoliko se svako ne
zalaže sa svoj lični interes Shvatiti hrišćansko učenje znači razumjeti da je u njegovoj
srži pojedinac i njegova lična odgovornost za ispunjenje hrišćanske dužnosti Dobri
lično odgovorni hrišćanin koji teži razmjeni sa drugima uvijek daje zmajac tržištu
Kako objašnjava Frensis Vorling (parafraza) tržište može samo funckionisati ali je
potrebna hrišćanska vjera da bi povećala djelovanje prirodne naklonosti ka razmjeni
koja je svojstvena svakom ljudskom biću da bi ono efikasno funkcionisalo
Poštovanje volje Božje je u srži ponašanja svakog hrišćanina Jedan od
ključnih postulata naglašenih u Bibliji je da čovjek treba što više uživati u svjetovnim
darovima te voditi potpuni svjetovni život Kako Vorling objašnjava bdquo tržišna
ekonomija je bdquopraktičan način za ostvarivanje istorije spasenjaldquo Da li to znači da su
energija preduzetništva stvaralaštvo kreativnost slobodna inicijativa i hrabrost za
ponovni pokušaj u funkciji obavljanja dobre hrišćanske uloge na ovom svijetu
Hrišćanska vjera je za razliku od ostalih religija koje su se takođe razvijale na
moralnim normama i okvirima uspostavila moralni sistem koji je podsticao ličnu
odgovornost pojedinca prema Bogu nasuport podređivanja bdquounitarnom modelu
društvene organizacijeldquo kao što je to bio slučaj sa drugim religijama Naime lična
odgovornost je polazna tačka svake efikasne ekonomske organizacije Svaki božji sin
je shodno hrišćanskoj ideji i vjeri rođen da bi vršio mogućnosti koje mu je Bog dao
Zato svakom od njih je u hrišćanskoj dužnosti iskorisiti što više svoje potencijale i
ličnu odgovornost doprinosa zajednici ostvarivati kroz vrijedni rad i stvaranje A
hrišćanstvo kao put ka vječnom životu (a ne većem (samo) bruto nacionalnom
proizvodu) predstavlja mnogo širi koncept od ekonomije Ekonomija je samo njegov
mali dio
Jedno od ključnih ekonomskih pitanja je pitanje vrijednosti Cijena je ta koja
harmonizuje pojedinačne interese dva aktera u razmjeni kupca i prodavca
Mehanicistički pogled na doživljaj vrijednosti te pripisivanje (samo) racionalizma
ekonomiji osnov je uobičajenog pogleda na ovu disciplinu Ipak ekonomija nije samo
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
163
racionalna nauka Kao nauka o rijetkostima ili racionalnoj upotrebi resursa pojedinca
uvijek dovodi u situaciju da bira među alternativama A izbor uvijek uključuje
preferencije koje nijesu samo objetkivna kategorija Shodno hrišćanskoj doktrini
postoje dvije vrste dobara ona koja služe ispunjenu želja takvih kakve jesu i ona koja
služe ispunjenju prirode Dobar hrišćanin uvijek bira ono što jeste (subjektivni osjećaj
vrijednosti) stoga su njegove potrebe nasuprot materijalističkom svijetu većinom
zasnovanom na principu bdquoImatildquo skromnije i manje Zato je shodno hrišćanskim
porukama i idejama čitavo društvo osuđeno na sudbinu vrjednosnog sistema njegovih
članova koji se često u ekonomskim teorijama smatra datošću Nasuprot tome
potrebno je razumjeti da je upravo sistem vrijednosti taj koji rađa potrebe i da ukoliko
je društvo u krizi ne preispituje se koliko novca ima već da li je u opasnosti njegov
sistem vrijednosti Kako to objašnjava Pjer de Lozen bdquo novac koji se koristi nije
potrošan jer njegova upotreba zavisi od onoga koji ga posjedujeldquo Pojam rijetkosti
jedan je od ključnih ekonomskih pojmova ali njegovo definisanje proističe iz šireg
konteksta od monetarnog Zato je uloga hrišćanstva kao široko rasprostranjenog
moralnog okvira iz kojeg proizilazi čitav vrjednosni sistem Zapada važna za
razumijevanje pojma rijetkosti koji je centralni problem ekonomske teorije
Važno pitanje koje je ključna pokretačka snaga ekonomije a koje je u saglasju
sa hrišćanskom ličnom odgovornošću jeste preduzetništvo Pjer de Lozen
preduzetnika definiše na sljedeći način bdquoPreduzetnik je međutim neko ko stavlja u
kapitalni odnos rad i materijalne faktore kako bi proizveo neko dobro ili usluguldquo
Preduzetnik dakle profit zarađuje pomažući drugima svojim idejama kojima je
riješio njihov problem rijetkosti povećao njihovu korisnost angažovanjem drugih u
realizaciji njegovih projekata Jedno od esencijalnih pitanja u ekonomiji je da li je
moralno zarađivati profit Prevedeno na hrišćanstvo i njegovu moralnu ulogu u
uređivanju odnosa na Zapadu da li je hrišćanski zarađivati profit Jedan od autora
Majkl Novak preduzetništvo smatra bdquosvetim pozivomldquo jer je aktivnost preduzetnika
srodna sa stvaralačkom Božjom aktivnošću U Bibliji božje stvaralaštvo pomoglo je
drugima- njegovim sinovima Osim toga preduzimanje akcije da se nešto stvori u sebi
uvijek sadrži čin vjere vjere u bolji svijet vjere u bolje sjutra vjere u inovacije što
jeste važan element hrišćanstva Kroz stvaranje preduzetnik služi zajednici jer kroz
stvaranje nove vrijednosti on omogućava stvaranje ekonomske dobiti za sve Zato
kako objašnjava prečasni Siriko bdquo (preduzetnici) se mogu svrstati među najveće
vjerujuće muškarce i žene u Crkvildquo Staro pismo poziva na jednakost brigu za druge i
milost za one u nevolji Problem siromaštva jeste jedan od ključnih problema kojima
se bavi ekonomija Međutim kako sam Siriko objašnjava problem nestašice i
siromaštva stvara se jedino većim stvaranjem bogatstva Upravo u kreativnoj
preduzetničkoj energiji i kuraži preduzetništvu kao svetom pozivu leži ispunjenje
ovih zapovijesti Svetog pisma
Moral treba voditi ekonomiju a ne obrnuto Sve veće razumijevanje moralne
supstance od strane Crkve koja predstavlja važan element vođenja ekonomije ogleda
se u mišljenju Pape Benedikta XVI da ulaganje u preduzeće ne treba imati samo
ekonomsko već i moralno značenje bdquo sve više se širi ubjeđenje prema kome
upravljanje preduzećem ne može uzimati u obzir samo interese njegovih jedinih
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
164
vlasnika već i interese svih drugih kategorija subjekata koji doprinose životu
preduzeća radnika klijenata zajednica koje zavise od njega Ulaganje osim
ekonomskog značaja podrazumijeva uvijek i moralno značenjeldquo Da li ima išta
moralnije od energije stvaranja slobodnog pojedinca koji svojim stvaralaštvom čini
svijet boljim Moralni okvir hrišćanstva u njegovim vjernicima je probudio savjest
(posljedica lične odgovornosti) koja je urezana u srca i dušu hrišćana Postupanje po
savjesti (ispunjenje moralnih obaveza) najviši je čin ljubavi prema Bogu
Jedan od razloga zašto je evropska civilizacija uspjela kolonizovati svijet i u
svjetskom poretku ostaviti neizbrisiv trag jeste pouzdanje koje su hrišćani imali zbog
vjere u vječni život koja mu je pružala nadu i davala snagu da se suoči sa
neizvjesnim rizičnim događajima bdquoKada je riječ o ekonomiji kao i u jevanđeljima
njegov proračun podrazumijeva neograničen parametar koji je vječni život Sa takvim
mentalnim zaleđem zapadne zemlje djelimično posvjetovnjačene i sa svim njihovim
nedostacima otkrile su nove zemlje (Portugalci) zatim i novi svijet industrije
(Britanci)ldquo Vjera i nada proizišle iz vjere u Boga i vječni život na onom svijetu i
božja milost prema preduzetništvu i pregalaštvu (bdquoPregaocima (i) Bog daje mahoveldquo
profesor Vukotić) osnov su progresa Zapada i njegovog eminentnog uticaja na čitavi
svijet Stoga uloga hrišćanstva je u razumijevanju zapadne paradigme neizbrisiva jer
kako Pjer de Lozen objašnjava hrišćanstvo je vjera koja se razlikuje od svih ostalih
zbog njene posebne i bliske spone sa ekonomskim životom Tomaš Sedlaček dodaje
da čak 19 od 30 Isusovih parabola Novog zavjeta ima socio-ekonomski karakter dok
su ove teme i pitanje pravednosti po istraživanjima brojnih autora među najčešćim
temama Starog i Novog zavjeta Bez hrišćanstva Zapad ne bi bio ono što jeste danas
Ipak da li danas Zapadom vlada bdquomoral zatvorenostildquo bdquomoral mesožderske
sebičnostildquo bdquomoral nacionalizmaldquo bdquomoral netolerancijeldquo bdquomoral osuđivanjaldquo
Usuđujemo li se reći da smo kao civilizacija Zapada blizu bdquomorala svinjcaldquo koji je
karakterisao naše pretke ophrvane problemima zaraza sve većih unutrašnjih nemira i
sukoba ali i napada okolnih plemena Moderna civilizacija civilizacija zasnovana na
materijalnoj koristi nasuprot duhovnom i moralnom napretku je u krizi Hrišćanstvo
je kolijevka materijalne civilizacije kakvu danas poznajemo Ipak živimo u svijetu
koji je u potpunosti odbacio suštinske hrišćanske uzore Kako dalje bdquoNastavak
zajedničke avanture čovječanstva ne zahtijeva manje hrabrosti i pouzdanja (nade) u
odnosu na prethodne etapeldquo konstatuje Pjer de Lozen Kako vratiti vjeru i nadu
odnosno povjerenje ljudskog roda u budućnost Autor knjige bdquoEkonomija i
hrišćanstvoldquo smatra da je ključno vratiti četiri suštinske hrišćanske vrline
1 Snaga ndash hrabrost za odlučno djelovanje
2 Umjerenost ndash u korišćenju resursa koje je božjim sinovima podario
Bog
3 Pravednost ndash kao jednakost šansi i postupanje po savjesti koja je u
srcu svakog hrišćanina
4 Opreznost ndash mudro i razumno ponašanje nasuprot sitničavom
promatranju koje se često pripiruje definiciji ove riječi danas
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
165
Konačno suočavanje sa krizom Zapada poziva na vraćanje kolektivnim
vrijednostima (moralu) vjeri i nadi iz kojih proizilazi povjerenje u budućnost i
hrabrost za borbu sa svim neizvjesnostima kojih će u milenijuma koji dolaze biti sve
više
5 Zaključak
Metodologija društvenih korijena ukazuje nam na to da svaka civilizacija u
sebi sadrži gene njene prethodnice Tim genima putuju posljedice društvenih
političkih istorijskih događaja i procesa a koji se ogledaju kroz duh koji putuje
civilizacijama i živi kako u sadašnjim tako i u civilizacijama koje će uslijediti poslije
nje Duhovno ljepilo koje teče civilizacijama Sredozemlja obilježeno je vjerom koja je
bila zaslužna za procvat Evrope ndash hrišćanstvom Kako je nastala ideja hrišćanstva
Kao što smo vidjeli u srži je ideja ljubavi prema bližnjem svom (stanovniku planete
Zemlje) Nije li ovo iskonski pokušaj tvorca ove ideje ndash Isusa da ulije nadu i održi mir
i jedinstvo siromašnih u inače pobunjenoj palestinskoj provinciji Rimskog carstva
Cilj ovog rada bio je ukazati na jaku sponu između religije- hrišćanstva
judaizma i ekonomije Evrope odnosno razloga njene dominantne uloge u svjetskom
poretku Otkuda Evropi tolika moć Kakav je to poseban sistem vrijednosti način
razmišljanja Evropljanina omogućio prosperitet kojim je Evropa pokorila svijet
Uvidjevši da objašnjenje ekonomije leži daleko od ekonomskih teorija razmišljanje na
temu o religijskim korijenima Evrope odvelo nas je na putovanje istorijskim razvojem
hrišćanstva kroz vrijeme i prostor i praćenje njegovog uticaja na razvoj Evrope kroz
istoriju Vjera nada podsticanje jednakosti i milosrđe prema siromašnima ulivali su
povjerenje u budućnost Nerijetko hrišćanstvo i ratni pohodi za njegovu odbranu
rezultirali su stvaranjem novih društvenih struktura koje su svaka na svoj način
mijenjale sudbinu Evrope Sa razvojem trgovaca i srednjovjekovnog grada rađa se
energija stvaralaštva (preduzetništvo) Hrišćanstvo je pregaocima davalo pouzdanje iz
kog je proizilazila hrabrost za suočavanje sa neizvjesnostima koje je donosila
budućnost To je jedan od razloga što su Evropljani uspjeli promijeniti i obilježiti
svijet Hrišćanstvo i njegovi principi žive u civilizaciji Zapada i danas Ipak
materijalna civilizacija koja je proistekla iz hrišćanskih principa kao da je bdquookrenula
pogledldquo od suštinske hrišćanske vrijednosti ndash morala Preimućstvo materijalnog nad
duhovnim zaboravljanje na duh tolerancije i praštanja ideologija napretka u čijoj srži
je samo materijalno ophrvali su civilizaciju današnjice A ona je u krizi Vraćanje
ličnoj odgovornosti toleranciji prema drugom i drugačijem ali i samopouzdanju koje
proizilazi iz stvaralaštva preduzetništva i pregalaštva ili bdquosvetog pozivaldquo znači
vraćanje duhovnim i kulturnim vrijednostima kojim je Evropa ovladala svijetom
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
166
6 Literatura
[1] F Brodel Mediteran Beograd Geopoetika 2001
[2] V Vukotić Razmišljajući hodogram Podgorica UDG 2015
[3] H Trevor-Roper Hrišćanski uspon Evrope Novi Sad Izdavačka kuća Zorana
Stojanovića 2009
[4] H D Vels Istorija sveta svakome jasna istorija života i čovečanstva Beograd
Vukovljak 2006
[5] H W Van Loon Povijest čovječanstva Zagreb Minerva 1937
[6] D J Goldberg History of Judaism Future Publishing Limited 2018
[7] V Zombart The Jews and modern capitalism Batoche books 2001
[8] V Vukotić Ekonomija i razvoj Podgorica UDG 2018
[9] V Vukotić Simboli i metafore Beograd Kosmos izdavaštvo 2020
[10] D R J V M Abazović Religije sveta Beograd Beogradski centar za ljudska
prava 2007
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
167
Nikola Vasilić Msc35 dr Dušica Semenčenko
profdr Đuro Kutlača dr Sanja Popović-Pantić
RANGIRANJE NACIONALNIH INOVACIONIH SISTEMA
POJEDINIH EVROPSKIH ZEMALJA
Apstrakt Rad je nastao u nameri da se istraži efikasnost nacionalnog
inovaciong sistema (NIS) Srbije uz benčmark sa pojedinim drugim zemaljama i
korišćenjem metodologije kompromisnog programiranja Budući da je nacionalni
inovacioni sistem dinamičan i u stalnoj tranziciji za donosioce odluka od značaja je
praćenje njegovog razvoja (ili nazadovanja) uz pomoć rezultata analiza koje mogu
biti ponuđene od strane istraživača u ovoj specifičnoj oblasti Različite metodologije
(prethodno korišćene a predstavljene u radu) za ocenu samog NIS njegovo rangiranje
benčmark ili merenjem efikasnosti su značajni alati koji pojedinačno iili u sprezi
mogu dati pouzdanu ocenu i prognozu za preduzimanje budućih aktivnosti u vezi sa
unapređenjem NIS
Ključne reči nacionalni inovacioni sistem metodologija inovacije
kompromisno programiranje višekriterijumsko odlučivanje
RANKING OF NATIONAL INNOVATION SYSTEMS OF CERTAIN
EUROPEAN COUNTRIES
Abstract The paper was created with the intention to investigate the
efficiency of the National Innovation System (NIS) of Serbia with a benchmark with
some other countries and using the methodology of compromise programming Since
the national innovation system is dynamic and in constant transition it is important
for decision-makers to monitor its development (or decline) consulting the results of
analyzes that can be provided by researchers in this specific area Different
methodologies (previously used and described in the paper) for evaluating NIS itself
its ranking benchmarking or measuring efficiency are important tools that
individually andor in combination can provide a reliable assessment and forecast for
undertaking future activities related to the improvement of NIS
Key words national innovation system methodology innovation
compromise programming multi-criteria decision making
35 Institut Mihajlo Pupin Univerzitet u Beogradu nikolavasilicpupinrs
dusicasemencenkopupinrs djurokutlacapupinrs sanjappanticpupinrs
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
168
1 Uvod
Istraživačko razvojni (IR) sistem36 je samo uži deo nacionalnog inovacionog
sistema (NIS) ndash kompleksne mreže institucija i organizacija koje bi trebalo da budu
mnogostrano povezane kako međusobom unutar IRS i obrazovnog sistema tako i sa
preduzećima državnim agencijama različitim infrastrukturnim povezujućim
jedinicama u kojem se stvara prenosi i primenjuje znanje sa krajnjim ciljem rasta iili
poboljšanja kvaliteta života [12] Preduzeća su deo NIS koji plasira inovacije na
tržište a inovacione aktivnosti koje ona obavljaju mogu biti uzroci njihovog uspeha ili
neuspeha Prema našim prethodnim nalazima NIS u Srbiji nije dovoljno efikasan a
posledično ni dovoljno produktivan Problemi NIS kao i mogući načini za njihovo
prevazilaženje i poboljšanje i razvoj bili su već predmet mnogih istraživanja a
prikazani su pre svega u radovima saradnika Centra za istraživanje razvoja nauke i
tehnologije (CIRNT) Instituta Mihajlo Pupin [13612]
Sumirajući osnovne načine za postizanje tranzicije NIS iz trenutnog stanja ka
poželjnom teorija ističe neophodnost donošenja određenih politika [6] opšte politike
tehnološkog razvoja politike tehnološkog razvoja MSP strateške tehnološke politike
razvoja određenih sektora privrede politike transformacije IRS politike razvoja
ljudskih resursa u nauci i tehnologiji politike međunarodne naučnotehnološke
saradnje inovacione politike
Donošenje odluka treba da bude zasnovno i potkrepljeno odgovarajućim
podacima nastalim na osnovu analiza statističkih podataka za izabrane indikatore
U radovima autora koji su objavljeni u prethodnih dvadesetak godina a neki
od njih i u zbornicima radova TKR jasno se izdvajaju anlize efikasnosti NIS
primenom metodologije za ocenu nacionalnog inovacionog kapaciteta kao i
međuzavisnosti uticaja produktivnosti IRS i privrednog rasta Primera radi u radu [4]
se analizira kako je organizacija NI i IRS-a Srbije u periodu od 1980 do 2004 godine
uticala na razvoj privrede Srbije Posebno se analiziraju promene u
naučnoistraživačkom (NI) i IR sistemu u periodu od 1991 koje su se dogodile bez
uticaja upravljačkih struktura i mehanizama države i efekti tih promena na sam NI i
IR sistem i na stanje privrede države Zaključna razmatranja diskutuju neophodnost
preduzimanja upravljačkih akcija nadležnih državnih institucija za restrukturiranje NI
i IR sistema Srbije u odnosu na suprotnu hipotezu po kojoj ovaj sistem treba
samostalno da se transformiše uz minimalno administriranje države U radu [1]
analizira se efektivnost naučnostraživačkog sistema Srbije Dat je pregled istraživanja
u periodu od 2002 do 2008 godine koji ukazuje na odstupanje od proklamovane
naučnoistraživačke i razvojne (NIR) politike Analiza je pokazala da se najviše
sredstava ulaže u osnovna istraživanja i da je to posledica primenjenih kriterijuma za
vrednovanje istraživača i istraživačkih projekata Njima se prvenstveno vrednuju
objavljeni naučni radovi naročito u inostranim časopisima a neadekvatno se vrednuju
36 IRS zbog idenfikacije kao dela NIS možemo ga smatrati i ldquoužimrdquo NIS nasuprot ldquoširegrdquo koji
objedinjuje sve organizacije i institucije ne samo obrazovnog i IR sistema već i poslovnog i
vladinog sektora [3]
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
169
i finansiraju primenjena i razvojna istraživanja Autori predlažu primenu novog
sistema za vrednovanje istraživača i istraživanja koji je primereniji za sve vrste
istraživanja i naučne oblasti i koji odgovaraju ciljevima NIR politike
2 Metode rangiranja efikasnosti nacionalnih inovacionih sistema
21 Koncept Nacionalnog inovacionog kapaciteta
U nekim od naših ranijih istraživanja efikasnosti NIS [3] usvojili smo koncept
istraživanja Nacionalnog inovacionog kapaciteta (NIK) prema autoru Radoševiću
[11] kojim se identifikuju četiri dimenzije kapaciteta
1) Apsorptivni kapacitet je sposobnost preuzimanja novog znanja i
prilagođavanja uvezenih tehnologija Ova sposobnost je ključna za tranzicione
ekonomije koje hvataju priključak u razvoju i inovacijama
2) IR sposobnost je značajna ne samo za generisanje novih znanja već i kao
mehanizam za njihovu apsorpciju
3) Difuzija je ključni mehanizam za realizaciju ekonomskih koristi od investicija
u IR kao i za povećanje apsorptivnog kapaciteta
4) Tražnja za IR i inovacijama je ključni ekonomski mehanizam koji generiše
proces stvaranja dobara u IR apsorpcionim i difuzionim aktivnostima
Pojedinačne dimenzije ovog koncepta su međusobno uslovljene a agregirane
one čine NIK Naša analiza se odnosila na stanje u posmatranom skupu od 35 zemalja
(28 člancia EU) u 2012 godini odnosno za Srbiju u 2012 godini
Slika 1 Agregatna vrednost NIK Srbije prema podacima iz 2012 godine
Izračunavanje agregatne vrednosti NIK obezbeđuje mogućnost mnogo širih
analiza pa je autor ovog koncepta agregatnu vrednost NIK za analizirane zemlje
članice Evropske unije (EU) regresirao sa produktivnošću rada u industriji imajući na
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
170
umu da je ultimativna mera konkurentnosti i rasta ekonomije njena produktivnost
[10] Time je autor proširio primenu koncepta NIK za analizu kako tehnologija utiče
na produktivnost i zatim na ekonomski rast
Na slici 1 prikazana je agregatna vrednost NIK Srbije dobijena primenom
koncepta NIK po Radoševiću a na osnovu podataka za 2012 godinu [3]
22 DEA metodologija
Neka novija istraživanja efikasnosti NIS drugih autora koriste tzv DEA
metodlogiju (Data Envelopment Analysis) [28914] DEA je neparametarska tehnika
za utvrđivanje efikasnosti zasnovana na linearnom programiranju pri čemu se više
ulaza svodi na jedan ulaz a više izlaza na jedan izlaz korišćenjem odgovarajućih
pondera
Merenjem efikasnosti NIS pomoću DEA pristupa ponderisanom sumom ulaza
dolazi se do ponderisane suma izlaza Tradicionalnim DEA modelima koji su
bilateralni modeli za kritičko merenje performansi kombinuju se višestruki indikatori
izlaza i ulaza za merenje veličine razlike u učinku (efikasnosti) ndash u našem slučaju NIS
izabranih zemalja
U jednom od referntnih radova [9] ispitana je npr tehnička efikasnost
nacionalnih inovacionih sistema Na osnovu podataka iz European Innovation
Scoreboard (EIS) (evropskog pregleda rezultata inovacija kako država EU tako i
nekoliko drugih država) korišćenjem DEA modela analizirana je efikasnost ulaganja
u inovacije Primećeno je da su takozvani skromni i umereni inovatori često efikasniji
u korišćenju resursa dok se inovacioni lideri rangiraju neočekivano nisko što je bio
slučaj i u jednoj od naših analiza Ovo stvara nedoumicu vezanu za pouzdanost
metoda
Međutim u radu [14] pokazno je da duže vremenske serije istih indikatora
korišćenjem DEA metoda daju drugačije rezultate
Glavni cilj u radu prikazanog istraživanja je poređenje ruskih regiona prema
njihovoj sposobnosti da efikasno stvaraju nove tehnologije i identifikovanje faktora
koji određuju ove razlike tokom dužeg vremenskog perioda Primenjena je analiza
obavijanja podataka (DEA) kako bi se procenio odnos između rezultata o patentiranju
i resursa regionalnog inovacionog sistema (RIS) Za razliku od prethodnih studija
DEA metod je primenjen na duži period čime su se performase regiona poredile
tokom vremena U celini se efikasnost RIS-a u Rusiji povećala tokom prikazanog
perioda a posebno u manje razvijenim teritorijalnim celinama Došlo je do značajne
regionalne diferencijacije Najefikasniji RIS formirani su u najvećim aglomeracijama
sa vodećim univerzitetima i istraživačkim centrima gradovima Moskvi i Sankt
Peterburgu zatim u Novosibirsku Voronježu i Tomsku Ekonometrijski proračuni
pokazuju da je efikasnost RIS-a bila veća u tehnološki razvijenijim regionima sa
najstarijim univerzitetima i većim zalihama patenata Vreme je presudni faktor za
akumulaciju znanja i stvaranje veza između inovativnih činilaca u RIS-u
Preduzetnička aktivnost je takođe bila važan faktor jer pomaže transfer ideja i
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
171
istraživanja u pronalaske i nove tehnologije i poboljšava interakciju između
inovativnih agenata
Izdvajaju se dva opšta zaključka 1 Povoljnije je biti lociran u blizini glavnih
inovacionih centara zbog intenzivnijeg prelivanja znanja 2 Javna podrška efikasnijim
regionima može dovesti do produktivnije regionalne inovacione politike
23 Inovacioni indeks Evropske unije
Jedna od pouzdanijih i u kontinuitetu prisutnih i svestrano korišćenih ocena
(vrednovanja) NIS je Inovacioni indeks Evropske unije na osnovu podataka EIS
Dimenzije inovacione performanse su ljudski resursi istraživački sistem finansiranje
investicije preduzeća veze i preduzetništvo intelektualna svojina inovatori
ekonomski efekti dok se zbirni inovacioni indeks formira na osnovu kompozitnih
indikatora ulaza aktivnosti preduzeća i izlaza Sumarni inovacioni indeks (SII)
formira se analizom kompozitnih indikatora svrstanih u mogućnosti aktivnosti
preduzeća i izlaze Mogućnosti obuhvataju glavne pokretače inovacija izvan
preduzeća kroz tri inovacione dimenzije ljudski resursi otvoreni izuzetni i atraktivni
istraživački sistemi finansiranje i podrška Aktivnosti preduzeća obuhvataju
inovacione napore na nivou preduzeća grupisane takođe u tri dimenzije investicije
preduzeća povezivanja i preduzetništvo i intelektualna svojina Izlazi obuhvataju
efekte inovacionih aktivnosti preduzeća u dve dimenzije inovatori i ekonomski efekti
Slika 2 EIS 2020 za 2019
httpsinteractivetooleuEISEIS_2html
Svih 25 indikatora bolje definišu performanse nacionalnog sistema
istraživanja i inovacija kao celine Dok su neki od pokazatelja EIS (kao što su javni
troškovi za IR) podložniji uticajima političkih intervencija nego drugi (kao što su
inovacije unutar malih i srednjih preduzeća - MSP) opšti cilj EIS je da pruži
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
172
informacije za diskusije politika na nacionalnom i nivou EU i praćenje napretak u
obavljanju inovacija unutar i izvan EU tokom vremena
Slika 3 Inovacioni indeks Srbije u 2019 godini
httpsinteractivetooleuEISEIS_2html
Inovacioni indeks Srbije tokom vremena (od 2008 naovamo) se poboljšao što
je doprinelo prelasku iz grupe skromnih u grupu umerenih inovatora u kojoj je već
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
173
osam godina (slike 2 i 3) Najjače dimenzije inovacionog indeksa Srbije su inovatori
investicije preduzeća i okruženje pogodno za inovacije su Srbija se visoko kotira i
kada su u pitanju investicije preduzeća u ljudske resurse to se odnosi na indkatore
preduzeća obezbeđuju IKT obuku zaposlenih inovacije unutar MSP ne-IR troškovi
inovacija i MSP inovatori proizvoda i procesa Intelektualna svojina atraktivnost
istraživačkog sistema finansije i podrška su najslabije oblasti NIS Srbije
Niskovrednovani indikatori uključuju i troškove rizičkog kapitala prijave dizajna
privatno-javne koopublikacije i troškove poslovnog sektora za istraživanje i razvoj
Slika 4 Inovacioni indeks Srbije u odnosu na performanse EU u periodu 2012-2019
54 5457 58
5560
6367
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
httpsinteractivetooleuEISEIS_2html
Sagledavanjem inovacionih performansi Srbije tokom dužeg perioda vidljiv
je njen relativni porast (slika 4) tokom prikazanog perioda u odnosu na performanse
EU u 2012 godini Kada su u pitanju strukturne razlike između Srbije i EU Srbija
pokazuje najveću pozitivnu razliku u odnosu na EU u neto prilivu stranih direktnih
investicija prosečnoj godišnjoj promeni u BDP-u i otvaranju novih preduzeća a
najveća negativna razlika je u izdacima velikih preduzeća za IR BDP po glavi
stanovnika i u zaposlenosti u proizvodnji visokih i srednje visokih tehnologija
3 Metodologija kompromisnog programiranja
Pored prethodno nabrojanih metoda za rangiranje efikasnosti NIS u ovom
radu ćemo prikazati rezultate rangiranja NIS Srbije i nekoliko zemalja (onih koje
prema EIS spadaju u skromne i umerene inovatore ali i inovacionih sledbenika i
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
174
lidera) korišćenjem ograničenog broja indikatora ulaza i izlaza i jednom od metoda
višekriterijumske analize
Za rangiranje nacionalnih inovacionih sistema korišćen je metod
kompromisnog programiranja Kompromisno programiranje predstavlja jednu od
metoda višekriterijumske analize pomoću koje se alternative rangiraju prema bliskosti
određenim idealnim vrednostima kriterijuma Kompromisno programiranje izdvaja
kao najbolju alternative onu koja ima najmanje rastojanje od idealnog rešenja u skupu
svih mogućih rešenja [137] Rastojanje od idealnog rešenja se računa na sledeći
način
gde je Lp(i) oznaka za Lpndashmetriku alternative Ai rij vrednost j-tog kriterijuma za i-tu
alternativu i su minimalna i maksimalna vrednost j-tog kriterijuma u skupu
alternativa p - parametar koji ukazuje na sklonost donosioca odluka u vrednovanju m -
broj kriterijuma n - broj alternativa wj ndash ponder j-tog kriterijuma
Tabela 1 Kriterijumi za rangiranje NIS-a
Kriterijumi Ponderi Optimizacija
Ulazni elementi
Broj istraživača na million stanovnika
Izdaci za istraživanje i razvoj (GDP)
Uvoz visoko tehnoloških proizvoda
( od ukupnog uvoza)
Izlazni elementi
Izvoz visoko tehnoloških proizvoda
( od ukupnog izvoza)
Broj prijavljenih patenata na million
stanovnika
Broj naučnih i tehničkih publikacija
na million stanovnika
Bruto domaći proizvod po glavi
stanovnika
1429
1429
1429
1429
1429
1429
1429
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
175
U Tabeli 1 su prikazani kriterijumi korišćeni u analizi NIS izabranih evropskih
zemalja Podaci o korišćenim kriterijumima su preuzeti sa sajta Svetske banke i odnose
se na 2018 godinu U analizu su uključene sledeće zemlje Austrija Bugarska Belgija
Danska Hrvatska Litvanija Letonija Srbija Slovenija Slovačka Estonija Holandija
Crna Gora Poljska Češka Mađarska Grčka Rumunija
3 Rezultati
Pre finalnog rangiranja zemalja biće izvršeno poređenje zemalja prema
pojedinačnim ulaznim i izlaznim elementima NIS-a
Danska zauzima lidersku poziciju kada se posmatra broj istraživača (Prilog ndash
Slika 1) Na drugom mestu je Austrija koja ima za čak 2333 istraživača manje od
Danske a zatim slede Holandija Belgija i Slovenija Na začelju se nalaze Srbija
Hrvatska Letonija Rumunija i Crna Gora
Slika 2 (Prilog) prikazuje visinu izdataka za istraživanje i razvoj Austrija ima
najveće izdatke za istraživanje i razvoj dok je Danska na drugom mestu Ove dve
zemlje su jedine dostigle cilj definisan strategijom EU ndash Evropa 2020 a to su izdaci za
istraživanje i razvoj od najmanje 3 GDP Naredna tri mesta zauzimaju Belgija
Holandija i Slovenija Najniži nivo izdataka za istraživanje i razvoj ima Crna Gora
(037 GDP) dok se Srbija nalazi na 13 poziciji sa visinom izdataka od 092 GDP i
ispred je Slovačke Bugarske Letonije i Rumunije koje su kao članice EU pozicionirane
od 14 do 17 mesta
Slovačka je najveći uvoznik visoko tehnoloških proizvoda sa 147 od
ukupnog uvoza (Slika 3 - Prilog) a slede je Češka Mađarska Danska Rumunija čiji se
uvoz visoko tehnoloških proizvoda kreće u rapsonu od 114 do 138 od ukupnog
uvoza Visoko tehnološki proizvodi su najmanje zastupljeni u strukturi uvoza Crne
Gore svega 43 od ukupnog uvoza dok se Srbija nalazi na pretposlednjem mestu sa
56 Sa druge strane Holandija je najveći izvoznik visoko tehnoloških proizvoda sa
213 od ukupnog izvoza dok su Češka Mađarska Austrija i Estonija rangirane od 2
do 5 mesta redom (Slika 4 - Prilog) Srbija i Crna Gora kao i kod uvoza visoko
tehnoloških proizvoda zauzimaju pretposlednju i poslednju poziciju sa 19 odnosno
09 izvoza visokotehnoloških proizvoda u ukupnom izvozu
Austrija je vodeća zemlja prema broju prijavljenih patenata sa 231 patentom na
milion stanovnika Danska je na drugom mestu sa 218 prijavljenih patenata dok
Slovenija i Holandija dele treće mesto sa po 123 patentnih prijava (Slika 5 - Prilog)
Najlošiji rezultat prema ovom indikatoru ostvarile su Estonija i Crna Gora sa 18
donosno 048 prijavljenih patenata na milion odnosno na sto hiljada stanovnika Srbija
je nisko rangirana (16 mesto) sa 23 prijavljena patenta na milion stanovnika
Najveći broj naučnih i tehničkih publikacija ima Danska ukupno 2413 a
Holandija je na 2 mestu sa 267 manjim brojem publikacija od Danske (Slika 6 -
Prilog) Slede Slovenija Češka Austrija i Belgija Crna Gora je i prema ovom
indikatoru najlošije rangirana sa svega 40 publikacija na sto hiljada stanovnika Srbija je
rangirana na 15 mestu sa 648 publikacija i nalazi se ispred Rumunije i Bugarske
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
176
Nakon analize pojedinačnih indikatora pristupljeno je njihovoj agregaciji
primenom metode kompromisnog programiranja Svi kriterijumi korišćeni u analizi su
maksimizacionog tipa i imaju jednake pondere (Tabela 2) Što je skor veći to je zemlja
bolje rangirana
Lidersku poziciju zauzima Danska sa najboljim skorom od 0587684 Austrija
Holandija Belgija Češka su rangirane od 2 do 5 mesta redom Slovenija Poljska
Mađarska Estonija Slovačka Grčka Litvanija Letonija su rangirane od 6 do 13
mesta Najlošije rangirane zemlje su Hrvatska Rumunija Bugarska Srbija i Crna Gora
Tabela 2 Rangiranje zemalja agregacijom ulaznih i izlaznih elemenata NIS 2018
Zemlja Skor Rang
Danska 0587684 1
Austrija 0735909 2
Holandija 0750595 3
Belgija 1085862 4
Češka 1231751 5
Slovenija 1336116 6
Poljska 1549458 7
Mađarska 1555827 8
Estonija 1558064 9
Slovačka 1657632 10
Grčka 169998 11
Litvanija 1752072 12
Letonija 1803606 13
Hrvatska 1808888 14
Rumunija 1933257 15
Bugarska 1968161 16
Srbija 2095201 17
Crna Gora 2392089 18
Izvor Proračun autora
4 Zaključak
Za kreatore inovacione politike i donosioce odluka o pitanjima vezanim za
naučni tehnološki i ukupni socio-ekonomski razvoj neophodna je permanentna analiza
odnosno posedovanje podataka o definisanim indikatorima za duži period a isto tako
značajno je korišćenje različitih metoda Analizu izvedenu u ovom radu kao i u nekim
prethodnim ovde navedenim treba posmatrati pre svega sa konceptualno-metodološkog
stanovišta uz uvažavanje stanja u određenom vremenskom preseku za koji su autorima
bili raspoloživi neophodni podaci Kontinualnim praćenjem stanja u ovoj oblasti
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
177
uspostavlja se mehanizam evaluacije stanja i identifikacije oblasti u kojima je
neophodno uspostaviti akcije i mere za poboljšanje stanja Na taj način se donosiocima
odluka u oblasti razvoja nauke i inovacija u Srbiji obezbeđuju informacije i analize na
osnovu kojih je moguće definisati strategiju i politiku razvoja nauke i inovacija
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva
prosvete nauke i tehnološkog razvoja Srbije
Literatura
[1] Domazet D Kutlača Đ (2009) Prilog istraživanju efektivnosti
naučnoistraživačkog sistema Srbije Zbornik radova naučnog skupa
Tehnologija kultura i razvoj XVI Beograd 2009
[2] Guan J Chen K (2012) Modeling the relative efficiency of national
innovation systems Research Policy 41 (2012) 102-115
[3] Kutlača Đ Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
Prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin ndash Centar za istraživanje
razvoja nauke i tehnologije ISBN 979-86-82183-14-3
httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201212NIS2-P1-colorpdf
[4] Kutlača Đ (2006) Организација ни система србије-узрок или последица
(не)доприноса науке развоју економије Србије Zbornik radova naučnog
skupa Tehnologija kultura i razvoj XIII Beograd 2006
[5] Кутлача Ђуро ldquoИстраживање иновационог капацитета Србијеrdquo XII
научни скуп Технологија култура и развој 2005
[6] Kutlača Đ Semenčenko D (2005) Koncept nacionalnog inovacionog
sistema Institut Mihajlo Pupin 2005 httpwwwpupinrscirntwp-
contentuploads201212NIS-Knjiga-fpdf
[7] Kutlača D (2001) Ocenjivanje tehnološkog nivoa firmi sektora nacionalne
ekonomije Zadužbina Andrejevć Beograd 2001
[8] Nasierowski W Assessment of Technical Efficiency of NIS with the use of
DEA (2008) Procedeengs of the 4th IEEE International Conference on
Management of Innovation and Technology DOI
101109ICMIT20084654345
[9] Pan T-W Hung S-W Lu W-M (2010) DEA PERFORMANCE
MEASUREMENT OF THE NATIONAL INNOVATION SYSTEM IN ASIA
AND EUROPE Asia-Pacific Journal of Operational ResearchVol 27 No 03
pp 369-392 (2010)
[10] Porter M E The Competitive Advantage of Nations New York Free
Press 1990
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
178
[11] Radosevic S A Two-Tier or Multi-Tier Europe Assessing the Innovation
Capacities of Central and East European Countries in the Enlarged EU JCMS
2004 Volume 42 Number 3 pp 641-666 2004
[12] Semenčenko D (2009) Faktori u oblikovanju nacionalnog inovacionog
sistema Institut Mihajlo Pupin 2009 httpwwwpupinrscirntwp-
contentzborniciFaktori_u_izgradnjiNISpdf
[13] Zeleny M (1976) The theory of the displaced ideal in M Zeleny (ed)
Multiple Criteria Decision Making Kyoto Springer-Verlag Berlin pp153-
206
[14] Zemtsov S Kotsemir M (2019) AN ASSESSMENT OF REGIONAL
INNOVATION SYSTEM EFCIENCY IN RUSSIA THE APPLICATION
OF THE DEA APPROACH Scientometrics volume 120 pages 375ndash404
(2019)
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
179
Prilog
Slika 1 Broj istraživača na milion stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Slika 2 Izdaci za istraživanje i razvoj (GDP) 2018
Izvor Svetska banka
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
180
Slika 3 Uvoz visoko tehnoloških proizvoda ( od ukupnog uvoza) 2018
Izvor Svetska banka
Slika 4 Izvoz visoko tehnoloških proizvoda ( od ukupnog izvoza) 2018
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
181
Slika 5 Broj prijavljenih patenata na milion stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Slika 6 Broj naučnih i tehničkih publikacija na milion stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
182
Slika 7 Bruto domaći proizvod po glavi stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
183
Dr Sanja Popović-Pantić37 dr Dušica Semenčenko Nikola Vasilić Msc
IZGRADNJA KAPACITETA MSP ZA USVAJANJE KONCEPTA
ODRŽIVOG RAZVOJA
Apstrakt Polazeći od ciljeva održivog razvoja i bazičnih definicija istog u
radu se razmatra veza izmedju inovacija i održivog razvoja kao i njhov uticaj na
njega posebno kad je reč o inovacijama u malim i srednjim preduzećima Budući da
se MSP sektor smatra generatorom inovacija razmatra se njegov potencijal za
pozitivan uticaj na održivi razvoj kroz opis koncepta održivih inovativnih proizvoda
koji su analizirali različiti autori Predstavljeni su modeli održivosti i njihove
komponente sagledane su prednosti primene strategija korporativne društvene
odgovornosti i uticaj na ekonomske perfomanse preduzeća kao i načini da se
preduzeće održivo razvija Na kraju je predstavljena i jedna od metodologija za ocenu
održivosti poslovanja u malim i srednjim preduzećima kao primer dobre prakse i
putokaza za unapređenje performansi održivog poslovanja u malim i srednjim
preduzećima
Ključne reči održivi razvoj mala i srednja preduzeća inovacije model
održivosti
DELOPMENT OF SMEs CAPACITIES FOR THE CONCEPT OF
SUSTAINABLE DEVELOPMENT ADDOPTION
Abstract Starting from the goals of sustainable development and its basic
definitions the paper discusses the relationship between innovation and sustainable
development and their impact on it especially when it comes to innovation in small
and medium-sized enterprises Since the SME sector is considered a generator of
innovation its potential for a positive impact on sustainable development is
considered through a description of the concept of sustainable innovative products
analyzed by various authors Sustainability models and their components are
presented the advantages of applying corporate social responsibility strategies and
the impact on the economic performance of the company are considered as well as
the ways for the company to develop sustainably Finally one of the methodologies for
assessing the sustainability of business in small and medium-sized enterprises is
presented as an example of good practice and guidelines for improving the
performance of sustainable business in small and medium enterprises
Key words sustainable development small and medium-sized companies
innovation sustainability model
37 Institut Mihajlo Pupin sanjappanticpupinrs
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
184
1 Uvod
Mala i srednja preduzeća (MSP) su glavni pokretač ekonomskog rasta i
društveno-ekonomskog razvoja ali i brojnih rezultata u realizaciji ciljeva održivog
razvoja (SDG) Primena koncepta održivog razvoja je zasnovana na milenijumskim
ciljevima održivog razvoja koji se definiše uglavnom kao razvoj društva koji
raspoloživim resursima zadovoljava ljudske potrebe ne
ugrožavajući prirodne sisteme i životnu sredinu čime se osigurava dugoročno
postojanje ljudskog društva i njegovog okruženja Koncept održivog razvoja
predstavlja novu strategiju i filozofiju društvenog razvoja
Održivi razvoj se najčešće dovodi u vezu sa zaštitom životne sredine odnosno
nastojanjem da se zabrinutost za opstanak živog sveta na planeti Zemlji poveže sa
očuvanjem prirodnih resursa i brojnim ekološkim izazovima koji stoje pred svakim
društvom državom i čovečanstvom u celini Medjutim sve više je studija ali i
praktičnih primera koji pokazuju da se održivi razvoj ne može svesti samo na jedan
aspekt već da je slojevit i da suštinski leži na tri stuba ekonomskom društvenom i
stubu koji se odnosi na zaštitu životne sredine Neformalno paradigma održivog
razvoja počiva na tri principa profitu planeti i ljudima
Slika 1 Principi održivog razvoja
Izvor 230 Agenda for Sustainable Development
httpswwwcovestrocomensustainabilitywhat-drives-uscommitment
Upravo sedamnaest ciljeva održivog razvoja koje je su definisale Ujedinjene
nacije predstavljaju putokaz za njegovo ostvarivanje s obzirom da polaze od
smanjenja siromaštva i izgradnje mirnodopskog i inkluzivnog društva u kojem svi
imaju jednak pristup pravdi
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
185
Slika 2 Ciljevi održivog razvoja
Tranzicija ka ekonomskoj društvenoj i održivosti u smislu zaštite životne
sredine je postala glavni prioritet novog sastava Evropske komisije U isto vreme
naglašava se da ta tranzicija treba da se zasniva na jakoj i otpornoj ekonomiji čija
kičma su mala i srednja preduzeća Zbog toga je prioritet politike EU upravo u tome
da poveže održivi razvoj sa rastom malih i srednjih preduzeća na način da održivost
postane šansa za dalji rast MSP u okviru jedinstvenog EU tržišta i šire kroz kreiranje
održivih proizvoda i usluga MSP su usmerene na postizanje veće konkurentnosti i u
sklopu toga su veoma otvorena za usvajanje novih poslovnih modela i strategija koje
ih okreću u pravcu održivog razvoja Strategije poput korporativne društvene
odgovornosti (KOP) ali i upravljanje lancima dobavljača su postale dominantne u
obezbeđivanju održivosti preduzeća i njihove finansijske konsolidacije Literatura
pokazuje da teorije o održivosti i donosiocima odluka predstavljaju osnovne postulate
za održiv rast i razvoj preduzeća Teorija održivosti je usmerena na ekonomske
društvene i aktivnosti na zaštiti životne sredine sa ciljem ostvaranje dugoročne
profitabilnosti biznisa [15] Druga važna teorija je ona koja se odnosi na konkurenciju
u uslovima slobodnog tržišta sa ciljem ostvarenja većih ekonomskih i finansijskih
benefita za osnivače [12] Postoje i oponenti ovim teorijama pa tako Porter i Kramer
[27] smatraju da neki primeri društvene i filantropske prakse zapravo umanjuju
produktivnost Nasuprot tome neki autori [5] i Engert et al [11] smatraju da su
društvene ekonomske i aktivnosti usmerene na zaštitu životne sredine u sklopu
društveno odgovorne strategije preduzeća u pozitivnoj korelaciji sa njihovom
profitabilnošću
Evidentan je prelaz u percepciji održivog poslavanja kao onog koji se
isključivo odnosi na brigu o životnoj sredini ka onome koji podrazumeva uspešan
ekonomski i društveni razvoj čime se revitalizuje ideja o tome da DOP nije samo
privilegija bogatih [20] Uspešnost ove paradigme se dokazuje kroz razvoj Svetskog
poslovnog saveta za održivi razvoj (World Business Council for Sustainable
Development -WBCSD) i drugih organizacija koje se bave obukama i informisanjem
poslovne zajednice o pitanjima održivog razvoja kreiranjem indeksa održivosti -
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
186
kompozitnog indeksa kojim se meri stepen uticaja konkretnog biznisa na životu
sredinu kroz njegove istraživačko razvojne aktivnosti i stepen ostvarenog
korporativnog upravljanja38 porast plaćenih reklama kojima se promoviše održivost
kao i sertifikovanim (oditovanim) izveštajima o održivosti nekoliko vodećih firmi koje
primenjuju globalnu inicijativu izveštavanja - Global Reporting Initiative (GRI) kao
vodičem [22] Neki programi su takođe kreirani sa ciljem da podstaknu MSP u
zemljama u razvoju da brže usvajaju koncept održivog razvoja poput programa UN
Global Compact [20]
2 Primena koncepta održivog poslovanja u malim i srednjim
preduzećima aktuelno stanje
Mala i srednja preduzeća su najčešće primorana nacionalnim zakonodavstvom
da primenjuju neke od ciljeva održivog razvoja i uglavnom se odnose na zaštitu
životne sredine i reciklažu Ipak odnedavno se fokus pomera ka društvenim
aspektima upravo zahvaljujući konceptu društveno odgovornog poslovanja koje
korporacije primenjuju sa ciljem da doprinesu unapređenju socijalnog konteksta u
lokalnim zajedinicama u kojima posluju U tom smislu poklanja se sve veća pažnja i
cilju 5 održivog razvoja koji se odnosi na rodnu ravnopravnost Neretko se on
povezuje sa sa društveno odgovornim nabavkama i principom inkluzije različitih
društvenih grupa u jedinstveni eko-sistem [26] Iako se rodna ravnopravnost ne naglašava direktno ipak je namera prisutna
kroz preporuke ugovornim stranama da razmotre ne samo zaštitu životne sredine već i
druge društvene faktore prilikom dodele ugovora ili definisanja indikatora njegove
uspešne implementacije U primeni principa održivog razvoja razlikuju se tri nivoa [31] Prvi nivo
ldquoBusiness Sustainability 10rdquo se odnosi na situaciju kada preduzeće prilagodjava svoje
poslovanje postojećoj legislativi kako bi se uspešno integrisalo u tržišno okruženje u
kojem posluje i na to je zapravo uslovljeno pravnim okvirom U ovoj fazi oni
uglavnom prilagodjavaju svoje poslovne strategije direktivama u okviru osmog cilja
održivog razvoja koji se odnosi na dostojanstven rad inkluzivnost i ekonomski rast
Sledeći nivo nazvan ldquoBusiness Sustainability 20rdquo podrazumeva da preduzeća
uključuju u svoj poslovni model društvene vrednosti i principe očuvanja životne
sredine kroz uključivanje još jednog standarda koji se odnosi na 9 cilj održivog
razvoja koji se odnosi na upravljanje otpadom Nakon toga preduzeće može da
nastavi pravim putem poslovne održivosti koji znači minimiziranje negativnog uticaja
i usvajanje proaktivne strategije kad je reč o zaštiti životne sredine recikliranje resursa
i podrške lokalnoj zajednici što je deo trećeg nivoa odnosno ldquoBusiness Sustainability
30rdquo a koji uključuje prinicipe 12 cilja održivog razvoja čime se zatvara krug strategije
održivog poslovanja Najviši nivo održivosti se naziva takodje i ldquopristupom cirkularne
ekonomijerdquo Geissdoerfer et al [13] ih definišu kao sistem u kojem je potrošnja
38 Dow Jones Sustainability Index (DJSI)
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
187
resursa kao i otpad emisija i isticanje štetnih materija usporeno ili sprečeno u
potpunosti
O značaju primene strategije društveno-odgovornog poslovanje govori i
podatak da su preduzeća koja su primenjivala ove postulate bila otpornija na krizu
izazvanu pandemijom COVID 19 [24] Investiranje u korporativnu društvenu
odgovornost (KDO) doprinosi izgradnji poveranja sa kupcima dobavljačima
zaposlenima i drugim ključnim akterima u poslovanju koji su u periodu epidemije
pokazali mnogo veću spremnost da se prilagode iznenadnim okolnostima i tako
podrže preduzeća koja su takođe bila zatečena zaključavanjem usled pandemije i
suočila se sa padom poslovnih performansi U tom smislu zanimljiva je analiza
indeksa KOP Nacionalnog biroa za ekonomska istraživanja iz Kembridža (ibid) koji
analizira uticaj investicija u KOP na otpornost vrednosti akcija na berzi u odnosu na
krizu izazvanu pandemijom virusa COVID 19 Za te svrhe je korišćen Thomson-
Reutres ASSET4 instrument koji obuhvata preko 132 indikatora aktivnosti KDO-a u
preduzeću na osnovu čega se formiraju indeksi koji prate odredjene DOP aktivnosti
Autori Ding et al [9] ističu tri relevantna indeksa kojim se meri održivo poslovanje
preduzeća 1) indeks očuvanja životne sredine koji uključuje merenje eksploatacije
prirodnih resusrsa emisiju štetnih gasova i stepen generisanja zelenih inovacija 2)
Eksterne stejkholdere koji nisu vlasnici udela u preduzeću i društvene teme poput
blagostanja zaposlenih ljudska prava i etički odnos prema klijentima dobavljačima i
lokalnoj zajednici u kojoj kompanija posluje i treći 3) operacionalizacija i
implementacija aktivnosti KDO
Indeks očuvanja životne sredine koji se sastoji od tri komponente
ekspolatacije prirodnih resursa smanjenja emisije štetnih gasova i stvaranje zelenih
inovacija Prva komponenta reflektuje sposobnost kompanije da smanji potrošnju
energije materijala ili vode i da pronadje eko-efikasnija rešenja u lancu svojih
dobavljača [9] Druga komponenta meri efikasnost i posvećenost preduzeća u merenju
smanjenja emisije štetnih materija prilikom proizvodnje (ibid) Treća komponenta
Zelene inovacije se odnosi na kapacitet preduzeća da utiče na smanjenje troškova
zagađenja životne sredine kreirajući na taj način nove tržišne mogućnosti primenom
novih tehnologija i ekoloških procesa ili pak stvaranjem novih eko-proizvoda
Društveni indeks sakuplja informacije o tome u kojoj meri preduzeća unapređuju
blagostanje svojih zaposlenih (Workforce) promovišu ljudska prava (Human rights)
na kraju koliko su uključena u razvoj lokalne zajednice (Community) i koliko su
odgovorna u odnosu na svoje potrošače (Odgovorna porizvodnja - Product
Responsibility) Kad je reč o unapređivanju blagostanja svojih zaposlenih meri se
stepen u kojoj su zaposleni zadovoljni poslom koji obavljaju zdravstvenim uslovima i
bezbednošću na radnom mestu poštovanjem različitosti i obezbeđivanjem jednakih
mogućnosti i uslova za napredovanje za sve zaposlene bez obzira na pol rasu religiju
i sl Kod komponente ljudskih prava meri se stepen u kome kompanija poštuje ljudska
prava na primer a) da li je kompanija obezbedila poštovanje ljudskih prava generalno
b) obezbedila slobodu udruživanja svojih zaposlenih c) da li sprečava dečiji rad i rad
pod prinudom i d) da li primenjuje kriterijum poštovanja ljudskih prava u slekciji
dobavljača Odgovorna proizvodnja se odnosi na kapacitet kompanije da proizvodi
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
188
kvalitetne proizvode i usluge uz uvažavanje najviših zdravstvenih i bezbedonosnih
standarda kao i prinicipa zaštite privatnosti i ličnog integriteta Komponenta ldquolokalna
zajednicardquo (Community) uključuje mere poput onih da li kompanija ima a) etički kod
u cilju sprečavanja podmićiivanja i korupcije obezbeđuje najviši stepn opšte poslovne
etike posluje kao fer konkurent upravlja kompanijom pošštujući postulate
gradjanskog društva b) prodaje proizvode i usluge po diskontnim cenama na tržištima
koja su u razvoju sprovodi istraživanje i razvoj lekova za zarazne bolesti u zemljama
u razvoju c) sprovodi odgovarajuće medjunarodne standarde poput OECD preporuka
za multinacionalne kompanije
Indeks strategije KDO uključuje informacije o stepenu u kojem firme
organizuju i sprovode strategije KDO Velike kompanije imaju veći finansijski
kapacitet da sprovode strategiju KDO i da posluju na način da ostvaruju i ciljeve
održivog razvoja Zbog toga je važno kreiranje programa koji će obezbediti podršku
malim i srednjim preduzećima da se razvijaju na održiv način
Takav poslovni koncept nesumnjivo iziskuje troškove pa je važno obezbediti i
adekvatnu finansijsku institucionalnu potporu i utvrditi postojeći kapacitet malih i
srednjih preduzeća i prostor za unapredjenje njihovog održivog rasta i razvoja
Metodološki apsekt ocene održivog poslovanja kao i mogućnosti za njegovo
finansiranje će biti predmet dalje analize u ovom radu
3 Finansiranje MSP za održivi razvoj
U analizi postojećih fondova raspoloživih za finansiranje održivog razvoja
MSP u smislu definisanom u uvodu treba sagledati ko su sve relevantne institucije
programi i instrumenti podrške u ovoj oblasti To su pre svega kreatori politika u
institucijama poput Ujedinjenih nacija Evropske komisije OECD-a Svetske banke i
sl i njihova tela instrumenti podrške i inicijative kao što su
Evropski institut za Inovacije i Tehnologiju (EIT)ndash EIT komunikaciona platforma
Platforma pametne specijalizacije (Smart specialization platform)
EIT za klimatske promene (EIT Climate-Kick )
EIT u digitalnoj oblasti ndash EIT Digital
EIT u oblasti hrane - EIT Food
EIT u oblasti zdravlja- EIT Health
EIT u oblasti inovativnih izvora energije ndash EIT InnoEnergy
EIT u oblasti prozvodnje ndash EIT Manufacturing
EIT u oblasti sirovina ndash EIT RawMaterials
EIT u oblasti urbane mobilnosti- EIT Urban Mobility
Izvršna agencija za MSP Evropske komisije (EASME) i druge agencije na
nacionalnom ili regionalnom nivou koje raspolažu fondovima za podršku MSP
sektora
Udruženja klasteri i druge organizacije za podršku MSP
Jedan od najvažnijih EU programa za finansiranje inovacija i podsticanje rasta
inovativnih firmi je InnovFin koji je rezultat zajedničke inicijative Evropske
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
189
investicione banke i Evropskog investicionog fonda (EIB i EIF) u saradnji sa
Evropskom komisijom InnovFin pokriva širok spektar finansijskih instrumenata za
podršku održivom razvoju od kredita garancijskih šema do finansiranja kapitala ali i
savetodavne inovacione podrške koji se mogu prilagoditi potrebama inovatora
Finansiranje se obezbeđuje ili direktno ili preko finansijskih posrednika obično
banaka ili odgovarajućih fondova InnovFIn je dostupan u svim sektorima kako
zemalja članica EU tako i zemalja kandidata koje učestvuju u programu Horizont
2020 a verovatno i u njegovom nasledniku Horizontu Evropa koji je u pripremi EIB
u saradnji sa EU je kreiranjem ovog programa istako značaj održivog razvoja i rasta
MSP stavljajući ih u kontekst konkurentnosti na tržištu Pored podrške MSP InnovFin
podržava i velika preduzeća i javne institucije Dakle kroz ovaj program se
kombinuju povoljna kreditna sredstva omogućava se privlačenje doatnih investicija
ali daje i podršku u pripremi projekta i boljem upravljanju finansijama
Program JASPERS (Joint Assistance to Support projects in European
Regions) ima za cilj da poboljša kvalitet investicija podržanih kroz EU fondove Reč
je o partnerstvu izmedju EIB Evropske komisije i EBRD-a [10] JASPER je dostupan
svim korisnicima Strukturnih i investicionih fondova EU (ESIF) Održivi razvoj je
tesno povezan sa inovacijama i kao takav ima dominantno mesto i u ovom programu
Projekti podržani od strane sektora za pametan razvoj JASPER programa imaju za
cilj
- Da povećaju investicije u veštine i inovacije kroz unapredjenje obrazovanja i
aktivnosti istraživanja razvoja i inovacija
- Da poboljšaju pristup upotrebu i kvalitet IKT-a
- Podstaknu urbani razvoj i revitalizaciju marginalizovanih područja
- Poboljšaju uslova lečenja
- Unaprede pametnu specijalizaciju i izgradnju pametnih gradova u pogledu
održivog razvoja
- Unaprede razvoj i primenu instrumenata najboljih praksi metodologija i studija
sličaja u pomenutim domenima
Tipični projekti koji se finansiraju u ovoj oblasti su
- Izgradnja i obnova obrazovne i istraživačke infrastrukture upotrebom novih
tehnologija
- Razvoj naučno-tehnoloških parkova kao mesta za nastanak otvorenih inovacija
- Izgradnja pan-evropske istraživačke infrastrukture i mreže nacionalnih
istraživačkih centara
- Istraživanje novih materijala na makro mikro i nano nivou
- Izgradnja široko-pojasne telekomunikacione mreže u urbanim i ruralnim
sredinama
- Razvoj javnih servisa poput e-uprave e-zdravstva e-javnih nabavki
Program Evropske unije koji se najviše vezuje za održivi razvoj i podršku
realizaciji ciljeva održivog razvoja je evropski Zeleni ugovor (European Green Deal)
koji je donet kao plan EU da podstakne efikasnu upotrebu resursa u pravcu čiste i
cirkularne privrede smanjenja zagađenja i očuvanja biodiverziteta U Zelenom planu
su izložene inepohodne investicije i finansijska sredstva i koraci da se tranzicija ka
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
190
zelenoj ekonomiji odvija kao inkluzivan proces koji nikog neće ostaviti po strani Deo
tog plana je cilj EU da do 2050 postane klimatski neutralna zbog čega je predložila i
poseban zakon Da bi se ovaj cilj dostigao potrebno je da se
- Investira u tehnologije koje su u skladu sa zaštitom životne sredine
- Podržava industrija koja kreira inovacije
- Uvedu čistije i zdravije forme privatnog i javnog transporta
- Sprovede dekarbonizacija energetskog sektora
- Obezbedi energetska efikasnost zgrada
- kroz saradnju različitih međunarodnih partnera poboljšava primena globalnih
standarda zaštite životne sredine
Evropska unija je u okviru programa predvidela finansijsku i tehničku
podršku u cilju pomoći onima koji su najpogođeniji tranzicijom ka zelenoj ekonomiji
Ovaj instrument se zove Jedan mehanizam za tranziciju u okviru koga je na
raspolaganju 100 mld evra za period od 2021-2027 u najkritičnijim regionima
Zeleni ugovor ima osam ciljeva
1 Povećano angažovanje u smanjivanju klimatskih promena
2 Snabdevanje čistom i bezbednom enrgijom po pristupačnim cenama
3 Tranzicija industrije u pravcu čiste iili cirkularne ekonomije (uključujući i
smanjenje otpada iili otpada)
4 Izgradnja kapaciteta za snabdevanje novim izvorima energije i unapredjenje
postojećih u pravcu efikasnije upotrebe
5 Ubrzavanje prelaska na održivu i pametnu mobilnost
6 Tranzicija ka fer i zdravom sistemu ishrane koji će biti uskladjen sa zaštitom
životne sredine
7 Očuvanje i zaštita ekosistema i biodiverziteta
8 Realizacija nultog zagađenja i životne sredine bez otrova
Osim pomenutih programa postoji još niz programa koji pružaju finansijsku
podršku preduzećima u njihovoj tranziciji ka održivom razvoju i rastu svojih
kompanija39
4 Inovacije u MSP sektoru i održivi razvoj
Jedno od osnovnih pitanja održivog razvoja je zasnovano na vezi izmedju
inovacija i održivog razvoja Danas se ova veza još više potencira u cilju smanjenja
rizika izazvanih pandemijom virusa COVID19 ali i ostvarivanja prednosti u nekim
aspektima kroz obavljanje poslovnih aktivnosti i starih poslovnih funkcija na nov i
održiv način [23] Posledično održive inovacije predstavljaju važno sredstvo za
promovisanje održivog razvoja u preduzeću Istovremeno izazovi pandemije podstiču
39 Ekspertska grupa za održivost pri Evropskoj mreži preduzetništva koju je oformio EASME
2020 Godine u okviru jednokratne aktivnosti uradila je mapiranje ovih programa prema
kojem je izlistano oko 30 različitih pretežno sektorski usmerenih finansijskih šema Ovaj
tabelarni pregled obuhvata širok spektar finansijskih instrumenata dostupnih preduzećima od
kredita preko grantova crowdfunding-a kapitalnih investicija mikro kredita i sl
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
191
i konkurenciju u privredi i izgradnju boljeg društva Na osnovu toga je i nastao tzv
koncept održivih inovativnih proizvoda (Sustainable Product Innovation Performance
- PIP) koji obuhvata napore i aktivnosti materijalne i nematerijalne prirode koje
preduzeće preduzima kako bi što efikasnije upravljalo resursima a što za rezultat treba
da ima inovaciju proizvoda [2]
Autori Siqueira i Pitassi [29] smatraju da je koncept održivih inovacija
proizvoda širi od pojma eko-inovacija jer obuhvataju i socijalnu dimenziju On je
višeslojan tako da na makro nivou podrazumeva vladine politike i aktivnosti koje
imaju za cilj prevazilaženje rizika koji su svojstveni radikalnim inovacijama na mezo
nivou odnosno na niovu preduzeća podrazumeva razvoj novih poslovnih modela a na
mikro nivou (individualnom) odnosi se na promenu svesti i kognitivnog mehanizma
kod ljudi kao i njihovih stavova i ponašanja
Szekly i Strebel [30] definišu održive inovacije kao kreiranje nečeg novog što
poboljšava performanse održivog razvoja na tri nivoa društvenom ekonomskom i
nivou zaštite životne sredine Ovakva poboljšanja nisu limitirana samo na tehnološke
promene i tiču se podjednako i promena u procesima operativnim praksama
poslovnim modelima i sistemima kao i načinu razmišljanja Hanssen et al [14]
smatraju da je održiva inovacija sredstvo kojim se obuhvata kako održivost tako i
uključivanje novih kupacaklijenata i tržišta čime se uvećava dodata vrednost kapitala
firme
U svakom slučaju za preduzeća je veliki izazov da inoviraju na način da
obezbeđuju održivi razvoj kroz dodavanje vrednosti proizvodima i procesima
doprinoseći istovremeno smanjivanju negativnih društveno-ekonomskih uticaja koji
proizilaze iz industrijske aktivnosti Preduzeće može da stvara inkrementalne ili
radikalne održive inovacije Ipak u praksi većina inovacija su inkrementalne zbog
toga što još uvek nisu dovoljno razvijena tržišta za održive proizvode i usluge
Potrebne su društvene promene kako bi se na adekvatan način vrednovali ovi
proizvodi i usluge [6] Održivi razvoj zahteva promenu u proizvodnom sistemu ali i u
sistemu potrošnje tako da se čini da je nedovoljno preduzimati samo inkrementalne
inovacije [4] Zbog toga održive inovacije treba da prevazidju okvire poslovnog
okruženja i da budu vrednovane od strane šire društvene zajednice kako bi kompanije
mogle da investiraju u radikalne inovacije gradeći tako novu poslovnu paradigmu
okrenutu održivosti
Tradicionalno shvatanje biznisa je da mu je jedini cilj ostvarenje profita bez
obzira na koji se način do njega dolazi Poslednjih godina smo svedoci toga da je
ovakav pristup doveo do uništavanja prirodnih resursa uz devastirajuće efekte na
ljude posebno one najranjivije kategorije stanovništva Klimatske promene
finansijska kriza 2008-2009 kao i prinudni rad predstavljaju eklatantne primere
pogrešnog pristupa u ostvarivanju profita prethodnih generacija Poslovni model koji
je fokusiran isključivo na profitu u finansijskom smislu je nesumnjivo neodrživ
ukoliko ignoriše dva bitna elementa za uspeh ljudski kapital i prirodne resurse To je
novi trilateralni model koji obuhvata ljude planetu i profit a ove tri komponente se još
navode na nekoliko sličnih načina poput ldquoživotna sredina ekonomija kapitalrdquo ili
ldquoljudski prirodni i finansijski resursirdquo Nova poslovna paradigma nameće razmišjanje
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
192
o važnom aspektu istrajavanja na tradicionalnom poslovnom konceptu Naime
oslanjanje na jeftinu proizvodnju baziranu na fosilinim gorivima i sirovinama koji
postaju sve oskudniji u područjima koja su pogođena klimatskim promenama može
izazvati probleme u poslovanju Šta će se dogoditi kada ovi proizvodi ne budu mogli
da se prodaju tako jeftino kao što je jeftina bila njihova proizvodnja Šta će se
dogoditi ako sirovine koje se koriste u proizvodnji ne budu više dostupne Razvoj
biznisa koji nisu toliko zavisni od prirode će najverovatnije uticati na smanjivanje
ovakvih rizika a i oni sami će se obavljati na način da izazivaju manje štete po
okolinu S druge strane otvaraju se brojne mogućnosti za biznis u ovom novom
održivom kontekstu razvoja Razvijaju se nove palete proizvoda i usluga i niču nova
tržišta Takodje već sada dolazi do velikih ušteda na smanjenju troškova poslovanja
Na primer Wal Mart je najveći komercijalni proizvođač solarne energije u SAD-u
Ušteda na resursima znači uštedu novca Zbog toga su energetska efikasnost i
smanjivanje otpada osnovne dve oblasti u kojima će kompanije početi ili su već počele
da primenjuju koncept održivog razvoja Postoji još jedna oblast u kojoj je moguće
ostvarivati uštede a to je povezano sa ostvarivanjem prometa preduzeća Naime firme
koje promovišu vrednosti održivog razvoja privlače i takav profil ljudi a takodje takav
sistem vrednosti u kompaniji motiviše zaposlene da i sami doprinose uštedama što je
dobro za biznis
Povećavanje prihoda je takodje jedna od pozitivnih posledica tranzicije
biznisa u pravcu održivog razvoja Naime kada preduzeće proširi svoju proizvodnu
liniju ili pak udje na nova tržišta to generiše prihod koji se ne bi na drugi način
ostvario Kada firma gradi lojalnost svojih potrošača prema brendu promovišući se
kao društveno odgovorna to povećava dugoročno prihod po glavi potrošača Obe
strategije mogu povećati profitabilnost kompanije
Kombinacija smanjenja troškova povećavanja prihoda smanjivanja rizika i
otvaranja novih poslovnih mogućnosti predstavljaju šansu za brže prihvatanje novog
trilateralnog poslovnog modela zasnovanog na ljudima planeti i kapitalu (profitu)
5 Metodologija ocene održivih inovacija
Sa ciljem ocene održivih inovacija i struktuiranja efekata održivih inovacija
Hansen et al [14] predlažu model bdquokocke održivih inovacijaldquo (Sustainable Innovation
Cube) koji uključuje tri dimenzije ciljnamenu životni ciklus i tip inovacije
Dimenzija namene se zasniva na konceptu bdquotri osnovebdquo koji obuhvata tri ključna
efekta inovacija ekonomski ekološki (uticaj na životnu sredinu) i društveni
Dimenzija životnog ciklusa se odnosi na efekte inovacija u različitim fazama njihovog
životnog ciklusa Dimenzija tip inovacije se odnosi na tehnološke inovacije proizvoda
ili procesa inovacije poslovnog modela i proizvodno-uslužnih sistema (PSS) Imajući
u vidu i postojanje pod-dimenzija model broji ukupno 27 pojedinačnih oblasti u
kojima se sagledavaju potencijalni efekti održivosti
Držeći se trodimenzionalnog generičkog modela koji obuhvata cilj životni
ciklus i tip inovacije Hanssen et al [14] su identifikovali praktične implikacije za one
koji upravljaju održivim inovacijama koje se mogu razvrstati na sledeći način
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
193
integrisanje kriterijuma održivosti integrisanje stejkholdera i korisnika ekspanzija
proizvodno-uslužnih Sistema (PSS) ciljani marketing za održive inovacije svest o
održivosti Bocken et al [3] predlaže set arhetipova održivih poslovnih modela kako
bi se pospešila disperzija održivih poslovnih modela u praksi i istraživanjima Ovi
autori predlažu osam arhetipova grupisanih u matricu od tri dimenzije tehnološku
društvenu i organizacionu inovaciju kako bi opisali rešenja koja mogu doprineti
održivosti sa ciljem da se maksimizira energetska efikasnost i efikasnost materijala da
se ostvari funkcionalnost na račun vlasništva da se usvoji liderska uloga da se
podstakne manir dovoljnosti i napusti praksa ldquorazbacivanja resursardquo da se biznis
prilagodi društvu i životnoj sredini (a ne obrnuto) i da se razvijaju različita rešenja
Tabela 1 predstavlja ove arhetipove
Tabela 1 Arhetipovi inovacija poslovnih modela za održivost
INOVACIJE ARHETIPOVI DEFINICIJE
Tehnološke -Maksimiziraju efikasnost potrošnje
materijala i energije
-Kreiraju dodatnu vrednost od
otpada
-Vrše zamenu obnovljivim i
prirodnim procesima
-Činiti bdquoviše sa manjeldquo resursa
u smislu kreiranje manje
ostataka emisije štetnih gasova
i zagađenja
- koncept bdquootpadaldquo se odbacuje
na taj način što se postojeći
otpad koristi kao ulazna
sirovana za neku drugu
proizvodnju omogućavajući
bolju potrošnju i veću
iskorišćenost kapaciteta
- smanjivanje štetnih uticaja na
životnu sredinu i povećanje
poslovne otpornosti kroz
utvrđivanje ograničenosti
neobnovljivih izvora i
postojećih proizvodnih procesa
Socijalne Za rezultat daju funkcionalnost
umesto vlasništva
Usvajanje liderske uloge
Podsticanje dovoljnosti i
sprečavanja hiperprodukcije
-Pružanje usluga kojima se
zadovoljavaju potrebe
korisnika bez fizičkih
proizvoda
-proaktivno uključivanje
zainteresovanih strana sa ciljem
obezbeđenja blagostanja i
zdravlja
-pronalazenje rešenja kojima se
smanjuje proizvodnja i
potrošnja
Organizacione Prilagodjavanje poslovnog
okruženja životnoj sredini i
društvenoj zajednici
Prioritizovanje ostvarivanja
društvenih i benefita za životnu
sredinu u odnosu na
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
194
Razvoj palete rešenja maksimiziranje profita kroz
tesnu saradnju kompanija i
lokalne zajednice i drugih
zainteresovanih strana
Tradicionalni biznis model u
kojem je potrošač glavni
korisnik će se možda promeniti
Pružanje široke palete održivih
rešenja kako bi se
maksimizirali benefiti za
društvo i za životnu sredinu
Izvor Prilagodjeno na osnovu Bocken et al [3]
Autori su ukazali da cilj ove kategorizacije nije samo da ukaže na efekte
održivog razvoja na društvo i okolinu već i prilagođavanje poslovnih modela u pravcu
održivosti [3] Komapnije dakle mogu primenjivati kombinaciju arhetipova u tom
procesu prilagodjavanja održivosti Ovih osam tipova su samo baza za analizu
održivih inovacionih procesa na osnovu kojih su moguće brojne kombinacije Neki
faktori su relevantni za usvajanje održivih inovacija kao što su veličina i priroda
aktivnosti Robinson i Stubberud [28] smatraju da će velike kompanije pre nego mala i
srednja preduzeća primenjivati zelene inovacije jer imaju veći kapital za investiranje
S druge strane zelene inovacije predstavljaju šansu upravo za MSP da ostvare
konkurentsku prednost u odnosu na velike komapnije i tako izađu u ssuret svojim
kupcima okrenutim novim trendovima održivosti u izboru i kupovini proizvoda i
usluga Autori Zee et al [34] su utvrdili da velika preduzeća inkliniraju ka proizvodnji
zelenih proizvoda i usluga dok su mala preduzeća ekološki svesnija i više veruju u
značaj održivosti Nidomoulu et al [25] su izučavajući inicijative velikih kompanija u
oblasti održivih inovacija utvrdili da one percipiraju održivost kao novi izvor
inovacija
Uspešne kompanije povezuju održivost sa inovacijama postižući tako
konkurentsku prednost na tržištu zato što redefinišu proizvode tehnologije procese i
poslovne modele uz smanjivanje troškova trošenje manje resursa dok istovremeno
novi procesi generišu dodatni prihod i omogućavaju kreiranje novih biznisa Klewitz i
Hansen [18] se bave održivim inovacijama u MSP budući da su oni prepoznati kao
osnova održivog razvoja Wagner [33] je analizirao vezu izmedju održivog upravljanja
u kompanijama i ekonomskih performansi utvrdivši da održivo upravljanje nema
značajniji društveni uticaj ali da je uticaj na okolinu veliki Održiva inovacija
uključuje tehnološka poboljšanja koja mogu dovesti do uštede energije smanjenja
zagađenja recikliranja otpada razvoj zelenih proizvoda i korporativno upravljanje
životnom sredinom Ovakva inovacija takodje doprinosi poslovnoj održivosti jer
potencijalno ima pozitivan efekat na na finansije društvo i okolinu [1] Posledično
kompanije koje su pioniri u zelenim inovacijama će poboljšati svoj imidž razviće
nova tržišta i ostvariće konkurentsku prednost Cheng et al [7] su istraživali
međusobnu povezanost između tipova eko-inovacija (process proizvoda i
organizacije) kao i njihovog uticaja na poslovne performanse tajvanskh preduzeća
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
195
Kao rezultat poslovne perfomanse merene indeksom povraćaja investicija tržišnim
udelom profitabilnošću i prodajom mogu bit povećani na bazi eko-inovacija
Autori Kneipp et al [19] su razvili konceptualni model za analiziranje kako
održivih inovativnih praksi tako i poslovnih performansi polazeći od dve pretpostavke
1) da postoji pozitivna korelacija izmedju usvajanja održivih inovativnih praksi i
poslovnih performansi i 2) stepen usvajanja održivih inovativnih praksi se razlikuje u
zavisnosti od toga kakve poslovne performanse preduzeće ostvaruje Na osnovu
korelacione analize ustanovljeno je da su varijable održivih inovativnih praksi koje
utiču na finansijske performance sledeće
1 povezanost sa lokalnom zajednicom i drugim stejkholderima u kreiranju benefita
za društvo i životnu sredinu sa uticajem na kapital i profitabilnost preduzeća
prinos od prodaje i cash-flow
2 interakcija sa stejkholderima uključujući i profitabilnost firme i prinos od prodaje
3 dobre prakse u smanjivanju emisije štetnih materija u lancu snabdevanja
uključujući prinos na imovinu profitabilnost firme prinos od prodaje i cash-flow
4 proizvodni sistem i odabrani dobavljači koji doprinose društvenim benefitima i
koristima u pogledu zaštite životne sredine
Autori su zaključili da održive inovativne prakse koje se odnose na
stejkholdere smanjivanje emisije i odabir dobavljača imaju uticaja na finansijske
performanse poslovanja čemu idu u prilog i nalazi drugih autora da poslovne
performanse merene indeksom povraćaja investicija (ROI) udelom u tržištu
profitabilnošću i prodajom mogu biti unapredjene eko-inovacijama [7]
Ocena održivosti preduzeća se može sprovoditi na više načina a jedan je i kroz
tzv odit održivosti (sustainability audit) koji podrazumeva da se praksa održivog
poslovanja konkretnog preduzeća upoređuje sa onom koja važi za najbolju Zbog toga
se može nazvati i bennchmarking Bez obzira koji metod se primeni ocena održivosti
može biti jednostavna ali i kompleksna Jedan od metoda koji ćemo predstaviti je
jednostavan i pomaže preduzećima da primene najbolje prakse kad je reč o društvenoj
odgovornosti i odgovornosti prema životnoj sredini Zasniva se na široko prihvaćenim
praksama koje se svode na specijalizovane inicijative u pravcu zaštite resursa
uključivanja zaposlenih davanja zajednici i slično Takodje zasnovana je i na nekim
već dokazanim praksama koje su primenjivali konsultanti za održivi razvoj u
preduzećima [8]40 Ova konsultantska kuća koristi u oceni održivosti preduzeća
upitnik ili bdquochecklistldquo koju može i samo preduzeće da popuni ali je ipak preporuka da
se uradi uz asistenciju stručnog lica ili tima ljudi koji se bave bdquozelenim razvojembdquo ili
pak održivim poslovanjem u celini Ovaj vodič za samoprocenu održivosti (checklist)
uključuje sledeće oblasti
- Upravljanje ndash da li preduzeće ima odgovarajuću podršku da razvije dobar program
održivosti
40 httpswwwcultivatingcapitalcom metodologija je sertifikovana od strane kompanije
Cultivating capital
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
196
- Društveni uticaj Zaposleni ndash na koji način preduzeće uključuje svoje zaposlene u
implementaciju strategije održivog razvoja i da li zaposleni imaju adekvatan
tretman u firmi
- Uticaj na okolinu smanjivanje otpada ndash šta predzeće čini kako bi smanjilo otpad
- Uticaj na okolinu zaštita prirodnih resursa ndash šta preduzeće čini da zaštiti prirodne
resurse
- Uticaj na okolinu ugljenični otisak i smanjivanje toksičnosti ndash šta preduzeće
preduzima kako bi smanjilo ugljenični otisak i upotrebu toksičnih materijala
- Uticaj na okolinu razvoj proizvoda i životni ciklus- šta preduzeće preduzima da
minimuzuje štetni uticaj svojih proizvoda na okolinu
- Uticaj na okolinu i na društveno okruženje lanac snabdevanja i nabavke ndash na koji
način preduzeće uključuje svoje dobavljače u promociju održivosti
Primer upitnika za ocenu održivog poslovavnja [8]
UTICAJ NA OKOLINU UGLJENIČNI OTISAK I SMANJENJE TOKSIČNOSTI
Praksa Dane Ne znam Napomena Preduzeće meri svoj
ugljenični otisak
Zaposleni su
edukovani o uticaju
svog rada na okolinu
UTICAJ NA OKOLINU ZAŠTITA PRIRODNIH RESURSA
Praksa Dane Ne znam Napomena Preduzeće štedi
energiju korišćenjem
energetski efikasnih
LED sijalica za
unutrašnje i spoljno
osvetljenje
Preduzeće meri svoj
otisak na vodne
resurse
UTICAJ NA OKOLINU SMANJENJE OTPADA
Praksa Dane Ne znam Napomena Kompanija reciklira sve
što može (uključujući i
toaletne ubruse i pravi
kompost od ostataka
hrane
Preduzeće je eliminisalo
upotrebu plastičnih boca
iz prostorije za užinu u
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
197
firmi kao i sa svih
sastanaka uključujući i
sastanke uprave
DRUŠTVENI UTICAJ UKLJUČIVANJE U GRAĐANSKE INICIJATIVE I
DAVANJE
Praksa Dane Ne znam Napomena Preduzeće pruža pro
bono usluge
neprofitnim
organizacijama ili
neformalnim grupama
Preduzeće ima politiku
delovanja u
dobrotvorne svrhe i
davanja zajednici
6 Zaključak
Primena pricnipa održivog poslovanja nesumnjivo ima pozitivan uticaj na
ostvarivanje ekonomskih performansi kako na nivou preduzeća tako i na makro
nivou Iako velike kompanije imaju veće kapacitete i resurse da sprovode ovu
strategiju zasnovanu na ciljevima održivog razvoja mala i srednja preduzeća iako nisu
lideri u tome ipak predstavljaju jedan veliki i nedovoljno iskorišćen resurs koji može
značajno doprienti održivom razvoju s obzirom na to da su MSP generator inovacija
Sve je veći broj progama koji obezbedjuju finansijsku podršku preduzećima u razvoju
inovacija koje će podstaći održivost i pre svega doprineti očuvanju okoline jer je
ustanovljano da ekološki osvešćene kompanije imaju bolje poslovne pokazatelje Iako
se društveni angažman još uvek ne odražava bitnije na poslovanje preduzeća postoje
brojni primeri u kojima preduzeća ostvaraju različite benefite kada su bolje integrisani
u lokalnu zajednicu i kada primenjuju princip inkluzivnosti U radu su prikazani
različiti modeli prilagodjavanja poslovnih modela održivom razvoju dajući i niz
preporuka preduzećima koja žele da se u ovom pravcu razvijaju i postepeno orijentišu
svoje poslovanje sa svešću da održiv razvoj nema alternativu i da je to naša
sadašnjost a ne više daleka budućnost Zato je u radu predstavljen i primer
metodologije za ocenu postojećeg stepena održivosti koju preduzeća mogu i
samostalno da primene kako bi stekli okvirni uvid u svoje prednosti i slabosti koje
treba otkalnjati kada je reč o održivosti i to najbolje uz stručnu konsultantsku
podršku
Literatura
[1] Aguilera-Caracuel J amp Ortiz-de-Mandojana N (2013) Green innovation and financial
performance an institutional approach Organization amp Environment 26(4) 365ndash385
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
198
[2] Alegre J Lapiedra R Chiva R A measurement scale for product innovation
performance Eur J Innov Manag 2006 9 333ndash346
[3] Bocken N M P Short S W Rana P amp Evans S (2014) A literature and practice
review to develop sustainable business model archetypes Journal of Cleaner Production
65(1) 42ndash56
[4] Boons F A A (2009) Creating ecological value An evolutionary approach to business
strategies and the natural environment Cheltenham UK Edward Elgar
[5] Carroll AB Shabana KM The Business Case for Corporate Social Responsibility A
Review of Concepts Research and Practice Int J Manag Rev 2010 12 85ndash105
[6] Charter M amp Clark T (2007) Sustainable innovation ndash key conclusions from
sustainable innovation
[7] Cheng C C J Yang C -L amp Sheu C (2014) The link between eco-innovation and
business performance a Taiwanese industry context Journal of Cleaner Production 64(1)
81ndash90
[8] Cultivating Capital 2020- httpswwwcultivatingcapitalcomsustainability-assessment
[9] Ding W Levine R Lin C ^ Xie W (2020) Corporate immunity to the Covid-19
pandemic (2020) National Bureau of Economic Research Working Paper 27055
Cambridge httpwwwnberorgpapersw27055homson Reuters 2018 Thomson Reuters
ESG Scores Available at
httpswwwrefinitivcomcontentdammarketingen_usdocumentsmethodologyesgscor
esmethodologypdf
[10] EIB STUDY fostering innovation to remain competitive DOI
1028675456httpswwweiborgattachmentsthematicinnovation_and_skills_enpdf
[11] Engert S Rauter R Baumgartner RJ Exploring the integration of corporate
sustainability into strategic management A literature review J Clean Prod 2016 112
2833ndash2850
[12] Friedman M The Social Responsibility of Business Is to Increase Its Profits In
Corporate Ethics and Corporate Governance ZimmerliWC Holzinger M Richter K
Eds Springer BerlinHeidelberg Germany 2007 pp 173ndash178
[13] Geissdoerfer M Savaget P Bocken NMP Hultink EJ (2017) The circular
economy ndash a new sustainability paradigm Journal of Cleaner Production 143 757-768
DOI 101016jjclepro201612048 DOI httpsdoiorg101016jjclepro201612048
[14] Hansen E Grosse-Dunker F amp Reichwald R (2009) Sustainability innovation cube a
framework to evaluate sustainability-oriented innovations International Journal of
Innovation Management 13(4) 683ndash713
[15] Hart SL Milstein MB Creating sustainable value Acad Manag Perspect 2003 17
56ndash67
[16] Hillary R (2000) Small and medium-sized enterprises and the environment business
imperatives Sheffield Greenleaf
[17] Jarmila Šebestovaacute Włodzimierz Sroka Sustainable development goals and sme
decisions The Czech Republic vs Poland doi httpdxdoiorg1015549jeecarv7i1418
Journal of Eastern European and Central Asian Research Vol7 No1 (2020)
httpsieecaorgjournalindexphpJEECARarticleview418
[18] Klewitz J amp Hansen E G (2014) Sustainability-oriented innovation of SMEs a
systematic review Journal of Cleaner Production 65(1) 57ndash75
[19] Kneipp JM Gomes CM Bichueti RS Frizzo K and Perlin AP (2019)
Sustainable innovation practices and their relationship with the performance of industrial
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
199
companies Revista de Gestatildeo Vol 26 No 2 pp 94-111 httpsdoiorg101108REGE-
01-2018-0005
[20] Luetkenhorst W (2004) Corporate Social Responsibility and the Development Agenda
The Case for Actively Involving Small and Medium Enterprises Intereconomics
MayJune 157-166
[21] McWilliams A Siegel D Corporate Social Responsibility A Theory of The Firm
Perspective Acad Manag Rev 2001 26 117ndash127
[22] Moore amp Manring 2009) Moore S amp Manring S (2009) Strategy development in
small and medium sized enterprises for sustainability and increased value creation Journal
of Cleaner Production 17 276ndash282
[23] Muntildeoz-Pascual L Galende J Curado C (2021) Contributions to Sustainability in
SMEs Human Resources Sustainable Product Innovation Performance and the Mediating
Role of Employee Creativity Sustainability Volume13 Issue 4
[24] National Bureau of Economic Research (2020) COMPETITION LAWS NORMS AND
CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY Wenzhi Ding Ross Levine Chen Lin Wensi
Xie Working Paper 27493 httpwwwnberorgpapersw27493
[25] Nidumolu R Prahalad C K amp Rangaswami M R (2009) Why sustainability is now
the key driver of innovation Harvard Business Review 87(9) 56ndash64
[26] Popović-Pantić S Semenčenko D Vasilić N (2020) Gender based analysis of the access
to public procurement in Western Balkan by SMEs Ekonomske analize Institut
ekonomskih nauka Vol 54 No 2 December
[27] Porter ME Kramer MR Creating shared value Harv Bus Rev 2011 89 63ndash77
[28] Robinson S amp Stubberud H A (2013) Green innovation in Germany a comparison by
business size Journal of International Business Research 12(1) 47ndash56
[29] Siqueira R P amp Pitassi C (2016) Sustainability-oriented innovations can mindfulness
make a
[30] Szekely F amp Strebel H (2013) Incremental radical and game changing strategic
innovation for sustainability Corporate Governance 13(5) 467ndash481 doi101108CG-06-
2013-0084
[31] The 2030 Agenda for Sustainable Development
httpswwwunsscorgsitesunsscorgfiles2030_agenda_for_sustainable_development_k
csd_primer_enpdf
[32] The Small Business Guide to Sustainable Business Practice
httpswwwcultivatingcapitalcombusiness-sustainability-triple-bottom-line
[33] Wagner M (2010) The role of corporate sustainability performance for economic
performance a firmlevel analysis of moderation effects Ecological Economics 69(7)
1553ndash1560
[34] Zee S M L Fok L Y amp Hartman S J (2011) Exploring the relationships between
organizational size and market focus and commitment to the green movement and impacts
of organizational culture a comparative study of Jamaica and the United States
International Journal of Business and Social Science 2(22) 19ndash34
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete nauke
i tehnološkog razvoja Srbije
200
CIP - Каталогизација у публикацији - Народна библиотека Србије Београд
3303411(497)(082)
62(082)
61698578834]3(49711)(082)
НАУЧНИ скуп међународног значаја Технологија култура и развој (27 2020
Београд)
Tehnologija kultura razvoj tematski zbornik radova XXVII naučnog
skupa međunarodnog značaja Tehnologija kultura i razvoj održan u
Beogradu onlajn 11122020 godine kontekst skupa Zapadni Balkan na putu
ka Evropskoj uniji prva tema skupa Uticaj pandemije COVID-19 na različite
društvene tehnološke i privredne aspekte i promišljanje razvoja druga
tema skupa Poželjna i moguća razvojna specijalizacija Srbije i zemalja
Zapadnog Balkana - uticaj društvenih kulturoloških i tehnoloških faktora
[organizatori] Udruženje Tehnologija i društvo [et al] [urednici
Đuro Kutlača Dušica Semenčenko] - Beograd Udruženje Tehnologija i
društvo Institut Mihajlo Pupin Centar za istraživanja razvoja nauke i
tehnologije 2021 (Beograd Akademska misao) - 200 str ilustr 24 cm
Tiraž 100 - Napomene i bibliografske reference uz radove - Bibliografija
uz svaki rad - Abstracts
ISBN 978-86-82183-20-4 (IMP)
1 Удружење Технологија и друштво (Београд) 2 Институт Михајло Пупин
(Београд) Центар за истраживање развоја науке и технологије 3 Машински
факултет (Београд) 4 Elektrotehnički fakultet (Podgorica)
a) Технолошки развој - Балканске државе - Зборници b) Корона вирус -
Друштвени аспект - Зборници
COBISSSR-ID 35477257
Udruženje Tehnologija i društvo Institut Mihajlo Pupin
Centar za istraživanje razvoja nauke i tehnologije
Urednici
Profdr Đuro Kutlača
Dr Dušica Semenčenko
Recenzenti
Profdr Novak Jauković
Profdr Tatjana Mamula Nikolić
Profdr Mirko Vujošević
ISBN 978-86-82183-20-4
Tiraž 100 primeraka
ŠtampaAkademska misao Beograd
2021
Organizatori naučnog skupa Udruženje Tehnologija i društvo
Institut Mihajlo Pupin
Centar za istraživanje razvoja nauke i tehnologije
Mašinski fakultet Beograd
Elektrotehnički fakultet Podgorica
Sadržaj
Strana
Napomene urednika 1
Uticaj pandemije COVID-19 na različite društvene tehnološke i
privredne aspekte i promišljanje razvoja
3
Marija Lugonjić Olja Arsenijević COVID 19 i ljudska prava 4
Ana Matović Milan Milošević Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme
COVID-19
17
Drago Orčić Olja Arsenijević Stefan Orčić COVID - 19 izazov ili šansa
inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja
29
Poželjna i moguća razvojna specijalizacija Srbije i zemalja Zapadnog
Balkana - uticaj društvenih kulturoloških i tehnoloških faktora
41
Vidosav D Majstorović Radivoje Mitrović Žarko Mišković Industrija 40
u Srbiji - kako je primeniti
42
Dušica Semenčenko Valentina Nikolić Đuro Kutlača Sektor poljoprivrede
u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i susednim zemljama
53
Lazar Živoković Dijana Štrbac Đuro Kutlača Naučnotehnološke i
inovacione politike analiza stanja u Srbiji
74
Dušica Semenčenko Đuro Kutlača Strategija pametne specijalizacije u
Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
93
Opšte teme skupa 118
Slobodan Miladinović Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava 119
Dijana Štrbac Lazar Živoković Đuro Kutlača Metodologije za merenje
naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
134
Marija Radunović Religijski korijeni ekonomije Evrope 151
Nikola Vasilić Dušica Semenčenko Đuro Kutlača Sanja Popović-Pantić
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
167
Sanja Popović-Pantić Dušica Semenčenko Nikola Vasilić Izgradnja
kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
183
Napomene urednika
_____________________________________________________________________
1
Poštovani čitaoci
27 naučni skup ldquoTehnologija kultura i razvojrdquo razmatrao je sada već
četrnaesti put teme koje su u okviru opšteg konteksta skupa ldquoZemlje Zapadnog
Balkana na putu ka Evropskoj unijirdquo jer je 2007 godine doneta odluka da se
ovaj kontekst skupa zadrži sve dok sve zemlje Zapadnog Balkana ne budu
članice EU Kao i svake godine imali smo nekoliko osnovnih tema skupa
ovoga puta dve
2020 godina uvela nas je u takozvanu ldquonovu realnostrdquo pa je tako i TKR
27 održan 11122020 virtuelno ndash na onlajn platformi Pokazalo se da ovakav
način pristupa organizaciji naučnog skupa nije umanjio interesovanje učesnika
U ovom zborniku objavljujemo dvanaest radova Tri rada su posvećena
prvoj temi - Uticaj pandemije COVID-19 na različite društvene tehnološke i
privredne aspekte i promišljanje razvoja te razmatraju različite oblasti
(sociološke pravne tehnološke i ekonomske) uticaja pandemije COVID-19 na
društvo u celini i posebno u Srbiji Mada su istraživanja obavljena u prvoj
polovini jednogodišnjeg ispoljavanja pandemije neki od ovde prikazanih
nalaza su već globalno prezentovani ali ostaje mogućnost da u budućnosti
budu potvrđeni iili opovrgnuti
Druga tema je Poželjna i moguća razvojna specijalizacija Srbije i
zemalja Zapadnog Balkana - uticaj društvenih kulturološki i tehnoloških
faktora Redovni učesnici skupa i čitaoci zbornika zapaziće da se ova tema
(strategija pametne specijalizacije ndash S3) pojavljuju kao osnovna već četvrti put
a radovi posvećeni istraživanju ove metodologije i prakse datiraju iz 2015
godine U okviru druge osnovne teme autori su se trudili da ukažu na
specifičnosti odabranih oblasti S3 u regionu Zapadnog Balkana i naročito u
Srbiji kao i evaluacije i kritičke osvrte do sada primenjenih strategija u region
i širom Evropske unije kao i na razvoja teorije i prakse S3
Treće poglavlje koje je naslovljeno Opšte teme skupa donosi nam
radove autora koji se bave interakcijama tehnologije kulture i razvoja koja je
osnovni kredo našeg okupljanja od početka organizovanja naučnog skupa Tu
su i radovi koji doprinose našem uvidu u metodloške mogućnosti za anliziranje
nacionalnih inovacionih sistema kao dinamičnih kategorija u okviru kojih se
odvijaju sve interakcije nauke i istraživanja poslovnog sektora i državne
Napomene urednika
_____________________________________________________________________
2
uprave koje kao krajnji rezultat doprinose boljitku ili stagnaciji i nazadovanju
društva
Nadajući se da ćete i u ovom tematskom zborniku radova naći
odgovore na neka od pitanja koja su u fokusu vašeg interesovanja iili ćete
naći inspiraciju za produbljivanje i istraživanje nalaza o fenomenima koje su u
ovim radovima autori predstavili prepuštamo isti vašem zanimanju i kritici
Na kraju navešćemo prikladno definisane izjave prof Matejića u
kojima ništa nije nedostajuće niti suvišno a kojima se završavaju napomene
urednika svih prethodnih zbornika radova TKR
Kriterijumi za prihvatanje radova koji se objavljuju u zborniku
postavljeni su i dosledno poštovani od prvog skupa izvedenog davne 1994
godine U ovom zborniku su očuvani ideje i nalazi svakog autora objavljenih
radova te su autori jedini nosioci pohvala i naučnih odgovornosti za kvalitet
svojih radova
Dušica Semenčenko i Đuro Kutlača
Uticaj pandemije COVID-19 na različite
društvene tehnološke i privredne aspekte i
promišljanje razvoja
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
4
Marija Lugonjić1 profdr Olja Arsenijević2
COVID 19 I LJUDSKA PRAVA
Apstrakt Tehnologija može imati značajnu ulogu u globalnoj borbi protiv
pandemije COVID 19 što ne znači da vlade imaju blanko ček za širenje digitalnog
nadzora Nedavna iskustva su pokazala da se vlade nerado odriču privremenih
nadzornih ovlašćenja Zato se ne smeju zatvarati oči na putu stalne proširene
kontrole Pojačani digitalni nadzor može se koristiti za rešavanje ove vanredne
situacije u javnom zdravstvu samo ako su ispunjeni određeni strogi kriterijumi Vlasti
ne mogu jednostavno zanemariti pravo na privatnost i moraju osigurati da sve nove
mere imaju snažne garancije ljudskih prava Kad god vlade koriste tehnološke
mogućnosti kao deo svoje strategije za borbu protiv COVID-19 moraju to učiniti na
način koji poštuje ljudska prava Zbog svega navedenog cilj rada je da ukaže na
prednosti i nedostatke elektronskog nadzora značaj poštovanja ljudskih prava te
povezivanja svih karika u zdravstvenom sistemu
Ključne reči socijalni i zdravstveni menadžment lična prava digitalni
nadzor
COVID - 19 AND HUMAN RIGHTS
Abstract Technology can play a significant role in the global fight against
the COVID 19 pandemic which does not mean that governments have a blank check
to spread digital surveillance Recent experience has shown that governments are
reluctant to relinquish temporary oversight powers That is why we must not close our
eyes on the path of constant expanded control Enhanced digital surveillance can only
be used to address this public health emergency if certain stringent criteria are met
Authorities cannot simply ignore the right to privacy and must ensure that all new
measures have strong human rights guarantees Whenever governments use
technological capabilities as part of their strategy to combat COVID-19 they must do
so in a way that respects human rights Due to all the above the aim of this paper is to
point out the advantages and disadvantages of electronic surveillance the importance
of respecting human rights and connecting all the links in the health system
Key words social and health management personal rights digital
surveillance
1 Marija Lugonjić doktorant Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
marijalugonjicgmailcom 2 Olja Arsenijević redovni profesor Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
oljaarsenijevicfpspedurs
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
5
1 Uvod
Da bi ublažile širenje COVID-19 vlade širom sveta uvele su vanredne
situacije mere koje ograničavaju individualne slobode socijalna i ekonomska prava i
globalnu solidarnost Ove regulatorne mere su zatvorile škole radna mesta i tranzitne
sisteme otkazani su javni skupovi uvedeno je obavezno zatvaranje u kuće i razmešten
u velikim razmerama elektronski nadzor Pri tome ljudska prava se retko poštuju
uprkos tome koliko značajno na njih utiče pandemijski odgovor Norme i principi
ljudskih prava treba da vode vladine odgovore na COVID-19 i na taj način jačaju
odgovor javnog zdravlja na COVID-19
Ljudska prava su u osnovi povezana sa globalnim zdravljem u kontekstu
COVID-19 pandemije Pandemija AIDS-a pokazala je da je jedan od najefikasnijih
puteva ka postizanju javnog zdravlja neraskidiva veza između zdravlja i ljudskih
prava Evolucija od 30 godina je trebalo da obezbedi temelje za odgovor na COVID-
19 [1] Ljudska prava pružaju univerzalni okvir za napredovanje zdravlja na
globalnom nivou transformišući univerzalne moralne imperative u zakonsku
regulativu u ključnim domenima koji su relevantni za COVID-19
Umesto što se na ljudska prava gleda kao na ograničenja u vezi sa merama
javnog zdravlja trebalo bi prepoznati njihov presudni značaj za javno zdravlje kroz
racionalno proporcionalno i odgovorno građenje poverenja javnosti te dati prioritet
bezbednosti i zaštiti ugroženih i marginalizovanih grupa stanovništva
U radu se pokušava dati odgovor na pitanje kako su ljudska prava centralna za
tri međusobno povezana domena odgovora na COVID-19
1 ograničenje individualnih prava na zaštitu javnog zdravlja
2 ostvarivanje prava na zdravlje socijalnu sigurnost vodu stanovanje i obrazovanje
u kontekstu odgovora zdravstvenog sistema i mera fizičkog udaljavanja i
3 ispunjenje međunarodnih obaveza saradnje i pomoći
Posmatrajući ljudska prava na međunarodnoj ravni pokušava se naći odgovor
na to kako bi ljudska prava mogla bolje podržati odgovore politika na COVID-19
COVID-19 je ogolio socijalnu i ekonomsku nejednakost iako su ljudska
prava univerzalna nedeljiva i međusobno zavisna [2]Na osnovu ovih međusobno
povezanih prava može se zaključiti da vlade treba da se rukovode ljudskim pravima u
onome što rade kako bi zaštitile one koji su najugroženiji od diskriminacije i sprečile
ograničenja pojedinih sloboda u upravljanju krizom izazvanom pandemijom
Medicinska nega javno zdravlje socijalna i ekonomska prava kao i globalna
solidarnost trebalo bi da se ostvare kroz međunarodnu saradnju i pomoć
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
6
2 Ograničavanje prava kroz donošenje zakona po hitnom postupku
Međunarodne obaveze u okviru ljudskih prava ne prestaju u okviru globalnih
pandemija Međutim mnoge vlade uvele su zakone koji ograničavaju prava putovanja
zabranu javnih skupova i proširivanje upotrebe sile nad ljudima koji ne poštuju
izolaciju ta hapšenja i pritvaranja
Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima postavlja principe
prema kojima se obezbeđuje pravo pojedinca na zaštitu javnog zdravlja bez restrikcija
ili štete po njega Ograničenja prava moraju biti neophodna proporcionalna i
vremenski ograničena a ne proizvoljna i diskriminatorna [3]
Generalni sekretar UN je u više navrata govorio o značaju poštovanja ljudskih
prava te o tome da države u svom odgovoru mogu kroz sprovođenje mera koje su
srazmerne neposrednim pretnjama poštovati ljudska prava i vladavinu zakona
Ključno je razmotriti kako se ovo balansiranje ljudskih prava može koristiti za
procenu i usmeravanje političkih odgovora na zatvaranje i nadzor javnog zdravlja [4]
11 Ograničenja slobode kretanja
Novi zakoni o vanrednim situacijama stupili su na snagu u mnogim zemljama
zahtevajući da skoro svi pojedinci ostanu unutar omeđenih geografskih područja ili u
svojim domovimaU Kini u oblasti Vuhana i pokrajine Hubei oko 60 miliona ljudi
bilo je ograničeno samo na svoje domove [5] Ostale zemlje uključujući Indiju
Francusku Italiju Novi Zeland Južnu Afriku Poljsku Srbiju kao i mnoge druge
zemlje sprovele su zaključavanje u celoj državi izuzimajući lekare medicinske
sestre farmaceute trgovce službenike vlade i dostavljače hrane [6] Vlade su ovo
ograničenje slobode kretanja sprovele restriktivno uključujući sankcije zatvora
velikih novčanih kazni i slično
Ograničenje kretanja delimično ili potpuno ponavlja se pojavom novih
napada virusa [7]
Ograničenje kretanja je u ovakvim situacijama javnozdravstvena neophodnost
kao odgovor na COVID-19 ali neke od država za sprovođenje ove mere koriste
nepotrebnu i nesrazmernu silu (npr Indija Uganda) [8] [9]
Druge zemlje su nametnule eksplicitno kršenje ljudskih prava u svom
odgovoru na pandemiju proglašavajuči vanredno stanje bez jasnog vremenskog
ograničenja (Mađarska Srbija) [10] Ovo je omogućilo vlastima da imaju više
direktnih uticaja na ljudska prava Na primer u Srbiji su bile pogođene grupe
penzionera zbog potpune zabrane kretanja autistična deca i osobe sa invaliditetom
kao i mnoge druge marginalizovane grupe [11] [12] Rusija i Mjanmar su uvele
dugotrajne zatvorske kazne zatvorile veliki broj ljudi i tako povećale zatvorsku
populaciju što je zbog pretrpanosti zatvora i nekvalitne zravstvene nege zatvorenika
dovelo do brzog širenja COVID-19 [13]
Migranti i izbeglice su takođe bili pogođeni ovom merom Tajland je na
primer zabranio povratak svojim građanima koji rade u inostranstvu tokom pandemije
[14] [15]
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
7
Načela ljudskih prava nude jasan okvir za procenu legitimiteta takvih mera
Mnoga ljudska prava mogu biti derogirana ili ograničena radi zaštite javnog zdravlja
ali neka kao što je pravo na život ne mogu [3] [16-18] Sankcije za kršenje zabrane
kretanja treba da budu proporcionalne nacionalnoj pretnji od COVID-19 i ne bi
trebalo da budu neprimerene Na prime Viši sud u Keniji je doneo odluku o tome da
je policijski čas bio nezakonit kao i prekomerna upotreba sile u njegovom nametanju
utvrdivši da je policija odgovorna za kršenje prava na život i dostojanstvo ljudi za koje
se tvrdilo da su prekršili policijski čas Ovaj slučaj je značajan zbog toga što ističe
značaj sudske revizije ograničenja prava [19]
Da bi osigurale da donete mere ne budu diskriminatorne i nasilne vlade
moraju svoje politike da kreiraju transparentno angažujući učešće ranjivih grupa što
će osigurati ljudska prava i saradnju u vanrendim situacijama
12 Ograničenje privatnosti putem nadzora javnog zdravlja
U hitnim odgovorima na javno zdravlje neke države su izradile ili ublažile
zakone o zaštiti podataka radi praćenja zaraženih u meri socijalnog udaljavanja i radi
lakšeg nadzora bolesti [20] [21] Izrael je na primer koristio zakon o vanrednim
situacijama za praćenje lokacije pametnih telefona koristeći nacionalnu bezbednosnu
agenciju za praćenje potencijalno zaraženih ljudi [23] Koreja je objavila detaljne
podatke o zaraženim osobama putem privatnih aplikacija upozoravajući korisnike na
njihovu blizinu što je dovelo do diskriminacije starih ljudi U Kini su svi građani
morali da instaliraju na svoje telefone softver za predviđanje zdravstvenog stanja
praćenje i deljenje lokacija sa policijom koja je utvrđivala da li ljudi mogu da ulaze u
javne prostore [24]
U promociji praćenja kontakata putem digitalnih alata vlade mogu pojačavati
nejednakosti zato što mnogi ljudi nemaju moderne pametne telefone koji podržavaju
tehnologiju za traženje kontakata [25] Dakle kada se podaci prikupljeni putem ovih
aplikacija i drugih tehnologija koriste za informisanje donosilaca odluka one mogu
izostaviti ranjive grupe u kreiranju politike Dobar primer za ovo je Argentina
Argentinska vlada je usvojila CuidAR COVID-19 aplikaciju za olakšavanje traženja
kontakata Međutim nisu uzeli u obzir činjenicu da mnogi ljudi žive u neformalnim
naseljima da nemaju pametne telefone a da su upravo ta naselja najugroženija od
COVID-19 [26-28]
Pojačan nadzor u vanrednim zdravstvenim situacijama može biti koristan kao
podrška naporima za socijalno udaljavanje i informisanje za epidemiološka
istraživanja kontakata zaražene osobe u odgovoru na epidemiju Ipak širenje
tehnologije nadzora van tradicionalnih mehanizama javnog zdravlja povećava tenzije
između individualnih prava i kolektivnih interesa [29] Bez adekvatnih zaštitnih mera
ili barem umanjenja uticaja na pojedina ljudska prava (privatnost sloboda kretanja)
nadzor predstavlja rizik za ljudska prava U skladu sa principom proporcionalnosti
zakona o ljudskim pravima svi alati za nadzor COVID-19 moraju dokazati svoju
epidemiološku neophodnost moraju biti srazmerni i vremenski ograničeni Alati koji
prikupljaju mnogo podataka bez zadiranja u identitet pojedinca mogu ispuniti zahteve
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
8
za zaštitu ljudskih prava Vlade Kanade Islanda i Italije su dale ljudima mogućnost da
daju svoj pristanak za korušćenje aplikacije za prikupljanje podataka radi istraživanja
[30] Takođe je veoma važno da vlade osiguraju nepotrebno produženje korišćenja
ovih aplikacija kao i nadzor nad privatnim preduzećima kako ne bi ovu meru
iskoristila za sticanje profita te da će nakon pandemije ova mera biti ukinuta [31]
Navedeni primeri ograničavanja ljudskih prava u vanrednim situacijama
sugerišu nekoliko značajnih momenata u ostvarivanju principa ljudskih prava u okviru
javnog zdravlja [32]
- vlade moraju dati prioritet zaštiti majranjivijih ljudi u društvu
- inicijative poput distanciranja i samoizolacije nesrazmerno će uticati na
ranjive ljude uključivši beskućnike migrante zaposlene na određeno vreme i slično
- pre ograničavanja sloboda države moraju biti transparentne u komunikaciji
sa naukom
- vlade moraju da omoguće učešće javnosti kako bi se izgradilo poverenje kod
građana i uskladila ograničenja prava sa odgovornošću
- vlade treba da osiguraju ograničenje primene sile i mere prinude kao što su
novčane kazne i zatvor radi sprovođenja ciljeva javnog zdravlja
2 Ispunjavanje prava na zdravstvenu zaštitu
Osim poštovanja individualnih sloboda države imaju obavezu da osiguraju
odgovarajuću medicinsku zaštitu u odgovoru na COVID-19 na osnovu prava na
zdravlje ljudi i osnovne odrednice zdravlja uključujući rad socijalnu sigurnost
stanovanje hranu vodu i sanitarne uslove
Još 1946 godine SZO je prepoznala da je uživanje najvišeg dostižnog
zdravstvenog standarda jedno od osnovnih prava svakog čoveka [34] Nakon toga je
u različitim međunarodnim i regionalnim dokumentima pravo na zdravlje razrađeno
među ostalim ljudskim pravima Međunarodni pakt o ekonomskim socijalnim i
kulturnim pravima (ICESER) kodifikuju ovo pravo kao najviši mogući dostižni nivo
fizičkog i mentalnog zdravlja što znači stvoriti mogućnost kako bi se osigurao pristup
prihvatljivoj i kvalitetnoj zdravstveoj zaštiti i pružio osnov za javno zdravlje
uključujući vodu hranu stanovanje obrazovanje polnu jednakost [35-36]
COVID-19 je pokazao da u mnogim zemljama zdravstveni sistem nije u
stanju da izdrži produženu zdravstvenu krizu Mnoge zemlje među kojima su Velika
Britanija Italija Španija SAD bore se da adekvatno odgovore usled višegodišnje
štednje u zdravstvu Kao rezultat je trud da se obezbede odgovarajuća dijagnostička
ispitivanja i lična zaštitna oprema za sprečavanje prenosa bolesti [37-38]
Došlo je do kršenja ljudskih prava u oblasti zdravstvene u zdravstvenim
ustanovama posebno prema marginalizovanim grupama poput migranata raseljenih
lica rasne i etničke manjine starijih osoba HIV pozitivnih osoba Visoki komesar UN
za izbeglice identifikovao je hiljade migranata kojima preti rizik od daljeg širenja
zaraze i drugih bolesti zato što su bez zdravstvene zaštite Bosanske vlasti su na
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
9
primer prebacile hiljade migranata u udaljeni kamp 25 km od hrvatske granice bez
pristupa zdravstvenoj zaštiti [39]
Da bi se poštovalo pravo na zdravlje države kroz zdravstvenu politiku
pograme i praksu moraju osigurati pristup odgovarajućim ustanovama za
dijagnostikovanje COVID-19 i hitnu zdravstvenu zaštitu
Ipak mnoge zemlje nisu mogle da operacionalizuju pravo na zdravlje nisu
obezbedile adekvatnu ličnu zdravstvenu opremu dijagnostička ispitivanja traženje
kontakata i zdravstvenu uslugu
Južnoafrička Republika uvela je program masovnog besplatnog testiranja
dostupnog svim građanima Zemlje poput Španije i Velike Britanije bdquonacionalizovalerdquo
su privatne bolnice kako bi osigurale da svi građani imaju jednak pristup lečenju
Međutim u zemljama poput SAD oni koji nemaju zdravstveno osiguranje uskraćen je
pristup lečenju ili se suočavaju sa zabranom korišćenja naknade za osnovni tretman
protiv COVID-19 što uzrokuje veliki mortalitet [40-45]
21 Prava koja se odnose na osnovne determinante zdravlja
Pored prava na zdravlje u zdravstvenim ustanovama ekonomska i socijalna prava
utiču na javno zdravlje tokom perioda fizičkog distanciranja uključujući pravo na
stanovanje socijalno osiguranje zaposlenje hranu i vodu Široko rasprostranjeno
socijalno udaljavanje ističe postojeće ranjivosti u okviru ekonomskih sistema
- veliki broj ljudi zaposlen je u uslužnim i proizvodnim sektorima koji nisu
podložno socijalnom udaljavanju
- nesigurnost posla je pretnja kontinuiranom prihodu što dovodi do socijalne
nesigurnosti [46]
Socijalno udaljavanje nesrazmerno utiče na ranjive grupe nanoseći im
zdravstvenu štetu produbljuje siromaštvo i slično
Žene širom sveta osetile su neravnopranost pod uticajem COVID-19 Mnoge od
njih su ostale bez posla moraju da vode brigu o porodici i ostaju kod kuće što je
zasnovano na diskriminatornoj politici i rodnim normama
Nacionalna zaključavanja su posebno značajna za žene koje su u riziku od nasilja
u porodici te se ne mogu skloniti od nasilnika U čitavom svetu poraslo je nasilje u
porodici u vreme pandemije [47-49]
Prevladavajući odgovor politike bio je spasavanje ekonomije i pojedinih
institucija kako bi se građanima omogućilo poštovanje distanciranja i puko
zadovoljene egzistencijalnih potreba Preduzeća su dobila ekonomsku pomoć jeftine
kredite centralnih banaka izmenjeni su poreski zakoni i povećana plaćanja socijalnog
osiguranja kao podrška zaposlenima Neke vlade su obeštetile plate radnika kako bi
se omogućilo zatvaranje preduzeća sve dok je to neophodno Španija je posebno
navela ustavna prava kada je opredelila sredstva u okviru paketa bdquosocijalni štitrdquo koji
je podrazumevao moratorijum na hipoteku i komunalne usluge ljudima koji nisu u
mogućnosti da plate kao što su starije osobe osobe sa invaliditetom ili osobe sa
niskim primanjima Stimulativni paketi u Francuskoj Danskoj Velikoj Britaniji i
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
10
Indiji nisu izričito pomenule socijalna prava niti su se pozabavile teškom situacijom
ranjivih grupa [50]
3 Međunarodne obaveze obaveza zaštite ljudskih prava i pomoći
ugroženima
Da bi se suočilo sa globalnom pretnjom ndash pandemijom COVID-19 čovečanstvu
će biti potreban prelazak na globalnu solidarnost i zajedničku odgovornost
Međunarodna pomoć i saradnja može osigurati pristup hrani osnovnim zalihama vode i
lekova Medicinska pomoć i podrška je imperativ ljudskih prava koja će biti presudna u
prevazilaženju ove pandemije [51]
Zemlje sa niskim prihodima suočiće se sa preprekama za ublažavanje COVID-
19 dok mnoge bogate zemlje donose izolacionističke zakone i ignorišu glovalnu
vanrednu situaciju Velika Britanija je donela zakone koji sprečavaju izvoz osnovnih
lekova EU je ograničila izvoz bolničkih potrepština a SAD su ograničile odlazak
zdravstvenog osoblja [52] Međunarodne sankcije protiv Irana jedne od najteže
pogođenih zemalja ovom pandemijom pogoršale su nedostatak medicinskih zaliha i
humanitarne pomoći [53]
Deklaracija o ljudskim pravima odavno poznaje obavezu da bogate zemlje
pomognu siromašnima Usvajanjem Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima države
su priznale da je međunarodna saradnja neophodna u ostvarivanju ljudskih prava Kroz
ICESCR su se države obavezale na međunarodnu saradnju radi progresivnog
ostvarivanja sicijalnih i ekonomkih prava uključujući i pravo na zdravlje Ova obaveza
ogleda se u pružanju pomoći drugim nacijama u sprečavanju bolesti [54]
Neuspeh u pružanju pomoći zemljama u nevolji uskraćivanje neophodnog
medicinskog materijala i drugih potrepština bio bi veoma loš za kontrolu pandemije
COVID-19 je pokazao da su sve zemlje podjednako ranjive na širenje zaraznih bolesti
Prepoznavši to neke bogate zemlje omogućile su direktno obraćanje siromašnim za
pomoć preko Ujedinjenih nacija kroz Globalni humanitarni plan za COVID-19 [32]
Međunarodni monetarni fond u saradnji sa SZO ponudio je obustavu naplate
duga kako bi podržao globalno zdravlje Na inicijativu Kostarike SZO je pokrenula
dobrovoljni fond za intelektualnu svojinu za razmenu tehnologije i znanja o COVID-19
Nekoliko siromašnih država okupilo se oko inicijative bdquoNarodna vakcinaldquo kako bi
osigurale da buduće vakcine budu dostupne svima [55]
4 Republika Srbija u COVID - 19 sistemu
Vlada Republike Srbije usvojila je tri uredbe koje formiraju pravni okvir za
sprovođenje mera državne pomoći od 51 milijarde evra Implementacija Programa
podrške privredi u cilju smanjenja negativnih efekata prouzrokovanih pandemijom
virusa Covid ndash 19 (httpsrasgovrsvlada-usvojila-uredbe-za ndashsprovođenje-ekonomskih-
mera-podrške-privredi)
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
11
Vlada je usvojila Uredbu o pomoći privatnom sektoru i novčanoj pomoći
građanima u cilju ublažavanja pandemije korona virusa Slične mere su uvedene i
drugim zemljama biće pokriven deo zarade zaposlenih povoljniji krediti stalni
monitoring na procenu napretka projekta Nemačka i Švedska su pokazale da su veoma
efikasne i novac je legao nekoliko dana po usvajanju mera [56]
Srpska Vlada je usvojila odredbu i o jednokratnoj novčanoj pomoći od 100
evra Tako da zaposleni sa višim primanjima imaju veće mogućnosti da rade od kuće
Osobe s niskim promanjima zbog straha da će izgubiti posao jer nisu u mogućnosti
(zbog prirode posla) da rade od kuće javljaju se na posao čak i sa simptomima gripa A
to je potencijalno prenošenje virusa i ugrožavanje zdravlja drugih ljudi
Dosadašnja saznanja u svetu sa pojavom COVID-a 19 u zdravstvenom sistemu
pokazuje simptomatičnu situaciju koju u stvari svi slabo razumemo
Republika Srbija je deo Evrepske Unije i trbalo bi da prihvati predložene mere ali i da
usvoji proverene mere drugih zemalja tj koje su već imale pripremljne ekonomske i
zdravstvene mere za svoje stanovništvo
Mere zažtite od COVID-19 su ograničenje kontakata socijalna distanca kao i
digitalni nadzor Digitalni treking u EU je već bio u proceduri prihvatanja Nemački
Poverenik za zaštitu privatnosti građana je rekao veliko bdquoNeldquo Na početku pandemije
vlada Velike Britanije nije odobrila korišćenje video nadzora i kamera za prepoznavanje
lica na određenim lokacijama Sada je ograničeno odobreno iz bezbednosnih mera
njenih građana u cilju očuvanja zdravlja nacije
Nažalost nema garancije da će se prikupljene informacije zbog novonastalih
okoristiti pandemije biti korišćene u odgovarajuće svrhe ili pak da će te informacije biti
odgovarajuće ažurirane Rasprave o poverljivosti podataka vidi se u kulturi određenih
zemalja EU ali i Azije U Kini Japanu ali u Aziji uopšte protiv virusa se ne bore samo
lekari nego i IT stručnjaci gde se digitalni nadzor ne gleda sa kritikama jer se država
gleda sa poverenjem a društvo doživljava kao kolektiv
Ljudski život postoji od začeća i po genetskoj šifri razlikuje se od drugih živih
bića Rođenjem Lična prava se proširuju novim ovlašćenjima a samim tim nastaju i sva
lična prava Lična prava su subjektivna i zasnivaju na ličnim dobrima
pravo na život
pravo na zdravlje i očuvanje zdravlja
fizički psihički inegritet indetitet ime
Ograničenje ličnih prava može biti doneto i bez saglasnosti građana Republike
Srbije u cilju bezbednosti građana - Proglašenjem epidemije
Zdravstveni nadzor treba da predstavlja meru koja od svojih građana očekuje
da budu odgovorni i svesni A ne da IT sektor ili policija bilo koga kontroliše
Elektronsko prijavljivanje u Republici Srbiji je na sajtu wwwe-zdravljegovrs i za
putnike i povratnike u zemlju Važno je da su informacije u sistemu i da teritorijalni
epidemiolog može da reaguje Policija neće nikoga kontrolisati što i nije bila suština ove
mere Mada smo na početku epidemije imali ne slaganja sa novonastalim merama Imali
smo slučaj bliskog kontakta policije i migranata kao i nepoštovanje ograničenja
kretanja
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
12
Jedna od prepoznatih problema proizilazi između lekara i pacijenata u okviru
nove situacije
- prepoznavanje neželjenih stavova (obostrano)
- prepoznavanje načina zaključivanja (zadobijanje izgubljenog poverenja)
- lekare i zdravstvene radnike ne kažnjavati zbog novonastalih izmena u
dosadašnjem načinu rada ( koji je do sada funkcionisao)
U ovim za nas vanrednim okolnostima nismo dovoljno upućeni ili bolje rečeno
obavešteni u kvalitet ZU koja treba da je već ustanovljena samom dozvolom za rad
Pokazatelji kvaliteta za ustanovu koja se prati u celini kao i granama medicine (inerna
hirurgijapedijatrija ginekologija sa akušersvom) kao i Urgetna medicina jesu
- procenat uspešnosti zbrinjavanja pacijenata (dužina čekanja na prijem dužina
bolničkog lečenja)
- posojanje protokola ( u pisanoj formi) za zbrinjavanje pacijenata u ovom sličaju
infektivnih
- bezbednost pacijenata ndash njegova indetifikacija i pripadanje rizičnoj grupi i sve
ovo svesti na minimum
Ono što nam još nedostaje a zakonom je već regulisano je Postojanje
Savetovališta za Dobrovoljno i Poverljivo Testiranje DPST
Glavni zadatak menadžera u zdravstvenom sistemu je da smanji pritisak sa
pojedinca Lekara u procesu novonastalih promena Nova uloga menadžera je da smanji
zbunjenost između naučenih prepoznatih vrednosti i inplementiranih ideja I da pokrene
nove ideje i primeni ih
Čitav proces kvaliteta ali i njegovog unapređenja je pod stalnom kontrolom
Instituta za javno zdravlje bdquodr Milan Jovanović Batutldquo [57]
Krizni štab treba da predstavlja stručni tim koji se formira od
- Doktora medicine specijalista epidemiologije koji je koordinaror tima
- Doktora specijaliste infekrologa pedijatra lekara opšte prakse interne
medicine Čine ljudi od struke i poverenja
Na kraju nam sleduje obaveza imunizacije koja se već sad postavljena kao
problem u lošoj komunikaciji ogleda u nepoverenju kod naših građana
U kriznim situacijama iskristališu se problemi koji postoje u jednom društvu U
narednim mesecima treba ramišljati kako da izgradimo otpornost na novu zdravstvenu
napast i da se zapitamo gde smo pogrešili u reformama poslednjih dvadest godina i
ostavili značajan deo populacije bez izgrađenog imuniteta na ekonomske nedaće [56]
5 Zaključak
COVID-19 je globalna pretnja bez presedana i ljudska prava treba da budu srž
globalnog odgovora ndash države imaju obavezujuće pravo da to učine i da na osnovu
ljudskih prava ojačaju zdravstveni sistem i javno zdravstvo Tamo gde su ljudska prava
neraskidivo povezana sa ishodima javnog zdravlja i međusobno povezana kao odgovor
na COVID-19 vlade treba da usvoje zakone koji su proporcionalni neophodni i
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
13
nediskriminatorni prema najugroženijim članovima društva i da osiguraju da zakoni
ublaže najgore posledice krize na ranjive grupe
Štaviše nedeljivost ljudskih prava koji pandemija jasno iznosi na videlo
takođe naglašava potrebu za boljom koordinacijom među zajednicama u borbi za
ljudska prava
Vlade moraju biti otvorene i transparentne i obezbediti učešće svih aktera kako
bi se osigurala odgovornost za donošenje odluka
I na kraju globalna solidarnost je od suštinskog značaja i mora biti integrisana u
ljudska prava prekogranično finansiranje mora biti povećano i svaka vakcina mora biti
globalno dostupna COVID-19 ukazuje na to da su ljudska prava od ključne važnosti za
efikasno javno i globalno zdravlje Strašne razmere ove krize nude priliku za radikalno
preispitivanje državnih obaveze u zaštiti zdravstvenih sistema i njihovoj pripremi za
budućnost
Literatura
[1] Mann JM Gruskin S Grodin MA et al Health and human rights a reader New York
Routledge 1999 11ndash18
[2] World Conference on Human Rights Vienna Declaration andprogramme of action United
nations General assembly un doc ACONF 1572312 1993
[3] Commission on Human Rights Siracusa principles on the limitationand Derogation
provisions in the International covenant on civil andpolitical rights New York 1984
[4] Guterres A We are all in this together human rights and COVID-19 response and
recovery 2020 Available httpswww un org en un- coronavirus- communications-
team we- are- all- together- humanrights-and- covid- 19- response- and
[5] Joles B Voices from Hubei two weeks into coronavirus lockdown 2020 Available
httpswww aljazeera com news 2020 02 voiceshubei- weeks- lockdown-
200207075046551 html
[6] Kaplan J Frias L McFall-Johnsen M A third of the global population is on coronavirus
lockdownmdashherersquos our constantly updated list of countries and restrictions Business
Insider Available httpswww businessinsider in international news a- third- of- the-
globalpopulation-is- on- coronavirus- lockdown- x2014- hereaposs- ourconstantly-
updated- list- of- countries- and- restrictions slidelist75208623 cms
[7] Government Gazette No 65 of 30 March 2020 Nsw legislation 2020 Available https
gazette legislation nsw gov au so download w3p id= Gazette_ 2020_ 2020- 65 pdf
[8] Human Rights Watch India COVID-19 Lockdown puts poor at risk 2020 Available
httpswww hrw org news 2020 03 27 india- covid- 19- lockdown- puts- poor- risk
[9] Kwalimwa D Uganda police shoot two on Bodaboda for defying Museveni COVID-19
order 2020 Available https allafrica com stories 202003300087 html
[10] Quinn C Hungaryrsquos Orban Given Power to Rule By Decree With No End Date
Available https foreignpolicy com 2020 03 31 hungarysorban- given- power- to-
rule- by- decree- with- no- end- date [Accessed
[11] Gonzalez Cabrera C Panamarsquos Gender-Based Quarantine Ensnares Trans Woman 2020
Available httpswww hrw org news 2020 04 02 panamas- gender- based-
quarantine- ensnares- trans- woman
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
14
[12] Human Rights Watch Myanmar hundreds Jailed for Covid-19 violations 2020
Available httpswww hrw org news 2020 05 28 myanmar- hundreds- jailed- covid-
19- violations
[13] Rainsford S Russia includes jail terms to enforce crackdown 2020 Available
httpswww bbc com news world- europe- 52109892
[14] Ganguly M Nepal Abandons migrant workers in fight against
[15] COVID-19 2020 Available httpswww hrw org news 2020 0331nepal- abandons-
migrant- workers- fight- against- covid- 19
[16] Quinley C Thais left stranded overseas SLAM coronavirus policy confusion 2020
Available httpswww aljazeera com news 2020 04 thais- left- stranded- overseas-
slam- coronavirus- policy- confusion- 200416072630213 html
[17] European Court of Human Rights European Convention on Human Rights Article 15(2)
Available httpswww echr coe int Documents Convention_ ENG pdf
[18] International Covenant on Civil and Political Rights Article 4(2) 1976 Available
httpswww ohchr org EN ProfessionalInterest Pages CCPR aspx [Accessed 8 Aug
2020]
[19] General Comment No 29 states of emergency (article 4) 2001 Available http
docstore ohchr org SelfServices FilesHandler ashx enc= 6QkG1d 2fPP RiCA qhKb
7yhs jYoi CfMK oIRv 2FVa VzRk MjTnjRO 2bfu d3cP VrcM 9YR0 iix4 9nlF OsUP
O4oTG7R2fo7TSsorhtwUUG 2by2 Ptsl Yr5B ldM8 DN9s hT8B 8NpbsC 2b7b
ODxK R6zd ESeX KjiLnNU 2bgQ 3d 3d
[20] Law Society of Kenya v Hillary Mutyambai Inspector General National Policy Service amp
4 others Petition 120 of 2020 (Covid 025) 2020 Available http kenyalaw org
caselaw cases view 192748
[21] World Health Organization Digital tools for COVID-19 contact tracing annex contact
tracing in the context of COVID-19 2020 Available https apps who int iris handle
10665 332265
[22] OECD Ensuring data privacy as we battle COVID-19 2020 Available httpswww
oecd org coronavirus policy- responses ensuring- data- privacy- as- we- battle- covid-
19- 36c2f31e [Accessed
[23] Chachko E The Israeli Supreme Court checks COVID-19 electronic surveillance 2020
Available httpswww lawfareblog com israelisupreme-court- checks- covid- 19-
electronic- surveillance
[24] Fahim K Kim MJ Hendrix S Cellphone monitoring is spreading with the coronavirus so
is an uneasy tolerance of surveillance 2020 Available httpswww washingtonpost
com world cellphonemonitoring- is- spreading- with- the- coronavirus- so- is- an-
uneasytolerance- of- surveillance 2020 05 02 56f14466- 7b55- 11ea- a311-
adb1344719a9_ story html
[25] China Alipay health code APP controls movement in China 2020 Available http
privacyinternational org examples 3417 chinaalipay- health- code- app- controls-
movement- china
[26] Beaunoyer E Dupeacutereacute S Guitton MJ COVID-19 and digital inequalities reciprocal
impacts and mitigation strategies Comput Human Behav 2020111106424
[27] Rodriguez-Ferrand G Argentina In Regulating electronic means to fight the spread of
COVID-19 New York Law Library of Congress 2020 5ndash10 httpswww loc gov law
help coronavirus- apps coronavirus- apps pdf
[28] Silver L Smartphone Ownership Is Growing Rapidly Around the World but Not Always
Equally Pew Research Centerrsquos Global Attitudes Project 2019 Available httpswww
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
15
pewresearch org global 2019 02 05 smartphone- ownership- is- growing-
rapidlyaround- the- world- but- not- always- equally
[29] Jaime M Argentina 4 million people live in precarious conditions 2020 Available
https latinamericanpost com 32361- argentina- 4- million- people- live- in- precarious-
conditions
[30] Niacute Aolaacutein F Promotion and protection of all human rights civil political economic
social and cultural rights including the right to development 2018 Available https
primarysources brillonline com browse human- rights- documents- online
promotionand- protection- of- all- human- rights- civil- political- economicsocial-and-
cultural- rights- including- the- right- to- development hrdhrd99702016149 30 MIT
Technology Review Covid tracing Tracker Available https www technologyreview
com tag covid- tracing- tracker
[31] Un special Rapporteur on the right to privacy Task force on privacy and protection of
health-related data recommendation on the protection and use of health-related data
2019 Available https www ohchr org Documents Issues Privacy SR_ Privacy
UNSR Phea lthr elat edda taRe cCLEAN pdf
[32] Farha L COVID-19 guidance note protection for those living in homelessness 2020
Available http unhousingrapp org user pages 07 press- room Guidance 20Note
20Homelessness 20Actual 20Final 202 20April 202020[2]pdf
[33] Yamin AE Habibi R Human Rights and Coronavirus Whatrsquos at Stake for Truth Trust
and Democracy 2020 Available https www hhrjournal org 2020 03 human- rights-
and- coronaviruswhats- at- stake- for- truth- trust- and- democracy
[34] Constitution of the world Health organization 1946 July 22 14 UNTS 185 International
Covenant on Economic Social and Cultural Rights Article 12(1) and 12(2) UN Office of
the High Commissioner for Human Rights 1976 Available httpswww ohchr org en
professionalinterest pages cescr aspx
[35] Yates R In the COVID-19 era healthcare should be universal and free 2020 Available
httpswww chathamhouse org expert comment covid- 19- era- healthcare- should- be-
universal- and- free
[36] Gage A Bauhoff S Health systems in low-income countries will struggle to protect health
workers from COVID-19 center for global development Available httpswww cgdev
org blog healthsystems- low- income- countries- will- struggle- protect- health-
workerscovid-
[37] United Nations Comprehensive Response to COVID-19 Saving lives protecting societies
recovering better 2020 Available https www un org sites un2 un org files un_
comprehensive_ response_ to_ covid- 19_ june_ 2020 pdf
[38] Siegfried K UNHCR refugee Briefmdash27 March 2020 2020 Available httpswww
unhcr org refugeebrief the- refugee- brief- 27- march- 2020
[39] Pūras D de Mesquita JB Cabal L et al The right to health must guide responses to
COVID-19 Lancet 20203951888ndash90
[40] Payne A Spain has nationalized all of its private hospitals as the country goes into
coronavirus lockdown 2020 Available https www businessinsider com coronavirus-
spain- nationalises- privatehospitals- emergency- covid- 19- lockdown- 2020-3
[41] Nhs strikes major deal to expand Hospital capacity to battle coronavirus 2020 Available
httpswww england nhs uk 202003 nhs- strikes- major- deal- to- expand- hospital-
capacity- to- battlecoronavirus
[42] Shadmi E Chen Y Dourado I et al Health equity and COVID-19 global perspectives
Int J Equity Health 202019104
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
16
[43] Holpuch A Profit over people cost over care Americarsquos broken healthcare exposed by
virus 2020 Available httpswww theguardian com us- news 2020 apr 16 profit-
over- people- costover- care- americas- broken- healthcare- exposed- by- Leonhardt M
Uninsured Americans could be facing nearly $75000 in medical bills if hospitalized for
coronavirus 2020 Available httpswww cnbc com 2020 04 01 covid- 19- hospital-
bills- couldcost- uninsured- americans- up- to- 75000 html
[44] ILO Monitor COVID-19 and the world of work - Fifth edition 2020 Available
httpswww ilo org wcmsp5 groups public- dgreports- dcomm documents
briefingnote wcms_ 749399
[45] Meier BM Evans D Phelan A Rights-Based approaches to preventing detecting and
responding to infectious disease Infectious Diseases in the New Millennium
202082217ndash53
[46] Alon T Doepke M Olmstead-Rumsey J The impact of COVID-19 on gender equality
National Bureau of Economic Research 2020
[47] Wenham C Smith J Morgan R et al COVID-19 the gendered impacts of the outbreak
Lancet 2020395846ndash8 McMurtry A Spain announces a $220B stimulus package 2020
Available httpswww aa com tr en europe spain- announces- a- 220b- stimulus-
package 1769513 International Monetary Fund Policy responses to COVID-
19Available httpswww imf org en Topics imf- and- covid19 Policy-Responses- to-
COVID- 19
[48] BBC News Malawirsquos cash handouts and the row about a coronavirus lockdown 2020
Available httpswww bbc com news world- africa- 52471276 UNAIDS World
leaders unite in call for a peoplersquos vaccine against COVID-19 [Internet] 2020 Available
httpswww unaids org en resources presscentre pres srel ease ands tate ment archive
2020 may 20200514_ covid19- vaccine
[49] Službeni glasnik RS br 822017
[50] Žarković J bdquoEknomski imunitet na korona virusldquo Koreni
httpwwwkorenirsekonomski-imunitet-na-korona-virus
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
17
Ana Matović3 profdr Milan Milošević
ANTIKORUPCIONI ODGOVORI NA IZAZOVE U VREME COVID-19
Apstrakt Karakteristični su odgovori mnogih vlada na epidemiju Covid-19
greške i pogrešne korake Sve je jasnije da većina zemalja nije spremna za ovu
pandemiju To je uprkos ponovljenim upozorenjima naučnika i dugogodišnjim
smernicama Svetske zdravstvene organizacije (SZO) o pandemiji spremnost U
međuvremenu Globalni indeks zdravstvene sigurnosti 2019 zaključio je zloslutno da
je bdquoNacionalna zdravstvena bezbednost u osnovi slaba širom sveta Ne zemlja je u
potpunosti spremna za epidemije ili pandemije a svaka zemlja ima važno praznine
koje treba rešitirdquo
Ključne reči korupcija antikorupcioni izazovi pandemija integritet
ANTI-CORRUPTION RESPONSES TO THE CHOVID-19
CHALLENGES
Abstract Characteristic are the responses of many governments to the
Covid-19 epidemic of mistakes and missteps It is becoming increasingly clear that
most countries are not ready for this pandemic This is despite the repeated warnings
of scientists and the long-standing guidelines of the World Health Organization
(WHO) on pandemic preparedness Meanwhile the Global Health Security Index
2019 concluded ominously that ldquoNational health security is fundamentally weak
around the world No country is fully prepared for epidemics or pandemics and every
country has important gaps that need to be addressed ldquo
Key words corruption anti-corruption challegnes pandemic integrity
3 Ana Matović doktorant Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
Milan Milošević redovni profesor Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
milanmilosevicfpspedurs
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
18
1 Uvod
Korupcija ugrožava društvo na više načina Njene najčešće posledice po
čoveka su gubitak slobode zdravlja i imovine dok u najgorem slučaju ona uzrokuje
gubitak ljudskih života S obzirom na to da široko pogađa menoge sfere društvenog
života korupciju sažeto možemo posmatrati u nekoliko sledećih vidova a prema
stepenu njihove važnosti za društvenu zajednicu kao političku ekonomsku socijalnu
i ekološku
Na političkoj ravni korupcija predstavlja glavnu prepreku demokratizaciji
društva i uvođenju vladavine prava u pokretačke tokove razvoja ljudske zajednice U
demokratskom sistemu subjekti izvršne vlasti i noseće institucije gube svoj legitimitet
kada zloupotrebe svoju društvenu poziciju u svrhu ostvarivanja prednosti u privatnom
sektoru Ovo je problem koji je uvek prisutan u uspostavljanju demokratskih
standarda a posebno je intenzivan kod međunarodnopravnih subjekata nastalih u
postkolonijalnom periodu savremenog doba Izuzetno je teško uspostaviti održati i
razvijati pouzdan društveno-ekonomski sistem u koruptivnom nasleđu bivših
kolonijalnih i jednopartijskih političkih entiteta
Na ekonomskom planu korupcija iscrpljuje potencijal nacionalnih dobara
Ovo predstavlja kriminalni razlog zbog kojeg se pre investira u visokoprofitne
projekte kao što su brane elektrane vodovodne mreže i rafinerije nego u škole
bolnice i puteve jer ulaganje u dobrobit lokalnih zajednica ne donosi lični profit
budući da je manje demonstrativno za javnost u poređenju sa grandioznim projektima
od opšteg značaja Korupcija takođe ometa razvoj konzistentne tržišne strukture
narušavajući mogućnost konkurencije što povratno utiče na odvraćanje potencijalnih
ulagača i kreiranje monopola na kontrolu i usmeravanje investicionih tokova
Korupcija nagriza socijalnu osnovu društva i umanjuje poverenje građana u
politički sistem i institucije Nepoverljiva i politički apatična javnost tako postaje još
jedna od prepreka za borbu protiv korupcije
Propadanje kvaliteta životne sredine prati štetno delovanje koruptivnih sistema
Nepostojanje nadležnih organa nedovoljan broj njihovih službenika ili odsustvo
normative onemogućuju primenu zakona u ovoj oblasti i direktna su posledica
sistemske korupcije Prirodna bogatstva ostaju nezaštićena i izložena nemarnom
eksploatisanju zbog čega se narušava čitav ekološki sistem Tako se stvara nebranjeni
prostor koji koriste lokalne ili međunarodne kompanije da bi crpele npr rudne i
šumske resurse uz konstantno zagađivanje prirodne sredine pri čemu ih visoki zidovi
korupcije čine nevidljivim za zakon omogućavajući im vršenje neograničene
destrukcije životne okoline
Koruptivno postupanje uobičajeno se posmatra kao nužno zlo pri obavljanju
poslova Vrlo brzo ovakva navika se ukorenjuje i prihvata kao dodatni izvor zarade
Zatim se neizbežno širi i prerasta okvire i kapacitete kontrole
Uprkos velikim ulaganjima u sisteme kontrole koruptivna praksa uzbrzano
zahvata svet ulazeći u gotovo svaku instituciju i postaje rutinski deo naših
svakodnevnih privatnih aktivnosti Ne postoji država državni resor verska
organizacija ili privatni sektor koji su u današnje vreme imuni na korupciju ili
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
19
pokušaje podmićivanja Šteta koja nastaje usled korupcije na svetskom planu
godišnje iznosi više milijardi američkih dolara pri čemu je u međunarodnim
razmerama ugrožena poslovna aktivost četiri petine kompanija Korupcija je prisutna
u svim porama društvenog života a posebno jako pogađa oblasti finansija unutrašnjih
poslova odbrane zdravstva prosvete ljudskih resursa i sporta
U kriznim situacijama korupcija sve više dolazi do izražaja
2 Planovi i politike odgovora vlada na pandemiju vlada
Vladini planovi i politike odgovora na pandemiju ne posvećuju dovoljno
pažnje antikorupciji i upravljanju U planove treba da se uključe agencije za borbu
protiv korupcije i da se za početak sprovede identifikovanje i procena rizika od
korupcije Takođe bi trebalo da se promoviše integritet transparentnost odgovornost i
učešće ako se želi minimizirati korupcija u budućim pandemijama
Glavne uočene tačke propusta u toku pandemije COVID-19 su
bull Većina vlada nije bila spremna za pandemiju Covid-19
bull Planovi odgovora ne vode dovoljno računa o upravljanju i problemima
korupcije
bull Korupcija je u prošlosti ometala odgovore na pandemije
bull Planovi i politike mogu uravnotežiti konkurentske interese koristeći
principe pravičnosti efikasnosti slobode reciprociteta i solidarnosti
bull Planovi odgovora takođe treba da budu ugrađeni u sveobuhvatna
razmatranja prevencije korupcije i promovisanje integriteta transparentnosti
odgovornosti i učešća
bull Pandemija pruža priliku zemljama da ojačaju borbu protiv korupcije i
integritet i tako poboljšaju sveukupno upravljanje
bull Mere za smanjenje korupcije u pandemiji uključuju uključivanje
antikorupcije agencije u nacionalnoj radnoj grupi identifikovanje i procena rizika od
korupcije kao dela analize situacije i preduzimanje akcija za promociju
transparentnosti učešća odgovornost i integritet
bull Nakon pandemije evaluacija odgovora treba da ispita kako je korupcija
uticala ishod kao i da li je integritet podržan ili narušen [1]
Analiza vodećih dokumenata i preporuka za nacionalno stvaranje planova
odgovora na pandemiju koje su pripremili SZO i EU otkril je da se malo pažnje
posvećuje vezi upravljanja i korupcije Neka nacionalna planovi odgovora dostupni na
mreži (SAD Jamajka Italija) dodatno ilustruju nedostatak razmatranja izazova
upravljanja i korupcije Na primer predlozi za Nacionalne radne grupe za odgovor na
pandemiju često ne predlažu uključivanje integriteta i agencije za borbu protiv
korupcije ili borbe protiv prevara Niti planovi ističu značaj transparentnosti
odgovornosti i učešća u pripremi i sprovođenju plana [2]
Naravno medicinski i javni zdravstveni aspekti nacionalnih planova za
odgovor na pandemiju su najvažniji Međutim kao što pokazuje trenutna kriza
efikasnost odgovora u velikoj meri zavisi od toga u kojoj meri će se transparentnost
odgovornost učešće i integritet u upravljanju poštovat i podržavati Istraživanja
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
20
pvezanosti Covid-19 i korupcije pokazuju da su pojedinci u dosluhu sa javnim
službenicima - nepoštovanje pravila javne nabavke da bi se profitiralo od krize Takve
zloupotrebe mogu značiti da agencije rasipaju oskudne resurse ili nabavljaju
nedovoljno lekova i opreme ili du lošeg kvaliteta a to smanjuje kvalitet i efikasnost
odgovora na pandemiju
Korupcija je omela odgovor na ebolu Autori Kapiriri i Ross u svom radu
posebno su se bavili analiziranjem virusa Zika SARS i Ebola Tim povodom potvrdili
su hipotezu da je iskustvo prolaska kroz čitavu epidemiju pod jakim uticajem
privilegovanih i moćnih članova društva [3]
Konkretno kada se radi o virusu Zika u Brazilu dokazano je da je populacija
koja je bila najviše pogođena ovom bolešću pripadala kategoriji siromašnih članova
društva koji su živeli u resursno oskudnim područijima sa lošom infrastrukturom
(Plourde Bloch 2016) Iako je virus samo pogoršao njihove već nezavidne uslove
života konačnu reč o istom dale su politički moćnije grupe [4]
Isti šablon ponovio se i u slučaju izbijanja virusa Ebola u Libiji U obzir
uopšte nije uzeta činjenica da ekstremno loša situacija u javnom zdravstvu nikako nije
bila u mogućnosti da pravovremeno i adekvatno odgovori na izazove ove bolesti [5]
U velikom broju stručnih članaka autori jasno iznose stav da infektivne
bolesti i uopšte njihove epidemije mnogo lakše esklairaju u siromašnim delovima
sveta u kojima stanovništvo ima limitiran pristup nerazvijenim zdravstvenim
sistemima [6] Međutim globalni centri moći ovoj činjenici već dugo ne pridaju
dovoljno pažnje na taj način marginalizujući problematiku kako visokog procenta
siromašne populacije na globalnom nivou tako i očigledne ekonomske nejednakosti
između zemalja i regiona [7]
Naravno ovakav ignorantski pristup navedenom problemu može samo još
više pogoršati situaciju u siromašnim delovima sveta Sa druge strane nerealno je
očekivati da oni samostalno mogu da reše probleme epidemija obzirom na deficit svih
potrebnih resursa [8]
Takođe dugo se smatralo da infekcije potiču isključivo od kulturološki
manjinskih grupa njihovog ponašanja i životnog stila [9] Tako je za virus SARS u
Torontu bila ldquostigmatizovanardquo Azijsko ndash kanadska populacija [10] Zika virus nastao
je kao posledica globalizacije širenja staništa komaraca tipa Aedes i povećanog
vazdušnog saobraćaja I konačno za pojavu virusa Ebola ldquokrivordquo je lokalno
stanovništvo koje se na specifičan način uz ljubljenje i dodirivanje oprašta od
mrtvih
U velikom broju stručnih izvora literature u pitanje se dovodi i kredibilitet
procene koji potiču od Globalne zdravstvene inteligentne mreže (Global Public Health
Intelligence Network (GPHIN) Konkretno kada je u pitanju virus Zika procena koja
je napravljena daleko je od potpuno tačne a a tretirana je kao apsolutna istina Svetska
zdravstvena organizacija je kao glavni uzročnik za porast broja slučajeva
mikrocefalije bdquoprozvalaldquo isključivo virus zanemarjući dva izuzetno bitna i potpuno
realna uzročnika bolesti - devastirajuće sanitarne uslove kao i visok stepen izloženosti
larvicidima i insekticidima Međutim i pored toga doneta je vrlo ironična mera koja je
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
21
ženskom delu populacije nalagala da na neko vreme odloži planirani ostanak u
drugom stanju [11]
Pored toga u pitanje treba dovesti i predložene pakete mera većina njih
uopšte nije uzimala u obzir loše infrastrukturne uslove koji nisu pogodovali njihovoj
primeni [12]
Kada je u pitanju viris Covid ndash 19 istraživanja su tek u početnoj fazi ali i
pored toga određeni broj autora već je izneo vrlo zanimljive zaključke Holandski
autori Ieven i Owervijk u magazinu Eurozine naglašavaju da ovaj virus nije pririodan
a glavni pokretač njegovog širenja jeste ekonomska globalizacija
Covid-19 prvobitno je predstavljen kao virus koji je ldquonapaordquo ljudsko društvo a
došao je iz ldquonepoznatogrdquo pravca Potom tu su i tvrdnje da je isti ldquomade in Chinardquo što
predstavlja krajnje fašistički stav koji navodi na razmišljanje da pandemija nije
povezana sa ljudskom aktivnošću [13]
Izvesno je da i u ovom slučaju postoji jaka veza između političkog poretka i
pojave virusa Tvrdnja da je virus ldquonaišao niotkudardquo sada deluje već potpuno naivno
Ono što je zajedničko mnogim evropskim zemljama jeste zakasnelo reagovanje
političke elite Mere su krenule od vrlo blagih ndash od građana se tražilo da održavaju
higijenu i nastave normalno dnevno funkcionisanje Međutim vrlo brzo prešlo se na
mnogo rigidnije mere EU zemlje konkretno Italija Španija Francuska Belgija i
Austrija prolaze ili su delimično prošle potpunu izolaciju Slično je is a SAD U
Nemačkoj je zabranjeno okupljanje više od dve osobe Evropska Unija privremeno je
zatvorila Šengen zonu a sve zemlje ldquozaključalerdquo su svoje nacionalne granice
Iako veliki broj ljudi i dalje misli da je sve što se događa istorijski izuzetak
autori Ieven i Owevijs iznose mišljenje da je ceo ldquoscenariordquo podešen prema centrima
moći Države na globalnom nivou koriste priliku da ojačaju svoje autoritarne režime i
održe kontrolu nad milionskom populacijom Svaki pokušaj da se razmišlja o
solidarnosti siromašnoj populaciji nejednakosti u svetu pravednosti politike centara
moći eko-sistemu id r potpuno je onemogućen usled jasnog stava državnika i
političara da druge alternative za sada nema i da su sadašnje mere jedini način da se
spasu milioni života [13]
Savet Evrope u svojoj rezoluciji o tome kako su odgovorile agencije EU i
nacionalne vlade u pandemiji H1 N1 2009 primetio nekoliko problema To je
uključivalo
bull rasipanje velikih suma javnog novca
bull nedostatak transparentnosti odlučivanja i
bull sumnja na uticaj farmaceutske industrije na odluke donete tokom odgovor
pandemije
Izveštaj Global Health Indeks 2019 upozorava na moguću koruptivne pretnje
u pandemijskom odgovoru Primećuje se da se više od polovine zemalja suočava sa
političkim i bezbednosnim rizicima koji bi mogli da potkopaju nacionalnu sposobnost
za suzbijanje bioloških pretnji Samo 23 zemalja je na najvišem nivou indikatora
povezanih sa političkim sistemom i efikasnošću vlade [14]
Smernice za spremnost i odgovor na pandemijsku gripu SZO 2009 (ažurirano
2014) naglašavaju važnost etičkih principa za pomoć kreatorima politike u
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
22
balansiranju niza interesa i zaštiti ljudskih prava Primećuje se da bdquopandemija gripa
kao i svaka hitna situacija u javnom zdravstvu zahteva donošenje određenih odluka
koje zahtevacju balansiranje potencijalno sukobljenih pojedinačnih interesa sa
interesima zajednicerdquo Ovo ne bi trebalo da se odnosi samo na pitanja ograničavanja
slobode kretanja i karantin Takođe je presudna činjenica da vladine resurse
raspoređene za odgovor na pandemiju treba potrošiti u javnom interesu a ne na
(moguće) nezakonito bogaćenje nekoliko pojedinaca ili korporacija [14]
SZO u razmatranju etičkih pitanja u vezi sa odgovorom na pandemiju navodi
da etički pristup podrazumeva principe kao što su pravičnost efikasnost sloboda
reciprocitet i solidarnost Istovremeno pristup mora uzeti u obzir i lokalni kontekst i
kulturne vrednosti
Ove principe treba koristiti kao okvir za procenu i balansiranje različitih
interesa i sveobuhvatnih problema uključujući zaštitu ljudskih prava i posebne
potrebe ranjivih i manjinskih grupa Pandemijski plan Novog Zelanda dobar je primer
kako ovi principi i vrednosti mogu biti integrisani u plan Sprečavanje korupcije i
promovisanje integriteta transparentnosti odgovornosto i učešće bi slično tome
trebalo da budu suštinski vodič za pandemijski odgovor Ova kriza stoga pruža
mogućnost svim zemljama da ojačaju borbu protiv korupcije i integritet kao deo
poboljšanja efikasnosti upravljanja - presudnog faktora u pripravnosti za pandemiju
Kako zemlje sada ponovo preispituju svoje planove za odgovor na pandemiju od
vitalnog je značaja da integrišu u njega i borbu protiv korupcije Borba protiv
korupcije ne bi smela biti dodata kao ad-hoc mera [14]
3 Mere za minimiziranje korupcije u vreme pandemije
Mere predložene u nastavku mogle bi da doprinesu smanjenju korupcije u
pandemijskim odgovorima
uključivanje agencije za borbu protiv korupcije nacionalnih komiteta za
borbu protiv prevara ili radnih grupa
identifikacija i procena rizika od korupcije kao deo analize krizne situacije i
konkretizacija akcija za promociju transparentnosti učešća i integriteta
Većina vodećih dokumenata za pripremu pandemijskih planova preporučuje
uspostavljanje multisektorskih odbora za planiranje pripravnosti za pandemiju Oni ne
preciziraju ko treba da bude u odboru jer bi o tome trebalo da odluči svaka država
Uključujući predstavnike agencija za borbu protiv korupcije etike i integriteta u
nacionalnu radnu grupu ili odbor za planiranje je važan prvi korak ka integraciji
antikorupcije u plan spremnosti za pandemijski odgovor
Drugi korak u integraciji antikorupcije je temeljna procena upravljanja i rizika
povezanih sa korupcijom Ova procena mora biti deo analize situacije koja čini osnovu
plana Izveštaj o globalnom indeksu zdravstvene zaštite za 2019 godinu ukazuje na
važnost detaljnog razumevanja rizičnog okruženja Etička razmatranja SZO iz 2007
godine ističu važnost transparentnosti javnog angažovanja i socijalne mobilizacija Svi
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
23
aspekti planiranja treba da uključuju javnost i relevantne zainteresovane strane Vlasti
moraju podeliti svoje političke odluke i obrazloženje kako bi se omogućio javni nadzor
Na ovaj način javnost može proveriti da li su politike razumne odgovarajuće
nediskriminatorne i u skladu sa lokalnim prilikama i vrednostima Kao rezultat toga
uslediće poverenje javnosti Transparentnost je takođe važna kako bi se osiguralo da
planovi budu legitimni i da se donosioci odluka ponašaju odgovorno dok planiraju i
sprovode odgovor na krizu [15]
Poređenja radi Globalni indeks zdravstvene sigurnosti 2019 izričito
preporučuje da specifični globalno priznati entiteti prate finansije za zdravstvenu
spremnost i da godišnje izveštavaju šefove država o tome Dalje preporučuje hitno
povećanje domaćeg finansiranje zdravstvene sigurnosti Vlasti to moraju učiniti
transparentnim i povezati sa referentnih vrednostima u okviru nacionalnih akcionih
planova UN bi trebalo da prate i objavljuju ekskrelirane troškove i doprinose [14] U
skladu sa gore navedenim donatori centralna i lokalna vlada NVO i druge
zainteresovane strane uvek treba da objave koliko novca izdvajaju za odgovor na
pandemiju i za koje namene U trenutnoj krizi Covid-19 mnoge razvijene zemlje
odobrile su ogromno finansiranje koje usmeravaju u svoju domaću krizu i odgovor na
nju Svetska banka i UN takođe su objavile koliki su novac obezbeđivanje - 2 milijarde
američkih dolara Nekoliko zemalja takođe je objavilo informaciju o tome koliko
bilateralne pomoći daju odgovoru na krizu zemljama u razvoju Međutim mnogo manje
se zna o tome koliko svaka zemlja prima i sa kojim ciljem Razumljivo je da su zemlje
donatori preplavljene problemima kod kuće Međutim otkrivanje koliko doniraju i za
šta je presudno za održavanje transparentnosti Samo na taj način javnost može da
nadgleda napore i drži autoritete odgovornim Etičke smernice SZO ističu važnost
učešća javnosti Svi aspekti planiranja treba da uključuju angažovanje javnosti i
relevantne zainteresovane strane Da bi se to dogodilo vlasti moraju efikasno
komunicirati sa javnošću i edukovati ih o problemima Kreatori politike treba da
preciziraju postupak za određivanje prioriteta i promovisanje nepristrasnosti u pristupu
koji uključuje civilno društvo i druge glavne zainteresovane strane u donošenje odluka
Ovo će osigurati da budu donete odluke o kriterijumima za dodelu oskudnih resursa na
otvoren transparentan i inkluzivan način Promovisanje rodnog pariteta različitosti i
inkluzivnosti u timovima za odgovor na pandemiju je dobra ideja jer se zna da ovo ima
pozitivan efekat na rezultate politike i organizacije uključujući i kontrolu korupcije
Važno je da kreatori politike uključe u nacionalno planiranje institucije odgovorne za
rodnu ravnopravnost etničke manjine i druge marginalizovane grupe kako bi planov
uzeli u obzir sve probleme sa kojima se pomenute grupe susreću U vremenu socijalnog
distanciranja agencijama je teško da nastave sa sastancima koji okupljaju sve aktere u
planiranju i budžetiranju Međutim vlade mogu da koriste tehnologiju koja to
omogućava i tako pozovu javnost da učestvuje u pandemjskom odgovoru [15]
Alternativno organizacije civilnog društva mogu da prenose stavove i predloge
na mreži i na prilagođenim platformama Takve platforme se takođe mogu koristiti za
uzbunjivanje i praćenje budžeta za fondovi Covid-19 Dobar primer takve platforme je
Ushahidi sa sedištem u Keniji koji znači bdquosvedočenjeldquo na svahiliju Prvobitno je
razvijen za mapiranje izveštaja o nasilju u Kenija nakon postizbornih nemira 2008 Od
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
24
tada nastavlja da primenjuje razne inicijative za prikupljanje podataka U krizi Covid-
19 Ushahidi je pokrenuo namensku platformu za prikupljanje informacija koje mogu
pomoći vladama i drugim zainteresovanim stranama da postignu precizniji i efikasniji
odgovor na krizu Smernice SZO o spremnosti za pandemiju pominju da je odgovornost
donosilaca odluka presudna kako u fazi planiranja tako i tokom sprovođenja Iako nisu
posebno detaljno opisane u smernicama odgovornost i upravljanje u pandemijskom
odgovor trebalo bi da podrazumevaju sledeće
bull Pojašnjavanje i objavljivanje linija odgovornosti za planiranje budžetiranje i
sprovođenje plana odgovora na pandemiju Ovo mora uključivati odredbu za
računovodstvo i revizija u saradnji sa relevantnim agencijama poput ministarstva
finansija i vrhovne revizorske institucije
bull Osiguravanje odgovornosti u finansijskom upravljanju i nabavkama putem
transparentnog budžeta i unutrašnje i spoljne revizije
bull Integrisanje revizije fonda za odgovor na krize u kontinuirano praćenje i
procenu plana aktivnosti Ovo će osigurati da revizije nisu samo stvar testiranja vaučera
i priznanice - koji se lako falsifikuju u izuzetno korumpiranim okruženjima Umesto
toga će biti pravilno povezani sa rezultatima U skladu sa ovim Global Health Izveštaj o
indeksu bezbednosti 2019 naglašava da domaće finansiranje zdravstvene zaštite treba
vezati za referentne vrednosti u okviru nacionalnih akcionih planova
bull Obezbeđivanje odgovarajućeg mehanizma za uzbunjivanje i žalbe na socijalno
distanciranje proširivanjem pristupa digitalnim opcijama
bull Osiguravanje da se nacionalni regulatorni mehanizmi zdravstvenog sektora
adekvatno finansiraju i rade svoj posao kako treba čak i za vreme krize [19]
bull Promovisanje regrutovanja raspoređivanja i unapređenja zdravstvenih radnika
na osnovu zasluga Global Indeks zdravstvene sigurnosti naglašava važnost zdravstvene
radne snage za efikasan odgovor na pandemiju Ovo podrazumeva da zdravstveni
radnici imaju izgrađen integritet i izbegavaju korupciju Izgradnja kapaciteta za
pandemiju pruža priliku za ponovno artikulisanje profesionalne etike uključujući
integritet i značaj pružanja usluga bez korupcije Međunarodni kodeks medicinske etike
Svetske lekarske asocijacije navodi brojne opšte principe koji su relevantni ne samo za
obeshrabrivanje korupcije već i za ponašanje sa integritetom Oni između ostalog
predviđaju da lekari ne dozvoljavaju da na njihovu procenu utiče lični profit ili
nepravedna diskriminacija iskreno postupaju sa pacijentima i kolegama prijavljuju
odgovarajućim vlastima one lekare koji neetično rade ili se upuštaju u prevaru ili
obmanu ne primaju nikakve novčane beneficije ili druge podsticaje samo za upućivanje
pacijenata ili propisivanje određenih proizvoda i nastoje da zdravstvene resurse koriste
na najbolji način u korist pacijenata i njihovih zajednica Međunarodni savet
medicinskih sestara ima sličan etički kodeks od kojih jedna od odradaba kaže da
bdquoMedicinska sestra pokazuje profesionalne vrednosti kao što su poštovanje odziv
saosećanje pouzdanje i integritetldquo[19]
Nadgledanje i ocenjivanje nakon pandemije od vitalne je važnosti da se
odgovor proceni tako da se naučene lekcije mogu koristiti za buduće pandemije U
evaluaciji treba razmotriti da li je i kako korupcija omela odgovor na pandemiju Takođe
mora se videti kako su transparentnost odgovornost i učešće podržani Procena treba da
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
25
da preporuke za minimiziranje korupcije i podržavanje ovih principa u primeni
pandemijskog odgovora uz one povezane sa javnim zdravljem [19]
4 Izazovi civilnog sektora
U kriznim vremenima postoje značajni rizici od korupcije Civilno društvo ima
važnu ulogu u osiguranju da sredstva za borbu protiv pandemije Covid-19 stignu na
svoje odredište Donatori i multilateralne organizacije treba da razmotre uspostavljanje
digitalne mreže odgovornosti koje podržavaju ovaj napor Trenutna kriza predstavlja
izazove za civilno društvo Međutim postoje i nove mogućnosti kroz digitalno
građansko angažovanje kao antikorupcijsku inicijativu
Trenutna kriza Covid-19 predstavlja problem za razvoj u zdravstvenom sektoru
i dovodi pojave značajnih rizika od korupcije tokom pandemije Kako trenutna
pandemija zahvata čitav svet donatori i multilateralne organizacije su planirali velika
novčana sredstava za rešavanje krize Ipak postoji zabrinutost da su ovi fondovi u riziku
od korupcije koja će ozbiljno uticati na zdravstvene ishode Među mnogim merama
civilno društvo je postao deo uobičajene antikorupcijske prakse u vezi sa donacijama
Postoji nekoliko načina na koje se civilno društvo može uključiti u borbu protiv
korupcije
Odgovornost odozdo prema gore je jedan od načina Kao i kod svake
intervencije važno je uzeti u obzir kontekst kapacitet motivaciju aktera Civilno
društvo je imalo nekoliko važnih uloga - od čuvara do obaveštavanja građana o pravima
i poboljšanje pružanja usluga i ishoda razvoja Tokom trenutne pandemije pristupi
odozdo prema gore su od suštinske važnosti u osiguravaju da sredstva dodeljena za
odgovore na pandemiju stignu na predviđeno odredište Tokom tekuće pandemije
civilno društvo se suočava sa nekoliko ograničenja u svojoj sposobnosti da obavlja svoj
posao zbog mera zaključavanja distanciranja i karantina Uprkos ovim izazovima
pristupi odgovornosti odozdo prema gore su presudni obezbeđivanje sredstava
namenjenih pandemijskom odgovoru
41 Šest ključnih izazova civilnog društva
Širi su rizici povezani sa odgovornošću vlada i privatnih kompanija U
normalnim vremenima organizacije civilnog društva bi bile u dobrom položaju za
nadgledaje i izveštavaje o o radu vlada i privatnih kompanija kao i da ih pozovu na
odgovornost za određene postupke Trenutna kriza postavlja nekoliko izazova pred
civilno društvo praćenje odgovornost zagovaranje i promovisanje učešća građana Šest
je ključnih izazova u radu civilnog društva
1 Asimetrija moći između izvršne vlasti i mehanizama odgovornosti U nekim
kontekstima može se povećati legitimitet izvršne vlasti To je izvršna vlast
koja je u velikoj meri odgovorna za postavljanje politika i agende za
delovanje u vezi sa krizom
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
26
2 Ograničenje kretanja sprečava aktivnosti fizičkog sastajanja Ovo je posebno
slučaj sa ulogom civilnog društva u društvenoj odgovornosti Alati
odgovornosti zahtevaju angažovanje lokalnih zajednica da se okupe i da
učestvuju u inicijativama To nije moguće kada postoje mere socijalnog
distanciranja Sastanci u zajednici društvene revizije i grupne sesije - glavni
oslonci većine društvenih zajednica - teško je postići pod strogim
distanciranjem ili karantinom
3 U nekim zajednicama zaključavanjae sprečava i pristup informacijama ako
je na primer takav pristup bio prethodno dostupna sa posla iz obrazovne
ustanove biblioteke ili internet kafea
4 Internet usluge su skupe u zemljama koje nameću porez na bdquodruštvene
medijeldquo
5 Teško je dobiti zamah za građanske inicijative tokom kriznih vremena jer
su mediji i orijentacija javnosti usredsređeni na vanredne situacije Metode
za dosezanje su se preselile na mrežu što može smanjiti potencijal za šire
angažovanje
6 Smanjen je prostor za civilno društvo Mnoge vlade širom sveta primenjuju
distanciranje i karantin a mreže civilnog društva upozoravaju na smanjen
potencijal i ograničavanje građanskog angažmana i osnovnih prava Na
primer Mađarska Filipini i Bangladeš su uveli zakone o vanrednim
situacijama koji su izgovor za ograničenje ljudska prava i dalje smanjenje
prostora za civilno društvo Slično tome postoje internet ograničenja u
Indiji Mjanmaru i Bangladešu [20]
Kako je bdquopolovinaldquo globalne populacije pod nekim oblikom zaključavanja ili
ograničenja kretanja trenutna situacija se može posmatrati kao globalna paraliza
Međutim zaključavanja mogu stimulisati kreativnost i ponuditi nove mogućnosti za
građanstvo društvo
1 Potencijal za povećanje legitimiteta civilnog društva
2 Potencijal za široko angažovanje
3 Povećanje informacija
4 Izgradnja novih saveza i
5 Istraživanje platformi za digitalni građanski angažman
5 Zaključak
Iako je korupcija već narušila odgovore mnogih zemalja na Covid-19
pandemiju razvojni akteri mogu osigurati da budemo bolje pripremljeni za smanjenje
korupcije u budućim pandemijama To mogu učiniti tako što će uključiti antikorupciju u
prioritete zemlje kada preispitaju i revidiraju svoje planove Široke smernice mogu
pružiti polaznu osnovu i mogu se proširiti i prilagoditi za potrebe svake zemlje
Kako bi se osiguralo da sredstva namenjena odgovorima Covid-19 stignu na
potrebno odredište i budu zaštićena od rizika od korupcije važno je da civilno društvo
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
27
bude podržano u ulogama odgovornosti i nadzora Trenutno distanciranje i karantin
mekao i mere koje postoje u mnogim delovima sveta predstavljaju i izazove i
mogućnosti za civilno društvo Donatori i multilateralne organizacije mogu pomoći
civilnom društvu u prilagođavanju na novonastalu situaciju
Donatori i multilateralne organizacije u mogućnosti su da vode dijalog sa
tehnološkim gigantima za olakšavanje praćenja programa civilnog društva podizanje
odgovornosti pitanja korupcije i promovišu glas građana
Literatura
[1] Kirya M Anti-corruption in COVID-19 prepredness and response CMI
Michelse Institute 2020
[2] T Forester P Morrison Computer Ethics Cautrionary Tales and Ethical
Dilemmas in Computing Cambridge The MIT Press 1994
[3] Kapiriri L Ross A The Politics of Disease Epidemics a Comparative
Analysis of the SARS Zika and Ebola Outbreaks Global Social Welfare 7
SpringerLink 2013
[4] Lotufo P A Zika epidemic and social inequalities Brazil and its fate Sao
Paulo Medical Journal 134(2) 95ndash96 2016
[5] Scott V Crawford-Browne S amp Sanders D Critiquing the response to the
Ebola epidemic through a Primary Health Care Approach BMC Public
Health 16(1) 1 2016
[6] Alsan M M Westerhaus M Herce M Nakashima K amp Farmer P E
Poverty global health and infectious disease lessons from Haiti and Rwanda
Infectious Disease Clinics of North America 25(3) 611ndash622
httpsdoiorg101016jidc201105004 2011
[7] Leach M Scoone I amp Stirling A Governing epidemics in an age of
complexity narratives politics and pathways to sustainability Global
Envionmental Change 20(3) 369ndash377 2010
[8] Mykhalovskiy E amp Weir L The Global Public Health Intelligence network
and early warning outbreak detection a Canadian contribution to global
public health Canadian Journal of Public Health 97(1) 42ndash44 2005
[9] Hagan J E Smith W Pillai S K Yeoman K Gupta S Neatherlin J et
al Implementation of Ebola case-finding using a village chieftaincy taskforce
in a remote outbreakmdashLiberia 2014 MMWR Morbidity and Mortality
Weekly Report 64 183ndash185 2015
[10] Jacobs L A Rights and quarantine during the SARS global health crisis
differentiated legal consciousness in Hong Kong Shanghai and Toronto Law
amp Society Review 41(3) 511ndash552 2007
[11] Diniz S G Zika virus and pregnancy a perspective from Brazil Midwifery
35 22ndash23 2016
[12] Nunes J Ebola and the production of neglect in global health Third World
Quarterly 37(3) 542ndash556 2016
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
28
[13] Ieven B Owevijk J We created this beast - The political ecology of
COVID-19 Eurozine Dostupno na httpswwweurozinecomwe-created-
this-beast 2020
[14] Global Health cecurity index Building Collective Action and Accountability
httpswwwghsindexorgwp-contentuploads2019102019-Global-Health-
Security-Indexpdf 2019
[15] Mitchell P Cirya M Improving audits to icrease the effectiveness of
development funding U4 Anti-Corruption Resource Centre Chr Michelsen
Institute 2020
[16] We are in this together donrsquot violate human rights while responding to
COVID-19 httpswwwcivicusorgindexphpmedia-resourcesnews4379-
civil-society-s-call-to-states-we-are-in-this-together-don-t-violate-human-
rights-while-responding-to-covid-19 2020
[17] The Global Anticorruption Blog (GAB) The case for engaging religious
leaders in anticorruption efforts
httpsglobalanticorruptionblogcom20190121the-case-for-engaging-
religious-leaders-in-anticorruption-efforts 2019
[18] Steingruber S Kirya M Jackson D Mullard S Corruption in the time of
Covid-19 A double-threat for low income countries httpsu4-frontend-
stagingherokuappcomtopicscovid-19-and-corruptionbasics 2020
[19] Fox J Aceron J Araacutenzazu G Doing accountability differently A proposal
for the vertical integration of civil society monitoring and advocacyU4 Issue
20164 Bergenhttpsu4-frontend-stagingherokuappcompublicationsdoing-
accountability-differently-a-proposal-for-the-vertical-integration-of-civil-
society-monitoring-and-advocacy 2016
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
29
Drago Orčić4 profdr Olja Arsenijević5 Stefan Orčić
COVID - 19 IZAZOV ILI ŠANSA INOVATIVNOM MODELOVANJU
PREDUZETNIŠTVA U DOBU ZNANJA
Apstrakt Neplanirani krizni događaji poput COVID - 19 su neminovni
Osim toga krizni događaji su sve učestaliji kako na makro tako i na mikro nivou što
rezultira učestalim stresom Koncept razumevanja jedinstvanog intelektualnog DNK
zaposlenih može biti od velike pomoći u procesu upravljanja kriznim događajem na
više načina Poznavajući lične preferencije svakom učesniku se može pristupiti na
njemu prihvatljiv prirodan način Strategija suočavanja sa krizom i rešavanje iste
može biti usklađena sa individualnim prirodnim sklonostima Treće na radne zadatke
se mogu postaviti adekvatne osobe koje bi određene zadatake obavljali u skladu sa
svojim intelektualnim DNK na njima prirodan način Sa druge strane sve dublje
zalazimo u doba znanja Iz tog je razloga neophodno primenjivati nove savremene
pristupe trendove modele kao i nove strategije otkrivanja razvoja upravljanja
intelektualnim potencijalom u cilju stvaranja intelektualnog kapitala Inovativna
rešenja iz oblasti informatičkih tehnologija oblasti komunikacija biotehnologije
pronalaženje novih industrijskih materijala novih proizvodno tehnoloških procesa
dizajna stvorila su nove mogućnosti u procesu materijalizacije intelektualnog
potencijala
Ključne reči inovativnost intelektualni DNK preduzetništvo doba znanja
ENTREPRENEURSHIP IN THE AGE OF KNOWLEDGE
Abstract Unplanned crisis events like COVID-19 are inevitable In addition
crisis events are becoming more frequent at both the macro and micro levels resulting
in frequent stress The concept of understanding the unique intellectual DNA of
employees can be of great help in the process of crisis management in several ways
Knowing the personal preferences of each participant can be approached in an
acceptable natural way The strategy of coping with the crisis and resolving it can be
adjusted to individual natural inclinations Third adequate people can be assigned to
work tasks that would perform certain tasks in accordance with their intellectual
DNA in a natural way On the other hand we are going deeper and deeper into the
age of knowledge For this reason it is necessary to apply new modern approaches
trends models as well as new strategies for discovery development management
intellectual potential in order to create intellectual capital Innovative solutions in the
4Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd odraskogmailcom doktorant 5 Fakultet za poslovne studije i pravo
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
30
field of information technologies communications biotechnology finding new
industrial materials new production and technological processes design have
created new opportunities in the process of materialization of intellectual potential
Key words innovation intellectual DNA entrepreneurship age of
knowledge
1 Uvod
Zahvaljujući činjenici da je svet postao ldquoglobalno selordquo krizne situacije koje
se događaju u bilo kom delu sveta nije više moguće ignorisati lokalizovati ili im
pristupati kao prema izazovu lokalnog karaktera Razni krizni događaji sve učestalije
i sve žešće pogađaju kako državne političke institucije jednako poslovne
preduzetničke subjekte i pojedince Kad je u martu 2020 godine Svetska zdravstvena
organizacija ozvaničila pandemiju COVID-19 izazov koji je u početku tretiran kao
bdquokineskildquo nakon toga kao bdquoitalijanskildquo veoma brzo je ubrzo je postao globalni
odnosno bdquosvačijildquo [1] U veoma kratkom periodu lokalni izazov je dobio razmere
globalnog svetskog izazova koji je u potpunosti promenio ekonomski politički i
društveni aspekt ljudske civilizacije ponovno nas dovodeći do zaključka da bdquosledom
neverovatnih i nepredvidljivih događaja ljudska se istorija ne odvija po šablonuldquo [2]
Iz tog razloga pandemija COVID-19 ne možemo posmatrati zasebno samo kao
zdravstvenu ekonomsku društvenu ili obrazovnu krizu već s obzirom na uticaj u
svakom od navedenih društvenih aspekata isključivo kao njihovu kombinaciju
2 Pojam krize
Događaji koji se dešavaju iznenada i bez najave nazivaju se krize Svaki
pojedinac krizni događaj percipira i na njega reaguje na drugačiji način Izbor reakcije
na sam krizni događaj obično vodi u dva suprotna pravca ka rešenju i od rešenja
Krizni događaji su jedan ili više uzastopnih ne predviđenih događaja koji negativno
utiču na pojedinca ili okruženje Neke krizne situacije mogu imati efekat požara
Pojavljuju se neprimetno u nekom delu društva ili organizacije Ako se ništa ne
preduzme ili ne odreaguje odmah mogu poprimiti nezaustavljive razmere sa
ogromnim posledicama Toumlpfer navodi da se kriza uopšteno može definisati kao
nastupajući rizik Ona je već ranije uočena i vrednovana ili uopšte nije bila opažena i
time je potpuno nenadano nastupila [3] Tintor na krizu gleda kao na suprotstavljena delovanja organa preduzeća
odnosno disproporciju u srazmerima između resursa s jedne te učinka ili uloge
preduzeća s druge strane odnosno kao strukturalne iili funkcionalne neusklađenosti
potencijala uspeha [4] Na osnovu navedenih definicija možemo da zaključimo da je kriza
neplanirani neželjeni događaj sa neizvesnim ishodom koji može da ugrozi ili u
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
31
potpunosti onemogući planirani proces Simptomi krize mogu biti različiti Uzroci
krize mogu biti različiti kao što su krahovi na tržištu poput naftne krize recesije
ratova migracija i mnogi drugi Iako su uzroci različiti u literaturi se dele na spoljne i
unitrašnje [5]
Spoljni uzroci nastaju izvan same organizacije a sama organizacija nema
mogućnost uticaja na ovu vrstu uzroka Spoljni uzroci nastaju unutar jedne
organizacije ili društva Takve krize ne moraju biti vidljive u širem okruženju van
same organizacije ili društva Uzročnici krize mogu biti razni a svaka kriza je
specifična sa svojim karakteristikama izazovima i mogućim ishodima
Prema Adižesu kriza ima iste simptome kao i stanje inicirano promenom s
tom razlikom što je kriza intenzivnija akutnija promena sa dubokim imlikacijama
Kriza pogoduje liderima i kompanijama koje se uspešno mogu izboriti sa promenom
jer u kriznim vremenima slabiji konkurenti nestaju a tržišta prepuštaju sposobnijima
Prema istraživanjima pandemije uzrokuju produženu ekonomsku štetu Na
osnovu tih zaključaka možemo predpostaviti da bi se efekti epidemije COVID-19
mogli zadržati još dugo vremena Takođe se ističe da je krajnji rezultat kriznog
događaja uslovljen načinom individualnog doživljaja i ponašanja pojedinca u odnosu
na krizni događaj ne samo kratkoročno već i dugoročno
Neki eksperti procenjuju da će direktni demografski pa samim tim i
dugoročni društveno-ekonomski efekti COVID-19 pandemije biti bdquoveoma
neujednačeni ne samo u Evropi i svetu već i u okvirima pojedinačnih zemaljaldquou
zavisnosti od epidemioloških faktora i strategije borbe protiv pandemijom izazvane
ekonomske krize [6] Ovo je posebno važno ako se uzme u obzir da su analize
bazirane na prethodnim pandemijama pokazale da određene dugoročne ekonomske
posledice pandemija mogu da potraju i nekoliko decenija pa čak i nekoliko generacija
[7]
Ako aktuelni nemili krizni događaj sagledamo u širem istorijskom kontekstu
zaključujemo da su se razni krizni događaji kao i pandemije globalnih razmera javljale
periodično od kad postoji ljudska civilizacija Gotovo da možemo da konstatujemo
krizni događaji predstavljaju nezaobilazni deo ljudske vrste U zavisnosti od težine
same bolesti dužine trajanja pandemije stepena razvoja ljudske civilizacije ili
pojedinačnih država kao i strategija primenjenih u borbi protiv bolesti i njenih
direktnih efekata pandemije su na različite načine oblikovale buduće pravce razvoja
ljudske civilizacije
3 Upravljanje kriznim događajem
Svaka kriza ide svojim tokom te sa sobom nosi i deo rešenja Dakle svaki
izazov ujedno u sebi nosi i potencijalnu šansu Gotovo svaka kriza kroz koju je
čovečanstvo prošlio je u sebi nosila klicu radikalnih rešenja i potencijal novog
početka Krizni događaj iako nekada uz ogromnu štetu koju proizrokuje u svojoj
konačnici može da rezultira pozitivnim efektom Efektom novog početka Nove ideje
nove veće vrednosti inicirane samim događajem Važno je napomenuti činjenicu da
svaki učesnik događaja isti percipira na sopstveni način u skladu sa svojim
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
32
preferencijama odnosno intelektualnim DNK zapisom Događaj koji rezultira
neprijatnost strah napetost stres kod jedne može da ima sasvim suprotan efekat kod
druge osobe Navešću samo jedan od mnogih primera Recimo javna pohvala fizički
dodir u vidu tapšanja po ramenu vidno usmerena pažnja na određenu osobu deluje
stimulativno i budi pozitivne prijateljske emocije dok ista radnja kod druge izaziva
sumnjičavost neprijatnost stres oprez povlačenje i odbranu Na osnovu toga
zaključujemo da isti krizni događaj svaka osoba doživljava individualno što zahteva
individualni pristup u preventivnom delovanju kao i upravljanju kriznim događajima
Krizni menadžment je neophodan za uspešan izlazak iz bilo koje krizne
situacije Bez obzira da li se radi o kriznim dešavanjima prouzrokovanim ljudskim
propustima ili tehnološkim promašajima međusobnim sukobima među pojedincima
ili grupama pogrešnim procenama i odlukama ili jednostavno glasinama koje se
nekontrolisano šire i stvaraju paniku neophodna je momentalna brza i efikasna
reakcija kako bi se sprečila eskalacija nepredviđenog nepoželjnog događaja U
kriznim situacijama sposobnosti veštine pojedinaca kao i njihove individualne
preferencije odnosno Intelektualni DNK mogu činiti ključnu razliku u smislu
individualnog doživljaja percepcije izbora aktivnosti izbora ključnih prioriteta a
samim tim i u vidu konačnog ishoda Neprimetne individualne različitosti u
normalnim mogu prouzrokovati ogromne razlike u kriznim događajima Reakcija na
krizni događaj se razlikuje od osobe do osobe
Krizni događaj na pojedince deluje stimulativno obuzima njihovu
koncentraciju stavlja ih u stanje pune pripravnosti fokusira ih na moguća rešenja
brzo i efikasno reaguju nemaju blokade postaju svesni mogućih rizika i opasnosti tek
po završetku krize Dok na drugu grupu pojedinaca taj isti događaj deluje
zastrašujuće obeshrabrujuće destimulativno fokusira ih na moguće probleme
reaguju sporo i neodlučno ni jedno potencijalno rešenje nije dovoljno dobro da bi se
za njega odlučili u stalnoj su blokadi svesni svih mogućih rizika tokom celog procesa
izlaska iz kriznog događaja Bez obzira da li se nalaze na upravljačkoj poziciji ili
poziciji onih koji samo slede uputstva prepoznavanje i prilagođavanje Intelektualnom
DNK pojedinca može biti od presudnog značaja
Značajno je naglasiti da idealni način upravljanja kriznim događajima ne
postoji Efekat izabrane aktivnosti u cilju preventivnog ili reaktivnog delovanja
rešavanja kriznog događaja je jednako nepredvidiv kao i sam događaj Ipak način
doživljaja reagovanja ponašanja pojedinca ili rukovođenja kriznim procesom
uslovljeno je Intelektualnom DNK Po nekim autorima stil rukovođenja se ne može
lako menjati To je posebno izraženo u kriznim situacijama kada radi potrebe za
urgentnim reagovanjem dominaciju preuzimaju prirodne reakcije u odnosu na
naučenu i poželjnu reakciju pojedinca
Da bi postigli najbolji efekat u kriznim momentima za rešavanje istih je
preporučljivo delegirati pojedince kojima je Intelektualni DNK prirodno usklađen sa
vrstom ponašanja koja je poželjna za tu situaciju Dakle ako izazov traži brzu reakciju
bez obzira na cenu eventualne kolateralne štete za lidere bi valjalo postaviti osobe
koje su ciljno orjentisane Osobe koje su sklone brzom odlučivanju fokusirane na
rešenje i spremne na rizik po cenu ličnog života Ako pak rešenje izazova zahteva
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
33
postizanje cilja uz očuvanje tima onda su za takav zadatak pogodni pojedinci koji su
socijalno orjentisani fokusirani na ljude bržni i spremni da se žrtvuju za tim po cenu
sopstvenog života Ako rešenje krize zahteva visok stepen sigurnosti u tom slučaju je
preporučljivo na poziciju lidera delegirati osobe koje su fokusirane na detalje i koje
teže ka perfekcionizmu po cenu života
U današnje vreme konstantnih promena i kriznih dešavanja nije moguće biti
samo menadžer Menadžerska uloga prerasta u ulogu vođe Upravljanje vođenjem
podrazumeva pristup od pojedinca ka zadatku a ne više od zadatka ka pojedincu Da bi
to bilo ostvarivo neophodno je da menadžer-vođa upozna intelektualni DNK zapis
svojih saradnika Na osnovu jedinstvenog DNK zapisa svojih saradnika vođa je u
mogućnosti da zadatke i procedure prilagodi prirodnim sklonostima svakog pojedinca
nasuprot tome da se pojedinac prilagođava procedurama i zadatcima na način koji za
njega nije prirodan Takav pristup osim veće efikasnosti bolje koordinacije kriznim
događajima deluje preventivno u odnosu na stres i pregorevanje
4 Humani potencijal osnova savremenog preduzetničkog modela
Novo doba u kome se nalazimo nosi mnoge izazove ali i mnoge šanse
Ulaskom u doba znanja uslovljeni smo korenitom promenom statusa ljudskog
potencijala a samim tim strategiji odnosa prema homo sapiensu (čovek razumni) kao
potencijalu Konstantne razvojne promene uslovljene automatizacijom
globalizacijom informatizacijom za čoveka razumnog može biti nepremostiva
pretnja ili civilizacijska šansa da otkrije razvije materijalizuje svoj skriven
intelektualni potencijal U uslovima nove ekonomije intelektualni potencijal
preuzima ne samo vodeću nego ključnu ulogu Savremena istraživanja su pokazala
da inventivnost i inovativnost stvaraju efekat poluge usmeravajući intelektualne
potencijale ka stvaranju novih visokotehnoloških dostignuća Sve je više kompanija
koje vrednost svojih usluga ili proizvoda zasnivaju upravo na otkrivanju razvoju
materijalizaciji intelektualnog potencijala kao neograničenom konkurentnom resursu
Aktualna dešavanja vezana za globalnu pandemiju ukazuju na važnost
istraživanja i iznalaženja novih pristupa novih alata novih metoda za otkrivanje
razvoj materijalizaciju neograničenog intelektualnog potencijala mislećeg čoveka
Jedna od šansi se može ogledati kroz podizanje svesti pojedinaca o ogromnom
izazovu sa kojim se čovečanstvo susrelo ali i o šansi da u domenu prirodnog resursa iz
uloge alata koji govori ili produžene ruke mašine preuzme ulogu jedinstvenog
mislećeg kreativnog inventivnog neograničenog potencijala Drugim rečima da
umesto pasivnog učesnika u izazovu preuzme ulogu aktivnog učesnika u rešavanju
istog
Stiče se zaključak da većina izazova sa kojima se savremeno poslovanje
suočava uključujući donekle i efekte krize pandemije nije ništa drugo no posledica
praktikovanja poslovne filozofije i poslovnih modela koji su nasleđeni ili tek
minimalno korigovani iz industrijskog doba Iako tada veoma uspešni u dobu znanja
postaju ne samo beskorisni već mnogi od njih imaju tendenciju štetnosti Principi
stvaranja veće vrednosti odnosno kapitala u savremenom dobu znanja su sve manje
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
34
orijentisani prema neobnovljivim prirodnim resursima a sve više ka humanom i
intelektualnom resursu Ogromna je razlika između kreiranja veće vrednosti odnosno
kapitala baziranom na znanju (bezkontaktno epidemiološki bezbedno) u odnosu na
fizičko oplemenjivanje prirodne sirovine (kontaktno epidemiološki nebezbedno)
Masovna proizvodnja je u industrijskom dobu bila osnovna strategija stvaranja veće
vrednosti Odnos prema prirodnom je gotovo bio identičan kao i prema humanom
resursu Kod prvog se ključna vrednost ogledala u količini a kod drugog u snazi
Osnovna uloga humanog resursa je bila uloga produžene ruke mašine Novonastalo
doba doba znanja iz temelja menja postulate industrijskog doba Prirodni neobnovljivi
resursi se zamenjuju obnovljivim a humani resurs se zamenjuje naprednijom
odnosno produktivnijom tehnologijom Za rezultat imamo činjenicu da je današnji
radnik u isto vreme suočen sa pretnjom i šansom Pretnjom ukoliko odluči da zadrži
ulogu produžene ruke mašine šansom ukoliko se odluči da preuzme funkciju
radnika znanja odnosno intelektualnog potencijala Privreda je takođe suočena sa
istom vrstom izazova Da li će u procesu stvaranja veće vrednosti onosno kapitala
radnika tretirati i prema njemu se odnositi kao produženoj ruci mašine odnosno
ograničenom resursu ili kao radniku znanja odnosno neograničenom
intelektualnom potencijalu
5 Intelektualni kapital rezultat humanog potencijala
Ulaskom u doba znanja intelektualni kapital zaslužuje posebnu pažnju Sve je
više naučnika koji se bave definisanjem detektovanjem merenjem upravljanjem
neopipljivim vrednostima intelektualnog kapitala bdquoLjudski kapital čine sledeće
komponente znanje i kvalifikacija čoveka njegovo zdravlje radno i životno iskustvo
potencijal radne mobilnosti motivisanost za rad reputacija i nivoi potrebaldquo
Humani potencijal je inicijator i kreator intelektualnog kapitala Intelektualni
kapital je jedan od tri ključna segmenta humanog potencijala
Humani potencijal se sastoji od
Fizičkog humanog potencijala
Intelektualnog humanog potencijala
Metafizičkog humanog potencijala
51 Fizički deo humanog potencijala
Fizički segment humanog potencijala podrazumeva sve fizičke aktivnosti Sve
fizičke predizpozicije pojedinca ili grupe nasleđene ili razvijene svesnim fizičkim
delovanjem Fizički deo humanog potencijala može da se percipira putem pet fizičkih
čula kreće se u domenu iskustvano poznatog i ograničen je fizičkim kapacitetima
52 Intelektualni deo humanog potencijala
Intelektualni segment humanog potencijala podrazumeva sve intelektualne
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
35
razumljive i nerazumljive radnje nasleđene ili razvijene svesnim kao i nesvesnim
intelektualnim delovanjem Intelektualni deo humanog potencijala može da se
percipira misaonim i emocionalnim svesnim podsvesnim i nadsvesnim doživljajem
kreće se u domenu iskustveno poznatog kao i u domenu iskustveno nepoznatog
Ograničenje je uslovljeno uglom percipiranja Ukoliko se intelektualni percipira iz
ugla fizičkog potencijala je ograničen odnosno neograničen ukoliko se percipira iz
ugla metafizičkog humanog potencijala
52 Metafizički deo humanog potencijala
Metafizički segment humanog potencijala podrazumeva sve metafizičke
aktivnosti u kojima pojedinac ili grupa svesno ili nesvesno odnosno sa ili bez lične
namere učestvuje Metafizički deo humanog potencijala može da se percipira gotovo
svim misaonim emocionalnim čulnim svesnim nesvesnim nadsvesnim
doživljajem Kreće se u domenu iskustveno nepoznatog i neobjašnjivog Metafizički
humani potencijal je neograničen
Suština upravljanja intelektualnim potencijalom usmerena je ka primeni
različitih modela upravljanja Da bi strategija upravljanja intelektualnim potencijalom
iz percepcije njegove neograničenosti zahteva sasvim novu dimenziju u konceptu
detektovanja razvoja i materijalizacije intelektualng potencijala Osnovni cilj
upravljanja intelektualnim potencijalom je materijalizacija istog odnosno generisanje
veće vrednosti iniciranjem uspostavljanjem i razvijanjem interakcije među
elementima intelektualnog potencijala Takvim pristupom je moguće materijalizovati
performanse intelektualnog potencijala usmerene prema efikasnom i efektivnom
ostavarivanju postavljenih poslovnih ciljeva na svim organizacionim nivoima
Inovativna srategija odnosa prema humanom potencijalu percipiranom iz segmenta
njegove neograničenosti neminovno rezultira novom inovativnom klimom pogodnom
za prirodnu manifestaciju dela intelektualnog potencijala kroz kreativnost
inventivnost inovativnost Da bi se postojeći intelektualni potencijal u kompaniji
otkrio razvio i materijalizovao osim promene paradigme odnosa prema humanom
potencijalu potrebno je uvesti praktikovanje savremenih modela alata i koncepata Uz
klasične edukacije treninge obuke u funkciju je potrebno staviti i savremene
discipline kao što su poslovni koučing poslovni konsalting poslovni mentoring uz
neophodno prepoznavanje individualnih preferencija kroz otkrivanje intelektualnog
DNK Uloga navedenih koncepata je da pripomogne u procesu otkrivanja razvoja i
materijalizacije humanog potencijala [7]
6 Intelektualni DNK
Pod Intelektualnim DNK zapisom podrazumevamo mentalne emocionalne
karakterne odgojne i druge svesne i podsvesne individualne specifičnosti pojedinca
koje rezultiraju različitim doživljajem istog događaja Još je početkom dvadesetog
veka čuveni psiholog Allport ukazivao na individualne razlike između pojedinaca
ističući da se svako ljudsko biće razlikuje od drugog pored ostalog i po načinu
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
36
opažanja pamćenja mišljenja i rešavanja problema [8] Postoji mišljenje da
kognitivni stilovi predstavljaju individualne načine sticanja i obrade informacija [9]
Kognitivni stil je osobina po kojoj se svaki pojedinac razlikuje od drugih i može se
reći da je kognitivni stil bdquolični potpis pečat ili otisak prsta pojedincaldquo[10] Kognitivni
stil je manje podložan promenama jer predstavlja nešto što je više određeno
genetskom osnovom pojedinca [10] [11]
Intelektualni DNK podrazumeva ceo sistem individualnih prirodnih osobina
osobe S obzirom na to da se pod prirodnim osobinama ličnosti podrazumevaju
međusobno povezani sklopovi kognitivnog afektivnog i ponašajnog funkcionisanja
pod pojmom intelektualni DNK obuhvatamo sve te karakteristike zajedno Na taj
način prepoznavanjem jedinstvenog Intelektualnog DNK pojedinca dobijamo iscrpan
uvid o prirodnim sklonostima istog
Danas postoji veliki broj tipologija koje se razlikuju na osnovu kriterijuma
prema kojima se definišu sklonosti i razlike između pojedinaca Važno je naglasiti da
nijedna tipologija ne obuhvata sve ključne karakteristike niti omogućava da se ljudi
striktno i rigidno razvrstavaju prema njima Više ukazuju na značajne skupove
osobina koje se relativno često javljaju zajedno pa ih je prema tim pravilnostima
moguće bliže svrstati jednoj nego nekoj drugoj kategoriji
Intelektualni DNK je nastao kao odgovor na sve veću potrebu da se
prepoznaju prirodne individualne karakteristike radi usklađivanja procedura i zadataka
prema ličnim preferencijama a u cilju postizanja veće efikasnosti bez stresa U
industrijskom dobu kada je čovek bio produžena ruka mašine u procesu stvaranja
veće vrednosti se kretalo od zadatka i išlo ka pojedincu kroz definisane mere
standarde procedure Standardi i procedure su bili uopšteno definisani od strane
menadžmenta a zadatak svakog učesnika u procesu je bio da se njima prilagodi bez
obzira na svoje prirodne preferencije Povećanjem obima posla sve zahtevnijim i
složenijim izazovima nijansa između prirodnog sa jedne i usklađenog ponašanja sa
druge strane postaje sve izraženija i manifestuje se ili kroz smanjenu efikasnost ili
kroz uvećani stres kod zaposlenog Iz tog razloga prepozavanje intelektulang DNK
zapisa pojedinca i usklađivanje zadataka pozicija procesa procedura sa DNK
zapisom rezultira bitnom razlikom između stresa koji je rezultat neprirodnog
ponašanja i pozitivnog ugodnog osećaja kao posledica prirodnog načina ponašanja
Prepoznavanju personalnih različitosti kao istraživačke oblasti u velikoj meri
su doprineli naučnici iz oblasti psihologije ličnosti među kojima se posebno ističe C
G Jung tvorac teorije o psihološkim tipovima ličnosti Prema Jungovoj tipologiji
ličnosti predstavljenoj još 1923 godine on osnovne karakteristike pojedinca grubo
deli na introvertni i ekstrovertni tip ličnosti Oba ova tipa se kasnije svrstavaju u svoje
podgrupe u zavisnosti od načina interakcije sa okruženjem Prema Jungovoj podeli
osnovnih tipova ličnosti oni mogu pripadati misaonom tipu ličnosti osećajnom tipu
ličnosti senzitivnom i intuitivnom tipu ličnosti a svaki od njih može biti ekstrovertan
ili introvertan Dakle prema Jungu postoje najmanje dva načina interakcije sa
spoljašnjim svetom odnosno doživljaja istog događaja Doživljaj može biti percipiran
kroz ekstroverziju u koliko je osoba ekstrovertna nasuprot introverziji ako je osoba
introvertna Iz ovoga zaključujemo da isti krizni događaj različite osobe doživljavaju a
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
37
samim tim na njega i reaguju na najmanje dva različita načina
Ukoliko bi analizom intelektualnog DNK pojedinaca uključenih u krizni
događaj u napred identifikovali kom tipu osoba pripada mogli bi precizno predvideti
ne samo na koji način će osoba percipirati krizni događaj već i kako će na njega da
reaguje Na osnovu poznavanja intelektualnog DNK učesnika ili potencijalnih
učesnika u kriznom događaju moguće je izraditi adekvatnu personalizovanu strategiju
koja bi podrazumevala veći stepen efikasnosti kako u preventivnom tako i u smislu
osmišljavanja adekvatnog procesa izlaska iz kriznog događaja
Poređenja radi
ekstrovertne osobe lako i brzo donose odluke reaguju odlučno izazove rešavaju u
hodu lako sklapaju prijateljstva pretenduju ka socijalnoj interakciji
Introvertne osobe opet sporo donose odluke reaguju neodlučno izazove rešavaju
studiozno usmerene su ka unutrašnjem svetu vole privatnost i tišinu
Osim ekstrovertnog i introvertnog tipa osobe u odnosu na percipiranje informacija ili
kriznog događaja osoba može posedovati senzitivni ili intuitivni karakter
Kod senzitivnih tipova ličnosti dominiraju isključivo činjenice prikupljene čulima
usmerene na konkretne detalje na sadašnjost Iz tog razloga pretenduju rešavanju
praktičnih i realističnih zadataka Na praktičan i realističan način
Intuitivni tipovi ličnosti imaju širok spektar raznovrsnih interesovanja Poseduju
sposobnost kombinovanja i upravljanja raznim idejama Vešti su u rešavanju
zadataka koji zahtevaju nove pristupe Ne vole rutinu i ponavljanje
U zavisnosti od načina na koji se uočene informacije obrađuju pojedinci mogu
posedovati misaoni ili osećajni pristup
Osobe misaonog tipa percepcije karakteriše analitičko razmišljanje Odluke
donose na osnovu objektivne logične analize svih mogućih uzroka i posledica
Za osobe osećajnog tipa percepcije je karakteristično da svoje odluke baziraju na
subjektivnoj proceni u odnosu na njihova prijašnja iskustva
Procesi opažanja i vrednovanja ukazuju na to kako pojedinac opaža svet i kako pravi
relacije među stvarima i događajima u zavisnosti od načina na koji se uočene
informacije prosuđuju
Osobe kod kojih je izraženije procenjivanje imaju potrebu za dobrom
organizacijom proverenom strategijom u napred isplaniranim delovanjem
Osobe koje pripadaju perceptivnom sklopu reaguju spontano fleksibilno
Radoznale su radije su fokusirane na sam proces nego na ishod događaja
61 Intelektualni DNK dominantne osobe
Osobe s visoko izraženim dominantnim stilom su veoma ambiciozne i
fokusirane na rezultat Imaju visok stepen samomotivacije Dobro podnose pritisak
Spremno se suočavaju sa izazovima i ne beže od odgovornosti Veoma su takmičarski
nastrojene Oslanjaju se na svoje sopstvene resurse Nisu previše sklone tražiti pomoć
i podršku ljudi oko sebe osim u slučaju preke potrebe Izbegavaju projekte i situacije
u kojima njihovi koraci i odluke zavise od drugih ljudi Nisu naklonjeni filozofiranju i
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
38
besciljnim raspravama Odlučni su u svojim nastojanjima Ne vole da su kontrolisani i
nadgledani Čvrsto se bore za svoje stavove U komunikaciji su jasni direktni
Nemaju potrebu da ublaže stvari Vole precizan sažet logičan i realan prikaz
situacije Ne vole kada im se eksplicitno nameće tuđa perspektiva Radi snažne
usmerenosti na brze rezultate i visoke ciljeve skloni su zanemarivanju osećanja i
perspektive svojih saradnika iako toga nisu svesni Podstiču tim na marljiv rad brza
rešenja disciplinu Ne trpe izgovore Izvor stresa je gubitak kontrole upravljanja i
slobode U stresnim momentima su skloni napadanju agresivnosti
62 Intelektualni DNK ekspresivne osobe
Osobe sa izraženim ekspresivnim stilom su vrlo šarmantne optimistične i
prijateljski nastrojene Veoma su komunikativne Bez poteškoće izražavaju svoje ideje
i emocije Proaktivni su i po prirodi usmereni na potrebe svojih saradnika članova
tima Obično imaju veoma velik uticaj u okviru organizacije Skloni su iznalaziti vrlo
kreativne načine za rešavanje izazova Prilično su neformalni otvoreni su za
promene Vole učiti Vole raspravljati o novim idejama Pretenduju ka aktivnostima
koje uključuju puno interakcije Po prirodi su optimistični i takmičarski nastrojeni
Kao članovi tima skloni su biti generator pozitivne energije Posvećeni su odnosima
Izbegavaju onflikte ako misle da postoji drugačiji način da se postigne cilj Često
deluju inspirativno na tim Redovno daju povratne informacije Umeju da vešto
upakuju lošu kritiku Naj veći strahovi su da se javno osramote Gubitak
odobravanja Gubitak uticaja U stresnim situacijama i pod pritiskom imaju sklonost
da postanu impulsivni sebični neorganizovani površni manipulativni da menjaju
odluke
63 Intelektualni DNK stabilne osobe
Osobe s visoko izraženim stabilnim stilom su vrlo su tople pouzdane
strpljive dosledne i predvidive U odnosu na ostale ove osobe su najviše orijentisane
na timski rad Vole stabilnost sporiji ritam rada i donošenja odluka Obično više
pažnje posvećuju potrebama drugih nego ličnim potrebama Izuzetno su lojalni uvek
raspoloženi da svoje vreme energiju izdvoje kako bi drugima bili na usluzi Promene
doživljavaju kao rizik a potencijalna rizična dešavanja percipiraju kao opasnost U
odnosu na druge vrste intelektualnog DNK ove osobe imaju najveću tendenciju da
guše i potiskuju svoje emocije Posebno one koje bi mogle da ih povedu u pravcu
promene postojećeg stanja Jasno definisani zadaci jasne uloge sa jasnim uputstvima
su za njih prijatno prirodno okruženje Veoma su istrajni Nisu skloni odustajanju od
cilja koji su sebi postavili Prija im rad u manjim grupama Sres mogu izazvati
momenti kada su u središtu pažnje posebno kada su okruženi nepoznatim ljudima
Odlični su slušaoci i radije postavljaju pitanja nego što iznose zaključke Njihovi
strahovi su nagle promene neizvesnost mogućnost da svojim ponašanjem ili
odlukama povrede druge U kriznim momentima imaju sklonost da se povlače budu
popustljivi pasivni i zatvoreni
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
39
64 Intelektualni DNK analitične osobe
Osobe s visoko izraženim analitičkim stilom su izuzetno analitične
sistematične metodične diplomatične Prvenstveno su fokusirane na zadatke
stručnost kompetentnost izvrsnost perfekciju Teže ka perfekciji Vole da se poštuju
procedure red i da se sve odvija po dogovorenim pravilima Odmereni su tačni
precizni Traže dovoljno vremena i prostora za razmišljanje analiziranje povezivanje
informacija i činjenica Spremni su da ulaze u raspravu tek onda kada su temeljno
pripremljeni naoružani činjenicama i informacijama U svemu čime se bave teže ka
perfekcionizmu Posebno u tehničkom smislu Vole da se detaljno upoznaju sa
procedurama i očekivanjima kako bi mogli ispravno da nastupe i donose odluke
Prema nepoznatim osobama su rezervisani i sumnjičavi Radije sarađuju sa malim
brojem ljudi Konfliktne situacije ne vole i trude se da ih izbegnu po svaku cenu
Najveći njihov strah je da pogreše i da budu kritikovani U kriznim situacijama
naginju ka preteranom perfekcionizmu U tim momentima umeju biti sarkastični
sitničavi i kritički nastrojeni
Već iz ovog delimičnog pregleda dela intelektualnog DNK pojedinca
uočavamo različita percipiranja istog događaja u zavisnosti od ličnog DNK zapisa Isti
događaj svaka grupa intelektualnog DNK različito percipira različito reaguje te u
skladu sa tim donosi različite odluke preduzima različite aktivnosti Isti događaj jedan
tip osobe percipira kao krizni dok drugi tip osoba taj isti percipira kao podsticajni
Krizni događaj koji je kod jedne grupe okidač za stres kod druge je taj isti događaj
okidač za kreativnost i inovativnost
7 Zaključak
Krize su neminovne Osim toga one su sve učestalije kako na makro tako i na
mikro nivou što rezultira učestalim stresom kod pojedinca Koncept razumevanja
jedinstvanog intelektualnog DNK može biti od velike pomoći u procesu upravljanja
kriznim događajem na više načina Prvo poznavajući lične preferencije svakom
učesniku se može pristupiti ili informacija saopštiti na njemu prihvatljiv prirodan
način Drugo strategija suočavanja sa krizom i rešavanje iste može biti usklađena sa
individualnim prirodnim sklonostima Treće mogu se postaviti pravi ljudi na prava
mesta Adekvatni ljudi koji bi određene zadatake obavljali u skladu sa svojim
intelektualnim DNK na njima prirodan način Na taj način bi se zadatci prilagođavali
prirodnim karakteristikama i sklonostima pojedinca a ne obrnuto Što bi značajno
smanjilo efekat kriznog događaja u vidu stresa Ubrzani razvoj informatičke i
telekomunikacione tehnologije obezbeđuje veći brži precizniji protok i obradu
informacija Sve to je uticalo na povećanu ulogu znanja u novonastalim vrednostima
ali je i otvorilo potencijalnu kreativnu igraonicu za neograničenu inventivnost
intelektualnog potencijala Informacije znanje nisu više privilegija pojedinaca
Informacije i znanje su postali dostupni širokim masama Ključni izazov doba
znanja je otkrivanje modela zakonitosti procesa koji pomažu u otkrivanju
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
40
razvijanju materijalizaciji neograničenog resursa intelektualnog potencijala
Verujemo da smo ovim radom doprineli i ukazali na značaj daljih istraživanja modela
alata strategija za otkrivanje razvoj materijalizaciju intelektualnog potencijala
Literatura
[1] Baldwin R di Mauro BW (2020) Mitigating the COVID Economic Crisis
Act Fast and Do Whatever It Takes Centre for Economic Policy Research
London
[2] Taleb NN (2007) Crni labud Uticaj krajnje neverovatnih zbivanja Heliks
Beograd [3] Barro R J Ursua J F Weng J(2020) The Coronavirus and the Great
Influenza Epidemic - Lessons from the Spanish Flu for the Coronaviruss
Potential Effects on Mortality and Economic Activity CESifo Working Paper
Series 8166 CESifo
[4] Toumlpfer A (2006) Krisenkommunikation Anforderungen an den Dialog mit
Stakeholdern in Aus- nahmesituationen In Schmid B Lyczek B (eds)
Unternehmenskommunikation Kommunikations- management aus Sicht der
Unternehmensfuumlhrung Wiesbaden Gabler
[5] Tintor J (2009) Poslovna analiza Zagreb Masmedia [6] Alfani G (2020) Pandemics and asymmetric shocks evidence from the history
of the plague in Europe and the Mediterranean CAGE working paper no 478 [7] Jordagrave Ograve Singh Sanjay R Taylor A M (2020) Longer-Run Economic
Consequences of PandemicsFederal Reserve Bank of San Francisco Working
Paper 2020-09
[8] Deventer M J (2002) bdquoIntroducing Intellectual Capital Management in
Information Support Services Environmentldquo PhD thesis University of Pretoria
p 33 [9] Kozhevnikov M (2007) Cognitive styles in the context of modern psychology
toward an integrated framework of cognitive style Psychological bulletin
133(3) 464-481
[10] Stojaković P (2011) Psihologija za nastavnike Grafid Banja Luka
[11] Stojaković P (2000) Kognitivni stilovi i stilovi učenja Banja Luka Filozofski
fakultet
[12] Pritchard A (2009) Ways of learning Learning theories and learning styles in
the classroom London Routledge
41
Poželjna i moguća razvojna specijalizacija Srbije i zemalja Zapadnog Balkana - uticaj društvenih kulturoloških i tehnoloških faktora
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
42
Prof dr Vidosav D Majstorović1 Prof dr Radivoje M Mitrović1
Doc dr Žarko Z Mišković6
INDUSTRIJA 40 U SRBIJI ndash KAKO JE PRIMENITI
Apstrakt Automatizacija tehnoloških sistema bazirana na internetu čini
okvir koncepta Industrija 40 (I40) koji je nastao 2011 godine On se zasniva na
novom modelu povezivanja mašina i računara (Sajber-Fizički Sistemi ndash SFS)
njihovom umrežavanju (Cloud Computing and Internet of Things (IoT)) uz široku
primenu i podršku veštačke inteligencije (AI) u celom modelu Tako dolazimo do
modela inetligentne proizvodnje (Smart Manufacturing) a danas već govorimo o
inteligentnim vozilima (vehicles) putevima (roads) mrežama (grids) gradovima
(cities) uslugama (services) svega (evrything) Najvažnije činjenice na kojima
treba raditi i razvijatih ih za Srbiju u primeni I40 su industrijska politika za I40
obrazovanje za I40 (visokosrednješkolsko obrazovanje) istraživanja za I40
posebno primenjena istraživanja i spremnost SMEs za I40 Ovaj rad daje prikaz
modela razvijenog za ocenu primene modela I40 u Srbiji
Ključne reči Industrija 40 Zrelost Spremnost Srbija
INDUSTRY 40 IN SERBIA ndash HOW TO IMPLEMENT IT
Abstract Internet based automatization of technological systems is the frame
of Industry 40 (I40) concept ndash defined in 2011th It is based on the new model for
machine and computer connecting (Cyber Physical Systems ndash CPS) their networking
(Cloud Computing and Internet of Things ndash IoT) with wide application and support of
Artificial Inteligence (AI) in whole model Thats how the smart manufacturing model
is achieved and nowadays inteligent vehicles roads grids cities services
everything is discussed The most important facts which should be reconsidered and
developed for implementation of I40 in Serbia are industrial policy for I40
education for I40 (high school education) research for I40 (especially applied
research) and readiness of SMEs for I40 In this paper the developed model for
assesment of I40 model implementation in Serbia is presented
Key words Industry 40 Maturity Readiness Serbia
6 Univerzitet u Beogradu ndash Mašinski fakultet) Kraljice Marije 16 11120 Beograd 35 Srbija
vidosavmajstorovicsbbrs
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
43
1 Uvodne napomene
Kada je 2011 godine zvanično definisana kao novi model automatizacije
tehnoloških sistema (baziran na internetu) I40 kao koncept je doživela ogromnu
evoluciju U to vreme se govorilo o naprednom modelu proizvodne industrije
zasnovanom na novom konceptu povezivanja mašina i računara (Sajber-Fizički
Sistemi ndash SFS) njihovom umrežavanju (Cloud Computing and Internet of Things
(IoT)) i širokoj primeni veštačke inteligencije (AI) [1] Decenija razvoja koncepta I40
je otvorila i čitav niz pitanja sa aspekta praktične primene pre svega u industriji
digitalizacija i njen model u I40 (formati i bezbedno korišćenje podataka velike
količine podataka i njihovo korišćenje) ocenjivanje nivoa spremnosti organizacije za
digitalnu transformaciju (nivo zrelosti ndash maturity poslovni model) dostignuti nivo
digitalne spremnosti (readiness) dobre prakse I40 u industriji veštine i znanja za
radna mesta u I40 itd
Za našu zemlju u vezi sa primenom koncepta I40 u industriji su važne sledeće
činjenice industrijska politika za I40 obrazovanje za I40 (visoko i srednješkolsko)
istraživanja za I40 posebno primenjena i spremnost SMEs pošto one predstavljaju
dominantnu strukturu srpske industrije danas [2]
Ovaj rad se odnosi na razvoj model ocene zrelosti i spremnosti (integrisanog
modela) srpske proizvodne industrije za realizaciju projekta I40 u njenoj sredini
2 Pregled literature ndash pristupi istraživanja u svetu
Analiza literature od 2011 godine iz ugla organizacije koja želi da počne sa
digitalnom transformacijom a radi realizacije koncepta I40 u svojoj sredini je
pokazala da su u svetu dominantna tri prilaza (a) analiza i ocena organizacije za
realizaciju projekta I40 u svojoj sredini (nivoi zrelosti) - maturity (b) spremnost
organizacije za primenu dobre prakse I40 u svojoj sredini ndash readiness i (iii) kontekst
poslovnog modela organizacije u odnosu na kontekst I40 U daljem tekstu je
prikazana analiza ovih elemenata
21 Nivoi zrelosti industrije organizacije za I40
Osnovna definicija zrelosti govori o tome da je to proces upravljanja
promenama U našem slučaju promene se odnose na kontekst realizacije projekta I40
u organizaciji a definišu se preko nekoliko nivoa najčešće pet U poslednjih nekoliko
decenija razvijeni su različiti modeli za ocenu zrelosti tehnoloških sistema sa
različitih aspekata (tehnologija automatizacija poslovanje ) ali nas ovde interesuju
oni koji se odnose na primenu i integraciju ICT tehnologija u proizvodnji prema
modelu I40
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
44
Njihovom detaljnom analizom se dolazi do sledećih činjenica (i) modeli koji
se odnose na ocenu zrelosti za primenu nacionalnih programa za I40 [34] Oba
modela su razvijena u Nemačkoj i predstavljaju okvir za definisanje integrisanog
indeksa zrelosti koji ima šest nivoa [3] kompjuterizacija povezanost vidljivost
transparentnost predviđanje kapaciteta i prilagodljivost Prve dva nivoa se odnose na
digitalizaciju ostala četiri na I40 strukturu Polazeći od činjenice da je I40 izvorni
koncept nastao u Nemačkoj ovaj model predstavlja jedno od najboljih rešenja u ovoj
oblasti (ii) opšte razvijeni modeli zrelosti i njihova ocena postojeće poslovne prakse u
odnosu na zahteve I40 [56] koji se dele na naučne [6] i praktične Oni danas u
kontekstu I40 definišu put izvrsnosti u digitalizaciji kao osnov za I40 a radi primene
u praksi CPS IoT analize velikih skupova podataka i mašinskog učenja i sve to
povezano sa Cloud Computing-om Naučni modeli su nastali kao rezultat istraživanja
dobre proizvodne prakse sa aspekta automatizacije najčešće definisane preko pet
nivoa od početne do digitalno orjentisane organizacije Danas ih ima ukupno deset
[5] Praktični su nastali kao konsultatski modeli poznatih kompanija širom sveta koje
rade na razvoju i primeni dobre menadžment prakse u oblasti I40 Oni su po pravilu
orjentisani ka razvoju i primeni pojedinih elemenata I40 u praksi (CPS AI itd) (iii)
modeli zrelosti razvijeni za specifične industrije [78] U navedenim referencama su
prikazana dva modela za odbrambenu i kosmičku industriju Oni respektuju
karakteristične tehnološke i ICT zahteve koji proizilaze iz osbenosti proizvoda ovih
industrija Kod ovih industrija su posebno važni elementi I40 aditivna proizvodnja i
endashlanci vrednosti (iv) model zrelosti za SMEs [910] Ovo su modeli koji pobuđuju
najveću pažnju korisnika sa aspekta praktične primene SMEs su dominantan oblik
proizvodnje u industriji pa model zrelosti u strukturi ima tri elementa vizija (resursi i
razumevanje koncepta I40) mapa puta sa elementima I40 za organizaciju i projekat
I40 za organizaciju (obuka upravljanje rizicima i primena elemenata I40 u praksi)
Za konkretnu organizaciju ovaj model se definiše preko nivoa zrelosti od početnika
do transformacije poslovnog modela za I40 i (v) modeli koji integrišu zrelost i
spremnost [1112] Ovo je najnoviji pristup koji omogućava da se istovremeno
povežu ova dva elementa defniše se nivo zrelosti i ocenjuje nivo spremnosti
organizacije za primenu projekta I40 u svojoj sredini Za ovaj prilaz je razvijeno pet
modela [11] koji imaju od četiri do šest nivoa i pet do devet dimenzija koje se
ocenjuju Samo ocenjivanje se izvodi izračunavanjem težinskih koeficijenata za
pojedinu dimenziju a ukupan rezultat se prikazuje preko dijagrama (radar chart-a)
ocenom od 1 (najniži nivo) do 5 (najviši nivo)
Možemo zaključiti da u ovoj oblasti postoje različiti prilazi a za našu zemlju
su najpogodnija poslednja dva
22 Spremnost organizacije za Industriju 40
Spremnost organizacije u kontekstu realizacije projekta I40 u njenoj sredini
znači mogućnost primene planiranih koraka u procesu primene I40 koncepta koji se
ocenjuje preko različitih kriterijuma i težinskih faktora Ranije su zrelost i spremnost
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
45
organizacije posmatrani kao zasebni prilazi danas se oni najčešće posmatraju kao
integralni koncept
Detaljnom analizom ovog prilaza može se zaključiti sledeće (i) kompleksni
modeli za ocenu spremnosti [13141516] Najpoznatiji je model [13] definisan preko
četiri dimenzije I40 modela pametna fabrika pametni proizvodi pametna
proizvodnja pametne usluge vođene podacima Primenom modela samoocenjivanja
organizacija može da bude na jednom od šest nivoa spremnosti autsajder početnik
ušao u projekat sa početnim iskustvima ekspert i najbolja praksa Ovi modeli
međusobno povezuju zrelost i spremnost (ii) modeli za ocenu spremnosti proizvodnih
organizacija [1117181920] Ceo koncept I40 je razvijen i počeo da se primenjuje u
proizvodnim organizacijama Za ovu vrstu industrije razvijeno je više modela za
ocenu spremnosti a najpoznatiji je VDMA sa šest dimenzija i 18 elemenata (iii) opšti
modeli za ocenu spremnosti [212223] najčešće zemlje ili regiona Ovde je
napoznatiji model razvijen u okviru World Economic Forum [21] koji se koristi za
ocenu spremnosti zemalja preko 59 indikatora (iv) modeli spremnosti za SMEs
[1224] Najzad slično kao i za zrelost imamo modele i za SMEs Oni imaju sličnosti
sa pristupom (i) ali su jednostavniji
Za naša istraživanja koja se odnose na našu zemlju za ovaj model
najprikladniji je prilaz (ii)
23 Kontekst organizacije za Industriju 40
Ovaj prilaz u osnovi za analizu i ocenu zrelosti i spremnosti polazi od glavnih
elemenata I40 (autonomni roboti simulacija horizontalna i vertikalna automatizacija
industrijski internet stvari sajber bezbednost računarstvo u oblaku aditivna
proizvodnja proširena stvarnost i analiza velikih podataka) i njihovog povezivanja na
primer sa metrikom za tehnološke peformanse sledljivost proizvoda (product
traceability) nadgledanje procesa (process monitoring) reprogramiranje sajber
bezbednost (cyber-security) i umrežavanje [25] U [26] je prikazan model I40 za
razvoj i ocenu zrelosti i spremnosti koji povezuje arhitekturu I40 koncepta njene
osovne atribute i glavne funkcije na sledeći način (a) nivo povezivanja ndash
komunikacija ndash povezivanje hardvera (b) nivo konverzije ndash informacija ndash otkrivanje
informacija (c) sajber nivo ndash upravljanje ndash automatizovan sistem (d) nivo
prepoznavanja ndash rano obaveštavanje ndash prediktivno održavanje (e) nivo konfigurisanja
ndash samo konfigurisanje ndash inteligentna proizvodnja Ostala dva primera se odnose na
specifične industrije i njihove zahteve za I40 [2728] Tako na primer za građevinsku
industriju [28] ključni su sledeći elementi za uvođenje i primenu I40 (a)
horizontalna integracija kroz vrednosne mreže (b) end-to-end digitalna integracija
inženjerskih aktivnosti kroz lance vrednosti i (c) vertikalna integracija i povezivanje
proizvodnih organizacija iz građevinske industrije Glavne karakteristike ove
industrije su kompleksnost nepredvidljivost podeljeni lanci snadbevanja
kratkoročno razmišljanje i kultura Na osnovu ovih elemenata se pravi mreža za
organizaciju na osnovu koje se vrši ocena spremnosti za projekat I40
Za naša istraživanja ovaj pristup u ovom trenutku nije prioritetan
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
46
3 Okvir našeg modela ndash SME organizacije
U prethodnim poglavljima je navedeno da je u Srbiji dominantna struktura
proizvodnih organizacija SMEs pa polazeći od te činjenice a i predočene analize
predlaže se model za ocenu zrelosti sa četiri nivoa tabela 1 [2930]
Organizacija na prvom nivou ima odluku i tim za realizaciju Projekta I40 u
svojoj sredini Vrši sistem analizu svog poslovnog modela (kupci dobavljači
automatizacija) i definiše biznis cilj za I40 Procenjuje troškove i vreme realizacije
Projekta
Tabela 1 Nivoi zrelosti
Nivo I40 Karakteristike Projekat
Prvi
nivo
Početnici Organizacija se upoznaje sa
I40
Oblikuje se ideja da
se uspostavi
Drugi
nivo
Uspostavljen projekat Definisana vizija i strategija za
I40
Definisan Projekat
Treći
nivo
Mapa puta Uspostavlja se dobra praksa za
I40
Realizuju se
elementi I40
Četvrti
nivo
Primenjeni svi
elementi I40 za
organizaciju
Organizacija radi na Platformi
I40
Projekat uspešno
završen
Na drugom nivou Tim definiše detaljni Projekat sa potrebnim resursima i
daje okvir modela I40 za pojedine funkcije
Na trećem novou definiše se detaljna Mapa puta sa svim elementima za I40
za organizaciju po kojoj se Projekat radi i preispituju postignuti rezultati Korak po
korak se realizuju pilot projekti za pojedine celine
Najzad na poslednjem nivou organizacija ima uspostavljen svoj poslovni
model na Platformi I40
Dimenzije koncepta spremnosti I40 za organizaciju koje predstavljaju okvir
poslovnog modela su sveobuhvatne i imaju strukturu kao u tabeli 2
Ukupni model ocene ima devet dimenzija od strategije organizacije za I40
do pravnog okvira digitalne fabrike Za svaku dimenziju je konstruisan poseban
upitnik sa pitanjima na koje se daje odgovor po modelu Likert-ove skale (1-5 1-nije
primenjen 2-delimično primenjen 3-primenjen u više od 50 slučajeva 4-primenjen
u potpunosti 5-vrše se unapređenja u primeni) Zato je izuzetno važno da onaj ko
prikuplja odgovore na pitanja izuzetno poznaje koncept I40 posebno sa aspekta
primene u dotičnoj organizaciji Ocenjivanje se vrši određivanjem koeficijenta Mr za
svaku dimenziju preko formule koja obuhvata dimenziju karakteristiku težinski
faktor u okviru dimenzije i broj karakteristika u okviru dimenzije Na ovaj način se
dobija radar chart za svaku organizaciju posebno
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
47
Tabela 2 Struktura upitnika za ocenu spremnosti organizacije
Dimenzija Karakteristike Napomena
Strategija Mapa puta za primenu I40 Potrebni resursi Projektovanje
poslovnog modela
1
Kultura
organizacije
Deljenje znanja Inovacije Cross SME saradnja Vrednosti
ICT u organizaciji
2
Liderstvo Odgovornosti i ovlašćenja lidera Lideri projekta 3
Kupci Baza podataka kupaca Digitalizacija usluga prodaje
Socijalne mreže
4
Dobavljači Baza podataka dobavljača Digitalizacija naručivanja i
kontrole isporuke
5
Proizvodi Digitalizacija proizvoda Inregracija proizvoda u ostale
sisteme
6
Tehnologija Postojanje savremenih IKT Korišćenje naprednih mašina 7
Zaposleni Kompentencije zaposlenih u SME spremnost zaposlenih za
primenu novih tehnologija
8
I40 model Osnovni elementi I40 Računarstvo u oblaku 9
Zakonski okvir Zakonska regulativa za I40 Raspoloživost ICT standarda
Zaštita intelektualne svojine
10
4 Rezultati i diskusija naših istraživanja
Za potrebe ovih istraživanja razvijen je Uptnik 1 za ocenu spremnosti
(readiness) sa 84 pitanja a paralelno sa njim je urađen i Upitnik 2 kojim su
analizirane opšte činjenice o I40 za SMEs u Srbiji Oba Upitnika su distribuirana na
106 SMEs iz proizvodnog sektora a dobijeno je 49 odgovora [2930]
Prva grupa pitanja iz Upitnika 2 se odnosila na izazove organizacije u vezi sa
njenom opštom spremnošću da uđe u Projekat I40 a dobijeni odgovori su
sistematizovani na slici 1 Najznačajniji problem su nepoznanice oko potrebne
investicije organizacije za realizaciju i primenu ovog koncepta u organizaciji (46) i
tako redom Ove činjenice nam govore o tome da organizacije moraju na sistematski
način pristupiti ovom Projektu
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
48
Slika 1 Izazovi za uspešnu implementaciju Industrije 40 u Srbiji
Druga grupa pitanja se odnosila na opšte činjenice o mogućnosti primene
koncepta I40 u sopstvenoj sredini slika 2 Skoro polovina odgovora je potvrda toga
da organizacije u Srbiji na ozbiljan način razmišljaju i rade na pripremi Projekta I40 u
svojoj sredini
Slika 2 Činjenice o Industriji 40 u MSO
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
49
Najzad treća grupa pitanja se odnosila na funkcije SMEs u kojima prvo treba
primeniti I40 slika 3 Naše organizacije razumeju šta je suština koncepta I40 pa je
onda logičan odgovor da je proizvodnja ključni element za primenu I40 u njima
Nakon toga dolaze lanci nabavke kao važan element I40 u realnoj proizvodnji
Urađen je pomoću Upitnika 1 drugi eksperiment kojim se ocenjuje
spremnost organizacije za primenu elemenata I40 u svojoj sredini slika 4 Dobijeni
su odgovori od 49 organizacija a sledeći korak je da se ovi odgovori ukrste da bi se
dobila spremnost svih organizacija određene industrijske grane
Slika 3 U kojim oblastima bi najpre bila primenjena Industrija 40
Slika 4 Radar karta za I40 spremnost organizacije XYZ
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
50
Organizacija iz ovog primera je ostvarila najviši nivo spremnosti za
dimenzije kupci (4) dobavljači (5) i proizvodi (6)
5 Zaključci i buduća istraživanja
Naša zemlja je na Četvrtoj internacionalnoj konferenciji ndash Industrija 40 (4th
International Conference ndash Industry 40) održanoj od 4 do 7 juna 2019 godine u
Beogradu kao 38 zemlja u svetu definisala svoj nacionalni Program za Industriju 40
[22930] Nakon toga širom Srbije su održani Paneli gde je ovaj Program prezentovan
čime je u Srbiji stvoreno kritično znanje o I40 Ovi Paneli se i dalje održavaju pri čemu
je sada fokus na primerima dobre prakse o elementima I40 koji se danas u Srbiji već
prepoznaju Naša istraživanja u ovoj oblasti biće nastavljena mapiranjem industrijskih
grana SME za razvoj modela za njihovu ocenu od opštih ka posebnim
6 Literatura
[1] Recommendations for implementing the strategic initiative INDUSTRIE 40
Securing the future of German manufacturing industry Final report of the Industrie
40 Working Group April 2013
(httpswwwdindeblob76902e8cac883f42bf28536e7e8165993f1fdrecommendatio
ns-for-implementing-indu stry-4-0-datapdf ndash pristupano nov 2020)
[2] Majstorovic V et al Industry 40 ndash a national program of Serbia Faculty of
Mechanical Engineering Belgrade (2019)
[3] Guumlnther Schuh Reiner Anderl Juumlrgen Gausemeier Michael ten Hompel Wolfgang
Wahlster Industrie 40 Maturity Index - Managing the Digital Transformation of
Companies wwwacatechdepublikationen - pristupano nov 2020
[4] Ravi Kumar Nampuraja Enose Making Industry 40 Real ndash Using the ACATECH
I40 Maturity Index White paper (2017) (httpswwwinfosyscomengineering-
serviceswhite-papersDocumentsindustry-40-realpdf ndash pristupano dec 2020)
[5] Vanessa Felch Bjoumlrn Asdecker Eric Sucky Maturity Models in the Age of Industry
40 ndash Do the Available Models Correspond to the Needs of Business Practice
Proceedings of the 52nd Hawaii International Conference on System Sciences 2019
pp 5165 ndash 5174 httpsdoihdlhandlenet1012559953
[6] Anna De Carolis Marco Macchi Boonserm Kulvatunyou Michael P Brundage
Sergio Terzi Maturity models and tools for enabling Smart Manufacturing Systems
comparison and reflections for future developments Proceedings of IFIP 14th
International Conference on Product Lifecycle Management (2017)
httpsdoi101007978-3-319-7295-3_3
[7] Lee Bibby Benjamin Dehe Defining and Assessing Industry 40 Maturity levels -
Case of the Defence sector Journal Production Planning and Control Volume 29
2018 ndash Issue 12 pp 1030-1043 httpsdoiorg1010800953728720181503355
[8] Milena Botlikova Jozsef Botlikov Local Extremes of Selected Industry 40
Indicators in the European SpacemdashStructure for Autonomous Systems Journal of
Risk Management 2020 13 13 httpsdoi103390jrfm13010013
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
51
[9] Teresa Taurino Agostino Villa A method for applying Industry 40 in Small
Enterprises Proceedings of 9th IFAC Conference on Manufacturing Modelling
Management and Control Berlin Germany August 28-30 2019 IFAC Papers On
Line 52-13 (2019) 439ndash444 https101016 jifacol201911099
[10] Jaione Ganzarain Nekane Errasti Three Stage Maturity Model in SMErsquos towards
Industry 40 Journal of Industrial Engineering and Management JIEM 2016 ndash 9(5)
httpdxdoiorg103926jiem2073
[11] Andreas Schumacher Selim Erolb Wilfried Sihn A maturity model for assessing
Industry 40 readiness and maturity of manufacturing enterprises Procedia CIRP 52 (
2016 ) 161 ndash 166 httpsdoi101016jprocir201607040
[12] Erik Hofmann Marco Ruumlsch Industry 40 and the current status as well as future
prospects on logistics Computers in Industry Volume 89 August 2017 Pp 23-34
httpsdoiorg101016jcompind201704002
[13] Dr Karl Lichtblau Prof Volker Stich Dr-Ing Dr Roman Bertenrath Matthias
Blum Martin Bleider Agnes Millack Katharina Schmitt Edgar Schmitz Moritz
Schroumlter Industrie 40 Readiness Aachen Cologne October 2015
httpsindustrie40vdmaorgdocuments ndash pristupano dec 2020
[14] Onur Agca Jon Gibson Jan Godsell Joshua Ignatius Cerys Wyn Davies Pinsent
Masons An Industry 40 readiness assessment tool University of Warwick
(wwwwarwickacukscip ndash pristupano dec 2020)
[15] Athos Paulo-Tadeu Pacchini Wagner Cezar Lucato Francesco Facchini Giovanni
Mummolo The degree of readiness for the implementation of Industry 40
Computers in Industry Volume 113 December 2019 103125
httpsdoiorg101016 jcompind2019103125
[16] Josef Basl Petr Doucek A Metamodel for Evaluating Enterprise Readiness in the
Context of Industry 40 Information 2019 10 89 https doi103390info10030089
ndash pristupano dec 2020)
[17] Zsolt Jaacutenos Viharos Szilveszter Sooacutes Gaacutebor Nick Tamaacutes Vaacutergedő Richaacuterd Beregi
Non-comparative Industry 40 Readiness Evaluation for Manufacturing Enterprises
15th IMEKO TC10 Workshop on Technical Diagnostics Technical Diagnostics in
Cyber-Physical Era Budapest Hungary June 6-7 (2017)
(httpswwwimekoorgpublicationstc10-2017IMEKO-TC10-2017-031pdf ndash
pristupano dec 2020)
[18] Carla Gonccedilalves Machado Mats Winrotha Dan Carlssonb Peter Almstroumlma Victor
Centerholtb Malin Hallin Industry 40 readiness in manufacturing companies
challenges and enablers towards increased digitalization Procedia CIRP 81 (2019)
1113ndash1118 httpsdoi101016jprocir201903262
[19] Isabel Castelo-Branco Frederico Cruz-Jesus Tiago Oliveira Assessing Industry 40
readiness in manufacturing Evidence for the European Union Computers in Industry
Volume 107 May 2019 pp 22-32 httpsdoiorg101016jcompind 201901007
[20] Gaacutebor Nicka Aacutedaacutem Szallera Juacutelia Bergmanna Tamaacutes Vaacutergedőa Industry 40
readiness in Hungary model and the first results in connection to data application
Proceedings of 9th IFAC Conference on Manufacturing Modelling Management and
Control Berlin Germany August 28-30 2019 IFAC Papers On Line 52-13 (2019)
289ndash294 httpsdoi101016jifacol201911185
[21] Batchkova A Popov T Ivanova A Belev A Assessment of readiness for
Industry 40 International Journal Industry 40 Year III Issue 6 pp 288-291 (2018)
(httpsstumejournalscomjournalsi420186288fullpdf ndash pristupano nov 2020)
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
52
[22] Josef Basl Companies on the Way to Industry 40 and their Readiness Journal of
systems integration 20183 (2018) httpsdoi1020470jsiv9i3351
[23] Nilubon Chonsawat Apichat Sopadang The Development of the Maturity Model to
evaluate the Smart SMEs 40 Readiness Proceedings of the International Conference
on Industrial Engineering and Operations Management Bangkok Thailand March 5-
7 (2019) pp 354-363 (httpwwwieomsocietyorgieom2019papers97pdf ndash
pristupano nov 2020)
[24] Jan Stentoft Kent Wickstroslashm Jensen Kristian Philipsen Anders Haug Drivers and
Barriers for Industry 40 Readiness and Practice A SME Perspective with Empirical
Evidence Proceedings of the 52nd Hawaii International Conference on System
Sciences (2019) pp 5155-5164
httpsscholarspacemanoahawaiieduhandle1012559952
[25] Amjed Essakly Matthias Wichmann Thomas S A reference framework for the
holistic evaluation of Industry 40 solutions for small-and medium-sized enterprises
Proceedings of 9th IFAC Conference on Manufacturing Modelling Management and
Control Berlin Germany August 28-30 2019 IFAC Papers On Line 52-13 (2019)
427ndash432 httpsdoi101016jifacol201911093
[26] Jian Qina Ying Liua Roger Grosvenora A Categorical Framework of Manufacturing
for Industry 40 and Beyond Procedia CIRP 52 ( 2016 ) 173 ndash 178 https doi
101016jprocir201608005
[27] Thuy Duong Oesterreich Frank Teuteberg Understanding the implications of
digitisation and automation in the context of Industry 40 A triangulation approach
and elements of a research agenda for the construction industry Computers in
Industry Volume 83 December 2016 Pp 121-139
httpsdoiorg101016jcompind201609006
[28] Tariq Masood Johannes Egger Augmented reality in support of Industry 40mdash
Implementation challenges and success factors Robotics and Computer-Integrated
Manufacturing Volume 58 August 2019 Pp 181-195
a httpsdoiorg10jrcim201902003
[29] Majstorovic V et al Program - Advanced Industrialization of Serbia and Industry
Policy Horizon 20202030 Mechanical Engineering Faculty (2016)
[30] Majstorovic V et al Project - Advanced Industrialization of Serbia ndash Industry 40
for Serbia Mechanical Engineering Faculty Belgrade (2016)
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
53
Dr Dušica Semenčenko7 dr Valentina Nikolić8 profdr Đuro Kutlača9
SEKTOR POLJOPRIVREDE U STRATEGIJAMA PAMETNE
SPECIJALIZACIJE U SRBIJI I SUSEDNIM ZEMLJAMA
Apstrakt U ovom radu je dat pregled delova strategija pametne
specijalizacije (S3) tri države u regionu Zapadnog Balkana koji se odnose na
prioritetne oblasti poljoprivreda i proizvodnja hrane Imajući u vidu da je
poljoprivreda tradicionalno značajan sektor za region kako ekonomski tako i
demografski bilo je indikativno istražiti ciljeve transformacije unutar ovog
prioritetnog sektora (oblasti) i mogućnosti primene rezultata potencijalnih
istraživačko razvojnih projekata Druga namera analize je da se ispita mogućnost
doprinosa strategija S3 transformaciji samih nacionalnih inovacionih sistema triju
država Zapadnog Balkana koje su kao prioritetne oblasti svojih S3 izabrale
poljoporivredu i proizvodnju hrane
Ključne reči strategija pametne specijalizacije nacionalni inovacioni sistem
sektor poljoprivrede Srbija Zapadni Balkan
THE AGROFOOD SECTORS IN SMART SPECIALIZATION
STRATEGIES IN SERBIA AND NEIGBOURHOOD COUNTRIES
Abstract This paper provides an overview of the parts of smart
specialization strategies (S3) in three states in Western Balkans region that relate to
the priority areas of agriculture and food production Bearing in mind that
agriculture is traditionally an important sector for the region both economically and
demographically it was indicative to explore the goals of transformation within this
priority sector (area) and the possibilities of applying the results of potential research
and development projects The second intention of the analysis is to examine the
possibility of the contribution of S3 strategies to the transformation of the national
innovation systems of the three Western Balkan countries which have chosen
agriculture and food production as priority areas of their S3
Key words smart specialization strategy national innovation system
agrofood sector Serbia Western Balkan
7 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin dusicasemencenkopupinrs 8 Institut za kukuruz bdquoZemun poljeldquo valentinasmrizp 9 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin djurokutlacpupinrs
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
54
1 Uvod
Donošenje strategije pametne specijalizacije ndash S3 (države iili regiona unutar
države) od ključnog je značaja za sagledavanje potencijala usmeravanje
naučnotehnološkog i ekonomskog razvoja efikasno korišćenje resursa uz
participativni pristup i jačanje veza između privrede i istraživačkog sektora [4 5]
Osnovni ciljevi ovakvih strategija za čije sprovođenje je uglavnom zaduženo
ministarstvo (ili druga institucija) nadležno za nauku i istraživanja je podsticanje
razvoja nacionalnog inovacionog sistema (ili u novije vreme ekosistema inovacija)
kroz transformaciju izabrannih prioritetnih sektora10 Specifični ciljevi su usmereni na
poboljšanje kapaciteta istraživačkih organizacija za sprovođenje vrhunskih
istraživanja i dalji transfer znanja i veština koji mogu u značajnoj meri doprineti
društvenom i privrednom razvoju naročito u izabranim prioritetnim područjima S3 i
međusektorskim temama11
Budući da smo na temu pametne specijalizacije objavili više radova u
zbornicima naučnog skupa bdquoTehnologija kultura i razvojldquo počev od 2015 godine
[25] namera nam je bila da anliziramo dokle se stiglo u razvoju i primeni S3 u
regionu Zapadnog Balkana imajući u vidu i najnovije doprinose teorije metodologiji i
praksi S3 Cilj ovog rada je da na primerima strategija pametne specijalizacije tri
zemlje Zapadnog Balkana pokaže njihov pristup i razloge za izbor poljoprivrede i
proizvodnje hrane kao jedne od prioritetnih oblasti strategije i način na koji bi trebalo
da doprinese naučnotehnološkom ekonomskom i društvenom razvoju Osnovne
pretpostavke istraživanja i radne teze su da 1 ovakve (kao i mnoge druge) strategije
nije moguće realizovati ukoliko alati i sredstva za njihovo sprovođenje nisu
istovremeno isplanirana 2 ukoliko sredstva postoje a veze unutar nacionalnog
inovacionog sistema (NIS) nisu dovoljno izgrađene iili jake kontinuitet sprovođenja i
razvoj same S3 biće otežan Uz ove teze možemo dodati i predpostavku da će manje
napredni regioni imati više poteškoća u pribavljanju minimum preduzetničkih i
inovacionih kapaciteta neophodnih za implementaciju koncepta [19]
U prvom delu ovog rada ćemo obrazložiti značaj donošenja strategije pametne
specijalizacije koja bi trebalo da bude jedan od odgovora na probleme nacionalnog
inovacionog sistema uočene u našim prethodnim istraživanja NIS (posebno u NIS
10 Ako je ideja je da se koncentriše bolje je očekivati transformaciju dakle treba izbegavati
specijalizaciju u tehnologijama i poslovnim modelim jer će oni ubrzo zastariti Koncept
ldquopametna specijalizacijardquo nije najbolje objašnjen tim izrazom jer on je pre svega
transformacija (koja obuhvata diverzifikaciju tranziciju modernizacijuhellip) Odgovor Foreja
na prvo pitanje u okviru debate sa Hassink i Gong [19 15] 11 bdquoSposobnost ekonomskog sistema (region na primer) da generiše nove specijalizacije
otkrivanjem novih domena svojih mogućnosti i lokalne koncentracije i aglomeracije resursa i
nadležnosti u ovim domenimardquo [15]
ldquoS3 je proces oblikovanja i posredovanje sa ciljem unapređenja preduzetničkih napora i
koordinacije unutar okivra (strateškog prioriteta) koji je strukturirala državardquo Paul David
2011 prema Foray 2019
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
55
Srbije) a istovremeno i potvrda naših preporuka u vezi sa strateški usmerenim
razvojem istraživačkorazvojnog (naučnotehnološkog) i privrednog sistema U
nastavku ćemo se kao okosnicom ovog rada baviti sektorom poljoprivrede i
proizvodnje hrane jednim od prioritetno izabranih sektora specijalizacije u
strategijama pametnih specijalizacija tri države Zapadnog Balkana Crna Gora
Hrvatska i Srbija U četvrtom petom i šestom delu radu ukratko ćemo prikazati
strategije pametne spceijalizacije Srbije Hrvatske i Crne Gore sa izdvojenim
prioritetnim oblastima koje se odnose na sektor poljoprivrede i proizvodnje hrane
Budući da ćemo se u trećem delu baviti pojedinim performansama sektora
poljoprivrede na Zapadnom Balkanu u sedmom delu rada daćemo poređenja radi i
kratak uvid u trenutne adekvatne pokazatelje sektora poljoprivrede Evropske unije
(EU) imajući u vidu da je poljoprivreda jedan od najpovlašćenijih privrednih sektora
EU U zaključnim razmatranjima doći čemo do zaključaka koji mogu poslužiti i kao
preporuke zainteresovanim stranama u daljim aktivnostima na sprovođenju strategija
pametne specijalizacije
2 Nacionalni inovacioni sistem i strategije pametne specijalizacija
Mnogi od teoretičara pametne specijalizacije vide primenu strategije unutar
inovacionih sistema mada se Forej kao jedan od tvoraca metodologije [15] ne slaže
sa ovom tvrdnjom naprotiv on namerno izostavlja concept NISRIS (prema Freeman
Lundvall) Ostajući dosledni u ubeđenju da je koncept NIS evolutivna forma sistema
nalazimo blisku vezu sa konceptom pametne specijalizacije Unutar RISNIS
ispoljavaju se kako prednosti tako i slabosti koncepta pametne specijalizacije
Istraživanje nacionalnog inovacionog sistema (NIS) u Srbiji tokom proteklih
više od dvadeset godina [21 24] vodilio nas je ka jednom od osnovnih zaključaka a to
je - nepostojanje dugoročnih nacionalnim konsenzusom odabranih ciljeva i
zajedničke vizije razvoja Srbije na nacionalnom nivou Kao jedan od uzroka problema
najčešće je viđena slaba i nedovoljna koopertivnost između svih delova NIS
Ekonomije i društva država u regionu (bivše Jugoslavije) su većinom ekonomije u
razvoju posledica je da su tradicionalno opterećene i problemom nerazvijenog
nacionalnog inovacionog sistema u kojem su indikatori ulaza (input) i rezultata
(output) nezadovoljavajući nizak nivo ulaganjatroškova za istraživanje i inovacije
nedovoljni ljudski resursi slabe veze između privrede i istraživačkog sektora mali
broj patenata itd [21] Kao što ćemo u nastavku obrazložiti sve ovde analizirane
strategije su iz država koje su i tzv nepotupni transformatori i kada je poljoprivreda u
pitanju Naučnoistraživačka baza o načinima uspostavljanja na znanju zasnovanog
razvoja u Srbiji i regionu većinom nije nedostajala ali nije bilo iskazane volje da se
ona stavi u funkciju donosilaca odluka
Metodologija izrade strategije pametne specijalizacije sadrži i jedan od oblika
primene forsajt procesa [23] u strateškom promišljanju uspostavljanja funkcionalnog
NIS ili u novije vreme sistema definisanog kao ekosistem inovacija kako na
nacionalnom nivou tako i na regionalnom (unutar države) nivou [5 6 7] Strategija
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
56
pametne specijalizacije pruža koristi regionima u smislu predviđanja i planiranja
ekonomske modernizacije i transformacije korišćenjem znanja i drugih resursa
Regionima unutar države omogućuje da pretvore svoje konkurentne prednosti u robu i
usluge na tržištu Cilj S3 je davanje prioriteta javnim investicijama u istraživanje i
inovacije kroz pristup odozdo prema gore sa ciljem ekonomske transformacije regija
nadogradnje regionalne konkurentne prednosti i stvaranje tržišnih prilika u
regionalnim i evropskim lancima vrednosti [7] Početna ideja S3 je da zemlja može
postati konkurentna ako koncentriše resurse u istraživanje i inovacije i poveže ih sa
nekoliko prioritetnih ekonomskih sektora
Evropska komisija od 2011 godine daje savete regionalnim i nacionalnim
donosiocima odluka za uspostavljanje i implementaciju svojih strategija pametne
specijalizacije preko mehanizma Platforma pametne specijalizacijerdquo [7] Platforma
olakšava zajedničko učenje prikupljanje podataka analize i mogućnosti umrežavanja
za oko 180 EU regiona i 24 nacionalne vlade EU je usmerila i buduće članice Unije
da krenu putem definisanja ove strategije kako bi bile spremnije za saradnju u
trenutku učlanjenja Jedan od najvažnijih elemenata pametne specijalizacije je
koordinacija u programiranju i korišćenju EU fondova što je u ranijim periodima
nedostajalo uzrokujući fragmentiranost investicija Isti problem možemo da
primetimo da je postojao i na nacionalnom planu [22]
Kako strategija pametne specijalizacije ne može da se kopira jer je proistekla
iz analize prikupljenih podataka o tržištima tehnologijama veštinama o transferu
znanja sposobnostima poslovnim modelima o konkurentnosti sektora i grupa
regionalnih preduzeća i njihovim ulaganjima u IR i to za konkretne države iili
njihove regione tako se i izabrane prioritetne oblasti razlikuju Prioriteti se izrazito
razlikuju širom različitih NUTS ndash iako je prioritetna oblast ista - način na koji se
trasformativne aktivnosti odvijaju su različite ndash svako će doći do specifične mape puta
transformacije jer su kapaciteti i pitencijalni regionalno specifični
Ključna faza u definisanju strategije je proces preduzetničkog otkrivanja [30]
odnosno upravo dijalog svih zainteresovanih strana u postupku selekcije
identifikovanih prioriteta usaglašavanja različitih interesa i uspostavljanje
kompromisa i koncenzusa Proces preduzetničkog otkrivanja otkriva prednosti zemlje
ili regiona u oblasti istraživanja i inovacija To je proces odozdo nagore u kojem
ključni akteri (kompanije univerziteti akademska zajednica vlada civilni sektor)
identifikuju potencijalne mogućnosti i mapiraju konkurentne sektore Postoje razne
ankete i metode koje se mogu koristiti u dizajniranju EDP-a [25] EDP je od velikog
značaja za buduću strategiju jer je inkluzivan i interaktivan proces odozdo na gore u
kojem učesnici iz različitih sredina otkrivaju (sebi i drugima) svoje potencijalne
mogućnosti i mesta potencijalnih inovacija (transformacija) Ovaj proces bi trebalo da
bude i kontinualna aktivnost u obnavljanju specijalizacije u vremenskom periodu koji
sledi nakon započinjanja njene primene
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
57
3 Poljoprivreda ndash prioritetna oblast u strategijama pametne
specijalizacije tri države regiona Zapadnog Balkana
Poljoprivreda sa proizvodnjom hrane je jedan od ključnih privrednih sektora u
svim zemljama Zapadnog Balkana tj bivše Jugoslavije koji procentualno doprinosi
bruto domaćem proizvodu (BDP) značajnije nego u državama Evropske unije (EU)
Ulaganje u tehnološki razvoj ovog sektora vidi se kao dodata vrednost koja bi znantno
unapredila tehnološki i ekonomski razvoj Srbije i država u regionu Budući da su
strategije pametne specijlizacije usvojene od strane nekoliko vlada država regiona a u
njima je poljoprivreda i proizvodnja hrane viđena kao jedan od prioritetnih sektora u
ovom radu ćemo prikaziti mesto ovog sektora u strategijama pametne specijalizacije
kao i ciljeve razvoja sa posebnom pažnjom na aktuelnost istraživanja predviđenih
strategijama u odnosu na neke pokazatelje položaja poljoprivrede i proizvodnje hrane
u EU
Poljoprivreda i proizvodnja hrane se apriori smatraju tradicionalno
najznačajnijim privrednim sektorima u svim državama regiona Ovakav stav ima i
istorijsko uoprište zbog vekovne domanicaje ovog sektora u demografskim
karakteristikama i privredema regiona U Srbiji oko 40 radno aktivnog stanovništva
živi u seoskim naseljima u Hrvatskoj oko 35 a u Crnoj Gori 36 to međutim nije i
zaposleno stanovništvo u poljoprivrednim aktivnostima (vidi tabelu 1)
Poljoprivreda se imala u vidu i tokom rada na pripremi strategija pametne
specijalizacije u Crnoj Gori Hrvatskoj i Srbiji tokom celog procesa počev od prvog
koraka ndash mapiranja potencijalnih oblasti do preduzetničkog otkrivanja (EDP ndash
entrepreneurial discovery process) i formulisanja akcionih planova Sektor
poljoprivrede i proizvodnje hrane se najpre pokazao kao potencijalno značajan u prvoj
fazi procesa pripreme za izradu strategije pametne specijalizacije kroz kvantitativne
analize ekonomskih performansi i mapiranje ekosistema istraživanja i inovacija
Pojedini statistički regioni u Srbiji na primer već u toj fazi ispoljili su mogućnosti za
dalji razvoj kroz specijalizacije u sektoru kao što je u Vojvodini u Poljoprivrednoj
ekonomiji (uključujući prerađivačku industriju) Šumadiji i Zapadnoj Srbiji u
Ekonomiji poljoprivredehortikulture (sa prerađivačkom industirjom) i Južnoj i
Istočnoj Srbija u u istom segmentu sektora (23) Potencijalna prioritetna područja
mogla su se identifikovati na osnovu podataka koji će da posluže kao osnova za dalja
razmatranja u kasnijim procesima donošenja strategije utemeljenim na participaciji
zainteresovanih strana Iako poljoprivreda nema visok udeo u bruto dodatoj vrednosti
(BDP) ona ima visok udeo u zaposlenosti a seoska naselja su brojnija i površinom
veća tako da su i više nastanjena od gradskih U Šumadiji i Zapadnoj Srbiji 309
zaposlenih je u poljoprivredi dok je u Vojvodini 180 U Beogradu u kojem
dominiraju uslužne delatnosti iznosi samo 26 Za sledeća razmatranja ovi veoma
opšti nalazi su od velikog značaja jer ilustruju da se u ruralnoj Srbiji struktura
zaposlenosti i dodate vrednosti uopšte ne preklapaju Iako je poljoprivreda i dalje
veoma važna za utvrđivanje zaposlenosti i prihoda za mnoge njen doprinos
nacionalnom bruto domaćem proizvodu nije značajan
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
58
Ove nalaze potvrđuju i druga istraživanja U studiji Svetske banke o
potencijalima poljoprivrede na Zapadnom Balkanu (ZB) [28] se ističe da je dodata
vrednost po radniku u regionu mala što pokreće proces migracije iz ruralnih područja
ka gradu kao i prema drugim evropskim zemljama u kojima su zarade u poljoprivredi
mnogo veće Ovi procesi stvaraju značajne nestašice radne snage bez poboljšanja
ukupne produktivnosti rada Poljoprivredna proizvodnja (iz aspekta dodate vrednosti)
po hektaru je uglavnom konstantna u celoj regiji Zapadnog Balkana i ispod one u EU-
28 (1405 USD)12 Multiplikativni efekti poljoprivrede kako povratno - prema
početnim fazama proizvodnih procesa tako i u poslednjim fazama pred izlazak na
tržište su slabi To sprečava proces transformacije i širenja poljoprivredne
proizvodnje nizvodno i otključavanje potencijala poljoprivredno-prehrambene
industrije u regionu Pored toga analiza sugeriše da bi napori da se javna podrška
poljoprivredi preusmeri od vezanih (podsticajnih) plaćanja do nevezane podrške za
povećanje produktivnosti mogli doprineti povećanju produktivnosti u zemljama ZB
Nalazi u ovom izveštaju takođe sugerišu da je fokusiranje na kapitalna
ulaganja u poljoprivredu i istraživanje i razvoj (IR) kritično za povećanje
poljoprivredne produktivnosti na Zapadnom Balkanu Sve ove zemlje još uvek mogu
da se klasifikuju kao bdquonepotpuni transformatorldquo13 (ibid) zbog relativno male
produktivnosti i konkurentnosti poljoprivredno-prehrambenog sistema visokog udela
u BDP i zaposlenosti koji je i dalje u zavisnosti od primarnog sektora podela između
sela i grada (prihod siromaštvo itd) i veza između siromaštva i poljoprivrede
Međutim imajući u vidu ovakav kontekst kao polazište analize i predviđanja trenutno
stanje nudi mogućnosti i otvara prostor za modernizacije i transformacije
poljoprivrede stvaranje boljih radnih mesta i prihoda poboljšanje sredstava za život u
ruralnom prostoru i povećanje ukupne konkurentnosti poljoprivredno-prehrambenog
sistema u zemljama ZB Naravo preduslov je postizanje koncenzusa u vezi sa
prioritetima razvoja u svakom od izabranih sektora i pre svega podsticanje što čvršće
saradnje svih aktera u okviru ekosistema inovacija
U tabeli 1 dati su neki od pokazatelja o učešću poljoprivrede u ekonomijama
izabranih država ZB oni predstavljaju prosečne vrednosti u prethodnom
petogodišnjem periodu (2015-2019) Po svim pokazateljima države u regionu zaostaju
u odnosu na Evropsku uniju (EU) (dok je Hrvatska istovremeno jedna od članica EU)
12 U Srbiji je ovaj pokazatelj gotovo konstantna u periodu 2006-2016 godine iznosi oko 900
USD (922 USD u 2016) dok je u Crnoj Gori u period 2006-2012 bio prosecno oko 600 USD
da bi u 2013 (i narednih godina) bio više nego dupliran (u 2016 iznosio 1571 USD) [28] 13 Karakteristike nepotpunih transformatora su Mala produktivnost i konkurentnost
poljoprivredno-prehrambenog sistema Udeo primarnog sektora u BDP-u i zaposlenosti je
visok Značaj podele na ruralna i urbana naselja (prihod siromaštvo itd) Siromaštvo je i
dalje povezano sa poljoprivredom i ruralnim prostorom [28]
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
59
Table 1 Ekonomski pokazatelji doprinosa poljoprivrede ekonomiji u Srbiji
Hrvatskoj i Crnoj Gori u (prosek 2016-2019)
Udeo
poljoprivrede u
BDP
Udeo
proizvodnje
hrane u BDP
Zaposleni u
poljoprivredi
Zaposleni u
proizvodnji
hrane
Srbija 75 (63) 4 17 69
Hrvatska 55 32 124 36
Crna
Gora
7 NA 76 NA
Izvori Podaci zavoda za statistiku istraživanih zemalja i proračun autora
Indikatori kao što su udeo zaposlenih i odnos zaposlenosti i visine zarada
sledstveno dodate vrednosti jedna su od okosnica ekonomskih aspekata planiranja
strategije (prvi koraci odozgo na dole lokike) pa time zavređuju i jasanu metedološku
osnovu Metodološko pitanje procene udela zaposlenih u poljoprivrednom sektoru na
primeru Srbije detaljno je razjašnjeno u studiji o radnoj snazi i aktivnostima
poljoprivrednih gazdinstava u Srbiji [1] Studija o zaposlenosti u poljoprivrednom
sektoru je nastala korišćenjem obimne količine podataka dobijene Popisom
poljoprivrede sprovedenim 2012 godine Autori navode da su zaposlenost u
poljoprivredi kao i obim i struktura poljoprivredne radne snage na selu među
faktorima koji imaju presudan uticaj na dinamiku strukturnih promena u poljoprivredi
kao i na njen ukupni razvoj što je od značaja kako za naša razmatranja tako i za
donošenje i sprovođenje strategije pametne specijalizacije
Značaj analize radne snage i zaposlenosti članova poljoprivrednih gazdinstava
proizlazi iz činjenice da takva istraživanja daju važne informacije o načinu korišćenja
raspoloživog fonda rada na poljoprivrednom dobru o produktivnosti rada u
poljoprivredi značaju pojedinih izvora prihoda i njihove stabilnost kao i mnogi drugi
važni aspekti funkcionisanja gazdinstava kao osnovnih socioekonomskih jedinica na
selu Udeo lica koja su angažovana u ekvivalentu punog radnog vremena tokom cele
godine na nivou Republike Srbije kreće se malo ispod 17 (u 2018 156) Kako su
zainteresovane strane za razvoj poljoprivrede i prehrambene industrije unutar
nacionalnih inovacionih sistema ndash poslovni sektor - proizvođači (poljoprivredna dobra
i prerađivačka industrija) isto tako treba imati u vidu i akademski sektor gde se dolazi
do novih saznanja i rešenja koja treba transferisati ka proizvođačima hrane a u
najboljem slučaju ostvarati u saradnji sa njima Kao što je već rečeno znanje i
ekspertiza u ovoj oblasti nisu nedostajući u izabranim zemljama Zapadnog Balkana U
tabeli 2 dat je prikaz nekih od pokazatelja koji se odnose na ulazne resurse IR sktora u
oblasti poljoprivrede
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
60
Tabela 2 Indikatori ulaza ndash troškovi za IR i ljudski resursi u IR u oblasti
poljoprivrede u Srbiji Hrvatsko i Crnoj Gori (prosek 2016-2019)
Troškovi
istraživanja i
razvoja ( BDP)
Broj istraživača u
poljoprivrednimbio
tehničkim naukama
Procenat
diplomranih
studenata
Srbija 089 7 265
Hrvatska 087 16 5
Crna Gora 038 3 NA
Izvori Podaci zavoda za statistiku istraživanih zemalja i proračun autora
U 2018 u Hrvatskoj je bilo 13257 istraživača ukupno od toga 2223 u
biotehnologijama (16) u Srbiji od 16213 istraživača 1142 se bavilo poljoprivrednim
naukama (7) a u Crnoj Gori od ukupno 1596 istraživača samo je 54 bilo u oblasti
poljoprivrede (3) Ovi pokazatelji su veoma uporedivi sa istim u EU kako trenutnog
stanja tako i trendova u razvoju (detaljnije u delu 7 ovog rada)
4 Strategija pametne specijalizacije u Srbiji - S4 i Hrana za budućnost
kao prioritetna oblast
Rezultat mapiranja ekonomskih istraživačkih i inovacionih potencijala 4
regiona u Srbiji obavljenog od strane eksperata JRC uz podršku analitičkog tima iz
Srbije dobijen je krajem 2017 [20] Ove kvantitativne analize dale su jasne indikacije
o tome u kojim ekonomskim sektorima srpsko stanovništvo zavisi od rasta ekonomije
i radnih mesta i gde su njihov dinamičniji razvoj i transformacija verovatniji Cilj
analize nije bio samo predodređivanje ishoda već više da se jasno pokažu koje oblasti
se ne mogu zanemariti u budućim konsultacijama zainteresovanih strana
Potencijalni prioritetni domeni sa gledišta privrede U tri regiona ndash
Vojvodina Šumadija i Zapadna Srbija i Jugoistočna Srbija poljoprivreda se javlja kao
značajna privredna grana tih regiona
Potencijalne prioritetni domeni sa gledišta inovacije Kada je reč o Vojvodini
podaci dobijeni inovacionim istraživanjem naglašavaju sliku koja je dobijena već u
istraživanju ekonomskih potencijla posebno u pogledu poljoprivrednih proizvoda
(višegodišnji usevi) instrumenata i mernih uređaja kao i proizvoda od plastike u
kojima su skoncentrisane najrelevantnije aktivnosti što ukazuje da je akcenat na
poljoprivredu i lakoj industriji
Slično kao u Vojvodini poljoprivredni sektor u Šumadiji i zapadnoj Srbiji
izuzetno je istaknut u rezultatima istraživanja inovacija posebno su istaknute dve
grane poljoprivredno-prehrambene industrije bdquoprerada voća i povrćaldquo i bdquoproizvodnja
drugih prehrambenih proizvodaldquo U Beogradskom regionu ne postoji specifična
specijalizacija u nauci ali kao i u Vojvodini i Šumadiji sa stanovišta nauke
poljoprivreda je jedna od potencijalnih prioritetnih oblasti Međutim velika većina IR
resursa i izlaznih sadržaja nalzi se u Beogradu i Novom Sadu (tabela 3)
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
61
Tabela 3 Naučne aktivnosti u Beogradu i Novom Sadu u poljoprivrednim naukama
Poljoprivredne
nauke
Istraživači (FTE
2016)
Troškovi za IR (u
1000 RSD 2016)
Publikacije (2016)
broj
ukupnog
broj
ukupnog
broj
ukupnog
Belgrade 706 628 2100378 625 186 568
Novi Sad 342 304 1429287 153 105 319
Izvor Kroll H at al 2017
Jedna od osnovnih poruka ove analize je da je od suštinskog značaja za
ekonomije poput srpske koja i dalje snažno zavisi od poljoprivrede i razčitih sekotra
lake industrije da treba da koriste ove potencijale umesto da se fokusiraju samo na
klasične visokotehnološke sektore Rezultati SWOT analize za oblast Hrana za
budućnost ukazuju na snage koje se odnose na Obrazovan visokostručni kadar
Razvijenu poljoprivrednu proizvodnjasirovinska baza Tradicionalni proizvodi
biodiverzitet poljoprivreda bez GMO Vidi se niz mogućnosti od kojih su nabrojane
Jačanje međusektorske saradnje i multidisciplinarnost Intenzivna poljoprivredna
proizvodnja Povećanje udela proizvoda dodate vrednosti kroz inovacije Sertifikacija
tradicionalnih prehrambenih proizvoda i njihova tržišna valorizacija Plasman na
tržišta sa privilegovanim statusom Upotreba tehnologija i novih načina prodaje i
promocije Efikasnije korišćenje i razvoj mreža za podršku poljoprivrednim
proizvođačima Slabosti sektora poljoprivrede i proizvodnje hrane se u Nedostatku
primenjenih savremenih znanja i prakse u obrazovnom sistemu Niskom stepenu
transfera tehnologije iz nauke u privredu Nedostatku adekvatne radne snage
Nepovoljnoj demografskoj strukturi u ruralnim područjima Nedovoljno razvijenoj
tehnološkoj infrastrukturi Usitnjenosti poseda Usitnjenosti proizvodnih kapaciteta i
nedovoljnoj funkcionalnosti klastera i drugih oblika udruživanja Neadekvatnoj
strukturi proizvodnje ndash niska dodata vrednost proizvoda Dok su pretnje razvoju
Odliv ljudskih resursa u inostranstvo i mladih ljudi iz ruralnih područja Nedovoljna
tehnološka pripremljenost za klimatske promene Više subvencije u poljoprivredi u
EU Nedostatak kontinuiteta u sprovođenju podsticajnih politika i strategija
Nepoverenje i otpor prema inovacijama od strane potrošača
Nakon sproveden EDP faze u februaru 2020 godine usvajana je Strategije
pametne specijalizacije u Republici Srbiji za period od 2020 do 2027 godine [27]
Rezultat EDP faze izrade 4S su vertikalne i horizontalne prioritetne oblasti u Srbiji
Vertkalne prioritetne oblasti 1 Informaciono-komunikacione tehnologije 2
Hrana za budućnost 3 Kreativne industrije 4 Mašine i proizvodni procesi
budućnosti
Horizontalne (podržavajuće) oblasti 1 Energetski efikasna i Eko-pametna
rešenja 2 Key Enabeling tehnologije (KET) i Emerging tehnologije - među kojima i
Biotehnologija
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
62
31 Hrana za budućnost
U okviru šire oblasti su na bazi sistematizovanih podataka dobijenih u
obavljenim intervjuima rezultati SWOT analize interpretirani kroz analizu strateške
orijentacije predložene tri ključne podoblasti Visoko tehnološka poljoprivredna
proizvodnja Prehrambeni proizvodi dodate vrednosti i Održiv lanac proizvodnje
hrane Opšti zaključak je da u identifikovanim podoblastima postoji kritična masa
firmi potrebna za uspešno sprovođenje EDP procesa da postoji visok potencijal koji
je potrebno dodatno istražiti i iskoristiti u procesu preduzetničkog otkrivanja
Kada je reč o međusektorskim inovacijama prioritetne oblasti 4S imaju
izražen potencijal za međusektorsko povezivanje i stvaranje dodate vrednosti kroz
zajedničke inovacione projekte U oblasti hrana za budućnost u domenu razvoja
istraživačkih kapaciteta sagledane su potrebe jačanja pilot postrojenja za razvoj novih
tehnologija u proizvodnji hrane kao i laboratorija u kojima će moći da se izvedu sva
ispitivanja za sofisticirane nove prehrambene proizvode kako bi mogli da se plasiraju i
ostvare kompetitivnu prednost na globalnom tržištu [27]
Kao rezultat radionica u okviru EDP i ciljanog dijaloga organizovanog u
procesu pripreme Strategije pametne specijalizacije zainteresovane strane koje su
učestvovale u radionicama su usaglasile finalnu viziju sektora koja glasi Republika
Srbija ndash proizvođač hrane dodate vrednosti kroz partnerstvo zasnovano na znanju
Očekivani efekti za oblast Hrana za budućnost biće merljivi na osnovu dogovorenih
pokazatelja Povećana dodata vrednost u lancu proizvodnje hrane Dodata vrednost
po zaposlenom u oblasti proizvodnje hrane i pića Broj kompanija koje učestvuju u
pozivima za finansiranje projekata 4S
Visoko tehnološka poljoprivreda Poljoprivredu u Srbiji generalno karakteriše
veoma niska produktivnost tj relativno niski prinosi po hektaru ili po stanovniku kao
i nedostatak procesne industrije Poznato je da su prinosi u Srbiji niži zbog neefikasne
upotrebe savremene agro-mehanike i agrotehničkih mera i da se to često nadoknađuje
nižim troškovima rada energije i zemljišta ali dinamičniji rast konkurentnosti zahteva
povećanje produktivnosti
Imajući u vidu da je u poslednje vreme broj proizvođača koji uspešno prelaze
na visoko tehnološku poljoprivrednu proizvodnju u stalnom porastu strateško
opredeljenje Srbije se vidi u jačanju potencijala i u saradnji svih učesnika u ovako
opredeljenoj proizvodnji U visoko tehnološku radno intenzivnu proizvodnju
investiraju ne samo poljoprivredni proizvođači već i investitori koji su kapital stekli u
drugim oblastima poslovanja kao i strani investitori Od presudnog je značaja
integracija različitih delatnosti i savremenih tehnologija koje generišu ovakvu vrstu
inovacija Neke od delatnosti su već razvijene od strane preduzetnika u Srbiji a u
brojnim ima dodatnih razvojnih potencijala Velike mogućnosti za dalji razvoj i
transformaciju poljoprivrede u Srbiji i zemljama regiona nude nova znanja i inovacije
u okviru IKT [27]
Proizvodi sa dodatom vrednošću Vekovni problem Srbije je izvoz
neobrađenih sirovina Još u procesu prvobitne industrijalizacije Srbije sredinom XIX
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
63
veka propuštena je šansa da se iskorači u specijalizaciju proisteklu iz primarne
poljoprivredne proizvodnje [24] Izvoz potpuno neobrađenih sirovina predstavlja neku
vrstu izgubljene dodate vrednosti u sektoru prehrambene industrije Odnos između
poljoprivrede i prehrambene industrije kako u pogledu BDV tako i u pogledu izvoza
ukazuje da je Srbija među zemljama koje poljoprivrednoj proizvodnji dodaju
najmanje vrednosti kroz dalji lanac prerade Analiza trenutnog stanja u
poljoprivrednoj proizvodnji pokazuje da je vrednost ukupne dodate vrednosti u
poljoprivrednoj proizvodnji Srbije niska zbog kratkih lanaca vrednosti i niske
produktivnosti 2016 izvezeno je poljoprivrednih proizvoda u vrednosti od milijardu
evra U izvozu preovlađuju žita pre svega kukuruz kao i seme uljarica i drugo
industrijsko bilje Posmatrano sa stanovišta lanca vrednosti kukuruz se gotovo
isključivo izvozi u sirovom obliku dok se takođe povećava izvoz sirove soje S
obzirom da se u Srbiji gaje kukuruz i soja koji nisu GMO Srbija ima šansu da brendira
i promoviše takve proizvode Opšti je zaključak da potencijali za proizvodnju
visokokvalitetnih proizvoda visoke dodate vrednosti nisu dovoljno iskorišćeni ni kada
je u pitanju proizvodnja vina čajeva prerada lekovitog bilja iskorišćavanje
potencijala samoniklog bilja pčelinji proizvodi i drugo [27]
Jedna od najvećih šansi Srbije je da se od izvoznika poljoprivrednih proizvoda
transformiše u izvoznika hrane i gotovih proizvoda na bazi kvalitetnih poljoprivrednih
sirovina Zainteresovane strane su tokom EDP prepoznale neophodnost ulaganja u
inovacije iz tzv horizontalnih oblasti kao i međusektorske inovacije uključujući
biotehnologiju biomedicinu kao i ekološki prihvatljivih rešenja
Održivi lanac proizvodnje hrane Održivost lanca proizvodnje hrane
podrazumeva zaštitutu životne sredine društvenu odgovornost ekonomsku održivost
duž celog lanca proizvodnje Lanac proizvodnje hrane obuhvata kako sam način
proizvodnje hrane tako i distribuciju pakovanje i način konzumacije Poljoprivredna
proizvodnja integriše sistem biljne i stočarske proizvodnje koji omogućuje optimalno
iskorišćenje resursa na način koji obezbeđuje maksimalnu energetsku efikasnost
vrhunski kvalitet proizvoda i brigu o očuvanju resursa i biodiverziteta za
poljoprivrednu proizvodnju [14]
Tokom EDP definisanie su oblasti inovacija koje treba da obezbede održivost
proizvodnje hrane u Srbiji Primena principa održive proizvodnje podrazumeva
investicije u energetska i druga postrojenja što predstavlja potencijal za pokretanje
mašinogradnje Za potrebe postizanja punog potencijala ove podoblasti potrebno je
otkloniti niz nedostataka okruženja koji ograničavaju razvoj i implementaciju
tehnologija usmerenih na unapređenje održivosti lanca proizvodnje hrane kao što su
regulacija upravljanja otpadom korišćenja pesticida očuvanja i unapređenja kvaliteta
zemljišta
Upravljanje procesom sprovođenja strategije 4S U okviru paketa mera
(policy mix) Strategija predlaže niz mera kao odgovor na strategijom definisane
posebne ciljeve (kojih ima 5) Četiri mere koje se direktno odnose na izabranu oblast
Hrana za budućnost grupisane su u podsticajne mere pilot projekte programe sa
kompetitivnim pozivima za projkte Ovde posebno ističemo Meru 52 Uspostavljanje
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
64
saradnje sa zemljama u regionu u okviru pametne specijalizacije ndash Navedena mera
ima za cilj uspostavljanje saradnje sa zemljama u regionu (Dunavski region
Jadransko-Jonski region region Zapadnog Balkana) u okviru prioriteta pametne
specijalizacije U oblasti Hrana za budućnost u EDP je ustanovljena potreba
usklađivanja brojnih propisa ali i uspostavljanje informacionih registara koji su bitni
kako za tržište tako i za istraživače a tiču se primenjenih agrotehničkih mera (npr
upotrebljeni pesticidi i sl)
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja kao nosilac Strategije 4S
biće odgovorna institucija i glavno telo zaduženo za praćenje i implementaciju 4S
Kreatori strategije uviđaju da je 4S dugoročna inovaciona politika i vidljivi rezultati se
ne mogu pouzdano meriti na početku implementacije mera pa je zbog toga
neophodno dati vreme kako bi što bolje procenili efekat mera i aktivnosti U okviru
široke grupe ndash radnog tela uspostaviće se i nova posebna radna grupa samo za
prioritetnu oblast bdquoHrana za budućnostrdquo s obzirom na složen i težak regulatorni okvir
u poljoprivrednom sektoru [27]
5 Hrvatska strategija pametne specijalizacije ndash tematsko prioritetno
područje Hrana i bioekonomija
Jedna od obaveza Hrvatske pred ulazak u EU a u skladu sa Politikom
kohezije EU za programski period 2014 ndash 2020 [8] bila je i donošenje strategije
pametne specijalizacije14 Na taj način je Hrvatska jedina od tri istraživane države čije
su aktivnosti predviđene strategijom S3 unapred bile finansijski obezbeđene
Strategija je odneta kao i ostale dve države na nivou cele države Glavni fokus
Strategije pametne specijalizacije Hrvatske za razdoblje od 2016 do 2020 godine
(S3) je na pet odabranih tematskih prioritetnih oblasti (TPO) s relevantnim
tehnološkim i proizvodnim oblastima 1 Zdravlje i kvalitet života 2 Energija i
održiva životna sredina 3 Saobraćaj i mobilnost 4 Sigurnost i 5 Hrana i
bioekonomija [26]
Kada je reč o poljoprivredi i proizvodnji hrane pored Evropskog regionalnog
razvojnog fonda (ERDF) iz kojeg se finansiraju projekti Operativnog programa
Konkurentnost i kohezija u izabranim oblastima strategije pametne specijalizacije (za
period 2014-2020 Hrvatskoj je na raspolganju bilo 8036770938 evra) Hrvatska je
mogla da raspolaže i sredstvima iz Programa za ruralni razvoj EU 2014-2020 u iznosu
od 2 milijarde evra
Tematsko prioritetno područje (TPP) Hrana i bioekonomija Tokom procesa
preduzetničkog otkrivanja ovo tematsko područje prepoznato je kao jedno od ključnih
prioritetnih područja za dalji razvoj hrvatske privrede a glavni izazov bio je stavljanje
fokus na najperspektivnije teme koje imaju potencijal za istraživanje i dalji razvoj
14 Pored ove strategije uslovi za korišćenje EU fondova su bili i reforma sistema javnih
nabavki nacionalna strategija transporta reforma poslovnog sektora poštovanje zakona o
životnoj sredini
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
65
Hrana i bioekonomija odabrani su kao TPP iz više razloga Hrvatska obiluje prirodnim
resursima značajnim za razvoj ovog područja obilje kvalitetnog obradivog zemljišta i
mora prirodnih šuma i vodnih resursa koji predstavljaju kvalitetnu osnovu za
proizvodnju hrane za ljude i životinje proizvoda od drveta i drugih proizvoda
biološkog porekla Drugo veliki broj preduzeća različite veličine (od kojih su neka
regionalni lideri) ima značajan uticaj na BDP i zapošljava veliki procenat radne snage
(poljoprivreda učestvuje s 124 (u 2015) u ukupnoj zaposlenosti šumarstvo s 1
industrija proizvodnje i prerade hrane s 34) koja je dobro obrazovana i ima visok
nivo veština pa je tradicionalno orijentisana prema ovom području Treće postoji
adekvatan istraživački i obrazovni sistem s pratećom istraživačkom infrastrukturom
U bliskoj prošlosti proizvodni kapaciteti i prihodi ovog sektora bili su znatno
veći ali su se zbog nepovoljnih tranzicionih činilaca značajno smanjili tokom zadnje
decenije Međutim zbog nedovoljne povezanosti IR sektora i industrije njihovo
efikasno povezivanje putem pametne specijalizacije u okolnostima raspoloživih
prirodnih i ljudskih resursa trebalo bi da omogući brži rast jačanje konkurentnosti i
novo zapošljavanje
U okviru ovog prioritetnog područja postoje dva glavna klastera
konkurentnosti koji doprinose povećanju konkurentnosti ovog područja 1
Prehrambeno-prerađivački klaster konkurentnosti i 2 Drvno-prerađivački klaster
konkurentnosti Dalji razvoj Klastera bi trebalo da doprinese povećanju
konkurentnosti TPP i podsticanju saradnje između javnog privatnog i IR sektora što
će imati značajan uticaj na unapređenje pozicije ovog područja u lancima snabdevanja
i vrednosti stavljajući naglasak na održivu proizvodnju efektivno korišćenje
prirodnih resursa i primenu čistih tehnologija Ovo TPP je logično i funkcionalno
povezano s ostalim TPP kao što su Zdravlje i kvaliteta života Energija i održiva
životna sredina a uključuje i mogućnost primena horizontalnih tema (KET i ICT) što
otvara mogućnosti za međusektorsku saradnju i razvoj novih niša putem istraživanja i
razvoja proizvoda i primene novih tehnologija za stvaranje više dodate vrednosti
51 Podtematsko prioritetno područje (PTPP) Održiva proizvodnja i prerada
hrane
Prvo PTPP (drugo se odnosi na drvo i drvnu industriju) obuhvata tri vrlo
važna i dinamična sektora za hrvatsku privredu poljoprivredu ribarstvo i
akvakuluturu i prehrambeno-prerađivačku industriju Ovi sektori zasnivaju se na
tradicionalnoj proizvodnji kapacitetima poslovnog i IR sektora bogatim i raznolikim
prirodnim resursima važnim za razvoj primarne proizvodnje kao i obrazovanoj i
veštoj radnoj snazi Isto tako može se reći da prehrambeno-prerađivačku industriju
obeležava i visok stepen dovršenosti proizvoda i visoke dodate vrednosti što taj sektor
čini privlačnim za dalje investicije potrebne za njegov razvoj i unapređenje
Proizvodnja i prerada hrane uključuje proizvodnju i preradu sigurne hrane s visokom
dotanom vrednošću i pokriva istraživanje i razvoj u okviru celog prehrambenog lanca
vrednosti U okviru PTPP promoviše se razvoj prehrambenih lanaca koji čuvaju
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
66
biološku vrednost i se daje podrška razvoju lokalnog brenda i stoga stvara ne samo
mogućnost lokalne prodaje već i mogućnost izvoza (naročito u slučaju hrvatskih
autohtonih)
Poljoprivreda je istorijski značajan privredni sektor Hrvatske s relativno
značajnim udelom radne snage Iako ne velika po ukupnim površinama zbog
raznolikosti klimatskih uslova reljefa i tla hrvatsku poljoprivredu karakteriše veliki
broj malih gazdinstava i uspešno gajenje velikog broja poljoprivrednih kultura
počevši od žitarica i industrijskih biljaka do vinove loze maslina voća i povrća Ipak
najveći deo tržišne proizvodnje odnosi se na velika poljoprivredna gazdinstva koja
imaju trend rasta u zadnjih nekoliko godina Poljoprivredni sektor ostvaruje 55
BDP-a i zapošljava 138 ukupne radne snage
Uprkos značajnim resursima i rezultatima u poljoprivrednom sektoru nema
dobro organizovanih istraživanja i primene stručnih znanja Saradnja sektora sa
naučnim institucijama je nedovoljna i nejednako zastupljena Sektor poljoprivrede
prati i nizak nivo uključenosti poljoprivrednih gazdinstava u složenije organizacione
oblike i ostale vrste saradnje nekonkurentna poljoprivredna proizvodnja i niska
produktivnost zastareli i zapušteni sistem odvodnjavanja i nerazvijena infrastruktura
za navodnjavanje
Hrvatska prehrambeno-prerađivačka preduzeća uglavnom su skoncentrisana
na domaću proizvodnju bilja životinja i riba i relativno su konkurentna Poredeći ovaj
sektor s ostalim proizvođačkim sektorima Hrvatske glavne snage prehrambeno-
prerađivačke industrije (hrana i piće) su visoki ukupni prihodi (30 ukupnih prihoda
prerađivačkog sektora) i veliki broj zaposlenih (1953 tj više od 65000 zaposlenih
u više od 3000 registriranih poduzeća unutar prerađivačkog sektora) Osim velikih
preduzeća postoji velik broj razvijenih i rastućih malih i srednjih preduzeća i privatnih
poljoprivrednih gazdinstava koji zajednički čine mrežu uspešne prehrambeno
prerađivačke industrije Najvažniji izvozni proizvodi prehrambene industrije su dodaci
prehrani keks i vafli punjene čokolade konzervisana riba instant supe maslinovo
ulje pivo i druga alkoholna pića [17]
Ipak hrvatska prehrambeno-prerađivačka industrija ima niži stepen
tehnološke razvijenosti i znatno manja ulaganja u IRI u odnosu na ostale članice EU
Glavni problemi industrije koji su istaknuti od strane ključnih preduzeća i
istraživačkih organizacija tokom EDP su zastarela tehnologija (niska efikasnost
visoka energetska potrošnja niži kvalitet proizvoda visoka cena proizvoda) nizak
nivo ulaganja u istraživanje i razvoj (razvoj novih proizvoda proizvodnja proizvoda s
većom dotanom vrednošću npr funkcionalna hrana) slaba povezanost primarnih
proizvođača s industrijom
Na osnovu potpisanih ugovora u sklopu Operativnoga programa
Konkurentnost i kohezija ERDF 2014-2020 sa korisnicima kao što su fakulteti i
instituti utrošeno je 29 budžeta zaključno sa 2019 godinom Podržani su
kolaborativni IRI projekti NI organizacija za implementaciju istraživanja predviđenih
S3 koji doprinose rešenju problema i odgovaraju potreba privreda i društva u celini
[9]
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
67
6 Crna Gora ndash strategija pametne specijalizacije i prioritetni sektor
Održiva poljoprivreda i lanac vrednosti hrane
Tokom procesa donošenja strategije pametne specijalizacije u Crnoj Gori
identifikovana su 4 prioritetna sektora 1 Održiva poljoprivreda i lanac vrednosti
hrane 2 Energija i održiva životna sredina 3 Održivi i zdravstveni turizam kao
vertikalni prioriteti i 4 Informaciono-komunikacione tehnologije (ICT) kao
horizontalni prioritet [3]
61 Održiva poljoprivreda i lanac vrednosti hrane
Poljoprivreda je sektor koji ima višestruku ulogu u razvoju društva i
ekonomije Crne Gore Njen ekonomski značaj ogleda se u visokom doprinosu
stvaranju BDP (preko 7 a u EU je ispod 2) Još je veće učešće poljoprivrede u
zapošljavanju radne snage budući da je na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima
angažovana gotovo četvrtina ukupno zaposlenih u Crnoj Gori Obrazlažući značaj
poljoprivrede u S3 ističe se da ona ima i druge važne uloge i utiče na razvoj drugih
privrednih sektora 1 osnova je za celokupan lanac hrane (prehrambenu industriju i
povezane sektore) 2 nezaobilazna je podrška razvoju turizma 3 podstiče razvoj i
brojnih drugih sektora (proizvodnju opreme mehanizacije i ambalaže zatim transport
i brojne usluge) 4 ključna je u održivom razvoju i ublažavanju depopulacije seoskih
područja 5 doprinosi očuvanju okoline biodiverziteta i pejzaža 6 doprinosi borbi
protiv siromaštva u seoskim područjima i 7 važan je činilac u očuvanju tradicije i
ukupnog kulturnog nasleđa crnogorskog sela [2]
Vizija S3 Crne Gore u oblasti koja se odnosi na poljoprivredu je da je ldquoCrna
Gora prepoznata po poljoprivredi koja je zasnovana na znanju i inovacijama razvija
se na principima održivosti čuva tradiciju i vrednosti sela upotpunjuje lepotu
crnogorskog pejzaža i čini vitalnu osnovu za lanac vrednosti hrane koji potrošaču nudi
široku paletu autentičnih proizvodardquo(3) Ciljevi 2022 Povećanje bruto vrednosti
hrane do 20 Povećanje proizvodnje organske hrane do 35 Kreirati najmanje 100
novih proizvoda i udvostručiti broj tradicionalnih proizvoda u sistemu šeme kvaliteta
Najmanje dva pilot projekta koji će uvesti nove lance vrednosti i nove tehnologije
62 Fokusna područja i tehnologije
U strategiji su nabrojana mnoga identifikovana fokusna područja i tehnologije
koji imaju veliki potencijal od proizvodnje meso i mesnih prerađevina (tradicionalni i
novi proizvodi) mlečnih proizvoda preko karakterističnog povrća i voća i
prerađevina od žitarica meda i pčelinjih proizovda do vina i maslina i njihovih
prerađevina Naglasak je stavljen na proizvode od autohotonih sort i tradicionalne
tehnologije
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
68
Međutim ne zanemariju se ni inovacije kreiranje novih proizvoda i primena
novih tehnologija za proizvodnju hrane uključujući proizvodnju ekološke i pametne
ambalaže bioloških preparata biopesticida kao i pametno upravljanje otpadom Uzet
je u obzir i razvoj organske proizvodnje u svim ključnim sektorima poljoprivrede
ribarstvo i akvakultura kao i pametno upravljanje otpadom
U S3 Crne Gore ulaganje u održivu poljoprivredu vidi se kao racionalno
korišćenje investicija zato što pored sinergije s brojnim sektorima donosi i brojne
društvene koristi (nematerijalne i nemerljive ekosistemske usluge) Poljoprivredu u
Crnoj Gori karakteriše raznovrsnost proizvodnje po regionima (raznolikost
agroekoloških i klimatskih uslova uslovljava veliku raznolikost gajenih biljnih i
životinjskih vrsta) kao i postojanje velikog broja autohtonih vrsta i sorti u biljnoj i rasa
u stočarskoj proizvodnji Kada je reč o međusektorskoj saradnju u okviru S3
poljoprivredu karakteriše visoka komplementarnost s drugim prioritetnim sektorima a
posebno sa turizmom kao pokretačem svih vidova agroturizma i zdravstvenog turizma
kroz prezentovanje tradicionalne gastronomije u kontekstu turističke ponude Veruje
se da će održiv razvoj ovog sektora ublažavati negativne demografske trendove
doprinositi balansu u teritorijalnom razvoju omogućavati inkluziju različitih grupa i
doprinositi ublažavanju posledica klimatskih promena
Strategijom pametne specijalizacije Crne Gore predviđene su različiti mere za
podršku sektoru poljoporivrede i proizvodnje hrane Mere se mogu grupisati
uglavnom na one koje se odnose na jačanje infrastrukture mere finansijske podrške
mere koje se odnose na edukaciju i podizanje svesti o značaju korišćenja domaćih
proizvoda podrška udruživanju proizvođača i stvaranju klastera jačanje sistema
kontrole porizvodnje hrane kao jačanje saradnje privatnog i akademskog sektora na
polju istraživanja i inovacija [2]
7 Sektor poljoprivrede u EU
Veliki značaj koji se u Evropskoj uniji pridaje poljoprivredi evidentan je i na
osnovu same definicije EU koja je definisana kao 1 Federacija u monetarnim
odnosima poljoprivredi trgovini i zaštiti životne sredine 2 Konfederacija u
socijalnoj i ekonomskoj politici zaštiti potrošača unutrašnjoj politici i kao 3
Međunarodna organizacija u spoljnoj politici [18]
Glavna oblast na kojoj EU počiva je jedinstveno tržište koje se bazira na
carinskoj uniji jedinstvenoj moneti (usvojenoj od strane 18 članica) zajedničkoj
poljoprivrednoj politici i zajedničkoj politici u sferi ribarstva Prilikom stavaranja
zajedničke agrarne politike u godinama posle 1960 trebalo je da se zajednički nivo
agrarnih cena utvrdi na osnovu pre toga niskih agrarnih cena u zemljama kao što je
Francuska i visokih agrarnih cena u zemljama poput Nemačke Posle žustrih rasprava
odluka je doneta ndash pre svega na insistranje Nemačke ndash u korist srazmerno visokog
nivoa agrarnih cena Agrarne cene u EU rasle su konstantno tokom narednih godina i
time se sve više udaljavale od nivoa koji bi vladao na tržištima bez interevencija
države EU je postala izvoznik sivh značajnih poljoprivrednih proizvoda Izvoz sve
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
69
većeg viška proizvoda je nastavljen uz visoke subvencije pošto su cene na svetskom
tržištu bile daleko niže od agrarnom politikom utvrđenih cena u EU Osamedesetih
godina je doneta odluka o smanjenju obradivih površina kako bi se izdaci za
zajedničku agrarnu politiku mogli održati ispod gornje granice utvrđene 1988
godine Radi kompenzacije izgubljenih prihoda za poljoprivredne proizvođače
uvedene su direktne isplate iz budžeta EU 1999 cene žitarica i govedine ponovo
snižene i doneta odluka o budućim snižavanjima cena za mleko Ovi novi koraci
trebalo je da doprinsesu pripremi EU za predstojeće proširenje na Istok To se činilo
neophodnim budući da pristupajuće zemlje iz srednje Evrope donose ogroman
potencijal agrarnih proizvoda što će doneti zaoštravanje problema viškova na
agraranom tržištu Direktne isplate postale su centralni element agrarne politike EU i
predstavljale su polovinu svih izdataka za agrar sa tendencijom rasta Morali su da se
koncipriaju novi načini podrške kojima će se kontrolisati nagrađivanje na osnovu
društvenog učinka koji poljprivreda bude ostvarila pre svega u korist životne sredine i
regionalnog razvoja [18]
Zajednička poljoprivredna politika (CAP ndash Common agricultural policy)
pokrenuta 1962 godine predstavlja partnerstvo između poljoprivrede i društva i
između Evropske zajednice i njenih poljoprivrednika Cilj politike je da podrži
poljoprivrednike i poboljša poljoprivrednu produktivnost osiguravajući stabilno
snabdevanje pristupačnom hranom zaštititi poljoprivrednike Evropske unije kako bi
razumno zarađivalli za život pomogne u suočavanju sa klimatskim promenama i
održivom upravljanju prirodnim resursima održava ruralna područja i pejzaže širom
EU održava seosku ekonomiju na životu promovisanjem radnih mesta u
poljoprivredi poljoprivredno-prehrambenoj industriji i povezanim sektorima CAP je
zajednička politika za sve zemlje EU Njome se upravlja i finansira na evropskom
nivou iz sredstava budžeta EU [18]
U EU je 2018 godine poljoprivreda sa proizvodnjom hrane ostvarila ukupnu
dodatu vrednost u iznosu od oko 182 milijarde evra doprinoseći istovremeno sa 11
bruto domaćem proizvodu EU Vrednost ostvarenih rezultata poljoprivredne industrije
je procenjen na oko 434 milijarde evra u 2018 (51 dolazi od proizvodnje raznih
useva i biljka od toga 11 žitarice a najviše ndash 13 povrće i cveće) dok su troškovi
intermedijarne potrošnje poljopirvrede (troškovi za kupovinu npr semena đubriva
hrane za životinje goriva za mašine veterinarske usluge itd) EU iznosili 2566
milijardi evra [11 12 13]
Produktivnost radne snage u poljoprivredi EU Veći deo radnog doprinosa u
poljoprivredi dolazi od neplaćenog rada koji se odnosi na procenjenih 68 miliona
radnika angažovanih sa celim radnim vremenom dok je 25 miliona radnika plaćena
radna snaga U mnogim članicama EU bilo je više plaćenih radnika tokom 2018 nego
2017 Silazni trend u broju zaposlenih u poljoprivrednom sektoru primećuje se od
2005 sa prosečnim godišnjim smanjenjem obima od 25 dok je 2018 procenat bio
nešto niži (11)
Poljoprivredni sektor je i dalje veliki poslodavac u EU Zaposlenost u
poljoprivredi EU 42 svih zaposlenih tj 97 miliona stalno zaposlenih a ukupno
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
70
17 - 205 miliona stalno i privremeno zaposlenih u 2016 godini Vođenje farmi je i
dalje dominantno muški posao samo 28 zaposlenih na faramama su žene Takođe
malo je mladih farmera samo jedan od 10 upravnika farmi u EU (11 (123) i
86 (195) žena) bio je mlađi od 40 godina dok je 579 bilo starije od 55 godina
(u Srbiji 682) Karakteristično je takođe da stariji vlasnici upravljaju manjim
gazdinstvima (u ekonomskom smislu) koje karakterišu izdržavajuća domaćinstva i
nizak nivo poljoprivrednih prihoda Četiri petine upravnika farmi u EU koji su bili
stariji od 65 godina radili su na gazdinstvima i vrlo malim farmama [13]
Poljoprivredni prihod definisan realnim faktorskim prihodima po AWU (annual work
unit - jednica godišnjeg rada - JGR) je opao za 44 u 2018 Ipak trend rasta indeksa
poljoprivrednog dohotka iako nešto smanjen nastavio se i u 2018 kada je bio za
197 veći nego u 2010 godini Za poljoprivredni sektor u EU od velikog intresa je
potreba za povećanjem efikasnosti korišćenja resursa Postoje različiti nemerljivi
indikatori efikasnosti poljoprivrednog sektora kao što su npr oni iz oblasti uticaja na
životnu sredinu koji bi mogli biti mereni tzv bdquozelenim računomldquo ali su još uvek
daleko od toga Tokom referentnog perioda između 2005 i 2018 godine postojao je
relativno stabilan trend rasta obima proizvodnje poljoprivredne industrije EU (ukupno
= 94 i više) U velikoj meri veći obim proizvodnje ogledao se u većem obimu
potrošnje ulaznih dobara i usluga (79 i više) Kao takav rast međufazne potrošnje
uglavnom je bio u skladu sa ukupnim rastom poljoprivredne proizvodnje u EU To
sugeriše da još uvek nema razdvajanja rasta proizvodnje od upotrebe resursa na nivou
EU Treba imati na umu da ove promene mogu delimično odražavati promene u
strukturi poljoprivredne industrije u svim državama članicama kao i poboljšanu
efikasnost resursa [12]
U 11 država EU (iili njihovih reigona) među prioritetnim oblastima njihovih
S3 za period 2014-2020 nalaze se i poljoprivreda i hrana a u više (državaregiona) i
kao brojne prioritetnih podoblasti
8 Zaključna razmatranja
Tri države iz regiona ZB ovde analizirane strategiju pametne specijalizacije
donele su na nivou države (a ne regiona madu su za Srbiju početne analize urađene za
4 regiona) a sve su izabrale neki od specifičnih aspekata poljoprivrede i proizvodnje
hrane Ovaj izbor je pre svega u vezi sa geoklimatskim odlikama i tradicionalno
uspešnim porizvodnim nišama Izabrani razvojni projekti se najviše odnose na ciljane
biljne kulture i druge prehrambene proizvode specifične i tradicionalne za regione tih
država Kako je u ovom radu reč pre svega o poređenju strategija pametne
specijalizacije triju država regiona ZB tj onih oblasti (sektora) koji su im zajednički
prioritet a to je poljoprivreda i proizvodnja hrane možemo zaključiti da su početne
analize pokazale da su ulazni indikatori (demografski u oblasti ekonomije i IR
vezanih za poljoprivredu) većinom iili približno slični Praveći paralelu sa podacima
za iste indikatore sa onima iz EU (prosek svih članica) došli smo do zaključka da su
demografski pokazatelji i trendovi veoma slični Naravno ulaganja u poljoprivredu i
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
71
fondovi koji su na raspolaganju (posledica jednim delom protekcionističke politike
EU u odnosu na poljoprivredu) su neuporedivo veći Od 11 država novijih članica EU
(onih na koje se odnosilo ldquoširenje EU na Istokrdquo ndash (21)) 7 je izabralo kao nacionalnu
oblast specijalizacije hranu i poljoprivredu (među njima i Hrvatska) za period 2014-
2020 (26) Zaključci do kojih smo došli u vezi sa inputima za tehnološki i ekonomski
razvoj poljoprivrede i proizvodnje hrane zasnivaju se sledstveno tome pored
geoklimatiskih i tradicionalnh i na demografskim pokazateljlima
Ni obrazovni nivou i način obučavanja za rad u poljoprivredi znatno se ne
razlikuju Imajući sve ovo u vidu može se predpostaviti da će i u regionima ZB doći
do daljeg smanjenja stanovništva u ruralnim oblastima pa prema tome i broja
zaposlenih Demografske karakteristike se odražavaju na doprinos proljoprivrede
bruto domaćem proizvodu koja je u region ZB znatno veća od one u EU (11)
međutim zbog niže cena rada i većeg broja zaposlenih ndash na štetu produkutivnosti i
ukupne dodate vrednosti
Mala dodata vrednost je i konsekvenca kratkih lanaca vrednosti jer se
značajna količina proizvedenih poljoprivrednih sirovina i dalje koristi za prirodnu
potrošnju dok se značajan deo sirovina - posebno žitarica i uljarica - izvozi Pored
niske dodate vrednosti i produktivnost je relativno niska u čitavom lancu i u proseku
zaostaje za prinosima u EU I segment prerade je uglavnom obeležen niskom
produktivnošću rada koja se nadoknađuje nižom troškovi rada i energije Međutim
da bi se unapredila konkurentnost ova produktivnost moraće da raste brže od
izvesnog i očekivanog povećanja zarada Održivi razvoj poljoprivrede viđen je u
strategijama pametne specijalizacije regiona ZB kao jedan od načina da se smanje
negativne demografske tendencije i mala dodata vrednost Sinergija sa drugim
privrednim granama i ključnim tehnologijama trebalo bi da ima pozitivno dejstvo i
doprinese njihovom ublažavanja
Projekti čiji će nosioci biti nedovoljno iskorišćeni potencijali
istraživačkorazvojnog sektora u oblasti poljoprivrede i drugih komplementarinih
naučnih oblasti su najpouzdaniji oslonac strategija pametne specijalizacije ali samo u
saradnji sa poljoprivredom i prehrambenom industirijomStrukturna transformacija
poljoprivrednog sektora najviše se odnosi na njegovu transformaicju ka preradi
poljoprivrednih proizvoda u htanu čime će se povećati dodata vrednosti privedi i rast
izvoza kao jedan o najvažnijih identifikovanih prioriteta Nijedna od ove tri strategije
nije razmatrala trendove koji se nasuprot tendencijama ka što većem izvozu
poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda odnose na sve šire pokrete kao što su
vegetarijanski i veganski način ishrane i života što se može dovesti u vezi sa načelima
ekologije i održivosti proizvodnje i korišćenja lokalne hrane kao i tzv ldquospori načinrdquo
(slow food) proizvodnje i konzumiranje hrane Pandemija Covid-19 pokazuje da
ciljevi ovakvih pokrata imaju smisla Doneti akcioni planovi su sa nagoveštajima
mogućih projekata sa alokocijom sredstava (Crna Gora i Srbija) međutim ceo process
donošenja strategija pametne specijalizacije i strategije kao njihovi rezultati ostaće na
nivou vežbe za pripremu ulaska u EU ukoliko ne budu obezbeđena sredstava za
realizaciju strategijama predviđenih aktivnosti mera i programa
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
72
Iako su joj bila na raspolaganju značajna sredstva Hrvatska nije dosledno
koristila planirana sredstva iz kohezionih fondova EU namenja razvojnim projektima
definisanim u S3 pa je u 2019 godini dostigla je procenat iskorišćenositi od samo
29 u globalu To bi moglo biti indikativno ndash ukazuje na još uvek značajnu
neprilagođenost svih stejkholdera i nedovoljno izgrađene veze između delova sistema
Kako omogućiti da proces transfera znanja i tehnologija i međusobna saradnja
i dijalog svih stejkholdera postane trajan proces
Autorima rada kao i javnosti u državi ostaje nada da će usvojena strategija pametne
specijalizacije Srbije ipak biti pokretač razvojnih projekata i aktivnosti koje će kroz
transformaciju sektora imati za cilj povećanje bruto domaćeg proizvoda i standarda
stanovništva Da li će se i kada dijalog uspostaviti kao stalna aktivnost neophodna za
uspostavljanje odgovornog istraživanja i inovacija u Srbiji ostaje i dalje nepoznanica
Za sada ostaju dva najznačajnija nasleđena i jedan potencijalni problem 1
Nedostatak finansijskih sredstava za sprovođenje aktivnosti predviđenih strategijom
2 I ukoliko se neka vrsta budžeta usmeri na sprovođenje aktivnosti ndash i dalje su
prisutne slabe veze između sektora IR i privrede kao posledica nasleđenih a
nerestrukturiranih struktura unutar NIS 3 Postizanje kontinuiteta u sprovođenju i
inoviranju S3 zbog poteškoća u uspostavljanju participacije i dijaloga između svih
stejkholdera
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete
nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije
Literatura
[1] Bogdanov N Babović M (2014) Radna snaga i aktivnosti poljoprivrednih
gazdinstava Popis poljoprivrede 2012 Poljoprivreda u Republici Srbiji
Republički zavod za statistiku Beograd 2014 [2] Crna Gora Ministarstvo nauke (2019) Strategija pametne specijalizacije Crne
Gore 2019-2024
[3] Crna Gora Ministarstvo nauke (2018) Održiva poljoprivreda i lanac vrijednosti
hrane Rezultati procesa preduzetnic kog otkrivanja Pripremili S3 tim sa
ekspertima Marjanom Majerič i Alešom Pevc TPLJ Jul avgust i septembar 2018
[4] European Commission (2010) Regional Policy Contributing to Smart Growth in
Europe 2020 COM (2010) 553 final
[5] European Commission (2011) Europe 2020 Flagship Initiative Innovation Union
SEC(2010) 1161 Communication from the Commission to the European
Parliament the Council the European Economic and Social Committee and the
Committee of the Regions European Union 2011
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
73
[6] European Commission (2012) Communication from the Commission to the
European Parliament the Council the European Economic and Social Committee
and the Committee of the Regions A European strategy for Key Enabling
Technologies - A bridge to growth and jobs Brussels 2662012 COM(2012)
341 final
[7] European Commission Smart Specialization Platform (S3)
httpss3platformjrceceuropaeuagri-food Agri-Food thematic platform
[8] European Commission (2014) An introduction to EU Cohesion Policy 2014shy2020
httpseceuropaeuregional_policysourcesdocgenerinformatbasicbasic_2014_
enpdf
[9] European Commission (2015) Factsheet on the Rural Development Programme
2014-2020 of Croatia httpseceuropaeuinfositesinfofilesfood-farming-
fisherieskey_policiesdocumentsrdp-factsheet-croatia_enpdf
[10] European Commission (2017a) Communication from the Commission to the
European Parliament the Council the European Economic and Social Committee
and the Committee of the Regions Strengthening Innovation in Europes Regions
Strategies for resilient inclusive and sustainable growth SWD(2017) 264 final
httpseceuropaeuregional_policysourcesdocoffic2014com_2017_376_2_en
[11] European Commission (2017b) Eurostat Statistics on rural areas in the EU
httpseceuropaeueurostatstatisticsexplainedindexphpStatistics_on_rural_area
s_in_the_EU
[12] ECEurostat(2019)Performance of agricultural sector
httpseceuropaeueurostatstatistics-explainedindexphpPerformance
_of_the_agricultural_sector
[13] European Commission Eurostat (2018) Farmers and the agricultural labour
force ndash statistics httpseceuropaeueurostatstatistics-explained
indexphpFarmers_and_
the_agricultural_labour_force_-_statistics
[14] FAO (2014) SAFA Sustainability assessment of food and agriculture
systems Guidelines version 30 FAO Rome 2014 E-ISBN 978-92-5-108486-1
httpwwwfaoorg3a-i3957epdf
[15] Foray D (2019) In response to lsquoSix critical questions about smart
spezialisationrsquo European Planning Studies
DOI1010800965431320191664037
httpsdoiorg1010800965431320191664037
[16] Foray D (2015) Smart specialisation Opportunities and challenges for
regional innovation policyAbingdon Routledge Regional Studies Association
[17] Franić R Jurišić Ž Gelo R (2014) Food production and rural
development ndashCroatian perspective within the European context Agroeconomia
Croatica 42014 (1) 16-24
[18] Hase R H Šnajder Vajgelt K (2005) bdquoLeksikon socijalne tržišne privredeldquo
Ekonomska politika od A-Š Fondacija Konrad Adenauer Beograd 2005
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
74
[19] Hassink Robert Gong Huiwen European Planning Studies Oct2019 Vol
27 Issue 10 p2049-2065 17p DOI 1010800965431320191650898Six critical
questions about smart specialization
[20] Kroll H Schnabl E Horvat Dj (2017) Mapping of economic innovative
and scientific potential in Serbia Fraunhofer ISI November 2017 Together with
the Analytical Team of the Inter-ministerial Working Group for Smart
Specialisation of the Republic of Serbia
[21] Kutlača Đ Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
Prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin ndash Centar za istraživanje
razvoja nauke i tehnologije ISBN 979-86-82183-14-3
httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201212NIS2-P1-colorpdf
[22] McCann Phili Ortega-Argileacutes Raquel (2016) The early experience of smart
specialization implementation in EU cohesion policy European Planning Studies
248 1407-1427 DOI 1010800965431320161166177
[23] Miles I (2010) The development of technology foresight A review
Technological Forecasting amp Social Change 77 (2010) pp 1448-1456
[24] Semenčenko D Kutlača Đ (2018) Shaping National Innovation System in
Small Transitional Economy ndash Case of Serbia Institut Mihajlo Pupin Beograd
2018 ISBN 979-86-82183-16-7 httpwwwpupinrscirntwp-
contentuploads201805Shaping-National-Innovation-System-in-Serbia-ffpdf
[25] Semenčenko D Kutlača Đ Živković L (2017) Proces preduzetničkog
otkrivanja za buduće regionalne razvojne prioritete Tematski zbornik radova
ldquoTehnologija kultura i razvoj 24rdquo Beograd 2017 httpwwwpupinrscirntwp-
contentuploads201802tkr24-zbornik-fpdf
[26] Strategija pametne specijalizacije Republike Hrvatske za razdoblje od 2016
do 2020 godine i akcijski plan za provedbu strategije pametne specijalizacije
Republike Hrvatske za razdoblje od 2016 do 2017 godine Zagreb 2016
[27] Vlada RS (2020) Strategija pametne specijalizacije u Republici Srbiji za
period od 2020 do 2027 godine Službeni glasnik RS br 3018 odluka Vlade
05 Broj 153-18512020-1 27 februara 2020 godine
[28] World Bank Group (2018) Exploring the Potential of Agriculture in the
Western Balkans A Regional Report September 2018
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
75
Lazar Živković MSc15 Dr Dijana Štrbac16 Prof dr Đuro Kutlača17
NAUČNOTEHNOLOŠKE I INOVACIONE POLITIKE ANALIZA
STANJA U SRBIJI
Apstrakt Naučnotehnološke i inovacione (NTI) politike su prepoznate od
strane razvijenijih zemalja kao najvažniji faktor uspostavljanja društva zasnovanog na
znanju Sa druge strane i zemlje u razvoju sve više prepoznaju nauku tehnologije i
inovacija kao važan činilac održivog razvoja U prvom delu rada je predstavljen
teorijski okvir evolucija i teorijska klasifikacija instrumenata NTI politike U drugom
delu rada je prikazana analiza instrumenata NTI politike u kojoj se daje odgovor na
pitanje da li postojeći set instrumenata rešava ključne izazove nacionalnog
inovacionog sistema Republike Srbije Opšti zaključak rada je da iako postoji
evidentan napredak u ovoj oblasti instrumenti NTI politike ne rešavaju najvažnije
izazove nacionalnog inovacionog sistema Republike Srbije u dovoljnoj meri U
strukturi identifikovanih instrumeanta NTI politike dominiraju instrumenti na strani
ponude što predstavlja pokazatelj nedovoljnog obuhvata instrumenata inovacione
politike
Ključne reči nauka tehnologija i inovacije (NTI) NTI politika instrumenti
NTI politike nacionalni inovacioni sistem (NIS)
SCIENCE TECHNOLOGY AND INNOVATION POLICY ANALYSIS
OF THE SITUATION IN SERBIA
Abstract Science technology and innovation (STI) policies are recognized
by the developed countries as the most important factor in establishing a knowledge-
based society On the other hand developing countries are also increasingly
recognizing science technology and innovation as an important factor of sustainable
development The first part of the paper presents the theoretical framework evolution
and theoretical classification of STI policy instruments The second part of the paper
presents an analysis of STI policy instruments and provides an answer to the question
of whether the existing set of STI policy instruments address the key challenges of the
national innovation system of the Republic of Serbia The general conclusion of the
paper is that although there is evident progress in this area the instruments of STI
policy do not resolve the most important challenges of the national innovation system
in the Republic of Serbia to a sufficient extent The structure of identified STI policy
15 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin lazarzivkovicpupinrs 16 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin dijanastrbacpupinrs 17 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin djurokutlacapupinrs
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
76
instruments is dominated by the supply-side instruments which is an indicator of
insufficient coverage of innovation policy instruments
Key words science technology and innovation (STI) STI policy STI policy
instruments national innovation system (NIS)
1 Uvod
Da bi jedna država postala društvo zasnovano na znanju potrebno je
akumulirati visok nivo znanja kao i uspostaviti sistem transfera znanja u nove
proizvode tehnologije procese i usluge Nauka tehnologija i inovacije predstavljaju
jedan od ključnih faktora konkurentnosti i održivog razvoja U razvijenim državama
Zapadne Evrope Sjedinjenih Američkih Država i Japana značajna finansijska sredstva
se ulažu u istraživanje tehnološki razvoj inovativnu delatnost i ljudske resurse
Dakle savremena društva su odavno prepoznala nauku tehnologiju inovacije i
obrazovanje kao dinamičke faktore ukupnog ekonomskog razvoja
Uticaj naučnih istraživanja tehnološkog razvoja i inovacija na ekonomski i
društveni razvoj počinje da dobija na značaju nakon završetka Drugog svetskog rata
Međutim priroda uticaja inovacionih procesa i sistema se menjala i dobijala različit
kontekst tokom vremena Inovaciona politika naročito dobija na značaju 70-ih godina
prošlog veka nakon perioda usporenog ekonomskog rasta [1] Takvo stanje je značajan
broj ekonomista i istraživača povezivalo sa nedostatkom sposobnosti i kapaciteta za
iskorišćavanje tehnoloških mogućnosti što je u prvi plan izbacilo inovacionu politiku
kao važan faktor ekonomskog rasta i međunarodne konkurentnosti [1] Neuspele
tržišno-orijentisane reforme nedovoljan doprinos stranih direktnih investicija
ekonomskom rastu kao i praćenje posledica globalne ekonomske krize 2008-2009
godine koja je pokazala da tržište samo po sebi ne dovodi do dugoročnog
ekonomskog rasta uticale su na povećanje značaja naučnotehnoloških i inovacionih
politika u cilju povećanja produktivnosti i održivog ekonomskog rasta [2]
Analizirajući inovacione politike Smic i Kulman [3] su identifikovali
nekoliko trendova Prema njima prvi trend karakteriše linearni model nauke
tehnologije i inovacija koji je bio preovlađujuća perspektiva dugi niz godina Drugi
trend karakteriše uticaj sistemske perspektive i tvrdnji da organizacije ne inoviraju
izolovano već u kontekstu sistema Značajan doprinos drugom trendu inovacionih
politika su dali autori koji su zastupali teorijski koncept nacionalnih inovacionih
sistema [4] [5] [6] Treći trend karakteriše neizvesnost i potreba za učenjem
Neizvesnost je svojstvena inovacijama iz nekoliko razloga Prvo s obzirom da su
inovacije delo lјudi one se nikada ne mogu predvideti Sistemska perspektiva ukazuje
na to da su mnogi akteri iz različitih perspektiva uklјučeni u inovativne procese što
implicira da je inovacija složen proces i da akteri uklјučeni u inovacione procese ne
poseduju savršene informacije i moraju funkcionisati u uslovima ograničene
racionalnosti [3]
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
77
Glavni predmet istraživanju ovog rada je naučnotehnološka i inovaciona
(NTI) politika Republike Srbije sa fokusom na mapiranje ključnih instrumenata ove
politike kao i uticaja koji NTI politika ima na rešavanje najvažnijih izazova
nacionalnog inovacionog sistema (NIS) Republike Srbije
U sledećem poglavlju je dat teorijski okvir i ključni aspekti NTI politika sa
posebnim osvrtom na razlike i sličnosti između naučne tehnološke i inovacione
politike Imajući u vidu da NTI politika pokriva širok opseg inicijativa akcija i
instrumenata u trećem poglavlju su sumirani najvažniji instrumenti NTI politike U
četvrtom poglavlju je prikazana analiza najvažnijih instrumenataa NTI politike
Republike Srbije i ograničavajući faktori ove politike Poslednje poglavlje sumira
najvažnije zaključke istraživanja
2 Naučnotehnološke i inovacione politike
Postoji širok spektar politika koje nadležna ministarstva primenjuju u cilju
jačanja ekonomskih sistema kao što su trgovinske politike politike javnih investicija
mere podrške malim i srednjim preduzećima mere u oblasti obrazovanja i obuka
regionalnog razvoja naučnotehnološke i inovacione politike i dr
Iako hronološki pregled razvoja NTI politika pokazuje da su politike naučnog
i tehnološkog razvoja bile u fokusu pre inovacionih politika često se u teoriji i praksi
NTI politike posmatraju u jednoj celini Međutim važno je razlikovati najvažnije
elemente svake politike pojedinačno predstavljene u Tabeli 1 U nastavku ove sekcije
biće predstavljene najvažnije karatkeristike naučne tehnološke i inovacione politike
Prema [1] naučna politika kao koncept dobija na značaju nakon Drugog
svetskog rata kao rezultat pionirskog rada Bernala (1939) i Buša (1945) Bernal je
istraživao uticaj ulaganja u istraživanje i razvoj (IR) na privredni rast u Engleskoj i
snažno lobirao za dramatično povećanje ulaganja u IR u cilju stimulisanja
ekonomskog rasta Buš je u svom izveštaju bdquoScience The Endless Frontierldquo govorio
o uzročnim vezama između nauke (osnovnih istraživanja) i društveno-ekonomskog
napretka u SAD Poput Bernala i Bušov izveštaj snažno je naglasio potencijalni
ekonomski uticaj investicija u nauku Naučne politike su orijentisane ka stvaranju
naučnog znanja i podršci naučnom radu istraživača u okviru univerziteta istraživačkih
i tehnoloških instituta i istraživačkih i razvojnih laboratorija Fokus naučne politike je
usmeren na unutrašnju regulaciju ovih delova sistema i na povezivanje ovih institucija
sa okruženjem Neki od najčešće korišćenih instrumenata naučne politike
podrazumevaju definisanje okvira za finansiranje javnih istraživačkih institucija i
univerziteta subvencije poreske olakšice za poslovni sektor osnaživanje
institucionalnih mehanizama za povezivanje istraživačkih rezultata i korisnika
istraživanja uspostavljanje okvira za zaštitu intelektualne svojine na univerzitetima i
drugo
Tehnološke politike su usmerene na tehnološki razvoj komercijalizaciju
tehnološkog znanja i specifične sektore Lundval i Boras [1] ukazuju na to da je
potrebno praviti razliku u implementaciji tehnološke politike između razvijenih
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
78
zemalja u odnosu na zemlje u razvoju U bogatijim zemljama fokus tehnološke
politike je na uspostvljanju kapaciteta za prozvodnju i lansiranje najnovijih naučno-
zasnovanih tehnologija Zemlje u razvoju fokus tehnološke politike stavljaju na
uspostavljanje kapaciteta za apsorpciju i upotrebu postojećih tehnologija Kao i na
primeru naučnih politika tehnološke politike su orijentisane ka univerzitetima
istraživačkim i tehnološkim institutima i istraživačkim i razvojnim laboratorijama ali
fokus mera politike se pomera sa univerziteta ka inženjeringu i od interne organizacije
univerziteta ka njihovom odnosu sa industrijom Tehnološka politika često uključuje i
komercijalizaciju tehnologija čiji je opseg više pokriven inovacionom politikom
Postoji širok spektar instrumenata tehnološke politike a neke od najčešće korišćenih u
praksi su javne nabavke direktni ekonomski podsticaji kao što su subvencije i
poreske olakšice za firme usmerena podrška ka naučnim oblastima koje proizvode
najnovije tehnologije i dr Pored navedenih skup instrumenata koji se koriste može
biti kombinacija ekonomskih podsticaja specifičnih za sektor ili tehnologiju u
kombinaciji sa protekcionističkom trgovinskom politikom
Inovaciona politika za razliku od naučne i tehnološke mnogo veći naglasak
stavlja na institucije sistema Tehnološke politike su usredsređene na razvoj i
komercijalizaciju tehnološkog znanja koje je obično specifično za određeni sektor
dok su inovacione politike orijentisane na promociju inovacionih procesa
komercijalizaciju i difuziju [1] Za razliku od naučne i tehnološke politike fokus
inovacione politike se pomera sa univerziteta i tehnoloških sektora ka svim delovima
privrede koji imaju uticaj na inovacione procese Najčešće korišćeni instrumenti
inovacione politike uključuju regulativu u oblasti intelektualne svojine pristup tržištu
rizičnog kapitala i dr
Međutim treba imati u vidu da u realnom svetu različite pristupe politikama
instrumente i aktere koji su uključeni u proces kreiranje i implementaciju politika u
nauci tehnologiji i inovacijama nije uvek jednostavno svrstati u jednu ili drugu
kategoriju Kao što je rečeno naučna i tehnološka politika imaju izvesne sličnosti i
preklapanja dok inovaciona politika ide korak dalje donoseći još širi skup
instrumenata politike koji obuhvata prethodne dve Efikasna inovaciona politika čiji je
cilj podsticanje tehnoloških inovacija pored instrumenata naučnotehnološke politike
mora da uključi i druge instrumente politike kao što su regulisanje tržišta
oporezivanje razvoj infrastrukture i dr [7]
Tabela 1 Veza između naučne tehnološke i inovacione politike Inovaciona politika
Fokus Inovativne performanse privrede
Instrumenti Horizontalni instrumenti politike kombinujući efekte bdquoštapa šargarepe i
besedeldquo
Unapređenje individualnih veština i sposobnosti učenja (kroz opšti obrazovni
sistem i obuku)
Pobolјšanje organizacionih performansi i učenja (ISO 9000 standardi
kontrola kvaliteta itd)
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
79
Pobolјšanje pristupa informacijama informaciono društvo
Propisi o zaštiti životne sredine
Regulativa u oblasti bioetike
Privredno pravo
Propisi o zaštiti konkurencije
Zaštita potrošača
Tehnološka politika
Fokus Komercijalizacija sektorskih
tehnologija i unapređenje tehničkih znanja
Instrumenti
Javne nabavke
Javna podrška strateškim sektorima
Povezivanje i saradnja nauke i
privrede
Obuka radne snage i usavršavanje
tehničkih veština
Standardizacija
Predviđanje tehnologije
Benčmarking industrijskih sektora
Naučna politika
Fokus Stvaranje naučnog znanja
Instrumenti
Javna sredstva za
istraživanje dodeljena na
konkursu
Javne istraživačke institucije
(laboratorije univerziteti
istraživački centri )
Poreski podsticaji firmama
Visoko obrazovanje
Prava intelektualne svojine
Izvor [1]
Postoje i drugi pristupi proučavanju naučnotehnoloških i inovacionih politika
Prema [8] NTI politike se mogu svrstati u dve grupe politike na strani ponude i
politike na strani tražnje NTI politike na strani ponude uključuju finansijsku i uslužnu
podršku kao što su poreski podsticaji podrška javnim istraživanjima obuka i
mobilnosti osoblja tehnička pomoć malim i srednjim preduzećima grantovi za
industrijska istraživanja razmena znanja i formiranje istraživačkih tehnoloških i
inovacionih mreža NTI politike na strani tražnje uključuju regulativu javne nabavke i
podršku privatnoj tražnji
Pojedini autori razlikuju linearne i nelinearne NTI politike [9] Linearne
politike karakteriše snažna i aktivna uloga vlade kroz definisanje inovacionih
prioriteta i pružanje direktne podrške NTI aktivnostima Linearne politike su
usredsređene na rešavanje tržišnih neuspeha stoga im je prioritet ispravljanje
informacionih asimetrija Nelinearne politike nisu isključivo zasnovane ni na privatnoj
tehnološkoj tražnji ni na javnoj ponudi tehnologije Za njih je karakteristično usvajanje
sistemskog pristupa inovacionim procesima Interakcija među akterima inovacionih
sistema određuje tehnološku strategiju koju treba usvojiti Vlade igraju ključnu ulogu
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
80
u koordinaciji i artikulisanju strategije sistema zajedno sa preduzećima i akademskim
sektorom
21 Evolucija inovacionih politika
Evropska unija ima razvijen sistem kreiranja i implementacije inovacione
politike Pri tome inovacionu politiku označava kao bdquoskup političkih akcija kojima se
povećava kvantitet i efikasnost inovacionih aktivnosti koje se odnose na kreiranje
prilagođavanje ili usvajanje novih ili unapređenih proizvoda procesa ili uslugaldquo [10]
Otuda istraživanje i inovacije se stavlјaju u širi kontekst povećanja produktivnosti
preduzeća a time i konkurentnosti država članica
Inovaciona politika Evropske unije imala je dinamičan razvoj u poslednjih 50
godina Pristupi i metodi u upravljanju inovacionim politikama Evropske unije su se
značajno menjali tokom vremena Kulman [11] je identifikovao četiri faze inovacione
politike u periodu od početka 70-tih godina prošlog vega do početka XXI veka koja su
detaljno sumirane u radu [12]
I Prvu fazu u 70-tim godinama XX veka karakteriše stimulacija IR
aktivnosti kao osnovni cilj i glavni prioritet inovacione politike Finansiranje
predstavlja glavni pristup a subvencije za IR su glavni instrument inovacione politike
kako u državama članicama tako i na nivou Evropske unije kao zajednice
II Drugu fazu u 80-im godinama XX veka karakteriše transfer znanja iili
tehnološke kompetentnosti kao prioritet i osnovni cilj a naučnoistraživačke aktivnosti
kao sadržaj inovacione politike Difuzija znanja i tehnologija je glavni instrument
inovacione politike EU u ovoj fazi
III Treću fazu u 80-tim godinama XX veka karakteriše podrška pokretanju
biznisa kao osnovni cilj inovacione politike Društvene nauke formalno i tacitno
znanje su prioriteti i sadržaj inovacione politike Menadžment je glavni instrument
inovacione politike EU
IV Četvrta faza započeta je krajem 90-ih godina XX veka a glavna
karakteristika inovacione politike je olakšavanje promena kao prioritet inovacione
politike EU Sadržaj inovacione politike čine naučne oblasti formalno i tacitno znanje
kao i obezbeđivanje strateških informacija neophodnih kako za tekuće inovacione
aktivnosti tako i za planiranje budućih Sistemski instrumenti su glavni instrumenti
inovacione politike npr podržavaju se i reorganizuju inovacione mreže
obezbeđivanjem inicijativa za organizacione promene i za realizaciju aktivnosti
predviđanja naučnotehnološkog razvoja
Nadovezuući se na prethodnu klasifikaciju inovacionih politika Evropske
Unije autori ovog rada su identifikovali i petu fazu inovacionih politika Evropske
unije koja ima sledeće karakteristike
V Peta faza inovacione politike je započeta krajem prve decenije 21 veka i
zasniva se na principu bdquopametne specijalizacijeldquo tj na identifikaciji nacionalnih ili
regionalnih prioriteta u cilju kreiranja komparativne prednosti kroz povezivanje
istraživačkih i inovacionih snaga sa potrebama privrede Osnovna logika koja stoji iza
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
81
koncepta pametne specijalizacije kao nove paradigme u upravljanju inovacionom
politikom je da koncentrisanjem resursa znanja i povezivanjem sa ograničenim
brojem prioritetnih ekonomskih aktivnosti zemlje i regioni mogu postati i ostati
konkurentni u globalnoj ekonomiji Ova vrsta specijalizacije omogućava regionima da
iskoriste prednost razmera obima i prelivanja u proizvodnji i upotrebi znanja koji su
važni pokretači produktivnosti [13] Dominik Foray [14] je obrazložio dva argumenta
koja podržavaju logiku specijalizacije Prvi argument zasniva se na važnosti dostizanje
kritične mase u oblastima istraživanja i razvoja koji je pogotovo važan za male i
nedovoljno razvijene zemlje Malim zemljama je teže da stvore kritičnu masu u
istraživanju i razvoju u svim oblastima i zbog toga moraju da skoncetrišu svoje resurse
u mali broj oblasti u kojima mogu da stvore efekte kritične mase Uska specijalizacija
omogućava dostizanje kritične mase kako bi se realizovao inovacioni potencijal (akteri
neće biti razdeljeni na mnogo oblasti) Nove oblasti specijalizacije ukoliko su
pametno izabrane imaće mnogo pozitivnih efekata poboljšanje performansi iz
dotičnih sektora izgradnja sposobnosti i proširenje baze znanja ka novim oblastima
istraživanja i razvoja i inovacija i stvaranje efekata prelivanja znanja u povezanim
domenima ekonomije Drugi argument bazira se na obrazloženju političke
izvodljivosti Strategija pametne specijalizacije je kompleksna strategija koja se bavi
specifičnim i složenim aktivnostima u nekoliko oblasti Samim tim jasno je da
državne institucije koje su nadležne za implementaciju uglavnom nemaju kapaciteta
da podrže sve specifične mere i infrastrukturne potrebe Strategije i odgovore na sve
potencijalne specifičnosti i potrebe pametne specijalizacije Zbog toga opet postoji
potreba izbora i specijalizacije u nekoliko konkretnih oblasti kako bi se omogućila
lakša implementacija [14]
3 Instrumenti NTI politike
Instrumenti politike su oslonac svake politike Izbor instrumenata predstavlja
proces formulisanja NTI politike dok instrumenti predstavljaju ogledalo primene te
politike [15] U teoriji i praksi postoji mnoštvo različitih instrumenata NTI politike
svrstanih u različite klasifikacije u zavisnosti od područja primene Bemelmans-Videc
i dr [16] su sve instrumente NTI politike svrstali u tri opšte klasifikacije regulativni
instrumenti (bdquoštapldquo) subvencije (bdquošargarepaldquo) i informativne kampanje (bdquobesedaldquo)
Rotvel i Zegveld [17] takođe klasifikuju instrumente NTI politike u tri tipa
instrumenti na strani ponude instrumenti na strani tražnje i zaštitni instrumenti Prema
Rotvelu i Zegveldu instrumenti NTI politike na strani tražnje dopunjuju instrumente
na strani ponude stoga bi trebalo uspostaviti održavati i razvijati efikasne veze
između njih Instrumenti NTI politike na strani ponude se odnosi na finansijsku
tehnološku kadrovsku i infrastrukturnu podršku poslovnom sektoru radi stimulisanja
inovacionih aktivnosti najčešće kroz direktno finansiranje troškova IR zatim
beskamatnim kreditiranjem politikom ubrzane amortizacije poboljšanjem uslova
kreditiranja i dr Instrumenti NTI politike na strani tražnje se odnose na ogromne
državne kupovine novih domaćih proizvoda u inicijalnoj fazi nastanka tzv sistem
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
82
garantovanih kupovina i javnih nabavki Instrumenti zaštite uključuju carine za
ograničenje uvoza određenih proizvoda poreske olakšice i subvencije za brže
ovladavanje novim tehnologijama i dr Isak i Radosevic [18] instrumente NTI politike grupišu u sledećih 5 kategorija
(i podkategorija) (1) Upravljanje i horizontalne politike (2A) Istraživačke
organizacije (2B) Saradnja u oblasti IR i transfer tehnologije (2C) Podrška IR
aktivnostima u poslovnom sektoru (3) Razvoj ljudskih resursa (4) Podrška
inovacionim aktivnostima u poslovnom sektoru i (5) Tržište i inovaciona kultura
Prva grupa instrumenata podrazumeva instrumente podrške kreiranju politika
analiza podataka i davanje preporuka dugoročni istraživački programi podrška
finansiranju i dr
Instrumenti u okviru kategorije istraživačke organizacije pokrivaju mere
podrške izvrsnosti relevantnosti i upravljanju u oblasti istraživanja koje ciljaju četiri
vrste institucija univerzitete javne istraživačke organizacije istraživačke i tehnološke
organizacije i istraživačku infrastrukturu
Saradnja u oblasti IR i transfer tehnologije uključuje instrumente finansiranja i
obuka centara za transfer tehnologije podršku strukturama za komercijalizaciju
istraživanja mere usmerene ka unapređenju sistema zaštite intelektualne svojine mere
za poboljšanje IR saradnje između javnih institucija privrede akademije i neprofitnog
sektora
Podrška IR aktivnostima u poslovnom sektoru uključuje direktne mere državne
pomoći IR aktivnostima sve oblike direktnog finansiranja (grantovi zajmovi)
preduzećima koja se bave industrijskim istraživanjem razvojem proizvoda izradom
prototipa i sl
Razvoj ljudskih resursa podrazumeva podršku obrazovanju u oblasti nauke
mere za podizanje interesa mladih za nauku i tehnologiju i usmeravanja fokusa
osnovnog i srednjeg obrazovanja ka nauci i tehnologiji odnos između nastave i
istraživanja stimulsanje doktora nauka istraživačkog osoblja razvoja karijere razvoja
veština i zapošljavanje
Podrška inovacionim aktivnostima u poslovnom sektoru podrazumeva
instrumente podrške sektorskim inovacionim programima inovacijama u uslugama
preduzetničkim inovacijama upravljanju inovacijama i savetodavnim uslugama
organizacionim inovacijama uključujući e-poslovanje nove oblike organizacije rada
podršku novoosnovanim preduzećima
Tržište i inovaciona kultura podrazumeva mere za podršku kulturi inoviranja
kao što je podrška stvaranju povoljne klime za inovacije ili nagrađivanje uspostavljanje
novih tržišta mere za podizanje svesti i pružanje opštih informacija o intelektualnoj
svojini
Pored prethodno navedenih klasifikacija instrumenata NTI politike Smic i
Kulman [19] su analizirali instrumente inovacione politike Evropske unije svrstavajući
ih u sledeće četiri kategorije finansijski sistemski upravljački i instumenti fokusirani
na difuziju Pregled konkretnih instrumenata za svaku kategoriju dat je u Tabeli 2
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
83
Tabela 2 Instrumenti inovacione politike Evropske unije
Cilj instrumenta Vrsta instrumenta
Finsansiranje
Fondovi za finansiranje istraživanja i inovacija
Poreske olakšice
Podrška istraživanju i razvoju u kompanijama
Osnivanje kompanija zasnovanih na novim tehnologijama
Difuzija
Mobilnost
Apsorpcija tehnologija od strane MSP
Upravljanje
Mobilnost
Inovacije i menadžment
Osnivanje kompanija zasnovanih na novim tehnologijama
Apsorpcija tehnologija od strane MSP
Strategija vizija istraživanja i razvoja
Sistemski uticaj
Dinamički
Podizanje javne svesti
Promocija klastera i saradnje u oblasti inovacija
Saradnja između istraživačkog obrazovnog i poslovnog
sektora
Statički (infrastruktura)
Organi javne vlasti
Konkurencija
Zaštita prava intelektualne svojine
Pojednostavlјivanje administracije
Pravno i regulatorno okruženje
Obrazovanje i obuke
Izvor Prilagođeno na osnovu [19]
4 Analiza instrumenata NTI politike u Republici Srbiji
Prema zakonu o inovacionoj delatnosti18 Ministarstvo nadležno za
naučnoistraživačku delatnost i tehnološki razvoj odgovorno je za utvrđivanje i
realizaciju inovacione politike podsticanje tehnopreduzetništva transfera znanja i
tehnologija u privredu razvoj i unapređenje inovacionog sistema u Republici Srbiji i
propise u oblasti zaštite i prometa prava intelektualne svojine Ovaj zakon dalje definiše
da nadležno ministarstvo sarađuje sa drugim ministarstvima sa ciljem podsticanja
18 Zakon o inovacionoj delatnosti (Sl glasnik RS br 1102005 182010 i 552013)
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
84
razvoja ukupnih inovacionih kapaciteta u Republici Srbiji predlaže Vladi politiku u
oblasti inovacione delatnosti i programe inovacione delatnosti prati realizaciju
postojećih aktivnosti u inovacionoj delatnosti i predlaže programe u skladu sa
razvojnim potencijalom Republike Srbije donosi akt o načinu realizacije i finansiranja
programa inovacione delatnosti u skladu sa razvojnim potencijalom Republike Srbije
akt o uslovima konkurisanja kriterijumima za izbor realizatora i uslovima pod kojima se
programi inovacione delatnosti realizuju i finansiraju vrši raspodelu sredstva budžeta
Republike Srbije za njihovo finansiranje i kontroliše njihovo namensko korišćenje u
skladu sa ovim zakonom realizuje javne pozive za finansiranje inovacione delatnosti u
skladu sa zakonom ostvaruje međunarodnu saradnju i stara se o uključivanju nosilaca
inovacione delatnosti u evropski i međunarodni inovacioni prostor u skladu sa zakonom
i podnosi Vladi najmanje jednom godišnje izveštaj o stanju i rezultatima inovacione
delatnosti u Republici Srbiji
Prema ovom zakonu Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja je
nadležno za inovacionu delatnost i u skladu sa tim vrši raspodelu sredstava iz budžeta
Republike Srbije za finansiranje programa i realizuje javne pozive za finansiranje
inovacione delatnosti Međutim da bi se osigurao bolji obuhvat instrumeanta NTI
politike analizom u ovom radu će biti obuhvaćeni i instrumenti politike Ministarstva
privede koje je uglavnom zaduženo za industrijsku politiku
41 Metodologija istraživanja
Metodološki pristup primenjen u radu se sastoji iz dva dela
identifikacija postojećih instrumenata politike u oblasti nauke tehnologije i
inovacija
analiza identifikovanih instrumenata NTI politike u odnosu na najvažnije
izazove nacionalnog inovacionog sistema Republilke Srbije
Pregledom relevantne nacionalne pravne regulative uzimajući u obzir svrhu i
predmet istraživanja prilikom identifikovanja instrumenata i programa za sprovođenje
naučnotehnološke i inovacione politike pošlo se od sledećih strateških dokumenata
1 Strategija naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije za period od 2016
do 2020 godine ndash Istraživanja za inovacije
2 Strategija pametne specijalizacije Republike Srbije za period 2020-2027 godine
3 Strategija industrijske politike Republike Srbije od 2021 do 2030 godine
Identifikacija i grupisanje identifikovanih instrumenata NTI politike je izvršena
u odnosu na klasifikaciju instrumenata inovacione politike date u radu [18]
Upravljanje i horizontalne politike
Istraživačke organizacije
Saradnja u oblasti IR i transfer tehnologije
Podrška IR aktivnostima u poslovnom sektoru
Razvoj ljudskih resursa
Podrška inovacionim aktivnostima u poslovnom sektoru
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
85
Tržište i inovaciona kultura
Prema ovoj klasifikaciji identifikovani su instrumenti NTI politike koji se
primenjuju od strane Ministarstva prosvete nauke i tehnološkog razvoja i Ministarstva
privrede
U drugom delu istraživanja identifikovani instrumenti NTI politike su
analizirani u odnosu na izazove nacionalnog inovacionog sistema Republike Srbije koji
su definisali Kutlača i Semenčenko [20]
Prisutan linearni model upravljanja u IR i inovacionim sistemu Srbije
Odsustvo koordiniranog upravljanja finansiranjem NIS u Srbiji između
ministarstava i agencija nadležnih za finansiranje nauke i inovacija
Nedovoljna ulaganja privatnog sektora u IR
Nerazvijena infrastruktura za inovativno preduzetništvo i nedostatak kulture za
tehnološko preduzetništvo u sektoru visokog obrazovanja i javnog
naučnoistraživačkog i IR sistema
Nedostatak kulture i prakse evaluacije u IR i inovacionom sistemu
Nedostatak kapaciteta za IR i inovacije u privatnom sektoru
Nedovoljno alociranje finansijskih sredstava za inovacione aktivnosti ukupno i po
pojedinačnim inovacionim projektima
Nedostatak tražnje za IR aktivnostima kao i nedostatak mera inovacione politike
prisutnih u državama sa razvijenim NIS
Zastarela naučnoistraživačka i IR infrastruktura
Mobilnost istraživača prisutna je uglavnom u obliku brain-drain napuštanja
države iili delatnosti
Skromno učešće IR i inovativnih poslovnih organizacija u programima koje
finansira EU
Mali broj patenata koje su registrovale naučnoistraživačke i IR organizacije
Pregledom postojećih instrumenata NTI politike cilj je analizirati njihov efekat
na identifikovane izazove NIS i dobiti odgovor na istraživačko pitanje Da li je postojeći
set instrumenata NTI politike dizajniran na način da rešava ključne izazove nacionalnog
inovacionog sistema Republike Srbije
42 Rezultati i diskusija
Najvažnije institucije za implementaciju NTI politike u Republici Srbiji su
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja (MPNTR) Ministarstvo privrede
Fond za inovacionu delatnost Fond za nauku Centar za promociju nauke Razvojna
agencija Srbije i Privredna komora Srbije
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja je nadležno za instrumente
politike koji se odnose na finansiranje programa za razvoj naučnoistraživačkih kadrova
uspostavljanje naučnotehnološke infrastrukture i realiziju programa podrske inovativnim
projektima kroz javne pozive Pored toga MPNTR je osnivač tri institucije koje imaju
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
86
krucijalnu ulogu u naučnotehnološkoj i inovacionoj politici Fond za inovacionu
delatnost Fond za nauku i Centar za promociju nauke
Fond za inovacionu delatnost je osnovan Zakonom o inovacionoj delatnosti sa
cilјem podsticanja inovativnosti i obezbeđivanja sredstava za finansiranje inovacione
delatnosti Fond obavlјa poslove u vezi sa finansiranjem pripreme realizacije i razvoja
programa projekata i drugih aktivnosti u oblasti sprovođenja inovacione politike
Republike Srbije Neki od ključnih instrumenata podrške Fonda uključuju sledeće
programe Program ranog razvoja Program sufinansiranja inovacija Program saradnje
nauke i privrede Inovacioni vaučeri Dokaz koncepta Program transfera tehnologije i
dr
Fond za nauku u svom portfoliju nudi raznovrsne programe koji su osmišlјeni
tako da odgovaraju na različite društvene izazove i potrebe Programi podržavaju
tehnološki razvoj napredne i inovativne ideje razvoj istraživačkih kadrova laboratorija
i istraživanja izgradnju naučne infrastrukture integraciju u međunarodne naučne
tokove saradnju nauke i privrede i druge teme od strateškog i društvenog značaja
Imajući u vidu da je Fond počeo sa radom tek sredinom 2019 godine većina programa
podrške je i dalje u procesu dizajniranja
Centar za promociju nauke (CPN) je javna institucija koju je 2010 godine
osnovalo Ministarstvo prosvete nauke i tehološkog razvoja sa zadatkom da promoviše
nauku i tehnologiju CPN u skladu sa svojim mandatom programe i aktivnosti sprovodi
radeći sa istraživačkim i obrazovnim institucijama u Srbiji i širom sveta a blisko
sarađuje i sa republičkim ministarstvima medijima i privatnim sektorom
Ministarstvo privrede je u najvećoj meri zaduženo za industrijsku politiku a u
kontekstu nauke tehnologije i inovacija Ministarstvo privrede realizuje nekoliko
programa podrške malim i srednjim preduzećima kao i programe podsticanja
preduzetništva U okviru Fonda za razvoj Ministarstvo privrede nudi usluge kreditiranja
poslovnog sektora u oblasti nabavke tehnološke opreme
Privredna komora Srbije (PKS) realizuje program digitalne transformacije
privrede što predstavlja važnu podršku u podsticanju inovacija procesa poslovnog
sektora
Na Slici 1 su prikazani najvažniji programi podrške koji predstavljaju ključne
instrumente NTI politike Republike Srbije Programi podrške su grupisani prema
instituciji nosiocu programa i grupisani prema klasifikaciji instrumenata NTI politike
prema Izcak amp Radosevic (2017)
Instrumenti NTI politike Republike Srbije su uglavnom usmereni ka podršci
inovativnim aktivnostima u poslovnom sektoru zatim finansiranju projekata koji se
realizuju u istraživačkim organizacijama kao i programima saradnje u oblasti IR i
transfera tehnologije
Kada su u pitanju instrumenti podrške kreiranju politika analizi podataka i
davanju preporuka Srbija poseduje strateške dokumente u oblasti nauke i tehnološkog
razvoja dok je tek donošenjem Strategije pametne specijalizacije 2020 godine Srbija
po prvi put donela strateški dokument u oblasti inovacione politike Evidentno je da
nedostaju mere podške kreatorima politike i povećanju internih kapaciteta za donošenje
odluka
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
87
Iako dugi niz godina strateški dokumenti Republike Srbije definišu cilj koji se
odnosi na povećanje ulaganja poslovnog sektora u IR tek 2019 godine su donete
konkretne mere koje teže ostvarenju ovog cilja
Programi Fonda za inovacionu delatnost u velikoj meri doprinose podršci
inovativnim aktivnostima u poslovnom sektoru Međutim većina instrumenata se
odnosi na finansiranje izvrsnih ideja i projekata dok nedostaju instrumenti koji ciljaju
povećanje internih kapaciteta i ljudskih resursa u poslovnom sektoru
Analizirajući uticaj realizacije instrumenata NTI politike Republike Srbije na glavne
izazove nacionalnog inovacionog sistema mogu se doneti sledeći zaključci
1 Prisutan linearni model upravljanja u IR i inovacionim sistemu Srbije
Iako je linearni model upravlјanja inovacionom politikom bio prisutan do kraja
prve decenije 21 veka osnivanjem Fonda za inovacionu delatnost zatim ulaganjem u
naučnotehnološku infrastrukturu za podršku inovacionom preduzetništvu i transferu
tehnologija stiče se utisak da je linearni model upravljanja inovacionom politikom
prevaziđen
2 Odsustvo koordiniranog upravljanja finansiranjem NIS u Srbiji između
ministarstava i agencija nadležnih za finansiranje nauke i inovacija Iako je prema zakonu o inovacionoj delatnosti MPNTR nadležno za oblast
nauke tehnološkog razvoja i inovacija da bi se uspostavili uslovi za efikasan NIS
neophodna je koordinacija u implementaciji instrumenata NTI politike između
relevantnih institucija Najveća prepreka za rešavanje ovog izazova je nepostojanje
jedinstenog informacionog sistema za koordinisanje akcija između ministarstava
Takođe nepostojanje instrumenata za podršku kreatorima politika je još jedna prepreka
efikasnijoj implementaciji NTI politika
3 Nedovoljna ulaganja privatnog sektora u IR
Lansiranjem dva instrumenta NTI politike koji se odnose na poreske olakšice
firmama koje ulažu u IR očekuje se rast ulaganja poslovnog sektora u istraživačke
aktivnosti Međutim s obzirom da su ove mere započele sa implementacijom po prvi
put u 2020 godini još je rano za ocenjivanje efekata
4 Nerazvijena infrastruktura za inovativno preduzetništvo
Republika Srbija je u poslednjih nekoliko godina značajno unapredila
naučnotehnološku infrastrukturu za inovativno preduzetništvo kroz otvaranje
naučnotehnoloških parkova Trenutno je u funkciji Naučnotehnološki park u Beogradu
u Novom Sadu i Nišu a radi se i na proširivanju kapaciteta Naučnotehnološkog parka u
Čačku S druge strane poslovni inkubatori su na vrlo niskom nivou razvoja Poslovni
inkubatori moraju da unaprede i standardizuju usluge koje pružaju klijentima i da
razviju upravljačke kapacitete kako bi prešli u sledeću fazu razvoja Evidentna je
potreba za kreiranjem instrumenata podrške poslovnim inkubatorima kako bi se povećao
interes za korišćenjem usluga poslovnih inkubatora kao održivih alata u podsticanju
inovativnosti i preduzetništva
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
88
Slika 1 Mapiranje NTI instrumenata
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
89
5 Nedostatak kulture za tehnološko preduzetništvo u sektoru visokoškolskog
obrazovanja i javnog naučnoistraživačkog i IR sistema
Evidentno je da je ovaj izazov i dalje prisutan ali su aktivnostima Centra za promociju
naukelansirane mere koje imaju za cilj da unaprede obrazovanje u oblasti nauke
Međutim nedostaje evidencija efekata ovih mera koja bi ukazala na to da li aktivnosti
CPN imaju pozitivan efekat na unapređenje kulture preduzetništva i naučnih
istraživanja
6 Nedostatak kulture i prakse evaluacije u IR i inovacionom sistemu
Nedostatak prakse praćenja i evaluacije je jedan od najvećih izazova u oblasti
NTI politika sa jasnim negativnim posledicama na NIS Srbije Glavna karakteristika
implementacije strategija u oblasti NTI politika je nepostojanje sistemskog praćenja
implementacije i evaluacije efekata politike Iako je ovaj izazov prepoznat već dugi niz
godina i dalje ne postoje jasni instrumenti politike kojima bi se unapredilo stanje u ovoj
oblasti
7 Nedostatak kapaciteta za IR i inovacije u privatnom sektoru
Ova izazov je povezan sa nedostatkom apsorpcionog kapaciteta poslovnog
sektora Mapiranjem instrumenata NTI politike jasno se izvodi zaključak da postoji
veliki prostor za unapređenje u ovoj oblasti Značajan broj instrumenata je usmeren ka
finansiranju inovativnih aktivnosti preduzeća ali sa druge strane skoro da ne postoje
sistemski instrumenti politike kojima se teži unapređenju internih kapaciteta za
inovacije
8 Nedovoljno alociranje finansijskih sredstava za inovacione aktivnosti
ukupno i po pojedinačnim inovacionim projektima
Trenutna finansijska sredstva koja se ulažu u podsticanje inovativnih aktivnosti
kroz programe Fonda za inovacionu delatnost su veoma skromna Najbolji pokazatelj je
veoma nizak udeo finansiranih u odnosu na prijavljene inovacione projekte Nizak
procenat uspešnosti je posledica ograničenih finansijskih sredstava a ne nedovoljnog
kvaliteta projektih prijava Imajući u vidu da su međunarodni fondovi ograničeni jedino
rešenje je alociranje značajno većih budžetskih sredstava za podršku inovacionoj
delatnosti
9 Nedostatak tražnje za IR aktivnostima
Nedostatak tražnje za IR aktivnostima je posledica stanja tržišta ali i nedostatka
instrumenata politike na strani tražnje Kreiranjem instrumenata politike na strani tražnje
(kao što su inovativne javne nabavke) značajno bi doprinelo rešavanju ovog izazova
10 Zastarela naučnoistraživačka i IR infrastruktura
Mapiranjem trenutnih instrumenata NTI politike zaključak je da ne postoje
instrumenti podrške naučnoistraživačkoj infrastrukturi Zastarela naučnoistraživačka
infrastruktura je rezultat nedovoljnog ulaganja u istraživačku opremu u poslednjih 10
godina U okviru Fonda za nauku predviđen je program podrške istraživačkoj
infrastrukturi Implementacijom ovog programa podrške stanje u ovoj oblasti bi trebalo
biti unapređeno Međutim da bi se merili efekti ovog programa potrebno je unaprediti
sistem evaluacije programa
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
90
11 Mobilnost istraživača prisutna je uglavnom u obliku brain-drain
napuštanja države iili delatnosti
Trenutno ne postoje instrumenti NTI politike kojima bi se direktno uticalo na
bdquobrain-gainldquo i bdquocirkulaciju mozgovaldquo koja podrazumeva vraćanje visoko obrazovanih
kadrova u Srbiju Međutim treba imati u vidu da je problem odlaska visoko
obrazovanih kadrova u razvijene države sistemski izazov koji nije moguće rešiti samo
kroz instrumente NTI politike već kroz mnogo šire instrumente politike Vlade
Republike Srbije
12 Skromno učešće IR i inovativnih poslovnih organizacija u programima
koje finansira EU
U poređenju sa državama EU Srbija značajno zaostaje u učešću poslovnog
sektora u programima Evropske unije kao što je H2020 Trenutno postoji instrument
podrške institucijama za prijavu na programe H2020 ali je ova podrška uglavnom
informativne prirode Evidentno je da nedostaju ciljane mere podrške koje bi
podrazumevale unapređenje kapaciteta za pisanja kvalitetnih projekata
13 Mali broj patenata koje su registrovale naučnoistraživačke i IR
organizacije
Izuzetno nizak broj prijavljenih patenata od strane istraživačkih organizacija i
poslovnog sektora predstavlja rezultat nedovoljne svesti o prednostima zaštite
intelektualne svojine Problem nedovoljne informisanosti o oblasti zaštite intelektualne
svojine koji je prisutan u poslovnom sektoru je detaljno anliziran u radu [21] Pregledom
aktivnih isntrumenata NTI politike evidentno je da nedostaju instrumenti kojima bi se
povećao broj prijavljenih patenata u poslovnom i istraživačkom sektoru
5 Zaključak
U radu je analizirana naučnotehnološka i inovaciona politika Republike Srbije
kroz mapiranje instrumenata NTI politike u cilju dobijanja odgovora na istraživačko
pitanje da li trenutna NTI politika rešava najvažnije izazove nacionalnog inovacionog
sistema Početna pretpostavka rada je da bi NTI politika bila uspešna neophodno je
kreirati paket mera na način da direktno rešava identifikovane izazove u nacionalnom
inovacionom sistemu Opšti zaključak koji proizilazi iz istraživačkog pitanja je da iako
postoji evidentan napredak u poslednjih 10-ak godina aktuelni instrumenti NTI politike
ne rešavaju u potpunosti najvažnije izazove nacionalnog inovacionog sistema Republike
Srbije Rezultati istraživanja pokazuju da se upravljanje NTI politikom Republici Srbiji
zasniva na izboru instrumenata politike koji uglavnom prestavljaju nastavak prethodno
definisane šeme i okvira finansiranja a zasnovan je na praksama iz prethodnih perioda
Da bi nacionalni inovacioni sistem bio efikasniji neophodno je unaprediti
proces upravljanja NTI politikom koji između ostalog podrazumeva izbor adekvatnih
instrumenata NTI politike kreiranih tako da rešavaju složene probleme nacionalnog
inovacionog sistema Mapiranjem najvažnijih instrumenata NTI politike izvodi se
zaključak da dominiraju isntrumenti na strani ponude odnosno da instrumenti na strani
tražnje praktično ne postoje Lansiranjem mera inovativnih javnih nabavki u velikoj
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
91
meri bi se doprinelo jačanju domaćeg inovacionog ekosistema ali ovakve mere u Srbiji
još uvek nisu implementirane
Uspostavljanje interakcije i dijaloga u procesu kreiranja i sprovođenja NTI
politika između državnih organa s jedne strane i poslovnog akademskog i nevladinog
sektora s druge strane je neophodan uslov za razvijanje društveno relevantnih i jasnih
programa NTI politike koji se mogu uspešno primeniti Iako konsultativni procesi u
kreiranju strategija postoje oni se često svode na formalnu obavezu a rezultati ovog
dijaloga najčešće se ne odražavaju u implementaciji instrumenata NTI politike
Evidentno je da ne postoji koordinacija između relevantnih institucija u procesu
dizajniranja i implementacije strategija u oblasti nauke tehnološkog razvoja i inovacija
Pored toga nepostojanje sistema praćenja implementacije i evaluacije NTI politika na
sistemskom nivou jedan od ključnih razloga neefikasnog nacionalnog inovacionog
sistema Republike Srbije
U ovom istraživanju su obuhvaćeni instrumenti NTI politike koje sprovodi
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja Ministarstva poljoprivrede kao i
povezanih agencija i institucija ali je važno napomenuti da i druga ministarstva imaju
nezanemarljivu ulogu u podsticanju inovacija u pojedinačnim sektorima čiji instrumenti
nisu obuhvaćeni ovim istraživanjem Ministarstvo poljoprivrede šumarstva i
vodoprivrede realizuje programe podrške poljoprivredi kroz realizaciju podsticajnih
programa namenjenih malim poljoprivrednim gazdinstvima kao i velikim
poljoporivrednim gazdinstvima u okviru IPARD mera Ministarstvo trgovine turizma i
telekomunikacija realizuje programe podrške sektoru infromaciono-komunikacionih
tehnologija
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete nauke i
tehnološkog razvoja Republike Srbije
Literatura
[1] Lundvall BA Borraacutes S 2005 Science technology and innovation policy
In Fager-berg J et al (Eds) The Oxford Handbook of Innovation Oxford
University PressNew York pp 599ndash631
[2] Padilla-Peacuterez R amp Gaudin Y (2014) Science technology and innovation
policies in small and developingeconomies The case of Central America
Research Policy 43 749ndash759
[3] Smits R Kuhlmann S (2004) The rise of systemic instruments in
innovation policy International Journal Foresight and Innovation Policy
Vol 1 No 12 4-32
[4] Freeman C and Lundvall BA (1988) Small Countries Facing the
Technological Revolution London and New York Pinter Publishers Ltd
[5] Lundvall BA (1992) National Systems of Innovation Towards A Theory of
Innovation and Interactive Learning London Pinter
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
92
[6] Nelson R (1993) National Innovation Systems New York Oxford
University Press
[7] Hadjimanolis A Dickson K 2001 Development of national innovation
policy in small developing countries the case of Cyprus Research Policy
30805ndash817
[8] Elder J Georghiou L 2007 Public procurement and innovation
Resurrecting the demand side Research Policy 36 949ndash963
[9] Cimoli M Ferraz JC Primi A 2005 Science and Technology Policies in
Open Economies The Case of Latin America and the Caribbean Productive
Devel-opment Series 165 ECLAC United Nations Santiago de Chile Chile
[10] European Commission (2010) Europe 2020 Flagship Initiative Innovation
Union Communication from the Commission to the European Parliament the
Council the European Economic and Social Committee and the Committee of
the Regions SEC(2010) 1161
[11] Kuhlmann S (2001) Future governance of innovation policy in Europe -
three scenarios Research Policy 30 (6) pp 953-976
[12] Kutlača Dj amp Semenčenko D (2004) Sistemski pristup u izgradnji
inovacione politike Zbornik radova Symorg 2004
[13] European Commission (2012) Guide to Research and Innovation Strategies
for Smart Specialisations Luxembourg Publications Office of the European
Union 2012
[14] Dominique Foray (2017) The Economic Fundamentals of Smart
Specialization Strategies Chapter 2 in book Advances in the Theory and
Practice of Smart Specialization Elsevier Inc pp 37-50
[15] Borras S amp Edquist C (2013) The choice of innovation policy instruments
Technological Forecasting amp Social Change 80 1513ndash1522
[16] Bemelmans-Videc ML Rist RC amp Vedung E (2003) Carrots Sticks amp
Sermons Policy Instruments amp Their Evaluation Transaction London 2003
[17] Rothwell R Zegveld W (1988) An Assessment of Government Innovation
Policies In Roessner JD (eds) Government Innovation Policy Policy
Studies Organization Series Palgrave Macmillan London
[18] Izsak K amp Radosevic S (2017) EU Research and Innovation Policies as
Factors of Convergence or Divergence after the CrisisScience and Public
Policy 44(2) 274ndash283
[19] Smits R amp Kuhlmann S (2002) Strengthening interfaces in innovation
systems Rationale concepts and (new) instruments Report prepared for the
workshop ldquoNew challenges and new responses for SampT policies in Europerdquo
Brussels Belgium p 23
[20] Kutlača Dj amp Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin 2015 Beograd
[21] Kutlača Dj Popović-Pantić S amp Živković L (2020) Innovativeness
without protection XVII International Symposium Symorg 2020 Belgrade
September 7-9 pp153-158
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
93
Prof Dr Đuro Kutlača19 Dr Dušica Semenčenko20
STRATEGIJA PAMETNE SPECIJALIZACIJE U SRBIJI ndash
NACIONALNI vs REGIONALNI PRISTUP
Apstrakt Prateći razvoj koncepta strategija pametne specijalizacije (S3)
Evropske unije (EU) kao i njegove primene a delom i učestvujući u pripremi
strategije S3 u Srbiji u ovom radu smo imali dovoljno argumenata da uradimo
pregled i analizu dosadašnjih iskustava u oblikovanju i sprovodđenju S3 Od
posebnog interesa je bila analiza pristupa pametnoj specijalizaciji kao nacionalnoj
iili regionalnoj strategiji budući da su sve do sada usvojene strategije kako u Srbiji
tako i u ostalim državama Zapadnog Balkana nacionalnog karaktera
Ključne reči Strategija pametne specijalizacije Nacionalni pristup
Regiionalni pristup Srbija
SMART SPECIALISATION IN SERBIA ndash NATIONAL
vs REGIONAL CONCEPT
Abstract Following the development of the concept of smart specialization
strategies (S3) of the European Union (EU) as well as its implementation and partly
participating in the preparation of the S3 strategy in Serbia in this paper we had
enough arguments to review and analyze previous experiences in designing and
implementing S3 Of particular interest was the analysis of the approach to smart
specialization as a national and or regional strategy since the strategies adopted so
far both in Serbia and in other Western Balkan countries are of a national character
Key words Smart Specialization Strategy National concept Regional
concept Serbia
19 Univerzitet u Beogradu Institut ldquoMihajlo Pupinrdquo 11060 Beograd Volgina 15
djurokutlacapupinrs 20 Univerzitet u Beogradu Institut ldquoMihajlo Pupinrdquo 11060 Beograd Volgina 15
dusicasemencenkopupinrs
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
94
1 Uvod
Strategija pametne specijalizacije bila je do sada predmet i našeg
interesovanja u većem broju radova saopštenih i objavljenih u zbornicima radova
naučnog skupa bdquoTehnologija kultura i razvojldquo gde smo njen razvoj i potencijalnu
primenu u Srbiji sagledavali iz različitih aspekata [1314152324] Budući da je tzv
S4 (Smart specialization strategy Serbia) usvojena [17] a i u većini država regiona
Zapadnog Balkana usvojene su a u nekima se i sprovode RIS3 u ovom radu
bavićemo se pre svega tim strategijama sa ciljem da istražimo koliko je i da li je
izvorni koncept strategije u njima primenjen da li su i koliko izvodljive u odnosu na
način na koji su dizajnirane kako sa početnih pozicija tako i na kraju prvog
projektnog perioda 2014-2020 (u Hrvatskoj i Sloveniji)
Koncept strategije pametne specijalizacije pojavio se relativno skoro [2]
sredinom prve decenije 21 veka (kao rezultat rada European Commissionrsquos
Knowledge for Growth expert group a jedan od tvoraca ovog koncepta koji se inače
najčešće spominje je Dominik Forej) i odmah privukao znatnu pažnju teoretičara
ekonomije tehnološkog razvoja i inovacionih studija ali i donsilaca politika u
Evropskoj uniji (EU)
Autori ovog rada baveći se istraživanjem nacionanog inovacionog sistema
(NIS) više od dve decenije neminovno su u svojim analizama morali da dođu do
zaključaka kako NIS u Srbiji nije funkcionalan sa diskontinuitetima je u razvoju bez
jakih veza i kooperativnosti unutar sistema i iznad svega nedostatka zajedničke vizije
razvoja [8 15] Jedna od mogućih opcija za participativni pristup svih zainteresovanih
strana u formulisanju nacionalnih prioriteta tehnološkog razvoja bila je u prvoj
deceniji 21 veka i primena metoda tehnološkog forsajta na nacionalnom nivou
Ovakvi projekti su do tada primenjeni u mnogim zemljama Evropske unije pa i u
susednim (Mađarska npr) manje-više uspešno Donosioci odluka u Srbiji (pre svega
se misli na ministarstvo zaduženo za nauku i tehnološki razvoj) nisu imali sluha ni
ldquovremenardquo za sprovođenje forsajata u Srbiji Početkom druge decenije ovog veka sve
češće su počeli da se primenjuju kako u teoriji tako i u praksi projekti koji su bili u
vezi sa strategijom pametne specijalizacije te smo je i mi videli kao mogućnost
unapređenja NIS Srbije
Iako relativno noviji koncept nastao krajem prve decenije dvadesetprvog
veka strategija pametne specijalizacije (S3 ndash smart specialization strategy ili RIS3 ndash
research and innovation strategy for smart specialization) najpre je shvaćen kao neka
vrsta nadgradnje do tada vođenih projekata u okvirima politika regionalnog razvoja
[1] industrijskih i strategija razvoja klastera21 Regionalne inovacione politike imale
su već tridesetogodišnju tradiciju u Evropi akademska istraživanja su započeta
21 S3 koncept je ldquorekombinovanje inovacijerdquo ndash drugim rečima njegova novina proizlazi iz
kombinacije koncepata koji već postoje Zato je bio rado prihvaćen eksperti za regionalne
ekonomije i politike su unapredili pristup neki od njih su insistirali naročito na ograničenjima
regiona u smislu institucionalnih kapaciteta za oblikovanje i primenu relativno sofisticiranih
politika [4]
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
95
devedesetih godina prošlog veka tako da su klasteri i regionalni inovacioni sistemi
bili osnove koncepta ovih politika To je bio jedan od razloga da je u početku bilo i
nedoumica u vezi sa originalnošću samog koncepta RIS3
Zamišljena u okviru reformisane kohezione politike Evropske komisije
pametna specijalizacija je teritorijalno zasnovan pristup (tj na geografskoj iili
administrativnoj celini) koji se karakteriše identifikovanjem strateških oblasti za
intervenciju zasnovanu na analizi snaga i potencijala ekonomije određene teritorije -
državeregiona i na procesu preduzetničkog otkrivanja (EDP) uz široko učešće
zainteresovanih strana
Smisao postojanja ovog koncepta je da se omogući regionima da se
transformišu i razviju nove konkurentsjke prednosti zasnovane na toj transformaciji
Principi definisani 2009 [2] su
Koncentrisati se na stvarne prioritete čime će se postići
komplementarnost i aglomeracija koje su suštinske determinante
inovacija kretivnost i istraživačko-razvojna (IR) produktivnost
Koncentrisati se ne na strukturu (npr tri najznačajnije industrije u
regionu) već na transformaciju te strukture
Podržavati logiku preduzetničkog otkrivanja koja je stalni process
navigacije ka ciljevima transformacije koji podrazumeva rigorozne
povratne informacije monitorinig i fleksibilne mehanizme sprovođenja
projekata
Ovaj pristup je obeležen i visokim nivoom namerenosti i strateškog
fokusiranja na prioritete To je kombinacija dve logike politika ndash planske logike i
samootkrivajuće logike (često suprotstavljene u litaraturi i praksi) i one čine zaštitni
znak pametne specijalizacije S3 kao što je rekao Paul David [4] nije potpuno odozgo
na dole niti čisto odozdo na gore koncept
Budući da je u početku S3 ipak bio eksperiment (manje ili više uspešan)
njegova primena je podložna evaluaciji i oceni uspešnosti na kraju prvog perioda
primene u EU (2014-2020) što je predmet mnogih zvaničih i akademskih analiza [4
5 13] Implementacija i reakcije na ono što se sprovelo ali i naučilo od 2014 će
verovatno već sada se tako ocenjuje omogućiti predloge robustnijeg i jednostavnijeg
koncepta čije će posledice kada je u pitanju implementacija biti mnogo očiglednije i
lakše što se tiče samih regiona
Koncept je bio predmet analize i Dominika Foreja [4] Forej smatra da nakon
masivne primene i neke vrste probe S3 koncepta počev od 2014 godine osnovni
smisao i opšti principi ostaju nepromenjeni ali da se korisnicima ndash regionima može
ponuditi jednostavniji i očigledniji proces koji će moći lakše da implementiraju Na
primer umesto velikog broja faza i rigidnog procesa koji su se morali poštovati po
svaku cenu sada je razumno i mudrije savetovati primenu samo tri koraka koje regioni
mogu da vode svaki na svoj način
1 Identifikacija tematskih prioritetnih oblasti
2 Prevođenje tih prioritetnih oblasti u mape puteva transformacije
3 Primena transformacionih aktivnosti na osnovu akcionog plana
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
96
Ovaj pojednostavljeni proces primene S3 u prvom koraku neće zahtevati
učešće svih regionalnih aktera ali će i dalje zahtevati značajnu ulogu statistike i
ekonomskog znanja budući da se mora voditi računa o delikatnom balansu između
suviše široke i preterano uske definicije prioritetnih oblasti U ovom koraku očekuje
se maksimalni doprinos javnih i privatnih stejkholdera onih koji će najbolje znati koje
je rastuće tržište značajno za njihov region i koja će istraživanja na najbolji način
zadovoljiti potrebe biznisa i društva u datom region To je sve u svrhu
pojednostavljenja procesa a EDP će se veoma brzo materijalizovati u sledećoj fazi
U prvoj fazi primene RIS3 potvrđena je teza da bez obzira što nekoliko
regiona izabere slične prioritetne oblasti oni će doći do svojih specifičnih rešenja i
mapa puteva transformacije jer su kapciteti potencijali i mogućnosti regionalno
specifični Prevođenje prioriteta u transformativne aktivnosti22 (drugi korak)
omogućiće pojavu regionalne diversifikacije U ovoj fazi se konkretizuju pravac
promene u početku izražen kroz prioritet i otkrivaju smernice koje se odnose na
pravac akcije u postizanju promene Specifični prioriteti vodiće ka različitim
transformativnim aktivnostima koje će zatim biti oblikovane kao specifičan odgovor
na problem i mogućnosti određenog regiona
2 Strategije pametne specijalizacije u Evropskoj uniji
Mnoge države članice EU imaju razvijene i funkcionalne nacionalne
inovacione sisteme kao i različite strategije koje se odnose na istraživanje i razvoj i
inovacije (IRI) mnoge od njih kao Austrija npr mogu se pohvaliti dobrom
participacijom stejkholdera pri definisanju i sprovođenju strategija i pre usvajanja
koncepta strategije pametne specijalizacije Većina država i regiona EU donela je
istraživačke i inovacione strategije za pametnu specijalizaciju ndash RIS3 za period 2014-
2020 Novina u donošenju ovih strategija u odnosu na prethodni period bila je da su
one bile uslov za korišćenje ERDF sredstava (European Research and Development
Fund) RIS3 pristup je u EU u celini veoma pozitivno prihvaćen čak i ako se uzme u
obzir monitoring iako se nije očekivalo da će fundamentalno ponovo da stvori ili
promeni regionlane inovacione politike unutar EU Više se razumelo da će najpre
pomoći da se okončaju mnogi nasleđeni problemi i izazovi u strukturnim fondovima
U početku (2012) su donosioci politika naročito u regionima koji su već
sprovodili RIP (regionalnu inovacionu politiku) prihvatali sa distancom novi
22 Transformativna aktivnost je kolekcija odgovarajućih projekata povezanih činjenicom da svi
oni doprinose na neki način istoj strukturnoj transformaciji u prioritetnoj oblasti To stvara
gustinu odnosa (koncentraciju) i šansu da se obuhavate koristi od određene koordinacije
između projekta i aktera ukuljučenih u transformaciju Transformativne aktivnosti pokrivaju
veliki broj faktora uključujući stvaranje ljudskog kapitala korporativnog menadžmenta
usvajanje novih tehnoloigja itd Zbog toga je to i kolekcija distribuiranih kapaciteta i
projekata koji ne mogu biti redukovani na jedan veliki projekat (kao što stvaranje novog
specijalizovanog IR instituta često sa željom da postane poslovični beli slon) [4]
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
97
akademski koncept i sadržaj RIS3 da bi već sledeće godine (2013) odnos bio
pozitivniji i bolje prihvaćen [14] Regioni sa nekim prethodnim iskustvom u
aktivnostima tipa RIS3 ili sličnim metodologijama bili su više zadovoljni od ostalih
regiona i više je bilo verovatno da će nastaviti sa takvim aktivnostima u budućnosti
[7]
Pristup RIS3 zahtevao je od regiona da izvrše eksplicitne procene potreba i
mogućnosti zasnovanih na dokazima da obave šire konsultacije i proces angažovanja
zainteresovanih strana kako bi pomogli da se regionalna (nacionalna) svojstva
identifikuju i artikulišu Usvajanje i prevođenje koncepta pametne specijalizacije u
regionalni kontekst omogućio je da se ovaj pristup transformiše u sredstvo politike
Uredba (EU) 13012013 Evropskog parlamenta i Saveta od 17 decembra
2013 je pravna osnova koja definiše bdquostrategiju pametne specijalizacijeldquo
bdquoStrategija pametne specijalizacijeldquooznačava nacionalne ili
regionalne inovacione strategije koje postavljaju prioritete u cilju izgradnje
konkurentske prednosti kroz usklađivanje sopstvenih snaga za razvoj
istraživanj i inovacije sa poslovnim potrebama kako bi se iskoristile nove
mogućnosti i razvoj tržišta na koherentan način izbegavajući dupliranje i
fragmentaciju napora
Strategija pametne specijalizacije može imati oblik nacionalnog ili
regionalnog istraživanja ili biti uključena u okvir strateške politike za
istraživanje i inovacije
Strategije pametne specijalizacije razvijaće se uključivanjem
nacionalnih ili regionalnih vlasti i zainteresovanih strane kao što su
univerziteti i druge visokoškolske ustanove industrija i društveni partneri u
procesu preduzetničkog otkrivanja
RIS3 za period 2014-2020 uslovljava dakle države članice i regione EU da
identifikuju specijalizacije koje najbolje odgovaraju njihovom inovacionom
potencijalu zasnivaju se na specifičnim snagama konkurentskim prednostima i
poznavanju kapaciteta regioni Nacionalne iili regionalne vlasti moraju zatim da
formulišu dokument (operativni program) u kome se navodi predložena strategija za tu
zemlju ili region i posebno planirane javne i privatne investicije uključujući
strukturne fondove za istraživanje tehnološki razvoj i inovacije Tokom primene RIS3
treba da se vrši samoprocena strategije i ako je potrebno i moguće da se ona
revidira23 Evropska komisija procenjuje ispunjenje uslova na osnovu prethodnih
pregovora i Sporazuma o partnerstvu kao i Operativnog programa
Heterogenost je ključna karakteristika regionalnog konteksta EU sa izuzetno
različitim ekonomskim i institucionalnim realnostima Regioni u EU se značajno
razlikuju kako u profilisanju tako i u usvajanju RIS3 agende pa je bilo osnova i za
zabrinutost za sprovođenje strategije u određenim regionima
23 Postoji niz benčmarking alata koji su dostupni i mogu pomoći regionima u profilisanju S3 i
samoanalizi Platforma EyeRIS3database daje pregled predviđenih prioriteta (sektorskih i
tematskih) širom različitih NUTS (Nomenclature of Units for Territorial Statistics) u EU
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
98
Evaluacije već na sredini projektnog perioda pokazale su da postoje velike
mogućnosti za dalji razvoj RIS3 kako samog koncepta tako i iz perspektive prakse [7]
Rane faze iskustava sa primenom RIS3 širom mnogih EU regiona sugerisale su da
koristi mogu biti multidimenzionalne pre nego čisto tehnološke i istraživačke što je
sve u skladu sa postizanjem ciljeva kao što je konglomeracia i transformacija sektora
Istraživačka i inovaciona observatorija (RIO ndash Research and Innovation
Observatory) Evropske unije kojom je zamenjena ERAWATCH platforma za sada
nam daje uvid u samoprocenu i evaluaciju implementacije RIS3 u zemljama Evropske
unije u period 2014-2017 (vidi Prilog) U pojedinačnim izveštajima (country report)
za svaku od zemalja članica EU data je kratka analiza istraživačkog i inovacionog
sistema kojom je obuhvaćen njegov ekonomski kontekst glavni akteri trendovi
finansiranja ljudski resursi politike koje se odnose na izazove istraživanja i razvoja i
istraživanje i razvoj u nacionalnoj i regionalnim strategijama pametne specijalizacije
U tabeli P1 u prilogu ovog rada je dat pregled po državama njihovih aktivnosti na
sprovođenju nacionalnih iili regionalnih RIS3 zaključno sa decembrom 2017 godine
Imajući u vidu pregled donetih i do sada sprovedenih RIS3 u EU vidimo da se
one odnose ne samo na regione nivoa NUTS2 već i na cele države NUTS1 pa i manje
regione (teritorijalne jedinice) ndash NUTS324 Da bi teritorijalna jedinica u Srbiji imala
karakteristike NUTS2 - region ako se ukaže mogućnost korišćenja fondova EU treba
da ima i pravnu formu kao što je ima Vojvodina ndash (skupštinu vladu budžet) koja će
obezbediti sprovođenje operativnog programa RIS3 i Sporazuma o partnerstvu
Postoji takođe mogućnost da se država obaveže da sredstva dobijena iz ERDF
usmerava regionima na osnovu prethodno regionalno postavljenih ciljeve RIS3 U
Srbiji je samo Vojvodina u statusu regiona a tu se može dodati i grad Beograd kao
najveća jedinica lokalne samouprave25 Autonomne pokrajine i jedinice lokalne
samouprave imaju status pravnih lica i mogućnost da sarađuju sa odgovarajućim
teritorijalnim zajednicama i jedinicama lokalne samouprave drugih država u okviru
spoljne politike Republike Srbije uz poštovanje teritorijalnog jedinstva i pravnog
poretka Republike Srbije S druge strane član 94 Ustava kaže Republika Srbija stara
se o ravnomernom i održivom regionalnom razvoju u skladu sa zakonom Regioni
Zapadna i Centralna Srbija i Južna i Istočna Srbija su statatistički regioni što opet ne
bi trebalo da predstavlja prepreku za podršku prethodnim analizama uočenih
potencijalnih sektora njihovog pametnog razvoja
24 Regulisanje odnosa prema NUTS u cilju sprovođenja RIS3 i distribucije sredstava ERDF
definisano je najpre veličinom ndash tj minimalnim odnosno maksimalnim brojem stanovnika u
datom regionu (httpseceuropaeueurostatwebnutsprinciples-and-characteristics) ali opet
nije moguće striktno se pridržavati ovakve definicije zbog heterogenosti evropskih regiona i
različite pravne regulative u državama EU 25 174 jedinice lokalne samouprave (gradovi i opštine) imaju lokalne vlasti i budžete
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
99
U Evropskoj uniji u 55 regiona sproveden je peer review RIS3 kao i u 17
država koje imaju strategije S3 na nivou države (a većina njih i na nivou regiona)
(Slika 1)
Slika 1 Nacionalni vs Regionalni pristup izrade strategije pametne specijalizacije
(S3)
Legenda
Države EU registrovane na S3P
Regioni EU registrovani na S3P
Države koje nisu u EU registrovane na S3P
Regioni država koje nisu u EU registrovani na S3P
Nacionalna peer review
Regionalna peer review
Izvor httpss3platformjrceceuropaeus3-platform-registered-regions
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
100
3 Strategija pametne specijalizacije Srbije nacionalni vs regionalni
pristup
Izrada strategije pametne specijalizacije na nacionalnom ili regionalnom
nivou je dilema koja je prisutna u jednom broju država članica EU (Bugarska
Estonija Irska Kipar Litvanija Letonija Mađarska Luksemburg Malta Slovačka
Slovenija Hrvatska) a još više u državama Zapadnog Balkana (Srbija Crna Gora
Severna Makedonija Kosovo26) što se vidi prema analizi u Tabeli 1 (S3 prema NUTS
nivou 1-3) i prema podacima sa S3 platforme EU
(httpss3platformjrceceuropaeus3-platform-registered-regions) Slovenija i
Hrvatska su odlučile da urade S3 na nacionalnom nivou U tom smeru su pošle i Crna
Gora Srbija i Severna Makedonija Kada je u pitanju Srbija na opredeljivanje za
nacionalni ili regionalni pristup mogla je da utiče i struktura naučnoistraživačkog
sistema To najbolje pokazuje slike 2 koja ilustruju strukturu raspodele ukupnih
troškova za istraživanje i razvoj u Srbiji po četiri navedena statistička regiona sa
učešćem regiona Beograd od preko 60 regiona Vojvodine od oko 30 a preostala
dva regiona ukupno imaju preostalih oko 10
U tabeli 1 navedeni su prioritetni sektori po regionima Srbije identifikovani u
okviru procesa mapiranja i kvantitativne analize na osnovu raspoloživih statističkih
podataka za indikatore ekonomskih naučnih i inovacionih potencijala Ovaj deo
mapiranja i kvantitativne analize uradili su saradnici Fraunhofer instituta [6] Oni su u
procesu mapiranja za identifikaciju prioritetnih delatnosti koristili kao ključni
kriterijum da sektor mora u relativnom smislu imati za 50 veći značaj u regionalnoj
nego za nacionalnu ekonomiju odnosno vrednost količnika LQ27 je morala da bude
veća od 15 Ovom analizom oni su identifikovali sektore sa LQ ge 15 ali informacije
o ostalim aktivnim sektorima u regionima nisu raspoložive iz ovakvog mapiranja Sa
stanovišta selekcije prioriteta pristup izdvajanja sektora sa LQ ge 15 je efikasan i
veoma selektivan sa svega nekoliko sektora koji mogu da ispune tako zahtevan
kriterijum Sa stanovišta vođenja sveobuhvatne regionalne razvojne politike
neophodne su informacije o konkurentnoj poziciji svih delatnosti koje su u
posmatranom periodu aktivne u datom regionu Za te potrebe ovaj pristup je suviše
rigorozan i ne daje neophodne informacije o svim drugim aktivnim delatnostima sem
za prioritetne
26 Ovo imenovanje ne dovodi u pitanje stavove o statusu i u skladu je sa Rezolucijom SB UN
1244 i Mišljenjem ICJ-a o proglašenju nezavisnosti Kosova 27 Prioritetni sektori u jednom regionu identifikuju se prema njihovoj specijalizaciji
tjprioritetni sektori su oni čiji je u relativnom pogledu veći značaj u regionalnoj ekonomiji
nego što je to slučaj za nacionalnu ekonomiji - tipična mera za utvrđivanje ove specijalizacije
u literaturi je Location Quotient (LQ) koji upoređuje udeo sektora u lokalnoj ekonomiji sa
udelom sektora u nacionalnoj ekonomiji
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
101
Slika 2 Struktura troškova za istraživanje i razvoj prema statističkim regionima u
kojima se obavlja IR u Srbiji 2010-2016 Izvor RZS
Tabela 1 Prioritetni sektori po regionima Srbije kriterijum LQ ge 15
Prioritetni sektori Potencijalno (u nastajanju)
inovativni sektori
Sektori sa izraženom
naučnom bazom
RS11 Beograd
bull Računarsko programiranje i
IKT
bull Pića bull Razni sektori
bull NI i IR rad i Tehnički
konsalting
bull farmaceutski proizvodi
bull Kreativna ekonomija bull električne komponente
bull Finansijsko posredovanje bull transportna oprema
RS12 Vojvodina
bull Automobilski delovi bull Poljoprivredne mašine bull Računarstvo
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
20102011
20122013
20142015
2016
Regionalna distribucija GERD u
Beogradski region Region Vojvodine
Region Šumadije i Zapadne Srbije Region Južene i Istočne Srbije
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
102
Prioritetni sektori Potencijalno (u nastajanju)
inovativni sektori
Sektori sa izraženom
naučnom bazom
bull Poljoprivredna ekonomija
(uključujući prerađivačku
industriju)
bull Merni instrumenti bull Telekomunikacije
bull Petrohemijska industrija
bull Plastična industrija
RS21 Šumadija i zapadna Srbija
bull AgroHorti Šumska ekonomija
(uključujući prerađivačku ind)
bull Mašine za posebne namene bull Mašinstvo
bull Automobilski bull Farmacija
bull Tekstilna industrija
bull Plastična industrija
bull Metalna industrija
RS22 Južna i istočna Srbija
bull Poljoprivredna hortikulturna
ekonomija (uključujući
prerađivačku industriju)
bull Prehrambeni proizvodi bull Elektrotehnika
bull Tekstilna industrija bull Medicina
bull Gumarska industrija bull Stomatologija
bull Elektrotehnika
Izvor Faza mapiranja u izradi S3 [6]
Saradnici Analitičkog tima u procesu izrade S3 za Srbiju iz Instituta ldquoMihajlo
Pupinrdquo proširili su kvantitativnu analizu u procesu mapiranja primenom metoda
višekriterijumskog ocenjivanja i rangiranja i na taj način obavili rangiranje svih
aktivnih sektora po statističkim regionima Srbije i za Srbiju na nacionalnom nivou što
je ilustrovano u tabeli 2 gde su dati rangovi prvih deset sektora za svaki region i za
Srbiju ukupno Primena metoda višekriterijumskog ocenjivanja i rangiranja
obezbeđuje neophodne informacije za analizu kompletne ekonomije kako po
regionima tako i za nivo nacionalne ekonomije ukupno za sve aktivne delatnosti po
nivoima NUTS 1-3 za koje se prikupljaju statistički podaci po navedenim
indikatorima ekonomskih naučnih i inovacionih potencijala
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
103
Tabela 2 Rangiranje sektora po statističkim regionima i za Srbiju ukupno primer
prvih 10 sektora
Rang RS - SRBIJA NACE
1 J620 - Computer programming J620
2 M731 - Advertising M731
3 M711 - Architectural and engineering activities M711
4 A11 - Growing of non-perennial crops A11
5 G469 - Non-spec wholesale trade G469
6 M712 - Technical testing and analysis M712
7 C282 - Manufacture of other general-purpose machinery C282
8
C265 - Manufacture of instruments and appliances for
measuring testing and navigation watches and clocks C265
9 C108 - Manufacture of other food products C108
10 M721 - R amp D - Natural Science M721
Rang RS11 - Beogradski Region NACE
1 C263 - Manufacture of communication equipment C263
2 J581 - Publishing of books etc J581
3 C262 - Manufacture of computers and peripheral equipment C262
4 C274 - Manufacture of electric lighting equipment C274
5 D351 - Electric power generation transmission and distribution D351
6
C202 - Manufacture of pesticides and other agrochemical
products C202
7
C204 - Manufacture of soap and detergents cleaning and
polishing preparations perfumes and toilet preparat C204
8 J620 - Computer programming J620
9
C265 - Manufacture of instruments and appliances for
measuring testing and navigation watches and clocks C265
10 C282 - Manufacture of other general-purpose machinery C282
Rang RS12 - Region Vojvodine NACE
1 C281 - Manufacture of general-purpose machinery C281
2 C283 - Manufacture of agricultural and forestry machinery C283
3 C222 - Manufacture of plastics products C222
4 C252 - Manufacture of tanks reservoirs and containers of metal C252
5 C104 - Manufacture of vegetable and animal oils and fats C104
6 C109 - Manufacture of prepared animal feeds C109
7
C151 ndash Tanningampdressing of leathermanufacof
luggagehandbagssaddleryampharness dressingampdyeing of fur C151
8 C329 - Manufacturing nec C329
9 C231 - Manufacture of glass and glass products C231
10 C309 - Manufacture of transport equipment nec C309
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
104
Rang RS21 - Region Šumadije i Zapadne Srbije NACE
1 C205 - Manufacture of other chemical products C205
2 C254 - Manufacture of weapons and ammunition C254
3 C261 - Manufacture of electronic components and boards C261
4 C273 - Manufacture of wiring and wiring devices C273
5 C289 - Manufacture of other special-purpose machinery C289
6 C105 - Manufacture of dairy products C105
7 C259 - Manufacture of other fabricated metal products C259
8 E381 - Waste collection E381
9 C141 - Manufacture of wearing apparel except fur apparel C141
10
C203 - Manufacture of paints varnishes and similar coatings
printing ink and mastics C203
Rang RS22 - Region Južne i Istočne Srbije NACE
1 C120 - Manufacture of tobacco products C120
2 C132 - Weaving of textiles C132
3 C152 - Manufacture of footwear C152
4
C267 - Manufacture of optical instruments and photographic
equipment C267
5 M750 - Veterinary activities M750
6 C233 - Manufacture of clay building materials C233
7 C293 - Manufacture of parts and accessories for motor vehicles C293
8 J582 - Software publishing J582
9 C273 - Manufacture of wiring and wiring devices C273
10 C211 - Manufacture of basic pharmaceutical products C211
Izvor Faza mapiranja u izradi S3 Analitički tim saradnici Instituta ldquoMihajlo Pupinrdquo
interna analiza [12]
Kada se iz tabele 2 ldquoizvukurdquo samo oznake delatnosti dobija se tabela 3 koja
pokazuje koje su najistaknutije delatnosti po regionima i u Srbiji ukupno
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
105
Tabela 3 Rangiranje sektora po statističkim regionima i za Srbiju ukupno primer
prvih 10 sektora po klasifikaciji delatnosti (KD 2010)28
Rang RS
Srbija
RS11
Beograd
RS12
Vojvodina
RS21
Šumadija i Zapadna Srbija
RS22
Južna i Istočna Srbija
1 J620 C263 C281 C205 C120
2 M731 J581 C283 C254 C132
3 M711 C262 C222 C261 C152
4 A11 C274 C252 C273 C267
5 G469 D351 C104 C289 M750
6 M712 C202 C109 C105 C233
7 C282 C204 C151 C259 C293
8 C265 J620 C329 E381 J582
9 C108 C265 C231 C141 C273
10 M721 C282 C309 C203 C211
Izvor Faza mapiranja u izradi S3 Analitički tim saradnici Instituta ldquoMihajlo Pupinrdquo
interna analiza
Analizom tabele 3 izvode se sledeći zaključci
Jedini region u kojem su u prvih deset prioritetnih delatnosti sve iz sektora C ndash
Prerađivačka Industrija jeste region Vojvodine (RS12)
Jedina delatnost koja je zajednička i to samo za dva regiona RS21 (Region
Šumadije i Zapadne Srbije) i RS22 (Region Južne i Istočne Srbije) jeste delatnost
C273 (proizvodnja žičane i kablovske opreme)
Delatnost J620 (Računarsko programiranje i konsultantske delatnosti) koja je
najznačajnija na nivou nacionalne ekonomije prisutna je samo u regionu
Beograda RS11 u prvih deset najznačajnijih delatnosti
Na nivou nacionalne ekonomije u prvih deset najznačajnijih delatnosti
identifikovano je čak 5 sektora A C G J M
U regionu Beograda (RS11) u prvih deset najznačajnijih delatnosti identifikovano
je 3 sektora C D J
U regionu Vojvodine (RS12) u prvih deset najznačajnijih delatnosti identifikovan
je 1 sektor C
28 KD 2010 Sektor A - Poljoprivreda Šumarstvo i Ribarstvo Sektor B ndash Rudarstvo Sektor C -
Prerađivačka Industrija Sektor D - Snabdevanje Električnom Energijom Gasom i Parom
Sektor E - Snabdevanje Vodom i Upravljanje Otpadnim Vodama Sektor F ndash Građevinarstvo
Sektor G - Trgovina na Veliko i Malo i Popravka Motornih Vozila Sektor H - Saobraćaj i
Skladištenje Sektor I - Usluge Smeštaja i Ishrane Sektor J - Informisanje i
Komunikacije Sektor K - Finansijske Delatnosti i Delatnost Osiguranja Sektor L - Poslovanje
Nekretninama Sektor M - Stručne Naučne Inovacione i Tehničke delatnosti Sektor N -
Administrativne i Pomoćne uslužne delatnosti Sektor O - Državna Uprava i Obavezno
Socijalno Osiguranje Sektor P - Obrazovanje Sektor Q - Zdravstvena i Socijalna Zaštita
Sektor R - Umetnost Zabava i Rekreacija Sektor S - Ostale Uslužne Delatnosti Sektor T -
Delatnost domaćinstva kao poslodavca Sektor U - Delatnost eksteritorijalnih organizacija i
tela [Izvor RZS-Republički Zavod za Statistiku]
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
106
U regionu Šumadije i Zapadne Srbije (RS21) u prvih deset najznačajnijih
delatnosti identifikovano je 2 sektora C E
U regionu Južne i Istočne Srbije (RS22) u prvih deset najznačajnijih delatnosti
identifikovano je 3 sektora C J M
Izloženom analizom najistaknutijih delatnosti po regionima i u Srbiji ukupno
(tabela 3) potvrđuje se pretpostavka o regionalnoj specifičnosti i značajnoj razlici
između nacionalnog i regionalnog pristupa u identifikaciji prioritetnih delatnosti To
dovodi u pitanje opravdanost izbora nacionalnog pristupa za izradu strategije pametne
specijalizacije u Srbiji i u potpunosti podržava regionalni pristup koji su od samog
početka zastupali članovi Analitičkog tima i saradnici Frauhofer instituta Svi podaci
neophodni za kvantitativnu analizu u procesu mapiranja raspoloživi su za Srbiju do
nivoa NUTS 1 NUTS 2 i NUTS 3 To implicira primenu drugih političkih a ne
stručnih kriterijuma prilikom izbora pristupa u identifikaciji prioritetnih delatnosti u
Srbiji pa se u procesu kvalitativne analize primenio nacionalni a ne regionalni
pristup
4 Zaključna razmatranja
U radu je izložena analiza i diskusija o primerenosti nacionalnog ili
regionalnog pristupa u izradi strategije pametne specijalizacije (S3) Autori koncepta
S3 su potencirali da je u suštini tog koncepta inkorporiran regionalni pristup i da samo
specifični razlozi mogu da vode ka opredeljenju ka nacioalnom pristupu Pokazano je
da 12 država članica EU nije izabralo regionalni već nacionalni pristup Ujedno to su
i države manje uspešne u privlačenju sredstava ERDF namenjena članicama EU koje
imaju prihvatljivu S3 Na žalost njima su se pridružile i države Zapadnog Balkana
Srbija Crna Gora i Severna Makedonija koje su izabrale nacionalni pristup u izradi
S3 Činjenica je da države Zapadnog Balkana nemaju pristup sredstvima ERDF ali
izbegavanjem regionalnog pristupa ove države su ponovo propustile šansu da pokrenu
dijalog o razvojnim prioritetima na regionalnom nivou Time se i dalje odlaže
uspostavljanje dijaloga kao ključne aktivnosti u formiranju strategije razvoja
istraživanja i inovacija odnosno uspostavljanja razvojne strategije zasnovane na
znanju i specifičnim karakteristikama regiona
Pored ovog nalaza za donosioce odluka je značajna i raspoloživost ranga za
sve aktivnose delatnosti u nekom regionu državi a ne samo mali broj prioritetnih
delatnosti Primenom metoda višekriterijumskog ocenjivanja i rangiranja mogu da se
kreiraju rang liste svih aktivnih delatnosti i time obezbedi potpuna informacija o
stanju konkurentnosti i razvijenosti ekonomskih naučnih i inovacionih potencijala za
svaku delatnost u svakom regionu Strategija pametne specijalizacije potencira izbor
najperspektivnijih delatnosti ali donosioci odluka treba da imaju kompletnu sliku o
ekonomiji kako bi intervencijama mogli da podrže i one delatnosti koje trenutno nisu
najkonkurentnije ali za dugoročni razvoj regiona mogu da imaju poseban značaj
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
107
Ništa od navedenog u ovim zaključnim razmatranjima nije bilo obuhvaćeno
aktivnostima na finalizaciji izrade S4 u Srbiji Isuviše vremena je proteklo za relativno
skromno angažovanje posebno u fazi preduzetničkog otkrivanja sa nedovljnim
obimom i obuhvatom dijaloga koji se bazirao na već zastarelim analizama i
statistikama Dobijena strategija pametne specijalizacije Srbije nije aktuelna po
raspoloživim informacijama niti je rezultat sveobuhvatnog dijaloga i zato predstavlja
još jednu propuštenu priliku da se u Srbiji na adekvatan način u metodološkom
smislu i praktičnoj realizaciji uvede princip participacije i dijaloga u kreiranju
ključnih stratešekih razvojnih dokumenata
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete
nauke i tehnološkog razvoja Srbije
Literatura
[1] European Commission (2010) Regional Policy Contributing to Smart Growth in
Europe 2020 COM (2010) 553 final
[2] Foray D David PA and Hall BH (2009) Smart Specialisation ndash The
Concept Knowledge Economists Policy Brief No 9 June 2009 available at
httpeceuropaeuinvest-in-researchmonitoringknowledge_enhtm
[3] Foray D (2015) Smart specialisation Opportunities and challenges for regional
innovation policyAbingdon Routledge Regional Studies Association
[4] Foray D (2019) In response to lsquoSix critical questions about smart spezialisationrsquo
European Planning Studies DOI1010800965431320191664037
httpsdoiorg1010800965431320191664037
[5] Hassink Robert Gong Huiwen (2019) Six critical questions about smart
specialization European Planning Studies Oct 2019 Vol 27 Issue 10 p2049-
2065 17p DOI 1010800965431320191650898
[6] Kroll H Schnabl E amp Horvat Dj (2017) Mapping of economic innovative
and scientific potential in Serbia Fraunhofer ISI Report commissioned by the
JRC European Commission
[7] Kroll H (2015) Efforts to Implement Smart Specialization in Practicemdash
LeadingUnlike Horses to the Water European Planning Studies 2015
Vol 23 No 10 2079ndash2098 httpdxdoiorg1010800965431320141003036
[8] Kutlača Đ Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
Prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin ndash Centar za istraživanje
razvoja nauke i tehnologije ISBN 979-86-82183-14-3
httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201212NIS2-P1-colorpdf
[9] Kutlača Đ Semenčenko D Babić D (2015) Pametna specijalizacija ndash poluga
(održivog) razvoja Srbijerdquo 22 Naučni skup sa međunarodnim ućešćem
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
108
bdquoTehnologija kultura i razvojldquo 8 - 10 septembar 2015 Palić Srbija Zbornik
radova str 153-159 ISBN 978-86-915151-4-0
[10] Kutlača Đ Semenčenko D Nedović V (2016) Smart specialisation in
Serbia ndash challenges for governance of research and innovation Tematski zbornik
radova XXI naučnog skupa međunarodnog značaja Tehnologija kultura i
razvoj 2016 Tivat Crna Gora 30avgust-1septembar 2016 str 7-21 ISBN
978-86-915151-5-7 COBISSR-ID 230384908
[11] Kutlača Đ Kleibrink A Nedović V Semenčenko D Živković L (2017)
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash metodologija mapa puta i prvi
rezultati Tematski zbornik radova Tehnologija kultura i razvoj 24 Beograd
2017 ISBN 978-86-82183-15-0 str 43-59
[12] Kutlača Đ Živković L Štrbac D Semenčenko S Popović-Pantić S
(2018) ICT Case Study in Serbia Report on the innovation potential of the
software industry in Serbia izdavač Institut bdquoMihajlo Pupinldquo CIRNT Beograd
2018 httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201806ICT-case-study-
reportpdf
[13] McCann Philpi Ortega-Argileacutes Raquel (2016) The early experience of
smart specialization implementation in EU cohesion policy European Planning
Studies 248 1407-1427 DOI 1010800965431320161166177
[14] S3 Platform (2012) Guide to Research and Innovation Strategies for Smart
Specialisation (RIS3) May 2012
httpeceuropaeuregional_policysourcesdocgenerpresentasmart_specialisatio
nsmart_ris3_2012pdf
[15] Semenčenko D Kutlača Đ Živković L (2017) Proces preduzetničkog
otkrivanja za buduće regionalne razvojne prioritete Tematski zbornik radova
Tehnologija kultura i razvoj 24 Beograd 2017 ISBN 978-86-82183-15-0 str
60-76
[16] Semenčenko D Kutlača Đ (2018) Strategija pametne specijalizacije u
Srbiji -prioritetne oblasti i ljudski resursi IR SISTEMA Tematski zbornik radova
Tehnologija kultura i razvoj 25 održan u periodu 27-29082018 Tivat Crna
Gora ISBN 978-86-82183-17-4 str 64-81
[17] Vlada RS (2020) Strategija pametne specijalizacije u Republici Srbiji za
period od 2020 do 2027 godine Službeni glasnik RS br 3018 odluka Vlade
05 Broj 153-18512020-1 27 februara 2020 godine
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
109
PRILOG
Tabela P1 Strategije pametne specijalizacije (S3) država članica EU ndash analiza izrade
S3 prema NUTS nivou
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018
Austrija
radic radic
Austrijski pristup pametne specijalizacije zasnovan je na
nacionalnoj ITI (istraživačko-tehnološko ndashinovaciona
strategija) strategiji dopunjen regionalnim strategijama na
nivou saveznih država (bdquoBundeslanderldquo) bdquoBundldquo (tj
Nacionalna tela) čini otprilike 90 javne potrošnje u ITI
bdquoLanderldquo (tj Regionalno) finansiranje je heterogeno
Međutim sa 52 GRP-a Štajerska je bila evropski region
sa najvećim intenzitetom istraživanja u 2017 2016
predstavljen je okvir politike kojim se želi uspostaviti
zajedničko razumevanje interakcija nacionalne strategije za
ITI sa regionalnom ekonomijom i inovacionim strategijama
bdquoBundeslenderaldquo Danas svi bdquoBundeslanderldquo imaju ITI
strategije budžete za šeme finansijske pomoći i agencije
koje podržavaju sprovođenje strategije Urađen je veliki
broj regionalnih strategija za istraživanje i razvoj prema
modelu S3 Međutim pristup S3 se nije bitno razlikovao od
ranijih procesa kreiranja politike koji su se takođe zasnivali
na aktivnoj ulozi zainteresovanih strana Iako nacionalna
ITI strategija to ne čini - izuzev opšteg naglasak na velikim
izazovima tj isticanju tematskih prioriteta u regionalnim
strategijama prioritet je na kombinaciji određenih sektora
tehnoloških domena i naučnih oblasti Transnacionalni
lanci vrednosti delimično se uzimaju u obzir ali je to
finansijski teško ostvarivo Svi procesi implementacije
strategije S3 imaju monitoring i mehanizme za
izveštavanje ali oni se razlikuju od regiona do regiona i rad
na sumarnoj analizi još uvek nedostaje
Belgija
radic
U Valoniji je regionalna inovaciona strategija suštinska
komponenta bdquoMaršalovog plana 40ldquo koji predviđa budžet
od 642 miliona evra za komponentu inovacija (2015-2019)
uglavnom u kontekstu politike stubova konkurentnosti
Flandrija ažurira svoju Strategiju pametne specijalizacije
dok će prioritetne teme ostati uglavnom slične onima iz
nacrta S3 iz decembra 2014 Njena strategija S3 usko je
usklađena sa politikom klastera (kroz stvaranje 5 klastera) i
4 strateška istraživačka centra u Flandriji I Valonija i
Flandrija su deo Vanguard inicijative Flandrija vodi
projekat 3D štampe zajedno sa regionima Norte (Portugal)
i Južnom Holandijom u okviru Vanguardske inicijative
Flandrija takođe povezuje klastere i ekosisteme putem
projekata bdquointerclusterldquo U novim međuregionalnim
partnerstvima koja je EU odlučila da podrži nakon poziva
2017 godine Flandrija će voditi 2 konzorcijuma (za 3D
štampu i bio-ekonomiju) i učestvovaće u 2 druge mreže U
julu 2016 godine vlada regije glavnog grada Brisela
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
110
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 odobrila je novi Regionalni plan inovacija 2016-2020 kako
bi identifikovala snage regiona kroz proces preduzetničkog
otkrivanja uz značajan doprinos kompanija
Bugarska
radic
Strategija inovacija za pametnu specijalizaciju 2014-2020
predviđa kvalitativni skok za Bugarsku do 2020 godine u
njenim inovacionim performansama Ova vizija izražena je
u praktičnom smislu u strateškom cilju do 2020 Bugarska
će preći iz grupe bdquoskromnih inovatoraldquo u grupu bdquoumerenih
inovatoraldquo fokusirajući se na bdquopametnaldquo tematska područja
(IKT mehatronika i CleanTech Industrija za zdrav životni
stil i BioTech i CCI) i horizontalna podrška za poboljšanje
efikasnosti resursa i primenu IKT u industriji (EU Digital
Agenda6) Prema RIS3 akcionom planu organizovani su
događaji u vezi sa EDP-om u periodu april-jun 2017
godine dve regionalne diskusije u svakom NUTS II
regionu i četiri tematska događaja zainteresovanih strana
koji su se fokusirali na prioritetne teme Nakon usvajanja
ažuriranog Nacionalnog plana puta za istraživačku
infrastrukturu 2017-2023 od strane Saveta ministara 28
juna 2017 godine i revidirane Strategije pametne
specijalizacije za Bugarsku 12 jula 2017 godine Komisija
je ocenila prethodnu uslovljenost 11 (Istraživanje i
Inovacija) i 12 (Istraživačka i inovaciona infrastruktura)
kao ispunjenu 31 jula 2017 godine
Grčka
radic radic
Grčka Strategija pametne specijalizacije RIS3 razvijena je i
na nacionalnom i na regionalnom nivou u periodu 2013-
2015 Usvajanje strategije pametne specijalizacije praćeno
je odobrenjem najvećeg operativnog programa bdquoPonovno
pokretanjeldquo (EPANEK) koji uključuje veliki deo akcija
opisanih u strategiji Na nacionalnom nivou RIS3 stavlja
akcenat na osam sektora Agrohrana Nauke o životu i
zdravlje - Pharma Informacione i komunikacione
tehnologije Energija Životna sredina i održivi razvoj
Transport i logistika Materijali - konstrukcija Kultura -
Turizam - Kulturne i kreativne industrije Na regionalnom
nivou trinaest RIS3 razvijeno je nakon procesa
konsultacija sa lokalnim akterima Svi do sada objavljeni
pozivi za prijavu projekata osmišljeni su tako da u
potpunosti odgovaraju prioritetima RIS3
Danska
radic radic
Danska nema jedinstvenu strategiju za pametnu
specijalizaciju već skup strategija koje zajedno čine
danske strategije pametne specijalizacije To uključuje
vladine planove rasta i regionalne strategije rasta i razvoja
Prioritetna područja pametne specijalizacije za Dansku su
proizvodnja i industrija proizvodnja i distribucija energije
održive inovacije zdravstvene i socijalne radne aktivnosti
poljoprivreda šumarstvo i ribarstvo U periodu 2014-2020
inicijativa INNO + podržava ulaganja pametne
specijalizacije u transport životnu sredinu i urbani razvoj
proizvodnju hrane i bio ekonomiju zdravstvena rešenja
inovativnu proizvodnju i inovativna digitalna rešenja
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
111
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 Danske politike istraživanja i inovacija u skladu su sa
pristupom pametne specijalizacije ali preporučuje se dalja
koordinacija i usklađivanje strategija između nacionalnog i
regionalnog nivoa
Estonija
radic
Upravljanje i praćenje mera pametne specijalizacije
premešteno je iz Estonskog fonda za razvoj (nakon
njegovog zatvaranja) u Ministarstvo za ekonomska pitanja i
komunikacije (MEAC) i Ministarstvo obrazovanja i
istraživanja (MER) u 2016 godini Monitoring i evaluacija
pametne specijalizacije je pod posebnom međuresornom
komisijom koja se sastoji od državnih službenika
predstavnika univerziteta i industrije Ključni zadatak
komisije je da nadgleda napredak različitih mera S3 i po
potrebi predlaže korektivne mere Rukovodstvo komisije se
rotira godišnje između MEAC-a i MER-a Ukupno je
primenjeno 5 posebnih mera pametne specijalizacije Pored
toga oko 25 mera koje se delimično finansiraju iz
strukturnih fondova u potpunosti podržavaju pametnu
specijalizaciju Implementacija je u skladu sa strateškim
okvirom Inovativne nabavke i primenjene mere podrške
istraživanju i razvoju nove su politike a samim tim se i
relativno sporo prihvataju Međutim u oba slučaja situacija
se popravila u 2017 godini jer ima više podnosilaca
zahteva
Irska
radic
Iako je irska Nacionalna prioritizacija istraživanja
nacionalna strategija jasno je da su određena prioritetna
područja važnija za ekonomiju u određenim regionima
nego u drugim npr Koncentracija medicinske tehnologije
na zapadu Irske ili morska obnovljiva energija na zapadu i
severozapadu U poljoprivrednom i prehrambenom sektoru
fokus je na urbano-ruralnoj raspodeli i zadržavanju
zaposlenosti u ruralnim oblastima Međutim baza
preduzeća u prioritetnoj oblasti obično obuhvata više od
jednog regiona a potrebe za istraživanjem i razvojem u
kompanijama su multidisciplinarne i zahtevaju saradnju u
brojnim istraživačkim oblastima oslanjajući se na
istraživačke snage na nacionalnom nivou Uprava za visoko
obrazovanje formalno podstiče institucije da se
konsoliduju tamo gde to ima smisla i da formiraju
regionalne klastere s ciljem izgradnje kritične mase i
povećanja konkurentnosti u dobijanju sredstava za
finansiranja istraživanja Dakle na način odozdo prema
gore kroz postupak konkurentnog finansiranja koji zahteva
sufinansiranje industrije veliki centri treba da budu locirani
u regionima u kojima će uticaj investicija biti
najrelevantniji i sa najvećim mogućnostima za snabdevanje
i iskorišćenje veština i transfer rezultata itd
Italija
radic radic
Nacionalnu Strategiju pametne specijalizacije Italije 2015-
2020 u aprilu 2016 Je odobrila Komisija EU Strategija je
identifikovala pet nacionalnih tematskih područja i
dvanaest regionalnih tematskih područja specijalizacije
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
112
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 Agencija za teritorijalnu koheziju zadužena za nadgledanje
RIS3 objavila je 2016 godine nacionalni strateški
dokument o RIS3 koji opisuje aktivnosti za integraciji
mera politike i programa istraživanja i inovacija Agencija
je radila na standardizaciji regionalnih pokazatelja praćenja
U 2016 godini svaki region je objavio regionalnu strategiju
sa regionalnim sistemom praćenja obično imajući u vidu i
druge inovacione politike kao što su Zakon o pokretanju
preduzeća i inovativni alati za finansiranje Instrumenti
politike dostupni za sprovođenje nacionalne strategije
opisani su u nacionalnom strateškom dokumentu i
integrisani su sa trenutnim merama za istraživanje i razvoj
Područja RIS3 uključena su u PON (Piani Operativi
Nazionali) i Regionalne operativne programe za upotrebu
evropskih strukturnih fondova
Kipar
radic
Akcioni plan Kiparske strategije pametne specijalizacije
S3Ci obuhvata pozive za podnošenje predloga koji
zahtevaju ili podstiču saradnju (Integrisani projekti
čvorišta izvrsnosti Jedinice nove strateške infrastrukture -
mladi naučnici DIDAKTOR-postdoktorski istraživači
Istraživanje u preduzećima Istraživanja u startapovima)
dok se drugi pozivi odnose na jednog korisnika i ili su u
obliku malog paušala (vaučeri za inovacije industrijska
svojina podsticaj dopunsko finansiranje) Ukupno je
podneto više od 700 predloga za finansiranje iz RPF-a čija
je procena u toku Takođe u okviru poziva za podnošenje
predloga za preduzetničke inovacije Ministarstva
energetike trgovine industrije i turizma (MECIT) podneta
su 224 predloga od kojih je 84 odobreno za finansiranje sa
ukupnim budžetom od 10 miliona evra
Letonija
radic
U februaru 2017 godine vlada je odlučila da ne nameni
zasebni budžet za sistem praćenja RIS3 (kao što je
prvobitno planirano 2015 godine) tvrdeći da je finansiranje
sistema praćenja RIS3 i srodnih aktivnosti uključeno u
različite programe podrške strukturnih fondova EU Jedan
od glavnih programa strukturnih fondova EU je za
istraživanje i inovacije za period 2014-2020 i direktno je
usmeren na promociju RIS3 (ukupan budžet od 1153
miliona evra) Pored toga mnogi drugi programi koji se
finansiraju iz državnog budžeta i fondova EU usmereni su
na olakšavanje RIS3 i doprinose sprovođenju RIS3 na
mikro nivou Planirani indikatori ishoda (npr ulaganje u
istraživanje i razvoj kao procenat BDP-a ulaganja
privatnog sektora u istraživanje i razvoj broj osoblja za
istraživanje i razvoj) možda neće biti dostignuti trenutnim
miksom politika koji ukazuje na potrebu za revizijom
podsticaja aktuelnih programima Prvi izveštaj o praćenju
RIS3 objavljen je 2017 godine Zaključeno je da su se
popravila tri pokazatelja broj radova objavljenih u
međunarodnim bazama podataka udeo stanovništva
(starosti 30-34 godine) sa višim obrazovanjem i smanjeni
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
113
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 broj naučnih institucija finansiranih od strane države (zbog
procesa konsolidacije) Međutima većina indikatora koji se
odnose na ciljeve RIS3 pokazala su ili neznatna
poboljšanja i dobila su status bdquostabilnoldquo ili su se smanjili
Litvanija
radic
Do avgusta 2017 godine većina instrumenata RIS3 se
primenjuje za prvi prioritet bdquoJačanje istraživanja i razvoja i
inovacijaldquo i deveti prioritet bdquoObrazovanje društva i jačanje
potencijala ljudskih resursaldquo Operativnog programa 2014-
2020 Međutim broj potpisanih ugovora je relativno nizak
zbog kasnog početka i kontinuirane evaluacije predloga
Izveštaj o napretku za 2017 godinu ukazuje da samo četiri
od 20 prioriteta IRIS-a pokazuju potrebnu kritičnu masu
Ovo je veoma važno za usmeravanje budućih mera politike
Napredak u primeni instrumenata odozgo nadole (npr
Razvoj infrastrukture za istraživanje i razvoj) je spor
Prerano je ukazivati na bilo kakve dokaze o uticaju
nacionalne strategije pametne specijalizacije Međutim
Litvanija je izvršila privremenu procenu uticaja mera za IR
obuhvaćenih operativnim programom 2014-2020 što bi
moglo dovesti do revizije RIS3 u 2018 Pokazalo se da je
trenutno verovatnoća da se postignu predviđeni ciljevi mala
do srednja naročito a) malo je verovatno da će biti
postignut cilj indikatora bdquoizdaci poslovnog sektora za IRldquo
b) mere polisi miksa nisu dovoljne i primerene za
olakšavanje komercijalizacije znanja transfer i korišćenje
znanja istraživačke infrastrukture i c) mere usmerene na
jačanje veština i kapaciteta istraživača su u proseku
relevantne ali ne obezbeđuju preduslove za privlačenje
stranih istraživača ili litvanskih istraživača koji rade u
inostranstvu Dalje izdvajanje sredstava za mere usmerene
na jačanje veština i kapaciteta istraživača nisu dovoljna
Mađarska
radic
Sprovođenje Nacionalne strategije pametne specijalizacije
(S3) započelo je pod nadzorom Nacionalne službe za
istraživanje razvoj i inovacije (NKFIH) Specijalizacije
definisane strategijom S3 ugrađene su u pozive NKFIH koji
su objavljeni za novi programski period 2014-2020
Strategija S3 usklađena je sa Nacionalnom strategijom za
istraživanje i razvoj 2013-2020 Kancelarija NRDI
pokrenula je obnavljanje IRI strategije u maju 2017
godine što takođe može uticati na S3 strategiju Nacionalna
strategija S3 usredsredila se na promociju pametne
proizvodnje Delimično i na osnovu toga vlada je 2016
započela razradu nove strategije Industrije 40 (Irinii plan)
Cilj plana Irinii je dalje povećati udeo prerađivačke
industrije u mađarskom BDP-u uz podršku sedam ključnih
industrija U kontekstu Irinii plana planirano je osnivanje
takozvanih bdquofabrika za primerldquo na nekoliko lokacija širom
Mađarske koje će biti objavljene na jesen 2017 IRI pozivi
koje je objavio NKFIH i drugi pozivi koje sufinansiraju
strukturni fondovi EU sadrže izričito prioritete S3 u okviru
navedenih ciljeva poziva a postupak evaluacije favorizuje
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
114
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 one projektne predloge koji su u skladu sa prioritetima S3
Zbog toga se strateški ciljevi S3 ostvaruju na nivou
celokupnog portfelja IRI strategije
Nemačka
radic radic
Zvanično potvrđena nacionalna strategija za Nemačku je
Strategija za visoke tehnologije koja se planira i sprovodi
uz aktivno učešće svih ministarstava Na regionalnom
nivou strategije RIS3 uspešno su ugrađene u regionalne
strategije inovacija u pokrajinama (Prognos 2017)
Međutim zbog svog saveznog ustrojstva koji čine 16
provincija (Lander) instrumenti za primenu i nadzor RIS-a
se značajno razlikuju Dok većina zemalja (Lander) svoje
RIS strategije bazira na definiciji i razvoju regionalnih
klastera tematski klasteri se razlikuju Prerađivačka
industrija digitalne i informacione tehnologije energija i
životna sredina kao i zdravstvena industrija deo su
identifikovanih polja specijalizacije u većini zemalja
(Prognos 2017) Međutim pristupi primeni su heterogeni
Ove različite perspektive i širinu RIS strategija u Nemačkoj
ilustrujemo opisivanjem dve regije Brandenburg i Baden-
Virtemberg sa različitim ekonomskim i geografskim
uslovima Obe S3 ovih saveznih država odnose se na
klastere i unapređenje aktivnosti upravljanja klasterima
Zbog već visokog nivoa istraživanja inovacija i
tehnološkog razvoja Baden-Virtemberg se više fokusirao
na poboljšanje efikasnosti upravljanja klasterima i na
mrežne efekte unutar i među klasterima Suprotno tome u
Brandenburgu je broj klastera manji a fokus je više na
unapređenju istraživačkih i inovacionih aktivnosti unutar
klastera
Poljska
radic radic
Svih 16 poljskih regija ima svoje strategije pametne
specijalizacije i učestvuju u platformi pametne
specijalizacije a nacionalna strategija se sastoji od 17
prioriteta Regioni se razlikuju u poimanju svojih
konkurentskih prednosti i institucionalnim mogućnostima
što rezultira različitim pristupima u praćenju i ocenjivanju
Pored ažuriranja prioriteta teško je identifikovati opipljive
rezultate procesa praćenja S3 a sistem koordinacije je u
pripremi Regija Šleska sprovela je niz aktivnosti praćenja i
pilot evaluacije kako bi podržala ažuriranje regionalne
strategije Regioni ne koriste 15 strukturnih fondova za
spoljne aktere Snažno učešće univerziteta u postavljanju
prioriteta nije u potpunosti iskorišćeno i za vođenje njihove
primene s obzirom na to da je finansiranje ESIF-a snažno
fokusirano na industrijske korisnike
Portugal
radic radic
Informacije o napretku u primeni RIS3 i dalje su
ograničene Međutim svi regioni su već objavili svoje
prioritete i čini se da su u dobrom položaju da proces u
potpunosti primene Jedno od glavnih pitanja je ograničeni
nivo sprovođenja EDP Očekuje se da će ANI uskoro
ponovo pokrenuti ovaj proces ANI takođe namerava da
razvije inicijative za reviziju nacionalne i regionalnih RIS3
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
115
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 strategija Druga linija delovanja u bliskoj budućnosti
odnosi se na istraživački rad na komplementarnostima
između nacionalne i regionalnih strategija pametne
specijalizacije Informacije o prijavama su već dostupne za
regije Alentejo i Centro Za oba regiona stepen
usklađenosti aplikacija sa kriterijumom RIS3 igrao je važnu
ulogu u odabiru projekata
Rumunija
radic radic
Četiri prioriteta pametne specijalizacije (S2) koje su na
nacionalnom nivou su (1) bio ekonomija (2) IKT svemir
bezbednost (3) energija životna sredina klimatske
promene i (4) ekotehnologije i napredni materijali Projekat
bdquoSIPOCA 27rdquo primenjuje mehanizam strateške orijentacije
čiji je cilj identifikovanje niša pametne specijalizacije kroz
aktivan proces EDP Svih sedam regija razvilo je svoj
RIS3 Većina RIS3 uključuje praćenje indikatora učinka i
uticaja korišćenjem relevantnih izvora Agencije za
regionalni razvoj (RRA) uz učešće regionalnih IRP-a i
ekonomskih aktera identifikovale su projekte za koje se
prijave podnose u okviru poziva za ROP (koji će biti
zatvoreni u januaru 2018 godine) Sva identifikovana polja
pametne specijalizacije u sedam regiona poklapaju se sa
ciljevima za razvoj nauke i tehnologe identifikovanim u
NSRDI 2014-2020 i Strategiji za konkurentnost
Slovačka
radic
Slovačka Republika bila je jedna od prvih država članica
EU koja je razvila Strategiju pametne specijalizacije 2013
međutim sprovođenje RIS3 suočilo se sa administrativnim
kašnjenjima pa je 2017 Izmenjen akcioni plan Ovo
kašnjenje će verovatno još više usporiti primenu RIS3
dokumenta u Slovačkoj Slovački sistem za istraživanje i
inovacije je visoko centralizovan a strategija pametne
specijalizacije je na nacionalnom nivou U Slovačkoj nisu
razvijeni eksplicitni regionalni programi za istraživanje i
razvoj i ili mere politike Osam regionalnih vlada imaju
ograničena ovlašćenja za podršku inovacijama i nemaju
nadležnosti za podršku istraživanju i razvoju
Slovenija
radic
Slovenija je usvojila svoju Strategiju pametne
specijalizacije (RIS3) 2015 RIS3 identifikuje tri prioritetna
područja a) Digitalna b) Cirkularna i c) (S) Industrija 40
Kašnjenja u pripremi RIS3 takođe su dovela do kašnjenja u
primeni U periodu 2016 - 2018 Slovenija planira da uloži
19 milijardi evra kroz Operativni program u skladu sa
tematskim prioritetima RIS3 (1 milijarda evra za
istraživanje i razvoj 08 milijardi evra za preduzetništvo i
005 milijardi evra za ljudske resurse)
Finska
radic radic radic
U Finskoj pametna specijalizacija je usko povezana sa
pametnim regionima Vladina vizija za 2025 je da će
regioni stvoriti i ekonomski prosperitet rast zasnovan na
visokokvalitetnim kompetencijama i održivom razvoju uz
pametnu specijalizaciju zasnovanu na regionalnim
snagama aktivnu obnovu poslovnih struktura i bolje
osnove za preduzetništvo i poslovanje Vlada planira da
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
116
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 uspostavi centar izvrsnosti tokom proleća 2018 za
unapređenje inovativne nabavke što se posebno odnosi na
opštine Cilj je da svaki region formuliše strategije
istraživanja i inovacija za pametnu specijalizaciju (RIS3)
koje sprovode i nadgledaju Regionalni saveti Pored
pametnih regiona nacionalna strategija pametne
specijalizacije Finske usredsređena je na razvoj pametnih
gradova Sprovedena je analiza regionalnih snaga kako bi
se podržali napori Vlade da pojača rast i zapošljavanje kroz
regionalnu specijalizaciju i obezbediti informacije za
tekuće napore na regionalnom razvoju
Francuska
radic radic
Nacionalna strategija pametne specijalizacije Francuske
pokriva opšte principe definisane na evropskom nivou Ova
strategija usmerava finansijske resurse posvećene
istraživanju inovacijama i ekonomskom razvoju na
prioritete i ključne industrije određene u skladu sa glavnim
regionalnim karakteristikama Generalni komesarijat za
teritorijalnu ravnopravnost bdquoCommissariat general a
lrsquoegalite des territoiresldquo (CGET) - agencija pri Kabinetu
premijera odgovorna je za vladinu koordinaciju kako bi se
osigurao uravnotežen regionalni razvoj - odgovorna je i za
monitoring Strategije pametne specijalizacije (S3)
Nedavna vežba S3 dala je niz rezultata neki regioni
odlučili su da se specijalizuju za vrlo malo tehnologija
(Alzas na primer) dok su se drugi (Auvergne-RhoneAlpes
i Bretanja) odlučili za opštiji pristup Međutim svi regioni
su se specijalizovali za određene sektorske aktivnosti (npr
Zdravstvo energetika) Još je prerano da se pruže dokazi o
uticaju francuske nacionalne i regionalne strategije pametne
specijalizacije na ekonomsku aktivnost Procena efekata
S3 uglavnom na lokalnom nivou često je otežana
nedostatkom kvantitativnih podataka
Holandija
radic radic
Nije primenjen novi razvoj politike koji se direktno odnosi
na RIS3 strategije iako je bilo redigovanja regionalnih
inovacionih strategija zbog veza sa nacionalnom RIS3
strategijom U sve četiri regije koje imaju RIS3 sredstva iz
ERDF-a se dodeljuju u skladu sa RIS3 strategijama a svi
regioni su takođe aktivni na tematskim RIS platformama
Konkretni dokazi o uticaju još uvek nisu dostupni iako
postoje znaci uticaja u različitim oblastima
Hrvatska
radic
Hrvatska S3 predstavljena je na nacionalnom nivou
indikativnim godišnjim planom poziva za podnošenje
projekata koji je ESIF sufinansirao kroz Operativni
program Konkurentnost i kohezija 2014-2020 Počelo je
2016 godine javnim pozivima za podnošenje predloga za
inovativne kompanije (Kompetentnost i razvoj MSP
Inovacije u novoosnovanim MSP) i za kooperativne
projekte za industrijska istraživanja (Povećanje razvoja
novih proizvoda i usluga koji proističu iz IR aktivnosti
Jačanje kapaciteta za istraživanje razvoj i inovacije)
Uspostavljeno je nekoliko važnih infrastrukturnih objekata
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
117
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 za istraživanje i razvoj predviđenih akcionim planom S3
uključujući CoRE klastere konkurentnosti i centre
kompetencija (čija je procena još uvek u toku)
Češka
radic radic
Češke regionalne vlasti koje se sastoje od 14 samoupravnih
regiona na nivou NUTS3 retko su se bavile politikom IRI
pre pokretanja RIS agende Jedini izuzetak bila je
Južnomoravska regija Nekoliko drugih regiona pokušava
da oponaša ovaj model sa različitim stepenima uspeha uz
pomoć RIS3 agende Nacionalna platforma za inovacije
koja je u okviru vladine kancelarijom za nauku istraživanje
i inovacije ima ključnu ulogu u utvrđivanju primenjenih
istraživačkih prioriteta Budući da je vlada odobrila
ažuriranu nacionalnu strategiju RIS3 u julu 2016 godine a
zatim je usledila EK u septembru 2016 godine prerano je
procenjivati njene uticaje na ekonomiju i društvo u celini
Švedska
radic radic
Vlada je sprovođenje pametne specijalizacije na
nacionalnom nivou delegirala Švedskoj agenciji za
ekonomski i regionalni rast Agenciji ima ulogu u (1)
podršci regionalnim vlastima u njihovom radu sa S3 (2)
pružanju pomoći regionalnim vlastima u znanju i
usklađivanju sa nacionalnim prioritetima i budućoj
konkurentnosti (3) pružanju podrške regionalnim vlastima
u njihovoj saradnji sa EU Švedska agencija za ekonomski i
regionalni rast takođe upravlja i distribuira sredstva iz
Evropskog fonda za regionalni razvoj po nalogu vlade što
znači da je zadužena za podršku pametnoj specijalizaciji na
regionalnom nivou NUTS 2 što nije u skladu sa
organizacijom Švedska u administrativnim regionima (21
županija je primarna jedinica i odgovara NUTS 3
regionima a njih 10 se danas nazivaju bdquoregijamaldquo u tekućoj
teritorijalnoj politici povećanja regionalne autonomije) dok
u Švedskoj postoji osam NUTS 2 regija od kojih je jedna
okrug (Stokholm) dok se ostalih sedam sastoji od dva do
pet okruga regija To stvara određene poteškoće u
koordinaciji i koheziji i određenu neravnotežu na nivou
primene strategija pametne specijalizacije
Španija
radic
Svih 17 španskih regiona je 2014 godine usvojilo svoje
strategije istraživanja i inovacija za pametnu specijalizaciju
(RIS3) Mnogi regioni su se fokusirali na slične prioritete
Do sada su španske regionalne vlade primenile svoj RIS3
uglavnom putem javnih poziva za predloge za II zasnovane
na prioritetima njihovih RIS3 i finansiranih iz
odgovarajućeg Operativnog programa (OP) Neki regioni
su takođe stvorili nove II instrumente akcije i upravljačke
strukture Budžet Evropskog fonda za regionalni razvoj
(ERDF) predstavlja u mnogim španskim regionima više od
40 planiranih sredstava za primenu RIS3
Izvor RIO ndash Reasearech and Innovation Opservatory httpsriojrceceuropaeucountry-
analysis 2018 i sistematizacija autora
118
Opšte teme skupa
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
119
Prof Dr Slobodan Miladinović29
TEHNOLOŠKI RAZVOJ I PITANJE RADNIČKIH PRAVA
Apstrakt Jedna od bitnih odlika savremenog tehnološkog razvoja je njegovo
ubrzavanje On u sadejstvu sa enormnim populacionim rastom proizvodi mnoge
negativne tendencije vezane za društveni položaj savremenog radništva koje u
krajnjoj liniji vode njegovom stalnom pogoršavanja Nova tehničko-tehnološka
rešenja sada već ubrzano smanjuju potrebu za živim radom i to ne u proizvodnji već i
u uslužnim delatnostima Posledica toga je povećavanje nezaposlenosti privremene i
povremene zaposlenosti uvećavanje prekarnog rada socijalna marginalizacija
velikog broja ljudi snižavanje zarada produžavanje radnog vremena i slične pojave
Perspektivno ovi procesi vode povećavanju siromaštva i društvenih nejednakosti
Ideološki koncept koji opravdava ovakvo stanje se naziva neoliberalizam Njegova
pojava je većim delom vezana za raspad socijalističkih društvenih sistema što je
dovelo do slabljenja međunarodnog radničkog pokreta i otupljivanja oštrice
sindikalnih borbi U ovakvim uslovima postavlja se pitanje kako prevazići negativne
tendencije razvoja U opticaju je više ideja kao što su skraćivanje radnog vremena ili
uvođenje obaveznog prihoda Cilj ovakvih mera je da najbogatiji podele svoje
bogatstvo sa onima koji ostaju izbačeni iz radnog procesa
Ključne reči tehnološki razvoj društvene nejednakosti prekarni rad sindrom
sagrevanja na poslu digitalne platforme obavezan prihod radno vreme
TECHNOLOGICAL DEVELOPMENT AND THE ISSUE OF
WORKERS RIGHTS
Abstract One of the important features of modern technological development
is its acceleration It in conjunction with enormous population growth produces
many negative tendencies related to the social position of modern labour which
ultimately lead to its constant deterioration New technical-technological solutions
now rapidly accelerating reduce the need for live work not only in production but
also in services activities The consequence is an increase in unemployment
temporary and occasional employment an increase in precarious work the social
marginalization of a large number of people lowering wages extending working
hours and similar phenomena Perspectively these processes lead to an increase in
29 Univerzitet u Beogradu Fakultet organizacionih nauka mail
slobodanmiladiinovicfonbgacrs
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
120
poverty and social inequalities The ideological concept that justifies this situation is
called neoliberalism Its appearance is largely related to the disintegration of socialist
social systems which led to the weakening of the international labour movement and
the blunting of trade union struggles In such conditions the question is how to
overcome the negative tendencies of development There are several ideas in
circulation such as shortening working hours or introducing mandatory income The
goal of such measures is for the richest to share their wealth with those who remain
excluded from the work process
Keywords technological development social inequalities precarious work
burnout syndrome digital platforms mandatory income working hours
1 Uvod
Od kraja osamdesetih godina XX veka ključne tendencije u razvoju
savremenog kapitalizma počinju de se označavaju terminom neoliberalizam On
nastaje kao odgovor na raspad socijalističkih sistemu pri čemu nestaje konkurencija
dva velika bloka koji se u najširem značenju mogu označiti kao Istok i Zapad
Kapitalistički svet dobija polet i pokušava da ospori tekovine radničkog pokreta koje
su svoj vrhunac doživele sedamdesetih godina XX veka na koje se gleda kao na
zlatno doba za radničku klasu Neoliberalne snage u sadejstvu sa tendencijom
enormnog populacionog rasta [1] koji u drugoj polovini XX veka počinje da se
eksponencijalno ubrzava proizvode mnoge negativne tendencije vezane za društveni
položaj savremenog radništva koje u krajnjoj liniji vode njegovom stalnom
pogoršavanja Nova tehničko-tehnološka rešenja sada već ubrzano smanjuju potrebu
za živim radom i to ne samo u proizvodnji već i u uslužnim delatnostima Posledica
toga je povećavanje nezaposlenosti privremene i povremene zaposlenosti uvećavanje
obima prekarnog rada socijalna marginalizacija velikog broja ljudi snižavanje zarada
produžavanje radnog vremena i slične pojave Perspektivno ovi procesi vode
povećavanju siromaštva i društvenih nejednakosti Uspon neoliberalizna je
posledično doveo do slabljenja međunarodnog radničkog pokreta i otupljivanja
oštrice sindikalnih borbi U ovakvim uslovima postavlja se pitanje kako prevazići
negativne tendencije razvoja U opticaju je više ideja kao što su skraćivanje radnog
vremena ili uvođenje obaveznog prihoda za sve građane Put do ovakvih mera je da
najbogatiji podele svoje bogatstvo sa onima koji ostaju izbačeni iz radnog procesa
No to nije tako jednostavno
U daljem tekstu će biti više reči o nekim aspektima ovog problema Posle
osvrta na razvojne faze industrijske revolucije i posledice koje izaziva u društvenom
žiovtu biće dat osvrt na sindrom izgaranja na poslu (burnout) kao i na probleme koji
se vezuju uz rad na digitalnim platformama Iz toga sledi razmatranje bezuslovnog
obaveznog prihoda i skraćivanja ranog vremena kao načina na koji mogu da se
regulišu problemi vezani za analizirane posledice naučnotehnološkog razvoja
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
121
2 Periodi u razvoju industrijske revolucije
Jedan od kriterijuma po kojima možemo podeliti dosadašnju istoriju je način
proizvodnje Po tom osnovu se kompletna ljudska istorija može podeliti na agrarni i
industrijski period Prvi period je obeležila dominacija poljoprivredne proizvodnje i
njoj odgovarajućih društvenih institucija Rad je bio jednoličan odvijao se u
vremenskim ciklusima bio je obeležen sporim tempom i zavisan od prirodnih sila
Prvu naznaku novog načina proizvodnje označila je modernizacija zanatstva u vidu
manufakturne proizvodnje Još je Adam Smit [2] uočio da se ključni razvojni doprinos
manufakture odnosi na razgranavanje podele rada Preciznije ona utire put
usavršavanju tehničke podele rada koja omogućava povećanje produktivnosti i
ubrzavanje proizvodnje
Dosadašnji razvoj industrijskog načina proizvodnje su obeležile četiri
epohalne promene u tehničkoj i tehnološkoj osnovi materijalne proizvodnje
Prvi značajniji impuls uvođenju inovacija u proizvodnju ali i u društveni život
daje pojava prvih mašina koje na ovaj ili onaj način koriste energiju vode ili vodene
pare One stavljaju u drugi plan upotrebu ručnog alata i ručnog rada i na njima
zasnovane prve manufakturne proizvodnje koja predstavlja tek preteču industrije
Industrijski način proizvodnje je pokrenuo niz promena na društvenom ekonomskom
i političkom planu Pokreću se prve radne migracije menja se socijalna struktura
javljaju se ideje građanske demokratije oblikuju se nove društvene klase i na njima
zasnovani klasni sukobi itd Naravno menja se i struktura zanimanja s obzirom da se
migracije odvijaju od ruralnih ka urbanim sredinama Ključni rezultat svega ovoga je
da klasični feudalizam načet manufakturnom proizvodnjom definitivno prelazi u
istoriju a na njegovo mesto dolazi liberalni kapitalizam
Drugu industrijsku revoluciju pokreće razvoj motora pokretanih gorivima
dobijenim iz nafte i električnom energijom To je period ubrzanog razvoja metalurgije
i klasiče mašinske industrije obeležene automatizacijom koja je podstaknuta razvojem
električnih uređaja Na socijalnom planu liberalni kapitalizam smenjuju veliki
monopoli a na delu je ubrzana urbanizacija To je period ubrzanog razvoja radničkog
pokreta i pokretanja prvih radničkih organizacija i njihovih akcija Ostvaren je ideal
radničkih borbi osmočasovno radno vreme regulisan je rad žena i dece
Razvoj elektronike i pronalazak mikroprocesora otvaraju treću industrijsku
revoluciju Njen pun razmah donosi razvoj kompjutera i generalno informaciono-
komunikacionih tehnologija Ovo je period u kojem nauka tehnika i tehnologija kreću
ubrzano da se razvijaju Njih prati nešto sporije ali ipak evidentno menjanje
društvenih odnosa U kulturološkom domenu u domenu vrednosti i generalno
društvene svesti promene se odvijaju najsporije Vrhunac svih promena je prelazak na
održive izvore energije i biotehnologije oličene u genetskom inženjeringu koje tek
treba da pokažu svoje mogućnosti i granice
Sve ovo je omogućio razvoj elektronike tako da se najznačajnije promene
moraju tražiti na ovom polju Razvoj informaciono-komunikacionih tehnologija i
interneta je povezao ljude do te mere da se tanje granice između pojedinaca naroda i
njihovih kultura Posledica ovoga je da se svet do kraja globalizuje ljudi se povezuju
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
122
po različitim osnovama vrši se difuzija kulturnih vrednosti i svet definitivno postaje
globalno selo [3] u tehnološkom društvenom i kulturološkom smislu
Rapidno ubrzavanje tehnoloških inovacija dovodi do njihovog povezivanja u
celovit i jedinstven proizvodno-poslovni sistem-proces Praktično sve ono što je
iznedrila treća industrijska revolucija sada postaje samo deo infrastrukture koja se
oblikuje oko novog koncepta proizvodnje kojim počinje četvrta industrijska
revolucija koji se odlikuje brzinom kompleksnošću ali i upravljačkom nezavisnošću
od čoveka Stvaraju se velike mreže koje se više ne mogu svoditi samo na internet
koji ostaje njihova osnovna infrastruktura Prostorno razdvojeni centri podeljeni po
funkcionalnom principu se povezuju u velike sisteme koje čine projektni
istraživačko-razvojni dizajnerski proizvodni komercijalni marketinški i mnogi
drugi sa njima povezani delovi Da bi se omogućila koordinacija ovako velikih
sistema bilo je potrebno da se razvije nešto potpuno novo To je bila veštačka
inteligencija Ona postaje okosnica novog načina proizvodnje
Zaključak za prve tri industrijske revolucije se može svesti na stav da je prva
od njih koristila snagu vode i vodene pare za mehanizaciju proizvodnje Druga je
pomoću fosilnih goriva (naftnih derivata) i električne energije pokrenula masovnu
proizvodnju dok je treća uspela da pomoću digitalne tehnologije tj elektronike i
računara izvrši automatizaciju proizvodnje Sada četvrta nastupa u kontinuitetu sa
prethodnom povezujući vrlo različite dimenzije rada koje su doskora nastupale
odvojeno i nezavisno jedna od druge Za dosadašnji rast industrije bismo mogli reći da
je bio linearan Sada on postaje eksponencijalan Brzina i obuhvat promena koje
nastaju izazivaju radikalnu izmenu u načinu proizvodnje i upravljanju stvarima i
ljudima ali i generalnu promenu socijalnih obrazaca na svim poljima od privatnog do
poslovnog Mogućnosti koje tehnologije najnovijih generacija pružaju sada postaju
gotovo neograničene Čini se da presudnu ulogu u ovome ima razvoj veštačke
inteligencije koji preti da gotovo potpuno potisne čoveka iz čitavog spektra radnih
aktivnosti od najprostijeg fizičkog do najsofisticiranijih sfera upravljačkog i
naučnoistraživačkog rada Većina ovih poslova se sada odlikuje time da ih je moguće
raditi i na daljinu da postaju efikasniji produktivniji i uopšte ekonomski racionalniji
Ovo bi moglo da značajno promeni kvalitet svakodnevnog života No postoji
i dosta razloga da se optimizam obuzda s obzirom da bi sve ove promene (ako
uzmemo u obzir da je savremeni svet duboko podeljen po različitim kriterijumima -
ekonomski vojno kulturno politički itd) mogle da utiču i na uvećanje društvenih
nejednakosti Zamena živog rada mašinama može produbiti već postojeću
disproporcionalnu raspodelu bogatstva na svet rada i svet kapitala gde bi svakako
radnici ostali u goroj poziciji nego što su bili do sada Naravno jedan broj zanimanja
će i dalje ostati u zoni stabilne tražnje
Još na samom početku industrijske revolucije je primećeno da razvoj tehnike
vodi smanjivanju broja potrebnih radnika za normalno obavljanje proizvodnje David
Rikardo [4] je na samom početku XIX veka zaključio da razvoj tehnike proizvodi
višak stanovništva Marks [5] ukazuje na pojavu lumpenproletarijata Od ovoga je
mali korak do razvoja ideje o postojanju marginalne klase u društvu tj grupacije koju
odlikuje dugoročna nezaposlenost isključenost sa tržišta rada i socijalna
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
123
marginalizacija [6] Već u prvoj polovini XX veka Kejns [7] konstatuje postojanje
tehnološke nezaposlenosti koja je posledica razvoja tehnologije koja vremenom
izbacuje sve više ljudi iz radnog procesa Sve pomenute ideje su se u početku
odnosile na fizičku radnu snagu međutim od polovine XX veka se primećuje
tendencija da pod udar dolaze i mnoga intelektualna zanimanja
Razvoj treće industrijske revolucije je ove tendencije ubrzao Prvu teorijsku
elaboraciju ovakvog stanja je dao Pjer Burdije [8] koji uvodi termin prekaritet kojim
označava privremene i radnike u poljoprivrednim poslovima da bi početkom XXI
veka Gaj Stending [9] [10] uveo u opticaj pojam prekarijata Pod ovim pojmom
podrazumeva one koji se odlikuju nedostatkom sigurnosti vezane za rad i identiteta
zasnovanog na radu Praktično reč je o svima onima koji nemaju stalno zaposlenje
već svoju egzistenciju namiruju iz tzv nestandardnih oblika radnog angažovanja ili
preciznije iz povremenih i privremenih a samim tim i neizvesnih poslova ali i drugih
poslova za koje se vezuje nesigurnost redovnih prihoda i prinadležnosti koje slede i
regularnog radnog odnosa Stending primećuje da je reč o rastućoj grupi neadekvatno
zaposlenih ljudi
Pojmovi prekarijata i marginalne klase su samo naizgled slični U marginalnu
klasu ulaze oni koji se nalaze na dnu socijalne stratifikacije po svim važnim
kriterijumima poput visine prihoda nivoa obrazovanja ili mesta u podeli rada S druge
strane prekarijatu pripadaju svi oni koji nemaju regularan stalni posao Dakle ne
samo neobrazovani i nisko plaćeni već i oni sa najvišim obrazovanjem (akademski
prekarijat) koji mogu da stiču visoke prihode radeći na dobro plaćenim projektima ili
na raznim onlajn platformama koji ne dele niti socijalni status niti klasne interese sa
onima sa dna društvene hijerarhije Jedina zajednička stavka im je materijalna
nesigurnost koja proizilazi iz prekarnog radnog položaja Po svemu ostalom oni su
drugačiji
Klaus Švab [11] anticipira da bi u budućnosti talenat mogao da predstavlja
značajniji faktor proizvodnje od kapitala što bi vodilo definitivnoj segmentaciji tržišta
rada na niskokvalifikovane i nisko plaćene poslove s jedne strane i
visokokvalifikovane i dobro plaćene poslove s druge strane Ova ideja je već viđena u
teorijskim elaboracijama marginalne klase po kojima se očekuje da će u budućnosti
radništvo biti podeljeno na dva segmenta Prvi su oni koji čine stabilno jezgro radnika
koji imaju radnu sigurnost i visoke plate Drugi su tzv sekundarni radnici koji se
kratkoročno zapošljavaju i otpuštaju radi zadovoljavanja fluktuirajućih potreba tržišta
rada Sekundarni radnici su zatvoreni u nepovoljnom tržišnom položaju koji proizvodi
razvoj tehnologija koje izbacuju živi rad iz radnog i proizvodnog procesa [12]
Sekundarni radnici kako ih vidi Gidens su osnova iz koje bi mogli da se regrutuju i
prekarijat i marginalna klasa
U slučaju ovakvog scenarija bi se moglo očekivati povećanje socijalnih
napetosti Visoka zastupljenost platformi za društveno umrežavanje pored svih
pozitivnih strana koje donosi otvara i mogućnost brzog širenja ekstremističkih
ideologija Ovo tim pre postaje problem što se očekuje uvećavanje društvenih
nejednakosti koje su posledica tehnološkim razvojem izazvanog tendencijskog
smanjivanja tražnje za niskokvalifikovanim radom dok s druge strane raste cena
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
124
visokostručnog inovativnog rada Ovim se sužava prostor za oblikovanje srednjih
klasa koje se smatraju ključnim faktorom demokratizacije društva Praktično
ekonomija pobednika koji hoće sav plen iza koje stoji ekstremna neoliberalna
ideologija nudi ograničen pristup srednjoj klasi iz čega se ne može očekivati išta
drugo do odumiranje demokratije Otuda je razumljiv i strah širokih slojeva koji žive
od rada za drugog Tehnologija oduzima veliki broj radnih mesta Zauzvrat nudi
prekarizaciju i marginalizaciju rada koja je postala sinonim za dugoročnu socijalnu
nesigurnost i osnova za narastanje društvenih nejednakosti
3 Sindrom sagorevanja na poslu (burnout)
Sindrom sagorevanja na poslu je rezultat dugotrajnih stresova i javlja se kao
trajno stanje [13] Reč je o reakciji zaposlenog na hronični stres vezan za posao kojim
se bavi Javlja se kao posledica dugoročnog pritiska i očekivanje bilo sopstvenih bilo
svoje okoline i stalne konkurentske borbe za sticanje ili očuvanje stečenih pozicija
Ovo prati i konfliktna atmosfera na radnom mestu što sve proizvodi emocionalni
zamor i nezadovoljstvo sopstvenim poslom radnim uslovima i postignućem Sve ovo
se ispoljava kroz niz pokazatelja među kojima poseban značaj imaju fizički simptomi
(stani umor iscrpljenost glavobolja nesanica stomačne tegobe i sl) promene u
ponašanju (napetost razdražljivost nervoza ljutnja problemi u porodici i na poslu i
sl) kao i kognitivni i afektivni simptomi (preosetljivost zatvorenost tuga slaba
koncentracija loše raspoloženje osećaj bespomoćnosti i beznadežnosti)
Ovaj pojam je razvio Herbert Frojdenberger [14] koji ga je označio kao niz
simptoma koji su posledica iscrpljenosti izazvane prekomernim zahtevima na poslu
vezanih za gubitak motivacije posebno ako odnos prema poslu ne proizvodi željene
rezultate Njegov prvi rad na tu temu je bio objavljen 1974 godine da bi zatim usledila
serija njegovih studija tog problema Pored njega iste godine je ovu pojavu opisao i
Ginsberg [15] Treba napomenuti da je sam termin dosta stariji i da potiče od
engleskog pisca Grejema Grina i njegovog romana bdquoSlučaj izgaranjerdquo (A Burn-Out
Case) čija se radnja razvija oko poznatog arhitekte koji već umoran od sopstvene
slave gubi smisao i zadovoljstvo u životu te odlučivši da ostavi svoj posao odlazi u
afričku džunglu [16] Frojdenbergova zasluga je u tome da je ovaj termin definisao
kao propadanje trošenje ili iscrpljivanje postavljanjem prekomernih zahteva za
energijom snagom ili resursima te što je sistematski analizirao i opisivao iskustva i
mentalna stanja na radnom mestu još pre nego što je ono prihvaćeno kao psihološka i
klinička dijagnoza (str 159) On dalje navodi da najveću šansu da sagore imaju oni
koji su posvećeni i predani poslu To su oni koji bi radije dali sve od sebe nego li se
povukli oni koji daju svoje veštine znanja intenzivno koriste raspoloživo radno
vreme uz minimum finansijske nadoknade Baš zbog takve posvećenosti upadaju u
zamku izgaranja rade previše predugo i suviše intenzivno To su oni koji osećaju
pritisak iznutra da rade a osećaju i spoljni pritisak da pomognu Ako se tom prilikom
oseti i dodatni pritisak šefova da se pruži još više tada su izloženi trostrukom pritisku
Dakle ovde se radi s jedne strane o pritisku savesti da se posao obavi na
valjan način dok se s druge strane oseća spoljni pritisak koji se racionalizuje tuđim
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
125
očekivanjima Ovome treba dodati socijalni pritisak kroz konkurenciju tzv rezervne
armije rada i potencijalnih konkurenata koji traže posao ili očekuju unapređenje
Uvećavanjem ukupnog broja ljudi koje je jedna od vidljivijih posledica naučno-
tehničko-tehnološkog razvoja i smanjivanjem broja raspoloživih radnih mesta koje
proizvodi ubrzani tehničko-tehnološki razvoj i spoljni i unutrašnji pritisci postaju još
jači Dakle problem nije isključivo psihološke prirode već dobija duboku socijalnu
dimenziju
Ona se ogleda upravo u činjenici da tehnološki razvoj podržan širenjem
neoliberalne filozofije i ideologije nagoni zaposlene posebno one savesne i uspešne
da se dopunski angažuju kako bi se održali na svojim pozicijama ili možda i
potencijalno napredovali Umesto izgradnje sjajne karijere upada se u psihičko
rastrojstvo koje brzo vodi u fizička oboljenja kakva smo nekada nazivali
menadžerskim bolestima U međuvremenu je burnout ili sagorevanje na poslu ušao u
međunarodnu klasifikaciju bolesti pod šifrom ICD-11 I Svetska zdravstvena
organizacija je primetila da pored različitih oblika psihoterapije treba preduzimati
određene društvene korake na prevenciji ovakvih stanja između ostalog i kroz razvoj
zakonodavstva strategija i politike koji bi doprineli izgradnji uspostavljanje zdravog
radnog okruženja Naravno ovde je ključni problem kako izmiriti interese zaposlenih i
poslodavaca
Problem dobija na težini fleksibilizacijom rada koju mnogi shvataju olako ne
uviđajući da ona uvlači radnike u zamku velikog angažovanja za relativno malu
nadoknadu Jedan od najkarakterističnijih primera je rad preko digitalnih platformi na
kojima se radnici angažuju pod uslovima sličnim onima od pre sto i više godina
Nemaju i radno vreme niti pravo na godišnji odmor socijalno osiguranje zdravstvenu
zaštitu zbog bolesti povrede na radu nege deteta i slične potrebe koje su za regularne
radnike zakonski regulisane Uz to su im zarade tendencijski niže nego kod stalno
zaposlenih Drugim rečima oni su prekarni radnici u punom značenju reči Odlikuje ih
stalna nesigurnost bez ikakve garancije da se njihova situacija popraviti
4 Problemi u vezi sa radom na digitalnim platformama
Kada se pojavila ideja o radu preko digitalnih platformi je izgledala kao nešto
što će bitno promeniti svet rada Nažalost očekivanja nisu ispunjena Njih je pratila
neadekvatna zaštita zaposlenja nelojalna konkurencija i neadekvatna zaštita korisnika
njihovih usluga Konačni dobitnici ovog procesa su bili vlasnici tih platformi Početno
opravdanje njihovog uvođenja je nađeno u stavu da se ovim putem postiže veća
sloboda i autonomija radnika Umesto toga radnici su dobili jak nadzor i smanjenu
pregovaračku snagu što je svaku priču o više slobode i autonomije učinilo
deplasiranom U skladu s tim se postavilo pitanje moralnih osnova angažovanja
radnika na digitalnim platformama i uravnoteživanja odnosa moći uprave i
angažovanih radnika
Nije bilo potrebno mnogo vremena da se otvoreno pokaže prekarni položaj
digitalnih radnika Stiglo se dotle da njih danas nazivaju parijama digitalne privrede
U ovom momentu je jedno od vitalnih pitanja upravo regulisanje radnopravnog
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
126
statusa svih onih kojima platforme otvaraju prostor za rad zaposlenje i sticanje
prihoda
Maria Meksi [17] procenjuje da je došlo vreme da se ugrade pravda i
transparentnost na tržište rada Za ovo je potrebno vreme da se radnici organizuju i
pregovaraju sa platformama a za ovo su potrebni s jedne strane globalna sindikalna
saradnja i delovanje specifično za svaku pojedinačnu zemlju s druge strane Za ovo
se još uvek primarno interesuju nacionalne politike dok je međunarodna saradnja
prilično slaba Problem je u tome što se digitalni radnici masovno angažuju upravo na
prekograničnim poslovima Ključna pitanja koja bi trebalo regulisati su uslovi rada
algoritamsko upravljanja i kontrola tj prekogranična koordinacija socijalnog
osiguranja Meksi satra da bi ove aktivnosti mogla da koordinira Međunarodna
organizacija rada
Danas se vodi velika borba oko prava velikog broja digitalnih radnika
angažovanih u tzv gig ekonomiji pod kojom se podrazumeva sistem slobodnog
tržišta na kom se sklapaju privremeni i kratkoročni poslovni aranžmani
Najkarakterističniji primeri angažovanih na ovaj način su frilenseri (slobodnjaci)
konsultanti nezavisni ugovarači i stručnjaci i radnici na određeno vreme [18] Razvoj
tehnologije je toliko smanjio barijere za ulazak u ovakav način radnog angažovanja da
je on postao dostupan velikom broju ljudi Danas je gotovo nemoguće proceniti šta se
sve može podrazumevati pod ovim pojmom Radi se o velikom broju radnika i
organizacija različitih kvalifikacija i poslovnih interesovanja koji sklapaju
kratkoročne ugovore po principima slobodnog tržišta Neki od njih ovakvo
angažovanje doživljavaju kao dopunski izvor svojih prihoda a ima dosta onih kojima
je to jedini način da obezbede svoju egzistenciju Visokoobrazovani ovakav rad često
shvataju kao svoj izbor dok oni drugi njemu pristupaju zato što nemaju drugog izbora
Najčešće se kao posrednici pri zapošljavanju javljaju softverske platforma
koje nastoje da da njihovi troškovi ostanu niski otvarajući pri tom prostor za visoku
zaradu Njihov je cilj da radnici zadrže prekarni položaj te da budu nesigurni u statusu
koji je veoma sličan samozapošljavanju ili samostalnom poslovanju dok oni ostvaruju
milijarde dolara profita
Lejla Čaibi poslanik u Evropskom parlamentu [19] napominje da su
korporacijske platforme u Kaliforniji odnele veliku pobedu nad radnicima uspevši da
ih zakonski klasifikuju kao bdquoizvođače radovaldquo prebacujući na njih kompletu
odgovornost za njihov tržišni položaj Njen zahtev je da Evropska unija zauzme
sasvim suprotan stav s obzirom da ogroman broj radnika živi od ovakvih angažmana
Njima nisu realizovana prvobitna obećanja o fleksibilnom radu nezavisnosti i
samostalnosti Umesto fleksibilnog rada dobijen je prekomerni rad pod nepovoljnim
uslovima i slabim zaradama i bez socijalne zaštite Učinak digitalnih platformi se
svodi na podizanje sopstvenog profita a da se pri tom s jedne strane radnicima
uskraćuju njihova osnovna prava a s druge strane se državni budžet od kojeg se
finansiraju brojne javne usluge ne puni na adekvatan način Radnici koji su
angažovani na platformama su uskraćeni po raznim osnovima nemaju godišnje
odmore pravo na bolovanje osiguranje od raznih nezgoda a pored toga su podložni
konstantnim iskorišćavanjem od strane platformi
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
127
5 Pitanje skraćivanja radnog vremena
Skraćivanje radnog vremena je jedan od prvih i stalnih ciljeva borbi radničkog
pokreta Još u devetnaestom veku je osvojena formula 8+8+8 (osam sati rada osam
sati odmora i osam sati slobodnog vremena) No u najnovije vreme je krenula borba
za očuvanje stečenog prava Različite okolnosti su navodile poslodavce da pokušaju
da reorganizuju radno vreme Rečit primer je postsocijalistička tranzicija prelazak sa
javne na privatnu svojinu i narastanje nove samonikle kapitalističke klase u
postsocijalističkim zemljama koja je želela da se naprečac obogati Tako nešto je u
tranzicionim uslovima najlakše izvodivo smanjivanjem zarada i produžavanjem
radnog vremena Novobogataši su svoje bogatstvo sticali najčešće i sivoj ili polusivoj
zoni poslovanja mimo kontrole ali ponekad i uz blagoslov državnih struktura
Tranzicija nije bila jedini razlog ovome tehnološki razvoj je takođe nosio
svoje breme Razvijeni deo sveta je već zašao duboko u digitalnu eru čime je otvorio
kanale preobražaja ne samo domaće već i globalne privrede Tehnološke promene
prate i mnoge nove ideje poput fleksibilizacije rada i radnog vremena Tehnološka
nezaposlenost koju je uočio Kejns još tridesetih godina XX se daljim naučno-
tehničkim razvojem sve više zaoštrava Tome joj pomažu nova tehnološka rešenja
koja polako ali sigurno izbacuju živi rad iz proizvodnog procesa Ovo se posebno
radikalizuje u trećoj i naročito četvrtoj industrijskoj revoluciji
Razvoj elektronike i kasnije digitalnih tehnologija omogućava da se čovek
sve više potiskuje iz radnog procesa Ovde se dakle ne govori isključivo o
potiskivanju fizičkog ada već sve više i o potiskivanju visokostručnog rada
Praktično mnogi poslovi od onih koje obavlja nekvalifikovani nosač do onih koje
vrši usko i visoko specijalizovan inženjer matematičar ili hirurg sada mogu biti
potisnuti i zamenjeni sofisticiranim mašinama podržanim kompjuterskim
tehnologijama i veštačkom inteligencijom
I ne samo to nove tehnologije na prvi pogled deluju revolucionarno otvaraju
šanse velikom broju onih koji ispadaju iz regularnog radnog odnosa Nude se nova
rešenja za pronalaženje sada novih poslova koje je moguće raditi van prostorija
poslodavca od kuće Komunikacije poslodavca i izvršioca se obavlja posredstvom
interneta Na prvi pogled vrlo komforno zaposlenje Malo detaljniji uvid ipak
pokazuje da se taj komfor obija o glavu angažovanim radnicima koje sada ne
možemo ni nazivati a još manje smatrati zaposlenima Oni mogu biti sve drugo samo
ne to Oni su naprosto samo angažovani obični izvođači radova Regularno
zaposleni u današnje vreme u startu već imaju neka prava poput prava na bolovanje
godišnjeg odmora prava na bezbedan rad socijalnog i zdravstvenog osiguranja itd
Dakle na Istoku su na delu novi oblici prvobitne eksploatacije dok se na
Zapadu razvijaju nove forme neoliberalnog izrabljivanja radnika Zajedničko im je da
i jedni i drugi žele da ozakone eksploataciju Prvi to čine na otvoren a drugi na
perfidan način
Jedan od najbogatijih ljudi sveta Karlos Slim [20] predlaže skraćivanje radne
nedelje kao moguće rešenje problema tehnološke nezaposlenosti kojem pridružuje i
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
128
kasniji odlazak u penziju koji bi mogao da bude i posle sedamdesete godine On
smatra da manje radnih sati po radniku utire put otvaranju novih radnih mesta za
rastući broj nezaposlenih Pored ovoga benefit skraćivanja radnog vremena bi bilo i
više slobodnog vremena Ovim bi se rad humanizovao jer bi radnici imali više
vremena za sebe i svoju porodicu uključujući i vreme za stručno usavršavanje
kulturno uzdizanje hobi ili rekreaciju
Ovaj model ne izgleda nerealno Ključni problem je što on nije ostvariv
jednovremeno u čitavom svetu zbog neravnomerne ekonomske i tehnološke
razvijenosti različitih zemalja U ovom momentu njega bi mogle sebi da priušte samo
najbogatije zemlje Ostatak sveta bi morao da se zadovolji manje radikalnim merama
Naravno ovo bi podrazumevalo spremnost vlasnika kapitala da svoj profit podele sa
radnicima da manje ostavljaju za ličnu potrošnju a više za investicije i plate
radnicima Obavljeno je i nekoliko eksperimenata na ovu temu sa manje ili više
uspeha Primera radu neka preduzeća iz Geteborga u Švedskoj su skratila radno
vreme i na račun toga zaposlila nove radnike [20] Ovo je rezultiralo povećanjem
produktivnosti tako da oni ne žele da se vraćaju na staro Opet s druge strane bilo je i
manje uspešnih pokušaja što ukazuje na brojnost teškoća u realizaciji ove ideje
Slična iskustva postoje već dosta dugo Još je Henri Ford pre stotinak godina
uveo u svoju kompaniju petodnevnu radnu nedelju Iako je malo ko verovao da će
eksperiment uspeti Ford je konstatovao da kraće radno vreme povećava produktivnost
njegovih zaposlenih Njegov zaključak je bio da je odmorni radnik ujedno i efikasniji
On je otvoreno govorio da treba da se oslobodimo shvatanja da je slobodno vreme za
radnike ili gubljenje vremena ili klasna privilegija Očigledno da ga je doživljavao kao
neku vrstu nužnosti za efikasno odvijanje radnog procesa Ideju skraćivanja radnog
vremena u u teorijskoj ravni ima dugu predistoriju Nju su pre više od jednog veka
promovisali K Marks Dž S Mil i Dž M Kejns [21]
Istraživanje sprovedeno u Hrvatskoj [22] objavljeno 2019 god je pokazalo
da dve trećine ispitanika ponekad radi prekovremeno te da se taj rad ne vidi kroz radne
naloge i ne plaća u 40 slučajeva Nalazi se da je gotovo 60 ispitanika radilo i po
deset sati dnevno a trećina i više od dvanaest sati A da čak 59 njih odgovara na
službene mejlove van radnog vremena Više od polovine ispitanika ne utiče na
utvrđivanje radnog vremena nisu sigurni oko svojih prava te nisu bili u mogućnosti
da u celini iskoriste svoj godišnji odmor Indikativno je da gotovo polovina njih
smatra da bi skraćivanje radne nedelje i radnog vremena imalo pozitivan uticaj na
njihovo zadovoljstvo i produktivnost na poslu posebno kod zaposlenih u privatnom
sektoru
Da je ovakva ideja i te kako smislena pokazuje i jedno medicinsko
istraživanje iz Australije [23] Cilj ovog istraživanja je bio da se istraži koje je
optimalno radno vreme za radnike srednjih i starijih godina Utvrđeno je da radno
vreme do 25-30 sati za muškarce i 22-27 sati za žene pozitivno utiče na kognitivne
sposobnosti Preko toga rezultati su slabiji To znači da bi rad sa skraćenim radnim
vremenom bio efikasan u održavanju kognitivnih sposobnosti radnika ili preciznije
da previše radnog vremena može imati negativne efekte na kognitivno funkcionisanje
U ovakvom slučaju bi se postigla veća produktivnost kada bi se za starije radnike
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
129
skratilo radno vreme Postoje istraživanja koja tvrde da podizanje starosne granice za
penzionisanje može potencijalno ublažiti slabljenje kognitivne funkcije s obzirom da
rad vrši kontinuiranu intelektualnu stimulaciju [24] [25]
Važno pitanje koje se može postaviti je bdquokoji se problemi rešavaju
skraćivanjem radnog vremenaldquo Bregman navodi sledeće benefite [21] na prvom
mestu je stres ljudi koji rade manje su zadovoljniji svojim životom Sa kraćim radnim
vremenom se dešava manje grešaka koje dovode do povređivanja radnika Na ovaj
način se mogu ublažiti periodi recesija tako što će više ljudi moći da sačuva posao sa
kraćim vremenom rada Kada je kraće radno vreme u posao se uključuje više žena
čime se podstiče rodna ravnopravnost i emancipacija žena Sve je veći udeo starijih
koji žele da rade jer to utiče povoljno na njihovo opšte zdravstveno stanje Prisustvo
društvenih nejednakosti je evidentno u zemljama sa dugim radnim vremenom
njegovim
6 Pitanje obaveznog prihoda
Osnovni univerzalni ili obavezni prihod predstavlja redovno plaćanje svim
licima nezavisno od njihove imovine ili materijalnog stanja Njegove osnovne
karakteristike su univerzalnost (sleduje svima bez obzira na imovinsko stanje)
bezuslovnost (nema ograničenja za njegovo dobijanje) i adekvatnost (dovoljan je da
štiti od siromaštva) [26] Univerzalni osnovni prihod mnogima zvuči vrlo primamljivo
s obzirom da u sebi sadrži davnašnju ideju socijalne pravde koja bi trebalo da bude
odgovor na rastuće društvene nejednakosti izazvane ubrzanim tehnološkim razvojem
Mnogi u njemu vide instrument koji bi mogao da ublaži posledice masovnih
otpuštanja radnika nastalih digitalnom automatizacijom proizvodnje Primena
univerzalnog osnovnog prihoda bi zamenila mnoga socijalna davanja koja padaju a
teret države tipa dečjih dodataka invalidnina pomoći za nezaposlene đake i
studente nisko plaćene radnike ili stare itd
Bezuslovni obavezni prihod je postao aktuelna tema iz dva razloga Prvi je
globalna ekonomska kriza koja ima za posledicu rast nezaposlenosti i opadanje
prihoda stanovništva razvijenih zemalja Drugi razlog je što razvoj najnovije
generacije digitalnih tehnologija preti da će u velikoj meri eliminisati živi rad iz
proizvodnog procesa i to ne samo nižekvalifikovane radne snage već i onih čiji su
poslovi do sada bili dobro plaćeni Sve navodi na to da ekonomski rast i rast broja
radnih mesta već u najbližoj budućnosti neće biti u pozitivnoj korelaciji [27]
Ključni ciljevi uvođenja obaveznog prihoda [28] bi bili obezbeđivanje
osnovnog nivoa ekonomske sigurnosti radi smanjivanja društvenih nejednakosti i
promovisanja solidarnosti u vreme rapidnih tehnoloških promena pojednostavljivanje
sistema socijalne zaštite smanjivanje administrativnih troškova i rešavanje poreskih
neujednačenosti smanjivanje stigmatizacije kroz univerzalne bezuslovne koristi
Jedan od efikasnih načina za njeno sprovođenje bi mogla da bude tzv redistributivna
pravda koja bi se ostvarivala kroz progresivno oporezivanja visokih prihoda
nasledstva ili poklona kroz akcize socijalne doprinose i slične mehanizme Piketi
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
130
navodi da u središtu svakog značajnog političkog preokreta leži poreska revolucija
[29]
Tu se upravo ogleda važnost državne politike koja bi trebalo da u vreme kada
nove tehnologije izbacuju veliki broj ljudi iz radnog procesa preduzme neophodne
mere radi kontrolisanja tokova društvenih nejednakosti Naravno za nešto ovakvo bi
trebalo da postoji globalni konsenzus što iz današnje perspektive nije lako ostvarivo s
obzirom da u svetu paralelno egzistira veliki broj različitih civilizacija sa različitim
sistemima vrednosti ali i različitim ekonomskim i političkim sistemima Neke od njih
se nalaze u permanentnom sukobu te teško da može da se očekuje bilo kakav
ozbiljniji dogovor među njima na ovu temu [30] Lokalne akcije bi bile ograničenog
domašaja s obzirom da je kapital veoma mobilan i sklon da se seli na lokacije na
kojima je bezbedniji kao što su razni poreski rajevi i slična mesta
Bregman [21] smatra da je došlo vreme da se razmišlja o obaveznom
bezuslovnom prihodu za sve ljude Njegova argumentacija je da veća fleksibilizacija
rada nameće pitanje veće egzistencijalne sigurnosti Čak i prihodi srednje klase koju
uglavnom čine visokoobrazovani postaju sve manji ona već sada živi sa dugovima
što u dugoročnoj perspektivi nije održivo Polazi od toga da se rastuće nejednakosti
mogu razrešiti tako što će se dati onima koji nemaju Smatra da je kapitalizam je već
stigao do onog nivoa kada je moguće svakom pojedincu pružiti sigurnost osnovnog
prihoda Bregman vidi da bi to trebalo da bude cilj njegovog razvoja U tom kontekstu
bi obavezan prihod trebalo posmatrati kao dividendu za napredak omogućen krvlju
znojem i suzama prošlih generacija s obzirom da je naš uložen trud zaslužan samo za
deo našeg prosperiteta jer su sadašnje generacije bogate zahvaljujući znanju i
socijalnom kapitalu koje su nam ostavile prethodne generacije Zaključuje da
bogatstvo pripada svima nama a osnovni prihod omogućava da ga delimo Ono što je
bila Marksova anticipacija stanja na kraju istorije kada kapitalizam maksimalno
razvije svoje snage sada Bregman vidi kao realnost koja je veoma blizu Ubrzavanje
tehnološkog razvoja podstaknutog robotizacijom i veštačkom inteligencijom čini
realnim ono što je korporacija RAND uticajni think tank predvidela da će u
budućnosti samo 2 stanovništva moći da proizvede sve što je potrebno društvu To
znači da bi uskoro rad mogao biti rezervisan za elitu ili gledano iz Marksove
perspektive da će rad postati dokolica
Ovome treba dodati i to da iako ideja obaveznog prihoda lepo zvuči mnogima
nije prihvatljiva Suštinska primedba se sastoji u tome što se njime degradira sam rad
jer je posao koji neko obavlja suštinska kategorija koja mu određuje identitet daje
njegovom životu smisao tako što ga stavlja na određenu poziciju unutar društvene
strukture [31] Može mu se prigovoriti i da deluje demotivišuće Izlaskom iz radnog
procesa se produbljuju nejednakosti s obzirom da u dinamičnim razvojnim periodima
znanja onih koji privremeno napuštaju radni proces brzo zastarevaju
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
131
7 Zaključak
Ranije industrijske revolucije su ukidale jedne poslova ali su zato uvodile
neke nove tako da se radna snaga prebacivala iz jednih delatnosti u druge Napredak
nije nužno značio povećavanje nezaposlenosti Prateći tu logiku i od savremenog
tehnološkog razvoja se očekivalo da će razviti neke nove poslove na kojima bi bio
angažovan veliki broj ljudi koji bi sada u novim delatnostima obezbeđivali sopstvenu
egzistenciju S druge strane već na samom početku je bilo vidljivo da će nastupajući
talas četvrte industrijske revolucije smanjivati potrebu za mnogim zanimanjima što
znači da će a tržište rada biti zapljusnuto radnicima čiji se radni profili neće tražiti
Sada se mnogi poslovi naprosto gase a da se ne stvaranju nova zanimanja ka kojima bi
bio usmeren višak radnika Nova tehnologija uspeva da zameni ogroman broj radnika
a da zauzvrat ne nudi zadovoljavajuće rešenje za one koji su ostali bez posla
Da bi se predupredili potencijalno neželjeni ishodi razvoja tipa masovne
nezaposlenosti ili porasta društvenih nejednakosti bitno je da s jedne stane
preduzeća pruže punu podršku svojim radnicima i da im pomognu da se pripreme za
nadolazeće tehnologije Prekvalifikacija i usavršavanje ne bi trebalo da bude samo
lična stvar radnika Ulaganjem u zaposlene i njihovu radnu kompetentnost gradi se
ljudski kapital svake pojedinačne radne organizacije U ovome aktivnu ulogu treba da
imaju i preduzeća koja treba da nastupe sa programima podrške S druge strane i
vlade u ovom procesu imaju značajnu ulogu s obzirom da treba da stvore povoljan
ambijent za prilagođavanje radnika novonastajućim okolnostima Zavisno od
dostignutog stepena ekonomskog i tehnološkog razvoja svaka vlada bi trebalo da
zaštiti u meri u kojoj je to moguće sopstveno radništvo Time se pored političkih
poena koji ovde predstavljaju nužno zlo obezbeđuje održavanje kakve ndash takve
socijalne ravnoteže i socijalnog mira
Istraživanje prezentirano na Svetskom ekonomskom forumu 2018 godine
[32] kazuje da gotovo polovina kompanija očekuje da će se već do 2022 godine zbog
automatizacije rada smanjiti broj postojećih zaposlenih u sadašnjim zanimanjima S
druge strane 38 kompanija očekuje da svoju radnu snagu dopuni za nove poslove
koji će dovoditi do daljeg uvećanja produktivnosti Pri tome postoji namera da se novi
radnici angažuju na fleksibilniji način za rad van sedišta organizacije i
decentralizaciju poslovanja Ove ideje ukazuju na neoliberalni koncept rešavanja
trenutno aktuelnog problema na nameru da se ostvare što je moguće manji troškovi
(fleksibilno angažovanje van sedišta organizacije i sl) ne bi li se time ostvario što je
moguće veći profit Naravno ovakav pristup će voditi ka rastućem osiromašivanju
zaposlenih i uvećanju društvenih nejednakosti
Očigledno da je vreme da se razmišlja o alternativnim strategijama razvoja
Savremeni razvoj već otvara doduše samo najrazvijenijim zemljama mogućnost da
primene mere poput skraćenog radnog vremena ili obaveznog bezuslovnog prihoda
Ostaje veliki problem što je na delu neravnomeran ekonomski i tehnološki razvoj
savremenog sveta i što nije načeto pitanje podele bogatstva koje se nalazi u rukama
najbogatijih pojedinaca i porodica Dok se to ne desi ove teorije ostaju u domenu
utopije ali utopije koja bi mogla lako da se pretoči u realnost posebno ako se ostvare
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
132
predviđanja korporacije RAND o tome da roboti i veštačka inteligencija preuzmu
ogromnu većinu poslova u industrijskoj proizvodnji i uslužnim delatnostima
Literatura
[1] Miladinović Slobodan Ima li mesta za sve socijalne implikacije savremenog
populacionog rasta Društvo i prostor Urbani i ruralni prostor Ekonomski pravni i
organizacioni prostor Beograd Srpsko sociološko društvo Institut za uporedno
pravo Novi Sad Filozofski fakultet 2015 str 390-403
[2] Smith Adam An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations
Edited by S M Soares Meta Libri Digital Library 2007
[3] McLuhan Marshall The Gutenberg Galaxy The Making of Typographic Man
University of Toronto Press Scholarly Publishing Division 1962
[4] Ricardo David On the Principles of Political Economy and Taxation Batoche
Books Kitchener 2001 p 284
[5] Marks Karl Kapital Prosveta Beograd 1987
[6] Lister R (ed) Charles Murray and the underclass the developing debate London
IEA Health and Welfare Unit in association with the Sunday Times 1996 pp 24-35
httpwwwcivitasorgukpdfcw33pdf
[7] Keynes John Maynard Essays in Persuasion W W Norton amp Company New
York and London 1961 p 364
[8] Bourdiue Pierre Signalna svetla prilozi za otpor neoliberalnoj invaziji Zavod za
udžbenike i nastavna sredstva Beograd 1999
[9] Standing Guy The precariat ndash The New The New Dangerous Class Bloomsbury
Academic London 2011
[10] Standing Guy A Precariat Charter From Denizens to Citizens London
Bloomsbury Academic 2014
[11] Klaus Schwab The Fourth Industrial Revolution what it means how to respond
Foreign Affairs 12 2015 httpswwwforeignaffairscomarticles2015-12-12fourth-
industrial-revolution
[12] Giddens Antony The Class Structure of Advanced Societies
LondonHutchinson London 1973
[13] Girdino DA Everly GS Dusek DE Controlling Stress and Tension Needham
Heights MA Allyn amp Bacon 1996
[14] Freudenberger H J Staff burn-out Journal of Social Issues 30 1974
[15] Ginsburg S G (1974) The problem of the burned-out executive Personnel
Journal 48 1974 598-600
[16] Mrđa Anđela Sagorevanje na poslu 2019 httpsgalaksijanovarssagorevanje-
na-poslu
[17] Mexi Maria The platform economymdashtime for decent lsquodigiworkrsquo Social Europe
2020 httpswwwsocialeuropeeuthe-platform-economy-time-for-decent-digiwork
[18] Duczyński Maciej Gig Economy Definition Statistics amp Trends 2020
httpszetycombloggig-economy-statisticsgclid=Cj0KCQiA48j9BRC-
ARIsAMQu3WQbQhD_QMOsqZIIyKmA9O3WXCDb3uEtCQJYT2kreBXnwyrID0
3qIx0aAnpQEALw_wcB 19 05 2020
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
133
[19] Chaibi Leiumlla A proposal to legislate for the rights of platform workers Social
Europe httpswwwsocialeuropeeua-proposal-to-legislate-for-the-rights-of-
platform-workers 16 11 2020
[20] Petrović Jelena Skraćena radna nedelja - mač sa dve oštrice RTS 18 08 2016
httpswwwrtsrspagestoriessrstory125drustvo2422789skracena-radna-nedelja--
-mac-sa-dve-ostricehtml
[21] Bregman Rutger Utopia for Realists The Correspondent 2016
wwwbasinkomstpartietorg
[22] Savez samostalnih sindikata Hrvatske Predgovor saveza samostalnih sindikata
Hrvatske De Spiegelaere Stan and Piasna Agnieszka Zašto i kako skratiti radno
vrijeme Savez samostalnih sindikata Hrvatske Zagreb 2019
[23] Kajitani Shinya McKenzie Colin and Sakata Kei Use It Too Much and Lose
It The Effect of Working Hours on Cognitive Ability Melbourne Institute of Applied
Economic and Social Research 2016
[24] Potter GG Helms MJ Plassman BL Association of job demands and
intelligence with cognitive functioning measures among men in late life Neurology
70(19 part2) 2008 1803ndash1808
[25] Small GW What we need to know about age related memory loss British
Medical Journal 324 (7352) 2002 1502ndash1505
[26] Gentilini Ugo Grosh Margaret Rigolini Jamele and Yemtsov Ruslan (Eds)
(2020) Exploring Universal Basic Income A Guide to Navigating Concepts
Evidence and Practices International Bank for Reconstruction and Development -
The World Bank
[27] Arthur Don Basic income a radical idea enters the mainstream Research paper
series 2016ndash17 Parliamentary Library Department of Parliamentary Services
Canberra 2016
[28] Bowman D Mallett S Cooney-OrsquoDonoghue D Diversion Ahead Change Is
Needed but That Doesnrsquot Mean That Basic Income Is the Answer In Klein E Mays
J Dunlop T (eds) Implementing a Basic Income in Australia Exploring the Basic
Income Guarantee Palgrave Macmillan Cham 2019 httpsdoiorg101007978-3-
030-14378-7_6
[29] Piketi Toma Kapital u XXI veku Akademska knjiga Novi Sad 2015
[30] Huntington Samuel P The clash of civilizations and the remaking of world
order Simon amp Schuster Inc New York 1996
[31] Meyer Henning No Need For Basic Income Five Policies To Deal With The
Threat Of Technological Unemployment 27 March 2017
httpswwwsocialeuropeeu201703no-need-basic-income-five-policies-deal-threat-
technological-unemployment
[32] World Economic Forum (2018)ldquoThe future of jobs reportrdquo Insight report Centre
for the New Economy and Society
www3weforumorgdocsWEF_Future_of_Jobs_2018pdf
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
134
Dr Dijana Štrbac30 Lazar Živković MSc31 Prof dr Đuro Kutlača32
METODOLOGIJE ZA MERENJE NAUČNOTEHNOLOŠKIH I
INOVACIONIH AKTIVNOSTI
Apstrakt Metrika nauke tehnologije i inovacija od ključnog je značaja za
uspešno kreiranje i implementaciju javnih politika i programa u brojnim oblastima -
privredni razvoj obrazovanje istraživanje i razvoj međunarodna naučnotehnološka
saradnja Preduzeća nevladine organizacije i pojedinci takođe koriste pokazatelje
razvoja nauke tehnologije i inovacija prilikom donošenja odluka u svom opsegu
delovanja Otuda nameće se neophodnost boljeg razumevanja različitih pristupa u
oceni složenih aktivnosti u domenu nauke tehnologije i inovacija U radu su
predstavljeni osnovni načini za merenje inputa i autputa naučno-istraživačkog rada
tehnološkog progresa i inovacija Sve metodologije su svrstane u tri široke grupe
inovacione ankete pojedinačni pokazatelji naučnotehnološkog razvoja i kompozitni
indikatori Za svaku od navedenih grupa objašnjene su glavne karakteristike kao i
međunarodno prihvaćene metodologije i standardi za njihovo obuhvatanje i merenje
Ključne reči nauka tehnologija i inovacije (NTI) ankete o inovacijama
naučnotehnološki indikatori kompozitni indikatori
METHODOLOGIES FOR MEASURING SCIENTIFIC
TECHNOLOGICAL AND INNOVATION ACTIVITIES
Abstract The metrics of science technology and innovation is of key
importance for the successful creation and implementation of public policies and
programs in numerous areas - economic development education research and
development international scientific and technological cooperation Businesses
NGOs and individuals also use indicators of scientific technological and innovation
development when making decisions in their scope of work Hence there is a need for
a better understanding of different approaches in the assessment of complex activities
in the field of science technology and innovation The paper presents the main ways
to measure the inputs and outputs of science technological progress and innovation
All methodologies are classified into three broad groups innovation surveys
individual indicators of scientific and technological development and composite
indicators For each of these groups the main characteristics as well as
30 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin dijanastrbacpupinrs 31 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin lazarzivkovicpupinrs 32 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin djurokutlacapupinrs
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
135
internationally accepted methodologies and standards for their coverage and
measurement are explained
Key words science technology and innovation (STI) innovation surveys
scientific and technological indicators composite indicators
1 Uvod
Tehnološke i inovacione aktivnosti označavaju se u literaturi kao osnovni
pokretač privrednog i društvenog razoja One su omogućile promenu načina na koji se
formiraju komparativne prednosti privreda pošto u savremenim uslovima privredni
razvoj sve više zavisi od znanja i njegove primene
Nivo tehnološke razvijenosti jedne države određuje bdquonjenu razvojnu
sposobnost konkurentsku poziciju u međunarodnoj podeli rada pregovaračku moć i
ugled sposobnost da zadrži svoje i privuče tuđe razvojne potencijalehellipi kao
posledicu svega toga nivo socijalnog mira uverenosti u budućnost i rastući kvalitet
životaldquo [1] Pri tome razvoj se dešava kao posledica rasta produktivnosti usled
primene naučnotehnoloških dostignuća a ne kao rezultat prostog uvećanja faktora
proizvodnje
U interesu svih svetskih ekonomija privrednih subjekata i privrednih sektora
je merenje i praćenje tehnoloških promena Rezultati do kojih se dolazi u procesu
merenja koriste za vođenje efikasnih javnih politika u oblasti privrednog razvoja
inovacija i naučnotehnološkog razvoja Planiranje evaluacija i implementacija brojnih
politika i programa u velikoj meri zavise od sprovedenih analiza u relevantnim
oblastima Na primer donošenje odluka o izdvajanjima iz državnog budžeta po
oblastima nauke u jednoj državi treba da bude zasnovano na performansama
konkretnih sektora i izboru prioriteta Posedovanje tačnih podataka o nivou razvoja
tehnologije u privrednim delatnostima ili preduzećima neophodno je u cilju donošenja
odluka vezanih za alokaciju finansijskih sredstava kreiranje inovativnih strategija ili
izbor budućih pravaca razvoja
Precizno predstavljanje obima intenziteta i pravaca naučnotehnoloških i
inovacionih aktivnosti izuzetno je teško pre svega zato što je reč uglavnom o
neopipljivim procesima Otuda naučnotehnološke aktivnosti se uglavnom mere na
indirektne načine Složen karakter tehnoloških aktivnosti može se objasniti i odlikama
inovacija u industriji 1) tehnološke promene imaju uticaj na implicitno i eksplicitno
znanje 2) izvori inovacija u preduzeću mogu biti interni ili eksterni 3) inovacije
mogu biti opredmećene u kapitalnim dobrima ili neopredmećene odnosno zasnovane
na znanju i iskustvu sadržanom u patentima licencama dizajnu naučno-istraživačkim
aktivnostima ili stručnim znanjima [2]
Veliki doprinos u postavljanju standarda za merenje naučnih i tehnoloških
aktivnosti dala je Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (Organisation for
Economic Co-operation and Development OECD) Ova međunarodna organizacija
razvila je niz priručnika koji su omogućili internacionalnu harmonizaciju metodologija
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
136
za merenje istraživačko-razvojnih inovativnih i tehnoloških aktivnosti kako na nivou
preduzeća tako i ma makro nivou Pregled relevantnih publikacija dat je u Tabeli 1
Tabela 1 OECD standardi za merenje naučnih i tehnoloških aktivnosti
Obuhvat Naslov publikacije
Istraživanje i
razvoj
Fraskati priručnik ndash smernice za prikupljanje i izveštavanje o
podacima iz oblasti istraživanja i eksperimentalnog razvoja
(Frascati Manual - Guidelines for Collecting and Reporting Data
on Research and Experimental Development)
Naučna
produktivnost
Kolekcija bibliometrijskih indikatora u nauci
(Compendium of Bibliometric Science Indicators)
Inovacije
Oslo priručnik ndash smernice za prikupljanje i interpretaciju podataka
o inovacijama
(Oslo Manual - Guidelines for collecting reporting and using data
on innovation)
Patenti
Priručnik za patente ndash korišćenje patenata kao naučnotehnoloških
indikatora
(Patent Manual - using patent data as science and technology
indicators)
Naučno-
istraživački
kadrovi
Kanbera priručnik ndash obuhvatanje ljudskih resursa u domenu nauke
i tehnologije
(Canberra Manual - Manual on the Measurement of Human
Resources Devoted to SampT)
Bilans
tehnoloških
plaćanja
Priručnik za bilans tehnoloških plaćanja ndash predlog standardnih
metoda za obuhvatanje i tumačenje podataka iz bilansa tehnoloških
plaćanja
(Proposed standard method of compiling and interpreting
technology balance of payments data)
Klasifikacija
industrije
prema
tehnološkom
nivou
Klasifikacija prerađivačke industrije na osnovu intenziteta ulaganja
u istraživanje i razvoj
(Classification of manufacturing industries into categories based
on RampD intensities)
Izvor sistematizacija autora
Inovaciona metrika ima za cilj da objasni raznovrsne procese u različitim
sektorima savremenog ekonomskog i društvenog sistema koji bi trebalo da se
zasnivaju na znanju i novim tehnologijama Za potrebe ovog istraživanja metodologije
za merenje tehnoloških i inovacionih procesa grupisane su u tri kategorije ankete o
inovacijama pojedinačni inovacioni i tehnološki indikatori kompozitni indikatori
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
137
2 Ankete o inovacijama
Glavni cilj anketa o inovacijama je prikupljanje širokog spektra podataka o
aktivnostima preduzeća u domenu unapređenja tehnoloških i netehnoloških aspekata
poslovanja Na taj način se analizira ponašanje kompanija vezano za inoviranje i
donošenje drugih povezanih poslovnih odluka a zatim se na osnovu reprezentativnog
obuhvaćenog uzorka donose generalni zaključci za makro nivo
Ankete o inovacijama omogućavaju prikupljanje širokog opsega podataka iz
relevantnih oblasti Razlog njihove primene jeste saznanje da podaci o istraživanju i
razvoju ne mogu u potpunosti opisati proces tehnoloških promena pošto inovacije
predstavljaju interaktivni proces koji uključuje različite vrste i izvore znanja [3]
Najpoznatija anketa za merenje inovacija u Evropi je bdquoIstraživanje
inovativnosti evropske zajedniceldquo (Community Innovation Survey CIS) Ona
predstavlja glavni statistički instrument za praćenje inovacija u Evropskoj uniji a
bazira se na definiciji inovacija iz Oslo priručnika Do 2016 godine CIS upitnik je
obuhvatao pitanja o inovativnim aktivnostima preduzeća odnosno o inovacijama
proizvodausluga procesa kao i organizacionim i marketinškim inovacijama Od
2018 godine u skladu sa promenom definicije inovativnosti iz Oslo priručnika CIS
upitnik prepoznaje samo inovacije proizvodausluga i inovacije procesa Prema novoj
metodologiji organizacione i marketinške inovacije spadaju u inovacije poslovnih
procesa Anketom su obuhvaćeni podaci o inovativnosti imajući u vidu vrste
preduzeća tipove inovacija izdatke za inovacije saradnju u inovativnim
aktivnostima limitirajuće faktore i drugo Upitnik se lansira počev od 1992 godine na
svake dve godine u svim državama članicama Evropske unije kao i u zemljama koje
su deo Evropskog statističkog sistema među kojima je i Srbija
Istraživanje o inovativnosti evropske zajednice uključuje brojne izvore
podataka 1) interne (u okviru preduzeća ili grupe preduzeća) 2) tržišne (dobavljači
klijenti konkurenti konsultanti i komercijalne laboratorije) 3) obrazovne i
istraživačke institucije (institucije visokog obrazovanja država javni i privatni
istraživački instituti) 4) druge izvore (konferencije sajmovi izložbe naučni časopisi i
tehničke publikacije profesionalna i industrijska udruženja) [4]
Republički zavod za statistiku Srbije sprovodi CIS istraživanje od 2006
godine pod zvaničnim nazivom bdquoIstraživanje o inovacionim aktivnostima poslovnih
subjekata u Republici Srbijildquo Preduzeća koja učestvuju u ovom istraživanju imaju
zakonsku obavezu da daju ldquotačne kompletne i ažurne podatke koji po sadržini i
obliku odgovaraju zahtevima zvanične statistikerdquo a postoje i kaznene odredbe za
nedostavljanje podataka u zahtevanom roku ili davanje nepotpunih i netačnih
podataka [5]
Ankete o inovacijama su značajan merni instrument i u brojnim drugim
geografskim područjima Najveći iskorak je napravljen u Latinskoj Americi u kojoj je
2001 godine kreiran Bogota priručnik (Manual de Bogotaacute) koji je zasnovan na Oslo
priručniku ali prilagođen zemljama u razvoju Fokus Bogota priručnika je
prikupljanje podataka o organizacionim aspektima inovacija i inkrementalnim
inovacijama koje dovode do značajnog rasta produktivnosti [6]
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
138
U 2005 godini u nekoliko država Latinske Amerike sprovedene su ankete o
inovativnosti preduzeća ndash u Brazilu Argentini Čileu i Kolumbiji Glavni problem koji
se javio prilikom interpretacije rezultata ovih istraživanja leži u nemogućnosti tačnog
upoređivanja podataka između zemalja usled različitog uzorka u istraživanju Naime
ankete sprovedene u Brazilu i Čileu su uključivale preduzeća iz sektora prerađivačke
industrije i usluga dok su u druge dve zemlje Latinske Amerike bile obuhvaćene
samo firme iz prerađivačke industrije S druge strane obuhvat preduzeća se takođe
razlikovao Na primer Argentina je imala stratifikovan uzorak Kolumbija je
anketirala firme sa više od 10 zaposlenih a Brazil je obuhvatao firme sa više od 500
zaposlenih dok je za manje firme korišćena druga tehnika [7]
Mnoge azijske države sprovode inovacione ankete na osnovu pravila iz Oslo
priručnika Pri tome pionir je svakako Kina koja je prvo istraživanje sprovela 1995
godine a zatim su je sledile Južna Koreja Tajvan Singapur Malezija i Tajland
Istraživanja o inovativnosti preduzeća se realizuju i na afričkom kontinentu sa
najvećim uspehom u Južnoafričkoj republici a sa nešto skromnijim rezultatima u
Maroku Tanzaniji i Tunisu
Glavna prednost inovacionih anketa je što omogućavaju obuhvatanje velikog
broja podataka o tehnološkim promenama u poslovnom sektoru koji uključuju
ulaganja u inovacije ograničavajuće faktore vrste inovacija ciljeve i izvore sredstava
Međutim prilikom analize rezultata anketnog istraživanja inovacija treba imati u vidu
i nedostatke koji proističu iz subjektivnosti ispitanika odnosno iz načina prikupljanja
podataka Na primer kao jedan od glavnih pokazatelja koji proističe iz Istraživanja o
invativnosti evropske zajednice uzuma se procentualni udeo inovativnih firmi u jednoj
zemlji Međutim ovaj indikator ne ukazuje na obim u kom su preduzeća zaista bila
inovativna Osim toga CIS-u se često zamera da ne ukazuje na uticaj inovacija jer bi
bilo informativno utvrditi koliko su zaista inovacije uticale na produktivnost i
profitabilnost [8]
3 Pojedinačni inovacioni i tehnološki indikatori
Tehnologija i inovacije predstavljaju rezultate naučno-istraživačkih aktivnosti
što omogućava kreiranje brojnih pokazatelja za direktnu i indirektnu ocenu nauke
tehnologije i inovacija Indikatori u ovoj oblasti su se evolutivno razvijali i prema
vremenu nastanka mogu se podeliti u nekoliko grupa (Tabela 2) Prvu generaciju čine
pokazatelji zasnovani na linearnom modelu inovacija čiji je akcenat bio na inputima
kao što su izdaci za istraživanje i razvoj naučno-istraživački kadrovi i izdaci za
obrazovanje Tokom 70-ih i 80-ih godina 20 veka javlja se druga generacija
pokazatelja koju si činili patenti naučne publikacije novi proizvodi i procesi Treću
generaciju čine inovacione ankete indeksi i pokazatelji inovacionog kapaciteta U
četvrtu generaciju spadaju pokazatelji znanja nematerijalih ulaganja umrežavanja i
inovacionog ekosistema
Prema shvatanju OECD-a naučnotehnološki indikatori treba da pruže odgovore
na pitanja o naučnom i tehnološkom sistemu njegovoj internoj strukturi povezanosti sa
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
139
privredom i društvom kao i o nivou do kog on ispunjava ciljeve onih koji njime
upravljaju rade u okviru njega ili su na neki drugi način pod njegovim uticajem [10]
Pojedinačni naučnotehnološki indikatori doprinose sledećim aktivnostima
merenju rezultata i benčmarkingu - omogućavaju analizu pojedinih dimenzija
naučno-istraživačkog sistema tokom vremena kao i njegovo upoređivanje sa
drugim državama ili grupama država
informisanju donosilaca odluka u javnom sektoru ndash preko identifikacije ciljeva
određenih politika ali i ocene rezultata
informisanju donosilaca odluka iz poslovnog i nevladinog sektora
unapređenju istraživanja u oblasti društvenih nauka preko povećanja statističke
osnove za kreiranje modela i testiranje hipoteza [11]
Tabela 2 Evolucija metrike inovacija po generacijama
Prva generacija
Input indikatori
(1950-60)
Druga generacija
Autput indikatori
(1970-80)
Treća generacija
Inovacioni
indikatori
(1990-е)
Četvrta generacija
Indikatori procesa
(2000 + fokus u nastajanju)
Izdaci za IR
Naučno-
istraživački
kadrovi
Kapital
Tehnološki
intenzitet
Patenti
Publikacije
Proizvodi
Promene
kvaliteta
Inovacione
ankete
Indeksi
Benčmarking
inovacionog
kapaciteta
Znanje
Nematerijalna ulaganja
Mreže
Tražnja
Klasteri
Menadžment tehnike
Rizikpovraćaj
Dinamika sistema
Izvor [9]
Pojedinačni inovacioni i tehnološki indikatori se najčešće dele na inpute i autpute
Pri tome pod inputima se podrazumevaju ulazi kao što su ulaganja u istraživanje i
razvoj ili ljudski resursi dok se pod autputima podrazumevaju rezultati kao što su
publikacije patenti ili inovacije
Osim ove osnovne podele naučnotehnoloških indikatora na inpute i autpute postoje
i šira grupisanja Jedna od takvih podela je na inpute (inputs) autpute (outputs)
rezultate (results) i uticaj (impact) [12] Kod ove klasifikacije pravi se razgraničenje
između autputa rezultata i uticaja Pod autputima se podrazumevaju aktivnosti koji
nastaju kao posledica angažovanja inputa kao što su naučne publikacije i međunarodne
ko-publikacije Rezultati su posledice naučno-istraživačkih aktivnosti kao što su patenti i
citati Uticaj meri efekte koje inovacije i tehnologija imaju na privredni i društveni
razvoј Na primer porast životnog standarda rast produktivnosti ili rast
visokotehnološkog izvoza
U zemljama u razvoju postoje određene specifičnosti u oblasti metrike nauke
tehnologije i inovacija One proizilaze pre svega iz karakteristika nacionalnog
inovacionog sistema vezanih za dominantan udeo države u strukturi izdvajanja za
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
140
istraživanje i razvoj nedovoljnu saradnju između institucija četvorostrukog Heliksa i
nedovoljnu komercijalizaciju rezultata naučno-istraživačkih aktivnosti Otuda
pokazatelji načuno-istraživačkih i inovacionih aktivnosti u zemljama u razvoju trebalo
bi da se fokusiraju na analizu delova sistema koji će doprineti pretvaranju pozitivnih
tehnoloških promena u privredni rast
Veliki broj pojedinačnih naučno tehnoloških indikatora vezanih za istraživanje i
razvoj inovacije patente naučno-istraživačke kadrove i naučnu produktivnost razvijen
je u okviru prethodno pomenutih OECD priručnika koji omogućavaju međunarodno
standardizovane i uporedive mere Najčešće korišćen indikator svakako su ulaganja u
istraživanje i razvoj odnosno pokazatelj koji se u Fraskati priručniku terminološki
određuje kao bdquoukupni domaći izdaci za istraživanje i razvojldquo (Gross domestic
expenditure on RampD GERD) GERD obuhvata ukupne izdatke za istraživanje i razvoj
koji se sprovodi na teritoriji jedne države u odeđenom periodu od strane sva četiri
domaća sektora (državni poslovni visoko obrazovanje privatni neprfotni) i finansiranje
iz inostranstva a isključuje plaćanja za istraživanje i razvoj koji se sprovodi u
inostranstvu [13] Komponente ukupnih domaćih izdataka za istraživanje i razvoj
odnose se na izdatke pojedinačnih sektora i kreiraju sledeće pokazatelje
izdaci državnog sektora za istraživanje i razvoj (Government expenditure on
research and development GOVERD)
izdaci poslovnog sektora za istraživanje i razvoj (Business enterprise
expenditure on research and development BERD) i
izdaci sektora visokog obrazovanja za istraživanje i razvoj (Higher education
expenditure on research and development HERD)
izdaci privatnog neprofitnog sektora za istraživanje i razvoj (Private nonprofit
expenditure on research and development PNPRD)
U cilju obuhvatanja ukupnih budžetskih izdvajanja za istraživanje i razvoj Fraskati
priručnik uvodi indikator GBARD (Government budget allocations for RampD) koji
obuhvata izdvajanja iz državnog budžeta za istraživanje i razvoj koji se realizuje u svim
sektorima ndash državnom poslovnom privatnom neprofitnom visokom obrazovanju i
inostranstvu Otuda važno je razumevanje i razgraničenje indikatora GOVERD i
GBARD
Kompletna lista pojedinačnih naučnotehnoloških indikatora koje je razvio OECD
data je u Tabeli 3
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
141
Tabela 3 Osnovni naučnotehnološki indikatori definisani od strane OECD-a
Obuhvat Indikatori
Izdvajanja za istraživanje i razvoj
Ukupni domaći izdaci za IR (GERD) - u apsolutnom
iznosu od BDP-a godišnja stopa rasta po glavi
stanovnika
GERD-a finansiran od strane poslovnog sektora
države visokog obrazovanja inostranstva
GERD-a koji sprovodi poslovni sektor visoko
obrazovanje država neprofitni sektor
Ljudski resursi angažovani na
poslovima istraživanja i razvoja
Ukupni istraživači (FTE) - u apsolutnom iznosu godišnja
stopa rasta na hiljadu zaposlenih
Ukupni IR kadrovi (FTE) - u apsolutnom iznosu godišnja
stopa rasta na hiljadu zaposlenih
Ukupan broj istraživača
Broj žena istraživača
Broj žena istraživača kao od ukupnog broja istraživača
Izdvajanja za IR i ljudski resursi u
poslovnom sektoru
Izdaci poslovnog sektora za IR (BERD) - u apsolutnom
iznosu kao od BDP-a godišnja stopa rasta kao od
dodate vrednosti u industriji
Ukupan broj istraživača u poslovnom sektoru
Ukupan broj žena istraživača u poslovnom sektoru
Žene istraživači u poslovnom sektoru kao od ukupnog
broja istraživača
Ukupni istraživači u poslovnom sektoru (FTE) - u
apsolutnom iznosu godišnja stopa rasta kao od
ukupnog broja na hiljadu zaposlenih u industriji
Ukupni IR kadrovi u poslovnom sektoru (FTE) - u
apsolutnom iznosu godišnja stopa rasta kao od
ukupnog broja na hiljadu zaposlenih u industriji
Izdaci poslovnog sektora za IR u farmaceutskoj
industriji računarskoj elektronskoj i optičkoj industriji
vazduhoplovnoj industriji uslužnom sektoru
Izdvajanja za IR i ljudski resursi u
sektoru visokog obrazovanja
Izdaci sektora visokog obrazovanja za IR (HERD) - u
apsolutnom iznosu kao od BDP-a godišnja stopa rasta
Istraživači u sektoru visokog obrazovanja (FTE) -
ukupno godišnja stopa rasta kao od ukupnog broja
Ukupni IR kadrovi u sektoru visokog obrazovanja (FTE) -
ukupno godišnja stopa rasta
Izdvajanja za IR i ljudski resursi u
državnom sektoru Izdaci državnog sektora za IR (GOVERD) - u apsolutnom
iznosu kao od BDP-a godišnja stopa rasta
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
142
Istraživači u državnom sektoru (FTE) - ukupno godišnja
stopa rasta kao od ukupnog broja
Ukupni IR kadrovi u državnom sektoru (FTE) - ukupno
godišnja stopa rasta
Budžetska izdvajanja za IR
Ukupna budžetska izdvajanja za IR (GBARD)
Budžet za IR u namenskoj industriji kao od GBARD-a
Budžet za IR sa civilnom namenom kao od GBARD-a
Civilni GBARD za programe iz oblasti privrednog
razvoja oblasti zdravlja i zaštite životne sredine
obrazovne i socijalne programe svemirske programe
horizontalne istraživačke programe opšte univerzitetske
programe
Patenti
Broj trijadnih familija patenata
Broj PCT prijava patenata
Broj patenata u IKT sektoru
Broj patenata u biotehnološkom sektoru
Pokazatelji međunarodne trgovine
Farmaceutska industrija - uvoz izvoz trgovinski bilans
Računarska elektronska i optička industrija - uvoz izvoz
trgovinski bilans
Vazduhoplovna industrija - uvoz izvoz trgovinski bilans
Izvor [14]
4 Kompozitni pokazatelji
Kombinacijom više individualnih pokazatelja naučnotehnološkog razvoja
dobijaju se kompozitni odnosno složeni pokazatelji koji omogućavaju sagledavanje
pozicije zemlje u pogledu dostignutog tehnološkog i inovativnog nivoa Uglavnom se
izražavaju u obliku indeksa i brojne međunarodne organizacije imaju svoje inicijative u
ovoj oblasti
Brojni korisnici kompozitnih pokazatelja nemaju jasnu predstavu o tome kako
se oni formiraju i koliki je njihov informativni karakter To može stvoriti asimetriju
informacija između kreatora i korisnika ovih pokazatelja a otuda i njihovu slučajnu ili
namernu zloupotrebu U opštem slučaju kompozitni pokazatelj porede zemlje u
relativnim iznosima Otuda pad ili rast ranga određene države ne treba tumačiti kao
apsolutni pad ili rast u određenoj oblasti već kao relativnu promenu u odnosu na
kretanja u drugim državama
Kompozitni pokazatelji naučnotehnološkog razvoja često se određuju kao
indikatori produktivnih sposobnosti jer ukazuju na nivo produktivnih sposobnosti države
koje su uglavnom zasnovane na naučnotehnološkom razvoju Za potrebe ovog
istraživanja biće predstavljeni sledeći agregatni indikatori globalni indeks inovativnosti
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
143
sumarni indeks inovativnosti indeks ekonomije zasnovane na znanju globalni indeks
konkurentnosti i indeks tehnološkog ostvarenja
Globalni indeks inovativnosti (Global Innovation Index GII) kreiran je 2007
godine od strane Svetske organizacije za intelektualnu svoju Univerziteta Kornel i
međunarodne poslovne škole INSEAD kako bi se obuhvatio veći proj pokazatelja i
napravio iskorak u odnosu na pojedinačne tradicionalne mere U 2020 godini ovaj
indeks se izračunavao na osnovu 58 indikatora formiranih na osnovu bdquočvrstihldquo podataka
18 kompozitnih pokazatelja i 4 pitanja iz ankete Svetskog ekonomskog foruma
bdquoExecutive Opinion Surveyldquo [15]
Tokom vremena se menjao obuhvat indikatora na osnovu kojih se utvrđuje
Globalni indeks inovativnosti a trenutno uključuje dva indeksa ndash indeks inovacionih
inputa i indeks inovacionih autputa Svaki od ovih pod-indeksa sadrži nekoliko stubova
koji uključuju određene pojedinačne pokazatelje
1) Indeks inovacionih inputa ndash obuhvata 5 stubova odnosno elemenata privrede
koji omogućavaju inovativne aktivnosti U pitanju su sledeći stubovi institucije ljudski
resursi i istraživanje infrastruktura sofisticiranost tržišta i poslovna sofisticiranost
2) Indeks inovacionih autputa ndash uključuje rezultate inovativnih aktivnosti i ima
dva stuba znanje i tehnološki autputi i kreativni autputi (Slika 1)
Slika 1 Struktura Globalnog indeksa inovativnosti
Izvor [15]
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
144
Sumarni indeks inovativnosti (Summary Innovation Index SII) je razvila
Evropska komisija 2001 godine a njegove vrednosti se objavljuju u izveštaju
European Innovation Scoreboard Zahvaljujući svojim sastavnim elementima ovaj
indeks omogućava komparaciju istraživačkog i inovacionog potencijala evropskih
država kao i detaljniju evaluaciju pojedinih delova inovacionog ekosistema Sumarni
indeks inovativnosti obuhvata 27 indikatora koji su klasifikovani u 4 grupe (okvirni
uslovi investicije inovativne aktivnosti i uticaj) i 10 dimenzija inovativnosti Pregled
svih indikatora dat je u Tabeli 4
Tabela 4 Struktura Sumarnog indeksa inovativnosti
OKVIRNI USLOVI INOVATIVNE AKTIVNOSTI
Ljudski resursi Inovatori
Novi doktori nauka MSP sa inovacijama proizvoda ili procesa
Populacija starosti 25-34 sa tercijarnim
obrazovanjem
MSP sa marketinškim ili organizacionim
inovacijama
Celoživotno učenje MSP koja interno inoviraju
Atraktivni istraživački sistemi Povezanost
Međunarodne ko-publikacije Inovativna MSP koja sarađuju sa drugima
Top 10 najviše citiranih publikacija Javno-privatne ko-publikacije
Strani studenti doktorandi Privatno kofinansiranje javnih izdvajanja za IR
Okruženje pogodno za inovacije Intelektualna svojina
Širokopojasni pristup internetu PCT prijave patenata
Preduzetništvo vođeno šansama Prijave žigova
Prijave dizajna
INVESTICIJE UTICAJ
Finansiranje i podrška Uticaj zaposlenosti
Izdaci za IR u javnom sektoru Zaposlenost u delatnostima zasnovanim na znanju
Rizični kapital Zaposlenost brzo rastućih preduzeća iz inovativnog
sektora
Investicije firmi Uticaj prodaje
Izdaci za IR u poslovnom sektoru Izvoz srednje i visoko tehnoloških proizvoda
Izdvajanja za inovacije koje ne uključuju
IR
Izvoz usluga zasnovanih na znanju
Preduzeća koja sprovode obuke u cilju
razvoja IKT veština svojih zaposlenih
Prodaja inovacija proizvoda koje su nove za tržište i
nove za firmu
Izvor [16]
Indeks ekonomije zasnovane na znanju (Knowledge Economy Index KEI)
razvila je Svetska banka 1995 godine kao agregatni pokazatelj a ukazuje na nivo
razvoja države ili regiona u pogledu razvoja društva znanja Cilj ove metodologije jeste
da utvrdi koliko je okruženje podsticajno za usmeravanje znanja u svrhe privrednog
razvoja Indeks se izračunava na osnovu indikatora koji su svrstani u četiri stuba
ekonomije zasnovane na znanju ekonomski i institucionalni režim obrazovanje i
ljudski resursi inovacioni sistem i IKT U Tabeli 5 su predstavljeni indikatori koji čine
ovaj indeks
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
145
Tabela 5 Struktura indeksa ekonomije zasnovane na znanju
Stub Indikator
Ekonomski i
institucionalni režim
Carinske i necarinske barijere
Kvalitet regulative
Vladavina prava
Obrazovanje i ljudski
resursi
Stopa pismenosti odraslih
Upis u srednje škole
Upis na fakultete
Informaciona
infrastruktura
Broj telefona na 1000 stanovnika
Broj računara na 1000 stanovnika
Broj korisnika interneta na 1000 stanovnika
Inovacioni sistem
Naplate i plaćanja za tantijeme
Naučni radoviu tehničkim časopisima na milion stanovnika
Patentne prijave odobrene od strane USPTO na milion
stanovnika
Izvor [17]
Globalni indeks konkurentnosti (Global Competitiveness Index GCI) je jedan
od najstarijih i najpopularnijih agregatnih pokazatelja Objavljuje ga Svetski ekonomski
forum od 1979 godine u okviru Izveštaja o globalnoj konkurentnosti (Global
Competitiveness Report) Metodologija za izračunavanje ovog indeksa formulisana je u
okviru 12 stubova koji omogućavaju sagledavanje osnovnih pokretača dugoročnog
privrednog rasta Od ukupno 103 indikatora na osnovu kojih se izračunava ovaj indeks
47 se izvodi iz ankete Svetskog ekonomskog foruma bdquoExecutive Opinion Surveyldquo Na
Slici 2 su predstavljene komponente ovog indeksa Za potrebe detaljnije analize
naučnotehnoloških i inovativnih performasi najznačajniji je stub 12 ndash inovativne
sposobnosti Ovaj stub čine sledeći pokazatelji raznovrsnost radne snage nivo razvoja
klastera međunarodne ko-invencije saradnja između stejkholdera naučne publlikacije
patentne prijave izdvajanja za IR kvalitet naučno-istraživačkih institucija
sofisticiranost kupaca prijave žigova [18]
Indeks tehnološkog ostvarenja (Technology achievement index TAI) meri
nacionalne tehnološke kapacitete odnosno nivo tehnološke spremnosti jedne države da
učestvuje u stvranju društva zasnovanog na znanju Ovaj indeks je prvi put objavljen
2001 godine u okviru Izveštaja o ljudskom razvoju (Human development report) koji
objavljuje Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) Indeks se sastoji od osam
indikatora koji su svrstani u četiri dimenzije
- Kreiranje tehnologije ndash mereno brojem patenata odobrenih rezidentima po
glavi stanovnika i primanjima za licence i autorske honorare iz inostranstva
po glavi stanovnika
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
146
- Difuzija novijih inovacija ndash izračunata preko broja internet korisnika po
glavi stanovnika i udelom visokog i srednje visokog tehnološkog izvoza u
ukupmom izvozu
- Difuzija starijih inovacija ndash merena brojem telefona (fiksnih i mobilnih) po
glavi stanovnika i potrošnjom električne energije po stanovniku
- Veštine radne snage ndash utvrđeno prosečnim godinama školovanja kod
populacije starije od 15 godina i ukupnim upisom u visokoškolske ustanove
[19]
Slika 2 Globalni indeks konkurentnosti
Izvor [18]
Kompozitni indikatori imaju niz prednosti sumiraju više pojedinačnih
pokazatelja omogućavaju poređenja između država obezbeđuju predstavljanje rezultata
široj javnosti donose mogućnost analize pojedinih dimenzija i otuda praćenje kretanja
kroz vreme S druge strane s obzirom da je reč o agregatnim pokazateljima mogu uticati
na donošenje izuzetno pojednostavljenih zaključaka kao i ignorisati onih karakteristika
koje nisu kvantitativno merljive Otuda važno je kompozitne pokazatelje posmatrati kao
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
147
pojednostavljene indikatore performansi u određenim oblastima koje treba koristiti kao
polaznu tačku za dalju analizu
5 Ograničenja metrike nauke tehnologije i inovacija
Korišćenje pokazatelja nauke tehnologije i inovacija u procesu kreiranja
implementacije i evaluacije javnih politika ima određena ograničenja Pre svega odnos
između primenjenih indikatora i koncepata na koji se odnose nije savršen Naime
gotovo da ne postoji pokazatelj u oblasti nauke tehnologije i inovacija koji na idealan
način oslikava stvarnost Upravo zbog toga je neophodno korišćenje više različitih
pokazatelja i uključivanje kvalitativne analize
Još jedno ograničenje se odnosi na nepodudaranje vremena prikupljanja i
obrade podataka sa vremenom donošenja odluka Ovo je naročito vidljivo kod anketa o
inovacijama koje se sprovode svake dve godine a odluke u domenu inovativnosti
preduzeća se donose u mnogo kraćim vremenskih intervalima gotovo svakodnevno
Međutim vremensko kašnjenje postoji i kod drugih pokazatelja jer se oni uglavnom
izračunavaju na godišnjem nivou čime su donosioci odluka u najvećem broju slučajeva
ograničeni na metriku iz prethodne kalendarske godine
Indikatori nauke tehnologije i inovacija u zemljama u razvoju takođe imaju
svoja ograničenja imajući u vidu nedovoljan privredni rast i nerazvijenost nacionalnog
inovacionog sistema Takođe ove države često odlikuje i neadekvatnost statističkog
sistema i otuda nemogućnost prikupljanja potrebnih podataka izračunavanja i primene
pojedinih pokazatelja Osim toga u zemljama u razvoju naučno-istraživački sistemi se
uglavnom nalaze u procesu transformacije tako da je potrebno uključiti i indikatore koji
ukazuju na dinamiku sistema
Istraživanja su pokazala da postoje brojni limiti u prikupljanju podataka o
inovacijama u neformalnom sektoru i sektoru poljoprivrede Ovo je naročito izraženo u
zemljama u razvoju u kojima su ovi sektori uglavnom isključeni iz anketa o
inovacijama Jedan od razloga su svakako i problemi vezani za njihovo statističko
obuhvatanje što predstavlja izazov i za razvijene države
Takođe postoji i mogućnost da određeni indikator izgubi informativni značaj
koji je imao onda kada postane cilj naučnotehnološke politike Naime tada veliki broj
aktera traži način da brzo utiče na određeni pokazatelj preko primenjenih mera ili preko
izmena načina izračunavanja Tada se veštački menja vrednost tog pokazatelja bez
rešavanja uzroka koji su doveli do nepovoljnih statističkih trendova
6 Zaključak
Merenje nauke tehnologije i inovacija doprinosi kvantitativnoj analizi
nacionalnog inovacionog sistema omogućava međunarodna poređenja i kreiranje
preporuka za donosioce odluka Razvoj uporedivih i relevantnih indikatora naročito je
značajno za zemlje u razvoju koje uglavnom nisu u potpunosti uključile naučne dokaze
u strateške dokumente odnosno u sprovođenje relevantnih politika
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
148
Uspeh primene indikatora nauke tehnologije i inovacija zavisi od toga koliko
su oni dobro integrisani u strateške dokumente i upravljačke procese u ovoj oblasti
Takođe neophodan je kontinuirani monitoring i evaluacija ovih indikatora od strane
kreatora politika statističkih službi i šire javnosti U idealnom slučaju indikatori bi
trebalo da na što precizniji načini ukazuju na procese kreiranja primene i difuzije znanja
u nacionalnom inovacionom sistemu
Svaka od predstavljenih grupa indikatora nauke tehnologije i inovacija ima
svoje kako prednosti tako i nedostatke Ankete o inovacijama omogućavaju
obuhvatanje velikog broja podataka ali su istovremeno zavisne od subjektivnog
mišljenja obuhvaćenih preduzeća Individualni indikatori su uglavnom jednostavni i
omogućavaju obuhvatanje samo malog dela određene oblasti ili procesa Kompozitni
indikatori se dobijaju agregiranjem većeg broja individualnih indikatora čime se s jedne
strane gubi deo informativnosti a s druge strane obezbeđuje međunarodna uporedivost i
praćenje kroz duži vremenski period
Imajući u vidu navedena ograničenja indikatora moguće je formulisati sledeće
preporuke za kreatore politike u oblasti nauke tehnologije i inovacija
korišćenje većeg broja indikatora nauke tehnologije i inovacija imajući u
vidu njihove nedostatke i potrebe konkretnih politika
neophodnost formiranja okvira za obuhvatanje podataka o inovacijama u
neformalnom sektoru i sektoru poljoprivrede
uključivanje indikatora u strateške dokumente i upravljačke procese
kontinuirani monitoring i evaluacija obuvaćenih indikatora
povezivanje naučnotehnoloških i inovacionih indikatora sa ciljevima
privrednog rasta i razvoja
Savremene uslove karakterišu neprekidne promene prirode nauke tehnologije i
inovacija Otuda neophodno je da indikatori u ovoj oblasti uzmu u obzir ove promene
Naime u budućnosti je potreban razvoj novih indikatora koji će objasniti sledeće
procese sve veća multidisciplinarnost naučno-istraživačkog rada kreiranje
međunarodnih istraživačkih mreža jačanje povezanosti između nauke i industrije
mobilnost naučno-istraživačkih kadrova ocena efikasnosti instrumenata inovacionih
politika
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete
nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije
Literatura
[1] Matejić V ed (1989) Naučnoistraživački projekat Strategija tehnološkog
razvoja Jugoslavije do početka XXI veka Završni izveštaj Savez inženjera i
tehničara Jugoslavije Beograd
[2] Archibugi D and Pianta M (1996) Measuring technological change through
patents and innovation surveys Technovation 16(9) pp 451-468
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
149
[3] Radošević S (1999) Patterns of Innovative Activities in Countries of
Central and Eastern Europe An Analysis Based on Comparison of Innovation
Surveys Science Policy Research Unit University of Sussex Working Paper
No 34 Brighton
[4] Biagi F Pesole А and Stancik Ј (2016) Modes of Innovation Evidence
from the Community Innovation Survey Luxembourg Publications Office of
the European Union
[5] Zakon o zvaničnoj statistici Službeni glasnik RS br 1042009
[6] Chaminade C Lundvall BA amp Haneef S (2018) Advanced Introduction
to National Innovation Systems Cheltenham UK Edward Elgar Publishing
[7] Bogliacino F Perani G Pianta M amp Supino S (2010) Innovation and
Development The Evidence from Innovation Surveys Working paper of
BETA number 13 Bureau dEconomie Theacuteorique et Appliqueacutee UDS
Strasbourg
[8] Szunyogh Z (2009) Methodology of Innovation Surveys International
Scientific Conference Challenges for Analysis of the Economy the
Businesses and Social Progress Universitas Szeged Press
[9] Milbergs Е amp Vonortas Н (2004) Innovation Metrics Measurement to
Insight White Paper National Innovation Initiative 21st Century Innovation
Working Group
[10] Tijssen Р and Hollanders H (2006) Using Science and Technology
Indicators to support knowledge-based Economies United Nations University
Policy Brief UNU-MERIT
[11] Hall B amp Jaffe A (2012) Measuring Science Technology and Innovation
A Review A report prepared for the Panel on Developing Science
Technology and Innovation Indicators for the Future National Academies of
Science
[12] Danish Agency for Science Technology and Innovation (2014) Research and
Innovation Indicators 2014 Research and Innovation Analysis and
Evaluation 52014 Copenhagen
[13] OECD (2015) Frascati Manual 2015 Guidelines for Collecting and
Reporting Data on Research and Experimental Development The
Measurement of Scientific Technological and Innovation Activities OECD
Publishing Paris
[14] OECD (2020) Main Science and Technology Indicators Volume 2020 Issue
1 OECD Publishing Paris httpsdoiorg101787e3c3bda6-en
[15] Cornell University INSEAD and WIPO (2020) The Global Innovation Index
2020 Who Will Finance Innovation Ithaca Fontainebleau and Geneva
[16] European Commission (2020) European Innovation Scoreboard 2020
Luxembourg Publications Office of the European Union
[17] World Bank Institute Measuring knowledge in the worldrsquos economies
Knowledge assessment methodology and knowledge economy index
Knowledge for development program
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
150
[18] World economic forum (2019) The Global Competitiveness report 2019
Geneva
[19] Desai M Fukuda-Parr S Johansson C amp Sagasti F (2002) Measuring the
Technology Achievement of Nations and the Capacity to Participate in the
Network Age Journal of Human Develeopment Vol 3 No 1 pp 96-122
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
151
Mr Marija Radunović33
RELIGIJSKI KORIJENI EKONOMIJE EVROPE
Apstrakt Predmet istraživanja ovog rada je uticaj religije na razvoj jednog
(ekonomskog društvenog političkog ) područja Cilj rada je istražiti i ukazati na
veze između judejsko-hrišćanske religije i ekonomije Evrope Istražujući uzroke i
razloge širenja vjere koja je danas dominantna religija svijeta postavlja se pitanje
kako je prelazak sa politeizma na vjerovanje u jednog boga oblikovao današnju
civilizaciju Zapada Kako je hrišćanstvo od ldquojevrejske buntovničke sekterdquo u Palestini
postala jedna od najrasprostranjenijih svjetskih religija Zašto Da li je u osnovi
dominacije hrišćanstva nad svjetskim religijama sila ili milost Zašto baš
hrišćanstvo Iz strasti i(li) interesa Koji vrjednosni sistem i moralni okvir je
postavilo hrišćanstvo kao dominantnu religiju Starog kontinenta da ga mnogi autori
smatraju kolijevkom evropskog napretka i viševjekovne ekonomske moći Evrope
kojom je bdquopokorilaldquo svijet Zbog čega se judaizam smatra pretečom današnjeg
kapitalističkog društva Polazeći od pretpostavke da je sadašnjost moguće razumjeti
jedino dubokim razumijevanjem prošlosti detaljna istorijska antropološka analiza
društvenih i religijskih korijena (ekonomije) Evrope prikazana je u ovom radu
Ključne riječi judejsko-hriščanska religija ekonomija Evropa istorija ideja
kapitalizam
RELIGION ROOTS OF THE ECONOMY OF EUROPE
Abstract The basic research question of this paper is how does the religion
influence the development of a specific (social political economic hellip) region More
precisely how did the Judeo-Christian religion shape the economy of Europe
Analyzing the historical causes and reasons for the spread of Christianity throughout
the history this paper questions whether the Western civilization would be the same if
there were no itsrsquo Judeo-Christian roots What value system and moral framework
did Christianity set as the dominant religion of the Old Continent that many authors
consider it the cradle of European progress and the centuries-old economic power of
Europe with which it conquered the world Why is Judaism considered the
forerunner of todays capitalist society Starting from the assumption that the present
can be understood only with a deep understanding of the past a detailed historical
33 Univerzitet Donja Gorica Crna Gora marijaradunovicudgedume
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
152
anthropological analysis of the social and religious roots (economy) of Europe is
presented in this paper
Key words Judeo-Christian religion economy Europe history of ideas
capitalism
1 Uvod
Civilizacija je kompleksni sistem u čijoj osnovi leži jedinstvena kultura i
sistem vrijednosti iz kojih proizilazi duh kao vezivna nit naroda koji toj civilizaciji
pripadaju Kultura shvaćena u njenom suštinskom smislu proizilazi iz i ogleda se u
ritualima društvenim normama i običajima karakterističnim za određeno područje
Koja je uloga religije u razumijevanju civilizacije Kako objašnjava F Brodel
ldquoCivilizacija nije samo religija (iako je ona u srži svakog kulturnog sistema) Ona je i
umjetnost življenja i na hiljade stavova koji se ponavljajurdquo (Brodel 2001) Dakle
razumjevanje kulture jedne civilizacije zahtijeva i razumijevanje njenih korijena A
jedan od njenih nasušnih korijena je religija Religija oslikava i izražava društvene
strukture i ideje Oblikovanjem kulture religija (ne)posredno oblikuje i ostale
proizvode te kulture među kojima je i sama ekonomija Zato osnovno istraživačko
pitanje u ovom radu jesu hrišćanski osnovi evropske kulture s obzirom na značaj koju
je hrišćanstvo imalo za razvoj ove civilizacije Danas skoro tri četvrtine stanovništva
Evrope (722) su hrišćani Hrišćanstvo je takođe najrasprostranjenija svjetska
religija Ipak da li je od vajkada bilo tako Nastala oko prije 12000 god religija je
širom svijeta mijenjala svoje forme izraze ali njena suštinska uloga je uvijek bila
omogućiti moralni oslonac i jedinstvo zajednice kroz različita ponekad apstraktna i
nestvarna objašnjenja svijeta u kom su živjeli naši preci
Predmet istraživanja ovog rada je uticaj religije na uspon Evrope Tačnije
uticaj monoteističke hrišćanske religije na paradigmu Zapada Hrišćanstvo je religija
koja je od ldquobuntovničke sekterdquo u Palestini postala jedna od najrasprostranjenijih
svjetskih religija Nastala kao oblik pripovijedanja Isusa Nazarećanina njen primarni
oblik javlja se 1 god n e Ipak veliki uticaj na hrišćanstvo imao je judaizam Ako
svaki početak sadrži elemente starog pitanje je koliko starog (bdquojudaizmaldquo) ima u
Isusovim počecima ne samo vjerske već i društvene revolucije Vjekovima njegovo
učenje bilo je osuđivano njegovi poklonici gonjeni i mučeni Ipak danas je on ključna
vremenska stanica u računanju vremena makar u Zapadnoj civilizaciji Kako je Isus
bdquoprelomioldquo naše vrijeme i da li je to učinio on Da li bi put hrišćanstva bio isti kao
danas da u 4 vijeku rimski car Konstantin nije želio da ulije duh i vrati moralni stub
carstvu kog je ophrvao bdquomoral svinjcaldquo Kako je to uticalo na dalji razvoj Rimskog
carstva kao prvog oblika ujedinjenja Evrope Kao jedan od važnih doprinosa
hrišćanstva ovom svijetu a pogotovo Rimskoj imperiji smatra se vraćanje vrlini
moralu i duhovnim vrijednostima koje nijesu bile dominantno prisutne u Rimskom
carstvu Kako H Dž Vels objašnjava bdquoHrišćanstvo je nauka koja će igrati važnu
ulogu u našoj istoriji i koja će otvoriti oči ljudima i dati zamisao ujedinjenog svijetaldquo
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
153
(Vels 2006) Uloga hrišćanske vjere je od esencijalnog značaja za oblikovanje i
sudbinu Starog kontinenta i zato hipoteza ovog rada glasi Hrišćanstvo je u osnovi
jedinstva Evrope i viševjekovne dominacije paradigme Zapada nad svjetskim
poretkom
Sa ciljem dokazivanja uspostavljene hipoteze biće analizirano više
istraživačkih pitanja a u kontekstu društvenih istorijskih ekonomskih procesa koji su
izrodili specifičnu kulturu Zapada koja je (još uvijek) dominantna kultura svijeta
Kakva je veza hrišćanstva sa ekonomijom Evrope Koji su hrišćanski osnovi principa
ekonomije koja je izvor moći u današnjem svijetu
Metodologijom bdquoPutovanje vremenskim vozom (profesor Vukotić)ldquo34 u radu
će biti prikazano procesno nastajanje razvoj i širenje dominantne religije Evrope ndash
hrišćanstva Prolaskom prugom vremena kroz stanice koje su od suštinskog značaja za
razumijevanje uticaja vjere na uspon Evrope u ovom radu će se nastojati ukazati na
procese koje su započeli određeni istorijski događaji i čiji plod je današnja Zapadna
civilizacija Premda istoriju svijeta karakterišu brojni padovi ratovi konflikti
nestajanja civilizacija vrijeme teče i nosi klice prošlosti sve do danas a svaki kraj
jednog doba ujedno je i početak novog Svaka nova vremenska stanica sadrži elemente
svojih prethodnica Odnosno ono putuje i (pre)nosi gen naših predaka i najranijih
civilizacija Zato njihov uticaj na nas današnje nemoguće je zanemariti ukoliko
želimo suštinski razumjeti ono što jesmo Istorija je kako to objašnjava Hju Trevor-
Roper kontinuitet koji teče uprkos svim dešavanjima Dodaje bdquoSamo jedna stvar je
sigurna u istoriji a to je da nijedan istorijski proces ili istorijska promena nemaju
samo jedan uzrok sve zavisi ne samo od proste matematičke logike već od složene
hemije uzrokaldquo [3] Tako putovanje vremenskim vozom je putovanje kroz procese
(bdquohemiju uzrokaldquo ili mrežu društvenih ekonomskih političkih vjerskih
antropoloških ekoloških bioloških epidemioloških itd uticaja) koji su izrodili
sadašnjost i pojavnost koja se analizira Prenešeno na razmišljanje o hrišćanstvu
razumjeti ulogu hrišćanstva u usponu Evrope znači razumjeti procese koji su ga
izrodili i oblikovali ključne događaje u istoriji razvoja ove religije koji su je načinili
onim što ona jeste danas
2 Isus čovjek koji je bdquoprepolovioldquo vrijeme
2 1 Judejski korijeni učenja Isusa Nazarećanina (2000 god p n e)
Jevreji (Židovi) bili su semitski pastiri iz Ura (dolina Eufrata) koji su u Egipat
došli da bi našli nove pašnjake Porijeklom sa antičkog Bliskog istoka Jevreji u 18
vijeku p n e dolaze u Egipat gdje će se zadržati pola milenijuma U Egiptu su
proveli pola milenijuma Nakon što su Egipćani povratili nezavisnost od Hiksa kojima
su služili Jevreji Egipćani ih učiniše robovima Kao najamni radnici (robovi) Jevreji
34 Inovativna istraživačka metodologija koju je razvio prof dr Veselin Vukotić u čijoj srži su
induktivna analoška i deduktivna metoda istraživanja
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
154
su radili sve do 13 vijeka p n e kada se dogodio Egzodus kojim se u Starom zavjetu
označava izgnanstvo (izlazak) Jevreja iz Egipta pod vođstvom njihovog spasioca
Mojsija Mojsije osnivač jevrejske religije bio je vođa Jevreja na putu do obećane
zemlje ndash Palestine Na njegov poziv u potragu obećane zemlje krenuo je veliki broj
ljudi masa kojom je trebalo upravljati Legenda o Mojsiju kazuje da mu se Bog
(Jehova) obratio dok je čuvao ovce davši mu moć da egipatske Jevreje spasi od
ropstva u Egiptuhellip Kako bi veliki narod koji je za njim pošao držao ujedinjene na
okupu i u miru i toleranciji na gori Sinaj im je dao tablice koje predstavljaju osnov
jevrejske religije (Deset Božjih zapovijesti osnov Starog zavjeta) Kako to objašnjava
Hendrik Willem van Look u knjizi bdquoPovijest čovječanstvaldquo bdquoBožje zapovijesti je
napisao Mojsije na dvije table u ime Jehove koji je svom izraelskom narodu propisao
kako treba da živeldquo Jehova bestjelesni bog i otac svih ljudi sinonim je moralnog
savršenstva te je slušati božje zapovijesti i zakone bila je dužnost dobrog vjernika
Mojsije je uspostavljanjem moralnog jedinstva među Jevrejima od Sinajske gore
vodio svoje sljedbenike u Palestinu u grad mira ndash Jerusalim Kakve posljedice je ovo
naizgled nevažno izgnanstvo jedne vjerske i etničke grupe imalo po čitavi svijet
Spontano i iz života rađa se vjera čije propovijedanje će uspostaviti klice promjene
vjerske paradigme širom tadašnjeg svijeta Klica koja se duže od milenijuma razvijala
i čiji korijeni su isprepletani i osnov su brojnih drugih religija Postoji nešto
revolucionarno u Mojsijevom pokretu Naime judaizam je bio prva monoteistička
vjera a Jevreji prvi narod koji je obožavao jednog boga Da li je ovaj prelaz sa
paradigme mnogobožanstva (politeizam više bogova) na paradigmu jednog boga
(monoteizam jedan bog) klica vjere u apsolutnu jednu istinu koja će dugo dominirati
svjetskim poretkom te tako formirati različite društvene strukture
Koji elementi starog (elementi judaizma) su zadržani u novom
revolucionarnom učenju Isusa Nazarećanina koje će po njegovoj smrti nastaviti
njegovi sljedbenici takođe jevrejskog porijekla Čitavo učenje Isusa koji je i sam
jevrejskog porijekla oslanja se na Stari zavjet Govorivši u kratkim parabolama i
izrekama njegovo učenje oslanjalo se na Toru najvažniji judaistički spis koji je
propovijedao Mojsije Sva moralna načela hrišćanstva počivaju na Deset Božjih
zapovijesti te je ovo put prodora i uticaja judaizma na područja koja su prihvatila
hrišćanstvo To je način kako je jevrejska religija oblikovala način razmišljanja nas
Evropljana i pripadnika hrišćanske vjere uopšte Isus je propovijedao Božje carstvo
na zemlji koje se dostiže kroz ljubav prema bližnjem svom i poštovanje zapovijesti
koje je dao Bog Ovi moralni okviri ma koliko često njihova primjena bila dovođena
u pitanje u današnjem svijetu određuju odnose među ljudima i danas Kao i kod
judaizma i Isusovo učenje je monoteističko ndash učenje o jednom bogu U ovom prelazu
na monoteizam ali i dostizanju moralnog savršenstva i jedinstva kroz Deset Božjih
zapovijesti ogledaju se najveći uticaji judaizma na hrišćanstvo Kao što to nije bio
slučaj u judaizmu tako ni Isus nije propovijedao postojanje bilo kakvih posrednika
božjih izaslanika na zemlji Njegovo učenje po uzoru na judaizam nije znalo za
sveštenike hramove obrede niti bilo kakvo prinošenje žrtve sa svrhom pokajanja
Ipak birokratizacijom Isusovog učenja i njegovim prilagođavanjem postojećim
društvenim strukturama hrišćanstvo je uvođenjem autoriteta produbilo raskol između
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
155
judejskog i hrišćanskog učenja Okupljanje vjernika božjih sljedbenika učenika i
pokorenih božjoj nauci takođe je jedan od religijskih činova koji potiču od judaizma
Ovo je činio i Isus a potom je kroz crkvu ndash gdje su se ljudi okupljali na čitanje
molitve okupljanje vjernika bio način jačanja međusobnih veza među pripadnicima
ove vjere
Svaki novi intelektualni poredak inspirisan je počecima onog prethodnog Ili
kako Pol Konerton objašnjava bdquoSvaki početak sadrži element sjećanjaldquo Takav je
slučaj i sa učenjem Isusa koje je kasnije prilagođeno društvenim uslovima i
strukturama u kojima se razvijalo Religija predstavlja najvažniji element kolektivnog
pamćenja jedne zajednice Moralni okvir i duhovno jedinstvo jednog područja
pretočeni u rituale čine jedno od najsnažnijih oblika predanja i prenošenja vrjednosnog
sistema sa jedne generacije na drugu Religija je kako kaže Karl Marks opijum za
mase Ipak da li su današnje mahom božanske religije proizvod kolektiva ili pak
pojedinca Ideja je uvijek u glavi pojedinca a istorija nas uči da je religija bez obzira
na njen duhovni karakter proizvod života strasti i interesa pojedin(a)ca Takav je
slučaj i sa idejom hrišćanske nauke
2 2 Učenje Isusa Nazarećanina (0 do 33 god n e)
Sin nazaretskog tesara Ješua Nazaretski početkom nove ere počinje
propovijedati o spasenju ljudske dušehellip Legenda o Isusu Nazarećaninu kazuje da je
on proveo četrdeset dana u Judejskoj pustinji kako bi doživio duhovno čišćenje i
samospoznaju U Judejskoj pustinji se Isus spremao da javno djeluje i da širi svoje
učenje o carstvu nebeskom U srži proročkog učenja Isusa Nazarećanina bili su ljubav
i pravičnost jednog Boga koji među stanovnicima Zemlje ne pravi nikakve klasne
rasne vjerske razlike već ih kao svoju djecu sve voli jednako Isus je učio da se
ugovor sa Bogom ne može sklopiti te da u carstvu božjem na zemlji nema izabranog
naroda i povlašćenih Ovo posljednje je bio razlog što su se Jevreji protivili njegovom
učenju Takođe Isus je smatrao da iskonskom vjerniku nije potreban hram da bi
ispunio svoju svetu dužnost te da prinošenje žrtava svojstveno svim ranijim
religijama nije način iskupljenja za počinjene grijehehellip Pozivajući na ljubav mir
toleranciju Isus je svoje učenike pozivao da bdquohellip ljudi u svom bližnjem vide brata i
ljude jedinoga boga oca sveta živogldquo Ovakva nauka davala je vjeru i nadu rimskim
plebejcima ali i velikom broju robova koji su živjeli u carstvu Da li je to bio razlog
brzog Isusovog širenja etnički i vjerski raznolikim Rimskim carstvom
Društvena i vjerska konjuktura Rimskog carstva bila potpuno drugačija od
principa Isusovog učenja Car je bio vrhovni vođa božji izabranik čiji ime i lik su bili
predmet obožavanja Rimsko carstvo poznato je kao carstvo čiji je prosperitet ležao na
robovima stoga su klasne podjele bile veoma izražene Ne čudi da se Isusovo učenje
koje je prvobitno bilo ograničeno na ribare i njegove najbliže proširilo na Judeju a
potom i kroz ostale oblasti današnje Palestine i Sirije Davši nadu najsiromašnijima
zalaganjem za isposnički život otklon od materijalnog ali i bunt protiv svake klasne
segregacije hrišćanstvo se pokazalo kao svojevrstan buntovnički pokret koji se
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
156
svojom ideologijom zalagao za jednakost nasuprot izraženom klasnom sistemu koji je
vladao u tadašnjem Carstvu
Zbog čega je Isusovo bdquoopasno učenjeldquo prijetilo klicama promjena u Carstvu
Ovaj pokret pozivao je na promjenu dominantnog sistema vrijednosti koji je vladao u
Rimskom carstvu H Dž Vels to objašnjava na sljedeći način bdquoIsus je propovijedao
ne samo moralnu nego i društvenu revoluciju Htio je da izmijeni društveni poredakldquo
(Vels 2006) Njegovo učenje zahtijevalo je totalni obrt u načinu razmišljanja tadašnjih
bogataša vladara trgovaca carskih činovnikahellip Isus je prezirao bogatsvo i ličnu
svojinu Prepuštanje materijalnim zadovoljstvima smatrao je najvećim grijehom i
smatrao je da Bog ne voli bogate Ili kako se o tome propovijeda u Jevanđelju po
Marku bdquohellip lakše je kamili proći kroz iglene uši nego li bogatome ući u carstvo
božjehellipldquo Isus je sudeći po gore opisanom bio svojevrstan izdajnik vladajuće
paradigme I danas inovatori ljudi koji drugačije misle teško su prihvaćeni od
vladajuće elite Takav je slučaj bio sa Ješuom Nazaretskim Njegovo učenje bilo je
smatrano opasnim izdajničkim zbog čega ga je 30 godine nakon što je konačno
stigao u Jerusalim uhapsio i razapeo Pontije Pilat namjesnik rimskog cara Tiberija u
Judeji Bio je pogubljen u najvećim mukama razapet na krstu na brdu Golgotahellip Kao
istorijska ličnost kako objašnjavaju autori knjige bdquoReligije svetaldquo Dino Abazović et
al Isus je bio vođa jednog od mnogih religijskih pokreta u Palestini pod rimskom
vlašću Neki autori smatraju da je njegov način pogubljenja bio primjer kojim su
rimski namjesnici plašili ostale buntovničke pokrete dokaz i pokazatelj kako se guše
bune i pobunjenici u Rimskom carstvu
Rimsko carstvo je u prvoj polovini 1 vijeka nove ere karakterisala velika
vjerska i etnička raznolikost U Palestini je tada živjelo oko tri miliona stanovnika koji
su se služili različitim jezicima (aramejski grčki latinski) a ukupna populacija
Rimskog carstva brojila je 70-80 miliona stanovnika Kako je Isusovo učenje našlo put
među ovolikim pučem Kako je on od izdajnika postao bdquopomazanik božjeg spasenjaldquo
i osnivač jedne od najrasprostranjenijih svjetskih religija Da li je za to bio zaslužan
Bog Istorija nas uči da je potreba ta koja rađa interes koji je glavni pokretač promjena
i revolucija Isus je zametnuo klice potpune promjene paradigme svijeta u kom su
živjeli preci današnjih evropskih narodahellip Kako je prelaz sa mnogobožanstva na vjeru
u jednog boga uticao na političke društvene prilike i svakodnevni život ljudskog roda
biće prikazano u poglavlju koje slijedi
3 Hrišćanstvo od buntovničkog pokreta do svjetske religije
Objasniti širenje hrišćanstva i njegov uticaj na istoriju Evrope podrazumijeva
razumjeti istorijske događaje i političke prilike srednjeg vijeka čiji se početak vezuje
za raspad Rimskog carstva (5 vijek) Politički raspad Rimskog carstva ozvaničen je
476 god Međutim kao društvena struktura ono će živjeti vjekovima kasnijehellip
Metodologija društvenih korijena nas uči da gašenje jedne društvene strukture
istorijske institucije ne podrazumijeva njen duhovni nestanak Ona živi u svojim
nasljednicama u formi prilagođenoj duhu novog vremena Prilike Srednjeg vijeka
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
157
Evrope najbolje je opisati kroz Velsovo objašnjenje klica koje je zametnulo širenje
hrišćanske vjere bdquoIstorija Evrope u vremenu od petog do petnaestog vijeka velikim
dijelom svojim ispunjena je stalnim uzaludnim pokušajima za konačnim ostvarenjem
velike zamisli jedne jedine bogom nadahnute vlasti nad cijelim svijetomldquo Ova ideja
je u srži pisanja Svetog Avgustina čije djelo bdquoBožja državaldquo je inspirisalo Karla
Velikog na prvo hrišćansko ujedinjenje Evrope Kako su hrišćanska crkva i doktrina
spasili Evropu od propasti te da li bi njen razvoj bio drugačiji da je pokušaj
islamizacije Evrope u 8 vijeku uspio Zašto Karlo Martel nije svetac uprkos tome što
je bdquospasio hrišćanstvoldquo Kako su krstaški ratovi uticali na procvat srednjovjekovnog
grada i trgovine koji su posadili klice novih pokreta iz kojih se izrodila industrijska
revolucija kojom je Evropa kolonizovala svijet biće predmet analize ovog poglavlja
3 1 Rano hrišćanstvo
Nakon smrti Isusa Nazarećanina njegovi sljedbenici nedovoljnih duhovnih
kapaciteta nastavili su širiti Isusovu vjersku nauku često izopačeno i neusklađeno sa
iskonskim učenjem Ješue iz Nazareta Kako to slikovito objašnjava H Dž Vels
ldquoIstorija najranijih početaka hrišćanstva nam govori o borbi između istinske nauke
između istinskog duha Isusa Nazarećanina i ograničenog naduvenog i pogrešnog
shvatanja umno nerazvijenih ljudi koji su ga bili zavoljelirdquo [4] I danas ovo je česta
sudbina neshvaćenih genija Nazareni kako su prvobitno zvali Isusove sljedbenike
nijesu bili kadra da suštinski shvate i prihvate Isusovo učenje Većina prvobitnih
Isusovih sljedbenika bili su Jevreji koji su u Ješui vidjeli mesiju koji će ih duhovno
povezati sa Bogom Stoga ne čudi da je judaizam ostavio dubok trag u hrišćanstvu
Ipak religija je iskaz društvenih struktura odnosno njihov proizvod Tako se rano
hrišćanstvo adaptiralo društvu i društvenim prilikama u kojima je nastalo Zarobljeni
dogmama okvirima starog sistema Isusovi sljedbenici nijesu uspjeli da razumiju
duhovnu kompleksnost njegovog učenja Uprkos svemu modifikovani oblici
njegovog učenja zasnovanog na ljubavi i moralu kao najvišim vrijednostima ljudskog
života koje će na zemlji obezbijediti milost Božju i carstvo nebesko nastavili su se
širiti Carstvom
Jedan od najzaslužnijih apostola koji su propovijedali Isusovo učenje bio je
Savle iz Tarza ili Pavle Njegovo propovijedanje prati period oko sredine prvog vijeka
nove ere Ovaj rimski građanin duha više ograničenog nego što je to bio Isusov
propovijedao je nauku Ješue Nazarećanina iako ga nikada nije vidio a ni upoznao
Sa Isusovim idejama upozao se iz kazivanja njegovih prvobitnih učenika Osnovna
razlika između Isusove nauke i hrišćanstva najbolje je oslikana u Velsovoj knjizi
ldquoIstorija svijetardquo gdje autor ističe da se Isusova nauka o životu pretvorila u nauku o
vjeri Za razliku od Isusovog učenja koje se obraća ljudskoj duši Pavlovo
hrišćanstvo obraća se njegovom umu Tako je Pavlovo učenje bilo tolerantno prema
ličnoj svojini te pronalazilo opravdanja za ropstvo koje je bilo jedna od najvećih
pošasti Rimskog carstva nasuprot Isusovom učenju koje se zalagalo za isposništvo te
život lišen materijalnih koristi i zadovoljstava Ipak Pavle je najviše doprinio naglom
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
158
širenju hrišćanstva duž obale Sredozemnog mora njegovim pripovijedanjem u
Jerusalimu Antiohiji Korintu Efesu Kolosu Korintu ali i samom Rimu
Hrišćanstvo tzv bdquoistočna jevrejska jeresldquo je predstavljalo svojevrsni ustanak
protiv ustanova Rimskog carstva Vjerom u jednog i jedinstvenog Boga hrišćani su
odbijali poslušnost i pokornost caru odbijajući između ostalog da podliježu kultu
obožavanja carahellip Za njih je postojao samo jedan Bog kom su se klanjali i za čiju
milost su se molili Hrišćanstvo je dakle podrivalo autoritet Cara do tada apsolutnog
vladara Hrišćani su takođe žustro osuđivali gladijatorske borbe kao i bilo koje
oblike klasnih podjelahellip Kao što ni Isusovo učenje nije bilo u potpunosti originalno
tako je i hrišćanstvo poprimilo karakteristike mitraizma ali i aleksandrijskog
obožavanja bogova zoroastizmahellip Tako je ono neprimjetno prisvojilo karakteristike
najrasprostranjeninih vjera koje su postojale na tom području Time je hrišćanstvo
(p)ostala vjera kao i sve druge prije nje nasuprot idejama Isusa koji je težio
duhovnom moralnom prevratu Carstva
3 2 Konstantin Veliki
Da bi se razumjela uloga Konstantina Velikog u prihvatanju i širenju
hrišćanske vjere neophodno je razumjeti društvene (ne)prilike toga doba u Rimskom
carstvu Ključno pitanje ovog poglavlja biće kako je i zašto prihvaćeno hrišćanstvo
Da li će odgovor na ovo pitanje otkriti da je car Konstantin bio važniji razvoj
hrišćanstva od samog Isusa Sve veći nemiri i unutrašnji sukobi siromašenje najnižih
slojeva stanovništva napadi susjeda ndash varvara korupcijahellip Poznim dobom Starog
Rim vladao je bdquomoral svinjcaldquo koji je ujedno nagovješavao njegov skori krah
Duhovno osakaćen i nikada dovoljno razvijen Rim je izgubio moralni stub duhovnu
nit koja je održavala jedinstvo u Carstvu Faktori koji su uzrokovali raspad Rimskog
carstva neposredno su pripremili tlo za širenje i razvoj hrišćanstva Kako u knjizi
bdquoHrišćanski uspon Evropeldquo objašnjava Hju Trevor-Roper ruralizacija je predstavljala
bitan faktor gubitka unutrašnje snage Rimskog carstva Oslonjena na gradove rimska
civilizacija razvoj je bazirala na gradovima koji su se nalazili na istočnom
Sredozemlju jer su oni bili industrijski i trgovački centri koji su proizvodili bogatstvo
koje je izdržavalo Rimsko carstvohellip Gradovi od kojih je živjela birokratija Starog
Rima ubirajući velike poreze Nasuprot urbanom naselju istočnog Mediterana
zapadnu teritoriju Rimskog carstva nastanjivalo je ruralno provincijalno društvo koje
je strukturalno bilo u potpunosti različito od iskonskih istočnih gradova
Koja je bila uloga sela u Starom Rimu Kao što je objašnjeno Stari Rim bio
je civilizacija gradova impozantnih tvorevina koje su institucija čiji je sjaj obećavao
vječnost Ipak politička i društvena zdravstvena ali i ekonomska kriza oslabile su
moć grada Depopulacija kuga kidanje veza sa Istokom rezultirali su slabljenjem
ekonomije i moći grada Sa oslabljenom moći grada slabila je i njegova vjera Kako to
objašnjava profesor Trevor-Roper gubitak značaja paganskih moćnika značio je
popularizaciju bdquoistočne jeresildquo ndash hrišćanstva koje se razvijalo u ruralnim područjima
bdquoOsiromašenje gradova oslabilo je staru pagansku vladajuću klasu a ojačalo
autsajdere jeretike Posebno je ojačalo hrišćane čiji prozelitski žar i veoma
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
159
ogranizovana dobrotvorna pomoć je sada u punoj mjeri došla do izražajaldquo Nijesu
samo stanovnici Rimskog carstva prihvatili ovu vjeru Veliki broj okolnih varvarskih
plemena koja su napadala Carstvo su takođe baštinili ovu religiju Shvativši da je
hrišćanstvo našlo svoj put i pristalice i van granica Rimske imperije Konstantin Veliki
je vrlo promišljeno iskoristio ovo sredstvo da bdquohellip obezbijedi moralnu solidarnost u
čitavom tom svijetuldquo Kao bdquosamodržacldquo bez povjerenja u savjetnike u hrišćanstvu je
vidio duhovnu silu koja će na scenu vratiti moral ali i probuditi bdquohellip onu silnu
stvaralačku volju bez koje je Carstvo bezuslovno moralo da se raspadne kao kakvo
ogromno a skroz istrulelo platnoldquo Dakle iako je nastalo kao ideologija o nebeskom
carstvu na zemlji ono uskoro postaje glavni alat za održavanje kontrole jedinstva ali
i za zaštitu od napada okolnih varvarskih plemena Sve veća potreba za vojskom koju
je trebalo finansirati da bi se zaštitile granice Carstva sve je više Konstantina okretala
ka hrišćanstvu Za razliku od svojih prethodnika Konstantin je birao religiju koja se
pokazala kao snaga u zemlji Tako sa Konstantinom počinje poistovjećivanje
hrišćanstva sa granicama Rimskog carstva Ukoliko je Rimsko carstvo prvi oblik
ujedinjenja Evrope kakvu poznajemo danas da li je razumijevanje Evrope moguće
bez razumijevanja hrišćanstva koje je određivalo njene granice hiljadama godina
unazad
Godine 325 na Nikejskom saboru Konstantin uvodi hrišćanstvo kao jednu od
legitimnih religija Rimskog carstva To je trenutak rađanja hrišćanske crkve i uopšte
hrišćanske vjere na svjetskoj pozornici Ipak hrišćanstvo se nije autonomno razvijalo
Na njegovu prirodu i učenje mnogo su uticali i sami carevi Zato je učenje hrišćanske
crkve bilo oblikovano duhom hrišćanstva jednakim intenzitetom kao što je na njegovu
formu uticao Isus Uloga hrišćanske crkve koju je Konstantin Veliki ustoličio i dao joj
autoritet i dogmatizam bila je od krucijalne važnosti za zapadni svijet Njen uticaj u
očuvanju svijesti o zajedništvu bio je do tada nezapamćen Ističući moralno jedinstvo
hrišćana hrišćanstvo je postalo moralna sila koja je postala sastavni dio duševnog
života ljudi Dometi hrišćanske tvorevine su poznavali čitavi svijet Ona se prostirala i
Persijom Jermenijom Abisinijomhellip Širila se od Germanije i Irske pa sve do južne
Azije Indije Turkestanahellip Njen značaj postao je veći od bilo kakvog carstva
Iako je hrišćanstvu dao legitimitet car Konstantin sam nije bio hrišćanin
Pokrstio se na smrtnoj postelji bdquoZar nije čudno da zemaljski Bog (vladar Konstantin)
ndash nehrišćanin uvodi nebeskog Boga ndash Hrista u religiozni posjed ljudskih
ovozemaljskih duša Da li je i ovo dokaz da su religija i sveštenstvo u funkciji
očuvanja vlasti na Zemlji više nego priprema za raj onoga svijeta Da li je ovo dokaz
mogućnosti instrumentalizacije religijeldquo Duga milenijumska istorija i prije nastanka
samog hrišćanstva nas uči da su i naši bdquonerazvijenildquo preci koristili religiju kao vid
upravljanja masom i uspostavljanja odnosa među njima Zato važno je razumjeti da
iako su Isusov pokret i učenje bili prevratnički da nije bilo praktičnih razloga za
primjenu njegovih ideja on nikada ne bi postao bdquonajpoznatiji čovjek ljudske vrsteldquo
Konstantin je hrišćanstvu dao onaj značaj i ulogu koja se često pripisuje samom Bogu
Svakako jedno je sigurno ndash hrišćanska crkva spasila je Evropu od njene totalne
propasti Ujedno pojava Crkve označila je početak nove ere a kraj Starog svijeta
Pojava Crkve značila je prekretnicu u pogledu na svijet To je trenutak prelaska sa
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
160
neodređene filozofije na dogmatska pravila crkve Ili kako to objašnjava Von Loon
bdquohellip crkva preuzima dominantnu ulogu zbog odlučnosti praktičnosti i određenostildquo
[5] Car Konstantnin je spontano igrom slučajnosti birokratizacijom Isusovog učenja
svijetu podario vjeru koja će obilježiti njegovu sudbinu Koje procese je pojava i
širenje hrišćanstva sa sobom imalo Jedno od najvažnijih u srednjem vijeku jeste
pokretanje procesa ujedinjenja Evrope Ipak kako je moguće klice ove religije uvidjeti
u savremenoj ekonomiji Evrope
4 Hrišćanstvo i ekonomija Evrope
4 1 Jevreji i rađanje kapitalizma
Razumijevanje ekonomije Evrope nije moguće bez razumijevanja judejsko-
hrišćanske ideje koja je u osnovama današnjeg zapadnog društva Iako su proganjani
kroz istoriju od različitih zemalja i naroda Jevreji su svojim specifičnim načinom
razmišljanja običajima i vjerovanjima oblikovali današnji svijet Kao vrsni trgovci
pregovarači bankari bili su neizostavan dio svake zajednice Postoji nešto što kako
D Goldberg u knjizi bdquoIstorija judaizmaldquo objašnjava nalazi put da zaobiđe brojna
embarga i zabrane trgovina i zajednički trgovački interesi Tako su Jevreji pogotovo
u Srednjem vijeku ostavili dubok trag koji i danas živi u duhu Evrope Jedan od
takvih primjera uticaja Jevreja na razvoj Evrope jeste uticaj na nastanak moderne
države Iako bdquoljudi bez državeldquo Jevreji su imali posredan značaj za njeno formiranje s
obzirom na činjenicu da su obezbjeđivali materijalna sredstva vladarima ne bi li oni
zadržali svoju poziciju To finansiranje ogledalo se kroz materijalnu pomoć i oružje za
vojsku kao i novac za potrepštine vladajuće klase Već u 16 17 i 18 vijeku Jevreji
su bili poznati vojni dobavljači i finansijeri vojske na dvorovima Francuske
Holandije ali i u kolonijama Kanadi Brazilu itd Još i u Srednjem vijeku Jevreji su
bili kreditori dvorova i palata posebno na Pirinejima gdje su finansirali poreze
rudnike soli i kraljevske kuće Pozajmljivanje novca u različitim formama od strane
Jevreja koji su zadovoljili potrebe tržišta bilo je inicijalna kapisla za rođenje
kapitalizma smatra V Zombart
Zašto su baš Jevreji a ne hrišćani zaslužni za nastanak ovog ekonomskog
uređenja Njihova vjera je ohrabrivala racionalizaciju života i svoje vjernike je
podsticala da žive život na ovom svijetu te davanje zajmova i naplata dugova nije bila
grijeh kao što se to smatralo u hrišćanstvu Kroz davanje zajmova razvijaju se
posebni finansijski instrumenti Jevreji su bdquostandardizovali davanje zajmaldquo te tako
nastaju mjenice hartije od vrijednosti i novčanice Kako objašnjava V Zombart
nastanak mjenica i hartija od vrijednosti nije bila ideja onih kojima je bila potrebna
pozajmica i koji su zavisili od nje već onih (Jevreja) koji su davali taj zajam i koji su
željeli da ostvare od toga profit bdquoBio je to oblik kapitalističkog preduzećaldquo
objašnjava V Zombart Nastanak prvih opštih novčanica a ne ličnih novčanica vezuje
se za 15 vijek i Veneciju kada su banke izdale pisano obećanje da će platiti određenu
sumu novca koja je deponovana na ime tog dokumenta Prvi ljudi kojima su
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
161
dokumenti takvog tipa bili izdati bili su jevrejskog porijekla da bi nakon toga svi
ostali pratili njihov primjer
Svi ovi instrumenti i olakšice u trgovini razvijeni su zarad olakšanja trgovine
na Mediteranu čijom internacionalizacijom je dominirala Venecija Kakva je uloga
Jevreja u razvoju Venecije bdquoVenecija je bila grad Jevrejahellip Shodno podacima iz
1152 godine u Veneciji je bilo ne više od 1300 Jevreja da bi u 16 vijeku taj broj
porastao na 6000 Jevreja koji su zapošljavali 4000 hrišćanaldquo Nakon progona iz
Španije Jevreji su nastanili i Đenovu te da su tamo bili omraženi zbog njihovog
bankarskog umjeća jer su vodili bankarske kuće širom španskih gradova koje su bile
konkurenti đenovljanskim bankama Jevreji su bili poznati trgovci uvoznim i
luksuznim dobrima a njihova vjera nije osuđivala zarađivanje profita Upravo zbog
toga oni su se zalagali za slobodnu trgovinu i s obzirom na njihovu sposobnost i
tendenciju stvaranja novca V Zombart prenosi njemačku poslovicu koja kaže bdquoŽuta
je omiljena boja Jevrejaldquo Sa željom i tendencijom da zarade profit Jevreji su imali
jasne racionalne biznis principe i njihova trgovina se mogla okarakterisati kao
univerzalna Racionalizacija života koju je ohrabrivala njihova vjera bila je razlog
njihovog isključivo racionalnog odnosa prema biznisu što je bila i srž njihovog
uspjeha u periodu dominacije Crkve pravedne cijene osuđivanja ostvarivanja profita i
zarade odnosno davanja dugova Za razliku od duha koji je vladao u Srednjem vijeku
(pred-kapitalističkom periodu) među hrišćanima pod objašnjenjem bdquoquieta non
movereldquo Jevreji su bili preduzetni trgovci koji su posijali klice novog doba u kom i
danas živimo
Kako u svojoj knjizi objašnjava Verner Zombart jevrejski Talmud je
podržavao tržišnu razmjenu koju su Jevreji počeli primjenjivati u Srednjem vijeku
Kao odgovor na sve veću potrebu novih izvora finansiranja u Srednjem vijeku se
razvija Berza (ditto di Borsa) tržište kapitala na kome se cijena nije ugovarala između
dva pojedinca koja se poznaju već je ona proizvod mehaničkih odnosa i interesa
velikog broja pojedinaca uključenih u njeno definisanje Naime kreiranjem tržišta
kapitala počinje se sprovoditi zakon koji je u srži ekonomije zakon ponude i tražnje
Da li bi bilo ekonomije da nije njenih religijskih (judejskih) korijena
4 1 Hrišćanske ideje u osnovima ekonomije Evrope
Koje hrišćanske ideje je moguće prepoznati u ekonomiji Ključni termini kao
što su tržište razmjena cijena profit motivacija harmonizacija ličnih i zajedničkih
interesa i sl upućuju na oprečnost u ovim dvijemama naukama Ipak da li ima profita
bez morala brige i tolerancije prema drugima Zar jedan od ključnih principa
funkcionisanja ekonomije ne govori o tome da je profit nagrada za pomaganje
drugima- rješavanjem njihovih problema Koje su to ideje poruke i zapovijesti
hrišćanske vjere koji su u saglasju i iz kojih su proistekli neki od bazičnih ekonomskih
principa
Jedino u hrišćanskoj vjeri postoji ideja o Svetom trojstvu ili Trojičnom Bogu
Naime ideja hrišćanstva leži u tome da su ljudska bića stvorena kao različite ličnosti
koje su povezane u dinamičnom procesu uzajamne razmjene Tržište kao jedan od
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
162
najvažnijih elemenata ekonomije funkcioniše po principima dobrovoljnog učešća i
razmjene koja je od dobrobiti za obje strane Kako o tome piše Verling u ideji o
Trojičinom Bogu individualne ličnosti nijesu niti pomiješane niti eliminisane te je
kao i na tržištu naglasak najprije na pojedincu i njegovim izborima bdquoTaj pozitivni
međuodnos radikalno autonomnih bića bdquokarakterističan je za tržišni sistemldquo
Međutim ta Trojičina logika se takođe suprotstavlja dominantnoj paradigmi onoj iz
udžbenika političke ekonomije gdje je tržište zasnovano na akterima koji uvećavaju
svoje solpističke ciljeve na antagonistički načinldquo Jedan od deset ekonomskih principa
glasi bdquoSlobodna razmjena podstiče ekonomski progresldquo Progres shvaćen kao oboje i
kvantitativna i kvalitativna promjena ipak se tiče zajednice a ne pojedinca Da li je u
kontekstu doprinosa zajednici ekonomski akter zaista vođen isključivo ličnim
interesom Odnosno da li je njegov lični interes ograničen interesima drugog
pojedinca (jer žive u zajednici) Hrišćansko predanje i doprinos ogleda se u toleranciji
i uvažavanju drugih u zadovoljavanju svojih ličnih interesa Odnosno jedan od
glavnih doprinosa hrišćanskog obrazovanja društvu je svijest o zajednici svijest o
zajedničkoj dobrobiti kojom je vođen pojedinac pri donošenju odluka Ipak
zajedničku je dobrobit i zadovoljavajuću akciju nemoguće postići ukoliko se svako ne
zalaže sa svoj lični interes Shvatiti hrišćansko učenje znači razumjeti da je u njegovoj
srži pojedinac i njegova lična odgovornost za ispunjenje hrišćanske dužnosti Dobri
lično odgovorni hrišćanin koji teži razmjeni sa drugima uvijek daje zmajac tržištu
Kako objašnjava Frensis Vorling (parafraza) tržište može samo funckionisati ali je
potrebna hrišćanska vjera da bi povećala djelovanje prirodne naklonosti ka razmjeni
koja je svojstvena svakom ljudskom biću da bi ono efikasno funkcionisalo
Poštovanje volje Božje je u srži ponašanja svakog hrišćanina Jedan od
ključnih postulata naglašenih u Bibliji je da čovjek treba što više uživati u svjetovnim
darovima te voditi potpuni svjetovni život Kako Vorling objašnjava bdquo tržišna
ekonomija je bdquopraktičan način za ostvarivanje istorije spasenjaldquo Da li to znači da su
energija preduzetništva stvaralaštvo kreativnost slobodna inicijativa i hrabrost za
ponovni pokušaj u funkciji obavljanja dobre hrišćanske uloge na ovom svijetu
Hrišćanska vjera je za razliku od ostalih religija koje su se takođe razvijale na
moralnim normama i okvirima uspostavila moralni sistem koji je podsticao ličnu
odgovornost pojedinca prema Bogu nasuport podređivanja bdquounitarnom modelu
društvene organizacijeldquo kao što je to bio slučaj sa drugim religijama Naime lična
odgovornost je polazna tačka svake efikasne ekonomske organizacije Svaki božji sin
je shodno hrišćanskoj ideji i vjeri rođen da bi vršio mogućnosti koje mu je Bog dao
Zato svakom od njih je u hrišćanskoj dužnosti iskorisiti što više svoje potencijale i
ličnu odgovornost doprinosa zajednici ostvarivati kroz vrijedni rad i stvaranje A
hrišćanstvo kao put ka vječnom životu (a ne većem (samo) bruto nacionalnom
proizvodu) predstavlja mnogo širi koncept od ekonomije Ekonomija je samo njegov
mali dio
Jedno od ključnih ekonomskih pitanja je pitanje vrijednosti Cijena je ta koja
harmonizuje pojedinačne interese dva aktera u razmjeni kupca i prodavca
Mehanicistički pogled na doživljaj vrijednosti te pripisivanje (samo) racionalizma
ekonomiji osnov je uobičajenog pogleda na ovu disciplinu Ipak ekonomija nije samo
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
163
racionalna nauka Kao nauka o rijetkostima ili racionalnoj upotrebi resursa pojedinca
uvijek dovodi u situaciju da bira među alternativama A izbor uvijek uključuje
preferencije koje nijesu samo objetkivna kategorija Shodno hrišćanskoj doktrini
postoje dvije vrste dobara ona koja služe ispunjenu želja takvih kakve jesu i ona koja
služe ispunjenju prirode Dobar hrišćanin uvijek bira ono što jeste (subjektivni osjećaj
vrijednosti) stoga su njegove potrebe nasuprot materijalističkom svijetu većinom
zasnovanom na principu bdquoImatildquo skromnije i manje Zato je shodno hrišćanskim
porukama i idejama čitavo društvo osuđeno na sudbinu vrjednosnog sistema njegovih
članova koji se često u ekonomskim teorijama smatra datošću Nasuprot tome
potrebno je razumjeti da je upravo sistem vrijednosti taj koji rađa potrebe i da ukoliko
je društvo u krizi ne preispituje se koliko novca ima već da li je u opasnosti njegov
sistem vrijednosti Kako to objašnjava Pjer de Lozen bdquo novac koji se koristi nije
potrošan jer njegova upotreba zavisi od onoga koji ga posjedujeldquo Pojam rijetkosti
jedan je od ključnih ekonomskih pojmova ali njegovo definisanje proističe iz šireg
konteksta od monetarnog Zato je uloga hrišćanstva kao široko rasprostranjenog
moralnog okvira iz kojeg proizilazi čitav vrjednosni sistem Zapada važna za
razumijevanje pojma rijetkosti koji je centralni problem ekonomske teorije
Važno pitanje koje je ključna pokretačka snaga ekonomije a koje je u saglasju
sa hrišćanskom ličnom odgovornošću jeste preduzetništvo Pjer de Lozen
preduzetnika definiše na sljedeći način bdquoPreduzetnik je međutim neko ko stavlja u
kapitalni odnos rad i materijalne faktore kako bi proizveo neko dobro ili usluguldquo
Preduzetnik dakle profit zarađuje pomažući drugima svojim idejama kojima je
riješio njihov problem rijetkosti povećao njihovu korisnost angažovanjem drugih u
realizaciji njegovih projekata Jedno od esencijalnih pitanja u ekonomiji je da li je
moralno zarađivati profit Prevedeno na hrišćanstvo i njegovu moralnu ulogu u
uređivanju odnosa na Zapadu da li je hrišćanski zarađivati profit Jedan od autora
Majkl Novak preduzetništvo smatra bdquosvetim pozivomldquo jer je aktivnost preduzetnika
srodna sa stvaralačkom Božjom aktivnošću U Bibliji božje stvaralaštvo pomoglo je
drugima- njegovim sinovima Osim toga preduzimanje akcije da se nešto stvori u sebi
uvijek sadrži čin vjere vjere u bolji svijet vjere u bolje sjutra vjere u inovacije što
jeste važan element hrišćanstva Kroz stvaranje preduzetnik služi zajednici jer kroz
stvaranje nove vrijednosti on omogućava stvaranje ekonomske dobiti za sve Zato
kako objašnjava prečasni Siriko bdquo (preduzetnici) se mogu svrstati među najveće
vjerujuće muškarce i žene u Crkvildquo Staro pismo poziva na jednakost brigu za druge i
milost za one u nevolji Problem siromaštva jeste jedan od ključnih problema kojima
se bavi ekonomija Međutim kako sam Siriko objašnjava problem nestašice i
siromaštva stvara se jedino većim stvaranjem bogatstva Upravo u kreativnoj
preduzetničkoj energiji i kuraži preduzetništvu kao svetom pozivu leži ispunjenje
ovih zapovijesti Svetog pisma
Moral treba voditi ekonomiju a ne obrnuto Sve veće razumijevanje moralne
supstance od strane Crkve koja predstavlja važan element vođenja ekonomije ogleda
se u mišljenju Pape Benedikta XVI da ulaganje u preduzeće ne treba imati samo
ekonomsko već i moralno značenje bdquo sve više se širi ubjeđenje prema kome
upravljanje preduzećem ne može uzimati u obzir samo interese njegovih jedinih
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
164
vlasnika već i interese svih drugih kategorija subjekata koji doprinose životu
preduzeća radnika klijenata zajednica koje zavise od njega Ulaganje osim
ekonomskog značaja podrazumijeva uvijek i moralno značenjeldquo Da li ima išta
moralnije od energije stvaranja slobodnog pojedinca koji svojim stvaralaštvom čini
svijet boljim Moralni okvir hrišćanstva u njegovim vjernicima je probudio savjest
(posljedica lične odgovornosti) koja je urezana u srca i dušu hrišćana Postupanje po
savjesti (ispunjenje moralnih obaveza) najviši je čin ljubavi prema Bogu
Jedan od razloga zašto je evropska civilizacija uspjela kolonizovati svijet i u
svjetskom poretku ostaviti neizbrisiv trag jeste pouzdanje koje su hrišćani imali zbog
vjere u vječni život koja mu je pružala nadu i davala snagu da se suoči sa
neizvjesnim rizičnim događajima bdquoKada je riječ o ekonomiji kao i u jevanđeljima
njegov proračun podrazumijeva neograničen parametar koji je vječni život Sa takvim
mentalnim zaleđem zapadne zemlje djelimično posvjetovnjačene i sa svim njihovim
nedostacima otkrile su nove zemlje (Portugalci) zatim i novi svijet industrije
(Britanci)ldquo Vjera i nada proizišle iz vjere u Boga i vječni život na onom svijetu i
božja milost prema preduzetništvu i pregalaštvu (bdquoPregaocima (i) Bog daje mahoveldquo
profesor Vukotić) osnov su progresa Zapada i njegovog eminentnog uticaja na čitavi
svijet Stoga uloga hrišćanstva je u razumijevanju zapadne paradigme neizbrisiva jer
kako Pjer de Lozen objašnjava hrišćanstvo je vjera koja se razlikuje od svih ostalih
zbog njene posebne i bliske spone sa ekonomskim životom Tomaš Sedlaček dodaje
da čak 19 od 30 Isusovih parabola Novog zavjeta ima socio-ekonomski karakter dok
su ove teme i pitanje pravednosti po istraživanjima brojnih autora među najčešćim
temama Starog i Novog zavjeta Bez hrišćanstva Zapad ne bi bio ono što jeste danas
Ipak da li danas Zapadom vlada bdquomoral zatvorenostildquo bdquomoral mesožderske
sebičnostildquo bdquomoral nacionalizmaldquo bdquomoral netolerancijeldquo bdquomoral osuđivanjaldquo
Usuđujemo li se reći da smo kao civilizacija Zapada blizu bdquomorala svinjcaldquo koji je
karakterisao naše pretke ophrvane problemima zaraza sve većih unutrašnjih nemira i
sukoba ali i napada okolnih plemena Moderna civilizacija civilizacija zasnovana na
materijalnoj koristi nasuprot duhovnom i moralnom napretku je u krizi Hrišćanstvo
je kolijevka materijalne civilizacije kakvu danas poznajemo Ipak živimo u svijetu
koji je u potpunosti odbacio suštinske hrišćanske uzore Kako dalje bdquoNastavak
zajedničke avanture čovječanstva ne zahtijeva manje hrabrosti i pouzdanja (nade) u
odnosu na prethodne etapeldquo konstatuje Pjer de Lozen Kako vratiti vjeru i nadu
odnosno povjerenje ljudskog roda u budućnost Autor knjige bdquoEkonomija i
hrišćanstvoldquo smatra da je ključno vratiti četiri suštinske hrišćanske vrline
1 Snaga ndash hrabrost za odlučno djelovanje
2 Umjerenost ndash u korišćenju resursa koje je božjim sinovima podario
Bog
3 Pravednost ndash kao jednakost šansi i postupanje po savjesti koja je u
srcu svakog hrišćanina
4 Opreznost ndash mudro i razumno ponašanje nasuprot sitničavom
promatranju koje se često pripiruje definiciji ove riječi danas
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
165
Konačno suočavanje sa krizom Zapada poziva na vraćanje kolektivnim
vrijednostima (moralu) vjeri i nadi iz kojih proizilazi povjerenje u budućnost i
hrabrost za borbu sa svim neizvjesnostima kojih će u milenijuma koji dolaze biti sve
više
5 Zaključak
Metodologija društvenih korijena ukazuje nam na to da svaka civilizacija u
sebi sadrži gene njene prethodnice Tim genima putuju posljedice društvenih
političkih istorijskih događaja i procesa a koji se ogledaju kroz duh koji putuje
civilizacijama i živi kako u sadašnjim tako i u civilizacijama koje će uslijediti poslije
nje Duhovno ljepilo koje teče civilizacijama Sredozemlja obilježeno je vjerom koja je
bila zaslužna za procvat Evrope ndash hrišćanstvom Kako je nastala ideja hrišćanstva
Kao što smo vidjeli u srži je ideja ljubavi prema bližnjem svom (stanovniku planete
Zemlje) Nije li ovo iskonski pokušaj tvorca ove ideje ndash Isusa da ulije nadu i održi mir
i jedinstvo siromašnih u inače pobunjenoj palestinskoj provinciji Rimskog carstva
Cilj ovog rada bio je ukazati na jaku sponu između religije- hrišćanstva
judaizma i ekonomije Evrope odnosno razloga njene dominantne uloge u svjetskom
poretku Otkuda Evropi tolika moć Kakav je to poseban sistem vrijednosti način
razmišljanja Evropljanina omogućio prosperitet kojim je Evropa pokorila svijet
Uvidjevši da objašnjenje ekonomije leži daleko od ekonomskih teorija razmišljanje na
temu o religijskim korijenima Evrope odvelo nas je na putovanje istorijskim razvojem
hrišćanstva kroz vrijeme i prostor i praćenje njegovog uticaja na razvoj Evrope kroz
istoriju Vjera nada podsticanje jednakosti i milosrđe prema siromašnima ulivali su
povjerenje u budućnost Nerijetko hrišćanstvo i ratni pohodi za njegovu odbranu
rezultirali su stvaranjem novih društvenih struktura koje su svaka na svoj način
mijenjale sudbinu Evrope Sa razvojem trgovaca i srednjovjekovnog grada rađa se
energija stvaralaštva (preduzetništvo) Hrišćanstvo je pregaocima davalo pouzdanje iz
kog je proizilazila hrabrost za suočavanje sa neizvjesnostima koje je donosila
budućnost To je jedan od razloga što su Evropljani uspjeli promijeniti i obilježiti
svijet Hrišćanstvo i njegovi principi žive u civilizaciji Zapada i danas Ipak
materijalna civilizacija koja je proistekla iz hrišćanskih principa kao da je bdquookrenula
pogledldquo od suštinske hrišćanske vrijednosti ndash morala Preimućstvo materijalnog nad
duhovnim zaboravljanje na duh tolerancije i praštanja ideologija napretka u čijoj srži
je samo materijalno ophrvali su civilizaciju današnjice A ona je u krizi Vraćanje
ličnoj odgovornosti toleranciji prema drugom i drugačijem ali i samopouzdanju koje
proizilazi iz stvaralaštva preduzetništva i pregalaštva ili bdquosvetog pozivaldquo znači
vraćanje duhovnim i kulturnim vrijednostima kojim je Evropa ovladala svijetom
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
166
6 Literatura
[1] F Brodel Mediteran Beograd Geopoetika 2001
[2] V Vukotić Razmišljajući hodogram Podgorica UDG 2015
[3] H Trevor-Roper Hrišćanski uspon Evrope Novi Sad Izdavačka kuća Zorana
Stojanovića 2009
[4] H D Vels Istorija sveta svakome jasna istorija života i čovečanstva Beograd
Vukovljak 2006
[5] H W Van Loon Povijest čovječanstva Zagreb Minerva 1937
[6] D J Goldberg History of Judaism Future Publishing Limited 2018
[7] V Zombart The Jews and modern capitalism Batoche books 2001
[8] V Vukotić Ekonomija i razvoj Podgorica UDG 2018
[9] V Vukotić Simboli i metafore Beograd Kosmos izdavaštvo 2020
[10] D R J V M Abazović Religije sveta Beograd Beogradski centar za ljudska
prava 2007
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
167
Nikola Vasilić Msc35 dr Dušica Semenčenko
profdr Đuro Kutlača dr Sanja Popović-Pantić
RANGIRANJE NACIONALNIH INOVACIONIH SISTEMA
POJEDINIH EVROPSKIH ZEMALJA
Apstrakt Rad je nastao u nameri da se istraži efikasnost nacionalnog
inovaciong sistema (NIS) Srbije uz benčmark sa pojedinim drugim zemaljama i
korišćenjem metodologije kompromisnog programiranja Budući da je nacionalni
inovacioni sistem dinamičan i u stalnoj tranziciji za donosioce odluka od značaja je
praćenje njegovog razvoja (ili nazadovanja) uz pomoć rezultata analiza koje mogu
biti ponuđene od strane istraživača u ovoj specifičnoj oblasti Različite metodologije
(prethodno korišćene a predstavljene u radu) za ocenu samog NIS njegovo rangiranje
benčmark ili merenjem efikasnosti su značajni alati koji pojedinačno iili u sprezi
mogu dati pouzdanu ocenu i prognozu za preduzimanje budućih aktivnosti u vezi sa
unapređenjem NIS
Ključne reči nacionalni inovacioni sistem metodologija inovacije
kompromisno programiranje višekriterijumsko odlučivanje
RANKING OF NATIONAL INNOVATION SYSTEMS OF CERTAIN
EUROPEAN COUNTRIES
Abstract The paper was created with the intention to investigate the
efficiency of the National Innovation System (NIS) of Serbia with a benchmark with
some other countries and using the methodology of compromise programming Since
the national innovation system is dynamic and in constant transition it is important
for decision-makers to monitor its development (or decline) consulting the results of
analyzes that can be provided by researchers in this specific area Different
methodologies (previously used and described in the paper) for evaluating NIS itself
its ranking benchmarking or measuring efficiency are important tools that
individually andor in combination can provide a reliable assessment and forecast for
undertaking future activities related to the improvement of NIS
Key words national innovation system methodology innovation
compromise programming multi-criteria decision making
35 Institut Mihajlo Pupin Univerzitet u Beogradu nikolavasilicpupinrs
dusicasemencenkopupinrs djurokutlacapupinrs sanjappanticpupinrs
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
168
1 Uvod
Istraživačko razvojni (IR) sistem36 je samo uži deo nacionalnog inovacionog
sistema (NIS) ndash kompleksne mreže institucija i organizacija koje bi trebalo da budu
mnogostrano povezane kako međusobom unutar IRS i obrazovnog sistema tako i sa
preduzećima državnim agencijama različitim infrastrukturnim povezujućim
jedinicama u kojem se stvara prenosi i primenjuje znanje sa krajnjim ciljem rasta iili
poboljšanja kvaliteta života [12] Preduzeća su deo NIS koji plasira inovacije na
tržište a inovacione aktivnosti koje ona obavljaju mogu biti uzroci njihovog uspeha ili
neuspeha Prema našim prethodnim nalazima NIS u Srbiji nije dovoljno efikasan a
posledično ni dovoljno produktivan Problemi NIS kao i mogući načini za njihovo
prevazilaženje i poboljšanje i razvoj bili su već predmet mnogih istraživanja a
prikazani su pre svega u radovima saradnika Centra za istraživanje razvoja nauke i
tehnologije (CIRNT) Instituta Mihajlo Pupin [13612]
Sumirajući osnovne načine za postizanje tranzicije NIS iz trenutnog stanja ka
poželjnom teorija ističe neophodnost donošenja određenih politika [6] opšte politike
tehnološkog razvoja politike tehnološkog razvoja MSP strateške tehnološke politike
razvoja određenih sektora privrede politike transformacije IRS politike razvoja
ljudskih resursa u nauci i tehnologiji politike međunarodne naučnotehnološke
saradnje inovacione politike
Donošenje odluka treba da bude zasnovno i potkrepljeno odgovarajućim
podacima nastalim na osnovu analiza statističkih podataka za izabrane indikatore
U radovima autora koji su objavljeni u prethodnih dvadesetak godina a neki
od njih i u zbornicima radova TKR jasno se izdvajaju anlize efikasnosti NIS
primenom metodologije za ocenu nacionalnog inovacionog kapaciteta kao i
međuzavisnosti uticaja produktivnosti IRS i privrednog rasta Primera radi u radu [4]
se analizira kako je organizacija NI i IRS-a Srbije u periodu od 1980 do 2004 godine
uticala na razvoj privrede Srbije Posebno se analiziraju promene u
naučnoistraživačkom (NI) i IR sistemu u periodu od 1991 koje su se dogodile bez
uticaja upravljačkih struktura i mehanizama države i efekti tih promena na sam NI i
IR sistem i na stanje privrede države Zaključna razmatranja diskutuju neophodnost
preduzimanja upravljačkih akcija nadležnih državnih institucija za restrukturiranje NI
i IR sistema Srbije u odnosu na suprotnu hipotezu po kojoj ovaj sistem treba
samostalno da se transformiše uz minimalno administriranje države U radu [1]
analizira se efektivnost naučnostraživačkog sistema Srbije Dat je pregled istraživanja
u periodu od 2002 do 2008 godine koji ukazuje na odstupanje od proklamovane
naučnoistraživačke i razvojne (NIR) politike Analiza je pokazala da se najviše
sredstava ulaže u osnovna istraživanja i da je to posledica primenjenih kriterijuma za
vrednovanje istraživača i istraživačkih projekata Njima se prvenstveno vrednuju
objavljeni naučni radovi naročito u inostranim časopisima a neadekvatno se vrednuju
36 IRS zbog idenfikacije kao dela NIS možemo ga smatrati i ldquoužimrdquo NIS nasuprot ldquoširegrdquo koji
objedinjuje sve organizacije i institucije ne samo obrazovnog i IR sistema već i poslovnog i
vladinog sektora [3]
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
169
i finansiraju primenjena i razvojna istraživanja Autori predlažu primenu novog
sistema za vrednovanje istraživača i istraživanja koji je primereniji za sve vrste
istraživanja i naučne oblasti i koji odgovaraju ciljevima NIR politike
2 Metode rangiranja efikasnosti nacionalnih inovacionih sistema
21 Koncept Nacionalnog inovacionog kapaciteta
U nekim od naših ranijih istraživanja efikasnosti NIS [3] usvojili smo koncept
istraživanja Nacionalnog inovacionog kapaciteta (NIK) prema autoru Radoševiću
[11] kojim se identifikuju četiri dimenzije kapaciteta
1) Apsorptivni kapacitet je sposobnost preuzimanja novog znanja i
prilagođavanja uvezenih tehnologija Ova sposobnost je ključna za tranzicione
ekonomije koje hvataju priključak u razvoju i inovacijama
2) IR sposobnost je značajna ne samo za generisanje novih znanja već i kao
mehanizam za njihovu apsorpciju
3) Difuzija je ključni mehanizam za realizaciju ekonomskih koristi od investicija
u IR kao i za povećanje apsorptivnog kapaciteta
4) Tražnja za IR i inovacijama je ključni ekonomski mehanizam koji generiše
proces stvaranja dobara u IR apsorpcionim i difuzionim aktivnostima
Pojedinačne dimenzije ovog koncepta su međusobno uslovljene a agregirane
one čine NIK Naša analiza se odnosila na stanje u posmatranom skupu od 35 zemalja
(28 člancia EU) u 2012 godini odnosno za Srbiju u 2012 godini
Slika 1 Agregatna vrednost NIK Srbije prema podacima iz 2012 godine
Izračunavanje agregatne vrednosti NIK obezbeđuje mogućnost mnogo širih
analiza pa je autor ovog koncepta agregatnu vrednost NIK za analizirane zemlje
članice Evropske unije (EU) regresirao sa produktivnošću rada u industriji imajući na
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
170
umu da je ultimativna mera konkurentnosti i rasta ekonomije njena produktivnost
[10] Time je autor proširio primenu koncepta NIK za analizu kako tehnologija utiče
na produktivnost i zatim na ekonomski rast
Na slici 1 prikazana je agregatna vrednost NIK Srbije dobijena primenom
koncepta NIK po Radoševiću a na osnovu podataka za 2012 godinu [3]
22 DEA metodologija
Neka novija istraživanja efikasnosti NIS drugih autora koriste tzv DEA
metodlogiju (Data Envelopment Analysis) [28914] DEA je neparametarska tehnika
za utvrđivanje efikasnosti zasnovana na linearnom programiranju pri čemu se više
ulaza svodi na jedan ulaz a više izlaza na jedan izlaz korišćenjem odgovarajućih
pondera
Merenjem efikasnosti NIS pomoću DEA pristupa ponderisanom sumom ulaza
dolazi se do ponderisane suma izlaza Tradicionalnim DEA modelima koji su
bilateralni modeli za kritičko merenje performansi kombinuju se višestruki indikatori
izlaza i ulaza za merenje veličine razlike u učinku (efikasnosti) ndash u našem slučaju NIS
izabranih zemalja
U jednom od referntnih radova [9] ispitana je npr tehnička efikasnost
nacionalnih inovacionih sistema Na osnovu podataka iz European Innovation
Scoreboard (EIS) (evropskog pregleda rezultata inovacija kako država EU tako i
nekoliko drugih država) korišćenjem DEA modela analizirana je efikasnost ulaganja
u inovacije Primećeno je da su takozvani skromni i umereni inovatori često efikasniji
u korišćenju resursa dok se inovacioni lideri rangiraju neočekivano nisko što je bio
slučaj i u jednoj od naših analiza Ovo stvara nedoumicu vezanu za pouzdanost
metoda
Međutim u radu [14] pokazno je da duže vremenske serije istih indikatora
korišćenjem DEA metoda daju drugačije rezultate
Glavni cilj u radu prikazanog istraživanja je poređenje ruskih regiona prema
njihovoj sposobnosti da efikasno stvaraju nove tehnologije i identifikovanje faktora
koji određuju ove razlike tokom dužeg vremenskog perioda Primenjena je analiza
obavijanja podataka (DEA) kako bi se procenio odnos između rezultata o patentiranju
i resursa regionalnog inovacionog sistema (RIS) Za razliku od prethodnih studija
DEA metod je primenjen na duži period čime su se performase regiona poredile
tokom vremena U celini se efikasnost RIS-a u Rusiji povećala tokom prikazanog
perioda a posebno u manje razvijenim teritorijalnim celinama Došlo je do značajne
regionalne diferencijacije Najefikasniji RIS formirani su u najvećim aglomeracijama
sa vodećim univerzitetima i istraživačkim centrima gradovima Moskvi i Sankt
Peterburgu zatim u Novosibirsku Voronježu i Tomsku Ekonometrijski proračuni
pokazuju da je efikasnost RIS-a bila veća u tehnološki razvijenijim regionima sa
najstarijim univerzitetima i većim zalihama patenata Vreme je presudni faktor za
akumulaciju znanja i stvaranje veza između inovativnih činilaca u RIS-u
Preduzetnička aktivnost je takođe bila važan faktor jer pomaže transfer ideja i
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
171
istraživanja u pronalaske i nove tehnologije i poboljšava interakciju između
inovativnih agenata
Izdvajaju se dva opšta zaključka 1 Povoljnije je biti lociran u blizini glavnih
inovacionih centara zbog intenzivnijeg prelivanja znanja 2 Javna podrška efikasnijim
regionima može dovesti do produktivnije regionalne inovacione politike
23 Inovacioni indeks Evropske unije
Jedna od pouzdanijih i u kontinuitetu prisutnih i svestrano korišćenih ocena
(vrednovanja) NIS je Inovacioni indeks Evropske unije na osnovu podataka EIS
Dimenzije inovacione performanse su ljudski resursi istraživački sistem finansiranje
investicije preduzeća veze i preduzetništvo intelektualna svojina inovatori
ekonomski efekti dok se zbirni inovacioni indeks formira na osnovu kompozitnih
indikatora ulaza aktivnosti preduzeća i izlaza Sumarni inovacioni indeks (SII)
formira se analizom kompozitnih indikatora svrstanih u mogućnosti aktivnosti
preduzeća i izlaze Mogućnosti obuhvataju glavne pokretače inovacija izvan
preduzeća kroz tri inovacione dimenzije ljudski resursi otvoreni izuzetni i atraktivni
istraživački sistemi finansiranje i podrška Aktivnosti preduzeća obuhvataju
inovacione napore na nivou preduzeća grupisane takođe u tri dimenzije investicije
preduzeća povezivanja i preduzetništvo i intelektualna svojina Izlazi obuhvataju
efekte inovacionih aktivnosti preduzeća u dve dimenzije inovatori i ekonomski efekti
Slika 2 EIS 2020 za 2019
httpsinteractivetooleuEISEIS_2html
Svih 25 indikatora bolje definišu performanse nacionalnog sistema
istraživanja i inovacija kao celine Dok su neki od pokazatelja EIS (kao što su javni
troškovi za IR) podložniji uticajima političkih intervencija nego drugi (kao što su
inovacije unutar malih i srednjih preduzeća - MSP) opšti cilj EIS je da pruži
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
172
informacije za diskusije politika na nacionalnom i nivou EU i praćenje napretak u
obavljanju inovacija unutar i izvan EU tokom vremena
Slika 3 Inovacioni indeks Srbije u 2019 godini
httpsinteractivetooleuEISEIS_2html
Inovacioni indeks Srbije tokom vremena (od 2008 naovamo) se poboljšao što
je doprinelo prelasku iz grupe skromnih u grupu umerenih inovatora u kojoj je već
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
173
osam godina (slike 2 i 3) Najjače dimenzije inovacionog indeksa Srbije su inovatori
investicije preduzeća i okruženje pogodno za inovacije su Srbija se visoko kotira i
kada su u pitanju investicije preduzeća u ljudske resurse to se odnosi na indkatore
preduzeća obezbeđuju IKT obuku zaposlenih inovacije unutar MSP ne-IR troškovi
inovacija i MSP inovatori proizvoda i procesa Intelektualna svojina atraktivnost
istraživačkog sistema finansije i podrška su najslabije oblasti NIS Srbije
Niskovrednovani indikatori uključuju i troškove rizičkog kapitala prijave dizajna
privatno-javne koopublikacije i troškove poslovnog sektora za istraživanje i razvoj
Slika 4 Inovacioni indeks Srbije u odnosu na performanse EU u periodu 2012-2019
54 5457 58
5560
6367
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
httpsinteractivetooleuEISEIS_2html
Sagledavanjem inovacionih performansi Srbije tokom dužeg perioda vidljiv
je njen relativni porast (slika 4) tokom prikazanog perioda u odnosu na performanse
EU u 2012 godini Kada su u pitanju strukturne razlike između Srbije i EU Srbija
pokazuje najveću pozitivnu razliku u odnosu na EU u neto prilivu stranih direktnih
investicija prosečnoj godišnjoj promeni u BDP-u i otvaranju novih preduzeća a
najveća negativna razlika je u izdacima velikih preduzeća za IR BDP po glavi
stanovnika i u zaposlenosti u proizvodnji visokih i srednje visokih tehnologija
3 Metodologija kompromisnog programiranja
Pored prethodno nabrojanih metoda za rangiranje efikasnosti NIS u ovom
radu ćemo prikazati rezultate rangiranja NIS Srbije i nekoliko zemalja (onih koje
prema EIS spadaju u skromne i umerene inovatore ali i inovacionih sledbenika i
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
174
lidera) korišćenjem ograničenog broja indikatora ulaza i izlaza i jednom od metoda
višekriterijumske analize
Za rangiranje nacionalnih inovacionih sistema korišćen je metod
kompromisnog programiranja Kompromisno programiranje predstavlja jednu od
metoda višekriterijumske analize pomoću koje se alternative rangiraju prema bliskosti
određenim idealnim vrednostima kriterijuma Kompromisno programiranje izdvaja
kao najbolju alternative onu koja ima najmanje rastojanje od idealnog rešenja u skupu
svih mogućih rešenja [137] Rastojanje od idealnog rešenja se računa na sledeći
način
gde je Lp(i) oznaka za Lpndashmetriku alternative Ai rij vrednost j-tog kriterijuma za i-tu
alternativu i su minimalna i maksimalna vrednost j-tog kriterijuma u skupu
alternativa p - parametar koji ukazuje na sklonost donosioca odluka u vrednovanju m -
broj kriterijuma n - broj alternativa wj ndash ponder j-tog kriterijuma
Tabela 1 Kriterijumi za rangiranje NIS-a
Kriterijumi Ponderi Optimizacija
Ulazni elementi
Broj istraživača na million stanovnika
Izdaci za istraživanje i razvoj (GDP)
Uvoz visoko tehnoloških proizvoda
( od ukupnog uvoza)
Izlazni elementi
Izvoz visoko tehnoloških proizvoda
( od ukupnog izvoza)
Broj prijavljenih patenata na million
stanovnika
Broj naučnih i tehničkih publikacija
na million stanovnika
Bruto domaći proizvod po glavi
stanovnika
1429
1429
1429
1429
1429
1429
1429
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
175
U Tabeli 1 su prikazani kriterijumi korišćeni u analizi NIS izabranih evropskih
zemalja Podaci o korišćenim kriterijumima su preuzeti sa sajta Svetske banke i odnose
se na 2018 godinu U analizu su uključene sledeće zemlje Austrija Bugarska Belgija
Danska Hrvatska Litvanija Letonija Srbija Slovenija Slovačka Estonija Holandija
Crna Gora Poljska Češka Mađarska Grčka Rumunija
3 Rezultati
Pre finalnog rangiranja zemalja biće izvršeno poređenje zemalja prema
pojedinačnim ulaznim i izlaznim elementima NIS-a
Danska zauzima lidersku poziciju kada se posmatra broj istraživača (Prilog ndash
Slika 1) Na drugom mestu je Austrija koja ima za čak 2333 istraživača manje od
Danske a zatim slede Holandija Belgija i Slovenija Na začelju se nalaze Srbija
Hrvatska Letonija Rumunija i Crna Gora
Slika 2 (Prilog) prikazuje visinu izdataka za istraživanje i razvoj Austrija ima
najveće izdatke za istraživanje i razvoj dok je Danska na drugom mestu Ove dve
zemlje su jedine dostigle cilj definisan strategijom EU ndash Evropa 2020 a to su izdaci za
istraživanje i razvoj od najmanje 3 GDP Naredna tri mesta zauzimaju Belgija
Holandija i Slovenija Najniži nivo izdataka za istraživanje i razvoj ima Crna Gora
(037 GDP) dok se Srbija nalazi na 13 poziciji sa visinom izdataka od 092 GDP i
ispred je Slovačke Bugarske Letonije i Rumunije koje su kao članice EU pozicionirane
od 14 do 17 mesta
Slovačka je najveći uvoznik visoko tehnoloških proizvoda sa 147 od
ukupnog uvoza (Slika 3 - Prilog) a slede je Češka Mađarska Danska Rumunija čiji se
uvoz visoko tehnoloških proizvoda kreće u rapsonu od 114 do 138 od ukupnog
uvoza Visoko tehnološki proizvodi su najmanje zastupljeni u strukturi uvoza Crne
Gore svega 43 od ukupnog uvoza dok se Srbija nalazi na pretposlednjem mestu sa
56 Sa druge strane Holandija je najveći izvoznik visoko tehnoloških proizvoda sa
213 od ukupnog izvoza dok su Češka Mađarska Austrija i Estonija rangirane od 2
do 5 mesta redom (Slika 4 - Prilog) Srbija i Crna Gora kao i kod uvoza visoko
tehnoloških proizvoda zauzimaju pretposlednju i poslednju poziciju sa 19 odnosno
09 izvoza visokotehnoloških proizvoda u ukupnom izvozu
Austrija je vodeća zemlja prema broju prijavljenih patenata sa 231 patentom na
milion stanovnika Danska je na drugom mestu sa 218 prijavljenih patenata dok
Slovenija i Holandija dele treće mesto sa po 123 patentnih prijava (Slika 5 - Prilog)
Najlošiji rezultat prema ovom indikatoru ostvarile su Estonija i Crna Gora sa 18
donosno 048 prijavljenih patenata na milion odnosno na sto hiljada stanovnika Srbija
je nisko rangirana (16 mesto) sa 23 prijavljena patenta na milion stanovnika
Najveći broj naučnih i tehničkih publikacija ima Danska ukupno 2413 a
Holandija je na 2 mestu sa 267 manjim brojem publikacija od Danske (Slika 6 -
Prilog) Slede Slovenija Češka Austrija i Belgija Crna Gora je i prema ovom
indikatoru najlošije rangirana sa svega 40 publikacija na sto hiljada stanovnika Srbija je
rangirana na 15 mestu sa 648 publikacija i nalazi se ispred Rumunije i Bugarske
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
176
Nakon analize pojedinačnih indikatora pristupljeno je njihovoj agregaciji
primenom metode kompromisnog programiranja Svi kriterijumi korišćeni u analizi su
maksimizacionog tipa i imaju jednake pondere (Tabela 2) Što je skor veći to je zemlja
bolje rangirana
Lidersku poziciju zauzima Danska sa najboljim skorom od 0587684 Austrija
Holandija Belgija Češka su rangirane od 2 do 5 mesta redom Slovenija Poljska
Mađarska Estonija Slovačka Grčka Litvanija Letonija su rangirane od 6 do 13
mesta Najlošije rangirane zemlje su Hrvatska Rumunija Bugarska Srbija i Crna Gora
Tabela 2 Rangiranje zemalja agregacijom ulaznih i izlaznih elemenata NIS 2018
Zemlja Skor Rang
Danska 0587684 1
Austrija 0735909 2
Holandija 0750595 3
Belgija 1085862 4
Češka 1231751 5
Slovenija 1336116 6
Poljska 1549458 7
Mađarska 1555827 8
Estonija 1558064 9
Slovačka 1657632 10
Grčka 169998 11
Litvanija 1752072 12
Letonija 1803606 13
Hrvatska 1808888 14
Rumunija 1933257 15
Bugarska 1968161 16
Srbija 2095201 17
Crna Gora 2392089 18
Izvor Proračun autora
4 Zaključak
Za kreatore inovacione politike i donosioce odluka o pitanjima vezanim za
naučni tehnološki i ukupni socio-ekonomski razvoj neophodna je permanentna analiza
odnosno posedovanje podataka o definisanim indikatorima za duži period a isto tako
značajno je korišćenje različitih metoda Analizu izvedenu u ovom radu kao i u nekim
prethodnim ovde navedenim treba posmatrati pre svega sa konceptualno-metodološkog
stanovišta uz uvažavanje stanja u određenom vremenskom preseku za koji su autorima
bili raspoloživi neophodni podaci Kontinualnim praćenjem stanja u ovoj oblasti
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
177
uspostavlja se mehanizam evaluacije stanja i identifikacije oblasti u kojima je
neophodno uspostaviti akcije i mere za poboljšanje stanja Na taj način se donosiocima
odluka u oblasti razvoja nauke i inovacija u Srbiji obezbeđuju informacije i analize na
osnovu kojih je moguće definisati strategiju i politiku razvoja nauke i inovacija
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva
prosvete nauke i tehnološkog razvoja Srbije
Literatura
[1] Domazet D Kutlača Đ (2009) Prilog istraživanju efektivnosti
naučnoistraživačkog sistema Srbije Zbornik radova naučnog skupa
Tehnologija kultura i razvoj XVI Beograd 2009
[2] Guan J Chen K (2012) Modeling the relative efficiency of national
innovation systems Research Policy 41 (2012) 102-115
[3] Kutlača Đ Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
Prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin ndash Centar za istraživanje
razvoja nauke i tehnologije ISBN 979-86-82183-14-3
httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201212NIS2-P1-colorpdf
[4] Kutlača Đ (2006) Организација ни система србије-узрок или последица
(не)доприноса науке развоју економије Србије Zbornik radova naučnog
skupa Tehnologija kultura i razvoj XIII Beograd 2006
[5] Кутлача Ђуро ldquoИстраживање иновационог капацитета Србијеrdquo XII
научни скуп Технологија култура и развој 2005
[6] Kutlača Đ Semenčenko D (2005) Koncept nacionalnog inovacionog
sistema Institut Mihajlo Pupin 2005 httpwwwpupinrscirntwp-
contentuploads201212NIS-Knjiga-fpdf
[7] Kutlača D (2001) Ocenjivanje tehnološkog nivoa firmi sektora nacionalne
ekonomije Zadužbina Andrejevć Beograd 2001
[8] Nasierowski W Assessment of Technical Efficiency of NIS with the use of
DEA (2008) Procedeengs of the 4th IEEE International Conference on
Management of Innovation and Technology DOI
101109ICMIT20084654345
[9] Pan T-W Hung S-W Lu W-M (2010) DEA PERFORMANCE
MEASUREMENT OF THE NATIONAL INNOVATION SYSTEM IN ASIA
AND EUROPE Asia-Pacific Journal of Operational ResearchVol 27 No 03
pp 369-392 (2010)
[10] Porter M E The Competitive Advantage of Nations New York Free
Press 1990
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
178
[11] Radosevic S A Two-Tier or Multi-Tier Europe Assessing the Innovation
Capacities of Central and East European Countries in the Enlarged EU JCMS
2004 Volume 42 Number 3 pp 641-666 2004
[12] Semenčenko D (2009) Faktori u oblikovanju nacionalnog inovacionog
sistema Institut Mihajlo Pupin 2009 httpwwwpupinrscirntwp-
contentzborniciFaktori_u_izgradnjiNISpdf
[13] Zeleny M (1976) The theory of the displaced ideal in M Zeleny (ed)
Multiple Criteria Decision Making Kyoto Springer-Verlag Berlin pp153-
206
[14] Zemtsov S Kotsemir M (2019) AN ASSESSMENT OF REGIONAL
INNOVATION SYSTEM EFCIENCY IN RUSSIA THE APPLICATION
OF THE DEA APPROACH Scientometrics volume 120 pages 375ndash404
(2019)
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
179
Prilog
Slika 1 Broj istraživača na milion stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Slika 2 Izdaci za istraživanje i razvoj (GDP) 2018
Izvor Svetska banka
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
180
Slika 3 Uvoz visoko tehnoloških proizvoda ( od ukupnog uvoza) 2018
Izvor Svetska banka
Slika 4 Izvoz visoko tehnoloških proizvoda ( od ukupnog izvoza) 2018
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
181
Slika 5 Broj prijavljenih patenata na milion stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Slika 6 Broj naučnih i tehničkih publikacija na milion stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
182
Slika 7 Bruto domaći proizvod po glavi stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
183
Dr Sanja Popović-Pantić37 dr Dušica Semenčenko Nikola Vasilić Msc
IZGRADNJA KAPACITETA MSP ZA USVAJANJE KONCEPTA
ODRŽIVOG RAZVOJA
Apstrakt Polazeći od ciljeva održivog razvoja i bazičnih definicija istog u
radu se razmatra veza izmedju inovacija i održivog razvoja kao i njhov uticaj na
njega posebno kad je reč o inovacijama u malim i srednjim preduzećima Budući da
se MSP sektor smatra generatorom inovacija razmatra se njegov potencijal za
pozitivan uticaj na održivi razvoj kroz opis koncepta održivih inovativnih proizvoda
koji su analizirali različiti autori Predstavljeni su modeli održivosti i njihove
komponente sagledane su prednosti primene strategija korporativne društvene
odgovornosti i uticaj na ekonomske perfomanse preduzeća kao i načini da se
preduzeće održivo razvija Na kraju je predstavljena i jedna od metodologija za ocenu
održivosti poslovanja u malim i srednjim preduzećima kao primer dobre prakse i
putokaza za unapređenje performansi održivog poslovanja u malim i srednjim
preduzećima
Ključne reči održivi razvoj mala i srednja preduzeća inovacije model
održivosti
DELOPMENT OF SMEs CAPACITIES FOR THE CONCEPT OF
SUSTAINABLE DEVELOPMENT ADDOPTION
Abstract Starting from the goals of sustainable development and its basic
definitions the paper discusses the relationship between innovation and sustainable
development and their impact on it especially when it comes to innovation in small
and medium-sized enterprises Since the SME sector is considered a generator of
innovation its potential for a positive impact on sustainable development is
considered through a description of the concept of sustainable innovative products
analyzed by various authors Sustainability models and their components are
presented the advantages of applying corporate social responsibility strategies and
the impact on the economic performance of the company are considered as well as
the ways for the company to develop sustainably Finally one of the methodologies for
assessing the sustainability of business in small and medium-sized enterprises is
presented as an example of good practice and guidelines for improving the
performance of sustainable business in small and medium enterprises
Key words sustainable development small and medium-sized companies
innovation sustainability model
37 Institut Mihajlo Pupin sanjappanticpupinrs
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
184
1 Uvod
Mala i srednja preduzeća (MSP) su glavni pokretač ekonomskog rasta i
društveno-ekonomskog razvoja ali i brojnih rezultata u realizaciji ciljeva održivog
razvoja (SDG) Primena koncepta održivog razvoja je zasnovana na milenijumskim
ciljevima održivog razvoja koji se definiše uglavnom kao razvoj društva koji
raspoloživim resursima zadovoljava ljudske potrebe ne
ugrožavajući prirodne sisteme i životnu sredinu čime se osigurava dugoročno
postojanje ljudskog društva i njegovog okruženja Koncept održivog razvoja
predstavlja novu strategiju i filozofiju društvenog razvoja
Održivi razvoj se najčešće dovodi u vezu sa zaštitom životne sredine odnosno
nastojanjem da se zabrinutost za opstanak živog sveta na planeti Zemlji poveže sa
očuvanjem prirodnih resursa i brojnim ekološkim izazovima koji stoje pred svakim
društvom državom i čovečanstvom u celini Medjutim sve više je studija ali i
praktičnih primera koji pokazuju da se održivi razvoj ne može svesti samo na jedan
aspekt već da je slojevit i da suštinski leži na tri stuba ekonomskom društvenom i
stubu koji se odnosi na zaštitu životne sredine Neformalno paradigma održivog
razvoja počiva na tri principa profitu planeti i ljudima
Slika 1 Principi održivog razvoja
Izvor 230 Agenda for Sustainable Development
httpswwwcovestrocomensustainabilitywhat-drives-uscommitment
Upravo sedamnaest ciljeva održivog razvoja koje je su definisale Ujedinjene
nacije predstavljaju putokaz za njegovo ostvarivanje s obzirom da polaze od
smanjenja siromaštva i izgradnje mirnodopskog i inkluzivnog društva u kojem svi
imaju jednak pristup pravdi
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
185
Slika 2 Ciljevi održivog razvoja
Tranzicija ka ekonomskoj društvenoj i održivosti u smislu zaštite životne
sredine je postala glavni prioritet novog sastava Evropske komisije U isto vreme
naglašava se da ta tranzicija treba da se zasniva na jakoj i otpornoj ekonomiji čija
kičma su mala i srednja preduzeća Zbog toga je prioritet politike EU upravo u tome
da poveže održivi razvoj sa rastom malih i srednjih preduzeća na način da održivost
postane šansa za dalji rast MSP u okviru jedinstvenog EU tržišta i šire kroz kreiranje
održivih proizvoda i usluga MSP su usmerene na postizanje veće konkurentnosti i u
sklopu toga su veoma otvorena za usvajanje novih poslovnih modela i strategija koje
ih okreću u pravcu održivog razvoja Strategije poput korporativne društvene
odgovornosti (KOP) ali i upravljanje lancima dobavljača su postale dominantne u
obezbeđivanju održivosti preduzeća i njihove finansijske konsolidacije Literatura
pokazuje da teorije o održivosti i donosiocima odluka predstavljaju osnovne postulate
za održiv rast i razvoj preduzeća Teorija održivosti je usmerena na ekonomske
društvene i aktivnosti na zaštiti životne sredine sa ciljem ostvaranje dugoročne
profitabilnosti biznisa [15] Druga važna teorija je ona koja se odnosi na konkurenciju
u uslovima slobodnog tržišta sa ciljem ostvarenja većih ekonomskih i finansijskih
benefita za osnivače [12] Postoje i oponenti ovim teorijama pa tako Porter i Kramer
[27] smatraju da neki primeri društvene i filantropske prakse zapravo umanjuju
produktivnost Nasuprot tome neki autori [5] i Engert et al [11] smatraju da su
društvene ekonomske i aktivnosti usmerene na zaštitu životne sredine u sklopu
društveno odgovorne strategije preduzeća u pozitivnoj korelaciji sa njihovom
profitabilnošću
Evidentan je prelaz u percepciji održivog poslavanja kao onog koji se
isključivo odnosi na brigu o životnoj sredini ka onome koji podrazumeva uspešan
ekonomski i društveni razvoj čime se revitalizuje ideja o tome da DOP nije samo
privilegija bogatih [20] Uspešnost ove paradigme se dokazuje kroz razvoj Svetskog
poslovnog saveta za održivi razvoj (World Business Council for Sustainable
Development -WBCSD) i drugih organizacija koje se bave obukama i informisanjem
poslovne zajednice o pitanjima održivog razvoja kreiranjem indeksa održivosti -
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
186
kompozitnog indeksa kojim se meri stepen uticaja konkretnog biznisa na životu
sredinu kroz njegove istraživačko razvojne aktivnosti i stepen ostvarenog
korporativnog upravljanja38 porast plaćenih reklama kojima se promoviše održivost
kao i sertifikovanim (oditovanim) izveštajima o održivosti nekoliko vodećih firmi koje
primenjuju globalnu inicijativu izveštavanja - Global Reporting Initiative (GRI) kao
vodičem [22] Neki programi su takođe kreirani sa ciljem da podstaknu MSP u
zemljama u razvoju da brže usvajaju koncept održivog razvoja poput programa UN
Global Compact [20]
2 Primena koncepta održivog poslovanja u malim i srednjim
preduzećima aktuelno stanje
Mala i srednja preduzeća su najčešće primorana nacionalnim zakonodavstvom
da primenjuju neke od ciljeva održivog razvoja i uglavnom se odnose na zaštitu
životne sredine i reciklažu Ipak odnedavno se fokus pomera ka društvenim
aspektima upravo zahvaljujući konceptu društveno odgovornog poslovanja koje
korporacije primenjuju sa ciljem da doprinesu unapređenju socijalnog konteksta u
lokalnim zajedinicama u kojima posluju U tom smislu poklanja se sve veća pažnja i
cilju 5 održivog razvoja koji se odnosi na rodnu ravnopravnost Neretko se on
povezuje sa sa društveno odgovornim nabavkama i principom inkluzije različitih
društvenih grupa u jedinstveni eko-sistem [26] Iako se rodna ravnopravnost ne naglašava direktno ipak je namera prisutna
kroz preporuke ugovornim stranama da razmotre ne samo zaštitu životne sredine već i
druge društvene faktore prilikom dodele ugovora ili definisanja indikatora njegove
uspešne implementacije U primeni principa održivog razvoja razlikuju se tri nivoa [31] Prvi nivo
ldquoBusiness Sustainability 10rdquo se odnosi na situaciju kada preduzeće prilagodjava svoje
poslovanje postojećoj legislativi kako bi se uspešno integrisalo u tržišno okruženje u
kojem posluje i na to je zapravo uslovljeno pravnim okvirom U ovoj fazi oni
uglavnom prilagodjavaju svoje poslovne strategije direktivama u okviru osmog cilja
održivog razvoja koji se odnosi na dostojanstven rad inkluzivnost i ekonomski rast
Sledeći nivo nazvan ldquoBusiness Sustainability 20rdquo podrazumeva da preduzeća
uključuju u svoj poslovni model društvene vrednosti i principe očuvanja životne
sredine kroz uključivanje još jednog standarda koji se odnosi na 9 cilj održivog
razvoja koji se odnosi na upravljanje otpadom Nakon toga preduzeće može da
nastavi pravim putem poslovne održivosti koji znači minimiziranje negativnog uticaja
i usvajanje proaktivne strategije kad je reč o zaštiti životne sredine recikliranje resursa
i podrške lokalnoj zajednici što je deo trećeg nivoa odnosno ldquoBusiness Sustainability
30rdquo a koji uključuje prinicipe 12 cilja održivog razvoja čime se zatvara krug strategije
održivog poslovanja Najviši nivo održivosti se naziva takodje i ldquopristupom cirkularne
ekonomijerdquo Geissdoerfer et al [13] ih definišu kao sistem u kojem je potrošnja
38 Dow Jones Sustainability Index (DJSI)
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
187
resursa kao i otpad emisija i isticanje štetnih materija usporeno ili sprečeno u
potpunosti
O značaju primene strategije društveno-odgovornog poslovanje govori i
podatak da su preduzeća koja su primenjivala ove postulate bila otpornija na krizu
izazvanu pandemijom COVID 19 [24] Investiranje u korporativnu društvenu
odgovornost (KDO) doprinosi izgradnji poveranja sa kupcima dobavljačima
zaposlenima i drugim ključnim akterima u poslovanju koji su u periodu epidemije
pokazali mnogo veću spremnost da se prilagode iznenadnim okolnostima i tako
podrže preduzeća koja su takođe bila zatečena zaključavanjem usled pandemije i
suočila se sa padom poslovnih performansi U tom smislu zanimljiva je analiza
indeksa KOP Nacionalnog biroa za ekonomska istraživanja iz Kembridža (ibid) koji
analizira uticaj investicija u KOP na otpornost vrednosti akcija na berzi u odnosu na
krizu izazvanu pandemijom virusa COVID 19 Za te svrhe je korišćen Thomson-
Reutres ASSET4 instrument koji obuhvata preko 132 indikatora aktivnosti KDO-a u
preduzeću na osnovu čega se formiraju indeksi koji prate odredjene DOP aktivnosti
Autori Ding et al [9] ističu tri relevantna indeksa kojim se meri održivo poslovanje
preduzeća 1) indeks očuvanja životne sredine koji uključuje merenje eksploatacije
prirodnih resusrsa emisiju štetnih gasova i stepen generisanja zelenih inovacija 2)
Eksterne stejkholdere koji nisu vlasnici udela u preduzeću i društvene teme poput
blagostanja zaposlenih ljudska prava i etički odnos prema klijentima dobavljačima i
lokalnoj zajednici u kojoj kompanija posluje i treći 3) operacionalizacija i
implementacija aktivnosti KDO
Indeks očuvanja životne sredine koji se sastoji od tri komponente
ekspolatacije prirodnih resursa smanjenja emisije štetnih gasova i stvaranje zelenih
inovacija Prva komponenta reflektuje sposobnost kompanije da smanji potrošnju
energije materijala ili vode i da pronadje eko-efikasnija rešenja u lancu svojih
dobavljača [9] Druga komponenta meri efikasnost i posvećenost preduzeća u merenju
smanjenja emisije štetnih materija prilikom proizvodnje (ibid) Treća komponenta
Zelene inovacije se odnosi na kapacitet preduzeća da utiče na smanjenje troškova
zagađenja životne sredine kreirajući na taj način nove tržišne mogućnosti primenom
novih tehnologija i ekoloških procesa ili pak stvaranjem novih eko-proizvoda
Društveni indeks sakuplja informacije o tome u kojoj meri preduzeća unapređuju
blagostanje svojih zaposlenih (Workforce) promovišu ljudska prava (Human rights)
na kraju koliko su uključena u razvoj lokalne zajednice (Community) i koliko su
odgovorna u odnosu na svoje potrošače (Odgovorna porizvodnja - Product
Responsibility) Kad je reč o unapređivanju blagostanja svojih zaposlenih meri se
stepen u kojoj su zaposleni zadovoljni poslom koji obavljaju zdravstvenim uslovima i
bezbednošću na radnom mestu poštovanjem različitosti i obezbeđivanjem jednakih
mogućnosti i uslova za napredovanje za sve zaposlene bez obzira na pol rasu religiju
i sl Kod komponente ljudskih prava meri se stepen u kome kompanija poštuje ljudska
prava na primer a) da li je kompanija obezbedila poštovanje ljudskih prava generalno
b) obezbedila slobodu udruživanja svojih zaposlenih c) da li sprečava dečiji rad i rad
pod prinudom i d) da li primenjuje kriterijum poštovanja ljudskih prava u slekciji
dobavljača Odgovorna proizvodnja se odnosi na kapacitet kompanije da proizvodi
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
188
kvalitetne proizvode i usluge uz uvažavanje najviših zdravstvenih i bezbedonosnih
standarda kao i prinicipa zaštite privatnosti i ličnog integriteta Komponenta ldquolokalna
zajednicardquo (Community) uključuje mere poput onih da li kompanija ima a) etički kod
u cilju sprečavanja podmićiivanja i korupcije obezbeđuje najviši stepn opšte poslovne
etike posluje kao fer konkurent upravlja kompanijom pošštujući postulate
gradjanskog društva b) prodaje proizvode i usluge po diskontnim cenama na tržištima
koja su u razvoju sprovodi istraživanje i razvoj lekova za zarazne bolesti u zemljama
u razvoju c) sprovodi odgovarajuće medjunarodne standarde poput OECD preporuka
za multinacionalne kompanije
Indeks strategije KDO uključuje informacije o stepenu u kojem firme
organizuju i sprovode strategije KDO Velike kompanije imaju veći finansijski
kapacitet da sprovode strategiju KDO i da posluju na način da ostvaruju i ciljeve
održivog razvoja Zbog toga je važno kreiranje programa koji će obezbediti podršku
malim i srednjim preduzećima da se razvijaju na održiv način
Takav poslovni koncept nesumnjivo iziskuje troškove pa je važno obezbediti i
adekvatnu finansijsku institucionalnu potporu i utvrditi postojeći kapacitet malih i
srednjih preduzeća i prostor za unapredjenje njihovog održivog rasta i razvoja
Metodološki apsekt ocene održivog poslovanja kao i mogućnosti za njegovo
finansiranje će biti predmet dalje analize u ovom radu
3 Finansiranje MSP za održivi razvoj
U analizi postojećih fondova raspoloživih za finansiranje održivog razvoja
MSP u smislu definisanom u uvodu treba sagledati ko su sve relevantne institucije
programi i instrumenti podrške u ovoj oblasti To su pre svega kreatori politika u
institucijama poput Ujedinjenih nacija Evropske komisije OECD-a Svetske banke i
sl i njihova tela instrumenti podrške i inicijative kao što su
Evropski institut za Inovacije i Tehnologiju (EIT)ndash EIT komunikaciona platforma
Platforma pametne specijalizacije (Smart specialization platform)
EIT za klimatske promene (EIT Climate-Kick )
EIT u digitalnoj oblasti ndash EIT Digital
EIT u oblasti hrane - EIT Food
EIT u oblasti zdravlja- EIT Health
EIT u oblasti inovativnih izvora energije ndash EIT InnoEnergy
EIT u oblasti prozvodnje ndash EIT Manufacturing
EIT u oblasti sirovina ndash EIT RawMaterials
EIT u oblasti urbane mobilnosti- EIT Urban Mobility
Izvršna agencija za MSP Evropske komisije (EASME) i druge agencije na
nacionalnom ili regionalnom nivou koje raspolažu fondovima za podršku MSP
sektora
Udruženja klasteri i druge organizacije za podršku MSP
Jedan od najvažnijih EU programa za finansiranje inovacija i podsticanje rasta
inovativnih firmi je InnovFin koji je rezultat zajedničke inicijative Evropske
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
189
investicione banke i Evropskog investicionog fonda (EIB i EIF) u saradnji sa
Evropskom komisijom InnovFin pokriva širok spektar finansijskih instrumenata za
podršku održivom razvoju od kredita garancijskih šema do finansiranja kapitala ali i
savetodavne inovacione podrške koji se mogu prilagoditi potrebama inovatora
Finansiranje se obezbeđuje ili direktno ili preko finansijskih posrednika obično
banaka ili odgovarajućih fondova InnovFIn je dostupan u svim sektorima kako
zemalja članica EU tako i zemalja kandidata koje učestvuju u programu Horizont
2020 a verovatno i u njegovom nasledniku Horizontu Evropa koji je u pripremi EIB
u saradnji sa EU je kreiranjem ovog programa istako značaj održivog razvoja i rasta
MSP stavljajući ih u kontekst konkurentnosti na tržištu Pored podrške MSP InnovFin
podržava i velika preduzeća i javne institucije Dakle kroz ovaj program se
kombinuju povoljna kreditna sredstva omogućava se privlačenje doatnih investicija
ali daje i podršku u pripremi projekta i boljem upravljanju finansijama
Program JASPERS (Joint Assistance to Support projects in European
Regions) ima za cilj da poboljša kvalitet investicija podržanih kroz EU fondove Reč
je o partnerstvu izmedju EIB Evropske komisije i EBRD-a [10] JASPER je dostupan
svim korisnicima Strukturnih i investicionih fondova EU (ESIF) Održivi razvoj je
tesno povezan sa inovacijama i kao takav ima dominantno mesto i u ovom programu
Projekti podržani od strane sektora za pametan razvoj JASPER programa imaju za
cilj
- Da povećaju investicije u veštine i inovacije kroz unapredjenje obrazovanja i
aktivnosti istraživanja razvoja i inovacija
- Da poboljšaju pristup upotrebu i kvalitet IKT-a
- Podstaknu urbani razvoj i revitalizaciju marginalizovanih područja
- Poboljšaju uslova lečenja
- Unaprede pametnu specijalizaciju i izgradnju pametnih gradova u pogledu
održivog razvoja
- Unaprede razvoj i primenu instrumenata najboljih praksi metodologija i studija
sličaja u pomenutim domenima
Tipični projekti koji se finansiraju u ovoj oblasti su
- Izgradnja i obnova obrazovne i istraživačke infrastrukture upotrebom novih
tehnologija
- Razvoj naučno-tehnoloških parkova kao mesta za nastanak otvorenih inovacija
- Izgradnja pan-evropske istraživačke infrastrukture i mreže nacionalnih
istraživačkih centara
- Istraživanje novih materijala na makro mikro i nano nivou
- Izgradnja široko-pojasne telekomunikacione mreže u urbanim i ruralnim
sredinama
- Razvoj javnih servisa poput e-uprave e-zdravstva e-javnih nabavki
Program Evropske unije koji se najviše vezuje za održivi razvoj i podršku
realizaciji ciljeva održivog razvoja je evropski Zeleni ugovor (European Green Deal)
koji je donet kao plan EU da podstakne efikasnu upotrebu resursa u pravcu čiste i
cirkularne privrede smanjenja zagađenja i očuvanja biodiverziteta U Zelenom planu
su izložene inepohodne investicije i finansijska sredstva i koraci da se tranzicija ka
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
190
zelenoj ekonomiji odvija kao inkluzivan proces koji nikog neće ostaviti po strani Deo
tog plana je cilj EU da do 2050 postane klimatski neutralna zbog čega je predložila i
poseban zakon Da bi se ovaj cilj dostigao potrebno je da se
- Investira u tehnologije koje su u skladu sa zaštitom životne sredine
- Podržava industrija koja kreira inovacije
- Uvedu čistije i zdravije forme privatnog i javnog transporta
- Sprovede dekarbonizacija energetskog sektora
- Obezbedi energetska efikasnost zgrada
- kroz saradnju različitih međunarodnih partnera poboljšava primena globalnih
standarda zaštite životne sredine
Evropska unija je u okviru programa predvidela finansijsku i tehničku
podršku u cilju pomoći onima koji su najpogođeniji tranzicijom ka zelenoj ekonomiji
Ovaj instrument se zove Jedan mehanizam za tranziciju u okviru koga je na
raspolaganju 100 mld evra za period od 2021-2027 u najkritičnijim regionima
Zeleni ugovor ima osam ciljeva
1 Povećano angažovanje u smanjivanju klimatskih promena
2 Snabdevanje čistom i bezbednom enrgijom po pristupačnim cenama
3 Tranzicija industrije u pravcu čiste iili cirkularne ekonomije (uključujući i
smanjenje otpada iili otpada)
4 Izgradnja kapaciteta za snabdevanje novim izvorima energije i unapredjenje
postojećih u pravcu efikasnije upotrebe
5 Ubrzavanje prelaska na održivu i pametnu mobilnost
6 Tranzicija ka fer i zdravom sistemu ishrane koji će biti uskladjen sa zaštitom
životne sredine
7 Očuvanje i zaštita ekosistema i biodiverziteta
8 Realizacija nultog zagađenja i životne sredine bez otrova
Osim pomenutih programa postoji još niz programa koji pružaju finansijsku
podršku preduzećima u njihovoj tranziciji ka održivom razvoju i rastu svojih
kompanija39
4 Inovacije u MSP sektoru i održivi razvoj
Jedno od osnovnih pitanja održivog razvoja je zasnovano na vezi izmedju
inovacija i održivog razvoja Danas se ova veza još više potencira u cilju smanjenja
rizika izazvanih pandemijom virusa COVID19 ali i ostvarivanja prednosti u nekim
aspektima kroz obavljanje poslovnih aktivnosti i starih poslovnih funkcija na nov i
održiv način [23] Posledično održive inovacije predstavljaju važno sredstvo za
promovisanje održivog razvoja u preduzeću Istovremeno izazovi pandemije podstiču
39 Ekspertska grupa za održivost pri Evropskoj mreži preduzetništva koju je oformio EASME
2020 Godine u okviru jednokratne aktivnosti uradila je mapiranje ovih programa prema
kojem je izlistano oko 30 različitih pretežno sektorski usmerenih finansijskih šema Ovaj
tabelarni pregled obuhvata širok spektar finansijskih instrumenata dostupnih preduzećima od
kredita preko grantova crowdfunding-a kapitalnih investicija mikro kredita i sl
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
191
i konkurenciju u privredi i izgradnju boljeg društva Na osnovu toga je i nastao tzv
koncept održivih inovativnih proizvoda (Sustainable Product Innovation Performance
- PIP) koji obuhvata napore i aktivnosti materijalne i nematerijalne prirode koje
preduzeće preduzima kako bi što efikasnije upravljalo resursima a što za rezultat treba
da ima inovaciju proizvoda [2]
Autori Siqueira i Pitassi [29] smatraju da je koncept održivih inovacija
proizvoda širi od pojma eko-inovacija jer obuhvataju i socijalnu dimenziju On je
višeslojan tako da na makro nivou podrazumeva vladine politike i aktivnosti koje
imaju za cilj prevazilaženje rizika koji su svojstveni radikalnim inovacijama na mezo
nivou odnosno na niovu preduzeća podrazumeva razvoj novih poslovnih modela a na
mikro nivou (individualnom) odnosi se na promenu svesti i kognitivnog mehanizma
kod ljudi kao i njihovih stavova i ponašanja
Szekly i Strebel [30] definišu održive inovacije kao kreiranje nečeg novog što
poboljšava performanse održivog razvoja na tri nivoa društvenom ekonomskom i
nivou zaštite životne sredine Ovakva poboljšanja nisu limitirana samo na tehnološke
promene i tiču se podjednako i promena u procesima operativnim praksama
poslovnim modelima i sistemima kao i načinu razmišljanja Hanssen et al [14]
smatraju da je održiva inovacija sredstvo kojim se obuhvata kako održivost tako i
uključivanje novih kupacaklijenata i tržišta čime se uvećava dodata vrednost kapitala
firme
U svakom slučaju za preduzeća je veliki izazov da inoviraju na način da
obezbeđuju održivi razvoj kroz dodavanje vrednosti proizvodima i procesima
doprinoseći istovremeno smanjivanju negativnih društveno-ekonomskih uticaja koji
proizilaze iz industrijske aktivnosti Preduzeće može da stvara inkrementalne ili
radikalne održive inovacije Ipak u praksi većina inovacija su inkrementalne zbog
toga što još uvek nisu dovoljno razvijena tržišta za održive proizvode i usluge
Potrebne su društvene promene kako bi se na adekvatan način vrednovali ovi
proizvodi i usluge [6] Održivi razvoj zahteva promenu u proizvodnom sistemu ali i u
sistemu potrošnje tako da se čini da je nedovoljno preduzimati samo inkrementalne
inovacije [4] Zbog toga održive inovacije treba da prevazidju okvire poslovnog
okruženja i da budu vrednovane od strane šire društvene zajednice kako bi kompanije
mogle da investiraju u radikalne inovacije gradeći tako novu poslovnu paradigmu
okrenutu održivosti
Tradicionalno shvatanje biznisa je da mu je jedini cilj ostvarenje profita bez
obzira na koji se način do njega dolazi Poslednjih godina smo svedoci toga da je
ovakav pristup doveo do uništavanja prirodnih resursa uz devastirajuće efekte na
ljude posebno one najranjivije kategorije stanovništva Klimatske promene
finansijska kriza 2008-2009 kao i prinudni rad predstavljaju eklatantne primere
pogrešnog pristupa u ostvarivanju profita prethodnih generacija Poslovni model koji
je fokusiran isključivo na profitu u finansijskom smislu je nesumnjivo neodrživ
ukoliko ignoriše dva bitna elementa za uspeh ljudski kapital i prirodne resurse To je
novi trilateralni model koji obuhvata ljude planetu i profit a ove tri komponente se još
navode na nekoliko sličnih načina poput ldquoživotna sredina ekonomija kapitalrdquo ili
ldquoljudski prirodni i finansijski resursirdquo Nova poslovna paradigma nameće razmišjanje
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
192
o važnom aspektu istrajavanja na tradicionalnom poslovnom konceptu Naime
oslanjanje na jeftinu proizvodnju baziranu na fosilinim gorivima i sirovinama koji
postaju sve oskudniji u područjima koja su pogođena klimatskim promenama može
izazvati probleme u poslovanju Šta će se dogoditi kada ovi proizvodi ne budu mogli
da se prodaju tako jeftino kao što je jeftina bila njihova proizvodnja Šta će se
dogoditi ako sirovine koje se koriste u proizvodnji ne budu više dostupne Razvoj
biznisa koji nisu toliko zavisni od prirode će najverovatnije uticati na smanjivanje
ovakvih rizika a i oni sami će se obavljati na način da izazivaju manje štete po
okolinu S druge strane otvaraju se brojne mogućnosti za biznis u ovom novom
održivom kontekstu razvoja Razvijaju se nove palete proizvoda i usluga i niču nova
tržišta Takodje već sada dolazi do velikih ušteda na smanjenju troškova poslovanja
Na primer Wal Mart je najveći komercijalni proizvođač solarne energije u SAD-u
Ušteda na resursima znači uštedu novca Zbog toga su energetska efikasnost i
smanjivanje otpada osnovne dve oblasti u kojima će kompanije početi ili su već počele
da primenjuju koncept održivog razvoja Postoji još jedna oblast u kojoj je moguće
ostvarivati uštede a to je povezano sa ostvarivanjem prometa preduzeća Naime firme
koje promovišu vrednosti održivog razvoja privlače i takav profil ljudi a takodje takav
sistem vrednosti u kompaniji motiviše zaposlene da i sami doprinose uštedama što je
dobro za biznis
Povećavanje prihoda je takodje jedna od pozitivnih posledica tranzicije
biznisa u pravcu održivog razvoja Naime kada preduzeće proširi svoju proizvodnu
liniju ili pak udje na nova tržišta to generiše prihod koji se ne bi na drugi način
ostvario Kada firma gradi lojalnost svojih potrošača prema brendu promovišući se
kao društveno odgovorna to povećava dugoročno prihod po glavi potrošača Obe
strategije mogu povećati profitabilnost kompanije
Kombinacija smanjenja troškova povećavanja prihoda smanjivanja rizika i
otvaranja novih poslovnih mogućnosti predstavljaju šansu za brže prihvatanje novog
trilateralnog poslovnog modela zasnovanog na ljudima planeti i kapitalu (profitu)
5 Metodologija ocene održivih inovacija
Sa ciljem ocene održivih inovacija i struktuiranja efekata održivih inovacija
Hansen et al [14] predlažu model bdquokocke održivih inovacijaldquo (Sustainable Innovation
Cube) koji uključuje tri dimenzije ciljnamenu životni ciklus i tip inovacije
Dimenzija namene se zasniva na konceptu bdquotri osnovebdquo koji obuhvata tri ključna
efekta inovacija ekonomski ekološki (uticaj na životnu sredinu) i društveni
Dimenzija životnog ciklusa se odnosi na efekte inovacija u različitim fazama njihovog
životnog ciklusa Dimenzija tip inovacije se odnosi na tehnološke inovacije proizvoda
ili procesa inovacije poslovnog modela i proizvodno-uslužnih sistema (PSS) Imajući
u vidu i postojanje pod-dimenzija model broji ukupno 27 pojedinačnih oblasti u
kojima se sagledavaju potencijalni efekti održivosti
Držeći se trodimenzionalnog generičkog modela koji obuhvata cilj životni
ciklus i tip inovacije Hanssen et al [14] su identifikovali praktične implikacije za one
koji upravljaju održivim inovacijama koje se mogu razvrstati na sledeći način
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
193
integrisanje kriterijuma održivosti integrisanje stejkholdera i korisnika ekspanzija
proizvodno-uslužnih Sistema (PSS) ciljani marketing za održive inovacije svest o
održivosti Bocken et al [3] predlaže set arhetipova održivih poslovnih modela kako
bi se pospešila disperzija održivih poslovnih modela u praksi i istraživanjima Ovi
autori predlažu osam arhetipova grupisanih u matricu od tri dimenzije tehnološku
društvenu i organizacionu inovaciju kako bi opisali rešenja koja mogu doprineti
održivosti sa ciljem da se maksimizira energetska efikasnost i efikasnost materijala da
se ostvari funkcionalnost na račun vlasništva da se usvoji liderska uloga da se
podstakne manir dovoljnosti i napusti praksa ldquorazbacivanja resursardquo da se biznis
prilagodi društvu i životnoj sredini (a ne obrnuto) i da se razvijaju različita rešenja
Tabela 1 predstavlja ove arhetipove
Tabela 1 Arhetipovi inovacija poslovnih modela za održivost
INOVACIJE ARHETIPOVI DEFINICIJE
Tehnološke -Maksimiziraju efikasnost potrošnje
materijala i energije
-Kreiraju dodatnu vrednost od
otpada
-Vrše zamenu obnovljivim i
prirodnim procesima
-Činiti bdquoviše sa manjeldquo resursa
u smislu kreiranje manje
ostataka emisije štetnih gasova
i zagađenja
- koncept bdquootpadaldquo se odbacuje
na taj način što se postojeći
otpad koristi kao ulazna
sirovana za neku drugu
proizvodnju omogućavajući
bolju potrošnju i veću
iskorišćenost kapaciteta
- smanjivanje štetnih uticaja na
životnu sredinu i povećanje
poslovne otpornosti kroz
utvrđivanje ograničenosti
neobnovljivih izvora i
postojećih proizvodnih procesa
Socijalne Za rezultat daju funkcionalnost
umesto vlasništva
Usvajanje liderske uloge
Podsticanje dovoljnosti i
sprečavanja hiperprodukcije
-Pružanje usluga kojima se
zadovoljavaju potrebe
korisnika bez fizičkih
proizvoda
-proaktivno uključivanje
zainteresovanih strana sa ciljem
obezbeđenja blagostanja i
zdravlja
-pronalazenje rešenja kojima se
smanjuje proizvodnja i
potrošnja
Organizacione Prilagodjavanje poslovnog
okruženja životnoj sredini i
društvenoj zajednici
Prioritizovanje ostvarivanja
društvenih i benefita za životnu
sredinu u odnosu na
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
194
Razvoj palete rešenja maksimiziranje profita kroz
tesnu saradnju kompanija i
lokalne zajednice i drugih
zainteresovanih strana
Tradicionalni biznis model u
kojem je potrošač glavni
korisnik će se možda promeniti
Pružanje široke palete održivih
rešenja kako bi se
maksimizirali benefiti za
društvo i za životnu sredinu
Izvor Prilagodjeno na osnovu Bocken et al [3]
Autori su ukazali da cilj ove kategorizacije nije samo da ukaže na efekte
održivog razvoja na društvo i okolinu već i prilagođavanje poslovnih modela u pravcu
održivosti [3] Komapnije dakle mogu primenjivati kombinaciju arhetipova u tom
procesu prilagodjavanja održivosti Ovih osam tipova su samo baza za analizu
održivih inovacionih procesa na osnovu kojih su moguće brojne kombinacije Neki
faktori su relevantni za usvajanje održivih inovacija kao što su veličina i priroda
aktivnosti Robinson i Stubberud [28] smatraju da će velike kompanije pre nego mala i
srednja preduzeća primenjivati zelene inovacije jer imaju veći kapital za investiranje
S druge strane zelene inovacije predstavljaju šansu upravo za MSP da ostvare
konkurentsku prednost u odnosu na velike komapnije i tako izađu u ssuret svojim
kupcima okrenutim novim trendovima održivosti u izboru i kupovini proizvoda i
usluga Autori Zee et al [34] su utvrdili da velika preduzeća inkliniraju ka proizvodnji
zelenih proizvoda i usluga dok su mala preduzeća ekološki svesnija i više veruju u
značaj održivosti Nidomoulu et al [25] su izučavajući inicijative velikih kompanija u
oblasti održivih inovacija utvrdili da one percipiraju održivost kao novi izvor
inovacija
Uspešne kompanije povezuju održivost sa inovacijama postižući tako
konkurentsku prednost na tržištu zato što redefinišu proizvode tehnologije procese i
poslovne modele uz smanjivanje troškova trošenje manje resursa dok istovremeno
novi procesi generišu dodatni prihod i omogućavaju kreiranje novih biznisa Klewitz i
Hansen [18] se bave održivim inovacijama u MSP budući da su oni prepoznati kao
osnova održivog razvoja Wagner [33] je analizirao vezu izmedju održivog upravljanja
u kompanijama i ekonomskih performansi utvrdivši da održivo upravljanje nema
značajniji društveni uticaj ali da je uticaj na okolinu veliki Održiva inovacija
uključuje tehnološka poboljšanja koja mogu dovesti do uštede energije smanjenja
zagađenja recikliranja otpada razvoj zelenih proizvoda i korporativno upravljanje
životnom sredinom Ovakva inovacija takodje doprinosi poslovnoj održivosti jer
potencijalno ima pozitivan efekat na na finansije društvo i okolinu [1] Posledično
kompanije koje su pioniri u zelenim inovacijama će poboljšati svoj imidž razviće
nova tržišta i ostvariće konkurentsku prednost Cheng et al [7] su istraživali
međusobnu povezanost između tipova eko-inovacija (process proizvoda i
organizacije) kao i njihovog uticaja na poslovne performanse tajvanskh preduzeća
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
195
Kao rezultat poslovne perfomanse merene indeksom povraćaja investicija tržišnim
udelom profitabilnošću i prodajom mogu bit povećani na bazi eko-inovacija
Autori Kneipp et al [19] su razvili konceptualni model za analiziranje kako
održivih inovativnih praksi tako i poslovnih performansi polazeći od dve pretpostavke
1) da postoji pozitivna korelacija izmedju usvajanja održivih inovativnih praksi i
poslovnih performansi i 2) stepen usvajanja održivih inovativnih praksi se razlikuje u
zavisnosti od toga kakve poslovne performanse preduzeće ostvaruje Na osnovu
korelacione analize ustanovljeno je da su varijable održivih inovativnih praksi koje
utiču na finansijske performance sledeće
1 povezanost sa lokalnom zajednicom i drugim stejkholderima u kreiranju benefita
za društvo i životnu sredinu sa uticajem na kapital i profitabilnost preduzeća
prinos od prodaje i cash-flow
2 interakcija sa stejkholderima uključujući i profitabilnost firme i prinos od prodaje
3 dobre prakse u smanjivanju emisije štetnih materija u lancu snabdevanja
uključujući prinos na imovinu profitabilnost firme prinos od prodaje i cash-flow
4 proizvodni sistem i odabrani dobavljači koji doprinose društvenim benefitima i
koristima u pogledu zaštite životne sredine
Autori su zaključili da održive inovativne prakse koje se odnose na
stejkholdere smanjivanje emisije i odabir dobavljača imaju uticaja na finansijske
performanse poslovanja čemu idu u prilog i nalazi drugih autora da poslovne
performanse merene indeksom povraćaja investicija (ROI) udelom u tržištu
profitabilnošću i prodajom mogu biti unapredjene eko-inovacijama [7]
Ocena održivosti preduzeća se može sprovoditi na više načina a jedan je i kroz
tzv odit održivosti (sustainability audit) koji podrazumeva da se praksa održivog
poslovanja konkretnog preduzeća upoređuje sa onom koja važi za najbolju Zbog toga
se može nazvati i bennchmarking Bez obzira koji metod se primeni ocena održivosti
može biti jednostavna ali i kompleksna Jedan od metoda koji ćemo predstaviti je
jednostavan i pomaže preduzećima da primene najbolje prakse kad je reč o društvenoj
odgovornosti i odgovornosti prema životnoj sredini Zasniva se na široko prihvaćenim
praksama koje se svode na specijalizovane inicijative u pravcu zaštite resursa
uključivanja zaposlenih davanja zajednici i slično Takodje zasnovana je i na nekim
već dokazanim praksama koje su primenjivali konsultanti za održivi razvoj u
preduzećima [8]40 Ova konsultantska kuća koristi u oceni održivosti preduzeća
upitnik ili bdquochecklistldquo koju može i samo preduzeće da popuni ali je ipak preporuka da
se uradi uz asistenciju stručnog lica ili tima ljudi koji se bave bdquozelenim razvojembdquo ili
pak održivim poslovanjem u celini Ovaj vodič za samoprocenu održivosti (checklist)
uključuje sledeće oblasti
- Upravljanje ndash da li preduzeće ima odgovarajuću podršku da razvije dobar program
održivosti
40 httpswwwcultivatingcapitalcom metodologija je sertifikovana od strane kompanije
Cultivating capital
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
196
- Društveni uticaj Zaposleni ndash na koji način preduzeće uključuje svoje zaposlene u
implementaciju strategije održivog razvoja i da li zaposleni imaju adekvatan
tretman u firmi
- Uticaj na okolinu smanjivanje otpada ndash šta predzeće čini kako bi smanjilo otpad
- Uticaj na okolinu zaštita prirodnih resursa ndash šta preduzeće čini da zaštiti prirodne
resurse
- Uticaj na okolinu ugljenični otisak i smanjivanje toksičnosti ndash šta preduzeće
preduzima kako bi smanjilo ugljenični otisak i upotrebu toksičnih materijala
- Uticaj na okolinu razvoj proizvoda i životni ciklus- šta preduzeće preduzima da
minimuzuje štetni uticaj svojih proizvoda na okolinu
- Uticaj na okolinu i na društveno okruženje lanac snabdevanja i nabavke ndash na koji
način preduzeće uključuje svoje dobavljače u promociju održivosti
Primer upitnika za ocenu održivog poslovavnja [8]
UTICAJ NA OKOLINU UGLJENIČNI OTISAK I SMANJENJE TOKSIČNOSTI
Praksa Dane Ne znam Napomena Preduzeće meri svoj
ugljenični otisak
Zaposleni su
edukovani o uticaju
svog rada na okolinu
UTICAJ NA OKOLINU ZAŠTITA PRIRODNIH RESURSA
Praksa Dane Ne znam Napomena Preduzeće štedi
energiju korišćenjem
energetski efikasnih
LED sijalica za
unutrašnje i spoljno
osvetljenje
Preduzeće meri svoj
otisak na vodne
resurse
UTICAJ NA OKOLINU SMANJENJE OTPADA
Praksa Dane Ne znam Napomena Kompanija reciklira sve
što može (uključujući i
toaletne ubruse i pravi
kompost od ostataka
hrane
Preduzeće je eliminisalo
upotrebu plastičnih boca
iz prostorije za užinu u
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
197
firmi kao i sa svih
sastanaka uključujući i
sastanke uprave
DRUŠTVENI UTICAJ UKLJUČIVANJE U GRAĐANSKE INICIJATIVE I
DAVANJE
Praksa Dane Ne znam Napomena Preduzeće pruža pro
bono usluge
neprofitnim
organizacijama ili
neformalnim grupama
Preduzeće ima politiku
delovanja u
dobrotvorne svrhe i
davanja zajednici
6 Zaključak
Primena pricnipa održivog poslovanja nesumnjivo ima pozitivan uticaj na
ostvarivanje ekonomskih performansi kako na nivou preduzeća tako i na makro
nivou Iako velike kompanije imaju veće kapacitete i resurse da sprovode ovu
strategiju zasnovanu na ciljevima održivog razvoja mala i srednja preduzeća iako nisu
lideri u tome ipak predstavljaju jedan veliki i nedovoljno iskorišćen resurs koji može
značajno doprienti održivom razvoju s obzirom na to da su MSP generator inovacija
Sve je veći broj progama koji obezbedjuju finansijsku podršku preduzećima u razvoju
inovacija koje će podstaći održivost i pre svega doprineti očuvanju okoline jer je
ustanovljano da ekološki osvešćene kompanije imaju bolje poslovne pokazatelje Iako
se društveni angažman još uvek ne odražava bitnije na poslovanje preduzeća postoje
brojni primeri u kojima preduzeća ostvaraju različite benefite kada su bolje integrisani
u lokalnu zajednicu i kada primenjuju princip inkluzivnosti U radu su prikazani
različiti modeli prilagodjavanja poslovnih modela održivom razvoju dajući i niz
preporuka preduzećima koja žele da se u ovom pravcu razvijaju i postepeno orijentišu
svoje poslovanje sa svešću da održiv razvoj nema alternativu i da je to naša
sadašnjost a ne više daleka budućnost Zato je u radu predstavljen i primer
metodologije za ocenu postojećeg stepena održivosti koju preduzeća mogu i
samostalno da primene kako bi stekli okvirni uvid u svoje prednosti i slabosti koje
treba otkalnjati kada je reč o održivosti i to najbolje uz stručnu konsultantsku
podršku
Literatura
[1] Aguilera-Caracuel J amp Ortiz-de-Mandojana N (2013) Green innovation and financial
performance an institutional approach Organization amp Environment 26(4) 365ndash385
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
198
[2] Alegre J Lapiedra R Chiva R A measurement scale for product innovation
performance Eur J Innov Manag 2006 9 333ndash346
[3] Bocken N M P Short S W Rana P amp Evans S (2014) A literature and practice
review to develop sustainable business model archetypes Journal of Cleaner Production
65(1) 42ndash56
[4] Boons F A A (2009) Creating ecological value An evolutionary approach to business
strategies and the natural environment Cheltenham UK Edward Elgar
[5] Carroll AB Shabana KM The Business Case for Corporate Social Responsibility A
Review of Concepts Research and Practice Int J Manag Rev 2010 12 85ndash105
[6] Charter M amp Clark T (2007) Sustainable innovation ndash key conclusions from
sustainable innovation
[7] Cheng C C J Yang C -L amp Sheu C (2014) The link between eco-innovation and
business performance a Taiwanese industry context Journal of Cleaner Production 64(1)
81ndash90
[8] Cultivating Capital 2020- httpswwwcultivatingcapitalcomsustainability-assessment
[9] Ding W Levine R Lin C ^ Xie W (2020) Corporate immunity to the Covid-19
pandemic (2020) National Bureau of Economic Research Working Paper 27055
Cambridge httpwwwnberorgpapersw27055homson Reuters 2018 Thomson Reuters
ESG Scores Available at
httpswwwrefinitivcomcontentdammarketingen_usdocumentsmethodologyesgscor
esmethodologypdf
[10] EIB STUDY fostering innovation to remain competitive DOI
1028675456httpswwweiborgattachmentsthematicinnovation_and_skills_enpdf
[11] Engert S Rauter R Baumgartner RJ Exploring the integration of corporate
sustainability into strategic management A literature review J Clean Prod 2016 112
2833ndash2850
[12] Friedman M The Social Responsibility of Business Is to Increase Its Profits In
Corporate Ethics and Corporate Governance ZimmerliWC Holzinger M Richter K
Eds Springer BerlinHeidelberg Germany 2007 pp 173ndash178
[13] Geissdoerfer M Savaget P Bocken NMP Hultink EJ (2017) The circular
economy ndash a new sustainability paradigm Journal of Cleaner Production 143 757-768
DOI 101016jjclepro201612048 DOI httpsdoiorg101016jjclepro201612048
[14] Hansen E Grosse-Dunker F amp Reichwald R (2009) Sustainability innovation cube a
framework to evaluate sustainability-oriented innovations International Journal of
Innovation Management 13(4) 683ndash713
[15] Hart SL Milstein MB Creating sustainable value Acad Manag Perspect 2003 17
56ndash67
[16] Hillary R (2000) Small and medium-sized enterprises and the environment business
imperatives Sheffield Greenleaf
[17] Jarmila Šebestovaacute Włodzimierz Sroka Sustainable development goals and sme
decisions The Czech Republic vs Poland doi httpdxdoiorg1015549jeecarv7i1418
Journal of Eastern European and Central Asian Research Vol7 No1 (2020)
httpsieecaorgjournalindexphpJEECARarticleview418
[18] Klewitz J amp Hansen E G (2014) Sustainability-oriented innovation of SMEs a
systematic review Journal of Cleaner Production 65(1) 57ndash75
[19] Kneipp JM Gomes CM Bichueti RS Frizzo K and Perlin AP (2019)
Sustainable innovation practices and their relationship with the performance of industrial
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
199
companies Revista de Gestatildeo Vol 26 No 2 pp 94-111 httpsdoiorg101108REGE-
01-2018-0005
[20] Luetkenhorst W (2004) Corporate Social Responsibility and the Development Agenda
The Case for Actively Involving Small and Medium Enterprises Intereconomics
MayJune 157-166
[21] McWilliams A Siegel D Corporate Social Responsibility A Theory of The Firm
Perspective Acad Manag Rev 2001 26 117ndash127
[22] Moore amp Manring 2009) Moore S amp Manring S (2009) Strategy development in
small and medium sized enterprises for sustainability and increased value creation Journal
of Cleaner Production 17 276ndash282
[23] Muntildeoz-Pascual L Galende J Curado C (2021) Contributions to Sustainability in
SMEs Human Resources Sustainable Product Innovation Performance and the Mediating
Role of Employee Creativity Sustainability Volume13 Issue 4
[24] National Bureau of Economic Research (2020) COMPETITION LAWS NORMS AND
CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY Wenzhi Ding Ross Levine Chen Lin Wensi
Xie Working Paper 27493 httpwwwnberorgpapersw27493
[25] Nidumolu R Prahalad C K amp Rangaswami M R (2009) Why sustainability is now
the key driver of innovation Harvard Business Review 87(9) 56ndash64
[26] Popović-Pantić S Semenčenko D Vasilić N (2020) Gender based analysis of the access
to public procurement in Western Balkan by SMEs Ekonomske analize Institut
ekonomskih nauka Vol 54 No 2 December
[27] Porter ME Kramer MR Creating shared value Harv Bus Rev 2011 89 63ndash77
[28] Robinson S amp Stubberud H A (2013) Green innovation in Germany a comparison by
business size Journal of International Business Research 12(1) 47ndash56
[29] Siqueira R P amp Pitassi C (2016) Sustainability-oriented innovations can mindfulness
make a
[30] Szekely F amp Strebel H (2013) Incremental radical and game changing strategic
innovation for sustainability Corporate Governance 13(5) 467ndash481 doi101108CG-06-
2013-0084
[31] The 2030 Agenda for Sustainable Development
httpswwwunsscorgsitesunsscorgfiles2030_agenda_for_sustainable_development_k
csd_primer_enpdf
[32] The Small Business Guide to Sustainable Business Practice
httpswwwcultivatingcapitalcombusiness-sustainability-triple-bottom-line
[33] Wagner M (2010) The role of corporate sustainability performance for economic
performance a firmlevel analysis of moderation effects Ecological Economics 69(7)
1553ndash1560
[34] Zee S M L Fok L Y amp Hartman S J (2011) Exploring the relationships between
organizational size and market focus and commitment to the green movement and impacts
of organizational culture a comparative study of Jamaica and the United States
International Journal of Business and Social Science 2(22) 19ndash34
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete nauke
i tehnološkog razvoja Srbije
200
CIP - Каталогизација у публикацији - Народна библиотека Србије Београд
3303411(497)(082)
62(082)
61698578834]3(49711)(082)
НАУЧНИ скуп међународног значаја Технологија култура и развој (27 2020
Београд)
Tehnologija kultura razvoj tematski zbornik radova XXVII naučnog
skupa međunarodnog značaja Tehnologija kultura i razvoj održan u
Beogradu onlajn 11122020 godine kontekst skupa Zapadni Balkan na putu
ka Evropskoj uniji prva tema skupa Uticaj pandemije COVID-19 na različite
društvene tehnološke i privredne aspekte i promišljanje razvoja druga
tema skupa Poželjna i moguća razvojna specijalizacija Srbije i zemalja
Zapadnog Balkana - uticaj društvenih kulturoloških i tehnoloških faktora
[organizatori] Udruženje Tehnologija i društvo [et al] [urednici
Đuro Kutlača Dušica Semenčenko] - Beograd Udruženje Tehnologija i
društvo Institut Mihajlo Pupin Centar za istraživanja razvoja nauke i
tehnologije 2021 (Beograd Akademska misao) - 200 str ilustr 24 cm
Tiraž 100 - Napomene i bibliografske reference uz radove - Bibliografija
uz svaki rad - Abstracts
ISBN 978-86-82183-20-4 (IMP)
1 Удружење Технологија и друштво (Београд) 2 Институт Михајло Пупин
(Београд) Центар за истраживање развоја науке и технологије 3 Машински
факултет (Београд) 4 Elektrotehnički fakultet (Podgorica)
a) Технолошки развој - Балканске државе - Зборници b) Корона вирус -
Друштвени аспект - Зборници
COBISSSR-ID 35477257
Sadržaj
Strana
Napomene urednika 1
Uticaj pandemije COVID-19 na različite društvene tehnološke i
privredne aspekte i promišljanje razvoja
3
Marija Lugonjić Olja Arsenijević COVID 19 i ljudska prava 4
Ana Matović Milan Milošević Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme
COVID-19
17
Drago Orčić Olja Arsenijević Stefan Orčić COVID - 19 izazov ili šansa
inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja
29
Poželjna i moguća razvojna specijalizacija Srbije i zemalja Zapadnog
Balkana - uticaj društvenih kulturoloških i tehnoloških faktora
41
Vidosav D Majstorović Radivoje Mitrović Žarko Mišković Industrija 40
u Srbiji - kako je primeniti
42
Dušica Semenčenko Valentina Nikolić Đuro Kutlača Sektor poljoprivrede
u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i susednim zemljama
53
Lazar Živoković Dijana Štrbac Đuro Kutlača Naučnotehnološke i
inovacione politike analiza stanja u Srbiji
74
Dušica Semenčenko Đuro Kutlača Strategija pametne specijalizacije u
Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
93
Opšte teme skupa 118
Slobodan Miladinović Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava 119
Dijana Štrbac Lazar Živoković Đuro Kutlača Metodologije za merenje
naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
134
Marija Radunović Religijski korijeni ekonomije Evrope 151
Nikola Vasilić Dušica Semenčenko Đuro Kutlača Sanja Popović-Pantić
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
167
Sanja Popović-Pantić Dušica Semenčenko Nikola Vasilić Izgradnja
kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
183
Napomene urednika
_____________________________________________________________________
1
Poštovani čitaoci
27 naučni skup ldquoTehnologija kultura i razvojrdquo razmatrao je sada već
četrnaesti put teme koje su u okviru opšteg konteksta skupa ldquoZemlje Zapadnog
Balkana na putu ka Evropskoj unijirdquo jer je 2007 godine doneta odluka da se
ovaj kontekst skupa zadrži sve dok sve zemlje Zapadnog Balkana ne budu
članice EU Kao i svake godine imali smo nekoliko osnovnih tema skupa
ovoga puta dve
2020 godina uvela nas je u takozvanu ldquonovu realnostrdquo pa je tako i TKR
27 održan 11122020 virtuelno ndash na onlajn platformi Pokazalo se da ovakav
način pristupa organizaciji naučnog skupa nije umanjio interesovanje učesnika
U ovom zborniku objavljujemo dvanaest radova Tri rada su posvećena
prvoj temi - Uticaj pandemije COVID-19 na različite društvene tehnološke i
privredne aspekte i promišljanje razvoja te razmatraju različite oblasti
(sociološke pravne tehnološke i ekonomske) uticaja pandemije COVID-19 na
društvo u celini i posebno u Srbiji Mada su istraživanja obavljena u prvoj
polovini jednogodišnjeg ispoljavanja pandemije neki od ovde prikazanih
nalaza su već globalno prezentovani ali ostaje mogućnost da u budućnosti
budu potvrđeni iili opovrgnuti
Druga tema je Poželjna i moguća razvojna specijalizacija Srbije i
zemalja Zapadnog Balkana - uticaj društvenih kulturološki i tehnoloških
faktora Redovni učesnici skupa i čitaoci zbornika zapaziće da se ova tema
(strategija pametne specijalizacije ndash S3) pojavljuju kao osnovna već četvrti put
a radovi posvećeni istraživanju ove metodologije i prakse datiraju iz 2015
godine U okviru druge osnovne teme autori su se trudili da ukažu na
specifičnosti odabranih oblasti S3 u regionu Zapadnog Balkana i naročito u
Srbiji kao i evaluacije i kritičke osvrte do sada primenjenih strategija u region
i širom Evropske unije kao i na razvoja teorije i prakse S3
Treće poglavlje koje je naslovljeno Opšte teme skupa donosi nam
radove autora koji se bave interakcijama tehnologije kulture i razvoja koja je
osnovni kredo našeg okupljanja od početka organizovanja naučnog skupa Tu
su i radovi koji doprinose našem uvidu u metodloške mogućnosti za anliziranje
nacionalnih inovacionih sistema kao dinamičnih kategorija u okviru kojih se
odvijaju sve interakcije nauke i istraživanja poslovnog sektora i državne
Napomene urednika
_____________________________________________________________________
2
uprave koje kao krajnji rezultat doprinose boljitku ili stagnaciji i nazadovanju
društva
Nadajući se da ćete i u ovom tematskom zborniku radova naći
odgovore na neka od pitanja koja su u fokusu vašeg interesovanja iili ćete
naći inspiraciju za produbljivanje i istraživanje nalaza o fenomenima koje su u
ovim radovima autori predstavili prepuštamo isti vašem zanimanju i kritici
Na kraju navešćemo prikladno definisane izjave prof Matejića u
kojima ništa nije nedostajuće niti suvišno a kojima se završavaju napomene
urednika svih prethodnih zbornika radova TKR
Kriterijumi za prihvatanje radova koji se objavljuju u zborniku
postavljeni su i dosledno poštovani od prvog skupa izvedenog davne 1994
godine U ovom zborniku su očuvani ideje i nalazi svakog autora objavljenih
radova te su autori jedini nosioci pohvala i naučnih odgovornosti za kvalitet
svojih radova
Dušica Semenčenko i Đuro Kutlača
Uticaj pandemije COVID-19 na različite
društvene tehnološke i privredne aspekte i
promišljanje razvoja
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
4
Marija Lugonjić1 profdr Olja Arsenijević2
COVID 19 I LJUDSKA PRAVA
Apstrakt Tehnologija može imati značajnu ulogu u globalnoj borbi protiv
pandemije COVID 19 što ne znači da vlade imaju blanko ček za širenje digitalnog
nadzora Nedavna iskustva su pokazala da se vlade nerado odriču privremenih
nadzornih ovlašćenja Zato se ne smeju zatvarati oči na putu stalne proširene
kontrole Pojačani digitalni nadzor može se koristiti za rešavanje ove vanredne
situacije u javnom zdravstvu samo ako su ispunjeni određeni strogi kriterijumi Vlasti
ne mogu jednostavno zanemariti pravo na privatnost i moraju osigurati da sve nove
mere imaju snažne garancije ljudskih prava Kad god vlade koriste tehnološke
mogućnosti kao deo svoje strategije za borbu protiv COVID-19 moraju to učiniti na
način koji poštuje ljudska prava Zbog svega navedenog cilj rada je da ukaže na
prednosti i nedostatke elektronskog nadzora značaj poštovanja ljudskih prava te
povezivanja svih karika u zdravstvenom sistemu
Ključne reči socijalni i zdravstveni menadžment lična prava digitalni
nadzor
COVID - 19 AND HUMAN RIGHTS
Abstract Technology can play a significant role in the global fight against
the COVID 19 pandemic which does not mean that governments have a blank check
to spread digital surveillance Recent experience has shown that governments are
reluctant to relinquish temporary oversight powers That is why we must not close our
eyes on the path of constant expanded control Enhanced digital surveillance can only
be used to address this public health emergency if certain stringent criteria are met
Authorities cannot simply ignore the right to privacy and must ensure that all new
measures have strong human rights guarantees Whenever governments use
technological capabilities as part of their strategy to combat COVID-19 they must do
so in a way that respects human rights Due to all the above the aim of this paper is to
point out the advantages and disadvantages of electronic surveillance the importance
of respecting human rights and connecting all the links in the health system
Key words social and health management personal rights digital
surveillance
1 Marija Lugonjić doktorant Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
marijalugonjicgmailcom 2 Olja Arsenijević redovni profesor Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
oljaarsenijevicfpspedurs
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
5
1 Uvod
Da bi ublažile širenje COVID-19 vlade širom sveta uvele su vanredne
situacije mere koje ograničavaju individualne slobode socijalna i ekonomska prava i
globalnu solidarnost Ove regulatorne mere su zatvorile škole radna mesta i tranzitne
sisteme otkazani su javni skupovi uvedeno je obavezno zatvaranje u kuće i razmešten
u velikim razmerama elektronski nadzor Pri tome ljudska prava se retko poštuju
uprkos tome koliko značajno na njih utiče pandemijski odgovor Norme i principi
ljudskih prava treba da vode vladine odgovore na COVID-19 i na taj način jačaju
odgovor javnog zdravlja na COVID-19
Ljudska prava su u osnovi povezana sa globalnim zdravljem u kontekstu
COVID-19 pandemije Pandemija AIDS-a pokazala je da je jedan od najefikasnijih
puteva ka postizanju javnog zdravlja neraskidiva veza između zdravlja i ljudskih
prava Evolucija od 30 godina je trebalo da obezbedi temelje za odgovor na COVID-
19 [1] Ljudska prava pružaju univerzalni okvir za napredovanje zdravlja na
globalnom nivou transformišući univerzalne moralne imperative u zakonsku
regulativu u ključnim domenima koji su relevantni za COVID-19
Umesto što se na ljudska prava gleda kao na ograničenja u vezi sa merama
javnog zdravlja trebalo bi prepoznati njihov presudni značaj za javno zdravlje kroz
racionalno proporcionalno i odgovorno građenje poverenja javnosti te dati prioritet
bezbednosti i zaštiti ugroženih i marginalizovanih grupa stanovništva
U radu se pokušava dati odgovor na pitanje kako su ljudska prava centralna za
tri međusobno povezana domena odgovora na COVID-19
1 ograničenje individualnih prava na zaštitu javnog zdravlja
2 ostvarivanje prava na zdravlje socijalnu sigurnost vodu stanovanje i obrazovanje
u kontekstu odgovora zdravstvenog sistema i mera fizičkog udaljavanja i
3 ispunjenje međunarodnih obaveza saradnje i pomoći
Posmatrajući ljudska prava na međunarodnoj ravni pokušava se naći odgovor
na to kako bi ljudska prava mogla bolje podržati odgovore politika na COVID-19
COVID-19 je ogolio socijalnu i ekonomsku nejednakost iako su ljudska
prava univerzalna nedeljiva i međusobno zavisna [2]Na osnovu ovih međusobno
povezanih prava može se zaključiti da vlade treba da se rukovode ljudskim pravima u
onome što rade kako bi zaštitile one koji su najugroženiji od diskriminacije i sprečile
ograničenja pojedinih sloboda u upravljanju krizom izazvanom pandemijom
Medicinska nega javno zdravlje socijalna i ekonomska prava kao i globalna
solidarnost trebalo bi da se ostvare kroz međunarodnu saradnju i pomoć
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
6
2 Ograničavanje prava kroz donošenje zakona po hitnom postupku
Međunarodne obaveze u okviru ljudskih prava ne prestaju u okviru globalnih
pandemija Međutim mnoge vlade uvele su zakone koji ograničavaju prava putovanja
zabranu javnih skupova i proširivanje upotrebe sile nad ljudima koji ne poštuju
izolaciju ta hapšenja i pritvaranja
Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima postavlja principe
prema kojima se obezbeđuje pravo pojedinca na zaštitu javnog zdravlja bez restrikcija
ili štete po njega Ograničenja prava moraju biti neophodna proporcionalna i
vremenski ograničena a ne proizvoljna i diskriminatorna [3]
Generalni sekretar UN je u više navrata govorio o značaju poštovanja ljudskih
prava te o tome da države u svom odgovoru mogu kroz sprovođenje mera koje su
srazmerne neposrednim pretnjama poštovati ljudska prava i vladavinu zakona
Ključno je razmotriti kako se ovo balansiranje ljudskih prava može koristiti za
procenu i usmeravanje političkih odgovora na zatvaranje i nadzor javnog zdravlja [4]
11 Ograničenja slobode kretanja
Novi zakoni o vanrednim situacijama stupili su na snagu u mnogim zemljama
zahtevajući da skoro svi pojedinci ostanu unutar omeđenih geografskih područja ili u
svojim domovimaU Kini u oblasti Vuhana i pokrajine Hubei oko 60 miliona ljudi
bilo je ograničeno samo na svoje domove [5] Ostale zemlje uključujući Indiju
Francusku Italiju Novi Zeland Južnu Afriku Poljsku Srbiju kao i mnoge druge
zemlje sprovele su zaključavanje u celoj državi izuzimajući lekare medicinske
sestre farmaceute trgovce službenike vlade i dostavljače hrane [6] Vlade su ovo
ograničenje slobode kretanja sprovele restriktivno uključujući sankcije zatvora
velikih novčanih kazni i slično
Ograničenje kretanja delimično ili potpuno ponavlja se pojavom novih
napada virusa [7]
Ograničenje kretanja je u ovakvim situacijama javnozdravstvena neophodnost
kao odgovor na COVID-19 ali neke od država za sprovođenje ove mere koriste
nepotrebnu i nesrazmernu silu (npr Indija Uganda) [8] [9]
Druge zemlje su nametnule eksplicitno kršenje ljudskih prava u svom
odgovoru na pandemiju proglašavajuči vanredno stanje bez jasnog vremenskog
ograničenja (Mađarska Srbija) [10] Ovo je omogućilo vlastima da imaju više
direktnih uticaja na ljudska prava Na primer u Srbiji su bile pogođene grupe
penzionera zbog potpune zabrane kretanja autistična deca i osobe sa invaliditetom
kao i mnoge druge marginalizovane grupe [11] [12] Rusija i Mjanmar su uvele
dugotrajne zatvorske kazne zatvorile veliki broj ljudi i tako povećale zatvorsku
populaciju što je zbog pretrpanosti zatvora i nekvalitne zravstvene nege zatvorenika
dovelo do brzog širenja COVID-19 [13]
Migranti i izbeglice su takođe bili pogođeni ovom merom Tajland je na
primer zabranio povratak svojim građanima koji rade u inostranstvu tokom pandemije
[14] [15]
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
7
Načela ljudskih prava nude jasan okvir za procenu legitimiteta takvih mera
Mnoga ljudska prava mogu biti derogirana ili ograničena radi zaštite javnog zdravlja
ali neka kao što je pravo na život ne mogu [3] [16-18] Sankcije za kršenje zabrane
kretanja treba da budu proporcionalne nacionalnoj pretnji od COVID-19 i ne bi
trebalo da budu neprimerene Na prime Viši sud u Keniji je doneo odluku o tome da
je policijski čas bio nezakonit kao i prekomerna upotreba sile u njegovom nametanju
utvrdivši da je policija odgovorna za kršenje prava na život i dostojanstvo ljudi za koje
se tvrdilo da su prekršili policijski čas Ovaj slučaj je značajan zbog toga što ističe
značaj sudske revizije ograničenja prava [19]
Da bi osigurale da donete mere ne budu diskriminatorne i nasilne vlade
moraju svoje politike da kreiraju transparentno angažujući učešće ranjivih grupa što
će osigurati ljudska prava i saradnju u vanrendim situacijama
12 Ograničenje privatnosti putem nadzora javnog zdravlja
U hitnim odgovorima na javno zdravlje neke države su izradile ili ublažile
zakone o zaštiti podataka radi praćenja zaraženih u meri socijalnog udaljavanja i radi
lakšeg nadzora bolesti [20] [21] Izrael je na primer koristio zakon o vanrednim
situacijama za praćenje lokacije pametnih telefona koristeći nacionalnu bezbednosnu
agenciju za praćenje potencijalno zaraženih ljudi [23] Koreja je objavila detaljne
podatke o zaraženim osobama putem privatnih aplikacija upozoravajući korisnike na
njihovu blizinu što je dovelo do diskriminacije starih ljudi U Kini su svi građani
morali da instaliraju na svoje telefone softver za predviđanje zdravstvenog stanja
praćenje i deljenje lokacija sa policijom koja je utvrđivala da li ljudi mogu da ulaze u
javne prostore [24]
U promociji praćenja kontakata putem digitalnih alata vlade mogu pojačavati
nejednakosti zato što mnogi ljudi nemaju moderne pametne telefone koji podržavaju
tehnologiju za traženje kontakata [25] Dakle kada se podaci prikupljeni putem ovih
aplikacija i drugih tehnologija koriste za informisanje donosilaca odluka one mogu
izostaviti ranjive grupe u kreiranju politike Dobar primer za ovo je Argentina
Argentinska vlada je usvojila CuidAR COVID-19 aplikaciju za olakšavanje traženja
kontakata Međutim nisu uzeli u obzir činjenicu da mnogi ljudi žive u neformalnim
naseljima da nemaju pametne telefone a da su upravo ta naselja najugroženija od
COVID-19 [26-28]
Pojačan nadzor u vanrednim zdravstvenim situacijama može biti koristan kao
podrška naporima za socijalno udaljavanje i informisanje za epidemiološka
istraživanja kontakata zaražene osobe u odgovoru na epidemiju Ipak širenje
tehnologije nadzora van tradicionalnih mehanizama javnog zdravlja povećava tenzije
između individualnih prava i kolektivnih interesa [29] Bez adekvatnih zaštitnih mera
ili barem umanjenja uticaja na pojedina ljudska prava (privatnost sloboda kretanja)
nadzor predstavlja rizik za ljudska prava U skladu sa principom proporcionalnosti
zakona o ljudskim pravima svi alati za nadzor COVID-19 moraju dokazati svoju
epidemiološku neophodnost moraju biti srazmerni i vremenski ograničeni Alati koji
prikupljaju mnogo podataka bez zadiranja u identitet pojedinca mogu ispuniti zahteve
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
8
za zaštitu ljudskih prava Vlade Kanade Islanda i Italije su dale ljudima mogućnost da
daju svoj pristanak za korušćenje aplikacije za prikupljanje podataka radi istraživanja
[30] Takođe je veoma važno da vlade osiguraju nepotrebno produženje korišćenja
ovih aplikacija kao i nadzor nad privatnim preduzećima kako ne bi ovu meru
iskoristila za sticanje profita te da će nakon pandemije ova mera biti ukinuta [31]
Navedeni primeri ograničavanja ljudskih prava u vanrednim situacijama
sugerišu nekoliko značajnih momenata u ostvarivanju principa ljudskih prava u okviru
javnog zdravlja [32]
- vlade moraju dati prioritet zaštiti majranjivijih ljudi u društvu
- inicijative poput distanciranja i samoizolacije nesrazmerno će uticati na
ranjive ljude uključivši beskućnike migrante zaposlene na određeno vreme i slično
- pre ograničavanja sloboda države moraju biti transparentne u komunikaciji
sa naukom
- vlade moraju da omoguće učešće javnosti kako bi se izgradilo poverenje kod
građana i uskladila ograničenja prava sa odgovornošću
- vlade treba da osiguraju ograničenje primene sile i mere prinude kao što su
novčane kazne i zatvor radi sprovođenja ciljeva javnog zdravlja
2 Ispunjavanje prava na zdravstvenu zaštitu
Osim poštovanja individualnih sloboda države imaju obavezu da osiguraju
odgovarajuću medicinsku zaštitu u odgovoru na COVID-19 na osnovu prava na
zdravlje ljudi i osnovne odrednice zdravlja uključujući rad socijalnu sigurnost
stanovanje hranu vodu i sanitarne uslove
Još 1946 godine SZO je prepoznala da je uživanje najvišeg dostižnog
zdravstvenog standarda jedno od osnovnih prava svakog čoveka [34] Nakon toga je
u različitim međunarodnim i regionalnim dokumentima pravo na zdravlje razrađeno
među ostalim ljudskim pravima Međunarodni pakt o ekonomskim socijalnim i
kulturnim pravima (ICESER) kodifikuju ovo pravo kao najviši mogući dostižni nivo
fizičkog i mentalnog zdravlja što znači stvoriti mogućnost kako bi se osigurao pristup
prihvatljivoj i kvalitetnoj zdravstveoj zaštiti i pružio osnov za javno zdravlje
uključujući vodu hranu stanovanje obrazovanje polnu jednakost [35-36]
COVID-19 je pokazao da u mnogim zemljama zdravstveni sistem nije u
stanju da izdrži produženu zdravstvenu krizu Mnoge zemlje među kojima su Velika
Britanija Italija Španija SAD bore se da adekvatno odgovore usled višegodišnje
štednje u zdravstvu Kao rezultat je trud da se obezbede odgovarajuća dijagnostička
ispitivanja i lična zaštitna oprema za sprečavanje prenosa bolesti [37-38]
Došlo je do kršenja ljudskih prava u oblasti zdravstvene u zdravstvenim
ustanovama posebno prema marginalizovanim grupama poput migranata raseljenih
lica rasne i etničke manjine starijih osoba HIV pozitivnih osoba Visoki komesar UN
za izbeglice identifikovao je hiljade migranata kojima preti rizik od daljeg širenja
zaraze i drugih bolesti zato što su bez zdravstvene zaštite Bosanske vlasti su na
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
9
primer prebacile hiljade migranata u udaljeni kamp 25 km od hrvatske granice bez
pristupa zdravstvenoj zaštiti [39]
Da bi se poštovalo pravo na zdravlje države kroz zdravstvenu politiku
pograme i praksu moraju osigurati pristup odgovarajućim ustanovama za
dijagnostikovanje COVID-19 i hitnu zdravstvenu zaštitu
Ipak mnoge zemlje nisu mogle da operacionalizuju pravo na zdravlje nisu
obezbedile adekvatnu ličnu zdravstvenu opremu dijagnostička ispitivanja traženje
kontakata i zdravstvenu uslugu
Južnoafrička Republika uvela je program masovnog besplatnog testiranja
dostupnog svim građanima Zemlje poput Španije i Velike Britanije bdquonacionalizovalerdquo
su privatne bolnice kako bi osigurale da svi građani imaju jednak pristup lečenju
Međutim u zemljama poput SAD oni koji nemaju zdravstveno osiguranje uskraćen je
pristup lečenju ili se suočavaju sa zabranom korišćenja naknade za osnovni tretman
protiv COVID-19 što uzrokuje veliki mortalitet [40-45]
21 Prava koja se odnose na osnovne determinante zdravlja
Pored prava na zdravlje u zdravstvenim ustanovama ekonomska i socijalna prava
utiču na javno zdravlje tokom perioda fizičkog distanciranja uključujući pravo na
stanovanje socijalno osiguranje zaposlenje hranu i vodu Široko rasprostranjeno
socijalno udaljavanje ističe postojeće ranjivosti u okviru ekonomskih sistema
- veliki broj ljudi zaposlen je u uslužnim i proizvodnim sektorima koji nisu
podložno socijalnom udaljavanju
- nesigurnost posla je pretnja kontinuiranom prihodu što dovodi do socijalne
nesigurnosti [46]
Socijalno udaljavanje nesrazmerno utiče na ranjive grupe nanoseći im
zdravstvenu štetu produbljuje siromaštvo i slično
Žene širom sveta osetile su neravnopranost pod uticajem COVID-19 Mnoge od
njih su ostale bez posla moraju da vode brigu o porodici i ostaju kod kuće što je
zasnovano na diskriminatornoj politici i rodnim normama
Nacionalna zaključavanja su posebno značajna za žene koje su u riziku od nasilja
u porodici te se ne mogu skloniti od nasilnika U čitavom svetu poraslo je nasilje u
porodici u vreme pandemije [47-49]
Prevladavajući odgovor politike bio je spasavanje ekonomije i pojedinih
institucija kako bi se građanima omogućilo poštovanje distanciranja i puko
zadovoljene egzistencijalnih potreba Preduzeća su dobila ekonomsku pomoć jeftine
kredite centralnih banaka izmenjeni su poreski zakoni i povećana plaćanja socijalnog
osiguranja kao podrška zaposlenima Neke vlade su obeštetile plate radnika kako bi
se omogućilo zatvaranje preduzeća sve dok je to neophodno Španija je posebno
navela ustavna prava kada je opredelila sredstva u okviru paketa bdquosocijalni štitrdquo koji
je podrazumevao moratorijum na hipoteku i komunalne usluge ljudima koji nisu u
mogućnosti da plate kao što su starije osobe osobe sa invaliditetom ili osobe sa
niskim primanjima Stimulativni paketi u Francuskoj Danskoj Velikoj Britaniji i
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
10
Indiji nisu izričito pomenule socijalna prava niti su se pozabavile teškom situacijom
ranjivih grupa [50]
3 Međunarodne obaveze obaveza zaštite ljudskih prava i pomoći
ugroženima
Da bi se suočilo sa globalnom pretnjom ndash pandemijom COVID-19 čovečanstvu
će biti potreban prelazak na globalnu solidarnost i zajedničku odgovornost
Međunarodna pomoć i saradnja može osigurati pristup hrani osnovnim zalihama vode i
lekova Medicinska pomoć i podrška je imperativ ljudskih prava koja će biti presudna u
prevazilaženju ove pandemije [51]
Zemlje sa niskim prihodima suočiće se sa preprekama za ublažavanje COVID-
19 dok mnoge bogate zemlje donose izolacionističke zakone i ignorišu glovalnu
vanrednu situaciju Velika Britanija je donela zakone koji sprečavaju izvoz osnovnih
lekova EU je ograničila izvoz bolničkih potrepština a SAD su ograničile odlazak
zdravstvenog osoblja [52] Međunarodne sankcije protiv Irana jedne od najteže
pogođenih zemalja ovom pandemijom pogoršale su nedostatak medicinskih zaliha i
humanitarne pomoći [53]
Deklaracija o ljudskim pravima odavno poznaje obavezu da bogate zemlje
pomognu siromašnima Usvajanjem Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima države
su priznale da je međunarodna saradnja neophodna u ostvarivanju ljudskih prava Kroz
ICESCR su se države obavezale na međunarodnu saradnju radi progresivnog
ostvarivanja sicijalnih i ekonomkih prava uključujući i pravo na zdravlje Ova obaveza
ogleda se u pružanju pomoći drugim nacijama u sprečavanju bolesti [54]
Neuspeh u pružanju pomoći zemljama u nevolji uskraćivanje neophodnog
medicinskog materijala i drugih potrepština bio bi veoma loš za kontrolu pandemije
COVID-19 je pokazao da su sve zemlje podjednako ranjive na širenje zaraznih bolesti
Prepoznavši to neke bogate zemlje omogućile su direktno obraćanje siromašnim za
pomoć preko Ujedinjenih nacija kroz Globalni humanitarni plan za COVID-19 [32]
Međunarodni monetarni fond u saradnji sa SZO ponudio je obustavu naplate
duga kako bi podržao globalno zdravlje Na inicijativu Kostarike SZO je pokrenula
dobrovoljni fond za intelektualnu svojinu za razmenu tehnologije i znanja o COVID-19
Nekoliko siromašnih država okupilo se oko inicijative bdquoNarodna vakcinaldquo kako bi
osigurale da buduće vakcine budu dostupne svima [55]
4 Republika Srbija u COVID - 19 sistemu
Vlada Republike Srbije usvojila je tri uredbe koje formiraju pravni okvir za
sprovođenje mera državne pomoći od 51 milijarde evra Implementacija Programa
podrške privredi u cilju smanjenja negativnih efekata prouzrokovanih pandemijom
virusa Covid ndash 19 (httpsrasgovrsvlada-usvojila-uredbe-za ndashsprovođenje-ekonomskih-
mera-podrške-privredi)
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
11
Vlada je usvojila Uredbu o pomoći privatnom sektoru i novčanoj pomoći
građanima u cilju ublažavanja pandemije korona virusa Slične mere su uvedene i
drugim zemljama biće pokriven deo zarade zaposlenih povoljniji krediti stalni
monitoring na procenu napretka projekta Nemačka i Švedska su pokazale da su veoma
efikasne i novac je legao nekoliko dana po usvajanju mera [56]
Srpska Vlada je usvojila odredbu i o jednokratnoj novčanoj pomoći od 100
evra Tako da zaposleni sa višim primanjima imaju veće mogućnosti da rade od kuće
Osobe s niskim promanjima zbog straha da će izgubiti posao jer nisu u mogućnosti
(zbog prirode posla) da rade od kuće javljaju se na posao čak i sa simptomima gripa A
to je potencijalno prenošenje virusa i ugrožavanje zdravlja drugih ljudi
Dosadašnja saznanja u svetu sa pojavom COVID-a 19 u zdravstvenom sistemu
pokazuje simptomatičnu situaciju koju u stvari svi slabo razumemo
Republika Srbija je deo Evrepske Unije i trbalo bi da prihvati predložene mere ali i da
usvoji proverene mere drugih zemalja tj koje su već imale pripremljne ekonomske i
zdravstvene mere za svoje stanovništvo
Mere zažtite od COVID-19 su ograničenje kontakata socijalna distanca kao i
digitalni nadzor Digitalni treking u EU je već bio u proceduri prihvatanja Nemački
Poverenik za zaštitu privatnosti građana je rekao veliko bdquoNeldquo Na početku pandemije
vlada Velike Britanije nije odobrila korišćenje video nadzora i kamera za prepoznavanje
lica na određenim lokacijama Sada je ograničeno odobreno iz bezbednosnih mera
njenih građana u cilju očuvanja zdravlja nacije
Nažalost nema garancije da će se prikupljene informacije zbog novonastalih
okoristiti pandemije biti korišćene u odgovarajuće svrhe ili pak da će te informacije biti
odgovarajuće ažurirane Rasprave o poverljivosti podataka vidi se u kulturi određenih
zemalja EU ali i Azije U Kini Japanu ali u Aziji uopšte protiv virusa se ne bore samo
lekari nego i IT stručnjaci gde se digitalni nadzor ne gleda sa kritikama jer se država
gleda sa poverenjem a društvo doživljava kao kolektiv
Ljudski život postoji od začeća i po genetskoj šifri razlikuje se od drugih živih
bića Rođenjem Lična prava se proširuju novim ovlašćenjima a samim tim nastaju i sva
lična prava Lična prava su subjektivna i zasnivaju na ličnim dobrima
pravo na život
pravo na zdravlje i očuvanje zdravlja
fizički psihički inegritet indetitet ime
Ograničenje ličnih prava može biti doneto i bez saglasnosti građana Republike
Srbije u cilju bezbednosti građana - Proglašenjem epidemije
Zdravstveni nadzor treba da predstavlja meru koja od svojih građana očekuje
da budu odgovorni i svesni A ne da IT sektor ili policija bilo koga kontroliše
Elektronsko prijavljivanje u Republici Srbiji je na sajtu wwwe-zdravljegovrs i za
putnike i povratnike u zemlju Važno je da su informacije u sistemu i da teritorijalni
epidemiolog može da reaguje Policija neće nikoga kontrolisati što i nije bila suština ove
mere Mada smo na početku epidemije imali ne slaganja sa novonastalim merama Imali
smo slučaj bliskog kontakta policije i migranata kao i nepoštovanje ograničenja
kretanja
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
12
Jedna od prepoznatih problema proizilazi između lekara i pacijenata u okviru
nove situacije
- prepoznavanje neželjenih stavova (obostrano)
- prepoznavanje načina zaključivanja (zadobijanje izgubljenog poverenja)
- lekare i zdravstvene radnike ne kažnjavati zbog novonastalih izmena u
dosadašnjem načinu rada ( koji je do sada funkcionisao)
U ovim za nas vanrednim okolnostima nismo dovoljno upućeni ili bolje rečeno
obavešteni u kvalitet ZU koja treba da je već ustanovljena samom dozvolom za rad
Pokazatelji kvaliteta za ustanovu koja se prati u celini kao i granama medicine (inerna
hirurgijapedijatrija ginekologija sa akušersvom) kao i Urgetna medicina jesu
- procenat uspešnosti zbrinjavanja pacijenata (dužina čekanja na prijem dužina
bolničkog lečenja)
- posojanje protokola ( u pisanoj formi) za zbrinjavanje pacijenata u ovom sličaju
infektivnih
- bezbednost pacijenata ndash njegova indetifikacija i pripadanje rizičnoj grupi i sve
ovo svesti na minimum
Ono što nam još nedostaje a zakonom je već regulisano je Postojanje
Savetovališta za Dobrovoljno i Poverljivo Testiranje DPST
Glavni zadatak menadžera u zdravstvenom sistemu je da smanji pritisak sa
pojedinca Lekara u procesu novonastalih promena Nova uloga menadžera je da smanji
zbunjenost između naučenih prepoznatih vrednosti i inplementiranih ideja I da pokrene
nove ideje i primeni ih
Čitav proces kvaliteta ali i njegovog unapređenja je pod stalnom kontrolom
Instituta za javno zdravlje bdquodr Milan Jovanović Batutldquo [57]
Krizni štab treba da predstavlja stručni tim koji se formira od
- Doktora medicine specijalista epidemiologije koji je koordinaror tima
- Doktora specijaliste infekrologa pedijatra lekara opšte prakse interne
medicine Čine ljudi od struke i poverenja
Na kraju nam sleduje obaveza imunizacije koja se već sad postavljena kao
problem u lošoj komunikaciji ogleda u nepoverenju kod naših građana
U kriznim situacijama iskristališu se problemi koji postoje u jednom društvu U
narednim mesecima treba ramišljati kako da izgradimo otpornost na novu zdravstvenu
napast i da se zapitamo gde smo pogrešili u reformama poslednjih dvadest godina i
ostavili značajan deo populacije bez izgrađenog imuniteta na ekonomske nedaće [56]
5 Zaključak
COVID-19 je globalna pretnja bez presedana i ljudska prava treba da budu srž
globalnog odgovora ndash države imaju obavezujuće pravo da to učine i da na osnovu
ljudskih prava ojačaju zdravstveni sistem i javno zdravstvo Tamo gde su ljudska prava
neraskidivo povezana sa ishodima javnog zdravlja i međusobno povezana kao odgovor
na COVID-19 vlade treba da usvoje zakone koji su proporcionalni neophodni i
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
13
nediskriminatorni prema najugroženijim članovima društva i da osiguraju da zakoni
ublaže najgore posledice krize na ranjive grupe
Štaviše nedeljivost ljudskih prava koji pandemija jasno iznosi na videlo
takođe naglašava potrebu za boljom koordinacijom među zajednicama u borbi za
ljudska prava
Vlade moraju biti otvorene i transparentne i obezbediti učešće svih aktera kako
bi se osigurala odgovornost za donošenje odluka
I na kraju globalna solidarnost je od suštinskog značaja i mora biti integrisana u
ljudska prava prekogranično finansiranje mora biti povećano i svaka vakcina mora biti
globalno dostupna COVID-19 ukazuje na to da su ljudska prava od ključne važnosti za
efikasno javno i globalno zdravlje Strašne razmere ove krize nude priliku za radikalno
preispitivanje državnih obaveze u zaštiti zdravstvenih sistema i njihovoj pripremi za
budućnost
Literatura
[1] Mann JM Gruskin S Grodin MA et al Health and human rights a reader New York
Routledge 1999 11ndash18
[2] World Conference on Human Rights Vienna Declaration andprogramme of action United
nations General assembly un doc ACONF 1572312 1993
[3] Commission on Human Rights Siracusa principles on the limitationand Derogation
provisions in the International covenant on civil andpolitical rights New York 1984
[4] Guterres A We are all in this together human rights and COVID-19 response and
recovery 2020 Available httpswww un org en un- coronavirus- communications-
team we- are- all- together- humanrights-and- covid- 19- response- and
[5] Joles B Voices from Hubei two weeks into coronavirus lockdown 2020 Available
httpswww aljazeera com news 2020 02 voiceshubei- weeks- lockdown-
200207075046551 html
[6] Kaplan J Frias L McFall-Johnsen M A third of the global population is on coronavirus
lockdownmdashherersquos our constantly updated list of countries and restrictions Business
Insider Available httpswww businessinsider in international news a- third- of- the-
globalpopulation-is- on- coronavirus- lockdown- x2014- hereaposs- ourconstantly-
updated- list- of- countries- and- restrictions slidelist75208623 cms
[7] Government Gazette No 65 of 30 March 2020 Nsw legislation 2020 Available https
gazette legislation nsw gov au so download w3p id= Gazette_ 2020_ 2020- 65 pdf
[8] Human Rights Watch India COVID-19 Lockdown puts poor at risk 2020 Available
httpswww hrw org news 2020 03 27 india- covid- 19- lockdown- puts- poor- risk
[9] Kwalimwa D Uganda police shoot two on Bodaboda for defying Museveni COVID-19
order 2020 Available https allafrica com stories 202003300087 html
[10] Quinn C Hungaryrsquos Orban Given Power to Rule By Decree With No End Date
Available https foreignpolicy com 2020 03 31 hungarysorban- given- power- to-
rule- by- decree- with- no- end- date [Accessed
[11] Gonzalez Cabrera C Panamarsquos Gender-Based Quarantine Ensnares Trans Woman 2020
Available httpswww hrw org news 2020 04 02 panamas- gender- based-
quarantine- ensnares- trans- woman
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
14
[12] Human Rights Watch Myanmar hundreds Jailed for Covid-19 violations 2020
Available httpswww hrw org news 2020 05 28 myanmar- hundreds- jailed- covid-
19- violations
[13] Rainsford S Russia includes jail terms to enforce crackdown 2020 Available
httpswww bbc com news world- europe- 52109892
[14] Ganguly M Nepal Abandons migrant workers in fight against
[15] COVID-19 2020 Available httpswww hrw org news 2020 0331nepal- abandons-
migrant- workers- fight- against- covid- 19
[16] Quinley C Thais left stranded overseas SLAM coronavirus policy confusion 2020
Available httpswww aljazeera com news 2020 04 thais- left- stranded- overseas-
slam- coronavirus- policy- confusion- 200416072630213 html
[17] European Court of Human Rights European Convention on Human Rights Article 15(2)
Available httpswww echr coe int Documents Convention_ ENG pdf
[18] International Covenant on Civil and Political Rights Article 4(2) 1976 Available
httpswww ohchr org EN ProfessionalInterest Pages CCPR aspx [Accessed 8 Aug
2020]
[19] General Comment No 29 states of emergency (article 4) 2001 Available http
docstore ohchr org SelfServices FilesHandler ashx enc= 6QkG1d 2fPP RiCA qhKb
7yhs jYoi CfMK oIRv 2FVa VzRk MjTnjRO 2bfu d3cP VrcM 9YR0 iix4 9nlF OsUP
O4oTG7R2fo7TSsorhtwUUG 2by2 Ptsl Yr5B ldM8 DN9s hT8B 8NpbsC 2b7b
ODxK R6zd ESeX KjiLnNU 2bgQ 3d 3d
[20] Law Society of Kenya v Hillary Mutyambai Inspector General National Policy Service amp
4 others Petition 120 of 2020 (Covid 025) 2020 Available http kenyalaw org
caselaw cases view 192748
[21] World Health Organization Digital tools for COVID-19 contact tracing annex contact
tracing in the context of COVID-19 2020 Available https apps who int iris handle
10665 332265
[22] OECD Ensuring data privacy as we battle COVID-19 2020 Available httpswww
oecd org coronavirus policy- responses ensuring- data- privacy- as- we- battle- covid-
19- 36c2f31e [Accessed
[23] Chachko E The Israeli Supreme Court checks COVID-19 electronic surveillance 2020
Available httpswww lawfareblog com israelisupreme-court- checks- covid- 19-
electronic- surveillance
[24] Fahim K Kim MJ Hendrix S Cellphone monitoring is spreading with the coronavirus so
is an uneasy tolerance of surveillance 2020 Available httpswww washingtonpost
com world cellphonemonitoring- is- spreading- with- the- coronavirus- so- is- an-
uneasytolerance- of- surveillance 2020 05 02 56f14466- 7b55- 11ea- a311-
adb1344719a9_ story html
[25] China Alipay health code APP controls movement in China 2020 Available http
privacyinternational org examples 3417 chinaalipay- health- code- app- controls-
movement- china
[26] Beaunoyer E Dupeacutereacute S Guitton MJ COVID-19 and digital inequalities reciprocal
impacts and mitigation strategies Comput Human Behav 2020111106424
[27] Rodriguez-Ferrand G Argentina In Regulating electronic means to fight the spread of
COVID-19 New York Law Library of Congress 2020 5ndash10 httpswww loc gov law
help coronavirus- apps coronavirus- apps pdf
[28] Silver L Smartphone Ownership Is Growing Rapidly Around the World but Not Always
Equally Pew Research Centerrsquos Global Attitudes Project 2019 Available httpswww
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
15
pewresearch org global 2019 02 05 smartphone- ownership- is- growing-
rapidlyaround- the- world- but- not- always- equally
[29] Jaime M Argentina 4 million people live in precarious conditions 2020 Available
https latinamericanpost com 32361- argentina- 4- million- people- live- in- precarious-
conditions
[30] Niacute Aolaacutein F Promotion and protection of all human rights civil political economic
social and cultural rights including the right to development 2018 Available https
primarysources brillonline com browse human- rights- documents- online
promotionand- protection- of- all- human- rights- civil- political- economicsocial-and-
cultural- rights- including- the- right- to- development hrdhrd99702016149 30 MIT
Technology Review Covid tracing Tracker Available https www technologyreview
com tag covid- tracing- tracker
[31] Un special Rapporteur on the right to privacy Task force on privacy and protection of
health-related data recommendation on the protection and use of health-related data
2019 Available https www ohchr org Documents Issues Privacy SR_ Privacy
UNSR Phea lthr elat edda taRe cCLEAN pdf
[32] Farha L COVID-19 guidance note protection for those living in homelessness 2020
Available http unhousingrapp org user pages 07 press- room Guidance 20Note
20Homelessness 20Actual 20Final 202 20April 202020[2]pdf
[33] Yamin AE Habibi R Human Rights and Coronavirus Whatrsquos at Stake for Truth Trust
and Democracy 2020 Available https www hhrjournal org 2020 03 human- rights-
and- coronaviruswhats- at- stake- for- truth- trust- and- democracy
[34] Constitution of the world Health organization 1946 July 22 14 UNTS 185 International
Covenant on Economic Social and Cultural Rights Article 12(1) and 12(2) UN Office of
the High Commissioner for Human Rights 1976 Available httpswww ohchr org en
professionalinterest pages cescr aspx
[35] Yates R In the COVID-19 era healthcare should be universal and free 2020 Available
httpswww chathamhouse org expert comment covid- 19- era- healthcare- should- be-
universal- and- free
[36] Gage A Bauhoff S Health systems in low-income countries will struggle to protect health
workers from COVID-19 center for global development Available httpswww cgdev
org blog healthsystems- low- income- countries- will- struggle- protect- health-
workerscovid-
[37] United Nations Comprehensive Response to COVID-19 Saving lives protecting societies
recovering better 2020 Available https www un org sites un2 un org files un_
comprehensive_ response_ to_ covid- 19_ june_ 2020 pdf
[38] Siegfried K UNHCR refugee Briefmdash27 March 2020 2020 Available httpswww
unhcr org refugeebrief the- refugee- brief- 27- march- 2020
[39] Pūras D de Mesquita JB Cabal L et al The right to health must guide responses to
COVID-19 Lancet 20203951888ndash90
[40] Payne A Spain has nationalized all of its private hospitals as the country goes into
coronavirus lockdown 2020 Available https www businessinsider com coronavirus-
spain- nationalises- privatehospitals- emergency- covid- 19- lockdown- 2020-3
[41] Nhs strikes major deal to expand Hospital capacity to battle coronavirus 2020 Available
httpswww england nhs uk 202003 nhs- strikes- major- deal- to- expand- hospital-
capacity- to- battlecoronavirus
[42] Shadmi E Chen Y Dourado I et al Health equity and COVID-19 global perspectives
Int J Equity Health 202019104
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
16
[43] Holpuch A Profit over people cost over care Americarsquos broken healthcare exposed by
virus 2020 Available httpswww theguardian com us- news 2020 apr 16 profit-
over- people- costover- care- americas- broken- healthcare- exposed- by- Leonhardt M
Uninsured Americans could be facing nearly $75000 in medical bills if hospitalized for
coronavirus 2020 Available httpswww cnbc com 2020 04 01 covid- 19- hospital-
bills- couldcost- uninsured- americans- up- to- 75000 html
[44] ILO Monitor COVID-19 and the world of work - Fifth edition 2020 Available
httpswww ilo org wcmsp5 groups public- dgreports- dcomm documents
briefingnote wcms_ 749399
[45] Meier BM Evans D Phelan A Rights-Based approaches to preventing detecting and
responding to infectious disease Infectious Diseases in the New Millennium
202082217ndash53
[46] Alon T Doepke M Olmstead-Rumsey J The impact of COVID-19 on gender equality
National Bureau of Economic Research 2020
[47] Wenham C Smith J Morgan R et al COVID-19 the gendered impacts of the outbreak
Lancet 2020395846ndash8 McMurtry A Spain announces a $220B stimulus package 2020
Available httpswww aa com tr en europe spain- announces- a- 220b- stimulus-
package 1769513 International Monetary Fund Policy responses to COVID-
19Available httpswww imf org en Topics imf- and- covid19 Policy-Responses- to-
COVID- 19
[48] BBC News Malawirsquos cash handouts and the row about a coronavirus lockdown 2020
Available httpswww bbc com news world- africa- 52471276 UNAIDS World
leaders unite in call for a peoplersquos vaccine against COVID-19 [Internet] 2020 Available
httpswww unaids org en resources presscentre pres srel ease ands tate ment archive
2020 may 20200514_ covid19- vaccine
[49] Službeni glasnik RS br 822017
[50] Žarković J bdquoEknomski imunitet na korona virusldquo Koreni
httpwwwkorenirsekonomski-imunitet-na-korona-virus
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
17
Ana Matović3 profdr Milan Milošević
ANTIKORUPCIONI ODGOVORI NA IZAZOVE U VREME COVID-19
Apstrakt Karakteristični su odgovori mnogih vlada na epidemiju Covid-19
greške i pogrešne korake Sve je jasnije da većina zemalja nije spremna za ovu
pandemiju To je uprkos ponovljenim upozorenjima naučnika i dugogodišnjim
smernicama Svetske zdravstvene organizacije (SZO) o pandemiji spremnost U
međuvremenu Globalni indeks zdravstvene sigurnosti 2019 zaključio je zloslutno da
je bdquoNacionalna zdravstvena bezbednost u osnovi slaba širom sveta Ne zemlja je u
potpunosti spremna za epidemije ili pandemije a svaka zemlja ima važno praznine
koje treba rešitirdquo
Ključne reči korupcija antikorupcioni izazovi pandemija integritet
ANTI-CORRUPTION RESPONSES TO THE CHOVID-19
CHALLENGES
Abstract Characteristic are the responses of many governments to the
Covid-19 epidemic of mistakes and missteps It is becoming increasingly clear that
most countries are not ready for this pandemic This is despite the repeated warnings
of scientists and the long-standing guidelines of the World Health Organization
(WHO) on pandemic preparedness Meanwhile the Global Health Security Index
2019 concluded ominously that ldquoNational health security is fundamentally weak
around the world No country is fully prepared for epidemics or pandemics and every
country has important gaps that need to be addressed ldquo
Key words corruption anti-corruption challegnes pandemic integrity
3 Ana Matović doktorant Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
Milan Milošević redovni profesor Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
milanmilosevicfpspedurs
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
18
1 Uvod
Korupcija ugrožava društvo na više načina Njene najčešće posledice po
čoveka su gubitak slobode zdravlja i imovine dok u najgorem slučaju ona uzrokuje
gubitak ljudskih života S obzirom na to da široko pogađa menoge sfere društvenog
života korupciju sažeto možemo posmatrati u nekoliko sledećih vidova a prema
stepenu njihove važnosti za društvenu zajednicu kao političku ekonomsku socijalnu
i ekološku
Na političkoj ravni korupcija predstavlja glavnu prepreku demokratizaciji
društva i uvođenju vladavine prava u pokretačke tokove razvoja ljudske zajednice U
demokratskom sistemu subjekti izvršne vlasti i noseće institucije gube svoj legitimitet
kada zloupotrebe svoju društvenu poziciju u svrhu ostvarivanja prednosti u privatnom
sektoru Ovo je problem koji je uvek prisutan u uspostavljanju demokratskih
standarda a posebno je intenzivan kod međunarodnopravnih subjekata nastalih u
postkolonijalnom periodu savremenog doba Izuzetno je teško uspostaviti održati i
razvijati pouzdan društveno-ekonomski sistem u koruptivnom nasleđu bivših
kolonijalnih i jednopartijskih političkih entiteta
Na ekonomskom planu korupcija iscrpljuje potencijal nacionalnih dobara
Ovo predstavlja kriminalni razlog zbog kojeg se pre investira u visokoprofitne
projekte kao što su brane elektrane vodovodne mreže i rafinerije nego u škole
bolnice i puteve jer ulaganje u dobrobit lokalnih zajednica ne donosi lični profit
budući da je manje demonstrativno za javnost u poređenju sa grandioznim projektima
od opšteg značaja Korupcija takođe ometa razvoj konzistentne tržišne strukture
narušavajući mogućnost konkurencije što povratno utiče na odvraćanje potencijalnih
ulagača i kreiranje monopola na kontrolu i usmeravanje investicionih tokova
Korupcija nagriza socijalnu osnovu društva i umanjuje poverenje građana u
politički sistem i institucije Nepoverljiva i politički apatična javnost tako postaje još
jedna od prepreka za borbu protiv korupcije
Propadanje kvaliteta životne sredine prati štetno delovanje koruptivnih sistema
Nepostojanje nadležnih organa nedovoljan broj njihovih službenika ili odsustvo
normative onemogućuju primenu zakona u ovoj oblasti i direktna su posledica
sistemske korupcije Prirodna bogatstva ostaju nezaštićena i izložena nemarnom
eksploatisanju zbog čega se narušava čitav ekološki sistem Tako se stvara nebranjeni
prostor koji koriste lokalne ili međunarodne kompanije da bi crpele npr rudne i
šumske resurse uz konstantno zagađivanje prirodne sredine pri čemu ih visoki zidovi
korupcije čine nevidljivim za zakon omogućavajući im vršenje neograničene
destrukcije životne okoline
Koruptivno postupanje uobičajeno se posmatra kao nužno zlo pri obavljanju
poslova Vrlo brzo ovakva navika se ukorenjuje i prihvata kao dodatni izvor zarade
Zatim se neizbežno širi i prerasta okvire i kapacitete kontrole
Uprkos velikim ulaganjima u sisteme kontrole koruptivna praksa uzbrzano
zahvata svet ulazeći u gotovo svaku instituciju i postaje rutinski deo naših
svakodnevnih privatnih aktivnosti Ne postoji država državni resor verska
organizacija ili privatni sektor koji su u današnje vreme imuni na korupciju ili
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
19
pokušaje podmićivanja Šteta koja nastaje usled korupcije na svetskom planu
godišnje iznosi više milijardi američkih dolara pri čemu je u međunarodnim
razmerama ugrožena poslovna aktivost četiri petine kompanija Korupcija je prisutna
u svim porama društvenog života a posebno jako pogađa oblasti finansija unutrašnjih
poslova odbrane zdravstva prosvete ljudskih resursa i sporta
U kriznim situacijama korupcija sve više dolazi do izražaja
2 Planovi i politike odgovora vlada na pandemiju vlada
Vladini planovi i politike odgovora na pandemiju ne posvećuju dovoljno
pažnje antikorupciji i upravljanju U planove treba da se uključe agencije za borbu
protiv korupcije i da se za početak sprovede identifikovanje i procena rizika od
korupcije Takođe bi trebalo da se promoviše integritet transparentnost odgovornost i
učešće ako se želi minimizirati korupcija u budućim pandemijama
Glavne uočene tačke propusta u toku pandemije COVID-19 su
bull Većina vlada nije bila spremna za pandemiju Covid-19
bull Planovi odgovora ne vode dovoljno računa o upravljanju i problemima
korupcije
bull Korupcija je u prošlosti ometala odgovore na pandemije
bull Planovi i politike mogu uravnotežiti konkurentske interese koristeći
principe pravičnosti efikasnosti slobode reciprociteta i solidarnosti
bull Planovi odgovora takođe treba da budu ugrađeni u sveobuhvatna
razmatranja prevencije korupcije i promovisanje integriteta transparentnosti
odgovornosti i učešća
bull Pandemija pruža priliku zemljama da ojačaju borbu protiv korupcije i
integritet i tako poboljšaju sveukupno upravljanje
bull Mere za smanjenje korupcije u pandemiji uključuju uključivanje
antikorupcije agencije u nacionalnoj radnoj grupi identifikovanje i procena rizika od
korupcije kao dela analize situacije i preduzimanje akcija za promociju
transparentnosti učešća odgovornost i integritet
bull Nakon pandemije evaluacija odgovora treba da ispita kako je korupcija
uticala ishod kao i da li je integritet podržan ili narušen [1]
Analiza vodećih dokumenata i preporuka za nacionalno stvaranje planova
odgovora na pandemiju koje su pripremili SZO i EU otkril je da se malo pažnje
posvećuje vezi upravljanja i korupcije Neka nacionalna planovi odgovora dostupni na
mreži (SAD Jamajka Italija) dodatno ilustruju nedostatak razmatranja izazova
upravljanja i korupcije Na primer predlozi za Nacionalne radne grupe za odgovor na
pandemiju često ne predlažu uključivanje integriteta i agencije za borbu protiv
korupcije ili borbe protiv prevara Niti planovi ističu značaj transparentnosti
odgovornosti i učešća u pripremi i sprovođenju plana [2]
Naravno medicinski i javni zdravstveni aspekti nacionalnih planova za
odgovor na pandemiju su najvažniji Međutim kao što pokazuje trenutna kriza
efikasnost odgovora u velikoj meri zavisi od toga u kojoj meri će se transparentnost
odgovornost učešće i integritet u upravljanju poštovat i podržavati Istraživanja
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
20
pvezanosti Covid-19 i korupcije pokazuju da su pojedinci u dosluhu sa javnim
službenicima - nepoštovanje pravila javne nabavke da bi se profitiralo od krize Takve
zloupotrebe mogu značiti da agencije rasipaju oskudne resurse ili nabavljaju
nedovoljno lekova i opreme ili du lošeg kvaliteta a to smanjuje kvalitet i efikasnost
odgovora na pandemiju
Korupcija je omela odgovor na ebolu Autori Kapiriri i Ross u svom radu
posebno su se bavili analiziranjem virusa Zika SARS i Ebola Tim povodom potvrdili
su hipotezu da je iskustvo prolaska kroz čitavu epidemiju pod jakim uticajem
privilegovanih i moćnih članova društva [3]
Konkretno kada se radi o virusu Zika u Brazilu dokazano je da je populacija
koja je bila najviše pogođena ovom bolešću pripadala kategoriji siromašnih članova
društva koji su živeli u resursno oskudnim područijima sa lošom infrastrukturom
(Plourde Bloch 2016) Iako je virus samo pogoršao njihove već nezavidne uslove
života konačnu reč o istom dale su politički moćnije grupe [4]
Isti šablon ponovio se i u slučaju izbijanja virusa Ebola u Libiji U obzir
uopšte nije uzeta činjenica da ekstremno loša situacija u javnom zdravstvu nikako nije
bila u mogućnosti da pravovremeno i adekvatno odgovori na izazove ove bolesti [5]
U velikom broju stručnih članaka autori jasno iznose stav da infektivne
bolesti i uopšte njihove epidemije mnogo lakše esklairaju u siromašnim delovima
sveta u kojima stanovništvo ima limitiran pristup nerazvijenim zdravstvenim
sistemima [6] Međutim globalni centri moći ovoj činjenici već dugo ne pridaju
dovoljno pažnje na taj način marginalizujući problematiku kako visokog procenta
siromašne populacije na globalnom nivou tako i očigledne ekonomske nejednakosti
između zemalja i regiona [7]
Naravno ovakav ignorantski pristup navedenom problemu može samo još
više pogoršati situaciju u siromašnim delovima sveta Sa druge strane nerealno je
očekivati da oni samostalno mogu da reše probleme epidemija obzirom na deficit svih
potrebnih resursa [8]
Takođe dugo se smatralo da infekcije potiču isključivo od kulturološki
manjinskih grupa njihovog ponašanja i životnog stila [9] Tako je za virus SARS u
Torontu bila ldquostigmatizovanardquo Azijsko ndash kanadska populacija [10] Zika virus nastao
je kao posledica globalizacije širenja staništa komaraca tipa Aedes i povećanog
vazdušnog saobraćaja I konačno za pojavu virusa Ebola ldquokrivordquo je lokalno
stanovništvo koje se na specifičan način uz ljubljenje i dodirivanje oprašta od
mrtvih
U velikom broju stručnih izvora literature u pitanje se dovodi i kredibilitet
procene koji potiču od Globalne zdravstvene inteligentne mreže (Global Public Health
Intelligence Network (GPHIN) Konkretno kada je u pitanju virus Zika procena koja
je napravljena daleko je od potpuno tačne a a tretirana je kao apsolutna istina Svetska
zdravstvena organizacija je kao glavni uzročnik za porast broja slučajeva
mikrocefalije bdquoprozvalaldquo isključivo virus zanemarjući dva izuzetno bitna i potpuno
realna uzročnika bolesti - devastirajuće sanitarne uslove kao i visok stepen izloženosti
larvicidima i insekticidima Međutim i pored toga doneta je vrlo ironična mera koja je
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
21
ženskom delu populacije nalagala da na neko vreme odloži planirani ostanak u
drugom stanju [11]
Pored toga u pitanje treba dovesti i predložene pakete mera većina njih
uopšte nije uzimala u obzir loše infrastrukturne uslove koji nisu pogodovali njihovoj
primeni [12]
Kada je u pitanju viris Covid ndash 19 istraživanja su tek u početnoj fazi ali i
pored toga određeni broj autora već je izneo vrlo zanimljive zaključke Holandski
autori Ieven i Owervijk u magazinu Eurozine naglašavaju da ovaj virus nije pririodan
a glavni pokretač njegovog širenja jeste ekonomska globalizacija
Covid-19 prvobitno je predstavljen kao virus koji je ldquonapaordquo ljudsko društvo a
došao je iz ldquonepoznatogrdquo pravca Potom tu su i tvrdnje da je isti ldquomade in Chinardquo što
predstavlja krajnje fašistički stav koji navodi na razmišljanje da pandemija nije
povezana sa ljudskom aktivnošću [13]
Izvesno je da i u ovom slučaju postoji jaka veza između političkog poretka i
pojave virusa Tvrdnja da je virus ldquonaišao niotkudardquo sada deluje već potpuno naivno
Ono što je zajedničko mnogim evropskim zemljama jeste zakasnelo reagovanje
političke elite Mere su krenule od vrlo blagih ndash od građana se tražilo da održavaju
higijenu i nastave normalno dnevno funkcionisanje Međutim vrlo brzo prešlo se na
mnogo rigidnije mere EU zemlje konkretno Italija Španija Francuska Belgija i
Austrija prolaze ili su delimično prošle potpunu izolaciju Slično je is a SAD U
Nemačkoj je zabranjeno okupljanje više od dve osobe Evropska Unija privremeno je
zatvorila Šengen zonu a sve zemlje ldquozaključalerdquo su svoje nacionalne granice
Iako veliki broj ljudi i dalje misli da je sve što se događa istorijski izuzetak
autori Ieven i Owevijs iznose mišljenje da je ceo ldquoscenariordquo podešen prema centrima
moći Države na globalnom nivou koriste priliku da ojačaju svoje autoritarne režime i
održe kontrolu nad milionskom populacijom Svaki pokušaj da se razmišlja o
solidarnosti siromašnoj populaciji nejednakosti u svetu pravednosti politike centara
moći eko-sistemu id r potpuno je onemogućen usled jasnog stava državnika i
političara da druge alternative za sada nema i da su sadašnje mere jedini način da se
spasu milioni života [13]
Savet Evrope u svojoj rezoluciji o tome kako su odgovorile agencije EU i
nacionalne vlade u pandemiji H1 N1 2009 primetio nekoliko problema To je
uključivalo
bull rasipanje velikih suma javnog novca
bull nedostatak transparentnosti odlučivanja i
bull sumnja na uticaj farmaceutske industrije na odluke donete tokom odgovor
pandemije
Izveštaj Global Health Indeks 2019 upozorava na moguću koruptivne pretnje
u pandemijskom odgovoru Primećuje se da se više od polovine zemalja suočava sa
političkim i bezbednosnim rizicima koji bi mogli da potkopaju nacionalnu sposobnost
za suzbijanje bioloških pretnji Samo 23 zemalja je na najvišem nivou indikatora
povezanih sa političkim sistemom i efikasnošću vlade [14]
Smernice za spremnost i odgovor na pandemijsku gripu SZO 2009 (ažurirano
2014) naglašavaju važnost etičkih principa za pomoć kreatorima politike u
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
22
balansiranju niza interesa i zaštiti ljudskih prava Primećuje se da bdquopandemija gripa
kao i svaka hitna situacija u javnom zdravstvu zahteva donošenje određenih odluka
koje zahtevacju balansiranje potencijalno sukobljenih pojedinačnih interesa sa
interesima zajednicerdquo Ovo ne bi trebalo da se odnosi samo na pitanja ograničavanja
slobode kretanja i karantin Takođe je presudna činjenica da vladine resurse
raspoređene za odgovor na pandemiju treba potrošiti u javnom interesu a ne na
(moguće) nezakonito bogaćenje nekoliko pojedinaca ili korporacija [14]
SZO u razmatranju etičkih pitanja u vezi sa odgovorom na pandemiju navodi
da etički pristup podrazumeva principe kao što su pravičnost efikasnost sloboda
reciprocitet i solidarnost Istovremeno pristup mora uzeti u obzir i lokalni kontekst i
kulturne vrednosti
Ove principe treba koristiti kao okvir za procenu i balansiranje različitih
interesa i sveobuhvatnih problema uključujući zaštitu ljudskih prava i posebne
potrebe ranjivih i manjinskih grupa Pandemijski plan Novog Zelanda dobar je primer
kako ovi principi i vrednosti mogu biti integrisani u plan Sprečavanje korupcije i
promovisanje integriteta transparentnosti odgovornosto i učešće bi slično tome
trebalo da budu suštinski vodič za pandemijski odgovor Ova kriza stoga pruža
mogućnost svim zemljama da ojačaju borbu protiv korupcije i integritet kao deo
poboljšanja efikasnosti upravljanja - presudnog faktora u pripravnosti za pandemiju
Kako zemlje sada ponovo preispituju svoje planove za odgovor na pandemiju od
vitalnog je značaja da integrišu u njega i borbu protiv korupcije Borba protiv
korupcije ne bi smela biti dodata kao ad-hoc mera [14]
3 Mere za minimiziranje korupcije u vreme pandemije
Mere predložene u nastavku mogle bi da doprinesu smanjenju korupcije u
pandemijskim odgovorima
uključivanje agencije za borbu protiv korupcije nacionalnih komiteta za
borbu protiv prevara ili radnih grupa
identifikacija i procena rizika od korupcije kao deo analize krizne situacije i
konkretizacija akcija za promociju transparentnosti učešća i integriteta
Većina vodećih dokumenata za pripremu pandemijskih planova preporučuje
uspostavljanje multisektorskih odbora za planiranje pripravnosti za pandemiju Oni ne
preciziraju ko treba da bude u odboru jer bi o tome trebalo da odluči svaka država
Uključujući predstavnike agencija za borbu protiv korupcije etike i integriteta u
nacionalnu radnu grupu ili odbor za planiranje je važan prvi korak ka integraciji
antikorupcije u plan spremnosti za pandemijski odgovor
Drugi korak u integraciji antikorupcije je temeljna procena upravljanja i rizika
povezanih sa korupcijom Ova procena mora biti deo analize situacije koja čini osnovu
plana Izveštaj o globalnom indeksu zdravstvene zaštite za 2019 godinu ukazuje na
važnost detaljnog razumevanja rizičnog okruženja Etička razmatranja SZO iz 2007
godine ističu važnost transparentnosti javnog angažovanja i socijalne mobilizacija Svi
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
23
aspekti planiranja treba da uključuju javnost i relevantne zainteresovane strane Vlasti
moraju podeliti svoje političke odluke i obrazloženje kako bi se omogućio javni nadzor
Na ovaj način javnost može proveriti da li su politike razumne odgovarajuće
nediskriminatorne i u skladu sa lokalnim prilikama i vrednostima Kao rezultat toga
uslediće poverenje javnosti Transparentnost je takođe važna kako bi se osiguralo da
planovi budu legitimni i da se donosioci odluka ponašaju odgovorno dok planiraju i
sprovode odgovor na krizu [15]
Poređenja radi Globalni indeks zdravstvene sigurnosti 2019 izričito
preporučuje da specifični globalno priznati entiteti prate finansije za zdravstvenu
spremnost i da godišnje izveštavaju šefove država o tome Dalje preporučuje hitno
povećanje domaćeg finansiranje zdravstvene sigurnosti Vlasti to moraju učiniti
transparentnim i povezati sa referentnih vrednostima u okviru nacionalnih akcionih
planova UN bi trebalo da prate i objavljuju ekskrelirane troškove i doprinose [14] U
skladu sa gore navedenim donatori centralna i lokalna vlada NVO i druge
zainteresovane strane uvek treba da objave koliko novca izdvajaju za odgovor na
pandemiju i za koje namene U trenutnoj krizi Covid-19 mnoge razvijene zemlje
odobrile su ogromno finansiranje koje usmeravaju u svoju domaću krizu i odgovor na
nju Svetska banka i UN takođe su objavile koliki su novac obezbeđivanje - 2 milijarde
američkih dolara Nekoliko zemalja takođe je objavilo informaciju o tome koliko
bilateralne pomoći daju odgovoru na krizu zemljama u razvoju Međutim mnogo manje
se zna o tome koliko svaka zemlja prima i sa kojim ciljem Razumljivo je da su zemlje
donatori preplavljene problemima kod kuće Međutim otkrivanje koliko doniraju i za
šta je presudno za održavanje transparentnosti Samo na taj način javnost može da
nadgleda napore i drži autoritete odgovornim Etičke smernice SZO ističu važnost
učešća javnosti Svi aspekti planiranja treba da uključuju angažovanje javnosti i
relevantne zainteresovane strane Da bi se to dogodilo vlasti moraju efikasno
komunicirati sa javnošću i edukovati ih o problemima Kreatori politike treba da
preciziraju postupak za određivanje prioriteta i promovisanje nepristrasnosti u pristupu
koji uključuje civilno društvo i druge glavne zainteresovane strane u donošenje odluka
Ovo će osigurati da budu donete odluke o kriterijumima za dodelu oskudnih resursa na
otvoren transparentan i inkluzivan način Promovisanje rodnog pariteta različitosti i
inkluzivnosti u timovima za odgovor na pandemiju je dobra ideja jer se zna da ovo ima
pozitivan efekat na rezultate politike i organizacije uključujući i kontrolu korupcije
Važno je da kreatori politike uključe u nacionalno planiranje institucije odgovorne za
rodnu ravnopravnost etničke manjine i druge marginalizovane grupe kako bi planov
uzeli u obzir sve probleme sa kojima se pomenute grupe susreću U vremenu socijalnog
distanciranja agencijama je teško da nastave sa sastancima koji okupljaju sve aktere u
planiranju i budžetiranju Međutim vlade mogu da koriste tehnologiju koja to
omogućava i tako pozovu javnost da učestvuje u pandemjskom odgovoru [15]
Alternativno organizacije civilnog društva mogu da prenose stavove i predloge
na mreži i na prilagođenim platformama Takve platforme se takođe mogu koristiti za
uzbunjivanje i praćenje budžeta za fondovi Covid-19 Dobar primer takve platforme je
Ushahidi sa sedištem u Keniji koji znači bdquosvedočenjeldquo na svahiliju Prvobitno je
razvijen za mapiranje izveštaja o nasilju u Kenija nakon postizbornih nemira 2008 Od
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
24
tada nastavlja da primenjuje razne inicijative za prikupljanje podataka U krizi Covid-
19 Ushahidi je pokrenuo namensku platformu za prikupljanje informacija koje mogu
pomoći vladama i drugim zainteresovanim stranama da postignu precizniji i efikasniji
odgovor na krizu Smernice SZO o spremnosti za pandemiju pominju da je odgovornost
donosilaca odluka presudna kako u fazi planiranja tako i tokom sprovođenja Iako nisu
posebno detaljno opisane u smernicama odgovornost i upravljanje u pandemijskom
odgovor trebalo bi da podrazumevaju sledeće
bull Pojašnjavanje i objavljivanje linija odgovornosti za planiranje budžetiranje i
sprovođenje plana odgovora na pandemiju Ovo mora uključivati odredbu za
računovodstvo i revizija u saradnji sa relevantnim agencijama poput ministarstva
finansija i vrhovne revizorske institucije
bull Osiguravanje odgovornosti u finansijskom upravljanju i nabavkama putem
transparentnog budžeta i unutrašnje i spoljne revizije
bull Integrisanje revizije fonda za odgovor na krize u kontinuirano praćenje i
procenu plana aktivnosti Ovo će osigurati da revizije nisu samo stvar testiranja vaučera
i priznanice - koji se lako falsifikuju u izuzetno korumpiranim okruženjima Umesto
toga će biti pravilno povezani sa rezultatima U skladu sa ovim Global Health Izveštaj o
indeksu bezbednosti 2019 naglašava da domaće finansiranje zdravstvene zaštite treba
vezati za referentne vrednosti u okviru nacionalnih akcionih planova
bull Obezbeđivanje odgovarajućeg mehanizma za uzbunjivanje i žalbe na socijalno
distanciranje proširivanjem pristupa digitalnim opcijama
bull Osiguravanje da se nacionalni regulatorni mehanizmi zdravstvenog sektora
adekvatno finansiraju i rade svoj posao kako treba čak i za vreme krize [19]
bull Promovisanje regrutovanja raspoređivanja i unapređenja zdravstvenih radnika
na osnovu zasluga Global Indeks zdravstvene sigurnosti naglašava važnost zdravstvene
radne snage za efikasan odgovor na pandemiju Ovo podrazumeva da zdravstveni
radnici imaju izgrađen integritet i izbegavaju korupciju Izgradnja kapaciteta za
pandemiju pruža priliku za ponovno artikulisanje profesionalne etike uključujući
integritet i značaj pružanja usluga bez korupcije Međunarodni kodeks medicinske etike
Svetske lekarske asocijacije navodi brojne opšte principe koji su relevantni ne samo za
obeshrabrivanje korupcije već i za ponašanje sa integritetom Oni između ostalog
predviđaju da lekari ne dozvoljavaju da na njihovu procenu utiče lični profit ili
nepravedna diskriminacija iskreno postupaju sa pacijentima i kolegama prijavljuju
odgovarajućim vlastima one lekare koji neetično rade ili se upuštaju u prevaru ili
obmanu ne primaju nikakve novčane beneficije ili druge podsticaje samo za upućivanje
pacijenata ili propisivanje određenih proizvoda i nastoje da zdravstvene resurse koriste
na najbolji način u korist pacijenata i njihovih zajednica Međunarodni savet
medicinskih sestara ima sličan etički kodeks od kojih jedna od odradaba kaže da
bdquoMedicinska sestra pokazuje profesionalne vrednosti kao što su poštovanje odziv
saosećanje pouzdanje i integritetldquo[19]
Nadgledanje i ocenjivanje nakon pandemije od vitalne je važnosti da se
odgovor proceni tako da se naučene lekcije mogu koristiti za buduće pandemije U
evaluaciji treba razmotriti da li je i kako korupcija omela odgovor na pandemiju Takođe
mora se videti kako su transparentnost odgovornost i učešće podržani Procena treba da
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
25
da preporuke za minimiziranje korupcije i podržavanje ovih principa u primeni
pandemijskog odgovora uz one povezane sa javnim zdravljem [19]
4 Izazovi civilnog sektora
U kriznim vremenima postoje značajni rizici od korupcije Civilno društvo ima
važnu ulogu u osiguranju da sredstva za borbu protiv pandemije Covid-19 stignu na
svoje odredište Donatori i multilateralne organizacije treba da razmotre uspostavljanje
digitalne mreže odgovornosti koje podržavaju ovaj napor Trenutna kriza predstavlja
izazove za civilno društvo Međutim postoje i nove mogućnosti kroz digitalno
građansko angažovanje kao antikorupcijsku inicijativu
Trenutna kriza Covid-19 predstavlja problem za razvoj u zdravstvenom sektoru
i dovodi pojave značajnih rizika od korupcije tokom pandemije Kako trenutna
pandemija zahvata čitav svet donatori i multilateralne organizacije su planirali velika
novčana sredstava za rešavanje krize Ipak postoji zabrinutost da su ovi fondovi u riziku
od korupcije koja će ozbiljno uticati na zdravstvene ishode Među mnogim merama
civilno društvo je postao deo uobičajene antikorupcijske prakse u vezi sa donacijama
Postoji nekoliko načina na koje se civilno društvo može uključiti u borbu protiv
korupcije
Odgovornost odozdo prema gore je jedan od načina Kao i kod svake
intervencije važno je uzeti u obzir kontekst kapacitet motivaciju aktera Civilno
društvo je imalo nekoliko važnih uloga - od čuvara do obaveštavanja građana o pravima
i poboljšanje pružanja usluga i ishoda razvoja Tokom trenutne pandemije pristupi
odozdo prema gore su od suštinske važnosti u osiguravaju da sredstva dodeljena za
odgovore na pandemiju stignu na predviđeno odredište Tokom tekuće pandemije
civilno društvo se suočava sa nekoliko ograničenja u svojoj sposobnosti da obavlja svoj
posao zbog mera zaključavanja distanciranja i karantina Uprkos ovim izazovima
pristupi odgovornosti odozdo prema gore su presudni obezbeđivanje sredstava
namenjenih pandemijskom odgovoru
41 Šest ključnih izazova civilnog društva
Širi su rizici povezani sa odgovornošću vlada i privatnih kompanija U
normalnim vremenima organizacije civilnog društva bi bile u dobrom položaju za
nadgledaje i izveštavaje o o radu vlada i privatnih kompanija kao i da ih pozovu na
odgovornost za određene postupke Trenutna kriza postavlja nekoliko izazova pred
civilno društvo praćenje odgovornost zagovaranje i promovisanje učešća građana Šest
je ključnih izazova u radu civilnog društva
1 Asimetrija moći između izvršne vlasti i mehanizama odgovornosti U nekim
kontekstima može se povećati legitimitet izvršne vlasti To je izvršna vlast
koja je u velikoj meri odgovorna za postavljanje politika i agende za
delovanje u vezi sa krizom
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
26
2 Ograničenje kretanja sprečava aktivnosti fizičkog sastajanja Ovo je posebno
slučaj sa ulogom civilnog društva u društvenoj odgovornosti Alati
odgovornosti zahtevaju angažovanje lokalnih zajednica da se okupe i da
učestvuju u inicijativama To nije moguće kada postoje mere socijalnog
distanciranja Sastanci u zajednici društvene revizije i grupne sesije - glavni
oslonci većine društvenih zajednica - teško je postići pod strogim
distanciranjem ili karantinom
3 U nekim zajednicama zaključavanjae sprečava i pristup informacijama ako
je na primer takav pristup bio prethodno dostupna sa posla iz obrazovne
ustanove biblioteke ili internet kafea
4 Internet usluge su skupe u zemljama koje nameću porez na bdquodruštvene
medijeldquo
5 Teško je dobiti zamah za građanske inicijative tokom kriznih vremena jer
su mediji i orijentacija javnosti usredsređeni na vanredne situacije Metode
za dosezanje su se preselile na mrežu što može smanjiti potencijal za šire
angažovanje
6 Smanjen je prostor za civilno društvo Mnoge vlade širom sveta primenjuju
distanciranje i karantin a mreže civilnog društva upozoravaju na smanjen
potencijal i ograničavanje građanskog angažmana i osnovnih prava Na
primer Mađarska Filipini i Bangladeš su uveli zakone o vanrednim
situacijama koji su izgovor za ograničenje ljudska prava i dalje smanjenje
prostora za civilno društvo Slično tome postoje internet ograničenja u
Indiji Mjanmaru i Bangladešu [20]
Kako je bdquopolovinaldquo globalne populacije pod nekim oblikom zaključavanja ili
ograničenja kretanja trenutna situacija se može posmatrati kao globalna paraliza
Međutim zaključavanja mogu stimulisati kreativnost i ponuditi nove mogućnosti za
građanstvo društvo
1 Potencijal za povećanje legitimiteta civilnog društva
2 Potencijal za široko angažovanje
3 Povećanje informacija
4 Izgradnja novih saveza i
5 Istraživanje platformi za digitalni građanski angažman
5 Zaključak
Iako je korupcija već narušila odgovore mnogih zemalja na Covid-19
pandemiju razvojni akteri mogu osigurati da budemo bolje pripremljeni za smanjenje
korupcije u budućim pandemijama To mogu učiniti tako što će uključiti antikorupciju u
prioritete zemlje kada preispitaju i revidiraju svoje planove Široke smernice mogu
pružiti polaznu osnovu i mogu se proširiti i prilagoditi za potrebe svake zemlje
Kako bi se osiguralo da sredstva namenjena odgovorima Covid-19 stignu na
potrebno odredište i budu zaštićena od rizika od korupcije važno je da civilno društvo
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
27
bude podržano u ulogama odgovornosti i nadzora Trenutno distanciranje i karantin
mekao i mere koje postoje u mnogim delovima sveta predstavljaju i izazove i
mogućnosti za civilno društvo Donatori i multilateralne organizacije mogu pomoći
civilnom društvu u prilagođavanju na novonastalu situaciju
Donatori i multilateralne organizacije u mogućnosti su da vode dijalog sa
tehnološkim gigantima za olakšavanje praćenja programa civilnog društva podizanje
odgovornosti pitanja korupcije i promovišu glas građana
Literatura
[1] Kirya M Anti-corruption in COVID-19 prepredness and response CMI
Michelse Institute 2020
[2] T Forester P Morrison Computer Ethics Cautrionary Tales and Ethical
Dilemmas in Computing Cambridge The MIT Press 1994
[3] Kapiriri L Ross A The Politics of Disease Epidemics a Comparative
Analysis of the SARS Zika and Ebola Outbreaks Global Social Welfare 7
SpringerLink 2013
[4] Lotufo P A Zika epidemic and social inequalities Brazil and its fate Sao
Paulo Medical Journal 134(2) 95ndash96 2016
[5] Scott V Crawford-Browne S amp Sanders D Critiquing the response to the
Ebola epidemic through a Primary Health Care Approach BMC Public
Health 16(1) 1 2016
[6] Alsan M M Westerhaus M Herce M Nakashima K amp Farmer P E
Poverty global health and infectious disease lessons from Haiti and Rwanda
Infectious Disease Clinics of North America 25(3) 611ndash622
httpsdoiorg101016jidc201105004 2011
[7] Leach M Scoone I amp Stirling A Governing epidemics in an age of
complexity narratives politics and pathways to sustainability Global
Envionmental Change 20(3) 369ndash377 2010
[8] Mykhalovskiy E amp Weir L The Global Public Health Intelligence network
and early warning outbreak detection a Canadian contribution to global
public health Canadian Journal of Public Health 97(1) 42ndash44 2005
[9] Hagan J E Smith W Pillai S K Yeoman K Gupta S Neatherlin J et
al Implementation of Ebola case-finding using a village chieftaincy taskforce
in a remote outbreakmdashLiberia 2014 MMWR Morbidity and Mortality
Weekly Report 64 183ndash185 2015
[10] Jacobs L A Rights and quarantine during the SARS global health crisis
differentiated legal consciousness in Hong Kong Shanghai and Toronto Law
amp Society Review 41(3) 511ndash552 2007
[11] Diniz S G Zika virus and pregnancy a perspective from Brazil Midwifery
35 22ndash23 2016
[12] Nunes J Ebola and the production of neglect in global health Third World
Quarterly 37(3) 542ndash556 2016
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
28
[13] Ieven B Owevijk J We created this beast - The political ecology of
COVID-19 Eurozine Dostupno na httpswwweurozinecomwe-created-
this-beast 2020
[14] Global Health cecurity index Building Collective Action and Accountability
httpswwwghsindexorgwp-contentuploads2019102019-Global-Health-
Security-Indexpdf 2019
[15] Mitchell P Cirya M Improving audits to icrease the effectiveness of
development funding U4 Anti-Corruption Resource Centre Chr Michelsen
Institute 2020
[16] We are in this together donrsquot violate human rights while responding to
COVID-19 httpswwwcivicusorgindexphpmedia-resourcesnews4379-
civil-society-s-call-to-states-we-are-in-this-together-don-t-violate-human-
rights-while-responding-to-covid-19 2020
[17] The Global Anticorruption Blog (GAB) The case for engaging religious
leaders in anticorruption efforts
httpsglobalanticorruptionblogcom20190121the-case-for-engaging-
religious-leaders-in-anticorruption-efforts 2019
[18] Steingruber S Kirya M Jackson D Mullard S Corruption in the time of
Covid-19 A double-threat for low income countries httpsu4-frontend-
stagingherokuappcomtopicscovid-19-and-corruptionbasics 2020
[19] Fox J Aceron J Araacutenzazu G Doing accountability differently A proposal
for the vertical integration of civil society monitoring and advocacyU4 Issue
20164 Bergenhttpsu4-frontend-stagingherokuappcompublicationsdoing-
accountability-differently-a-proposal-for-the-vertical-integration-of-civil-
society-monitoring-and-advocacy 2016
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
29
Drago Orčić4 profdr Olja Arsenijević5 Stefan Orčić
COVID - 19 IZAZOV ILI ŠANSA INOVATIVNOM MODELOVANJU
PREDUZETNIŠTVA U DOBU ZNANJA
Apstrakt Neplanirani krizni događaji poput COVID - 19 su neminovni
Osim toga krizni događaji su sve učestaliji kako na makro tako i na mikro nivou što
rezultira učestalim stresom Koncept razumevanja jedinstvanog intelektualnog DNK
zaposlenih može biti od velike pomoći u procesu upravljanja kriznim događajem na
više načina Poznavajući lične preferencije svakom učesniku se može pristupiti na
njemu prihvatljiv prirodan način Strategija suočavanja sa krizom i rešavanje iste
može biti usklađena sa individualnim prirodnim sklonostima Treće na radne zadatke
se mogu postaviti adekvatne osobe koje bi određene zadatake obavljali u skladu sa
svojim intelektualnim DNK na njima prirodan način Sa druge strane sve dublje
zalazimo u doba znanja Iz tog je razloga neophodno primenjivati nove savremene
pristupe trendove modele kao i nove strategije otkrivanja razvoja upravljanja
intelektualnim potencijalom u cilju stvaranja intelektualnog kapitala Inovativna
rešenja iz oblasti informatičkih tehnologija oblasti komunikacija biotehnologije
pronalaženje novih industrijskih materijala novih proizvodno tehnoloških procesa
dizajna stvorila su nove mogućnosti u procesu materijalizacije intelektualnog
potencijala
Ključne reči inovativnost intelektualni DNK preduzetništvo doba znanja
ENTREPRENEURSHIP IN THE AGE OF KNOWLEDGE
Abstract Unplanned crisis events like COVID-19 are inevitable In addition
crisis events are becoming more frequent at both the macro and micro levels resulting
in frequent stress The concept of understanding the unique intellectual DNA of
employees can be of great help in the process of crisis management in several ways
Knowing the personal preferences of each participant can be approached in an
acceptable natural way The strategy of coping with the crisis and resolving it can be
adjusted to individual natural inclinations Third adequate people can be assigned to
work tasks that would perform certain tasks in accordance with their intellectual
DNA in a natural way On the other hand we are going deeper and deeper into the
age of knowledge For this reason it is necessary to apply new modern approaches
trends models as well as new strategies for discovery development management
intellectual potential in order to create intellectual capital Innovative solutions in the
4Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd odraskogmailcom doktorant 5 Fakultet za poslovne studije i pravo
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
30
field of information technologies communications biotechnology finding new
industrial materials new production and technological processes design have
created new opportunities in the process of materialization of intellectual potential
Key words innovation intellectual DNA entrepreneurship age of
knowledge
1 Uvod
Zahvaljujući činjenici da je svet postao ldquoglobalno selordquo krizne situacije koje
se događaju u bilo kom delu sveta nije više moguće ignorisati lokalizovati ili im
pristupati kao prema izazovu lokalnog karaktera Razni krizni događaji sve učestalije
i sve žešće pogađaju kako državne političke institucije jednako poslovne
preduzetničke subjekte i pojedince Kad je u martu 2020 godine Svetska zdravstvena
organizacija ozvaničila pandemiju COVID-19 izazov koji je u početku tretiran kao
bdquokineskildquo nakon toga kao bdquoitalijanskildquo veoma brzo je ubrzo je postao globalni
odnosno bdquosvačijildquo [1] U veoma kratkom periodu lokalni izazov je dobio razmere
globalnog svetskog izazova koji je u potpunosti promenio ekonomski politički i
društveni aspekt ljudske civilizacije ponovno nas dovodeći do zaključka da bdquosledom
neverovatnih i nepredvidljivih događaja ljudska se istorija ne odvija po šablonuldquo [2]
Iz tog razloga pandemija COVID-19 ne možemo posmatrati zasebno samo kao
zdravstvenu ekonomsku društvenu ili obrazovnu krizu već s obzirom na uticaj u
svakom od navedenih društvenih aspekata isključivo kao njihovu kombinaciju
2 Pojam krize
Događaji koji se dešavaju iznenada i bez najave nazivaju se krize Svaki
pojedinac krizni događaj percipira i na njega reaguje na drugačiji način Izbor reakcije
na sam krizni događaj obično vodi u dva suprotna pravca ka rešenju i od rešenja
Krizni događaji su jedan ili više uzastopnih ne predviđenih događaja koji negativno
utiču na pojedinca ili okruženje Neke krizne situacije mogu imati efekat požara
Pojavljuju se neprimetno u nekom delu društva ili organizacije Ako se ništa ne
preduzme ili ne odreaguje odmah mogu poprimiti nezaustavljive razmere sa
ogromnim posledicama Toumlpfer navodi da se kriza uopšteno može definisati kao
nastupajući rizik Ona je već ranije uočena i vrednovana ili uopšte nije bila opažena i
time je potpuno nenadano nastupila [3] Tintor na krizu gleda kao na suprotstavljena delovanja organa preduzeća
odnosno disproporciju u srazmerima između resursa s jedne te učinka ili uloge
preduzeća s druge strane odnosno kao strukturalne iili funkcionalne neusklađenosti
potencijala uspeha [4] Na osnovu navedenih definicija možemo da zaključimo da je kriza
neplanirani neželjeni događaj sa neizvesnim ishodom koji može da ugrozi ili u
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
31
potpunosti onemogući planirani proces Simptomi krize mogu biti različiti Uzroci
krize mogu biti različiti kao što su krahovi na tržištu poput naftne krize recesije
ratova migracija i mnogi drugi Iako su uzroci različiti u literaturi se dele na spoljne i
unitrašnje [5]
Spoljni uzroci nastaju izvan same organizacije a sama organizacija nema
mogućnost uticaja na ovu vrstu uzroka Spoljni uzroci nastaju unutar jedne
organizacije ili društva Takve krize ne moraju biti vidljive u širem okruženju van
same organizacije ili društva Uzročnici krize mogu biti razni a svaka kriza je
specifična sa svojim karakteristikama izazovima i mogućim ishodima
Prema Adižesu kriza ima iste simptome kao i stanje inicirano promenom s
tom razlikom što je kriza intenzivnija akutnija promena sa dubokim imlikacijama
Kriza pogoduje liderima i kompanijama koje se uspešno mogu izboriti sa promenom
jer u kriznim vremenima slabiji konkurenti nestaju a tržišta prepuštaju sposobnijima
Prema istraživanjima pandemije uzrokuju produženu ekonomsku štetu Na
osnovu tih zaključaka možemo predpostaviti da bi se efekti epidemije COVID-19
mogli zadržati još dugo vremena Takođe se ističe da je krajnji rezultat kriznog
događaja uslovljen načinom individualnog doživljaja i ponašanja pojedinca u odnosu
na krizni događaj ne samo kratkoročno već i dugoročno
Neki eksperti procenjuju da će direktni demografski pa samim tim i
dugoročni društveno-ekonomski efekti COVID-19 pandemije biti bdquoveoma
neujednačeni ne samo u Evropi i svetu već i u okvirima pojedinačnih zemaljaldquou
zavisnosti od epidemioloških faktora i strategije borbe protiv pandemijom izazvane
ekonomske krize [6] Ovo je posebno važno ako se uzme u obzir da su analize
bazirane na prethodnim pandemijama pokazale da određene dugoročne ekonomske
posledice pandemija mogu da potraju i nekoliko decenija pa čak i nekoliko generacija
[7]
Ako aktuelni nemili krizni događaj sagledamo u širem istorijskom kontekstu
zaključujemo da su se razni krizni događaji kao i pandemije globalnih razmera javljale
periodično od kad postoji ljudska civilizacija Gotovo da možemo da konstatujemo
krizni događaji predstavljaju nezaobilazni deo ljudske vrste U zavisnosti od težine
same bolesti dužine trajanja pandemije stepena razvoja ljudske civilizacije ili
pojedinačnih država kao i strategija primenjenih u borbi protiv bolesti i njenih
direktnih efekata pandemije su na različite načine oblikovale buduće pravce razvoja
ljudske civilizacije
3 Upravljanje kriznim događajem
Svaka kriza ide svojim tokom te sa sobom nosi i deo rešenja Dakle svaki
izazov ujedno u sebi nosi i potencijalnu šansu Gotovo svaka kriza kroz koju je
čovečanstvo prošlio je u sebi nosila klicu radikalnih rešenja i potencijal novog
početka Krizni događaj iako nekada uz ogromnu štetu koju proizrokuje u svojoj
konačnici može da rezultira pozitivnim efektom Efektom novog početka Nove ideje
nove veće vrednosti inicirane samim događajem Važno je napomenuti činjenicu da
svaki učesnik događaja isti percipira na sopstveni način u skladu sa svojim
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
32
preferencijama odnosno intelektualnim DNK zapisom Događaj koji rezultira
neprijatnost strah napetost stres kod jedne može da ima sasvim suprotan efekat kod
druge osobe Navešću samo jedan od mnogih primera Recimo javna pohvala fizički
dodir u vidu tapšanja po ramenu vidno usmerena pažnja na određenu osobu deluje
stimulativno i budi pozitivne prijateljske emocije dok ista radnja kod druge izaziva
sumnjičavost neprijatnost stres oprez povlačenje i odbranu Na osnovu toga
zaključujemo da isti krizni događaj svaka osoba doživljava individualno što zahteva
individualni pristup u preventivnom delovanju kao i upravljanju kriznim događajima
Krizni menadžment je neophodan za uspešan izlazak iz bilo koje krizne
situacije Bez obzira da li se radi o kriznim dešavanjima prouzrokovanim ljudskim
propustima ili tehnološkim promašajima međusobnim sukobima među pojedincima
ili grupama pogrešnim procenama i odlukama ili jednostavno glasinama koje se
nekontrolisano šire i stvaraju paniku neophodna je momentalna brza i efikasna
reakcija kako bi se sprečila eskalacija nepredviđenog nepoželjnog događaja U
kriznim situacijama sposobnosti veštine pojedinaca kao i njihove individualne
preferencije odnosno Intelektualni DNK mogu činiti ključnu razliku u smislu
individualnog doživljaja percepcije izbora aktivnosti izbora ključnih prioriteta a
samim tim i u vidu konačnog ishoda Neprimetne individualne različitosti u
normalnim mogu prouzrokovati ogromne razlike u kriznim događajima Reakcija na
krizni događaj se razlikuje od osobe do osobe
Krizni događaj na pojedince deluje stimulativno obuzima njihovu
koncentraciju stavlja ih u stanje pune pripravnosti fokusira ih na moguća rešenja
brzo i efikasno reaguju nemaju blokade postaju svesni mogućih rizika i opasnosti tek
po završetku krize Dok na drugu grupu pojedinaca taj isti događaj deluje
zastrašujuće obeshrabrujuće destimulativno fokusira ih na moguće probleme
reaguju sporo i neodlučno ni jedno potencijalno rešenje nije dovoljno dobro da bi se
za njega odlučili u stalnoj su blokadi svesni svih mogućih rizika tokom celog procesa
izlaska iz kriznog događaja Bez obzira da li se nalaze na upravljačkoj poziciji ili
poziciji onih koji samo slede uputstva prepoznavanje i prilagođavanje Intelektualnom
DNK pojedinca može biti od presudnog značaja
Značajno je naglasiti da idealni način upravljanja kriznim događajima ne
postoji Efekat izabrane aktivnosti u cilju preventivnog ili reaktivnog delovanja
rešavanja kriznog događaja je jednako nepredvidiv kao i sam događaj Ipak način
doživljaja reagovanja ponašanja pojedinca ili rukovođenja kriznim procesom
uslovljeno je Intelektualnom DNK Po nekim autorima stil rukovođenja se ne može
lako menjati To je posebno izraženo u kriznim situacijama kada radi potrebe za
urgentnim reagovanjem dominaciju preuzimaju prirodne reakcije u odnosu na
naučenu i poželjnu reakciju pojedinca
Da bi postigli najbolji efekat u kriznim momentima za rešavanje istih je
preporučljivo delegirati pojedince kojima je Intelektualni DNK prirodno usklađen sa
vrstom ponašanja koja je poželjna za tu situaciju Dakle ako izazov traži brzu reakciju
bez obzira na cenu eventualne kolateralne štete za lidere bi valjalo postaviti osobe
koje su ciljno orjentisane Osobe koje su sklone brzom odlučivanju fokusirane na
rešenje i spremne na rizik po cenu ličnog života Ako pak rešenje izazova zahteva
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
33
postizanje cilja uz očuvanje tima onda su za takav zadatak pogodni pojedinci koji su
socijalno orjentisani fokusirani na ljude bržni i spremni da se žrtvuju za tim po cenu
sopstvenog života Ako rešenje krize zahteva visok stepen sigurnosti u tom slučaju je
preporučljivo na poziciju lidera delegirati osobe koje su fokusirane na detalje i koje
teže ka perfekcionizmu po cenu života
U današnje vreme konstantnih promena i kriznih dešavanja nije moguće biti
samo menadžer Menadžerska uloga prerasta u ulogu vođe Upravljanje vođenjem
podrazumeva pristup od pojedinca ka zadatku a ne više od zadatka ka pojedincu Da bi
to bilo ostvarivo neophodno je da menadžer-vođa upozna intelektualni DNK zapis
svojih saradnika Na osnovu jedinstvenog DNK zapisa svojih saradnika vođa je u
mogućnosti da zadatke i procedure prilagodi prirodnim sklonostima svakog pojedinca
nasuprot tome da se pojedinac prilagođava procedurama i zadatcima na način koji za
njega nije prirodan Takav pristup osim veće efikasnosti bolje koordinacije kriznim
događajima deluje preventivno u odnosu na stres i pregorevanje
4 Humani potencijal osnova savremenog preduzetničkog modela
Novo doba u kome se nalazimo nosi mnoge izazove ali i mnoge šanse
Ulaskom u doba znanja uslovljeni smo korenitom promenom statusa ljudskog
potencijala a samim tim strategiji odnosa prema homo sapiensu (čovek razumni) kao
potencijalu Konstantne razvojne promene uslovljene automatizacijom
globalizacijom informatizacijom za čoveka razumnog može biti nepremostiva
pretnja ili civilizacijska šansa da otkrije razvije materijalizuje svoj skriven
intelektualni potencijal U uslovima nove ekonomije intelektualni potencijal
preuzima ne samo vodeću nego ključnu ulogu Savremena istraživanja su pokazala
da inventivnost i inovativnost stvaraju efekat poluge usmeravajući intelektualne
potencijale ka stvaranju novih visokotehnoloških dostignuća Sve je više kompanija
koje vrednost svojih usluga ili proizvoda zasnivaju upravo na otkrivanju razvoju
materijalizaciji intelektualnog potencijala kao neograničenom konkurentnom resursu
Aktualna dešavanja vezana za globalnu pandemiju ukazuju na važnost
istraživanja i iznalaženja novih pristupa novih alata novih metoda za otkrivanje
razvoj materijalizaciju neograničenog intelektualnog potencijala mislećeg čoveka
Jedna od šansi se može ogledati kroz podizanje svesti pojedinaca o ogromnom
izazovu sa kojim se čovečanstvo susrelo ali i o šansi da u domenu prirodnog resursa iz
uloge alata koji govori ili produžene ruke mašine preuzme ulogu jedinstvenog
mislećeg kreativnog inventivnog neograničenog potencijala Drugim rečima da
umesto pasivnog učesnika u izazovu preuzme ulogu aktivnog učesnika u rešavanju
istog
Stiče se zaključak da većina izazova sa kojima se savremeno poslovanje
suočava uključujući donekle i efekte krize pandemije nije ništa drugo no posledica
praktikovanja poslovne filozofije i poslovnih modela koji su nasleđeni ili tek
minimalno korigovani iz industrijskog doba Iako tada veoma uspešni u dobu znanja
postaju ne samo beskorisni već mnogi od njih imaju tendenciju štetnosti Principi
stvaranja veće vrednosti odnosno kapitala u savremenom dobu znanja su sve manje
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
34
orijentisani prema neobnovljivim prirodnim resursima a sve više ka humanom i
intelektualnom resursu Ogromna je razlika između kreiranja veće vrednosti odnosno
kapitala baziranom na znanju (bezkontaktno epidemiološki bezbedno) u odnosu na
fizičko oplemenjivanje prirodne sirovine (kontaktno epidemiološki nebezbedno)
Masovna proizvodnja je u industrijskom dobu bila osnovna strategija stvaranja veće
vrednosti Odnos prema prirodnom je gotovo bio identičan kao i prema humanom
resursu Kod prvog se ključna vrednost ogledala u količini a kod drugog u snazi
Osnovna uloga humanog resursa je bila uloga produžene ruke mašine Novonastalo
doba doba znanja iz temelja menja postulate industrijskog doba Prirodni neobnovljivi
resursi se zamenjuju obnovljivim a humani resurs se zamenjuje naprednijom
odnosno produktivnijom tehnologijom Za rezultat imamo činjenicu da je današnji
radnik u isto vreme suočen sa pretnjom i šansom Pretnjom ukoliko odluči da zadrži
ulogu produžene ruke mašine šansom ukoliko se odluči da preuzme funkciju
radnika znanja odnosno intelektualnog potencijala Privreda je takođe suočena sa
istom vrstom izazova Da li će u procesu stvaranja veće vrednosti onosno kapitala
radnika tretirati i prema njemu se odnositi kao produženoj ruci mašine odnosno
ograničenom resursu ili kao radniku znanja odnosno neograničenom
intelektualnom potencijalu
5 Intelektualni kapital rezultat humanog potencijala
Ulaskom u doba znanja intelektualni kapital zaslužuje posebnu pažnju Sve je
više naučnika koji se bave definisanjem detektovanjem merenjem upravljanjem
neopipljivim vrednostima intelektualnog kapitala bdquoLjudski kapital čine sledeće
komponente znanje i kvalifikacija čoveka njegovo zdravlje radno i životno iskustvo
potencijal radne mobilnosti motivisanost za rad reputacija i nivoi potrebaldquo
Humani potencijal je inicijator i kreator intelektualnog kapitala Intelektualni
kapital je jedan od tri ključna segmenta humanog potencijala
Humani potencijal se sastoji od
Fizičkog humanog potencijala
Intelektualnog humanog potencijala
Metafizičkog humanog potencijala
51 Fizički deo humanog potencijala
Fizički segment humanog potencijala podrazumeva sve fizičke aktivnosti Sve
fizičke predizpozicije pojedinca ili grupe nasleđene ili razvijene svesnim fizičkim
delovanjem Fizički deo humanog potencijala može da se percipira putem pet fizičkih
čula kreće se u domenu iskustvano poznatog i ograničen je fizičkim kapacitetima
52 Intelektualni deo humanog potencijala
Intelektualni segment humanog potencijala podrazumeva sve intelektualne
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
35
razumljive i nerazumljive radnje nasleđene ili razvijene svesnim kao i nesvesnim
intelektualnim delovanjem Intelektualni deo humanog potencijala može da se
percipira misaonim i emocionalnim svesnim podsvesnim i nadsvesnim doživljajem
kreće se u domenu iskustveno poznatog kao i u domenu iskustveno nepoznatog
Ograničenje je uslovljeno uglom percipiranja Ukoliko se intelektualni percipira iz
ugla fizičkog potencijala je ograničen odnosno neograničen ukoliko se percipira iz
ugla metafizičkog humanog potencijala
52 Metafizički deo humanog potencijala
Metafizički segment humanog potencijala podrazumeva sve metafizičke
aktivnosti u kojima pojedinac ili grupa svesno ili nesvesno odnosno sa ili bez lične
namere učestvuje Metafizički deo humanog potencijala može da se percipira gotovo
svim misaonim emocionalnim čulnim svesnim nesvesnim nadsvesnim
doživljajem Kreće se u domenu iskustveno nepoznatog i neobjašnjivog Metafizički
humani potencijal je neograničen
Suština upravljanja intelektualnim potencijalom usmerena je ka primeni
različitih modela upravljanja Da bi strategija upravljanja intelektualnim potencijalom
iz percepcije njegove neograničenosti zahteva sasvim novu dimenziju u konceptu
detektovanja razvoja i materijalizacije intelektualng potencijala Osnovni cilj
upravljanja intelektualnim potencijalom je materijalizacija istog odnosno generisanje
veće vrednosti iniciranjem uspostavljanjem i razvijanjem interakcije među
elementima intelektualnog potencijala Takvim pristupom je moguće materijalizovati
performanse intelektualnog potencijala usmerene prema efikasnom i efektivnom
ostavarivanju postavljenih poslovnih ciljeva na svim organizacionim nivoima
Inovativna srategija odnosa prema humanom potencijalu percipiranom iz segmenta
njegove neograničenosti neminovno rezultira novom inovativnom klimom pogodnom
za prirodnu manifestaciju dela intelektualnog potencijala kroz kreativnost
inventivnost inovativnost Da bi se postojeći intelektualni potencijal u kompaniji
otkrio razvio i materijalizovao osim promene paradigme odnosa prema humanom
potencijalu potrebno je uvesti praktikovanje savremenih modela alata i koncepata Uz
klasične edukacije treninge obuke u funkciju je potrebno staviti i savremene
discipline kao što su poslovni koučing poslovni konsalting poslovni mentoring uz
neophodno prepoznavanje individualnih preferencija kroz otkrivanje intelektualnog
DNK Uloga navedenih koncepata je da pripomogne u procesu otkrivanja razvoja i
materijalizacije humanog potencijala [7]
6 Intelektualni DNK
Pod Intelektualnim DNK zapisom podrazumevamo mentalne emocionalne
karakterne odgojne i druge svesne i podsvesne individualne specifičnosti pojedinca
koje rezultiraju različitim doživljajem istog događaja Još je početkom dvadesetog
veka čuveni psiholog Allport ukazivao na individualne razlike između pojedinaca
ističući da se svako ljudsko biće razlikuje od drugog pored ostalog i po načinu
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
36
opažanja pamćenja mišljenja i rešavanja problema [8] Postoji mišljenje da
kognitivni stilovi predstavljaju individualne načine sticanja i obrade informacija [9]
Kognitivni stil je osobina po kojoj se svaki pojedinac razlikuje od drugih i može se
reći da je kognitivni stil bdquolični potpis pečat ili otisak prsta pojedincaldquo[10] Kognitivni
stil je manje podložan promenama jer predstavlja nešto što je više određeno
genetskom osnovom pojedinca [10] [11]
Intelektualni DNK podrazumeva ceo sistem individualnih prirodnih osobina
osobe S obzirom na to da se pod prirodnim osobinama ličnosti podrazumevaju
međusobno povezani sklopovi kognitivnog afektivnog i ponašajnog funkcionisanja
pod pojmom intelektualni DNK obuhvatamo sve te karakteristike zajedno Na taj
način prepoznavanjem jedinstvenog Intelektualnog DNK pojedinca dobijamo iscrpan
uvid o prirodnim sklonostima istog
Danas postoji veliki broj tipologija koje se razlikuju na osnovu kriterijuma
prema kojima se definišu sklonosti i razlike između pojedinaca Važno je naglasiti da
nijedna tipologija ne obuhvata sve ključne karakteristike niti omogućava da se ljudi
striktno i rigidno razvrstavaju prema njima Više ukazuju na značajne skupove
osobina koje se relativno često javljaju zajedno pa ih je prema tim pravilnostima
moguće bliže svrstati jednoj nego nekoj drugoj kategoriji
Intelektualni DNK je nastao kao odgovor na sve veću potrebu da se
prepoznaju prirodne individualne karakteristike radi usklađivanja procedura i zadataka
prema ličnim preferencijama a u cilju postizanja veće efikasnosti bez stresa U
industrijskom dobu kada je čovek bio produžena ruka mašine u procesu stvaranja
veće vrednosti se kretalo od zadatka i išlo ka pojedincu kroz definisane mere
standarde procedure Standardi i procedure su bili uopšteno definisani od strane
menadžmenta a zadatak svakog učesnika u procesu je bio da se njima prilagodi bez
obzira na svoje prirodne preferencije Povećanjem obima posla sve zahtevnijim i
složenijim izazovima nijansa između prirodnog sa jedne i usklađenog ponašanja sa
druge strane postaje sve izraženija i manifestuje se ili kroz smanjenu efikasnost ili
kroz uvećani stres kod zaposlenog Iz tog razloga prepozavanje intelektulang DNK
zapisa pojedinca i usklađivanje zadataka pozicija procesa procedura sa DNK
zapisom rezultira bitnom razlikom između stresa koji je rezultat neprirodnog
ponašanja i pozitivnog ugodnog osećaja kao posledica prirodnog načina ponašanja
Prepoznavanju personalnih različitosti kao istraživačke oblasti u velikoj meri
su doprineli naučnici iz oblasti psihologije ličnosti među kojima se posebno ističe C
G Jung tvorac teorije o psihološkim tipovima ličnosti Prema Jungovoj tipologiji
ličnosti predstavljenoj još 1923 godine on osnovne karakteristike pojedinca grubo
deli na introvertni i ekstrovertni tip ličnosti Oba ova tipa se kasnije svrstavaju u svoje
podgrupe u zavisnosti od načina interakcije sa okruženjem Prema Jungovoj podeli
osnovnih tipova ličnosti oni mogu pripadati misaonom tipu ličnosti osećajnom tipu
ličnosti senzitivnom i intuitivnom tipu ličnosti a svaki od njih može biti ekstrovertan
ili introvertan Dakle prema Jungu postoje najmanje dva načina interakcije sa
spoljašnjim svetom odnosno doživljaja istog događaja Doživljaj može biti percipiran
kroz ekstroverziju u koliko je osoba ekstrovertna nasuprot introverziji ako je osoba
introvertna Iz ovoga zaključujemo da isti krizni događaj različite osobe doživljavaju a
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
37
samim tim na njega i reaguju na najmanje dva različita načina
Ukoliko bi analizom intelektualnog DNK pojedinaca uključenih u krizni
događaj u napred identifikovali kom tipu osoba pripada mogli bi precizno predvideti
ne samo na koji način će osoba percipirati krizni događaj već i kako će na njega da
reaguje Na osnovu poznavanja intelektualnog DNK učesnika ili potencijalnih
učesnika u kriznom događaju moguće je izraditi adekvatnu personalizovanu strategiju
koja bi podrazumevala veći stepen efikasnosti kako u preventivnom tako i u smislu
osmišljavanja adekvatnog procesa izlaska iz kriznog događaja
Poređenja radi
ekstrovertne osobe lako i brzo donose odluke reaguju odlučno izazove rešavaju u
hodu lako sklapaju prijateljstva pretenduju ka socijalnoj interakciji
Introvertne osobe opet sporo donose odluke reaguju neodlučno izazove rešavaju
studiozno usmerene su ka unutrašnjem svetu vole privatnost i tišinu
Osim ekstrovertnog i introvertnog tipa osobe u odnosu na percipiranje informacija ili
kriznog događaja osoba može posedovati senzitivni ili intuitivni karakter
Kod senzitivnih tipova ličnosti dominiraju isključivo činjenice prikupljene čulima
usmerene na konkretne detalje na sadašnjost Iz tog razloga pretenduju rešavanju
praktičnih i realističnih zadataka Na praktičan i realističan način
Intuitivni tipovi ličnosti imaju širok spektar raznovrsnih interesovanja Poseduju
sposobnost kombinovanja i upravljanja raznim idejama Vešti su u rešavanju
zadataka koji zahtevaju nove pristupe Ne vole rutinu i ponavljanje
U zavisnosti od načina na koji se uočene informacije obrađuju pojedinci mogu
posedovati misaoni ili osećajni pristup
Osobe misaonog tipa percepcije karakteriše analitičko razmišljanje Odluke
donose na osnovu objektivne logične analize svih mogućih uzroka i posledica
Za osobe osećajnog tipa percepcije je karakteristično da svoje odluke baziraju na
subjektivnoj proceni u odnosu na njihova prijašnja iskustva
Procesi opažanja i vrednovanja ukazuju na to kako pojedinac opaža svet i kako pravi
relacije među stvarima i događajima u zavisnosti od načina na koji se uočene
informacije prosuđuju
Osobe kod kojih je izraženije procenjivanje imaju potrebu za dobrom
organizacijom proverenom strategijom u napred isplaniranim delovanjem
Osobe koje pripadaju perceptivnom sklopu reaguju spontano fleksibilno
Radoznale su radije su fokusirane na sam proces nego na ishod događaja
61 Intelektualni DNK dominantne osobe
Osobe s visoko izraženim dominantnim stilom su veoma ambiciozne i
fokusirane na rezultat Imaju visok stepen samomotivacije Dobro podnose pritisak
Spremno se suočavaju sa izazovima i ne beže od odgovornosti Veoma su takmičarski
nastrojene Oslanjaju se na svoje sopstvene resurse Nisu previše sklone tražiti pomoć
i podršku ljudi oko sebe osim u slučaju preke potrebe Izbegavaju projekte i situacije
u kojima njihovi koraci i odluke zavise od drugih ljudi Nisu naklonjeni filozofiranju i
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
38
besciljnim raspravama Odlučni su u svojim nastojanjima Ne vole da su kontrolisani i
nadgledani Čvrsto se bore za svoje stavove U komunikaciji su jasni direktni
Nemaju potrebu da ublaže stvari Vole precizan sažet logičan i realan prikaz
situacije Ne vole kada im se eksplicitno nameće tuđa perspektiva Radi snažne
usmerenosti na brze rezultate i visoke ciljeve skloni su zanemarivanju osećanja i
perspektive svojih saradnika iako toga nisu svesni Podstiču tim na marljiv rad brza
rešenja disciplinu Ne trpe izgovore Izvor stresa je gubitak kontrole upravljanja i
slobode U stresnim momentima su skloni napadanju agresivnosti
62 Intelektualni DNK ekspresivne osobe
Osobe sa izraženim ekspresivnim stilom su vrlo šarmantne optimistične i
prijateljski nastrojene Veoma su komunikativne Bez poteškoće izražavaju svoje ideje
i emocije Proaktivni su i po prirodi usmereni na potrebe svojih saradnika članova
tima Obično imaju veoma velik uticaj u okviru organizacije Skloni su iznalaziti vrlo
kreativne načine za rešavanje izazova Prilično su neformalni otvoreni su za
promene Vole učiti Vole raspravljati o novim idejama Pretenduju ka aktivnostima
koje uključuju puno interakcije Po prirodi su optimistični i takmičarski nastrojeni
Kao članovi tima skloni su biti generator pozitivne energije Posvećeni su odnosima
Izbegavaju onflikte ako misle da postoji drugačiji način da se postigne cilj Često
deluju inspirativno na tim Redovno daju povratne informacije Umeju da vešto
upakuju lošu kritiku Naj veći strahovi su da se javno osramote Gubitak
odobravanja Gubitak uticaja U stresnim situacijama i pod pritiskom imaju sklonost
da postanu impulsivni sebični neorganizovani površni manipulativni da menjaju
odluke
63 Intelektualni DNK stabilne osobe
Osobe s visoko izraženim stabilnim stilom su vrlo su tople pouzdane
strpljive dosledne i predvidive U odnosu na ostale ove osobe su najviše orijentisane
na timski rad Vole stabilnost sporiji ritam rada i donošenja odluka Obično više
pažnje posvećuju potrebama drugih nego ličnim potrebama Izuzetno su lojalni uvek
raspoloženi da svoje vreme energiju izdvoje kako bi drugima bili na usluzi Promene
doživljavaju kao rizik a potencijalna rizična dešavanja percipiraju kao opasnost U
odnosu na druge vrste intelektualnog DNK ove osobe imaju najveću tendenciju da
guše i potiskuju svoje emocije Posebno one koje bi mogle da ih povedu u pravcu
promene postojećeg stanja Jasno definisani zadaci jasne uloge sa jasnim uputstvima
su za njih prijatno prirodno okruženje Veoma su istrajni Nisu skloni odustajanju od
cilja koji su sebi postavili Prija im rad u manjim grupama Sres mogu izazvati
momenti kada su u središtu pažnje posebno kada su okruženi nepoznatim ljudima
Odlični su slušaoci i radije postavljaju pitanja nego što iznose zaključke Njihovi
strahovi su nagle promene neizvesnost mogućnost da svojim ponašanjem ili
odlukama povrede druge U kriznim momentima imaju sklonost da se povlače budu
popustljivi pasivni i zatvoreni
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
39
64 Intelektualni DNK analitične osobe
Osobe s visoko izraženim analitičkim stilom su izuzetno analitične
sistematične metodične diplomatične Prvenstveno su fokusirane na zadatke
stručnost kompetentnost izvrsnost perfekciju Teže ka perfekciji Vole da se poštuju
procedure red i da se sve odvija po dogovorenim pravilima Odmereni su tačni
precizni Traže dovoljno vremena i prostora za razmišljanje analiziranje povezivanje
informacija i činjenica Spremni su da ulaze u raspravu tek onda kada su temeljno
pripremljeni naoružani činjenicama i informacijama U svemu čime se bave teže ka
perfekcionizmu Posebno u tehničkom smislu Vole da se detaljno upoznaju sa
procedurama i očekivanjima kako bi mogli ispravno da nastupe i donose odluke
Prema nepoznatim osobama su rezervisani i sumnjičavi Radije sarađuju sa malim
brojem ljudi Konfliktne situacije ne vole i trude se da ih izbegnu po svaku cenu
Najveći njihov strah je da pogreše i da budu kritikovani U kriznim situacijama
naginju ka preteranom perfekcionizmu U tim momentima umeju biti sarkastični
sitničavi i kritički nastrojeni
Već iz ovog delimičnog pregleda dela intelektualnog DNK pojedinca
uočavamo različita percipiranja istog događaja u zavisnosti od ličnog DNK zapisa Isti
događaj svaka grupa intelektualnog DNK različito percipira različito reaguje te u
skladu sa tim donosi različite odluke preduzima različite aktivnosti Isti događaj jedan
tip osobe percipira kao krizni dok drugi tip osoba taj isti percipira kao podsticajni
Krizni događaj koji je kod jedne grupe okidač za stres kod druge je taj isti događaj
okidač za kreativnost i inovativnost
7 Zaključak
Krize su neminovne Osim toga one su sve učestalije kako na makro tako i na
mikro nivou što rezultira učestalim stresom kod pojedinca Koncept razumevanja
jedinstvanog intelektualnog DNK može biti od velike pomoći u procesu upravljanja
kriznim događajem na više načina Prvo poznavajući lične preferencije svakom
učesniku se može pristupiti ili informacija saopštiti na njemu prihvatljiv prirodan
način Drugo strategija suočavanja sa krizom i rešavanje iste može biti usklađena sa
individualnim prirodnim sklonostima Treće mogu se postaviti pravi ljudi na prava
mesta Adekvatni ljudi koji bi određene zadatake obavljali u skladu sa svojim
intelektualnim DNK na njima prirodan način Na taj način bi se zadatci prilagođavali
prirodnim karakteristikama i sklonostima pojedinca a ne obrnuto Što bi značajno
smanjilo efekat kriznog događaja u vidu stresa Ubrzani razvoj informatičke i
telekomunikacione tehnologije obezbeđuje veći brži precizniji protok i obradu
informacija Sve to je uticalo na povećanu ulogu znanja u novonastalim vrednostima
ali je i otvorilo potencijalnu kreativnu igraonicu za neograničenu inventivnost
intelektualnog potencijala Informacije znanje nisu više privilegija pojedinaca
Informacije i znanje su postali dostupni širokim masama Ključni izazov doba
znanja je otkrivanje modela zakonitosti procesa koji pomažu u otkrivanju
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
40
razvijanju materijalizaciji neograničenog resursa intelektualnog potencijala
Verujemo da smo ovim radom doprineli i ukazali na značaj daljih istraživanja modela
alata strategija za otkrivanje razvoj materijalizaciju intelektualnog potencijala
Literatura
[1] Baldwin R di Mauro BW (2020) Mitigating the COVID Economic Crisis
Act Fast and Do Whatever It Takes Centre for Economic Policy Research
London
[2] Taleb NN (2007) Crni labud Uticaj krajnje neverovatnih zbivanja Heliks
Beograd [3] Barro R J Ursua J F Weng J(2020) The Coronavirus and the Great
Influenza Epidemic - Lessons from the Spanish Flu for the Coronaviruss
Potential Effects on Mortality and Economic Activity CESifo Working Paper
Series 8166 CESifo
[4] Toumlpfer A (2006) Krisenkommunikation Anforderungen an den Dialog mit
Stakeholdern in Aus- nahmesituationen In Schmid B Lyczek B (eds)
Unternehmenskommunikation Kommunikations- management aus Sicht der
Unternehmensfuumlhrung Wiesbaden Gabler
[5] Tintor J (2009) Poslovna analiza Zagreb Masmedia [6] Alfani G (2020) Pandemics and asymmetric shocks evidence from the history
of the plague in Europe and the Mediterranean CAGE working paper no 478 [7] Jordagrave Ograve Singh Sanjay R Taylor A M (2020) Longer-Run Economic
Consequences of PandemicsFederal Reserve Bank of San Francisco Working
Paper 2020-09
[8] Deventer M J (2002) bdquoIntroducing Intellectual Capital Management in
Information Support Services Environmentldquo PhD thesis University of Pretoria
p 33 [9] Kozhevnikov M (2007) Cognitive styles in the context of modern psychology
toward an integrated framework of cognitive style Psychological bulletin
133(3) 464-481
[10] Stojaković P (2011) Psihologija za nastavnike Grafid Banja Luka
[11] Stojaković P (2000) Kognitivni stilovi i stilovi učenja Banja Luka Filozofski
fakultet
[12] Pritchard A (2009) Ways of learning Learning theories and learning styles in
the classroom London Routledge
41
Poželjna i moguća razvojna specijalizacija Srbije i zemalja Zapadnog Balkana - uticaj društvenih kulturoloških i tehnoloških faktora
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
42
Prof dr Vidosav D Majstorović1 Prof dr Radivoje M Mitrović1
Doc dr Žarko Z Mišković6
INDUSTRIJA 40 U SRBIJI ndash KAKO JE PRIMENITI
Apstrakt Automatizacija tehnoloških sistema bazirana na internetu čini
okvir koncepta Industrija 40 (I40) koji je nastao 2011 godine On se zasniva na
novom modelu povezivanja mašina i računara (Sajber-Fizički Sistemi ndash SFS)
njihovom umrežavanju (Cloud Computing and Internet of Things (IoT)) uz široku
primenu i podršku veštačke inteligencije (AI) u celom modelu Tako dolazimo do
modela inetligentne proizvodnje (Smart Manufacturing) a danas već govorimo o
inteligentnim vozilima (vehicles) putevima (roads) mrežama (grids) gradovima
(cities) uslugama (services) svega (evrything) Najvažnije činjenice na kojima
treba raditi i razvijatih ih za Srbiju u primeni I40 su industrijska politika za I40
obrazovanje za I40 (visokosrednješkolsko obrazovanje) istraživanja za I40
posebno primenjena istraživanja i spremnost SMEs za I40 Ovaj rad daje prikaz
modela razvijenog za ocenu primene modela I40 u Srbiji
Ključne reči Industrija 40 Zrelost Spremnost Srbija
INDUSTRY 40 IN SERBIA ndash HOW TO IMPLEMENT IT
Abstract Internet based automatization of technological systems is the frame
of Industry 40 (I40) concept ndash defined in 2011th It is based on the new model for
machine and computer connecting (Cyber Physical Systems ndash CPS) their networking
(Cloud Computing and Internet of Things ndash IoT) with wide application and support of
Artificial Inteligence (AI) in whole model Thats how the smart manufacturing model
is achieved and nowadays inteligent vehicles roads grids cities services
everything is discussed The most important facts which should be reconsidered and
developed for implementation of I40 in Serbia are industrial policy for I40
education for I40 (high school education) research for I40 (especially applied
research) and readiness of SMEs for I40 In this paper the developed model for
assesment of I40 model implementation in Serbia is presented
Key words Industry 40 Maturity Readiness Serbia
6 Univerzitet u Beogradu ndash Mašinski fakultet) Kraljice Marije 16 11120 Beograd 35 Srbija
vidosavmajstorovicsbbrs
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
43
1 Uvodne napomene
Kada je 2011 godine zvanično definisana kao novi model automatizacije
tehnoloških sistema (baziran na internetu) I40 kao koncept je doživela ogromnu
evoluciju U to vreme se govorilo o naprednom modelu proizvodne industrije
zasnovanom na novom konceptu povezivanja mašina i računara (Sajber-Fizički
Sistemi ndash SFS) njihovom umrežavanju (Cloud Computing and Internet of Things
(IoT)) i širokoj primeni veštačke inteligencije (AI) [1] Decenija razvoja koncepta I40
je otvorila i čitav niz pitanja sa aspekta praktične primene pre svega u industriji
digitalizacija i njen model u I40 (formati i bezbedno korišćenje podataka velike
količine podataka i njihovo korišćenje) ocenjivanje nivoa spremnosti organizacije za
digitalnu transformaciju (nivo zrelosti ndash maturity poslovni model) dostignuti nivo
digitalne spremnosti (readiness) dobre prakse I40 u industriji veštine i znanja za
radna mesta u I40 itd
Za našu zemlju u vezi sa primenom koncepta I40 u industriji su važne sledeće
činjenice industrijska politika za I40 obrazovanje za I40 (visoko i srednješkolsko)
istraživanja za I40 posebno primenjena i spremnost SMEs pošto one predstavljaju
dominantnu strukturu srpske industrije danas [2]
Ovaj rad se odnosi na razvoj model ocene zrelosti i spremnosti (integrisanog
modela) srpske proizvodne industrije za realizaciju projekta I40 u njenoj sredini
2 Pregled literature ndash pristupi istraživanja u svetu
Analiza literature od 2011 godine iz ugla organizacije koja želi da počne sa
digitalnom transformacijom a radi realizacije koncepta I40 u svojoj sredini je
pokazala da su u svetu dominantna tri prilaza (a) analiza i ocena organizacije za
realizaciju projekta I40 u svojoj sredini (nivoi zrelosti) - maturity (b) spremnost
organizacije za primenu dobre prakse I40 u svojoj sredini ndash readiness i (iii) kontekst
poslovnog modela organizacije u odnosu na kontekst I40 U daljem tekstu je
prikazana analiza ovih elemenata
21 Nivoi zrelosti industrije organizacije za I40
Osnovna definicija zrelosti govori o tome da je to proces upravljanja
promenama U našem slučaju promene se odnose na kontekst realizacije projekta I40
u organizaciji a definišu se preko nekoliko nivoa najčešće pet U poslednjih nekoliko
decenija razvijeni su različiti modeli za ocenu zrelosti tehnoloških sistema sa
različitih aspekata (tehnologija automatizacija poslovanje ) ali nas ovde interesuju
oni koji se odnose na primenu i integraciju ICT tehnologija u proizvodnji prema
modelu I40
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
44
Njihovom detaljnom analizom se dolazi do sledećih činjenica (i) modeli koji
se odnose na ocenu zrelosti za primenu nacionalnih programa za I40 [34] Oba
modela su razvijena u Nemačkoj i predstavljaju okvir za definisanje integrisanog
indeksa zrelosti koji ima šest nivoa [3] kompjuterizacija povezanost vidljivost
transparentnost predviđanje kapaciteta i prilagodljivost Prve dva nivoa se odnose na
digitalizaciju ostala četiri na I40 strukturu Polazeći od činjenice da je I40 izvorni
koncept nastao u Nemačkoj ovaj model predstavlja jedno od najboljih rešenja u ovoj
oblasti (ii) opšte razvijeni modeli zrelosti i njihova ocena postojeće poslovne prakse u
odnosu na zahteve I40 [56] koji se dele na naučne [6] i praktične Oni danas u
kontekstu I40 definišu put izvrsnosti u digitalizaciji kao osnov za I40 a radi primene
u praksi CPS IoT analize velikih skupova podataka i mašinskog učenja i sve to
povezano sa Cloud Computing-om Naučni modeli su nastali kao rezultat istraživanja
dobre proizvodne prakse sa aspekta automatizacije najčešće definisane preko pet
nivoa od početne do digitalno orjentisane organizacije Danas ih ima ukupno deset
[5] Praktični su nastali kao konsultatski modeli poznatih kompanija širom sveta koje
rade na razvoju i primeni dobre menadžment prakse u oblasti I40 Oni su po pravilu
orjentisani ka razvoju i primeni pojedinih elemenata I40 u praksi (CPS AI itd) (iii)
modeli zrelosti razvijeni za specifične industrije [78] U navedenim referencama su
prikazana dva modela za odbrambenu i kosmičku industriju Oni respektuju
karakteristične tehnološke i ICT zahteve koji proizilaze iz osbenosti proizvoda ovih
industrija Kod ovih industrija su posebno važni elementi I40 aditivna proizvodnja i
endashlanci vrednosti (iv) model zrelosti za SMEs [910] Ovo su modeli koji pobuđuju
najveću pažnju korisnika sa aspekta praktične primene SMEs su dominantan oblik
proizvodnje u industriji pa model zrelosti u strukturi ima tri elementa vizija (resursi i
razumevanje koncepta I40) mapa puta sa elementima I40 za organizaciju i projekat
I40 za organizaciju (obuka upravljanje rizicima i primena elemenata I40 u praksi)
Za konkretnu organizaciju ovaj model se definiše preko nivoa zrelosti od početnika
do transformacije poslovnog modela za I40 i (v) modeli koji integrišu zrelost i
spremnost [1112] Ovo je najnoviji pristup koji omogućava da se istovremeno
povežu ova dva elementa defniše se nivo zrelosti i ocenjuje nivo spremnosti
organizacije za primenu projekta I40 u svojoj sredini Za ovaj prilaz je razvijeno pet
modela [11] koji imaju od četiri do šest nivoa i pet do devet dimenzija koje se
ocenjuju Samo ocenjivanje se izvodi izračunavanjem težinskih koeficijenata za
pojedinu dimenziju a ukupan rezultat se prikazuje preko dijagrama (radar chart-a)
ocenom od 1 (najniži nivo) do 5 (najviši nivo)
Možemo zaključiti da u ovoj oblasti postoje različiti prilazi a za našu zemlju
su najpogodnija poslednja dva
22 Spremnost organizacije za Industriju 40
Spremnost organizacije u kontekstu realizacije projekta I40 u njenoj sredini
znači mogućnost primene planiranih koraka u procesu primene I40 koncepta koji se
ocenjuje preko različitih kriterijuma i težinskih faktora Ranije su zrelost i spremnost
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
45
organizacije posmatrani kao zasebni prilazi danas se oni najčešće posmatraju kao
integralni koncept
Detaljnom analizom ovog prilaza može se zaključiti sledeće (i) kompleksni
modeli za ocenu spremnosti [13141516] Najpoznatiji je model [13] definisan preko
četiri dimenzije I40 modela pametna fabrika pametni proizvodi pametna
proizvodnja pametne usluge vođene podacima Primenom modela samoocenjivanja
organizacija može da bude na jednom od šest nivoa spremnosti autsajder početnik
ušao u projekat sa početnim iskustvima ekspert i najbolja praksa Ovi modeli
međusobno povezuju zrelost i spremnost (ii) modeli za ocenu spremnosti proizvodnih
organizacija [1117181920] Ceo koncept I40 je razvijen i počeo da se primenjuje u
proizvodnim organizacijama Za ovu vrstu industrije razvijeno je više modela za
ocenu spremnosti a najpoznatiji je VDMA sa šest dimenzija i 18 elemenata (iii) opšti
modeli za ocenu spremnosti [212223] najčešće zemlje ili regiona Ovde je
napoznatiji model razvijen u okviru World Economic Forum [21] koji se koristi za
ocenu spremnosti zemalja preko 59 indikatora (iv) modeli spremnosti za SMEs
[1224] Najzad slično kao i za zrelost imamo modele i za SMEs Oni imaju sličnosti
sa pristupom (i) ali su jednostavniji
Za naša istraživanja koja se odnose na našu zemlju za ovaj model
najprikladniji je prilaz (ii)
23 Kontekst organizacije za Industriju 40
Ovaj prilaz u osnovi za analizu i ocenu zrelosti i spremnosti polazi od glavnih
elemenata I40 (autonomni roboti simulacija horizontalna i vertikalna automatizacija
industrijski internet stvari sajber bezbednost računarstvo u oblaku aditivna
proizvodnja proširena stvarnost i analiza velikih podataka) i njihovog povezivanja na
primer sa metrikom za tehnološke peformanse sledljivost proizvoda (product
traceability) nadgledanje procesa (process monitoring) reprogramiranje sajber
bezbednost (cyber-security) i umrežavanje [25] U [26] je prikazan model I40 za
razvoj i ocenu zrelosti i spremnosti koji povezuje arhitekturu I40 koncepta njene
osovne atribute i glavne funkcije na sledeći način (a) nivo povezivanja ndash
komunikacija ndash povezivanje hardvera (b) nivo konverzije ndash informacija ndash otkrivanje
informacija (c) sajber nivo ndash upravljanje ndash automatizovan sistem (d) nivo
prepoznavanja ndash rano obaveštavanje ndash prediktivno održavanje (e) nivo konfigurisanja
ndash samo konfigurisanje ndash inteligentna proizvodnja Ostala dva primera se odnose na
specifične industrije i njihove zahteve za I40 [2728] Tako na primer za građevinsku
industriju [28] ključni su sledeći elementi za uvođenje i primenu I40 (a)
horizontalna integracija kroz vrednosne mreže (b) end-to-end digitalna integracija
inženjerskih aktivnosti kroz lance vrednosti i (c) vertikalna integracija i povezivanje
proizvodnih organizacija iz građevinske industrije Glavne karakteristike ove
industrije su kompleksnost nepredvidljivost podeljeni lanci snadbevanja
kratkoročno razmišljanje i kultura Na osnovu ovih elemenata se pravi mreža za
organizaciju na osnovu koje se vrši ocena spremnosti za projekat I40
Za naša istraživanja ovaj pristup u ovom trenutku nije prioritetan
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
46
3 Okvir našeg modela ndash SME organizacije
U prethodnim poglavljima je navedeno da je u Srbiji dominantna struktura
proizvodnih organizacija SMEs pa polazeći od te činjenice a i predočene analize
predlaže se model za ocenu zrelosti sa četiri nivoa tabela 1 [2930]
Organizacija na prvom nivou ima odluku i tim za realizaciju Projekta I40 u
svojoj sredini Vrši sistem analizu svog poslovnog modela (kupci dobavljači
automatizacija) i definiše biznis cilj za I40 Procenjuje troškove i vreme realizacije
Projekta
Tabela 1 Nivoi zrelosti
Nivo I40 Karakteristike Projekat
Prvi
nivo
Početnici Organizacija se upoznaje sa
I40
Oblikuje se ideja da
se uspostavi
Drugi
nivo
Uspostavljen projekat Definisana vizija i strategija za
I40
Definisan Projekat
Treći
nivo
Mapa puta Uspostavlja se dobra praksa za
I40
Realizuju se
elementi I40
Četvrti
nivo
Primenjeni svi
elementi I40 za
organizaciju
Organizacija radi na Platformi
I40
Projekat uspešno
završen
Na drugom nivou Tim definiše detaljni Projekat sa potrebnim resursima i
daje okvir modela I40 za pojedine funkcije
Na trećem novou definiše se detaljna Mapa puta sa svim elementima za I40
za organizaciju po kojoj se Projekat radi i preispituju postignuti rezultati Korak po
korak se realizuju pilot projekti za pojedine celine
Najzad na poslednjem nivou organizacija ima uspostavljen svoj poslovni
model na Platformi I40
Dimenzije koncepta spremnosti I40 za organizaciju koje predstavljaju okvir
poslovnog modela su sveobuhvatne i imaju strukturu kao u tabeli 2
Ukupni model ocene ima devet dimenzija od strategije organizacije za I40
do pravnog okvira digitalne fabrike Za svaku dimenziju je konstruisan poseban
upitnik sa pitanjima na koje se daje odgovor po modelu Likert-ove skale (1-5 1-nije
primenjen 2-delimično primenjen 3-primenjen u više od 50 slučajeva 4-primenjen
u potpunosti 5-vrše se unapređenja u primeni) Zato je izuzetno važno da onaj ko
prikuplja odgovore na pitanja izuzetno poznaje koncept I40 posebno sa aspekta
primene u dotičnoj organizaciji Ocenjivanje se vrši određivanjem koeficijenta Mr za
svaku dimenziju preko formule koja obuhvata dimenziju karakteristiku težinski
faktor u okviru dimenzije i broj karakteristika u okviru dimenzije Na ovaj način se
dobija radar chart za svaku organizaciju posebno
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
47
Tabela 2 Struktura upitnika za ocenu spremnosti organizacije
Dimenzija Karakteristike Napomena
Strategija Mapa puta za primenu I40 Potrebni resursi Projektovanje
poslovnog modela
1
Kultura
organizacije
Deljenje znanja Inovacije Cross SME saradnja Vrednosti
ICT u organizaciji
2
Liderstvo Odgovornosti i ovlašćenja lidera Lideri projekta 3
Kupci Baza podataka kupaca Digitalizacija usluga prodaje
Socijalne mreže
4
Dobavljači Baza podataka dobavljača Digitalizacija naručivanja i
kontrole isporuke
5
Proizvodi Digitalizacija proizvoda Inregracija proizvoda u ostale
sisteme
6
Tehnologija Postojanje savremenih IKT Korišćenje naprednih mašina 7
Zaposleni Kompentencije zaposlenih u SME spremnost zaposlenih za
primenu novih tehnologija
8
I40 model Osnovni elementi I40 Računarstvo u oblaku 9
Zakonski okvir Zakonska regulativa za I40 Raspoloživost ICT standarda
Zaštita intelektualne svojine
10
4 Rezultati i diskusija naših istraživanja
Za potrebe ovih istraživanja razvijen je Uptnik 1 za ocenu spremnosti
(readiness) sa 84 pitanja a paralelno sa njim je urađen i Upitnik 2 kojim su
analizirane opšte činjenice o I40 za SMEs u Srbiji Oba Upitnika su distribuirana na
106 SMEs iz proizvodnog sektora a dobijeno je 49 odgovora [2930]
Prva grupa pitanja iz Upitnika 2 se odnosila na izazove organizacije u vezi sa
njenom opštom spremnošću da uđe u Projekat I40 a dobijeni odgovori su
sistematizovani na slici 1 Najznačajniji problem su nepoznanice oko potrebne
investicije organizacije za realizaciju i primenu ovog koncepta u organizaciji (46) i
tako redom Ove činjenice nam govore o tome da organizacije moraju na sistematski
način pristupiti ovom Projektu
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
48
Slika 1 Izazovi za uspešnu implementaciju Industrije 40 u Srbiji
Druga grupa pitanja se odnosila na opšte činjenice o mogućnosti primene
koncepta I40 u sopstvenoj sredini slika 2 Skoro polovina odgovora je potvrda toga
da organizacije u Srbiji na ozbiljan način razmišljaju i rade na pripremi Projekta I40 u
svojoj sredini
Slika 2 Činjenice o Industriji 40 u MSO
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
49
Najzad treća grupa pitanja se odnosila na funkcije SMEs u kojima prvo treba
primeniti I40 slika 3 Naše organizacije razumeju šta je suština koncepta I40 pa je
onda logičan odgovor da je proizvodnja ključni element za primenu I40 u njima
Nakon toga dolaze lanci nabavke kao važan element I40 u realnoj proizvodnji
Urađen je pomoću Upitnika 1 drugi eksperiment kojim se ocenjuje
spremnost organizacije za primenu elemenata I40 u svojoj sredini slika 4 Dobijeni
su odgovori od 49 organizacija a sledeći korak je da se ovi odgovori ukrste da bi se
dobila spremnost svih organizacija određene industrijske grane
Slika 3 U kojim oblastima bi najpre bila primenjena Industrija 40
Slika 4 Radar karta za I40 spremnost organizacije XYZ
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
50
Organizacija iz ovog primera je ostvarila najviši nivo spremnosti za
dimenzije kupci (4) dobavljači (5) i proizvodi (6)
5 Zaključci i buduća istraživanja
Naša zemlja je na Četvrtoj internacionalnoj konferenciji ndash Industrija 40 (4th
International Conference ndash Industry 40) održanoj od 4 do 7 juna 2019 godine u
Beogradu kao 38 zemlja u svetu definisala svoj nacionalni Program za Industriju 40
[22930] Nakon toga širom Srbije su održani Paneli gde je ovaj Program prezentovan
čime je u Srbiji stvoreno kritično znanje o I40 Ovi Paneli se i dalje održavaju pri čemu
je sada fokus na primerima dobre prakse o elementima I40 koji se danas u Srbiji već
prepoznaju Naša istraživanja u ovoj oblasti biće nastavljena mapiranjem industrijskih
grana SME za razvoj modela za njihovu ocenu od opštih ka posebnim
6 Literatura
[1] Recommendations for implementing the strategic initiative INDUSTRIE 40
Securing the future of German manufacturing industry Final report of the Industrie
40 Working Group April 2013
(httpswwwdindeblob76902e8cac883f42bf28536e7e8165993f1fdrecommendatio
ns-for-implementing-indu stry-4-0-datapdf ndash pristupano nov 2020)
[2] Majstorovic V et al Industry 40 ndash a national program of Serbia Faculty of
Mechanical Engineering Belgrade (2019)
[3] Guumlnther Schuh Reiner Anderl Juumlrgen Gausemeier Michael ten Hompel Wolfgang
Wahlster Industrie 40 Maturity Index - Managing the Digital Transformation of
Companies wwwacatechdepublikationen - pristupano nov 2020
[4] Ravi Kumar Nampuraja Enose Making Industry 40 Real ndash Using the ACATECH
I40 Maturity Index White paper (2017) (httpswwwinfosyscomengineering-
serviceswhite-papersDocumentsindustry-40-realpdf ndash pristupano dec 2020)
[5] Vanessa Felch Bjoumlrn Asdecker Eric Sucky Maturity Models in the Age of Industry
40 ndash Do the Available Models Correspond to the Needs of Business Practice
Proceedings of the 52nd Hawaii International Conference on System Sciences 2019
pp 5165 ndash 5174 httpsdoihdlhandlenet1012559953
[6] Anna De Carolis Marco Macchi Boonserm Kulvatunyou Michael P Brundage
Sergio Terzi Maturity models and tools for enabling Smart Manufacturing Systems
comparison and reflections for future developments Proceedings of IFIP 14th
International Conference on Product Lifecycle Management (2017)
httpsdoi101007978-3-319-7295-3_3
[7] Lee Bibby Benjamin Dehe Defining and Assessing Industry 40 Maturity levels -
Case of the Defence sector Journal Production Planning and Control Volume 29
2018 ndash Issue 12 pp 1030-1043 httpsdoiorg1010800953728720181503355
[8] Milena Botlikova Jozsef Botlikov Local Extremes of Selected Industry 40
Indicators in the European SpacemdashStructure for Autonomous Systems Journal of
Risk Management 2020 13 13 httpsdoi103390jrfm13010013
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
51
[9] Teresa Taurino Agostino Villa A method for applying Industry 40 in Small
Enterprises Proceedings of 9th IFAC Conference on Manufacturing Modelling
Management and Control Berlin Germany August 28-30 2019 IFAC Papers On
Line 52-13 (2019) 439ndash444 https101016 jifacol201911099
[10] Jaione Ganzarain Nekane Errasti Three Stage Maturity Model in SMErsquos towards
Industry 40 Journal of Industrial Engineering and Management JIEM 2016 ndash 9(5)
httpdxdoiorg103926jiem2073
[11] Andreas Schumacher Selim Erolb Wilfried Sihn A maturity model for assessing
Industry 40 readiness and maturity of manufacturing enterprises Procedia CIRP 52 (
2016 ) 161 ndash 166 httpsdoi101016jprocir201607040
[12] Erik Hofmann Marco Ruumlsch Industry 40 and the current status as well as future
prospects on logistics Computers in Industry Volume 89 August 2017 Pp 23-34
httpsdoiorg101016jcompind201704002
[13] Dr Karl Lichtblau Prof Volker Stich Dr-Ing Dr Roman Bertenrath Matthias
Blum Martin Bleider Agnes Millack Katharina Schmitt Edgar Schmitz Moritz
Schroumlter Industrie 40 Readiness Aachen Cologne October 2015
httpsindustrie40vdmaorgdocuments ndash pristupano dec 2020
[14] Onur Agca Jon Gibson Jan Godsell Joshua Ignatius Cerys Wyn Davies Pinsent
Masons An Industry 40 readiness assessment tool University of Warwick
(wwwwarwickacukscip ndash pristupano dec 2020)
[15] Athos Paulo-Tadeu Pacchini Wagner Cezar Lucato Francesco Facchini Giovanni
Mummolo The degree of readiness for the implementation of Industry 40
Computers in Industry Volume 113 December 2019 103125
httpsdoiorg101016 jcompind2019103125
[16] Josef Basl Petr Doucek A Metamodel for Evaluating Enterprise Readiness in the
Context of Industry 40 Information 2019 10 89 https doi103390info10030089
ndash pristupano dec 2020)
[17] Zsolt Jaacutenos Viharos Szilveszter Sooacutes Gaacutebor Nick Tamaacutes Vaacutergedő Richaacuterd Beregi
Non-comparative Industry 40 Readiness Evaluation for Manufacturing Enterprises
15th IMEKO TC10 Workshop on Technical Diagnostics Technical Diagnostics in
Cyber-Physical Era Budapest Hungary June 6-7 (2017)
(httpswwwimekoorgpublicationstc10-2017IMEKO-TC10-2017-031pdf ndash
pristupano dec 2020)
[18] Carla Gonccedilalves Machado Mats Winrotha Dan Carlssonb Peter Almstroumlma Victor
Centerholtb Malin Hallin Industry 40 readiness in manufacturing companies
challenges and enablers towards increased digitalization Procedia CIRP 81 (2019)
1113ndash1118 httpsdoi101016jprocir201903262
[19] Isabel Castelo-Branco Frederico Cruz-Jesus Tiago Oliveira Assessing Industry 40
readiness in manufacturing Evidence for the European Union Computers in Industry
Volume 107 May 2019 pp 22-32 httpsdoiorg101016jcompind 201901007
[20] Gaacutebor Nicka Aacutedaacutem Szallera Juacutelia Bergmanna Tamaacutes Vaacutergedőa Industry 40
readiness in Hungary model and the first results in connection to data application
Proceedings of 9th IFAC Conference on Manufacturing Modelling Management and
Control Berlin Germany August 28-30 2019 IFAC Papers On Line 52-13 (2019)
289ndash294 httpsdoi101016jifacol201911185
[21] Batchkova A Popov T Ivanova A Belev A Assessment of readiness for
Industry 40 International Journal Industry 40 Year III Issue 6 pp 288-291 (2018)
(httpsstumejournalscomjournalsi420186288fullpdf ndash pristupano nov 2020)
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
52
[22] Josef Basl Companies on the Way to Industry 40 and their Readiness Journal of
systems integration 20183 (2018) httpsdoi1020470jsiv9i3351
[23] Nilubon Chonsawat Apichat Sopadang The Development of the Maturity Model to
evaluate the Smart SMEs 40 Readiness Proceedings of the International Conference
on Industrial Engineering and Operations Management Bangkok Thailand March 5-
7 (2019) pp 354-363 (httpwwwieomsocietyorgieom2019papers97pdf ndash
pristupano nov 2020)
[24] Jan Stentoft Kent Wickstroslashm Jensen Kristian Philipsen Anders Haug Drivers and
Barriers for Industry 40 Readiness and Practice A SME Perspective with Empirical
Evidence Proceedings of the 52nd Hawaii International Conference on System
Sciences (2019) pp 5155-5164
httpsscholarspacemanoahawaiieduhandle1012559952
[25] Amjed Essakly Matthias Wichmann Thomas S A reference framework for the
holistic evaluation of Industry 40 solutions for small-and medium-sized enterprises
Proceedings of 9th IFAC Conference on Manufacturing Modelling Management and
Control Berlin Germany August 28-30 2019 IFAC Papers On Line 52-13 (2019)
427ndash432 httpsdoi101016jifacol201911093
[26] Jian Qina Ying Liua Roger Grosvenora A Categorical Framework of Manufacturing
for Industry 40 and Beyond Procedia CIRP 52 ( 2016 ) 173 ndash 178 https doi
101016jprocir201608005
[27] Thuy Duong Oesterreich Frank Teuteberg Understanding the implications of
digitisation and automation in the context of Industry 40 A triangulation approach
and elements of a research agenda for the construction industry Computers in
Industry Volume 83 December 2016 Pp 121-139
httpsdoiorg101016jcompind201609006
[28] Tariq Masood Johannes Egger Augmented reality in support of Industry 40mdash
Implementation challenges and success factors Robotics and Computer-Integrated
Manufacturing Volume 58 August 2019 Pp 181-195
a httpsdoiorg10jrcim201902003
[29] Majstorovic V et al Program - Advanced Industrialization of Serbia and Industry
Policy Horizon 20202030 Mechanical Engineering Faculty (2016)
[30] Majstorovic V et al Project - Advanced Industrialization of Serbia ndash Industry 40
for Serbia Mechanical Engineering Faculty Belgrade (2016)
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
53
Dr Dušica Semenčenko7 dr Valentina Nikolić8 profdr Đuro Kutlača9
SEKTOR POLJOPRIVREDE U STRATEGIJAMA PAMETNE
SPECIJALIZACIJE U SRBIJI I SUSEDNIM ZEMLJAMA
Apstrakt U ovom radu je dat pregled delova strategija pametne
specijalizacije (S3) tri države u regionu Zapadnog Balkana koji se odnose na
prioritetne oblasti poljoprivreda i proizvodnja hrane Imajući u vidu da je
poljoprivreda tradicionalno značajan sektor za region kako ekonomski tako i
demografski bilo je indikativno istražiti ciljeve transformacije unutar ovog
prioritetnog sektora (oblasti) i mogućnosti primene rezultata potencijalnih
istraživačko razvojnih projekata Druga namera analize je da se ispita mogućnost
doprinosa strategija S3 transformaciji samih nacionalnih inovacionih sistema triju
država Zapadnog Balkana koje su kao prioritetne oblasti svojih S3 izabrale
poljoporivredu i proizvodnju hrane
Ključne reči strategija pametne specijalizacije nacionalni inovacioni sistem
sektor poljoprivrede Srbija Zapadni Balkan
THE AGROFOOD SECTORS IN SMART SPECIALIZATION
STRATEGIES IN SERBIA AND NEIGBOURHOOD COUNTRIES
Abstract This paper provides an overview of the parts of smart
specialization strategies (S3) in three states in Western Balkans region that relate to
the priority areas of agriculture and food production Bearing in mind that
agriculture is traditionally an important sector for the region both economically and
demographically it was indicative to explore the goals of transformation within this
priority sector (area) and the possibilities of applying the results of potential research
and development projects The second intention of the analysis is to examine the
possibility of the contribution of S3 strategies to the transformation of the national
innovation systems of the three Western Balkan countries which have chosen
agriculture and food production as priority areas of their S3
Key words smart specialization strategy national innovation system
agrofood sector Serbia Western Balkan
7 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin dusicasemencenkopupinrs 8 Institut za kukuruz bdquoZemun poljeldquo valentinasmrizp 9 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin djurokutlacpupinrs
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
54
1 Uvod
Donošenje strategije pametne specijalizacije ndash S3 (države iili regiona unutar
države) od ključnog je značaja za sagledavanje potencijala usmeravanje
naučnotehnološkog i ekonomskog razvoja efikasno korišćenje resursa uz
participativni pristup i jačanje veza između privrede i istraživačkog sektora [4 5]
Osnovni ciljevi ovakvih strategija za čije sprovođenje je uglavnom zaduženo
ministarstvo (ili druga institucija) nadležno za nauku i istraživanja je podsticanje
razvoja nacionalnog inovacionog sistema (ili u novije vreme ekosistema inovacija)
kroz transformaciju izabrannih prioritetnih sektora10 Specifični ciljevi su usmereni na
poboljšanje kapaciteta istraživačkih organizacija za sprovođenje vrhunskih
istraživanja i dalji transfer znanja i veština koji mogu u značajnoj meri doprineti
društvenom i privrednom razvoju naročito u izabranim prioritetnim područjima S3 i
međusektorskim temama11
Budući da smo na temu pametne specijalizacije objavili više radova u
zbornicima naučnog skupa bdquoTehnologija kultura i razvojldquo počev od 2015 godine
[25] namera nam je bila da anliziramo dokle se stiglo u razvoju i primeni S3 u
regionu Zapadnog Balkana imajući u vidu i najnovije doprinose teorije metodologiji i
praksi S3 Cilj ovog rada je da na primerima strategija pametne specijalizacije tri
zemlje Zapadnog Balkana pokaže njihov pristup i razloge za izbor poljoprivrede i
proizvodnje hrane kao jedne od prioritetnih oblasti strategije i način na koji bi trebalo
da doprinese naučnotehnološkom ekonomskom i društvenom razvoju Osnovne
pretpostavke istraživanja i radne teze su da 1 ovakve (kao i mnoge druge) strategije
nije moguće realizovati ukoliko alati i sredstva za njihovo sprovođenje nisu
istovremeno isplanirana 2 ukoliko sredstva postoje a veze unutar nacionalnog
inovacionog sistema (NIS) nisu dovoljno izgrađene iili jake kontinuitet sprovođenja i
razvoj same S3 biće otežan Uz ove teze možemo dodati i predpostavku da će manje
napredni regioni imati više poteškoća u pribavljanju minimum preduzetničkih i
inovacionih kapaciteta neophodnih za implementaciju koncepta [19]
U prvom delu ovog rada ćemo obrazložiti značaj donošenja strategije pametne
specijalizacije koja bi trebalo da bude jedan od odgovora na probleme nacionalnog
inovacionog sistema uočene u našim prethodnim istraživanja NIS (posebno u NIS
10 Ako je ideja je da se koncentriše bolje je očekivati transformaciju dakle treba izbegavati
specijalizaciju u tehnologijama i poslovnim modelim jer će oni ubrzo zastariti Koncept
ldquopametna specijalizacijardquo nije najbolje objašnjen tim izrazom jer on je pre svega
transformacija (koja obuhvata diverzifikaciju tranziciju modernizacijuhellip) Odgovor Foreja
na prvo pitanje u okviru debate sa Hassink i Gong [19 15] 11 bdquoSposobnost ekonomskog sistema (region na primer) da generiše nove specijalizacije
otkrivanjem novih domena svojih mogućnosti i lokalne koncentracije i aglomeracije resursa i
nadležnosti u ovim domenimardquo [15]
ldquoS3 je proces oblikovanja i posredovanje sa ciljem unapređenja preduzetničkih napora i
koordinacije unutar okivra (strateškog prioriteta) koji je strukturirala državardquo Paul David
2011 prema Foray 2019
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
55
Srbije) a istovremeno i potvrda naših preporuka u vezi sa strateški usmerenim
razvojem istraživačkorazvojnog (naučnotehnološkog) i privrednog sistema U
nastavku ćemo se kao okosnicom ovog rada baviti sektorom poljoprivrede i
proizvodnje hrane jednim od prioritetno izabranih sektora specijalizacije u
strategijama pametnih specijalizacija tri države Zapadnog Balkana Crna Gora
Hrvatska i Srbija U četvrtom petom i šestom delu radu ukratko ćemo prikazati
strategije pametne spceijalizacije Srbije Hrvatske i Crne Gore sa izdvojenim
prioritetnim oblastima koje se odnose na sektor poljoprivrede i proizvodnje hrane
Budući da ćemo se u trećem delu baviti pojedinim performansama sektora
poljoprivrede na Zapadnom Balkanu u sedmom delu rada daćemo poređenja radi i
kratak uvid u trenutne adekvatne pokazatelje sektora poljoprivrede Evropske unije
(EU) imajući u vidu da je poljoprivreda jedan od najpovlašćenijih privrednih sektora
EU U zaključnim razmatranjima doći čemo do zaključaka koji mogu poslužiti i kao
preporuke zainteresovanim stranama u daljim aktivnostima na sprovođenju strategija
pametne specijalizacije
2 Nacionalni inovacioni sistem i strategije pametne specijalizacija
Mnogi od teoretičara pametne specijalizacije vide primenu strategije unutar
inovacionih sistema mada se Forej kao jedan od tvoraca metodologije [15] ne slaže
sa ovom tvrdnjom naprotiv on namerno izostavlja concept NISRIS (prema Freeman
Lundvall) Ostajući dosledni u ubeđenju da je koncept NIS evolutivna forma sistema
nalazimo blisku vezu sa konceptom pametne specijalizacije Unutar RISNIS
ispoljavaju se kako prednosti tako i slabosti koncepta pametne specijalizacije
Istraživanje nacionalnog inovacionog sistema (NIS) u Srbiji tokom proteklih
više od dvadeset godina [21 24] vodilio nas je ka jednom od osnovnih zaključaka a to
je - nepostojanje dugoročnih nacionalnim konsenzusom odabranih ciljeva i
zajedničke vizije razvoja Srbije na nacionalnom nivou Kao jedan od uzroka problema
najčešće je viđena slaba i nedovoljna koopertivnost između svih delova NIS
Ekonomije i društva država u regionu (bivše Jugoslavije) su većinom ekonomije u
razvoju posledica je da su tradicionalno opterećene i problemom nerazvijenog
nacionalnog inovacionog sistema u kojem su indikatori ulaza (input) i rezultata
(output) nezadovoljavajući nizak nivo ulaganjatroškova za istraživanje i inovacije
nedovoljni ljudski resursi slabe veze između privrede i istraživačkog sektora mali
broj patenata itd [21] Kao što ćemo u nastavku obrazložiti sve ovde analizirane
strategije su iz država koje su i tzv nepotupni transformatori i kada je poljoprivreda u
pitanju Naučnoistraživačka baza o načinima uspostavljanja na znanju zasnovanog
razvoja u Srbiji i regionu većinom nije nedostajala ali nije bilo iskazane volje da se
ona stavi u funkciju donosilaca odluka
Metodologija izrade strategije pametne specijalizacije sadrži i jedan od oblika
primene forsajt procesa [23] u strateškom promišljanju uspostavljanja funkcionalnog
NIS ili u novije vreme sistema definisanog kao ekosistem inovacija kako na
nacionalnom nivou tako i na regionalnom (unutar države) nivou [5 6 7] Strategija
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
56
pametne specijalizacije pruža koristi regionima u smislu predviđanja i planiranja
ekonomske modernizacije i transformacije korišćenjem znanja i drugih resursa
Regionima unutar države omogućuje da pretvore svoje konkurentne prednosti u robu i
usluge na tržištu Cilj S3 je davanje prioriteta javnim investicijama u istraživanje i
inovacije kroz pristup odozdo prema gore sa ciljem ekonomske transformacije regija
nadogradnje regionalne konkurentne prednosti i stvaranje tržišnih prilika u
regionalnim i evropskim lancima vrednosti [7] Početna ideja S3 je da zemlja može
postati konkurentna ako koncentriše resurse u istraživanje i inovacije i poveže ih sa
nekoliko prioritetnih ekonomskih sektora
Evropska komisija od 2011 godine daje savete regionalnim i nacionalnim
donosiocima odluka za uspostavljanje i implementaciju svojih strategija pametne
specijalizacije preko mehanizma Platforma pametne specijalizacijerdquo [7] Platforma
olakšava zajedničko učenje prikupljanje podataka analize i mogućnosti umrežavanja
za oko 180 EU regiona i 24 nacionalne vlade EU je usmerila i buduće članice Unije
da krenu putem definisanja ove strategije kako bi bile spremnije za saradnju u
trenutku učlanjenja Jedan od najvažnijih elemenata pametne specijalizacije je
koordinacija u programiranju i korišćenju EU fondova što je u ranijim periodima
nedostajalo uzrokujući fragmentiranost investicija Isti problem možemo da
primetimo da je postojao i na nacionalnom planu [22]
Kako strategija pametne specijalizacije ne može da se kopira jer je proistekla
iz analize prikupljenih podataka o tržištima tehnologijama veštinama o transferu
znanja sposobnostima poslovnim modelima o konkurentnosti sektora i grupa
regionalnih preduzeća i njihovim ulaganjima u IR i to za konkretne države iili
njihove regione tako se i izabrane prioritetne oblasti razlikuju Prioriteti se izrazito
razlikuju širom različitih NUTS ndash iako je prioritetna oblast ista - način na koji se
trasformativne aktivnosti odvijaju su različite ndash svako će doći do specifične mape puta
transformacije jer su kapaciteti i pitencijalni regionalno specifični
Ključna faza u definisanju strategije je proces preduzetničkog otkrivanja [30]
odnosno upravo dijalog svih zainteresovanih strana u postupku selekcije
identifikovanih prioriteta usaglašavanja različitih interesa i uspostavljanje
kompromisa i koncenzusa Proces preduzetničkog otkrivanja otkriva prednosti zemlje
ili regiona u oblasti istraživanja i inovacija To je proces odozdo nagore u kojem
ključni akteri (kompanije univerziteti akademska zajednica vlada civilni sektor)
identifikuju potencijalne mogućnosti i mapiraju konkurentne sektore Postoje razne
ankete i metode koje se mogu koristiti u dizajniranju EDP-a [25] EDP je od velikog
značaja za buduću strategiju jer je inkluzivan i interaktivan proces odozdo na gore u
kojem učesnici iz različitih sredina otkrivaju (sebi i drugima) svoje potencijalne
mogućnosti i mesta potencijalnih inovacija (transformacija) Ovaj proces bi trebalo da
bude i kontinualna aktivnost u obnavljanju specijalizacije u vremenskom periodu koji
sledi nakon započinjanja njene primene
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
57
3 Poljoprivreda ndash prioritetna oblast u strategijama pametne
specijalizacije tri države regiona Zapadnog Balkana
Poljoprivreda sa proizvodnjom hrane je jedan od ključnih privrednih sektora u
svim zemljama Zapadnog Balkana tj bivše Jugoslavije koji procentualno doprinosi
bruto domaćem proizvodu (BDP) značajnije nego u državama Evropske unije (EU)
Ulaganje u tehnološki razvoj ovog sektora vidi se kao dodata vrednost koja bi znantno
unapredila tehnološki i ekonomski razvoj Srbije i država u regionu Budući da su
strategije pametne specijlizacije usvojene od strane nekoliko vlada država regiona a u
njima je poljoprivreda i proizvodnja hrane viđena kao jedan od prioritetnih sektora u
ovom radu ćemo prikaziti mesto ovog sektora u strategijama pametne specijalizacije
kao i ciljeve razvoja sa posebnom pažnjom na aktuelnost istraživanja predviđenih
strategijama u odnosu na neke pokazatelje položaja poljoprivrede i proizvodnje hrane
u EU
Poljoprivreda i proizvodnja hrane se apriori smatraju tradicionalno
najznačajnijim privrednim sektorima u svim državama regiona Ovakav stav ima i
istorijsko uoprište zbog vekovne domanicaje ovog sektora u demografskim
karakteristikama i privredema regiona U Srbiji oko 40 radno aktivnog stanovništva
živi u seoskim naseljima u Hrvatskoj oko 35 a u Crnoj Gori 36 to međutim nije i
zaposleno stanovništvo u poljoprivrednim aktivnostima (vidi tabelu 1)
Poljoprivreda se imala u vidu i tokom rada na pripremi strategija pametne
specijalizacije u Crnoj Gori Hrvatskoj i Srbiji tokom celog procesa počev od prvog
koraka ndash mapiranja potencijalnih oblasti do preduzetničkog otkrivanja (EDP ndash
entrepreneurial discovery process) i formulisanja akcionih planova Sektor
poljoprivrede i proizvodnje hrane se najpre pokazao kao potencijalno značajan u prvoj
fazi procesa pripreme za izradu strategije pametne specijalizacije kroz kvantitativne
analize ekonomskih performansi i mapiranje ekosistema istraživanja i inovacija
Pojedini statistički regioni u Srbiji na primer već u toj fazi ispoljili su mogućnosti za
dalji razvoj kroz specijalizacije u sektoru kao što je u Vojvodini u Poljoprivrednoj
ekonomiji (uključujući prerađivačku industriju) Šumadiji i Zapadnoj Srbiji u
Ekonomiji poljoprivredehortikulture (sa prerađivačkom industirjom) i Južnoj i
Istočnoj Srbija u u istom segmentu sektora (23) Potencijalna prioritetna područja
mogla su se identifikovati na osnovu podataka koji će da posluže kao osnova za dalja
razmatranja u kasnijim procesima donošenja strategije utemeljenim na participaciji
zainteresovanih strana Iako poljoprivreda nema visok udeo u bruto dodatoj vrednosti
(BDP) ona ima visok udeo u zaposlenosti a seoska naselja su brojnija i površinom
veća tako da su i više nastanjena od gradskih U Šumadiji i Zapadnoj Srbiji 309
zaposlenih je u poljoprivredi dok je u Vojvodini 180 U Beogradu u kojem
dominiraju uslužne delatnosti iznosi samo 26 Za sledeća razmatranja ovi veoma
opšti nalazi su od velikog značaja jer ilustruju da se u ruralnoj Srbiji struktura
zaposlenosti i dodate vrednosti uopšte ne preklapaju Iako je poljoprivreda i dalje
veoma važna za utvrđivanje zaposlenosti i prihoda za mnoge njen doprinos
nacionalnom bruto domaćem proizvodu nije značajan
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
58
Ove nalaze potvrđuju i druga istraživanja U studiji Svetske banke o
potencijalima poljoprivrede na Zapadnom Balkanu (ZB) [28] se ističe da je dodata
vrednost po radniku u regionu mala što pokreće proces migracije iz ruralnih područja
ka gradu kao i prema drugim evropskim zemljama u kojima su zarade u poljoprivredi
mnogo veće Ovi procesi stvaraju značajne nestašice radne snage bez poboljšanja
ukupne produktivnosti rada Poljoprivredna proizvodnja (iz aspekta dodate vrednosti)
po hektaru je uglavnom konstantna u celoj regiji Zapadnog Balkana i ispod one u EU-
28 (1405 USD)12 Multiplikativni efekti poljoprivrede kako povratno - prema
početnim fazama proizvodnih procesa tako i u poslednjim fazama pred izlazak na
tržište su slabi To sprečava proces transformacije i širenja poljoprivredne
proizvodnje nizvodno i otključavanje potencijala poljoprivredno-prehrambene
industrije u regionu Pored toga analiza sugeriše da bi napori da se javna podrška
poljoprivredi preusmeri od vezanih (podsticajnih) plaćanja do nevezane podrške za
povećanje produktivnosti mogli doprineti povećanju produktivnosti u zemljama ZB
Nalazi u ovom izveštaju takođe sugerišu da je fokusiranje na kapitalna
ulaganja u poljoprivredu i istraživanje i razvoj (IR) kritično za povećanje
poljoprivredne produktivnosti na Zapadnom Balkanu Sve ove zemlje još uvek mogu
da se klasifikuju kao bdquonepotpuni transformatorldquo13 (ibid) zbog relativno male
produktivnosti i konkurentnosti poljoprivredno-prehrambenog sistema visokog udela
u BDP i zaposlenosti koji je i dalje u zavisnosti od primarnog sektora podela između
sela i grada (prihod siromaštvo itd) i veza između siromaštva i poljoprivrede
Međutim imajući u vidu ovakav kontekst kao polazište analize i predviđanja trenutno
stanje nudi mogućnosti i otvara prostor za modernizacije i transformacije
poljoprivrede stvaranje boljih radnih mesta i prihoda poboljšanje sredstava za život u
ruralnom prostoru i povećanje ukupne konkurentnosti poljoprivredno-prehrambenog
sistema u zemljama ZB Naravo preduslov je postizanje koncenzusa u vezi sa
prioritetima razvoja u svakom od izabranih sektora i pre svega podsticanje što čvršće
saradnje svih aktera u okviru ekosistema inovacija
U tabeli 1 dati su neki od pokazatelja o učešću poljoprivrede u ekonomijama
izabranih država ZB oni predstavljaju prosečne vrednosti u prethodnom
petogodišnjem periodu (2015-2019) Po svim pokazateljima države u regionu zaostaju
u odnosu na Evropsku uniju (EU) (dok je Hrvatska istovremeno jedna od članica EU)
12 U Srbiji je ovaj pokazatelj gotovo konstantna u periodu 2006-2016 godine iznosi oko 900
USD (922 USD u 2016) dok je u Crnoj Gori u period 2006-2012 bio prosecno oko 600 USD
da bi u 2013 (i narednih godina) bio više nego dupliran (u 2016 iznosio 1571 USD) [28] 13 Karakteristike nepotpunih transformatora su Mala produktivnost i konkurentnost
poljoprivredno-prehrambenog sistema Udeo primarnog sektora u BDP-u i zaposlenosti je
visok Značaj podele na ruralna i urbana naselja (prihod siromaštvo itd) Siromaštvo je i
dalje povezano sa poljoprivredom i ruralnim prostorom [28]
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
59
Table 1 Ekonomski pokazatelji doprinosa poljoprivrede ekonomiji u Srbiji
Hrvatskoj i Crnoj Gori u (prosek 2016-2019)
Udeo
poljoprivrede u
BDP
Udeo
proizvodnje
hrane u BDP
Zaposleni u
poljoprivredi
Zaposleni u
proizvodnji
hrane
Srbija 75 (63) 4 17 69
Hrvatska 55 32 124 36
Crna
Gora
7 NA 76 NA
Izvori Podaci zavoda za statistiku istraživanih zemalja i proračun autora
Indikatori kao što su udeo zaposlenih i odnos zaposlenosti i visine zarada
sledstveno dodate vrednosti jedna su od okosnica ekonomskih aspekata planiranja
strategije (prvi koraci odozgo na dole lokike) pa time zavređuju i jasanu metedološku
osnovu Metodološko pitanje procene udela zaposlenih u poljoprivrednom sektoru na
primeru Srbije detaljno je razjašnjeno u studiji o radnoj snazi i aktivnostima
poljoprivrednih gazdinstava u Srbiji [1] Studija o zaposlenosti u poljoprivrednom
sektoru je nastala korišćenjem obimne količine podataka dobijene Popisom
poljoprivrede sprovedenim 2012 godine Autori navode da su zaposlenost u
poljoprivredi kao i obim i struktura poljoprivredne radne snage na selu među
faktorima koji imaju presudan uticaj na dinamiku strukturnih promena u poljoprivredi
kao i na njen ukupni razvoj što je od značaja kako za naša razmatranja tako i za
donošenje i sprovođenje strategije pametne specijalizacije
Značaj analize radne snage i zaposlenosti članova poljoprivrednih gazdinstava
proizlazi iz činjenice da takva istraživanja daju važne informacije o načinu korišćenja
raspoloživog fonda rada na poljoprivrednom dobru o produktivnosti rada u
poljoprivredi značaju pojedinih izvora prihoda i njihove stabilnost kao i mnogi drugi
važni aspekti funkcionisanja gazdinstava kao osnovnih socioekonomskih jedinica na
selu Udeo lica koja su angažovana u ekvivalentu punog radnog vremena tokom cele
godine na nivou Republike Srbije kreće se malo ispod 17 (u 2018 156) Kako su
zainteresovane strane za razvoj poljoprivrede i prehrambene industrije unutar
nacionalnih inovacionih sistema ndash poslovni sektor - proizvođači (poljoprivredna dobra
i prerađivačka industrija) isto tako treba imati u vidu i akademski sektor gde se dolazi
do novih saznanja i rešenja koja treba transferisati ka proizvođačima hrane a u
najboljem slučaju ostvarati u saradnji sa njima Kao što je već rečeno znanje i
ekspertiza u ovoj oblasti nisu nedostajući u izabranim zemljama Zapadnog Balkana U
tabeli 2 dat je prikaz nekih od pokazatelja koji se odnose na ulazne resurse IR sktora u
oblasti poljoprivrede
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
60
Tabela 2 Indikatori ulaza ndash troškovi za IR i ljudski resursi u IR u oblasti
poljoprivrede u Srbiji Hrvatsko i Crnoj Gori (prosek 2016-2019)
Troškovi
istraživanja i
razvoja ( BDP)
Broj istraživača u
poljoprivrednimbio
tehničkim naukama
Procenat
diplomranih
studenata
Srbija 089 7 265
Hrvatska 087 16 5
Crna Gora 038 3 NA
Izvori Podaci zavoda za statistiku istraživanih zemalja i proračun autora
U 2018 u Hrvatskoj je bilo 13257 istraživača ukupno od toga 2223 u
biotehnologijama (16) u Srbiji od 16213 istraživača 1142 se bavilo poljoprivrednim
naukama (7) a u Crnoj Gori od ukupno 1596 istraživača samo je 54 bilo u oblasti
poljoprivrede (3) Ovi pokazatelji su veoma uporedivi sa istim u EU kako trenutnog
stanja tako i trendova u razvoju (detaljnije u delu 7 ovog rada)
4 Strategija pametne specijalizacije u Srbiji - S4 i Hrana za budućnost
kao prioritetna oblast
Rezultat mapiranja ekonomskih istraživačkih i inovacionih potencijala 4
regiona u Srbiji obavljenog od strane eksperata JRC uz podršku analitičkog tima iz
Srbije dobijen je krajem 2017 [20] Ove kvantitativne analize dale su jasne indikacije
o tome u kojim ekonomskim sektorima srpsko stanovništvo zavisi od rasta ekonomije
i radnih mesta i gde su njihov dinamičniji razvoj i transformacija verovatniji Cilj
analize nije bio samo predodređivanje ishoda već više da se jasno pokažu koje oblasti
se ne mogu zanemariti u budućim konsultacijama zainteresovanih strana
Potencijalni prioritetni domeni sa gledišta privrede U tri regiona ndash
Vojvodina Šumadija i Zapadna Srbija i Jugoistočna Srbija poljoprivreda se javlja kao
značajna privredna grana tih regiona
Potencijalne prioritetni domeni sa gledišta inovacije Kada je reč o Vojvodini
podaci dobijeni inovacionim istraživanjem naglašavaju sliku koja je dobijena već u
istraživanju ekonomskih potencijla posebno u pogledu poljoprivrednih proizvoda
(višegodišnji usevi) instrumenata i mernih uređaja kao i proizvoda od plastike u
kojima su skoncentrisane najrelevantnije aktivnosti što ukazuje da je akcenat na
poljoprivredu i lakoj industriji
Slično kao u Vojvodini poljoprivredni sektor u Šumadiji i zapadnoj Srbiji
izuzetno je istaknut u rezultatima istraživanja inovacija posebno su istaknute dve
grane poljoprivredno-prehrambene industrije bdquoprerada voća i povrćaldquo i bdquoproizvodnja
drugih prehrambenih proizvodaldquo U Beogradskom regionu ne postoji specifična
specijalizacija u nauci ali kao i u Vojvodini i Šumadiji sa stanovišta nauke
poljoprivreda je jedna od potencijalnih prioritetnih oblasti Međutim velika većina IR
resursa i izlaznih sadržaja nalzi se u Beogradu i Novom Sadu (tabela 3)
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
61
Tabela 3 Naučne aktivnosti u Beogradu i Novom Sadu u poljoprivrednim naukama
Poljoprivredne
nauke
Istraživači (FTE
2016)
Troškovi za IR (u
1000 RSD 2016)
Publikacije (2016)
broj
ukupnog
broj
ukupnog
broj
ukupnog
Belgrade 706 628 2100378 625 186 568
Novi Sad 342 304 1429287 153 105 319
Izvor Kroll H at al 2017
Jedna od osnovnih poruka ove analize je da je od suštinskog značaja za
ekonomije poput srpske koja i dalje snažno zavisi od poljoprivrede i razčitih sekotra
lake industrije da treba da koriste ove potencijale umesto da se fokusiraju samo na
klasične visokotehnološke sektore Rezultati SWOT analize za oblast Hrana za
budućnost ukazuju na snage koje se odnose na Obrazovan visokostručni kadar
Razvijenu poljoprivrednu proizvodnjasirovinska baza Tradicionalni proizvodi
biodiverzitet poljoprivreda bez GMO Vidi se niz mogućnosti od kojih su nabrojane
Jačanje međusektorske saradnje i multidisciplinarnost Intenzivna poljoprivredna
proizvodnja Povećanje udela proizvoda dodate vrednosti kroz inovacije Sertifikacija
tradicionalnih prehrambenih proizvoda i njihova tržišna valorizacija Plasman na
tržišta sa privilegovanim statusom Upotreba tehnologija i novih načina prodaje i
promocije Efikasnije korišćenje i razvoj mreža za podršku poljoprivrednim
proizvođačima Slabosti sektora poljoprivrede i proizvodnje hrane se u Nedostatku
primenjenih savremenih znanja i prakse u obrazovnom sistemu Niskom stepenu
transfera tehnologije iz nauke u privredu Nedostatku adekvatne radne snage
Nepovoljnoj demografskoj strukturi u ruralnim područjima Nedovoljno razvijenoj
tehnološkoj infrastrukturi Usitnjenosti poseda Usitnjenosti proizvodnih kapaciteta i
nedovoljnoj funkcionalnosti klastera i drugih oblika udruživanja Neadekvatnoj
strukturi proizvodnje ndash niska dodata vrednost proizvoda Dok su pretnje razvoju
Odliv ljudskih resursa u inostranstvo i mladih ljudi iz ruralnih područja Nedovoljna
tehnološka pripremljenost za klimatske promene Više subvencije u poljoprivredi u
EU Nedostatak kontinuiteta u sprovođenju podsticajnih politika i strategija
Nepoverenje i otpor prema inovacijama od strane potrošača
Nakon sproveden EDP faze u februaru 2020 godine usvajana je Strategije
pametne specijalizacije u Republici Srbiji za period od 2020 do 2027 godine [27]
Rezultat EDP faze izrade 4S su vertikalne i horizontalne prioritetne oblasti u Srbiji
Vertkalne prioritetne oblasti 1 Informaciono-komunikacione tehnologije 2
Hrana za budućnost 3 Kreativne industrije 4 Mašine i proizvodni procesi
budućnosti
Horizontalne (podržavajuće) oblasti 1 Energetski efikasna i Eko-pametna
rešenja 2 Key Enabeling tehnologije (KET) i Emerging tehnologije - među kojima i
Biotehnologija
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
62
31 Hrana za budućnost
U okviru šire oblasti su na bazi sistematizovanih podataka dobijenih u
obavljenim intervjuima rezultati SWOT analize interpretirani kroz analizu strateške
orijentacije predložene tri ključne podoblasti Visoko tehnološka poljoprivredna
proizvodnja Prehrambeni proizvodi dodate vrednosti i Održiv lanac proizvodnje
hrane Opšti zaključak je da u identifikovanim podoblastima postoji kritična masa
firmi potrebna za uspešno sprovođenje EDP procesa da postoji visok potencijal koji
je potrebno dodatno istražiti i iskoristiti u procesu preduzetničkog otkrivanja
Kada je reč o međusektorskim inovacijama prioritetne oblasti 4S imaju
izražen potencijal za međusektorsko povezivanje i stvaranje dodate vrednosti kroz
zajedničke inovacione projekte U oblasti hrana za budućnost u domenu razvoja
istraživačkih kapaciteta sagledane su potrebe jačanja pilot postrojenja za razvoj novih
tehnologija u proizvodnji hrane kao i laboratorija u kojima će moći da se izvedu sva
ispitivanja za sofisticirane nove prehrambene proizvode kako bi mogli da se plasiraju i
ostvare kompetitivnu prednost na globalnom tržištu [27]
Kao rezultat radionica u okviru EDP i ciljanog dijaloga organizovanog u
procesu pripreme Strategije pametne specijalizacije zainteresovane strane koje su
učestvovale u radionicama su usaglasile finalnu viziju sektora koja glasi Republika
Srbija ndash proizvođač hrane dodate vrednosti kroz partnerstvo zasnovano na znanju
Očekivani efekti za oblast Hrana za budućnost biće merljivi na osnovu dogovorenih
pokazatelja Povećana dodata vrednost u lancu proizvodnje hrane Dodata vrednost
po zaposlenom u oblasti proizvodnje hrane i pića Broj kompanija koje učestvuju u
pozivima za finansiranje projekata 4S
Visoko tehnološka poljoprivreda Poljoprivredu u Srbiji generalno karakteriše
veoma niska produktivnost tj relativno niski prinosi po hektaru ili po stanovniku kao
i nedostatak procesne industrije Poznato je da su prinosi u Srbiji niži zbog neefikasne
upotrebe savremene agro-mehanike i agrotehničkih mera i da se to često nadoknađuje
nižim troškovima rada energije i zemljišta ali dinamičniji rast konkurentnosti zahteva
povećanje produktivnosti
Imajući u vidu da je u poslednje vreme broj proizvođača koji uspešno prelaze
na visoko tehnološku poljoprivrednu proizvodnju u stalnom porastu strateško
opredeljenje Srbije se vidi u jačanju potencijala i u saradnji svih učesnika u ovako
opredeljenoj proizvodnji U visoko tehnološku radno intenzivnu proizvodnju
investiraju ne samo poljoprivredni proizvođači već i investitori koji su kapital stekli u
drugim oblastima poslovanja kao i strani investitori Od presudnog je značaja
integracija različitih delatnosti i savremenih tehnologija koje generišu ovakvu vrstu
inovacija Neke od delatnosti su već razvijene od strane preduzetnika u Srbiji a u
brojnim ima dodatnih razvojnih potencijala Velike mogućnosti za dalji razvoj i
transformaciju poljoprivrede u Srbiji i zemljama regiona nude nova znanja i inovacije
u okviru IKT [27]
Proizvodi sa dodatom vrednošću Vekovni problem Srbije je izvoz
neobrađenih sirovina Još u procesu prvobitne industrijalizacije Srbije sredinom XIX
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
63
veka propuštena je šansa da se iskorači u specijalizaciju proisteklu iz primarne
poljoprivredne proizvodnje [24] Izvoz potpuno neobrađenih sirovina predstavlja neku
vrstu izgubljene dodate vrednosti u sektoru prehrambene industrije Odnos između
poljoprivrede i prehrambene industrije kako u pogledu BDV tako i u pogledu izvoza
ukazuje da je Srbija među zemljama koje poljoprivrednoj proizvodnji dodaju
najmanje vrednosti kroz dalji lanac prerade Analiza trenutnog stanja u
poljoprivrednoj proizvodnji pokazuje da je vrednost ukupne dodate vrednosti u
poljoprivrednoj proizvodnji Srbije niska zbog kratkih lanaca vrednosti i niske
produktivnosti 2016 izvezeno je poljoprivrednih proizvoda u vrednosti od milijardu
evra U izvozu preovlađuju žita pre svega kukuruz kao i seme uljarica i drugo
industrijsko bilje Posmatrano sa stanovišta lanca vrednosti kukuruz se gotovo
isključivo izvozi u sirovom obliku dok se takođe povećava izvoz sirove soje S
obzirom da se u Srbiji gaje kukuruz i soja koji nisu GMO Srbija ima šansu da brendira
i promoviše takve proizvode Opšti je zaključak da potencijali za proizvodnju
visokokvalitetnih proizvoda visoke dodate vrednosti nisu dovoljno iskorišćeni ni kada
je u pitanju proizvodnja vina čajeva prerada lekovitog bilja iskorišćavanje
potencijala samoniklog bilja pčelinji proizvodi i drugo [27]
Jedna od najvećih šansi Srbije je da se od izvoznika poljoprivrednih proizvoda
transformiše u izvoznika hrane i gotovih proizvoda na bazi kvalitetnih poljoprivrednih
sirovina Zainteresovane strane su tokom EDP prepoznale neophodnost ulaganja u
inovacije iz tzv horizontalnih oblasti kao i međusektorske inovacije uključujući
biotehnologiju biomedicinu kao i ekološki prihvatljivih rešenja
Održivi lanac proizvodnje hrane Održivost lanca proizvodnje hrane
podrazumeva zaštitutu životne sredine društvenu odgovornost ekonomsku održivost
duž celog lanca proizvodnje Lanac proizvodnje hrane obuhvata kako sam način
proizvodnje hrane tako i distribuciju pakovanje i način konzumacije Poljoprivredna
proizvodnja integriše sistem biljne i stočarske proizvodnje koji omogućuje optimalno
iskorišćenje resursa na način koji obezbeđuje maksimalnu energetsku efikasnost
vrhunski kvalitet proizvoda i brigu o očuvanju resursa i biodiverziteta za
poljoprivrednu proizvodnju [14]
Tokom EDP definisanie su oblasti inovacija koje treba da obezbede održivost
proizvodnje hrane u Srbiji Primena principa održive proizvodnje podrazumeva
investicije u energetska i druga postrojenja što predstavlja potencijal za pokretanje
mašinogradnje Za potrebe postizanja punog potencijala ove podoblasti potrebno je
otkloniti niz nedostataka okruženja koji ograničavaju razvoj i implementaciju
tehnologija usmerenih na unapređenje održivosti lanca proizvodnje hrane kao što su
regulacija upravljanja otpadom korišćenja pesticida očuvanja i unapređenja kvaliteta
zemljišta
Upravljanje procesom sprovođenja strategije 4S U okviru paketa mera
(policy mix) Strategija predlaže niz mera kao odgovor na strategijom definisane
posebne ciljeve (kojih ima 5) Četiri mere koje se direktno odnose na izabranu oblast
Hrana za budućnost grupisane su u podsticajne mere pilot projekte programe sa
kompetitivnim pozivima za projkte Ovde posebno ističemo Meru 52 Uspostavljanje
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
64
saradnje sa zemljama u regionu u okviru pametne specijalizacije ndash Navedena mera
ima za cilj uspostavljanje saradnje sa zemljama u regionu (Dunavski region
Jadransko-Jonski region region Zapadnog Balkana) u okviru prioriteta pametne
specijalizacije U oblasti Hrana za budućnost u EDP je ustanovljena potreba
usklađivanja brojnih propisa ali i uspostavljanje informacionih registara koji su bitni
kako za tržište tako i za istraživače a tiču se primenjenih agrotehničkih mera (npr
upotrebljeni pesticidi i sl)
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja kao nosilac Strategije 4S
biće odgovorna institucija i glavno telo zaduženo za praćenje i implementaciju 4S
Kreatori strategije uviđaju da je 4S dugoročna inovaciona politika i vidljivi rezultati se
ne mogu pouzdano meriti na početku implementacije mera pa je zbog toga
neophodno dati vreme kako bi što bolje procenili efekat mera i aktivnosti U okviru
široke grupe ndash radnog tela uspostaviće se i nova posebna radna grupa samo za
prioritetnu oblast bdquoHrana za budućnostrdquo s obzirom na složen i težak regulatorni okvir
u poljoprivrednom sektoru [27]
5 Hrvatska strategija pametne specijalizacije ndash tematsko prioritetno
područje Hrana i bioekonomija
Jedna od obaveza Hrvatske pred ulazak u EU a u skladu sa Politikom
kohezije EU za programski period 2014 ndash 2020 [8] bila je i donošenje strategije
pametne specijalizacije14 Na taj način je Hrvatska jedina od tri istraživane države čije
su aktivnosti predviđene strategijom S3 unapred bile finansijski obezbeđene
Strategija je odneta kao i ostale dve države na nivou cele države Glavni fokus
Strategije pametne specijalizacije Hrvatske za razdoblje od 2016 do 2020 godine
(S3) je na pet odabranih tematskih prioritetnih oblasti (TPO) s relevantnim
tehnološkim i proizvodnim oblastima 1 Zdravlje i kvalitet života 2 Energija i
održiva životna sredina 3 Saobraćaj i mobilnost 4 Sigurnost i 5 Hrana i
bioekonomija [26]
Kada je reč o poljoprivredi i proizvodnji hrane pored Evropskog regionalnog
razvojnog fonda (ERDF) iz kojeg se finansiraju projekti Operativnog programa
Konkurentnost i kohezija u izabranim oblastima strategije pametne specijalizacije (za
period 2014-2020 Hrvatskoj je na raspolganju bilo 8036770938 evra) Hrvatska je
mogla da raspolaže i sredstvima iz Programa za ruralni razvoj EU 2014-2020 u iznosu
od 2 milijarde evra
Tematsko prioritetno područje (TPP) Hrana i bioekonomija Tokom procesa
preduzetničkog otkrivanja ovo tematsko područje prepoznato je kao jedno od ključnih
prioritetnih područja za dalji razvoj hrvatske privrede a glavni izazov bio je stavljanje
fokus na najperspektivnije teme koje imaju potencijal za istraživanje i dalji razvoj
14 Pored ove strategije uslovi za korišćenje EU fondova su bili i reforma sistema javnih
nabavki nacionalna strategija transporta reforma poslovnog sektora poštovanje zakona o
životnoj sredini
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
65
Hrana i bioekonomija odabrani su kao TPP iz više razloga Hrvatska obiluje prirodnim
resursima značajnim za razvoj ovog područja obilje kvalitetnog obradivog zemljišta i
mora prirodnih šuma i vodnih resursa koji predstavljaju kvalitetnu osnovu za
proizvodnju hrane za ljude i životinje proizvoda od drveta i drugih proizvoda
biološkog porekla Drugo veliki broj preduzeća različite veličine (od kojih su neka
regionalni lideri) ima značajan uticaj na BDP i zapošljava veliki procenat radne snage
(poljoprivreda učestvuje s 124 (u 2015) u ukupnoj zaposlenosti šumarstvo s 1
industrija proizvodnje i prerade hrane s 34) koja je dobro obrazovana i ima visok
nivo veština pa je tradicionalno orijentisana prema ovom području Treće postoji
adekvatan istraživački i obrazovni sistem s pratećom istraživačkom infrastrukturom
U bliskoj prošlosti proizvodni kapaciteti i prihodi ovog sektora bili su znatno
veći ali su se zbog nepovoljnih tranzicionih činilaca značajno smanjili tokom zadnje
decenije Međutim zbog nedovoljne povezanosti IR sektora i industrije njihovo
efikasno povezivanje putem pametne specijalizacije u okolnostima raspoloživih
prirodnih i ljudskih resursa trebalo bi da omogući brži rast jačanje konkurentnosti i
novo zapošljavanje
U okviru ovog prioritetnog područja postoje dva glavna klastera
konkurentnosti koji doprinose povećanju konkurentnosti ovog područja 1
Prehrambeno-prerađivački klaster konkurentnosti i 2 Drvno-prerađivački klaster
konkurentnosti Dalji razvoj Klastera bi trebalo da doprinese povećanju
konkurentnosti TPP i podsticanju saradnje između javnog privatnog i IR sektora što
će imati značajan uticaj na unapređenje pozicije ovog područja u lancima snabdevanja
i vrednosti stavljajući naglasak na održivu proizvodnju efektivno korišćenje
prirodnih resursa i primenu čistih tehnologija Ovo TPP je logično i funkcionalno
povezano s ostalim TPP kao što su Zdravlje i kvaliteta života Energija i održiva
životna sredina a uključuje i mogućnost primena horizontalnih tema (KET i ICT) što
otvara mogućnosti za međusektorsku saradnju i razvoj novih niša putem istraživanja i
razvoja proizvoda i primene novih tehnologija za stvaranje više dodate vrednosti
51 Podtematsko prioritetno područje (PTPP) Održiva proizvodnja i prerada
hrane
Prvo PTPP (drugo se odnosi na drvo i drvnu industriju) obuhvata tri vrlo
važna i dinamična sektora za hrvatsku privredu poljoprivredu ribarstvo i
akvakuluturu i prehrambeno-prerađivačku industriju Ovi sektori zasnivaju se na
tradicionalnoj proizvodnji kapacitetima poslovnog i IR sektora bogatim i raznolikim
prirodnim resursima važnim za razvoj primarne proizvodnje kao i obrazovanoj i
veštoj radnoj snazi Isto tako može se reći da prehrambeno-prerađivačku industriju
obeležava i visok stepen dovršenosti proizvoda i visoke dodate vrednosti što taj sektor
čini privlačnim za dalje investicije potrebne za njegov razvoj i unapređenje
Proizvodnja i prerada hrane uključuje proizvodnju i preradu sigurne hrane s visokom
dotanom vrednošću i pokriva istraživanje i razvoj u okviru celog prehrambenog lanca
vrednosti U okviru PTPP promoviše se razvoj prehrambenih lanaca koji čuvaju
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
66
biološku vrednost i se daje podrška razvoju lokalnog brenda i stoga stvara ne samo
mogućnost lokalne prodaje već i mogućnost izvoza (naročito u slučaju hrvatskih
autohtonih)
Poljoprivreda je istorijski značajan privredni sektor Hrvatske s relativno
značajnim udelom radne snage Iako ne velika po ukupnim površinama zbog
raznolikosti klimatskih uslova reljefa i tla hrvatsku poljoprivredu karakteriše veliki
broj malih gazdinstava i uspešno gajenje velikog broja poljoprivrednih kultura
počevši od žitarica i industrijskih biljaka do vinove loze maslina voća i povrća Ipak
najveći deo tržišne proizvodnje odnosi se na velika poljoprivredna gazdinstva koja
imaju trend rasta u zadnjih nekoliko godina Poljoprivredni sektor ostvaruje 55
BDP-a i zapošljava 138 ukupne radne snage
Uprkos značajnim resursima i rezultatima u poljoprivrednom sektoru nema
dobro organizovanih istraživanja i primene stručnih znanja Saradnja sektora sa
naučnim institucijama je nedovoljna i nejednako zastupljena Sektor poljoprivrede
prati i nizak nivo uključenosti poljoprivrednih gazdinstava u složenije organizacione
oblike i ostale vrste saradnje nekonkurentna poljoprivredna proizvodnja i niska
produktivnost zastareli i zapušteni sistem odvodnjavanja i nerazvijena infrastruktura
za navodnjavanje
Hrvatska prehrambeno-prerađivačka preduzeća uglavnom su skoncentrisana
na domaću proizvodnju bilja životinja i riba i relativno su konkurentna Poredeći ovaj
sektor s ostalim proizvođačkim sektorima Hrvatske glavne snage prehrambeno-
prerađivačke industrije (hrana i piće) su visoki ukupni prihodi (30 ukupnih prihoda
prerađivačkog sektora) i veliki broj zaposlenih (1953 tj više od 65000 zaposlenih
u više od 3000 registriranih poduzeća unutar prerađivačkog sektora) Osim velikih
preduzeća postoji velik broj razvijenih i rastućih malih i srednjih preduzeća i privatnih
poljoprivrednih gazdinstava koji zajednički čine mrežu uspešne prehrambeno
prerađivačke industrije Najvažniji izvozni proizvodi prehrambene industrije su dodaci
prehrani keks i vafli punjene čokolade konzervisana riba instant supe maslinovo
ulje pivo i druga alkoholna pića [17]
Ipak hrvatska prehrambeno-prerađivačka industrija ima niži stepen
tehnološke razvijenosti i znatno manja ulaganja u IRI u odnosu na ostale članice EU
Glavni problemi industrije koji su istaknuti od strane ključnih preduzeća i
istraživačkih organizacija tokom EDP su zastarela tehnologija (niska efikasnost
visoka energetska potrošnja niži kvalitet proizvoda visoka cena proizvoda) nizak
nivo ulaganja u istraživanje i razvoj (razvoj novih proizvoda proizvodnja proizvoda s
većom dotanom vrednošću npr funkcionalna hrana) slaba povezanost primarnih
proizvođača s industrijom
Na osnovu potpisanih ugovora u sklopu Operativnoga programa
Konkurentnost i kohezija ERDF 2014-2020 sa korisnicima kao što su fakulteti i
instituti utrošeno je 29 budžeta zaključno sa 2019 godinom Podržani su
kolaborativni IRI projekti NI organizacija za implementaciju istraživanja predviđenih
S3 koji doprinose rešenju problema i odgovaraju potreba privreda i društva u celini
[9]
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
67
6 Crna Gora ndash strategija pametne specijalizacije i prioritetni sektor
Održiva poljoprivreda i lanac vrednosti hrane
Tokom procesa donošenja strategije pametne specijalizacije u Crnoj Gori
identifikovana su 4 prioritetna sektora 1 Održiva poljoprivreda i lanac vrednosti
hrane 2 Energija i održiva životna sredina 3 Održivi i zdravstveni turizam kao
vertikalni prioriteti i 4 Informaciono-komunikacione tehnologije (ICT) kao
horizontalni prioritet [3]
61 Održiva poljoprivreda i lanac vrednosti hrane
Poljoprivreda je sektor koji ima višestruku ulogu u razvoju društva i
ekonomije Crne Gore Njen ekonomski značaj ogleda se u visokom doprinosu
stvaranju BDP (preko 7 a u EU je ispod 2) Još je veće učešće poljoprivrede u
zapošljavanju radne snage budući da je na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima
angažovana gotovo četvrtina ukupno zaposlenih u Crnoj Gori Obrazlažući značaj
poljoprivrede u S3 ističe se da ona ima i druge važne uloge i utiče na razvoj drugih
privrednih sektora 1 osnova je za celokupan lanac hrane (prehrambenu industriju i
povezane sektore) 2 nezaobilazna je podrška razvoju turizma 3 podstiče razvoj i
brojnih drugih sektora (proizvodnju opreme mehanizacije i ambalaže zatim transport
i brojne usluge) 4 ključna je u održivom razvoju i ublažavanju depopulacije seoskih
područja 5 doprinosi očuvanju okoline biodiverziteta i pejzaža 6 doprinosi borbi
protiv siromaštva u seoskim područjima i 7 važan je činilac u očuvanju tradicije i
ukupnog kulturnog nasleđa crnogorskog sela [2]
Vizija S3 Crne Gore u oblasti koja se odnosi na poljoprivredu je da je ldquoCrna
Gora prepoznata po poljoprivredi koja je zasnovana na znanju i inovacijama razvija
se na principima održivosti čuva tradiciju i vrednosti sela upotpunjuje lepotu
crnogorskog pejzaža i čini vitalnu osnovu za lanac vrednosti hrane koji potrošaču nudi
široku paletu autentičnih proizvodardquo(3) Ciljevi 2022 Povećanje bruto vrednosti
hrane do 20 Povećanje proizvodnje organske hrane do 35 Kreirati najmanje 100
novih proizvoda i udvostručiti broj tradicionalnih proizvoda u sistemu šeme kvaliteta
Najmanje dva pilot projekta koji će uvesti nove lance vrednosti i nove tehnologije
62 Fokusna područja i tehnologije
U strategiji su nabrojana mnoga identifikovana fokusna područja i tehnologije
koji imaju veliki potencijal od proizvodnje meso i mesnih prerađevina (tradicionalni i
novi proizvodi) mlečnih proizvoda preko karakterističnog povrća i voća i
prerađevina od žitarica meda i pčelinjih proizovda do vina i maslina i njihovih
prerađevina Naglasak je stavljen na proizvode od autohotonih sort i tradicionalne
tehnologije
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
68
Međutim ne zanemariju se ni inovacije kreiranje novih proizvoda i primena
novih tehnologija za proizvodnju hrane uključujući proizvodnju ekološke i pametne
ambalaže bioloških preparata biopesticida kao i pametno upravljanje otpadom Uzet
je u obzir i razvoj organske proizvodnje u svim ključnim sektorima poljoprivrede
ribarstvo i akvakultura kao i pametno upravljanje otpadom
U S3 Crne Gore ulaganje u održivu poljoprivredu vidi se kao racionalno
korišćenje investicija zato što pored sinergije s brojnim sektorima donosi i brojne
društvene koristi (nematerijalne i nemerljive ekosistemske usluge) Poljoprivredu u
Crnoj Gori karakteriše raznovrsnost proizvodnje po regionima (raznolikost
agroekoloških i klimatskih uslova uslovljava veliku raznolikost gajenih biljnih i
životinjskih vrsta) kao i postojanje velikog broja autohtonih vrsta i sorti u biljnoj i rasa
u stočarskoj proizvodnji Kada je reč o međusektorskoj saradnju u okviru S3
poljoprivredu karakteriše visoka komplementarnost s drugim prioritetnim sektorima a
posebno sa turizmom kao pokretačem svih vidova agroturizma i zdravstvenog turizma
kroz prezentovanje tradicionalne gastronomije u kontekstu turističke ponude Veruje
se da će održiv razvoj ovog sektora ublažavati negativne demografske trendove
doprinositi balansu u teritorijalnom razvoju omogućavati inkluziju različitih grupa i
doprinositi ublažavanju posledica klimatskih promena
Strategijom pametne specijalizacije Crne Gore predviđene su različiti mere za
podršku sektoru poljoporivrede i proizvodnje hrane Mere se mogu grupisati
uglavnom na one koje se odnose na jačanje infrastrukture mere finansijske podrške
mere koje se odnose na edukaciju i podizanje svesti o značaju korišćenja domaćih
proizvoda podrška udruživanju proizvođača i stvaranju klastera jačanje sistema
kontrole porizvodnje hrane kao jačanje saradnje privatnog i akademskog sektora na
polju istraživanja i inovacija [2]
7 Sektor poljoprivrede u EU
Veliki značaj koji se u Evropskoj uniji pridaje poljoprivredi evidentan je i na
osnovu same definicije EU koja je definisana kao 1 Federacija u monetarnim
odnosima poljoprivredi trgovini i zaštiti životne sredine 2 Konfederacija u
socijalnoj i ekonomskoj politici zaštiti potrošača unutrašnjoj politici i kao 3
Međunarodna organizacija u spoljnoj politici [18]
Glavna oblast na kojoj EU počiva je jedinstveno tržište koje se bazira na
carinskoj uniji jedinstvenoj moneti (usvojenoj od strane 18 članica) zajedničkoj
poljoprivrednoj politici i zajedničkoj politici u sferi ribarstva Prilikom stavaranja
zajedničke agrarne politike u godinama posle 1960 trebalo je da se zajednički nivo
agrarnih cena utvrdi na osnovu pre toga niskih agrarnih cena u zemljama kao što je
Francuska i visokih agrarnih cena u zemljama poput Nemačke Posle žustrih rasprava
odluka je doneta ndash pre svega na insistranje Nemačke ndash u korist srazmerno visokog
nivoa agrarnih cena Agrarne cene u EU rasle su konstantno tokom narednih godina i
time se sve više udaljavale od nivoa koji bi vladao na tržištima bez interevencija
države EU je postala izvoznik sivh značajnih poljoprivrednih proizvoda Izvoz sve
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
69
većeg viška proizvoda je nastavljen uz visoke subvencije pošto su cene na svetskom
tržištu bile daleko niže od agrarnom politikom utvrđenih cena u EU Osamedesetih
godina je doneta odluka o smanjenju obradivih površina kako bi se izdaci za
zajedničku agrarnu politiku mogli održati ispod gornje granice utvrđene 1988
godine Radi kompenzacije izgubljenih prihoda za poljoprivredne proizvođače
uvedene su direktne isplate iz budžeta EU 1999 cene žitarica i govedine ponovo
snižene i doneta odluka o budućim snižavanjima cena za mleko Ovi novi koraci
trebalo je da doprinsesu pripremi EU za predstojeće proširenje na Istok To se činilo
neophodnim budući da pristupajuće zemlje iz srednje Evrope donose ogroman
potencijal agrarnih proizvoda što će doneti zaoštravanje problema viškova na
agraranom tržištu Direktne isplate postale su centralni element agrarne politike EU i
predstavljale su polovinu svih izdataka za agrar sa tendencijom rasta Morali su da se
koncipriaju novi načini podrške kojima će se kontrolisati nagrađivanje na osnovu
društvenog učinka koji poljprivreda bude ostvarila pre svega u korist životne sredine i
regionalnog razvoja [18]
Zajednička poljoprivredna politika (CAP ndash Common agricultural policy)
pokrenuta 1962 godine predstavlja partnerstvo između poljoprivrede i društva i
između Evropske zajednice i njenih poljoprivrednika Cilj politike je da podrži
poljoprivrednike i poboljša poljoprivrednu produktivnost osiguravajući stabilno
snabdevanje pristupačnom hranom zaštititi poljoprivrednike Evropske unije kako bi
razumno zarađivalli za život pomogne u suočavanju sa klimatskim promenama i
održivom upravljanju prirodnim resursima održava ruralna područja i pejzaže širom
EU održava seosku ekonomiju na životu promovisanjem radnih mesta u
poljoprivredi poljoprivredno-prehrambenoj industriji i povezanim sektorima CAP je
zajednička politika za sve zemlje EU Njome se upravlja i finansira na evropskom
nivou iz sredstava budžeta EU [18]
U EU je 2018 godine poljoprivreda sa proizvodnjom hrane ostvarila ukupnu
dodatu vrednost u iznosu od oko 182 milijarde evra doprinoseći istovremeno sa 11
bruto domaćem proizvodu EU Vrednost ostvarenih rezultata poljoprivredne industrije
je procenjen na oko 434 milijarde evra u 2018 (51 dolazi od proizvodnje raznih
useva i biljka od toga 11 žitarice a najviše ndash 13 povrće i cveće) dok su troškovi
intermedijarne potrošnje poljopirvrede (troškovi za kupovinu npr semena đubriva
hrane za životinje goriva za mašine veterinarske usluge itd) EU iznosili 2566
milijardi evra [11 12 13]
Produktivnost radne snage u poljoprivredi EU Veći deo radnog doprinosa u
poljoprivredi dolazi od neplaćenog rada koji se odnosi na procenjenih 68 miliona
radnika angažovanih sa celim radnim vremenom dok je 25 miliona radnika plaćena
radna snaga U mnogim članicama EU bilo je više plaćenih radnika tokom 2018 nego
2017 Silazni trend u broju zaposlenih u poljoprivrednom sektoru primećuje se od
2005 sa prosečnim godišnjim smanjenjem obima od 25 dok je 2018 procenat bio
nešto niži (11)
Poljoprivredni sektor je i dalje veliki poslodavac u EU Zaposlenost u
poljoprivredi EU 42 svih zaposlenih tj 97 miliona stalno zaposlenih a ukupno
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
70
17 - 205 miliona stalno i privremeno zaposlenih u 2016 godini Vođenje farmi je i
dalje dominantno muški posao samo 28 zaposlenih na faramama su žene Takođe
malo je mladih farmera samo jedan od 10 upravnika farmi u EU (11 (123) i
86 (195) žena) bio je mlađi od 40 godina dok je 579 bilo starije od 55 godina
(u Srbiji 682) Karakteristično je takođe da stariji vlasnici upravljaju manjim
gazdinstvima (u ekonomskom smislu) koje karakterišu izdržavajuća domaćinstva i
nizak nivo poljoprivrednih prihoda Četiri petine upravnika farmi u EU koji su bili
stariji od 65 godina radili su na gazdinstvima i vrlo malim farmama [13]
Poljoprivredni prihod definisan realnim faktorskim prihodima po AWU (annual work
unit - jednica godišnjeg rada - JGR) je opao za 44 u 2018 Ipak trend rasta indeksa
poljoprivrednog dohotka iako nešto smanjen nastavio se i u 2018 kada je bio za
197 veći nego u 2010 godini Za poljoprivredni sektor u EU od velikog intresa je
potreba za povećanjem efikasnosti korišćenja resursa Postoje različiti nemerljivi
indikatori efikasnosti poljoprivrednog sektora kao što su npr oni iz oblasti uticaja na
životnu sredinu koji bi mogli biti mereni tzv bdquozelenim računomldquo ali su još uvek
daleko od toga Tokom referentnog perioda između 2005 i 2018 godine postojao je
relativno stabilan trend rasta obima proizvodnje poljoprivredne industrije EU (ukupno
= 94 i više) U velikoj meri veći obim proizvodnje ogledao se u većem obimu
potrošnje ulaznih dobara i usluga (79 i više) Kao takav rast međufazne potrošnje
uglavnom je bio u skladu sa ukupnim rastom poljoprivredne proizvodnje u EU To
sugeriše da još uvek nema razdvajanja rasta proizvodnje od upotrebe resursa na nivou
EU Treba imati na umu da ove promene mogu delimično odražavati promene u
strukturi poljoprivredne industrije u svim državama članicama kao i poboljšanu
efikasnost resursa [12]
U 11 država EU (iili njihovih reigona) među prioritetnim oblastima njihovih
S3 za period 2014-2020 nalaze se i poljoprivreda i hrana a u više (državaregiona) i
kao brojne prioritetnih podoblasti
8 Zaključna razmatranja
Tri države iz regiona ZB ovde analizirane strategiju pametne specijalizacije
donele su na nivou države (a ne regiona madu su za Srbiju početne analize urađene za
4 regiona) a sve su izabrale neki od specifičnih aspekata poljoprivrede i proizvodnje
hrane Ovaj izbor je pre svega u vezi sa geoklimatskim odlikama i tradicionalno
uspešnim porizvodnim nišama Izabrani razvojni projekti se najviše odnose na ciljane
biljne kulture i druge prehrambene proizvode specifične i tradicionalne za regione tih
država Kako je u ovom radu reč pre svega o poređenju strategija pametne
specijalizacije triju država regiona ZB tj onih oblasti (sektora) koji su im zajednički
prioritet a to je poljoprivreda i proizvodnja hrane možemo zaključiti da su početne
analize pokazale da su ulazni indikatori (demografski u oblasti ekonomije i IR
vezanih za poljoprivredu) većinom iili približno slični Praveći paralelu sa podacima
za iste indikatore sa onima iz EU (prosek svih članica) došli smo do zaključka da su
demografski pokazatelji i trendovi veoma slični Naravno ulaganja u poljoprivredu i
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
71
fondovi koji su na raspolaganju (posledica jednim delom protekcionističke politike
EU u odnosu na poljoprivredu) su neuporedivo veći Od 11 država novijih članica EU
(onih na koje se odnosilo ldquoširenje EU na Istokrdquo ndash (21)) 7 je izabralo kao nacionalnu
oblast specijalizacije hranu i poljoprivredu (među njima i Hrvatska) za period 2014-
2020 (26) Zaključci do kojih smo došli u vezi sa inputima za tehnološki i ekonomski
razvoj poljoprivrede i proizvodnje hrane zasnivaju se sledstveno tome pored
geoklimatiskih i tradicionalnh i na demografskim pokazateljlima
Ni obrazovni nivou i način obučavanja za rad u poljoprivredi znatno se ne
razlikuju Imajući sve ovo u vidu može se predpostaviti da će i u regionima ZB doći
do daljeg smanjenja stanovništva u ruralnim oblastima pa prema tome i broja
zaposlenih Demografske karakteristike se odražavaju na doprinos proljoprivrede
bruto domaćem proizvodu koja je u region ZB znatno veća od one u EU (11)
međutim zbog niže cena rada i većeg broja zaposlenih ndash na štetu produkutivnosti i
ukupne dodate vrednosti
Mala dodata vrednost je i konsekvenca kratkih lanaca vrednosti jer se
značajna količina proizvedenih poljoprivrednih sirovina i dalje koristi za prirodnu
potrošnju dok se značajan deo sirovina - posebno žitarica i uljarica - izvozi Pored
niske dodate vrednosti i produktivnost je relativno niska u čitavom lancu i u proseku
zaostaje za prinosima u EU I segment prerade je uglavnom obeležen niskom
produktivnošću rada koja se nadoknađuje nižom troškovi rada i energije Međutim
da bi se unapredila konkurentnost ova produktivnost moraće da raste brže od
izvesnog i očekivanog povećanja zarada Održivi razvoj poljoprivrede viđen je u
strategijama pametne specijalizacije regiona ZB kao jedan od načina da se smanje
negativne demografske tendencije i mala dodata vrednost Sinergija sa drugim
privrednim granama i ključnim tehnologijama trebalo bi da ima pozitivno dejstvo i
doprinese njihovom ublažavanja
Projekti čiji će nosioci biti nedovoljno iskorišćeni potencijali
istraživačkorazvojnog sektora u oblasti poljoprivrede i drugih komplementarinih
naučnih oblasti su najpouzdaniji oslonac strategija pametne specijalizacije ali samo u
saradnji sa poljoprivredom i prehrambenom industirijomStrukturna transformacija
poljoprivrednog sektora najviše se odnosi na njegovu transformaicju ka preradi
poljoprivrednih proizvoda u htanu čime će se povećati dodata vrednosti privedi i rast
izvoza kao jedan o najvažnijih identifikovanih prioriteta Nijedna od ove tri strategije
nije razmatrala trendove koji se nasuprot tendencijama ka što većem izvozu
poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda odnose na sve šire pokrete kao što su
vegetarijanski i veganski način ishrane i života što se može dovesti u vezi sa načelima
ekologije i održivosti proizvodnje i korišćenja lokalne hrane kao i tzv ldquospori načinrdquo
(slow food) proizvodnje i konzumiranje hrane Pandemija Covid-19 pokazuje da
ciljevi ovakvih pokrata imaju smisla Doneti akcioni planovi su sa nagoveštajima
mogućih projekata sa alokocijom sredstava (Crna Gora i Srbija) međutim ceo process
donošenja strategija pametne specijalizacije i strategije kao njihovi rezultati ostaće na
nivou vežbe za pripremu ulaska u EU ukoliko ne budu obezbeđena sredstava za
realizaciju strategijama predviđenih aktivnosti mera i programa
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
72
Iako su joj bila na raspolaganju značajna sredstva Hrvatska nije dosledno
koristila planirana sredstva iz kohezionih fondova EU namenja razvojnim projektima
definisanim u S3 pa je u 2019 godini dostigla je procenat iskorišćenositi od samo
29 u globalu To bi moglo biti indikativno ndash ukazuje na još uvek značajnu
neprilagođenost svih stejkholdera i nedovoljno izgrađene veze između delova sistema
Kako omogućiti da proces transfera znanja i tehnologija i međusobna saradnja
i dijalog svih stejkholdera postane trajan proces
Autorima rada kao i javnosti u državi ostaje nada da će usvojena strategija pametne
specijalizacije Srbije ipak biti pokretač razvojnih projekata i aktivnosti koje će kroz
transformaciju sektora imati za cilj povećanje bruto domaćeg proizvoda i standarda
stanovništva Da li će se i kada dijalog uspostaviti kao stalna aktivnost neophodna za
uspostavljanje odgovornog istraživanja i inovacija u Srbiji ostaje i dalje nepoznanica
Za sada ostaju dva najznačajnija nasleđena i jedan potencijalni problem 1
Nedostatak finansijskih sredstava za sprovođenje aktivnosti predviđenih strategijom
2 I ukoliko se neka vrsta budžeta usmeri na sprovođenje aktivnosti ndash i dalje su
prisutne slabe veze između sektora IR i privrede kao posledica nasleđenih a
nerestrukturiranih struktura unutar NIS 3 Postizanje kontinuiteta u sprovođenju i
inoviranju S3 zbog poteškoća u uspostavljanju participacije i dijaloga između svih
stejkholdera
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete
nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije
Literatura
[1] Bogdanov N Babović M (2014) Radna snaga i aktivnosti poljoprivrednih
gazdinstava Popis poljoprivrede 2012 Poljoprivreda u Republici Srbiji
Republički zavod za statistiku Beograd 2014 [2] Crna Gora Ministarstvo nauke (2019) Strategija pametne specijalizacije Crne
Gore 2019-2024
[3] Crna Gora Ministarstvo nauke (2018) Održiva poljoprivreda i lanac vrijednosti
hrane Rezultati procesa preduzetnic kog otkrivanja Pripremili S3 tim sa
ekspertima Marjanom Majerič i Alešom Pevc TPLJ Jul avgust i septembar 2018
[4] European Commission (2010) Regional Policy Contributing to Smart Growth in
Europe 2020 COM (2010) 553 final
[5] European Commission (2011) Europe 2020 Flagship Initiative Innovation Union
SEC(2010) 1161 Communication from the Commission to the European
Parliament the Council the European Economic and Social Committee and the
Committee of the Regions European Union 2011
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
73
[6] European Commission (2012) Communication from the Commission to the
European Parliament the Council the European Economic and Social Committee
and the Committee of the Regions A European strategy for Key Enabling
Technologies - A bridge to growth and jobs Brussels 2662012 COM(2012)
341 final
[7] European Commission Smart Specialization Platform (S3)
httpss3platformjrceceuropaeuagri-food Agri-Food thematic platform
[8] European Commission (2014) An introduction to EU Cohesion Policy 2014shy2020
httpseceuropaeuregional_policysourcesdocgenerinformatbasicbasic_2014_
enpdf
[9] European Commission (2015) Factsheet on the Rural Development Programme
2014-2020 of Croatia httpseceuropaeuinfositesinfofilesfood-farming-
fisherieskey_policiesdocumentsrdp-factsheet-croatia_enpdf
[10] European Commission (2017a) Communication from the Commission to the
European Parliament the Council the European Economic and Social Committee
and the Committee of the Regions Strengthening Innovation in Europes Regions
Strategies for resilient inclusive and sustainable growth SWD(2017) 264 final
httpseceuropaeuregional_policysourcesdocoffic2014com_2017_376_2_en
[11] European Commission (2017b) Eurostat Statistics on rural areas in the EU
httpseceuropaeueurostatstatisticsexplainedindexphpStatistics_on_rural_area
s_in_the_EU
[12] ECEurostat(2019)Performance of agricultural sector
httpseceuropaeueurostatstatistics-explainedindexphpPerformance
_of_the_agricultural_sector
[13] European Commission Eurostat (2018) Farmers and the agricultural labour
force ndash statistics httpseceuropaeueurostatstatistics-explained
indexphpFarmers_and_
the_agricultural_labour_force_-_statistics
[14] FAO (2014) SAFA Sustainability assessment of food and agriculture
systems Guidelines version 30 FAO Rome 2014 E-ISBN 978-92-5-108486-1
httpwwwfaoorg3a-i3957epdf
[15] Foray D (2019) In response to lsquoSix critical questions about smart
spezialisationrsquo European Planning Studies
DOI1010800965431320191664037
httpsdoiorg1010800965431320191664037
[16] Foray D (2015) Smart specialisation Opportunities and challenges for
regional innovation policyAbingdon Routledge Regional Studies Association
[17] Franić R Jurišić Ž Gelo R (2014) Food production and rural
development ndashCroatian perspective within the European context Agroeconomia
Croatica 42014 (1) 16-24
[18] Hase R H Šnajder Vajgelt K (2005) bdquoLeksikon socijalne tržišne privredeldquo
Ekonomska politika od A-Š Fondacija Konrad Adenauer Beograd 2005
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
74
[19] Hassink Robert Gong Huiwen European Planning Studies Oct2019 Vol
27 Issue 10 p2049-2065 17p DOI 1010800965431320191650898Six critical
questions about smart specialization
[20] Kroll H Schnabl E Horvat Dj (2017) Mapping of economic innovative
and scientific potential in Serbia Fraunhofer ISI November 2017 Together with
the Analytical Team of the Inter-ministerial Working Group for Smart
Specialisation of the Republic of Serbia
[21] Kutlača Đ Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
Prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin ndash Centar za istraživanje
razvoja nauke i tehnologije ISBN 979-86-82183-14-3
httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201212NIS2-P1-colorpdf
[22] McCann Phili Ortega-Argileacutes Raquel (2016) The early experience of smart
specialization implementation in EU cohesion policy European Planning Studies
248 1407-1427 DOI 1010800965431320161166177
[23] Miles I (2010) The development of technology foresight A review
Technological Forecasting amp Social Change 77 (2010) pp 1448-1456
[24] Semenčenko D Kutlača Đ (2018) Shaping National Innovation System in
Small Transitional Economy ndash Case of Serbia Institut Mihajlo Pupin Beograd
2018 ISBN 979-86-82183-16-7 httpwwwpupinrscirntwp-
contentuploads201805Shaping-National-Innovation-System-in-Serbia-ffpdf
[25] Semenčenko D Kutlača Đ Živković L (2017) Proces preduzetničkog
otkrivanja za buduće regionalne razvojne prioritete Tematski zbornik radova
ldquoTehnologija kultura i razvoj 24rdquo Beograd 2017 httpwwwpupinrscirntwp-
contentuploads201802tkr24-zbornik-fpdf
[26] Strategija pametne specijalizacije Republike Hrvatske za razdoblje od 2016
do 2020 godine i akcijski plan za provedbu strategije pametne specijalizacije
Republike Hrvatske za razdoblje od 2016 do 2017 godine Zagreb 2016
[27] Vlada RS (2020) Strategija pametne specijalizacije u Republici Srbiji za
period od 2020 do 2027 godine Službeni glasnik RS br 3018 odluka Vlade
05 Broj 153-18512020-1 27 februara 2020 godine
[28] World Bank Group (2018) Exploring the Potential of Agriculture in the
Western Balkans A Regional Report September 2018
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
75
Lazar Živković MSc15 Dr Dijana Štrbac16 Prof dr Đuro Kutlača17
NAUČNOTEHNOLOŠKE I INOVACIONE POLITIKE ANALIZA
STANJA U SRBIJI
Apstrakt Naučnotehnološke i inovacione (NTI) politike su prepoznate od
strane razvijenijih zemalja kao najvažniji faktor uspostavljanja društva zasnovanog na
znanju Sa druge strane i zemlje u razvoju sve više prepoznaju nauku tehnologije i
inovacija kao važan činilac održivog razvoja U prvom delu rada je predstavljen
teorijski okvir evolucija i teorijska klasifikacija instrumenata NTI politike U drugom
delu rada je prikazana analiza instrumenata NTI politike u kojoj se daje odgovor na
pitanje da li postojeći set instrumenata rešava ključne izazove nacionalnog
inovacionog sistema Republike Srbije Opšti zaključak rada je da iako postoji
evidentan napredak u ovoj oblasti instrumenti NTI politike ne rešavaju najvažnije
izazove nacionalnog inovacionog sistema Republike Srbije u dovoljnoj meri U
strukturi identifikovanih instrumeanta NTI politike dominiraju instrumenti na strani
ponude što predstavlja pokazatelj nedovoljnog obuhvata instrumenata inovacione
politike
Ključne reči nauka tehnologija i inovacije (NTI) NTI politika instrumenti
NTI politike nacionalni inovacioni sistem (NIS)
SCIENCE TECHNOLOGY AND INNOVATION POLICY ANALYSIS
OF THE SITUATION IN SERBIA
Abstract Science technology and innovation (STI) policies are recognized
by the developed countries as the most important factor in establishing a knowledge-
based society On the other hand developing countries are also increasingly
recognizing science technology and innovation as an important factor of sustainable
development The first part of the paper presents the theoretical framework evolution
and theoretical classification of STI policy instruments The second part of the paper
presents an analysis of STI policy instruments and provides an answer to the question
of whether the existing set of STI policy instruments address the key challenges of the
national innovation system of the Republic of Serbia The general conclusion of the
paper is that although there is evident progress in this area the instruments of STI
policy do not resolve the most important challenges of the national innovation system
in the Republic of Serbia to a sufficient extent The structure of identified STI policy
15 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin lazarzivkovicpupinrs 16 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin dijanastrbacpupinrs 17 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin djurokutlacapupinrs
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
76
instruments is dominated by the supply-side instruments which is an indicator of
insufficient coverage of innovation policy instruments
Key words science technology and innovation (STI) STI policy STI policy
instruments national innovation system (NIS)
1 Uvod
Da bi jedna država postala društvo zasnovano na znanju potrebno je
akumulirati visok nivo znanja kao i uspostaviti sistem transfera znanja u nove
proizvode tehnologije procese i usluge Nauka tehnologija i inovacije predstavljaju
jedan od ključnih faktora konkurentnosti i održivog razvoja U razvijenim državama
Zapadne Evrope Sjedinjenih Američkih Država i Japana značajna finansijska sredstva
se ulažu u istraživanje tehnološki razvoj inovativnu delatnost i ljudske resurse
Dakle savremena društva su odavno prepoznala nauku tehnologiju inovacije i
obrazovanje kao dinamičke faktore ukupnog ekonomskog razvoja
Uticaj naučnih istraživanja tehnološkog razvoja i inovacija na ekonomski i
društveni razvoj počinje da dobija na značaju nakon završetka Drugog svetskog rata
Međutim priroda uticaja inovacionih procesa i sistema se menjala i dobijala različit
kontekst tokom vremena Inovaciona politika naročito dobija na značaju 70-ih godina
prošlog veka nakon perioda usporenog ekonomskog rasta [1] Takvo stanje je značajan
broj ekonomista i istraživača povezivalo sa nedostatkom sposobnosti i kapaciteta za
iskorišćavanje tehnoloških mogućnosti što je u prvi plan izbacilo inovacionu politiku
kao važan faktor ekonomskog rasta i međunarodne konkurentnosti [1] Neuspele
tržišno-orijentisane reforme nedovoljan doprinos stranih direktnih investicija
ekonomskom rastu kao i praćenje posledica globalne ekonomske krize 2008-2009
godine koja je pokazala da tržište samo po sebi ne dovodi do dugoročnog
ekonomskog rasta uticale su na povećanje značaja naučnotehnoloških i inovacionih
politika u cilju povećanja produktivnosti i održivog ekonomskog rasta [2]
Analizirajući inovacione politike Smic i Kulman [3] su identifikovali
nekoliko trendova Prema njima prvi trend karakteriše linearni model nauke
tehnologije i inovacija koji je bio preovlađujuća perspektiva dugi niz godina Drugi
trend karakteriše uticaj sistemske perspektive i tvrdnji da organizacije ne inoviraju
izolovano već u kontekstu sistema Značajan doprinos drugom trendu inovacionih
politika su dali autori koji su zastupali teorijski koncept nacionalnih inovacionih
sistema [4] [5] [6] Treći trend karakteriše neizvesnost i potreba za učenjem
Neizvesnost je svojstvena inovacijama iz nekoliko razloga Prvo s obzirom da su
inovacije delo lјudi one se nikada ne mogu predvideti Sistemska perspektiva ukazuje
na to da su mnogi akteri iz različitih perspektiva uklјučeni u inovativne procese što
implicira da je inovacija složen proces i da akteri uklјučeni u inovacione procese ne
poseduju savršene informacije i moraju funkcionisati u uslovima ograničene
racionalnosti [3]
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
77
Glavni predmet istraživanju ovog rada je naučnotehnološka i inovaciona
(NTI) politika Republike Srbije sa fokusom na mapiranje ključnih instrumenata ove
politike kao i uticaja koji NTI politika ima na rešavanje najvažnijih izazova
nacionalnog inovacionog sistema (NIS) Republike Srbije
U sledećem poglavlju je dat teorijski okvir i ključni aspekti NTI politika sa
posebnim osvrtom na razlike i sličnosti između naučne tehnološke i inovacione
politike Imajući u vidu da NTI politika pokriva širok opseg inicijativa akcija i
instrumenata u trećem poglavlju su sumirani najvažniji instrumenti NTI politike U
četvrtom poglavlju je prikazana analiza najvažnijih instrumenataa NTI politike
Republike Srbije i ograničavajući faktori ove politike Poslednje poglavlje sumira
najvažnije zaključke istraživanja
2 Naučnotehnološke i inovacione politike
Postoji širok spektar politika koje nadležna ministarstva primenjuju u cilju
jačanja ekonomskih sistema kao što su trgovinske politike politike javnih investicija
mere podrške malim i srednjim preduzećima mere u oblasti obrazovanja i obuka
regionalnog razvoja naučnotehnološke i inovacione politike i dr
Iako hronološki pregled razvoja NTI politika pokazuje da su politike naučnog
i tehnološkog razvoja bile u fokusu pre inovacionih politika često se u teoriji i praksi
NTI politike posmatraju u jednoj celini Međutim važno je razlikovati najvažnije
elemente svake politike pojedinačno predstavljene u Tabeli 1 U nastavku ove sekcije
biće predstavljene najvažnije karatkeristike naučne tehnološke i inovacione politike
Prema [1] naučna politika kao koncept dobija na značaju nakon Drugog
svetskog rata kao rezultat pionirskog rada Bernala (1939) i Buša (1945) Bernal je
istraživao uticaj ulaganja u istraživanje i razvoj (IR) na privredni rast u Engleskoj i
snažno lobirao za dramatično povećanje ulaganja u IR u cilju stimulisanja
ekonomskog rasta Buš je u svom izveštaju bdquoScience The Endless Frontierldquo govorio
o uzročnim vezama između nauke (osnovnih istraživanja) i društveno-ekonomskog
napretka u SAD Poput Bernala i Bušov izveštaj snažno je naglasio potencijalni
ekonomski uticaj investicija u nauku Naučne politike su orijentisane ka stvaranju
naučnog znanja i podršci naučnom radu istraživača u okviru univerziteta istraživačkih
i tehnoloških instituta i istraživačkih i razvojnih laboratorija Fokus naučne politike je
usmeren na unutrašnju regulaciju ovih delova sistema i na povezivanje ovih institucija
sa okruženjem Neki od najčešće korišćenih instrumenata naučne politike
podrazumevaju definisanje okvira za finansiranje javnih istraživačkih institucija i
univerziteta subvencije poreske olakšice za poslovni sektor osnaživanje
institucionalnih mehanizama za povezivanje istraživačkih rezultata i korisnika
istraživanja uspostavljanje okvira za zaštitu intelektualne svojine na univerzitetima i
drugo
Tehnološke politike su usmerene na tehnološki razvoj komercijalizaciju
tehnološkog znanja i specifične sektore Lundval i Boras [1] ukazuju na to da je
potrebno praviti razliku u implementaciji tehnološke politike između razvijenih
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
78
zemalja u odnosu na zemlje u razvoju U bogatijim zemljama fokus tehnološke
politike je na uspostvljanju kapaciteta za prozvodnju i lansiranje najnovijih naučno-
zasnovanih tehnologija Zemlje u razvoju fokus tehnološke politike stavljaju na
uspostavljanje kapaciteta za apsorpciju i upotrebu postojećih tehnologija Kao i na
primeru naučnih politika tehnološke politike su orijentisane ka univerzitetima
istraživačkim i tehnološkim institutima i istraživačkim i razvojnim laboratorijama ali
fokus mera politike se pomera sa univerziteta ka inženjeringu i od interne organizacije
univerziteta ka njihovom odnosu sa industrijom Tehnološka politika često uključuje i
komercijalizaciju tehnologija čiji je opseg više pokriven inovacionom politikom
Postoji širok spektar instrumenata tehnološke politike a neke od najčešće korišćenih u
praksi su javne nabavke direktni ekonomski podsticaji kao što su subvencije i
poreske olakšice za firme usmerena podrška ka naučnim oblastima koje proizvode
najnovije tehnologije i dr Pored navedenih skup instrumenata koji se koriste može
biti kombinacija ekonomskih podsticaja specifičnih za sektor ili tehnologiju u
kombinaciji sa protekcionističkom trgovinskom politikom
Inovaciona politika za razliku od naučne i tehnološke mnogo veći naglasak
stavlja na institucije sistema Tehnološke politike su usredsređene na razvoj i
komercijalizaciju tehnološkog znanja koje je obično specifično za određeni sektor
dok su inovacione politike orijentisane na promociju inovacionih procesa
komercijalizaciju i difuziju [1] Za razliku od naučne i tehnološke politike fokus
inovacione politike se pomera sa univerziteta i tehnoloških sektora ka svim delovima
privrede koji imaju uticaj na inovacione procese Najčešće korišćeni instrumenti
inovacione politike uključuju regulativu u oblasti intelektualne svojine pristup tržištu
rizičnog kapitala i dr
Međutim treba imati u vidu da u realnom svetu različite pristupe politikama
instrumente i aktere koji su uključeni u proces kreiranje i implementaciju politika u
nauci tehnologiji i inovacijama nije uvek jednostavno svrstati u jednu ili drugu
kategoriju Kao što je rečeno naučna i tehnološka politika imaju izvesne sličnosti i
preklapanja dok inovaciona politika ide korak dalje donoseći još širi skup
instrumenata politike koji obuhvata prethodne dve Efikasna inovaciona politika čiji je
cilj podsticanje tehnoloških inovacija pored instrumenata naučnotehnološke politike
mora da uključi i druge instrumente politike kao što su regulisanje tržišta
oporezivanje razvoj infrastrukture i dr [7]
Tabela 1 Veza između naučne tehnološke i inovacione politike Inovaciona politika
Fokus Inovativne performanse privrede
Instrumenti Horizontalni instrumenti politike kombinujući efekte bdquoštapa šargarepe i
besedeldquo
Unapređenje individualnih veština i sposobnosti učenja (kroz opšti obrazovni
sistem i obuku)
Pobolјšanje organizacionih performansi i učenja (ISO 9000 standardi
kontrola kvaliteta itd)
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
79
Pobolјšanje pristupa informacijama informaciono društvo
Propisi o zaštiti životne sredine
Regulativa u oblasti bioetike
Privredno pravo
Propisi o zaštiti konkurencije
Zaštita potrošača
Tehnološka politika
Fokus Komercijalizacija sektorskih
tehnologija i unapređenje tehničkih znanja
Instrumenti
Javne nabavke
Javna podrška strateškim sektorima
Povezivanje i saradnja nauke i
privrede
Obuka radne snage i usavršavanje
tehničkih veština
Standardizacija
Predviđanje tehnologije
Benčmarking industrijskih sektora
Naučna politika
Fokus Stvaranje naučnog znanja
Instrumenti
Javna sredstva za
istraživanje dodeljena na
konkursu
Javne istraživačke institucije
(laboratorije univerziteti
istraživački centri )
Poreski podsticaji firmama
Visoko obrazovanje
Prava intelektualne svojine
Izvor [1]
Postoje i drugi pristupi proučavanju naučnotehnoloških i inovacionih politika
Prema [8] NTI politike se mogu svrstati u dve grupe politike na strani ponude i
politike na strani tražnje NTI politike na strani ponude uključuju finansijsku i uslužnu
podršku kao što su poreski podsticaji podrška javnim istraživanjima obuka i
mobilnosti osoblja tehnička pomoć malim i srednjim preduzećima grantovi za
industrijska istraživanja razmena znanja i formiranje istraživačkih tehnoloških i
inovacionih mreža NTI politike na strani tražnje uključuju regulativu javne nabavke i
podršku privatnoj tražnji
Pojedini autori razlikuju linearne i nelinearne NTI politike [9] Linearne
politike karakteriše snažna i aktivna uloga vlade kroz definisanje inovacionih
prioriteta i pružanje direktne podrške NTI aktivnostima Linearne politike su
usredsređene na rešavanje tržišnih neuspeha stoga im je prioritet ispravljanje
informacionih asimetrija Nelinearne politike nisu isključivo zasnovane ni na privatnoj
tehnološkoj tražnji ni na javnoj ponudi tehnologije Za njih je karakteristično usvajanje
sistemskog pristupa inovacionim procesima Interakcija među akterima inovacionih
sistema određuje tehnološku strategiju koju treba usvojiti Vlade igraju ključnu ulogu
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
80
u koordinaciji i artikulisanju strategije sistema zajedno sa preduzećima i akademskim
sektorom
21 Evolucija inovacionih politika
Evropska unija ima razvijen sistem kreiranja i implementacije inovacione
politike Pri tome inovacionu politiku označava kao bdquoskup političkih akcija kojima se
povećava kvantitet i efikasnost inovacionih aktivnosti koje se odnose na kreiranje
prilagođavanje ili usvajanje novih ili unapređenih proizvoda procesa ili uslugaldquo [10]
Otuda istraživanje i inovacije se stavlјaju u širi kontekst povećanja produktivnosti
preduzeća a time i konkurentnosti država članica
Inovaciona politika Evropske unije imala je dinamičan razvoj u poslednjih 50
godina Pristupi i metodi u upravljanju inovacionim politikama Evropske unije su se
značajno menjali tokom vremena Kulman [11] je identifikovao četiri faze inovacione
politike u periodu od početka 70-tih godina prošlog vega do početka XXI veka koja su
detaljno sumirane u radu [12]
I Prvu fazu u 70-tim godinama XX veka karakteriše stimulacija IR
aktivnosti kao osnovni cilj i glavni prioritet inovacione politike Finansiranje
predstavlja glavni pristup a subvencije za IR su glavni instrument inovacione politike
kako u državama članicama tako i na nivou Evropske unije kao zajednice
II Drugu fazu u 80-im godinama XX veka karakteriše transfer znanja iili
tehnološke kompetentnosti kao prioritet i osnovni cilj a naučnoistraživačke aktivnosti
kao sadržaj inovacione politike Difuzija znanja i tehnologija je glavni instrument
inovacione politike EU u ovoj fazi
III Treću fazu u 80-tim godinama XX veka karakteriše podrška pokretanju
biznisa kao osnovni cilj inovacione politike Društvene nauke formalno i tacitno
znanje su prioriteti i sadržaj inovacione politike Menadžment je glavni instrument
inovacione politike EU
IV Četvrta faza započeta je krajem 90-ih godina XX veka a glavna
karakteristika inovacione politike je olakšavanje promena kao prioritet inovacione
politike EU Sadržaj inovacione politike čine naučne oblasti formalno i tacitno znanje
kao i obezbeđivanje strateških informacija neophodnih kako za tekuće inovacione
aktivnosti tako i za planiranje budućih Sistemski instrumenti su glavni instrumenti
inovacione politike npr podržavaju se i reorganizuju inovacione mreže
obezbeđivanjem inicijativa za organizacione promene i za realizaciju aktivnosti
predviđanja naučnotehnološkog razvoja
Nadovezuući se na prethodnu klasifikaciju inovacionih politika Evropske
Unije autori ovog rada su identifikovali i petu fazu inovacionih politika Evropske
unije koja ima sledeće karakteristike
V Peta faza inovacione politike je započeta krajem prve decenije 21 veka i
zasniva se na principu bdquopametne specijalizacijeldquo tj na identifikaciji nacionalnih ili
regionalnih prioriteta u cilju kreiranja komparativne prednosti kroz povezivanje
istraživačkih i inovacionih snaga sa potrebama privrede Osnovna logika koja stoji iza
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
81
koncepta pametne specijalizacije kao nove paradigme u upravljanju inovacionom
politikom je da koncentrisanjem resursa znanja i povezivanjem sa ograničenim
brojem prioritetnih ekonomskih aktivnosti zemlje i regioni mogu postati i ostati
konkurentni u globalnoj ekonomiji Ova vrsta specijalizacije omogućava regionima da
iskoriste prednost razmera obima i prelivanja u proizvodnji i upotrebi znanja koji su
važni pokretači produktivnosti [13] Dominik Foray [14] je obrazložio dva argumenta
koja podržavaju logiku specijalizacije Prvi argument zasniva se na važnosti dostizanje
kritične mase u oblastima istraživanja i razvoja koji je pogotovo važan za male i
nedovoljno razvijene zemlje Malim zemljama je teže da stvore kritičnu masu u
istraživanju i razvoju u svim oblastima i zbog toga moraju da skoncetrišu svoje resurse
u mali broj oblasti u kojima mogu da stvore efekte kritične mase Uska specijalizacija
omogućava dostizanje kritične mase kako bi se realizovao inovacioni potencijal (akteri
neće biti razdeljeni na mnogo oblasti) Nove oblasti specijalizacije ukoliko su
pametno izabrane imaće mnogo pozitivnih efekata poboljšanje performansi iz
dotičnih sektora izgradnja sposobnosti i proširenje baze znanja ka novim oblastima
istraživanja i razvoja i inovacija i stvaranje efekata prelivanja znanja u povezanim
domenima ekonomije Drugi argument bazira se na obrazloženju političke
izvodljivosti Strategija pametne specijalizacije je kompleksna strategija koja se bavi
specifičnim i složenim aktivnostima u nekoliko oblasti Samim tim jasno je da
državne institucije koje su nadležne za implementaciju uglavnom nemaju kapaciteta
da podrže sve specifične mere i infrastrukturne potrebe Strategije i odgovore na sve
potencijalne specifičnosti i potrebe pametne specijalizacije Zbog toga opet postoji
potreba izbora i specijalizacije u nekoliko konkretnih oblasti kako bi se omogućila
lakša implementacija [14]
3 Instrumenti NTI politike
Instrumenti politike su oslonac svake politike Izbor instrumenata predstavlja
proces formulisanja NTI politike dok instrumenti predstavljaju ogledalo primene te
politike [15] U teoriji i praksi postoji mnoštvo različitih instrumenata NTI politike
svrstanih u različite klasifikacije u zavisnosti od područja primene Bemelmans-Videc
i dr [16] su sve instrumente NTI politike svrstali u tri opšte klasifikacije regulativni
instrumenti (bdquoštapldquo) subvencije (bdquošargarepaldquo) i informativne kampanje (bdquobesedaldquo)
Rotvel i Zegveld [17] takođe klasifikuju instrumente NTI politike u tri tipa
instrumenti na strani ponude instrumenti na strani tražnje i zaštitni instrumenti Prema
Rotvelu i Zegveldu instrumenti NTI politike na strani tražnje dopunjuju instrumente
na strani ponude stoga bi trebalo uspostaviti održavati i razvijati efikasne veze
između njih Instrumenti NTI politike na strani ponude se odnosi na finansijsku
tehnološku kadrovsku i infrastrukturnu podršku poslovnom sektoru radi stimulisanja
inovacionih aktivnosti najčešće kroz direktno finansiranje troškova IR zatim
beskamatnim kreditiranjem politikom ubrzane amortizacije poboljšanjem uslova
kreditiranja i dr Instrumenti NTI politike na strani tražnje se odnose na ogromne
državne kupovine novih domaćih proizvoda u inicijalnoj fazi nastanka tzv sistem
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
82
garantovanih kupovina i javnih nabavki Instrumenti zaštite uključuju carine za
ograničenje uvoza određenih proizvoda poreske olakšice i subvencije za brže
ovladavanje novim tehnologijama i dr Isak i Radosevic [18] instrumente NTI politike grupišu u sledećih 5 kategorija
(i podkategorija) (1) Upravljanje i horizontalne politike (2A) Istraživačke
organizacije (2B) Saradnja u oblasti IR i transfer tehnologije (2C) Podrška IR
aktivnostima u poslovnom sektoru (3) Razvoj ljudskih resursa (4) Podrška
inovacionim aktivnostima u poslovnom sektoru i (5) Tržište i inovaciona kultura
Prva grupa instrumenata podrazumeva instrumente podrške kreiranju politika
analiza podataka i davanje preporuka dugoročni istraživački programi podrška
finansiranju i dr
Instrumenti u okviru kategorije istraživačke organizacije pokrivaju mere
podrške izvrsnosti relevantnosti i upravljanju u oblasti istraživanja koje ciljaju četiri
vrste institucija univerzitete javne istraživačke organizacije istraživačke i tehnološke
organizacije i istraživačku infrastrukturu
Saradnja u oblasti IR i transfer tehnologije uključuje instrumente finansiranja i
obuka centara za transfer tehnologije podršku strukturama za komercijalizaciju
istraživanja mere usmerene ka unapređenju sistema zaštite intelektualne svojine mere
za poboljšanje IR saradnje između javnih institucija privrede akademije i neprofitnog
sektora
Podrška IR aktivnostima u poslovnom sektoru uključuje direktne mere državne
pomoći IR aktivnostima sve oblike direktnog finansiranja (grantovi zajmovi)
preduzećima koja se bave industrijskim istraživanjem razvojem proizvoda izradom
prototipa i sl
Razvoj ljudskih resursa podrazumeva podršku obrazovanju u oblasti nauke
mere za podizanje interesa mladih za nauku i tehnologiju i usmeravanja fokusa
osnovnog i srednjeg obrazovanja ka nauci i tehnologiji odnos između nastave i
istraživanja stimulsanje doktora nauka istraživačkog osoblja razvoja karijere razvoja
veština i zapošljavanje
Podrška inovacionim aktivnostima u poslovnom sektoru podrazumeva
instrumente podrške sektorskim inovacionim programima inovacijama u uslugama
preduzetničkim inovacijama upravljanju inovacijama i savetodavnim uslugama
organizacionim inovacijama uključujući e-poslovanje nove oblike organizacije rada
podršku novoosnovanim preduzećima
Tržište i inovaciona kultura podrazumeva mere za podršku kulturi inoviranja
kao što je podrška stvaranju povoljne klime za inovacije ili nagrađivanje uspostavljanje
novih tržišta mere za podizanje svesti i pružanje opštih informacija o intelektualnoj
svojini
Pored prethodno navedenih klasifikacija instrumenata NTI politike Smic i
Kulman [19] su analizirali instrumente inovacione politike Evropske unije svrstavajući
ih u sledeće četiri kategorije finansijski sistemski upravljački i instumenti fokusirani
na difuziju Pregled konkretnih instrumenata za svaku kategoriju dat je u Tabeli 2
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
83
Tabela 2 Instrumenti inovacione politike Evropske unije
Cilj instrumenta Vrsta instrumenta
Finsansiranje
Fondovi za finansiranje istraživanja i inovacija
Poreske olakšice
Podrška istraživanju i razvoju u kompanijama
Osnivanje kompanija zasnovanih na novim tehnologijama
Difuzija
Mobilnost
Apsorpcija tehnologija od strane MSP
Upravljanje
Mobilnost
Inovacije i menadžment
Osnivanje kompanija zasnovanih na novim tehnologijama
Apsorpcija tehnologija od strane MSP
Strategija vizija istraživanja i razvoja
Sistemski uticaj
Dinamički
Podizanje javne svesti
Promocija klastera i saradnje u oblasti inovacija
Saradnja između istraživačkog obrazovnog i poslovnog
sektora
Statički (infrastruktura)
Organi javne vlasti
Konkurencija
Zaštita prava intelektualne svojine
Pojednostavlјivanje administracije
Pravno i regulatorno okruženje
Obrazovanje i obuke
Izvor Prilagođeno na osnovu [19]
4 Analiza instrumenata NTI politike u Republici Srbiji
Prema zakonu o inovacionoj delatnosti18 Ministarstvo nadležno za
naučnoistraživačku delatnost i tehnološki razvoj odgovorno je za utvrđivanje i
realizaciju inovacione politike podsticanje tehnopreduzetništva transfera znanja i
tehnologija u privredu razvoj i unapređenje inovacionog sistema u Republici Srbiji i
propise u oblasti zaštite i prometa prava intelektualne svojine Ovaj zakon dalje definiše
da nadležno ministarstvo sarađuje sa drugim ministarstvima sa ciljem podsticanja
18 Zakon o inovacionoj delatnosti (Sl glasnik RS br 1102005 182010 i 552013)
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
84
razvoja ukupnih inovacionih kapaciteta u Republici Srbiji predlaže Vladi politiku u
oblasti inovacione delatnosti i programe inovacione delatnosti prati realizaciju
postojećih aktivnosti u inovacionoj delatnosti i predlaže programe u skladu sa
razvojnim potencijalom Republike Srbije donosi akt o načinu realizacije i finansiranja
programa inovacione delatnosti u skladu sa razvojnim potencijalom Republike Srbije
akt o uslovima konkurisanja kriterijumima za izbor realizatora i uslovima pod kojima se
programi inovacione delatnosti realizuju i finansiraju vrši raspodelu sredstva budžeta
Republike Srbije za njihovo finansiranje i kontroliše njihovo namensko korišćenje u
skladu sa ovim zakonom realizuje javne pozive za finansiranje inovacione delatnosti u
skladu sa zakonom ostvaruje međunarodnu saradnju i stara se o uključivanju nosilaca
inovacione delatnosti u evropski i međunarodni inovacioni prostor u skladu sa zakonom
i podnosi Vladi najmanje jednom godišnje izveštaj o stanju i rezultatima inovacione
delatnosti u Republici Srbiji
Prema ovom zakonu Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja je
nadležno za inovacionu delatnost i u skladu sa tim vrši raspodelu sredstava iz budžeta
Republike Srbije za finansiranje programa i realizuje javne pozive za finansiranje
inovacione delatnosti Međutim da bi se osigurao bolji obuhvat instrumeanta NTI
politike analizom u ovom radu će biti obuhvaćeni i instrumenti politike Ministarstva
privede koje je uglavnom zaduženo za industrijsku politiku
41 Metodologija istraživanja
Metodološki pristup primenjen u radu se sastoji iz dva dela
identifikacija postojećih instrumenata politike u oblasti nauke tehnologije i
inovacija
analiza identifikovanih instrumenata NTI politike u odnosu na najvažnije
izazove nacionalnog inovacionog sistema Republilke Srbije
Pregledom relevantne nacionalne pravne regulative uzimajući u obzir svrhu i
predmet istraživanja prilikom identifikovanja instrumenata i programa za sprovođenje
naučnotehnološke i inovacione politike pošlo se od sledećih strateških dokumenata
1 Strategija naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije za period od 2016
do 2020 godine ndash Istraživanja za inovacije
2 Strategija pametne specijalizacije Republike Srbije za period 2020-2027 godine
3 Strategija industrijske politike Republike Srbije od 2021 do 2030 godine
Identifikacija i grupisanje identifikovanih instrumenata NTI politike je izvršena
u odnosu na klasifikaciju instrumenata inovacione politike date u radu [18]
Upravljanje i horizontalne politike
Istraživačke organizacije
Saradnja u oblasti IR i transfer tehnologije
Podrška IR aktivnostima u poslovnom sektoru
Razvoj ljudskih resursa
Podrška inovacionim aktivnostima u poslovnom sektoru
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
85
Tržište i inovaciona kultura
Prema ovoj klasifikaciji identifikovani su instrumenti NTI politike koji se
primenjuju od strane Ministarstva prosvete nauke i tehnološkog razvoja i Ministarstva
privrede
U drugom delu istraživanja identifikovani instrumenti NTI politike su
analizirani u odnosu na izazove nacionalnog inovacionog sistema Republike Srbije koji
su definisali Kutlača i Semenčenko [20]
Prisutan linearni model upravljanja u IR i inovacionim sistemu Srbije
Odsustvo koordiniranog upravljanja finansiranjem NIS u Srbiji između
ministarstava i agencija nadležnih za finansiranje nauke i inovacija
Nedovoljna ulaganja privatnog sektora u IR
Nerazvijena infrastruktura za inovativno preduzetništvo i nedostatak kulture za
tehnološko preduzetništvo u sektoru visokog obrazovanja i javnog
naučnoistraživačkog i IR sistema
Nedostatak kulture i prakse evaluacije u IR i inovacionom sistemu
Nedostatak kapaciteta za IR i inovacije u privatnom sektoru
Nedovoljno alociranje finansijskih sredstava za inovacione aktivnosti ukupno i po
pojedinačnim inovacionim projektima
Nedostatak tražnje za IR aktivnostima kao i nedostatak mera inovacione politike
prisutnih u državama sa razvijenim NIS
Zastarela naučnoistraživačka i IR infrastruktura
Mobilnost istraživača prisutna je uglavnom u obliku brain-drain napuštanja
države iili delatnosti
Skromno učešće IR i inovativnih poslovnih organizacija u programima koje
finansira EU
Mali broj patenata koje su registrovale naučnoistraživačke i IR organizacije
Pregledom postojećih instrumenata NTI politike cilj je analizirati njihov efekat
na identifikovane izazove NIS i dobiti odgovor na istraživačko pitanje Da li je postojeći
set instrumenata NTI politike dizajniran na način da rešava ključne izazove nacionalnog
inovacionog sistema Republike Srbije
42 Rezultati i diskusija
Najvažnije institucije za implementaciju NTI politike u Republici Srbiji su
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja (MPNTR) Ministarstvo privrede
Fond za inovacionu delatnost Fond za nauku Centar za promociju nauke Razvojna
agencija Srbije i Privredna komora Srbije
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja je nadležno za instrumente
politike koji se odnose na finansiranje programa za razvoj naučnoistraživačkih kadrova
uspostavljanje naučnotehnološke infrastrukture i realiziju programa podrske inovativnim
projektima kroz javne pozive Pored toga MPNTR je osnivač tri institucije koje imaju
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
86
krucijalnu ulogu u naučnotehnološkoj i inovacionoj politici Fond za inovacionu
delatnost Fond za nauku i Centar za promociju nauke
Fond za inovacionu delatnost je osnovan Zakonom o inovacionoj delatnosti sa
cilјem podsticanja inovativnosti i obezbeđivanja sredstava za finansiranje inovacione
delatnosti Fond obavlјa poslove u vezi sa finansiranjem pripreme realizacije i razvoja
programa projekata i drugih aktivnosti u oblasti sprovođenja inovacione politike
Republike Srbije Neki od ključnih instrumenata podrške Fonda uključuju sledeće
programe Program ranog razvoja Program sufinansiranja inovacija Program saradnje
nauke i privrede Inovacioni vaučeri Dokaz koncepta Program transfera tehnologije i
dr
Fond za nauku u svom portfoliju nudi raznovrsne programe koji su osmišlјeni
tako da odgovaraju na različite društvene izazove i potrebe Programi podržavaju
tehnološki razvoj napredne i inovativne ideje razvoj istraživačkih kadrova laboratorija
i istraživanja izgradnju naučne infrastrukture integraciju u međunarodne naučne
tokove saradnju nauke i privrede i druge teme od strateškog i društvenog značaja
Imajući u vidu da je Fond počeo sa radom tek sredinom 2019 godine većina programa
podrške je i dalje u procesu dizajniranja
Centar za promociju nauke (CPN) je javna institucija koju je 2010 godine
osnovalo Ministarstvo prosvete nauke i tehološkog razvoja sa zadatkom da promoviše
nauku i tehnologiju CPN u skladu sa svojim mandatom programe i aktivnosti sprovodi
radeći sa istraživačkim i obrazovnim institucijama u Srbiji i širom sveta a blisko
sarađuje i sa republičkim ministarstvima medijima i privatnim sektorom
Ministarstvo privrede je u najvećoj meri zaduženo za industrijsku politiku a u
kontekstu nauke tehnologije i inovacija Ministarstvo privrede realizuje nekoliko
programa podrške malim i srednjim preduzećima kao i programe podsticanja
preduzetništva U okviru Fonda za razvoj Ministarstvo privrede nudi usluge kreditiranja
poslovnog sektora u oblasti nabavke tehnološke opreme
Privredna komora Srbije (PKS) realizuje program digitalne transformacije
privrede što predstavlja važnu podršku u podsticanju inovacija procesa poslovnog
sektora
Na Slici 1 su prikazani najvažniji programi podrške koji predstavljaju ključne
instrumente NTI politike Republike Srbije Programi podrške su grupisani prema
instituciji nosiocu programa i grupisani prema klasifikaciji instrumenata NTI politike
prema Izcak amp Radosevic (2017)
Instrumenti NTI politike Republike Srbije su uglavnom usmereni ka podršci
inovativnim aktivnostima u poslovnom sektoru zatim finansiranju projekata koji se
realizuju u istraživačkim organizacijama kao i programima saradnje u oblasti IR i
transfera tehnologije
Kada su u pitanju instrumenti podrške kreiranju politika analizi podataka i
davanju preporuka Srbija poseduje strateške dokumente u oblasti nauke i tehnološkog
razvoja dok je tek donošenjem Strategije pametne specijalizacije 2020 godine Srbija
po prvi put donela strateški dokument u oblasti inovacione politike Evidentno je da
nedostaju mere podške kreatorima politike i povećanju internih kapaciteta za donošenje
odluka
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
87
Iako dugi niz godina strateški dokumenti Republike Srbije definišu cilj koji se
odnosi na povećanje ulaganja poslovnog sektora u IR tek 2019 godine su donete
konkretne mere koje teže ostvarenju ovog cilja
Programi Fonda za inovacionu delatnost u velikoj meri doprinose podršci
inovativnim aktivnostima u poslovnom sektoru Međutim većina instrumenata se
odnosi na finansiranje izvrsnih ideja i projekata dok nedostaju instrumenti koji ciljaju
povećanje internih kapaciteta i ljudskih resursa u poslovnom sektoru
Analizirajući uticaj realizacije instrumenata NTI politike Republike Srbije na glavne
izazove nacionalnog inovacionog sistema mogu se doneti sledeći zaključci
1 Prisutan linearni model upravljanja u IR i inovacionim sistemu Srbije
Iako je linearni model upravlјanja inovacionom politikom bio prisutan do kraja
prve decenije 21 veka osnivanjem Fonda za inovacionu delatnost zatim ulaganjem u
naučnotehnološku infrastrukturu za podršku inovacionom preduzetništvu i transferu
tehnologija stiče se utisak da je linearni model upravljanja inovacionom politikom
prevaziđen
2 Odsustvo koordiniranog upravljanja finansiranjem NIS u Srbiji između
ministarstava i agencija nadležnih za finansiranje nauke i inovacija Iako je prema zakonu o inovacionoj delatnosti MPNTR nadležno za oblast
nauke tehnološkog razvoja i inovacija da bi se uspostavili uslovi za efikasan NIS
neophodna je koordinacija u implementaciji instrumenata NTI politike između
relevantnih institucija Najveća prepreka za rešavanje ovog izazova je nepostojanje
jedinstenog informacionog sistema za koordinisanje akcija između ministarstava
Takođe nepostojanje instrumenata za podršku kreatorima politika je još jedna prepreka
efikasnijoj implementaciji NTI politika
3 Nedovoljna ulaganja privatnog sektora u IR
Lansiranjem dva instrumenta NTI politike koji se odnose na poreske olakšice
firmama koje ulažu u IR očekuje se rast ulaganja poslovnog sektora u istraživačke
aktivnosti Međutim s obzirom da su ove mere započele sa implementacijom po prvi
put u 2020 godini još je rano za ocenjivanje efekata
4 Nerazvijena infrastruktura za inovativno preduzetništvo
Republika Srbija je u poslednjih nekoliko godina značajno unapredila
naučnotehnološku infrastrukturu za inovativno preduzetništvo kroz otvaranje
naučnotehnoloških parkova Trenutno je u funkciji Naučnotehnološki park u Beogradu
u Novom Sadu i Nišu a radi se i na proširivanju kapaciteta Naučnotehnološkog parka u
Čačku S druge strane poslovni inkubatori su na vrlo niskom nivou razvoja Poslovni
inkubatori moraju da unaprede i standardizuju usluge koje pružaju klijentima i da
razviju upravljačke kapacitete kako bi prešli u sledeću fazu razvoja Evidentna je
potreba za kreiranjem instrumenata podrške poslovnim inkubatorima kako bi se povećao
interes za korišćenjem usluga poslovnih inkubatora kao održivih alata u podsticanju
inovativnosti i preduzetništva
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
88
Slika 1 Mapiranje NTI instrumenata
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
89
5 Nedostatak kulture za tehnološko preduzetništvo u sektoru visokoškolskog
obrazovanja i javnog naučnoistraživačkog i IR sistema
Evidentno je da je ovaj izazov i dalje prisutan ali su aktivnostima Centra za promociju
naukelansirane mere koje imaju za cilj da unaprede obrazovanje u oblasti nauke
Međutim nedostaje evidencija efekata ovih mera koja bi ukazala na to da li aktivnosti
CPN imaju pozitivan efekat na unapređenje kulture preduzetništva i naučnih
istraživanja
6 Nedostatak kulture i prakse evaluacije u IR i inovacionom sistemu
Nedostatak prakse praćenja i evaluacije je jedan od najvećih izazova u oblasti
NTI politika sa jasnim negativnim posledicama na NIS Srbije Glavna karakteristika
implementacije strategija u oblasti NTI politika je nepostojanje sistemskog praćenja
implementacije i evaluacije efekata politike Iako je ovaj izazov prepoznat već dugi niz
godina i dalje ne postoje jasni instrumenti politike kojima bi se unapredilo stanje u ovoj
oblasti
7 Nedostatak kapaciteta za IR i inovacije u privatnom sektoru
Ova izazov je povezan sa nedostatkom apsorpcionog kapaciteta poslovnog
sektora Mapiranjem instrumenata NTI politike jasno se izvodi zaključak da postoji
veliki prostor za unapređenje u ovoj oblasti Značajan broj instrumenata je usmeren ka
finansiranju inovativnih aktivnosti preduzeća ali sa druge strane skoro da ne postoje
sistemski instrumenti politike kojima se teži unapređenju internih kapaciteta za
inovacije
8 Nedovoljno alociranje finansijskih sredstava za inovacione aktivnosti
ukupno i po pojedinačnim inovacionim projektima
Trenutna finansijska sredstva koja se ulažu u podsticanje inovativnih aktivnosti
kroz programe Fonda za inovacionu delatnost su veoma skromna Najbolji pokazatelj je
veoma nizak udeo finansiranih u odnosu na prijavljene inovacione projekte Nizak
procenat uspešnosti je posledica ograničenih finansijskih sredstava a ne nedovoljnog
kvaliteta projektih prijava Imajući u vidu da su međunarodni fondovi ograničeni jedino
rešenje je alociranje značajno većih budžetskih sredstava za podršku inovacionoj
delatnosti
9 Nedostatak tražnje za IR aktivnostima
Nedostatak tražnje za IR aktivnostima je posledica stanja tržišta ali i nedostatka
instrumenata politike na strani tražnje Kreiranjem instrumenata politike na strani tražnje
(kao što su inovativne javne nabavke) značajno bi doprinelo rešavanju ovog izazova
10 Zastarela naučnoistraživačka i IR infrastruktura
Mapiranjem trenutnih instrumenata NTI politike zaključak je da ne postoje
instrumenti podrške naučnoistraživačkoj infrastrukturi Zastarela naučnoistraživačka
infrastruktura je rezultat nedovoljnog ulaganja u istraživačku opremu u poslednjih 10
godina U okviru Fonda za nauku predviđen je program podrške istraživačkoj
infrastrukturi Implementacijom ovog programa podrške stanje u ovoj oblasti bi trebalo
biti unapređeno Međutim da bi se merili efekti ovog programa potrebno je unaprediti
sistem evaluacije programa
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
90
11 Mobilnost istraživača prisutna je uglavnom u obliku brain-drain
napuštanja države iili delatnosti
Trenutno ne postoje instrumenti NTI politike kojima bi se direktno uticalo na
bdquobrain-gainldquo i bdquocirkulaciju mozgovaldquo koja podrazumeva vraćanje visoko obrazovanih
kadrova u Srbiju Međutim treba imati u vidu da je problem odlaska visoko
obrazovanih kadrova u razvijene države sistemski izazov koji nije moguće rešiti samo
kroz instrumente NTI politike već kroz mnogo šire instrumente politike Vlade
Republike Srbije
12 Skromno učešće IR i inovativnih poslovnih organizacija u programima
koje finansira EU
U poređenju sa državama EU Srbija značajno zaostaje u učešću poslovnog
sektora u programima Evropske unije kao što je H2020 Trenutno postoji instrument
podrške institucijama za prijavu na programe H2020 ali je ova podrška uglavnom
informativne prirode Evidentno je da nedostaju ciljane mere podrške koje bi
podrazumevale unapređenje kapaciteta za pisanja kvalitetnih projekata
13 Mali broj patenata koje su registrovale naučnoistraživačke i IR
organizacije
Izuzetno nizak broj prijavljenih patenata od strane istraživačkih organizacija i
poslovnog sektora predstavlja rezultat nedovoljne svesti o prednostima zaštite
intelektualne svojine Problem nedovoljne informisanosti o oblasti zaštite intelektualne
svojine koji je prisutan u poslovnom sektoru je detaljno anliziran u radu [21] Pregledom
aktivnih isntrumenata NTI politike evidentno je da nedostaju instrumenti kojima bi se
povećao broj prijavljenih patenata u poslovnom i istraživačkom sektoru
5 Zaključak
U radu je analizirana naučnotehnološka i inovaciona politika Republike Srbije
kroz mapiranje instrumenata NTI politike u cilju dobijanja odgovora na istraživačko
pitanje da li trenutna NTI politika rešava najvažnije izazove nacionalnog inovacionog
sistema Početna pretpostavka rada je da bi NTI politika bila uspešna neophodno je
kreirati paket mera na način da direktno rešava identifikovane izazove u nacionalnom
inovacionom sistemu Opšti zaključak koji proizilazi iz istraživačkog pitanja je da iako
postoji evidentan napredak u poslednjih 10-ak godina aktuelni instrumenti NTI politike
ne rešavaju u potpunosti najvažnije izazove nacionalnog inovacionog sistema Republike
Srbije Rezultati istraživanja pokazuju da se upravljanje NTI politikom Republici Srbiji
zasniva na izboru instrumenata politike koji uglavnom prestavljaju nastavak prethodno
definisane šeme i okvira finansiranja a zasnovan je na praksama iz prethodnih perioda
Da bi nacionalni inovacioni sistem bio efikasniji neophodno je unaprediti
proces upravljanja NTI politikom koji između ostalog podrazumeva izbor adekvatnih
instrumenata NTI politike kreiranih tako da rešavaju složene probleme nacionalnog
inovacionog sistema Mapiranjem najvažnijih instrumenata NTI politike izvodi se
zaključak da dominiraju isntrumenti na strani ponude odnosno da instrumenti na strani
tražnje praktično ne postoje Lansiranjem mera inovativnih javnih nabavki u velikoj
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
91
meri bi se doprinelo jačanju domaćeg inovacionog ekosistema ali ovakve mere u Srbiji
još uvek nisu implementirane
Uspostavljanje interakcije i dijaloga u procesu kreiranja i sprovođenja NTI
politika između državnih organa s jedne strane i poslovnog akademskog i nevladinog
sektora s druge strane je neophodan uslov za razvijanje društveno relevantnih i jasnih
programa NTI politike koji se mogu uspešno primeniti Iako konsultativni procesi u
kreiranju strategija postoje oni se često svode na formalnu obavezu a rezultati ovog
dijaloga najčešće se ne odražavaju u implementaciji instrumenata NTI politike
Evidentno je da ne postoji koordinacija između relevantnih institucija u procesu
dizajniranja i implementacije strategija u oblasti nauke tehnološkog razvoja i inovacija
Pored toga nepostojanje sistema praćenja implementacije i evaluacije NTI politika na
sistemskom nivou jedan od ključnih razloga neefikasnog nacionalnog inovacionog
sistema Republike Srbije
U ovom istraživanju su obuhvaćeni instrumenti NTI politike koje sprovodi
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja Ministarstva poljoprivrede kao i
povezanih agencija i institucija ali je važno napomenuti da i druga ministarstva imaju
nezanemarljivu ulogu u podsticanju inovacija u pojedinačnim sektorima čiji instrumenti
nisu obuhvaćeni ovim istraživanjem Ministarstvo poljoprivrede šumarstva i
vodoprivrede realizuje programe podrške poljoprivredi kroz realizaciju podsticajnih
programa namenjenih malim poljoprivrednim gazdinstvima kao i velikim
poljoporivrednim gazdinstvima u okviru IPARD mera Ministarstvo trgovine turizma i
telekomunikacija realizuje programe podrške sektoru infromaciono-komunikacionih
tehnologija
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete nauke i
tehnološkog razvoja Republike Srbije
Literatura
[1] Lundvall BA Borraacutes S 2005 Science technology and innovation policy
In Fager-berg J et al (Eds) The Oxford Handbook of Innovation Oxford
University PressNew York pp 599ndash631
[2] Padilla-Peacuterez R amp Gaudin Y (2014) Science technology and innovation
policies in small and developingeconomies The case of Central America
Research Policy 43 749ndash759
[3] Smits R Kuhlmann S (2004) The rise of systemic instruments in
innovation policy International Journal Foresight and Innovation Policy
Vol 1 No 12 4-32
[4] Freeman C and Lundvall BA (1988) Small Countries Facing the
Technological Revolution London and New York Pinter Publishers Ltd
[5] Lundvall BA (1992) National Systems of Innovation Towards A Theory of
Innovation and Interactive Learning London Pinter
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
92
[6] Nelson R (1993) National Innovation Systems New York Oxford
University Press
[7] Hadjimanolis A Dickson K 2001 Development of national innovation
policy in small developing countries the case of Cyprus Research Policy
30805ndash817
[8] Elder J Georghiou L 2007 Public procurement and innovation
Resurrecting the demand side Research Policy 36 949ndash963
[9] Cimoli M Ferraz JC Primi A 2005 Science and Technology Policies in
Open Economies The Case of Latin America and the Caribbean Productive
Devel-opment Series 165 ECLAC United Nations Santiago de Chile Chile
[10] European Commission (2010) Europe 2020 Flagship Initiative Innovation
Union Communication from the Commission to the European Parliament the
Council the European Economic and Social Committee and the Committee of
the Regions SEC(2010) 1161
[11] Kuhlmann S (2001) Future governance of innovation policy in Europe -
three scenarios Research Policy 30 (6) pp 953-976
[12] Kutlača Dj amp Semenčenko D (2004) Sistemski pristup u izgradnji
inovacione politike Zbornik radova Symorg 2004
[13] European Commission (2012) Guide to Research and Innovation Strategies
for Smart Specialisations Luxembourg Publications Office of the European
Union 2012
[14] Dominique Foray (2017) The Economic Fundamentals of Smart
Specialization Strategies Chapter 2 in book Advances in the Theory and
Practice of Smart Specialization Elsevier Inc pp 37-50
[15] Borras S amp Edquist C (2013) The choice of innovation policy instruments
Technological Forecasting amp Social Change 80 1513ndash1522
[16] Bemelmans-Videc ML Rist RC amp Vedung E (2003) Carrots Sticks amp
Sermons Policy Instruments amp Their Evaluation Transaction London 2003
[17] Rothwell R Zegveld W (1988) An Assessment of Government Innovation
Policies In Roessner JD (eds) Government Innovation Policy Policy
Studies Organization Series Palgrave Macmillan London
[18] Izsak K amp Radosevic S (2017) EU Research and Innovation Policies as
Factors of Convergence or Divergence after the CrisisScience and Public
Policy 44(2) 274ndash283
[19] Smits R amp Kuhlmann S (2002) Strengthening interfaces in innovation
systems Rationale concepts and (new) instruments Report prepared for the
workshop ldquoNew challenges and new responses for SampT policies in Europerdquo
Brussels Belgium p 23
[20] Kutlača Dj amp Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin 2015 Beograd
[21] Kutlača Dj Popović-Pantić S amp Živković L (2020) Innovativeness
without protection XVII International Symposium Symorg 2020 Belgrade
September 7-9 pp153-158
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
93
Prof Dr Đuro Kutlača19 Dr Dušica Semenčenko20
STRATEGIJA PAMETNE SPECIJALIZACIJE U SRBIJI ndash
NACIONALNI vs REGIONALNI PRISTUP
Apstrakt Prateći razvoj koncepta strategija pametne specijalizacije (S3)
Evropske unije (EU) kao i njegove primene a delom i učestvujući u pripremi
strategije S3 u Srbiji u ovom radu smo imali dovoljno argumenata da uradimo
pregled i analizu dosadašnjih iskustava u oblikovanju i sprovodđenju S3 Od
posebnog interesa je bila analiza pristupa pametnoj specijalizaciji kao nacionalnoj
iili regionalnoj strategiji budući da su sve do sada usvojene strategije kako u Srbiji
tako i u ostalim državama Zapadnog Balkana nacionalnog karaktera
Ključne reči Strategija pametne specijalizacije Nacionalni pristup
Regiionalni pristup Srbija
SMART SPECIALISATION IN SERBIA ndash NATIONAL
vs REGIONAL CONCEPT
Abstract Following the development of the concept of smart specialization
strategies (S3) of the European Union (EU) as well as its implementation and partly
participating in the preparation of the S3 strategy in Serbia in this paper we had
enough arguments to review and analyze previous experiences in designing and
implementing S3 Of particular interest was the analysis of the approach to smart
specialization as a national and or regional strategy since the strategies adopted so
far both in Serbia and in other Western Balkan countries are of a national character
Key words Smart Specialization Strategy National concept Regional
concept Serbia
19 Univerzitet u Beogradu Institut ldquoMihajlo Pupinrdquo 11060 Beograd Volgina 15
djurokutlacapupinrs 20 Univerzitet u Beogradu Institut ldquoMihajlo Pupinrdquo 11060 Beograd Volgina 15
dusicasemencenkopupinrs
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
94
1 Uvod
Strategija pametne specijalizacije bila je do sada predmet i našeg
interesovanja u većem broju radova saopštenih i objavljenih u zbornicima radova
naučnog skupa bdquoTehnologija kultura i razvojldquo gde smo njen razvoj i potencijalnu
primenu u Srbiji sagledavali iz različitih aspekata [1314152324] Budući da je tzv
S4 (Smart specialization strategy Serbia) usvojena [17] a i u većini država regiona
Zapadnog Balkana usvojene su a u nekima se i sprovode RIS3 u ovom radu
bavićemo se pre svega tim strategijama sa ciljem da istražimo koliko je i da li je
izvorni koncept strategije u njima primenjen da li su i koliko izvodljive u odnosu na
način na koji su dizajnirane kako sa početnih pozicija tako i na kraju prvog
projektnog perioda 2014-2020 (u Hrvatskoj i Sloveniji)
Koncept strategije pametne specijalizacije pojavio se relativno skoro [2]
sredinom prve decenije 21 veka (kao rezultat rada European Commissionrsquos
Knowledge for Growth expert group a jedan od tvoraca ovog koncepta koji se inače
najčešće spominje je Dominik Forej) i odmah privukao znatnu pažnju teoretičara
ekonomije tehnološkog razvoja i inovacionih studija ali i donsilaca politika u
Evropskoj uniji (EU)
Autori ovog rada baveći se istraživanjem nacionanog inovacionog sistema
(NIS) više od dve decenije neminovno su u svojim analizama morali da dođu do
zaključaka kako NIS u Srbiji nije funkcionalan sa diskontinuitetima je u razvoju bez
jakih veza i kooperativnosti unutar sistema i iznad svega nedostatka zajedničke vizije
razvoja [8 15] Jedna od mogućih opcija za participativni pristup svih zainteresovanih
strana u formulisanju nacionalnih prioriteta tehnološkog razvoja bila je u prvoj
deceniji 21 veka i primena metoda tehnološkog forsajta na nacionalnom nivou
Ovakvi projekti su do tada primenjeni u mnogim zemljama Evropske unije pa i u
susednim (Mađarska npr) manje-više uspešno Donosioci odluka u Srbiji (pre svega
se misli na ministarstvo zaduženo za nauku i tehnološki razvoj) nisu imali sluha ni
ldquovremenardquo za sprovođenje forsajata u Srbiji Početkom druge decenije ovog veka sve
češće su počeli da se primenjuju kako u teoriji tako i u praksi projekti koji su bili u
vezi sa strategijom pametne specijalizacije te smo je i mi videli kao mogućnost
unapređenja NIS Srbije
Iako relativno noviji koncept nastao krajem prve decenije dvadesetprvog
veka strategija pametne specijalizacije (S3 ndash smart specialization strategy ili RIS3 ndash
research and innovation strategy for smart specialization) najpre je shvaćen kao neka
vrsta nadgradnje do tada vođenih projekata u okvirima politika regionalnog razvoja
[1] industrijskih i strategija razvoja klastera21 Regionalne inovacione politike imale
su već tridesetogodišnju tradiciju u Evropi akademska istraživanja su započeta
21 S3 koncept je ldquorekombinovanje inovacijerdquo ndash drugim rečima njegova novina proizlazi iz
kombinacije koncepata koji već postoje Zato je bio rado prihvaćen eksperti za regionalne
ekonomije i politike su unapredili pristup neki od njih su insistirali naročito na ograničenjima
regiona u smislu institucionalnih kapaciteta za oblikovanje i primenu relativno sofisticiranih
politika [4]
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
95
devedesetih godina prošlog veka tako da su klasteri i regionalni inovacioni sistemi
bili osnove koncepta ovih politika To je bio jedan od razloga da je u početku bilo i
nedoumica u vezi sa originalnošću samog koncepta RIS3
Zamišljena u okviru reformisane kohezione politike Evropske komisije
pametna specijalizacija je teritorijalno zasnovan pristup (tj na geografskoj iili
administrativnoj celini) koji se karakteriše identifikovanjem strateških oblasti za
intervenciju zasnovanu na analizi snaga i potencijala ekonomije određene teritorije -
državeregiona i na procesu preduzetničkog otkrivanja (EDP) uz široko učešće
zainteresovanih strana
Smisao postojanja ovog koncepta je da se omogući regionima da se
transformišu i razviju nove konkurentsjke prednosti zasnovane na toj transformaciji
Principi definisani 2009 [2] su
Koncentrisati se na stvarne prioritete čime će se postići
komplementarnost i aglomeracija koje su suštinske determinante
inovacija kretivnost i istraživačko-razvojna (IR) produktivnost
Koncentrisati se ne na strukturu (npr tri najznačajnije industrije u
regionu) već na transformaciju te strukture
Podržavati logiku preduzetničkog otkrivanja koja je stalni process
navigacije ka ciljevima transformacije koji podrazumeva rigorozne
povratne informacije monitorinig i fleksibilne mehanizme sprovođenja
projekata
Ovaj pristup je obeležen i visokim nivoom namerenosti i strateškog
fokusiranja na prioritete To je kombinacija dve logike politika ndash planske logike i
samootkrivajuće logike (često suprotstavljene u litaraturi i praksi) i one čine zaštitni
znak pametne specijalizacije S3 kao što je rekao Paul David [4] nije potpuno odozgo
na dole niti čisto odozdo na gore koncept
Budući da je u početku S3 ipak bio eksperiment (manje ili više uspešan)
njegova primena je podložna evaluaciji i oceni uspešnosti na kraju prvog perioda
primene u EU (2014-2020) što je predmet mnogih zvaničih i akademskih analiza [4
5 13] Implementacija i reakcije na ono što se sprovelo ali i naučilo od 2014 će
verovatno već sada se tako ocenjuje omogućiti predloge robustnijeg i jednostavnijeg
koncepta čije će posledice kada je u pitanju implementacija biti mnogo očiglednije i
lakše što se tiče samih regiona
Koncept je bio predmet analize i Dominika Foreja [4] Forej smatra da nakon
masivne primene i neke vrste probe S3 koncepta počev od 2014 godine osnovni
smisao i opšti principi ostaju nepromenjeni ali da se korisnicima ndash regionima može
ponuditi jednostavniji i očigledniji proces koji će moći lakše da implementiraju Na
primer umesto velikog broja faza i rigidnog procesa koji su se morali poštovati po
svaku cenu sada je razumno i mudrije savetovati primenu samo tri koraka koje regioni
mogu da vode svaki na svoj način
1 Identifikacija tematskih prioritetnih oblasti
2 Prevođenje tih prioritetnih oblasti u mape puteva transformacije
3 Primena transformacionih aktivnosti na osnovu akcionog plana
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
96
Ovaj pojednostavljeni proces primene S3 u prvom koraku neće zahtevati
učešće svih regionalnih aktera ali će i dalje zahtevati značajnu ulogu statistike i
ekonomskog znanja budući da se mora voditi računa o delikatnom balansu između
suviše široke i preterano uske definicije prioritetnih oblasti U ovom koraku očekuje
se maksimalni doprinos javnih i privatnih stejkholdera onih koji će najbolje znati koje
je rastuće tržište značajno za njihov region i koja će istraživanja na najbolji način
zadovoljiti potrebe biznisa i društva u datom region To je sve u svrhu
pojednostavljenja procesa a EDP će se veoma brzo materijalizovati u sledećoj fazi
U prvoj fazi primene RIS3 potvrđena je teza da bez obzira što nekoliko
regiona izabere slične prioritetne oblasti oni će doći do svojih specifičnih rešenja i
mapa puteva transformacije jer su kapciteti potencijali i mogućnosti regionalno
specifični Prevođenje prioriteta u transformativne aktivnosti22 (drugi korak)
omogućiće pojavu regionalne diversifikacije U ovoj fazi se konkretizuju pravac
promene u početku izražen kroz prioritet i otkrivaju smernice koje se odnose na
pravac akcije u postizanju promene Specifični prioriteti vodiće ka različitim
transformativnim aktivnostima koje će zatim biti oblikovane kao specifičan odgovor
na problem i mogućnosti određenog regiona
2 Strategije pametne specijalizacije u Evropskoj uniji
Mnoge države članice EU imaju razvijene i funkcionalne nacionalne
inovacione sisteme kao i različite strategije koje se odnose na istraživanje i razvoj i
inovacije (IRI) mnoge od njih kao Austrija npr mogu se pohvaliti dobrom
participacijom stejkholdera pri definisanju i sprovođenju strategija i pre usvajanja
koncepta strategije pametne specijalizacije Većina država i regiona EU donela je
istraživačke i inovacione strategije za pametnu specijalizaciju ndash RIS3 za period 2014-
2020 Novina u donošenju ovih strategija u odnosu na prethodni period bila je da su
one bile uslov za korišćenje ERDF sredstava (European Research and Development
Fund) RIS3 pristup je u EU u celini veoma pozitivno prihvaćen čak i ako se uzme u
obzir monitoring iako se nije očekivalo da će fundamentalno ponovo da stvori ili
promeni regionlane inovacione politike unutar EU Više se razumelo da će najpre
pomoći da se okončaju mnogi nasleđeni problemi i izazovi u strukturnim fondovima
U početku (2012) su donosioci politika naročito u regionima koji su već
sprovodili RIP (regionalnu inovacionu politiku) prihvatali sa distancom novi
22 Transformativna aktivnost je kolekcija odgovarajućih projekata povezanih činjenicom da svi
oni doprinose na neki način istoj strukturnoj transformaciji u prioritetnoj oblasti To stvara
gustinu odnosa (koncentraciju) i šansu da se obuhavate koristi od određene koordinacije
između projekta i aktera ukuljučenih u transformaciju Transformativne aktivnosti pokrivaju
veliki broj faktora uključujući stvaranje ljudskog kapitala korporativnog menadžmenta
usvajanje novih tehnoloigja itd Zbog toga je to i kolekcija distribuiranih kapaciteta i
projekata koji ne mogu biti redukovani na jedan veliki projekat (kao što stvaranje novog
specijalizovanog IR instituta često sa željom da postane poslovični beli slon) [4]
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
97
akademski koncept i sadržaj RIS3 da bi već sledeće godine (2013) odnos bio
pozitivniji i bolje prihvaćen [14] Regioni sa nekim prethodnim iskustvom u
aktivnostima tipa RIS3 ili sličnim metodologijama bili su više zadovoljni od ostalih
regiona i više je bilo verovatno da će nastaviti sa takvim aktivnostima u budućnosti
[7]
Pristup RIS3 zahtevao je od regiona da izvrše eksplicitne procene potreba i
mogućnosti zasnovanih na dokazima da obave šire konsultacije i proces angažovanja
zainteresovanih strana kako bi pomogli da se regionalna (nacionalna) svojstva
identifikuju i artikulišu Usvajanje i prevođenje koncepta pametne specijalizacije u
regionalni kontekst omogućio je da se ovaj pristup transformiše u sredstvo politike
Uredba (EU) 13012013 Evropskog parlamenta i Saveta od 17 decembra
2013 je pravna osnova koja definiše bdquostrategiju pametne specijalizacijeldquo
bdquoStrategija pametne specijalizacijeldquooznačava nacionalne ili
regionalne inovacione strategije koje postavljaju prioritete u cilju izgradnje
konkurentske prednosti kroz usklađivanje sopstvenih snaga za razvoj
istraživanj i inovacije sa poslovnim potrebama kako bi se iskoristile nove
mogućnosti i razvoj tržišta na koherentan način izbegavajući dupliranje i
fragmentaciju napora
Strategija pametne specijalizacije može imati oblik nacionalnog ili
regionalnog istraživanja ili biti uključena u okvir strateške politike za
istraživanje i inovacije
Strategije pametne specijalizacije razvijaće se uključivanjem
nacionalnih ili regionalnih vlasti i zainteresovanih strane kao što su
univerziteti i druge visokoškolske ustanove industrija i društveni partneri u
procesu preduzetničkog otkrivanja
RIS3 za period 2014-2020 uslovljava dakle države članice i regione EU da
identifikuju specijalizacije koje najbolje odgovaraju njihovom inovacionom
potencijalu zasnivaju se na specifičnim snagama konkurentskim prednostima i
poznavanju kapaciteta regioni Nacionalne iili regionalne vlasti moraju zatim da
formulišu dokument (operativni program) u kome se navodi predložena strategija za tu
zemlju ili region i posebno planirane javne i privatne investicije uključujući
strukturne fondove za istraživanje tehnološki razvoj i inovacije Tokom primene RIS3
treba da se vrši samoprocena strategije i ako je potrebno i moguće da se ona
revidira23 Evropska komisija procenjuje ispunjenje uslova na osnovu prethodnih
pregovora i Sporazuma o partnerstvu kao i Operativnog programa
Heterogenost je ključna karakteristika regionalnog konteksta EU sa izuzetno
različitim ekonomskim i institucionalnim realnostima Regioni u EU se značajno
razlikuju kako u profilisanju tako i u usvajanju RIS3 agende pa je bilo osnova i za
zabrinutost za sprovođenje strategije u određenim regionima
23 Postoji niz benčmarking alata koji su dostupni i mogu pomoći regionima u profilisanju S3 i
samoanalizi Platforma EyeRIS3database daje pregled predviđenih prioriteta (sektorskih i
tematskih) širom različitih NUTS (Nomenclature of Units for Territorial Statistics) u EU
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
98
Evaluacije već na sredini projektnog perioda pokazale su da postoje velike
mogućnosti za dalji razvoj RIS3 kako samog koncepta tako i iz perspektive prakse [7]
Rane faze iskustava sa primenom RIS3 širom mnogih EU regiona sugerisale su da
koristi mogu biti multidimenzionalne pre nego čisto tehnološke i istraživačke što je
sve u skladu sa postizanjem ciljeva kao što je konglomeracia i transformacija sektora
Istraživačka i inovaciona observatorija (RIO ndash Research and Innovation
Observatory) Evropske unije kojom je zamenjena ERAWATCH platforma za sada
nam daje uvid u samoprocenu i evaluaciju implementacije RIS3 u zemljama Evropske
unije u period 2014-2017 (vidi Prilog) U pojedinačnim izveštajima (country report)
za svaku od zemalja članica EU data je kratka analiza istraživačkog i inovacionog
sistema kojom je obuhvaćen njegov ekonomski kontekst glavni akteri trendovi
finansiranja ljudski resursi politike koje se odnose na izazove istraživanja i razvoja i
istraživanje i razvoj u nacionalnoj i regionalnim strategijama pametne specijalizacije
U tabeli P1 u prilogu ovog rada je dat pregled po državama njihovih aktivnosti na
sprovođenju nacionalnih iili regionalnih RIS3 zaključno sa decembrom 2017 godine
Imajući u vidu pregled donetih i do sada sprovedenih RIS3 u EU vidimo da se
one odnose ne samo na regione nivoa NUTS2 već i na cele države NUTS1 pa i manje
regione (teritorijalne jedinice) ndash NUTS324 Da bi teritorijalna jedinica u Srbiji imala
karakteristike NUTS2 - region ako se ukaže mogućnost korišćenja fondova EU treba
da ima i pravnu formu kao što je ima Vojvodina ndash (skupštinu vladu budžet) koja će
obezbediti sprovođenje operativnog programa RIS3 i Sporazuma o partnerstvu
Postoji takođe mogućnost da se država obaveže da sredstva dobijena iz ERDF
usmerava regionima na osnovu prethodno regionalno postavljenih ciljeve RIS3 U
Srbiji je samo Vojvodina u statusu regiona a tu se može dodati i grad Beograd kao
najveća jedinica lokalne samouprave25 Autonomne pokrajine i jedinice lokalne
samouprave imaju status pravnih lica i mogućnost da sarađuju sa odgovarajućim
teritorijalnim zajednicama i jedinicama lokalne samouprave drugih država u okviru
spoljne politike Republike Srbije uz poštovanje teritorijalnog jedinstva i pravnog
poretka Republike Srbije S druge strane član 94 Ustava kaže Republika Srbija stara
se o ravnomernom i održivom regionalnom razvoju u skladu sa zakonom Regioni
Zapadna i Centralna Srbija i Južna i Istočna Srbija su statatistički regioni što opet ne
bi trebalo da predstavlja prepreku za podršku prethodnim analizama uočenih
potencijalnih sektora njihovog pametnog razvoja
24 Regulisanje odnosa prema NUTS u cilju sprovođenja RIS3 i distribucije sredstava ERDF
definisano je najpre veličinom ndash tj minimalnim odnosno maksimalnim brojem stanovnika u
datom regionu (httpseceuropaeueurostatwebnutsprinciples-and-characteristics) ali opet
nije moguće striktno se pridržavati ovakve definicije zbog heterogenosti evropskih regiona i
različite pravne regulative u državama EU 25 174 jedinice lokalne samouprave (gradovi i opštine) imaju lokalne vlasti i budžete
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
99
U Evropskoj uniji u 55 regiona sproveden je peer review RIS3 kao i u 17
država koje imaju strategije S3 na nivou države (a većina njih i na nivou regiona)
(Slika 1)
Slika 1 Nacionalni vs Regionalni pristup izrade strategije pametne specijalizacije
(S3)
Legenda
Države EU registrovane na S3P
Regioni EU registrovani na S3P
Države koje nisu u EU registrovane na S3P
Regioni država koje nisu u EU registrovani na S3P
Nacionalna peer review
Regionalna peer review
Izvor httpss3platformjrceceuropaeus3-platform-registered-regions
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
100
3 Strategija pametne specijalizacije Srbije nacionalni vs regionalni
pristup
Izrada strategije pametne specijalizacije na nacionalnom ili regionalnom
nivou je dilema koja je prisutna u jednom broju država članica EU (Bugarska
Estonija Irska Kipar Litvanija Letonija Mađarska Luksemburg Malta Slovačka
Slovenija Hrvatska) a još više u državama Zapadnog Balkana (Srbija Crna Gora
Severna Makedonija Kosovo26) što se vidi prema analizi u Tabeli 1 (S3 prema NUTS
nivou 1-3) i prema podacima sa S3 platforme EU
(httpss3platformjrceceuropaeus3-platform-registered-regions) Slovenija i
Hrvatska su odlučile da urade S3 na nacionalnom nivou U tom smeru su pošle i Crna
Gora Srbija i Severna Makedonija Kada je u pitanju Srbija na opredeljivanje za
nacionalni ili regionalni pristup mogla je da utiče i struktura naučnoistraživačkog
sistema To najbolje pokazuje slike 2 koja ilustruju strukturu raspodele ukupnih
troškova za istraživanje i razvoj u Srbiji po četiri navedena statistička regiona sa
učešćem regiona Beograd od preko 60 regiona Vojvodine od oko 30 a preostala
dva regiona ukupno imaju preostalih oko 10
U tabeli 1 navedeni su prioritetni sektori po regionima Srbije identifikovani u
okviru procesa mapiranja i kvantitativne analize na osnovu raspoloživih statističkih
podataka za indikatore ekonomskih naučnih i inovacionih potencijala Ovaj deo
mapiranja i kvantitativne analize uradili su saradnici Fraunhofer instituta [6] Oni su u
procesu mapiranja za identifikaciju prioritetnih delatnosti koristili kao ključni
kriterijum da sektor mora u relativnom smislu imati za 50 veći značaj u regionalnoj
nego za nacionalnu ekonomiju odnosno vrednost količnika LQ27 je morala da bude
veća od 15 Ovom analizom oni su identifikovali sektore sa LQ ge 15 ali informacije
o ostalim aktivnim sektorima u regionima nisu raspoložive iz ovakvog mapiranja Sa
stanovišta selekcije prioriteta pristup izdvajanja sektora sa LQ ge 15 je efikasan i
veoma selektivan sa svega nekoliko sektora koji mogu da ispune tako zahtevan
kriterijum Sa stanovišta vođenja sveobuhvatne regionalne razvojne politike
neophodne su informacije o konkurentnoj poziciji svih delatnosti koje su u
posmatranom periodu aktivne u datom regionu Za te potrebe ovaj pristup je suviše
rigorozan i ne daje neophodne informacije o svim drugim aktivnim delatnostima sem
za prioritetne
26 Ovo imenovanje ne dovodi u pitanje stavove o statusu i u skladu je sa Rezolucijom SB UN
1244 i Mišljenjem ICJ-a o proglašenju nezavisnosti Kosova 27 Prioritetni sektori u jednom regionu identifikuju se prema njihovoj specijalizaciji
tjprioritetni sektori su oni čiji je u relativnom pogledu veći značaj u regionalnoj ekonomiji
nego što je to slučaj za nacionalnu ekonomiji - tipična mera za utvrđivanje ove specijalizacije
u literaturi je Location Quotient (LQ) koji upoređuje udeo sektora u lokalnoj ekonomiji sa
udelom sektora u nacionalnoj ekonomiji
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
101
Slika 2 Struktura troškova za istraživanje i razvoj prema statističkim regionima u
kojima se obavlja IR u Srbiji 2010-2016 Izvor RZS
Tabela 1 Prioritetni sektori po regionima Srbije kriterijum LQ ge 15
Prioritetni sektori Potencijalno (u nastajanju)
inovativni sektori
Sektori sa izraženom
naučnom bazom
RS11 Beograd
bull Računarsko programiranje i
IKT
bull Pića bull Razni sektori
bull NI i IR rad i Tehnički
konsalting
bull farmaceutski proizvodi
bull Kreativna ekonomija bull električne komponente
bull Finansijsko posredovanje bull transportna oprema
RS12 Vojvodina
bull Automobilski delovi bull Poljoprivredne mašine bull Računarstvo
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
20102011
20122013
20142015
2016
Regionalna distribucija GERD u
Beogradski region Region Vojvodine
Region Šumadije i Zapadne Srbije Region Južene i Istočne Srbije
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
102
Prioritetni sektori Potencijalno (u nastajanju)
inovativni sektori
Sektori sa izraženom
naučnom bazom
bull Poljoprivredna ekonomija
(uključujući prerađivačku
industriju)
bull Merni instrumenti bull Telekomunikacije
bull Petrohemijska industrija
bull Plastična industrija
RS21 Šumadija i zapadna Srbija
bull AgroHorti Šumska ekonomija
(uključujući prerađivačku ind)
bull Mašine za posebne namene bull Mašinstvo
bull Automobilski bull Farmacija
bull Tekstilna industrija
bull Plastična industrija
bull Metalna industrija
RS22 Južna i istočna Srbija
bull Poljoprivredna hortikulturna
ekonomija (uključujući
prerađivačku industriju)
bull Prehrambeni proizvodi bull Elektrotehnika
bull Tekstilna industrija bull Medicina
bull Gumarska industrija bull Stomatologija
bull Elektrotehnika
Izvor Faza mapiranja u izradi S3 [6]
Saradnici Analitičkog tima u procesu izrade S3 za Srbiju iz Instituta ldquoMihajlo
Pupinrdquo proširili su kvantitativnu analizu u procesu mapiranja primenom metoda
višekriterijumskog ocenjivanja i rangiranja i na taj način obavili rangiranje svih
aktivnih sektora po statističkim regionima Srbije i za Srbiju na nacionalnom nivou što
je ilustrovano u tabeli 2 gde su dati rangovi prvih deset sektora za svaki region i za
Srbiju ukupno Primena metoda višekriterijumskog ocenjivanja i rangiranja
obezbeđuje neophodne informacije za analizu kompletne ekonomije kako po
regionima tako i za nivo nacionalne ekonomije ukupno za sve aktivne delatnosti po
nivoima NUTS 1-3 za koje se prikupljaju statistički podaci po navedenim
indikatorima ekonomskih naučnih i inovacionih potencijala
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
103
Tabela 2 Rangiranje sektora po statističkim regionima i za Srbiju ukupno primer
prvih 10 sektora
Rang RS - SRBIJA NACE
1 J620 - Computer programming J620
2 M731 - Advertising M731
3 M711 - Architectural and engineering activities M711
4 A11 - Growing of non-perennial crops A11
5 G469 - Non-spec wholesale trade G469
6 M712 - Technical testing and analysis M712
7 C282 - Manufacture of other general-purpose machinery C282
8
C265 - Manufacture of instruments and appliances for
measuring testing and navigation watches and clocks C265
9 C108 - Manufacture of other food products C108
10 M721 - R amp D - Natural Science M721
Rang RS11 - Beogradski Region NACE
1 C263 - Manufacture of communication equipment C263
2 J581 - Publishing of books etc J581
3 C262 - Manufacture of computers and peripheral equipment C262
4 C274 - Manufacture of electric lighting equipment C274
5 D351 - Electric power generation transmission and distribution D351
6
C202 - Manufacture of pesticides and other agrochemical
products C202
7
C204 - Manufacture of soap and detergents cleaning and
polishing preparations perfumes and toilet preparat C204
8 J620 - Computer programming J620
9
C265 - Manufacture of instruments and appliances for
measuring testing and navigation watches and clocks C265
10 C282 - Manufacture of other general-purpose machinery C282
Rang RS12 - Region Vojvodine NACE
1 C281 - Manufacture of general-purpose machinery C281
2 C283 - Manufacture of agricultural and forestry machinery C283
3 C222 - Manufacture of plastics products C222
4 C252 - Manufacture of tanks reservoirs and containers of metal C252
5 C104 - Manufacture of vegetable and animal oils and fats C104
6 C109 - Manufacture of prepared animal feeds C109
7
C151 ndash Tanningampdressing of leathermanufacof
luggagehandbagssaddleryampharness dressingampdyeing of fur C151
8 C329 - Manufacturing nec C329
9 C231 - Manufacture of glass and glass products C231
10 C309 - Manufacture of transport equipment nec C309
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
104
Rang RS21 - Region Šumadije i Zapadne Srbije NACE
1 C205 - Manufacture of other chemical products C205
2 C254 - Manufacture of weapons and ammunition C254
3 C261 - Manufacture of electronic components and boards C261
4 C273 - Manufacture of wiring and wiring devices C273
5 C289 - Manufacture of other special-purpose machinery C289
6 C105 - Manufacture of dairy products C105
7 C259 - Manufacture of other fabricated metal products C259
8 E381 - Waste collection E381
9 C141 - Manufacture of wearing apparel except fur apparel C141
10
C203 - Manufacture of paints varnishes and similar coatings
printing ink and mastics C203
Rang RS22 - Region Južne i Istočne Srbije NACE
1 C120 - Manufacture of tobacco products C120
2 C132 - Weaving of textiles C132
3 C152 - Manufacture of footwear C152
4
C267 - Manufacture of optical instruments and photographic
equipment C267
5 M750 - Veterinary activities M750
6 C233 - Manufacture of clay building materials C233
7 C293 - Manufacture of parts and accessories for motor vehicles C293
8 J582 - Software publishing J582
9 C273 - Manufacture of wiring and wiring devices C273
10 C211 - Manufacture of basic pharmaceutical products C211
Izvor Faza mapiranja u izradi S3 Analitički tim saradnici Instituta ldquoMihajlo Pupinrdquo
interna analiza [12]
Kada se iz tabele 2 ldquoizvukurdquo samo oznake delatnosti dobija se tabela 3 koja
pokazuje koje su najistaknutije delatnosti po regionima i u Srbiji ukupno
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
105
Tabela 3 Rangiranje sektora po statističkim regionima i za Srbiju ukupno primer
prvih 10 sektora po klasifikaciji delatnosti (KD 2010)28
Rang RS
Srbija
RS11
Beograd
RS12
Vojvodina
RS21
Šumadija i Zapadna Srbija
RS22
Južna i Istočna Srbija
1 J620 C263 C281 C205 C120
2 M731 J581 C283 C254 C132
3 M711 C262 C222 C261 C152
4 A11 C274 C252 C273 C267
5 G469 D351 C104 C289 M750
6 M712 C202 C109 C105 C233
7 C282 C204 C151 C259 C293
8 C265 J620 C329 E381 J582
9 C108 C265 C231 C141 C273
10 M721 C282 C309 C203 C211
Izvor Faza mapiranja u izradi S3 Analitički tim saradnici Instituta ldquoMihajlo Pupinrdquo
interna analiza
Analizom tabele 3 izvode se sledeći zaključci
Jedini region u kojem su u prvih deset prioritetnih delatnosti sve iz sektora C ndash
Prerađivačka Industrija jeste region Vojvodine (RS12)
Jedina delatnost koja je zajednička i to samo za dva regiona RS21 (Region
Šumadije i Zapadne Srbije) i RS22 (Region Južne i Istočne Srbije) jeste delatnost
C273 (proizvodnja žičane i kablovske opreme)
Delatnost J620 (Računarsko programiranje i konsultantske delatnosti) koja je
najznačajnija na nivou nacionalne ekonomije prisutna je samo u regionu
Beograda RS11 u prvih deset najznačajnijih delatnosti
Na nivou nacionalne ekonomije u prvih deset najznačajnijih delatnosti
identifikovano je čak 5 sektora A C G J M
U regionu Beograda (RS11) u prvih deset najznačajnijih delatnosti identifikovano
je 3 sektora C D J
U regionu Vojvodine (RS12) u prvih deset najznačajnijih delatnosti identifikovan
je 1 sektor C
28 KD 2010 Sektor A - Poljoprivreda Šumarstvo i Ribarstvo Sektor B ndash Rudarstvo Sektor C -
Prerađivačka Industrija Sektor D - Snabdevanje Električnom Energijom Gasom i Parom
Sektor E - Snabdevanje Vodom i Upravljanje Otpadnim Vodama Sektor F ndash Građevinarstvo
Sektor G - Trgovina na Veliko i Malo i Popravka Motornih Vozila Sektor H - Saobraćaj i
Skladištenje Sektor I - Usluge Smeštaja i Ishrane Sektor J - Informisanje i
Komunikacije Sektor K - Finansijske Delatnosti i Delatnost Osiguranja Sektor L - Poslovanje
Nekretninama Sektor M - Stručne Naučne Inovacione i Tehničke delatnosti Sektor N -
Administrativne i Pomoćne uslužne delatnosti Sektor O - Državna Uprava i Obavezno
Socijalno Osiguranje Sektor P - Obrazovanje Sektor Q - Zdravstvena i Socijalna Zaštita
Sektor R - Umetnost Zabava i Rekreacija Sektor S - Ostale Uslužne Delatnosti Sektor T -
Delatnost domaćinstva kao poslodavca Sektor U - Delatnost eksteritorijalnih organizacija i
tela [Izvor RZS-Republički Zavod za Statistiku]
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
106
U regionu Šumadije i Zapadne Srbije (RS21) u prvih deset najznačajnijih
delatnosti identifikovano je 2 sektora C E
U regionu Južne i Istočne Srbije (RS22) u prvih deset najznačajnijih delatnosti
identifikovano je 3 sektora C J M
Izloženom analizom najistaknutijih delatnosti po regionima i u Srbiji ukupno
(tabela 3) potvrđuje se pretpostavka o regionalnoj specifičnosti i značajnoj razlici
između nacionalnog i regionalnog pristupa u identifikaciji prioritetnih delatnosti To
dovodi u pitanje opravdanost izbora nacionalnog pristupa za izradu strategije pametne
specijalizacije u Srbiji i u potpunosti podržava regionalni pristup koji su od samog
početka zastupali članovi Analitičkog tima i saradnici Frauhofer instituta Svi podaci
neophodni za kvantitativnu analizu u procesu mapiranja raspoloživi su za Srbiju do
nivoa NUTS 1 NUTS 2 i NUTS 3 To implicira primenu drugih političkih a ne
stručnih kriterijuma prilikom izbora pristupa u identifikaciji prioritetnih delatnosti u
Srbiji pa se u procesu kvalitativne analize primenio nacionalni a ne regionalni
pristup
4 Zaključna razmatranja
U radu je izložena analiza i diskusija o primerenosti nacionalnog ili
regionalnog pristupa u izradi strategije pametne specijalizacije (S3) Autori koncepta
S3 su potencirali da je u suštini tog koncepta inkorporiran regionalni pristup i da samo
specifični razlozi mogu da vode ka opredeljenju ka nacioalnom pristupu Pokazano je
da 12 država članica EU nije izabralo regionalni već nacionalni pristup Ujedno to su
i države manje uspešne u privlačenju sredstava ERDF namenjena članicama EU koje
imaju prihvatljivu S3 Na žalost njima su se pridružile i države Zapadnog Balkana
Srbija Crna Gora i Severna Makedonija koje su izabrale nacionalni pristup u izradi
S3 Činjenica je da države Zapadnog Balkana nemaju pristup sredstvima ERDF ali
izbegavanjem regionalnog pristupa ove države su ponovo propustile šansu da pokrenu
dijalog o razvojnim prioritetima na regionalnom nivou Time se i dalje odlaže
uspostavljanje dijaloga kao ključne aktivnosti u formiranju strategije razvoja
istraživanja i inovacija odnosno uspostavljanja razvojne strategije zasnovane na
znanju i specifičnim karakteristikama regiona
Pored ovog nalaza za donosioce odluka je značajna i raspoloživost ranga za
sve aktivnose delatnosti u nekom regionu državi a ne samo mali broj prioritetnih
delatnosti Primenom metoda višekriterijumskog ocenjivanja i rangiranja mogu da se
kreiraju rang liste svih aktivnih delatnosti i time obezbedi potpuna informacija o
stanju konkurentnosti i razvijenosti ekonomskih naučnih i inovacionih potencijala za
svaku delatnost u svakom regionu Strategija pametne specijalizacije potencira izbor
najperspektivnijih delatnosti ali donosioci odluka treba da imaju kompletnu sliku o
ekonomiji kako bi intervencijama mogli da podrže i one delatnosti koje trenutno nisu
najkonkurentnije ali za dugoročni razvoj regiona mogu da imaju poseban značaj
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
107
Ništa od navedenog u ovim zaključnim razmatranjima nije bilo obuhvaćeno
aktivnostima na finalizaciji izrade S4 u Srbiji Isuviše vremena je proteklo za relativno
skromno angažovanje posebno u fazi preduzetničkog otkrivanja sa nedovljnim
obimom i obuhvatom dijaloga koji se bazirao na već zastarelim analizama i
statistikama Dobijena strategija pametne specijalizacije Srbije nije aktuelna po
raspoloživim informacijama niti je rezultat sveobuhvatnog dijaloga i zato predstavlja
još jednu propuštenu priliku da se u Srbiji na adekvatan način u metodološkom
smislu i praktičnoj realizaciji uvede princip participacije i dijaloga u kreiranju
ključnih stratešekih razvojnih dokumenata
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete
nauke i tehnološkog razvoja Srbije
Literatura
[1] European Commission (2010) Regional Policy Contributing to Smart Growth in
Europe 2020 COM (2010) 553 final
[2] Foray D David PA and Hall BH (2009) Smart Specialisation ndash The
Concept Knowledge Economists Policy Brief No 9 June 2009 available at
httpeceuropaeuinvest-in-researchmonitoringknowledge_enhtm
[3] Foray D (2015) Smart specialisation Opportunities and challenges for regional
innovation policyAbingdon Routledge Regional Studies Association
[4] Foray D (2019) In response to lsquoSix critical questions about smart spezialisationrsquo
European Planning Studies DOI1010800965431320191664037
httpsdoiorg1010800965431320191664037
[5] Hassink Robert Gong Huiwen (2019) Six critical questions about smart
specialization European Planning Studies Oct 2019 Vol 27 Issue 10 p2049-
2065 17p DOI 1010800965431320191650898
[6] Kroll H Schnabl E amp Horvat Dj (2017) Mapping of economic innovative
and scientific potential in Serbia Fraunhofer ISI Report commissioned by the
JRC European Commission
[7] Kroll H (2015) Efforts to Implement Smart Specialization in Practicemdash
LeadingUnlike Horses to the Water European Planning Studies 2015
Vol 23 No 10 2079ndash2098 httpdxdoiorg1010800965431320141003036
[8] Kutlača Đ Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
Prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin ndash Centar za istraživanje
razvoja nauke i tehnologije ISBN 979-86-82183-14-3
httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201212NIS2-P1-colorpdf
[9] Kutlača Đ Semenčenko D Babić D (2015) Pametna specijalizacija ndash poluga
(održivog) razvoja Srbijerdquo 22 Naučni skup sa međunarodnim ućešćem
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
108
bdquoTehnologija kultura i razvojldquo 8 - 10 septembar 2015 Palić Srbija Zbornik
radova str 153-159 ISBN 978-86-915151-4-0
[10] Kutlača Đ Semenčenko D Nedović V (2016) Smart specialisation in
Serbia ndash challenges for governance of research and innovation Tematski zbornik
radova XXI naučnog skupa međunarodnog značaja Tehnologija kultura i
razvoj 2016 Tivat Crna Gora 30avgust-1septembar 2016 str 7-21 ISBN
978-86-915151-5-7 COBISSR-ID 230384908
[11] Kutlača Đ Kleibrink A Nedović V Semenčenko D Živković L (2017)
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash metodologija mapa puta i prvi
rezultati Tematski zbornik radova Tehnologija kultura i razvoj 24 Beograd
2017 ISBN 978-86-82183-15-0 str 43-59
[12] Kutlača Đ Živković L Štrbac D Semenčenko S Popović-Pantić S
(2018) ICT Case Study in Serbia Report on the innovation potential of the
software industry in Serbia izdavač Institut bdquoMihajlo Pupinldquo CIRNT Beograd
2018 httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201806ICT-case-study-
reportpdf
[13] McCann Philpi Ortega-Argileacutes Raquel (2016) The early experience of
smart specialization implementation in EU cohesion policy European Planning
Studies 248 1407-1427 DOI 1010800965431320161166177
[14] S3 Platform (2012) Guide to Research and Innovation Strategies for Smart
Specialisation (RIS3) May 2012
httpeceuropaeuregional_policysourcesdocgenerpresentasmart_specialisatio
nsmart_ris3_2012pdf
[15] Semenčenko D Kutlača Đ Živković L (2017) Proces preduzetničkog
otkrivanja za buduće regionalne razvojne prioritete Tematski zbornik radova
Tehnologija kultura i razvoj 24 Beograd 2017 ISBN 978-86-82183-15-0 str
60-76
[16] Semenčenko D Kutlača Đ (2018) Strategija pametne specijalizacije u
Srbiji -prioritetne oblasti i ljudski resursi IR SISTEMA Tematski zbornik radova
Tehnologija kultura i razvoj 25 održan u periodu 27-29082018 Tivat Crna
Gora ISBN 978-86-82183-17-4 str 64-81
[17] Vlada RS (2020) Strategija pametne specijalizacije u Republici Srbiji za
period od 2020 do 2027 godine Službeni glasnik RS br 3018 odluka Vlade
05 Broj 153-18512020-1 27 februara 2020 godine
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
109
PRILOG
Tabela P1 Strategije pametne specijalizacije (S3) država članica EU ndash analiza izrade
S3 prema NUTS nivou
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018
Austrija
radic radic
Austrijski pristup pametne specijalizacije zasnovan je na
nacionalnoj ITI (istraživačko-tehnološko ndashinovaciona
strategija) strategiji dopunjen regionalnim strategijama na
nivou saveznih država (bdquoBundeslanderldquo) bdquoBundldquo (tj
Nacionalna tela) čini otprilike 90 javne potrošnje u ITI
bdquoLanderldquo (tj Regionalno) finansiranje je heterogeno
Međutim sa 52 GRP-a Štajerska je bila evropski region
sa najvećim intenzitetom istraživanja u 2017 2016
predstavljen je okvir politike kojim se želi uspostaviti
zajedničko razumevanje interakcija nacionalne strategije za
ITI sa regionalnom ekonomijom i inovacionim strategijama
bdquoBundeslenderaldquo Danas svi bdquoBundeslanderldquo imaju ITI
strategije budžete za šeme finansijske pomoći i agencije
koje podržavaju sprovođenje strategije Urađen je veliki
broj regionalnih strategija za istraživanje i razvoj prema
modelu S3 Međutim pristup S3 se nije bitno razlikovao od
ranijih procesa kreiranja politike koji su se takođe zasnivali
na aktivnoj ulozi zainteresovanih strana Iako nacionalna
ITI strategija to ne čini - izuzev opšteg naglasak na velikim
izazovima tj isticanju tematskih prioriteta u regionalnim
strategijama prioritet je na kombinaciji određenih sektora
tehnoloških domena i naučnih oblasti Transnacionalni
lanci vrednosti delimično se uzimaju u obzir ali je to
finansijski teško ostvarivo Svi procesi implementacije
strategije S3 imaju monitoring i mehanizme za
izveštavanje ali oni se razlikuju od regiona do regiona i rad
na sumarnoj analizi još uvek nedostaje
Belgija
radic
U Valoniji je regionalna inovaciona strategija suštinska
komponenta bdquoMaršalovog plana 40ldquo koji predviđa budžet
od 642 miliona evra za komponentu inovacija (2015-2019)
uglavnom u kontekstu politike stubova konkurentnosti
Flandrija ažurira svoju Strategiju pametne specijalizacije
dok će prioritetne teme ostati uglavnom slične onima iz
nacrta S3 iz decembra 2014 Njena strategija S3 usko je
usklađena sa politikom klastera (kroz stvaranje 5 klastera) i
4 strateška istraživačka centra u Flandriji I Valonija i
Flandrija su deo Vanguard inicijative Flandrija vodi
projekat 3D štampe zajedno sa regionima Norte (Portugal)
i Južnom Holandijom u okviru Vanguardske inicijative
Flandrija takođe povezuje klastere i ekosisteme putem
projekata bdquointerclusterldquo U novim međuregionalnim
partnerstvima koja je EU odlučila da podrži nakon poziva
2017 godine Flandrija će voditi 2 konzorcijuma (za 3D
štampu i bio-ekonomiju) i učestvovaće u 2 druge mreže U
julu 2016 godine vlada regije glavnog grada Brisela
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
110
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 odobrila je novi Regionalni plan inovacija 2016-2020 kako
bi identifikovala snage regiona kroz proces preduzetničkog
otkrivanja uz značajan doprinos kompanija
Bugarska
radic
Strategija inovacija za pametnu specijalizaciju 2014-2020
predviđa kvalitativni skok za Bugarsku do 2020 godine u
njenim inovacionim performansama Ova vizija izražena je
u praktičnom smislu u strateškom cilju do 2020 Bugarska
će preći iz grupe bdquoskromnih inovatoraldquo u grupu bdquoumerenih
inovatoraldquo fokusirajući se na bdquopametnaldquo tematska područja
(IKT mehatronika i CleanTech Industrija za zdrav životni
stil i BioTech i CCI) i horizontalna podrška za poboljšanje
efikasnosti resursa i primenu IKT u industriji (EU Digital
Agenda6) Prema RIS3 akcionom planu organizovani su
događaji u vezi sa EDP-om u periodu april-jun 2017
godine dve regionalne diskusije u svakom NUTS II
regionu i četiri tematska događaja zainteresovanih strana
koji su se fokusirali na prioritetne teme Nakon usvajanja
ažuriranog Nacionalnog plana puta za istraživačku
infrastrukturu 2017-2023 od strane Saveta ministara 28
juna 2017 godine i revidirane Strategije pametne
specijalizacije za Bugarsku 12 jula 2017 godine Komisija
je ocenila prethodnu uslovljenost 11 (Istraživanje i
Inovacija) i 12 (Istraživačka i inovaciona infrastruktura)
kao ispunjenu 31 jula 2017 godine
Grčka
radic radic
Grčka Strategija pametne specijalizacije RIS3 razvijena je i
na nacionalnom i na regionalnom nivou u periodu 2013-
2015 Usvajanje strategije pametne specijalizacije praćeno
je odobrenjem najvećeg operativnog programa bdquoPonovno
pokretanjeldquo (EPANEK) koji uključuje veliki deo akcija
opisanih u strategiji Na nacionalnom nivou RIS3 stavlja
akcenat na osam sektora Agrohrana Nauke o životu i
zdravlje - Pharma Informacione i komunikacione
tehnologije Energija Životna sredina i održivi razvoj
Transport i logistika Materijali - konstrukcija Kultura -
Turizam - Kulturne i kreativne industrije Na regionalnom
nivou trinaest RIS3 razvijeno je nakon procesa
konsultacija sa lokalnim akterima Svi do sada objavljeni
pozivi za prijavu projekata osmišljeni su tako da u
potpunosti odgovaraju prioritetima RIS3
Danska
radic radic
Danska nema jedinstvenu strategiju za pametnu
specijalizaciju već skup strategija koje zajedno čine
danske strategije pametne specijalizacije To uključuje
vladine planove rasta i regionalne strategije rasta i razvoja
Prioritetna područja pametne specijalizacije za Dansku su
proizvodnja i industrija proizvodnja i distribucija energije
održive inovacije zdravstvene i socijalne radne aktivnosti
poljoprivreda šumarstvo i ribarstvo U periodu 2014-2020
inicijativa INNO + podržava ulaganja pametne
specijalizacije u transport životnu sredinu i urbani razvoj
proizvodnju hrane i bio ekonomiju zdravstvena rešenja
inovativnu proizvodnju i inovativna digitalna rešenja
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
111
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 Danske politike istraživanja i inovacija u skladu su sa
pristupom pametne specijalizacije ali preporučuje se dalja
koordinacija i usklađivanje strategija između nacionalnog i
regionalnog nivoa
Estonija
radic
Upravljanje i praćenje mera pametne specijalizacije
premešteno je iz Estonskog fonda za razvoj (nakon
njegovog zatvaranja) u Ministarstvo za ekonomska pitanja i
komunikacije (MEAC) i Ministarstvo obrazovanja i
istraživanja (MER) u 2016 godini Monitoring i evaluacija
pametne specijalizacije je pod posebnom međuresornom
komisijom koja se sastoji od državnih službenika
predstavnika univerziteta i industrije Ključni zadatak
komisije je da nadgleda napredak različitih mera S3 i po
potrebi predlaže korektivne mere Rukovodstvo komisije se
rotira godišnje između MEAC-a i MER-a Ukupno je
primenjeno 5 posebnih mera pametne specijalizacije Pored
toga oko 25 mera koje se delimično finansiraju iz
strukturnih fondova u potpunosti podržavaju pametnu
specijalizaciju Implementacija je u skladu sa strateškim
okvirom Inovativne nabavke i primenjene mere podrške
istraživanju i razvoju nove su politike a samim tim se i
relativno sporo prihvataju Međutim u oba slučaja situacija
se popravila u 2017 godini jer ima više podnosilaca
zahteva
Irska
radic
Iako je irska Nacionalna prioritizacija istraživanja
nacionalna strategija jasno je da su određena prioritetna
područja važnija za ekonomiju u određenim regionima
nego u drugim npr Koncentracija medicinske tehnologije
na zapadu Irske ili morska obnovljiva energija na zapadu i
severozapadu U poljoprivrednom i prehrambenom sektoru
fokus je na urbano-ruralnoj raspodeli i zadržavanju
zaposlenosti u ruralnim oblastima Međutim baza
preduzeća u prioritetnoj oblasti obično obuhvata više od
jednog regiona a potrebe za istraživanjem i razvojem u
kompanijama su multidisciplinarne i zahtevaju saradnju u
brojnim istraživačkim oblastima oslanjajući se na
istraživačke snage na nacionalnom nivou Uprava za visoko
obrazovanje formalno podstiče institucije da se
konsoliduju tamo gde to ima smisla i da formiraju
regionalne klastere s ciljem izgradnje kritične mase i
povećanja konkurentnosti u dobijanju sredstava za
finansiranja istraživanja Dakle na način odozdo prema
gore kroz postupak konkurentnog finansiranja koji zahteva
sufinansiranje industrije veliki centri treba da budu locirani
u regionima u kojima će uticaj investicija biti
najrelevantniji i sa najvećim mogućnostima za snabdevanje
i iskorišćenje veština i transfer rezultata itd
Italija
radic radic
Nacionalnu Strategiju pametne specijalizacije Italije 2015-
2020 u aprilu 2016 Je odobrila Komisija EU Strategija je
identifikovala pet nacionalnih tematskih područja i
dvanaest regionalnih tematskih područja specijalizacije
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
112
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 Agencija za teritorijalnu koheziju zadužena za nadgledanje
RIS3 objavila je 2016 godine nacionalni strateški
dokument o RIS3 koji opisuje aktivnosti za integraciji
mera politike i programa istraživanja i inovacija Agencija
je radila na standardizaciji regionalnih pokazatelja praćenja
U 2016 godini svaki region je objavio regionalnu strategiju
sa regionalnim sistemom praćenja obično imajući u vidu i
druge inovacione politike kao što su Zakon o pokretanju
preduzeća i inovativni alati za finansiranje Instrumenti
politike dostupni za sprovođenje nacionalne strategije
opisani su u nacionalnom strateškom dokumentu i
integrisani su sa trenutnim merama za istraživanje i razvoj
Područja RIS3 uključena su u PON (Piani Operativi
Nazionali) i Regionalne operativne programe za upotrebu
evropskih strukturnih fondova
Kipar
radic
Akcioni plan Kiparske strategije pametne specijalizacije
S3Ci obuhvata pozive za podnošenje predloga koji
zahtevaju ili podstiču saradnju (Integrisani projekti
čvorišta izvrsnosti Jedinice nove strateške infrastrukture -
mladi naučnici DIDAKTOR-postdoktorski istraživači
Istraživanje u preduzećima Istraživanja u startapovima)
dok se drugi pozivi odnose na jednog korisnika i ili su u
obliku malog paušala (vaučeri za inovacije industrijska
svojina podsticaj dopunsko finansiranje) Ukupno je
podneto više od 700 predloga za finansiranje iz RPF-a čija
je procena u toku Takođe u okviru poziva za podnošenje
predloga za preduzetničke inovacije Ministarstva
energetike trgovine industrije i turizma (MECIT) podneta
su 224 predloga od kojih je 84 odobreno za finansiranje sa
ukupnim budžetom od 10 miliona evra
Letonija
radic
U februaru 2017 godine vlada je odlučila da ne nameni
zasebni budžet za sistem praćenja RIS3 (kao što je
prvobitno planirano 2015 godine) tvrdeći da je finansiranje
sistema praćenja RIS3 i srodnih aktivnosti uključeno u
različite programe podrške strukturnih fondova EU Jedan
od glavnih programa strukturnih fondova EU je za
istraživanje i inovacije za period 2014-2020 i direktno je
usmeren na promociju RIS3 (ukupan budžet od 1153
miliona evra) Pored toga mnogi drugi programi koji se
finansiraju iz državnog budžeta i fondova EU usmereni su
na olakšavanje RIS3 i doprinose sprovođenju RIS3 na
mikro nivou Planirani indikatori ishoda (npr ulaganje u
istraživanje i razvoj kao procenat BDP-a ulaganja
privatnog sektora u istraživanje i razvoj broj osoblja za
istraživanje i razvoj) možda neće biti dostignuti trenutnim
miksom politika koji ukazuje na potrebu za revizijom
podsticaja aktuelnih programima Prvi izveštaj o praćenju
RIS3 objavljen je 2017 godine Zaključeno je da su se
popravila tri pokazatelja broj radova objavljenih u
međunarodnim bazama podataka udeo stanovništva
(starosti 30-34 godine) sa višim obrazovanjem i smanjeni
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
113
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 broj naučnih institucija finansiranih od strane države (zbog
procesa konsolidacije) Međutima većina indikatora koji se
odnose na ciljeve RIS3 pokazala su ili neznatna
poboljšanja i dobila su status bdquostabilnoldquo ili su se smanjili
Litvanija
radic
Do avgusta 2017 godine većina instrumenata RIS3 se
primenjuje za prvi prioritet bdquoJačanje istraživanja i razvoja i
inovacijaldquo i deveti prioritet bdquoObrazovanje društva i jačanje
potencijala ljudskih resursaldquo Operativnog programa 2014-
2020 Međutim broj potpisanih ugovora je relativno nizak
zbog kasnog početka i kontinuirane evaluacije predloga
Izveštaj o napretku za 2017 godinu ukazuje da samo četiri
od 20 prioriteta IRIS-a pokazuju potrebnu kritičnu masu
Ovo je veoma važno za usmeravanje budućih mera politike
Napredak u primeni instrumenata odozgo nadole (npr
Razvoj infrastrukture za istraživanje i razvoj) je spor
Prerano je ukazivati na bilo kakve dokaze o uticaju
nacionalne strategije pametne specijalizacije Međutim
Litvanija je izvršila privremenu procenu uticaja mera za IR
obuhvaćenih operativnim programom 2014-2020 što bi
moglo dovesti do revizije RIS3 u 2018 Pokazalo se da je
trenutno verovatnoća da se postignu predviđeni ciljevi mala
do srednja naročito a) malo je verovatno da će biti
postignut cilj indikatora bdquoizdaci poslovnog sektora za IRldquo
b) mere polisi miksa nisu dovoljne i primerene za
olakšavanje komercijalizacije znanja transfer i korišćenje
znanja istraživačke infrastrukture i c) mere usmerene na
jačanje veština i kapaciteta istraživača su u proseku
relevantne ali ne obezbeđuju preduslove za privlačenje
stranih istraživača ili litvanskih istraživača koji rade u
inostranstvu Dalje izdvajanje sredstava za mere usmerene
na jačanje veština i kapaciteta istraživača nisu dovoljna
Mađarska
radic
Sprovođenje Nacionalne strategije pametne specijalizacije
(S3) započelo je pod nadzorom Nacionalne službe za
istraživanje razvoj i inovacije (NKFIH) Specijalizacije
definisane strategijom S3 ugrađene su u pozive NKFIH koji
su objavljeni za novi programski period 2014-2020
Strategija S3 usklađena je sa Nacionalnom strategijom za
istraživanje i razvoj 2013-2020 Kancelarija NRDI
pokrenula je obnavljanje IRI strategije u maju 2017
godine što takođe može uticati na S3 strategiju Nacionalna
strategija S3 usredsredila se na promociju pametne
proizvodnje Delimično i na osnovu toga vlada je 2016
započela razradu nove strategije Industrije 40 (Irinii plan)
Cilj plana Irinii je dalje povećati udeo prerađivačke
industrije u mađarskom BDP-u uz podršku sedam ključnih
industrija U kontekstu Irinii plana planirano je osnivanje
takozvanih bdquofabrika za primerldquo na nekoliko lokacija širom
Mađarske koje će biti objavljene na jesen 2017 IRI pozivi
koje je objavio NKFIH i drugi pozivi koje sufinansiraju
strukturni fondovi EU sadrže izričito prioritete S3 u okviru
navedenih ciljeva poziva a postupak evaluacije favorizuje
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
114
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 one projektne predloge koji su u skladu sa prioritetima S3
Zbog toga se strateški ciljevi S3 ostvaruju na nivou
celokupnog portfelja IRI strategije
Nemačka
radic radic
Zvanično potvrđena nacionalna strategija za Nemačku je
Strategija za visoke tehnologije koja se planira i sprovodi
uz aktivno učešće svih ministarstava Na regionalnom
nivou strategije RIS3 uspešno su ugrađene u regionalne
strategije inovacija u pokrajinama (Prognos 2017)
Međutim zbog svog saveznog ustrojstva koji čine 16
provincija (Lander) instrumenti za primenu i nadzor RIS-a
se značajno razlikuju Dok većina zemalja (Lander) svoje
RIS strategije bazira na definiciji i razvoju regionalnih
klastera tematski klasteri se razlikuju Prerađivačka
industrija digitalne i informacione tehnologije energija i
životna sredina kao i zdravstvena industrija deo su
identifikovanih polja specijalizacije u većini zemalja
(Prognos 2017) Međutim pristupi primeni su heterogeni
Ove različite perspektive i širinu RIS strategija u Nemačkoj
ilustrujemo opisivanjem dve regije Brandenburg i Baden-
Virtemberg sa različitim ekonomskim i geografskim
uslovima Obe S3 ovih saveznih država odnose se na
klastere i unapređenje aktivnosti upravljanja klasterima
Zbog već visokog nivoa istraživanja inovacija i
tehnološkog razvoja Baden-Virtemberg se više fokusirao
na poboljšanje efikasnosti upravljanja klasterima i na
mrežne efekte unutar i među klasterima Suprotno tome u
Brandenburgu je broj klastera manji a fokus je više na
unapređenju istraživačkih i inovacionih aktivnosti unutar
klastera
Poljska
radic radic
Svih 16 poljskih regija ima svoje strategije pametne
specijalizacije i učestvuju u platformi pametne
specijalizacije a nacionalna strategija se sastoji od 17
prioriteta Regioni se razlikuju u poimanju svojih
konkurentskih prednosti i institucionalnim mogućnostima
što rezultira različitim pristupima u praćenju i ocenjivanju
Pored ažuriranja prioriteta teško je identifikovati opipljive
rezultate procesa praćenja S3 a sistem koordinacije je u
pripremi Regija Šleska sprovela je niz aktivnosti praćenja i
pilot evaluacije kako bi podržala ažuriranje regionalne
strategije Regioni ne koriste 15 strukturnih fondova za
spoljne aktere Snažno učešće univerziteta u postavljanju
prioriteta nije u potpunosti iskorišćeno i za vođenje njihove
primene s obzirom na to da je finansiranje ESIF-a snažno
fokusirano na industrijske korisnike
Portugal
radic radic
Informacije o napretku u primeni RIS3 i dalje su
ograničene Međutim svi regioni su već objavili svoje
prioritete i čini se da su u dobrom položaju da proces u
potpunosti primene Jedno od glavnih pitanja je ograničeni
nivo sprovođenja EDP Očekuje se da će ANI uskoro
ponovo pokrenuti ovaj proces ANI takođe namerava da
razvije inicijative za reviziju nacionalne i regionalnih RIS3
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
115
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 strategija Druga linija delovanja u bliskoj budućnosti
odnosi se na istraživački rad na komplementarnostima
između nacionalne i regionalnih strategija pametne
specijalizacije Informacije o prijavama su već dostupne za
regije Alentejo i Centro Za oba regiona stepen
usklađenosti aplikacija sa kriterijumom RIS3 igrao je važnu
ulogu u odabiru projekata
Rumunija
radic radic
Četiri prioriteta pametne specijalizacije (S2) koje su na
nacionalnom nivou su (1) bio ekonomija (2) IKT svemir
bezbednost (3) energija životna sredina klimatske
promene i (4) ekotehnologije i napredni materijali Projekat
bdquoSIPOCA 27rdquo primenjuje mehanizam strateške orijentacije
čiji je cilj identifikovanje niša pametne specijalizacije kroz
aktivan proces EDP Svih sedam regija razvilo je svoj
RIS3 Većina RIS3 uključuje praćenje indikatora učinka i
uticaja korišćenjem relevantnih izvora Agencije za
regionalni razvoj (RRA) uz učešće regionalnih IRP-a i
ekonomskih aktera identifikovale su projekte za koje se
prijave podnose u okviru poziva za ROP (koji će biti
zatvoreni u januaru 2018 godine) Sva identifikovana polja
pametne specijalizacije u sedam regiona poklapaju se sa
ciljevima za razvoj nauke i tehnologe identifikovanim u
NSRDI 2014-2020 i Strategiji za konkurentnost
Slovačka
radic
Slovačka Republika bila je jedna od prvih država članica
EU koja je razvila Strategiju pametne specijalizacije 2013
međutim sprovođenje RIS3 suočilo se sa administrativnim
kašnjenjima pa je 2017 Izmenjen akcioni plan Ovo
kašnjenje će verovatno još više usporiti primenu RIS3
dokumenta u Slovačkoj Slovački sistem za istraživanje i
inovacije je visoko centralizovan a strategija pametne
specijalizacije je na nacionalnom nivou U Slovačkoj nisu
razvijeni eksplicitni regionalni programi za istraživanje i
razvoj i ili mere politike Osam regionalnih vlada imaju
ograničena ovlašćenja za podršku inovacijama i nemaju
nadležnosti za podršku istraživanju i razvoju
Slovenija
radic
Slovenija je usvojila svoju Strategiju pametne
specijalizacije (RIS3) 2015 RIS3 identifikuje tri prioritetna
područja a) Digitalna b) Cirkularna i c) (S) Industrija 40
Kašnjenja u pripremi RIS3 takođe su dovela do kašnjenja u
primeni U periodu 2016 - 2018 Slovenija planira da uloži
19 milijardi evra kroz Operativni program u skladu sa
tematskim prioritetima RIS3 (1 milijarda evra za
istraživanje i razvoj 08 milijardi evra za preduzetništvo i
005 milijardi evra za ljudske resurse)
Finska
radic radic radic
U Finskoj pametna specijalizacija je usko povezana sa
pametnim regionima Vladina vizija za 2025 je da će
regioni stvoriti i ekonomski prosperitet rast zasnovan na
visokokvalitetnim kompetencijama i održivom razvoju uz
pametnu specijalizaciju zasnovanu na regionalnim
snagama aktivnu obnovu poslovnih struktura i bolje
osnove za preduzetništvo i poslovanje Vlada planira da
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
116
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 uspostavi centar izvrsnosti tokom proleća 2018 za
unapređenje inovativne nabavke što se posebno odnosi na
opštine Cilj je da svaki region formuliše strategije
istraživanja i inovacija za pametnu specijalizaciju (RIS3)
koje sprovode i nadgledaju Regionalni saveti Pored
pametnih regiona nacionalna strategija pametne
specijalizacije Finske usredsređena je na razvoj pametnih
gradova Sprovedena je analiza regionalnih snaga kako bi
se podržali napori Vlade da pojača rast i zapošljavanje kroz
regionalnu specijalizaciju i obezbediti informacije za
tekuće napore na regionalnom razvoju
Francuska
radic radic
Nacionalna strategija pametne specijalizacije Francuske
pokriva opšte principe definisane na evropskom nivou Ova
strategija usmerava finansijske resurse posvećene
istraživanju inovacijama i ekonomskom razvoju na
prioritete i ključne industrije određene u skladu sa glavnim
regionalnim karakteristikama Generalni komesarijat za
teritorijalnu ravnopravnost bdquoCommissariat general a
lrsquoegalite des territoiresldquo (CGET) - agencija pri Kabinetu
premijera odgovorna je za vladinu koordinaciju kako bi se
osigurao uravnotežen regionalni razvoj - odgovorna je i za
monitoring Strategije pametne specijalizacije (S3)
Nedavna vežba S3 dala je niz rezultata neki regioni
odlučili su da se specijalizuju za vrlo malo tehnologija
(Alzas na primer) dok su se drugi (Auvergne-RhoneAlpes
i Bretanja) odlučili za opštiji pristup Međutim svi regioni
su se specijalizovali za određene sektorske aktivnosti (npr
Zdravstvo energetika) Još je prerano da se pruže dokazi o
uticaju francuske nacionalne i regionalne strategije pametne
specijalizacije na ekonomsku aktivnost Procena efekata
S3 uglavnom na lokalnom nivou često je otežana
nedostatkom kvantitativnih podataka
Holandija
radic radic
Nije primenjen novi razvoj politike koji se direktno odnosi
na RIS3 strategije iako je bilo redigovanja regionalnih
inovacionih strategija zbog veza sa nacionalnom RIS3
strategijom U sve četiri regije koje imaju RIS3 sredstva iz
ERDF-a se dodeljuju u skladu sa RIS3 strategijama a svi
regioni su takođe aktivni na tematskim RIS platformama
Konkretni dokazi o uticaju još uvek nisu dostupni iako
postoje znaci uticaja u različitim oblastima
Hrvatska
radic
Hrvatska S3 predstavljena je na nacionalnom nivou
indikativnim godišnjim planom poziva za podnošenje
projekata koji je ESIF sufinansirao kroz Operativni
program Konkurentnost i kohezija 2014-2020 Počelo je
2016 godine javnim pozivima za podnošenje predloga za
inovativne kompanije (Kompetentnost i razvoj MSP
Inovacije u novoosnovanim MSP) i za kooperativne
projekte za industrijska istraživanja (Povećanje razvoja
novih proizvoda i usluga koji proističu iz IR aktivnosti
Jačanje kapaciteta za istraživanje razvoj i inovacije)
Uspostavljeno je nekoliko važnih infrastrukturnih objekata
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
117
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 za istraživanje i razvoj predviđenih akcionim planom S3
uključujući CoRE klastere konkurentnosti i centre
kompetencija (čija je procena još uvek u toku)
Češka
radic radic
Češke regionalne vlasti koje se sastoje od 14 samoupravnih
regiona na nivou NUTS3 retko su se bavile politikom IRI
pre pokretanja RIS agende Jedini izuzetak bila je
Južnomoravska regija Nekoliko drugih regiona pokušava
da oponaša ovaj model sa različitim stepenima uspeha uz
pomoć RIS3 agende Nacionalna platforma za inovacije
koja je u okviru vladine kancelarijom za nauku istraživanje
i inovacije ima ključnu ulogu u utvrđivanju primenjenih
istraživačkih prioriteta Budući da je vlada odobrila
ažuriranu nacionalnu strategiju RIS3 u julu 2016 godine a
zatim je usledila EK u septembru 2016 godine prerano je
procenjivati njene uticaje na ekonomiju i društvo u celini
Švedska
radic radic
Vlada je sprovođenje pametne specijalizacije na
nacionalnom nivou delegirala Švedskoj agenciji za
ekonomski i regionalni rast Agenciji ima ulogu u (1)
podršci regionalnim vlastima u njihovom radu sa S3 (2)
pružanju pomoći regionalnim vlastima u znanju i
usklađivanju sa nacionalnim prioritetima i budućoj
konkurentnosti (3) pružanju podrške regionalnim vlastima
u njihovoj saradnji sa EU Švedska agencija za ekonomski i
regionalni rast takođe upravlja i distribuira sredstva iz
Evropskog fonda za regionalni razvoj po nalogu vlade što
znači da je zadužena za podršku pametnoj specijalizaciji na
regionalnom nivou NUTS 2 što nije u skladu sa
organizacijom Švedska u administrativnim regionima (21
županija je primarna jedinica i odgovara NUTS 3
regionima a njih 10 se danas nazivaju bdquoregijamaldquo u tekućoj
teritorijalnoj politici povećanja regionalne autonomije) dok
u Švedskoj postoji osam NUTS 2 regija od kojih je jedna
okrug (Stokholm) dok se ostalih sedam sastoji od dva do
pet okruga regija To stvara određene poteškoće u
koordinaciji i koheziji i određenu neravnotežu na nivou
primene strategija pametne specijalizacije
Španija
radic
Svih 17 španskih regiona je 2014 godine usvojilo svoje
strategije istraživanja i inovacija za pametnu specijalizaciju
(RIS3) Mnogi regioni su se fokusirali na slične prioritete
Do sada su španske regionalne vlade primenile svoj RIS3
uglavnom putem javnih poziva za predloge za II zasnovane
na prioritetima njihovih RIS3 i finansiranih iz
odgovarajućeg Operativnog programa (OP) Neki regioni
su takođe stvorili nove II instrumente akcije i upravljačke
strukture Budžet Evropskog fonda za regionalni razvoj
(ERDF) predstavlja u mnogim španskim regionima više od
40 planiranih sredstava za primenu RIS3
Izvor RIO ndash Reasearech and Innovation Opservatory httpsriojrceceuropaeucountry-
analysis 2018 i sistematizacija autora
118
Opšte teme skupa
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
119
Prof Dr Slobodan Miladinović29
TEHNOLOŠKI RAZVOJ I PITANJE RADNIČKIH PRAVA
Apstrakt Jedna od bitnih odlika savremenog tehnološkog razvoja je njegovo
ubrzavanje On u sadejstvu sa enormnim populacionim rastom proizvodi mnoge
negativne tendencije vezane za društveni položaj savremenog radništva koje u
krajnjoj liniji vode njegovom stalnom pogoršavanja Nova tehničko-tehnološka
rešenja sada već ubrzano smanjuju potrebu za živim radom i to ne u proizvodnji već i
u uslužnim delatnostima Posledica toga je povećavanje nezaposlenosti privremene i
povremene zaposlenosti uvećavanje prekarnog rada socijalna marginalizacija
velikog broja ljudi snižavanje zarada produžavanje radnog vremena i slične pojave
Perspektivno ovi procesi vode povećavanju siromaštva i društvenih nejednakosti
Ideološki koncept koji opravdava ovakvo stanje se naziva neoliberalizam Njegova
pojava je većim delom vezana za raspad socijalističkih društvenih sistema što je
dovelo do slabljenja međunarodnog radničkog pokreta i otupljivanja oštrice
sindikalnih borbi U ovakvim uslovima postavlja se pitanje kako prevazići negativne
tendencije razvoja U opticaju je više ideja kao što su skraćivanje radnog vremena ili
uvođenje obaveznog prihoda Cilj ovakvih mera je da najbogatiji podele svoje
bogatstvo sa onima koji ostaju izbačeni iz radnog procesa
Ključne reči tehnološki razvoj društvene nejednakosti prekarni rad sindrom
sagrevanja na poslu digitalne platforme obavezan prihod radno vreme
TECHNOLOGICAL DEVELOPMENT AND THE ISSUE OF
WORKERS RIGHTS
Abstract One of the important features of modern technological development
is its acceleration It in conjunction with enormous population growth produces
many negative tendencies related to the social position of modern labour which
ultimately lead to its constant deterioration New technical-technological solutions
now rapidly accelerating reduce the need for live work not only in production but
also in services activities The consequence is an increase in unemployment
temporary and occasional employment an increase in precarious work the social
marginalization of a large number of people lowering wages extending working
hours and similar phenomena Perspectively these processes lead to an increase in
29 Univerzitet u Beogradu Fakultet organizacionih nauka mail
slobodanmiladiinovicfonbgacrs
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
120
poverty and social inequalities The ideological concept that justifies this situation is
called neoliberalism Its appearance is largely related to the disintegration of socialist
social systems which led to the weakening of the international labour movement and
the blunting of trade union struggles In such conditions the question is how to
overcome the negative tendencies of development There are several ideas in
circulation such as shortening working hours or introducing mandatory income The
goal of such measures is for the richest to share their wealth with those who remain
excluded from the work process
Keywords technological development social inequalities precarious work
burnout syndrome digital platforms mandatory income working hours
1 Uvod
Od kraja osamdesetih godina XX veka ključne tendencije u razvoju
savremenog kapitalizma počinju de se označavaju terminom neoliberalizam On
nastaje kao odgovor na raspad socijalističkih sistemu pri čemu nestaje konkurencija
dva velika bloka koji se u najširem značenju mogu označiti kao Istok i Zapad
Kapitalistički svet dobija polet i pokušava da ospori tekovine radničkog pokreta koje
su svoj vrhunac doživele sedamdesetih godina XX veka na koje se gleda kao na
zlatno doba za radničku klasu Neoliberalne snage u sadejstvu sa tendencijom
enormnog populacionog rasta [1] koji u drugoj polovini XX veka počinje da se
eksponencijalno ubrzava proizvode mnoge negativne tendencije vezane za društveni
položaj savremenog radništva koje u krajnjoj liniji vode njegovom stalnom
pogoršavanja Nova tehničko-tehnološka rešenja sada već ubrzano smanjuju potrebu
za živim radom i to ne samo u proizvodnji već i u uslužnim delatnostima Posledica
toga je povećavanje nezaposlenosti privremene i povremene zaposlenosti uvećavanje
obima prekarnog rada socijalna marginalizacija velikog broja ljudi snižavanje zarada
produžavanje radnog vremena i slične pojave Perspektivno ovi procesi vode
povećavanju siromaštva i društvenih nejednakosti Uspon neoliberalizna je
posledično doveo do slabljenja međunarodnog radničkog pokreta i otupljivanja
oštrice sindikalnih borbi U ovakvim uslovima postavlja se pitanje kako prevazići
negativne tendencije razvoja U opticaju je više ideja kao što su skraćivanje radnog
vremena ili uvođenje obaveznog prihoda za sve građane Put do ovakvih mera je da
najbogatiji podele svoje bogatstvo sa onima koji ostaju izbačeni iz radnog procesa
No to nije tako jednostavno
U daljem tekstu će biti više reči o nekim aspektima ovog problema Posle
osvrta na razvojne faze industrijske revolucije i posledice koje izaziva u društvenom
žiovtu biće dat osvrt na sindrom izgaranja na poslu (burnout) kao i na probleme koji
se vezuju uz rad na digitalnim platformama Iz toga sledi razmatranje bezuslovnog
obaveznog prihoda i skraćivanja ranog vremena kao načina na koji mogu da se
regulišu problemi vezani za analizirane posledice naučnotehnološkog razvoja
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
121
2 Periodi u razvoju industrijske revolucije
Jedan od kriterijuma po kojima možemo podeliti dosadašnju istoriju je način
proizvodnje Po tom osnovu se kompletna ljudska istorija može podeliti na agrarni i
industrijski period Prvi period je obeležila dominacija poljoprivredne proizvodnje i
njoj odgovarajućih društvenih institucija Rad je bio jednoličan odvijao se u
vremenskim ciklusima bio je obeležen sporim tempom i zavisan od prirodnih sila
Prvu naznaku novog načina proizvodnje označila je modernizacija zanatstva u vidu
manufakturne proizvodnje Još je Adam Smit [2] uočio da se ključni razvojni doprinos
manufakture odnosi na razgranavanje podele rada Preciznije ona utire put
usavršavanju tehničke podele rada koja omogućava povećanje produktivnosti i
ubrzavanje proizvodnje
Dosadašnji razvoj industrijskog načina proizvodnje su obeležile četiri
epohalne promene u tehničkoj i tehnološkoj osnovi materijalne proizvodnje
Prvi značajniji impuls uvođenju inovacija u proizvodnju ali i u društveni život
daje pojava prvih mašina koje na ovaj ili onaj način koriste energiju vode ili vodene
pare One stavljaju u drugi plan upotrebu ručnog alata i ručnog rada i na njima
zasnovane prve manufakturne proizvodnje koja predstavlja tek preteču industrije
Industrijski način proizvodnje je pokrenuo niz promena na društvenom ekonomskom
i političkom planu Pokreću se prve radne migracije menja se socijalna struktura
javljaju se ideje građanske demokratije oblikuju se nove društvene klase i na njima
zasnovani klasni sukobi itd Naravno menja se i struktura zanimanja s obzirom da se
migracije odvijaju od ruralnih ka urbanim sredinama Ključni rezultat svega ovoga je
da klasični feudalizam načet manufakturnom proizvodnjom definitivno prelazi u
istoriju a na njegovo mesto dolazi liberalni kapitalizam
Drugu industrijsku revoluciju pokreće razvoj motora pokretanih gorivima
dobijenim iz nafte i električnom energijom To je period ubrzanog razvoja metalurgije
i klasiče mašinske industrije obeležene automatizacijom koja je podstaknuta razvojem
električnih uređaja Na socijalnom planu liberalni kapitalizam smenjuju veliki
monopoli a na delu je ubrzana urbanizacija To je period ubrzanog razvoja radničkog
pokreta i pokretanja prvih radničkih organizacija i njihovih akcija Ostvaren je ideal
radničkih borbi osmočasovno radno vreme regulisan je rad žena i dece
Razvoj elektronike i pronalazak mikroprocesora otvaraju treću industrijsku
revoluciju Njen pun razmah donosi razvoj kompjutera i generalno informaciono-
komunikacionih tehnologija Ovo je period u kojem nauka tehnika i tehnologija kreću
ubrzano da se razvijaju Njih prati nešto sporije ali ipak evidentno menjanje
društvenih odnosa U kulturološkom domenu u domenu vrednosti i generalno
društvene svesti promene se odvijaju najsporije Vrhunac svih promena je prelazak na
održive izvore energije i biotehnologije oličene u genetskom inženjeringu koje tek
treba da pokažu svoje mogućnosti i granice
Sve ovo je omogućio razvoj elektronike tako da se najznačajnije promene
moraju tražiti na ovom polju Razvoj informaciono-komunikacionih tehnologija i
interneta je povezao ljude do te mere da se tanje granice između pojedinaca naroda i
njihovih kultura Posledica ovoga je da se svet do kraja globalizuje ljudi se povezuju
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
122
po različitim osnovama vrši se difuzija kulturnih vrednosti i svet definitivno postaje
globalno selo [3] u tehnološkom društvenom i kulturološkom smislu
Rapidno ubrzavanje tehnoloških inovacija dovodi do njihovog povezivanja u
celovit i jedinstven proizvodno-poslovni sistem-proces Praktično sve ono što je
iznedrila treća industrijska revolucija sada postaje samo deo infrastrukture koja se
oblikuje oko novog koncepta proizvodnje kojim počinje četvrta industrijska
revolucija koji se odlikuje brzinom kompleksnošću ali i upravljačkom nezavisnošću
od čoveka Stvaraju se velike mreže koje se više ne mogu svoditi samo na internet
koji ostaje njihova osnovna infrastruktura Prostorno razdvojeni centri podeljeni po
funkcionalnom principu se povezuju u velike sisteme koje čine projektni
istraživačko-razvojni dizajnerski proizvodni komercijalni marketinški i mnogi
drugi sa njima povezani delovi Da bi se omogućila koordinacija ovako velikih
sistema bilo je potrebno da se razvije nešto potpuno novo To je bila veštačka
inteligencija Ona postaje okosnica novog načina proizvodnje
Zaključak za prve tri industrijske revolucije se može svesti na stav da je prva
od njih koristila snagu vode i vodene pare za mehanizaciju proizvodnje Druga je
pomoću fosilnih goriva (naftnih derivata) i električne energije pokrenula masovnu
proizvodnju dok je treća uspela da pomoću digitalne tehnologije tj elektronike i
računara izvrši automatizaciju proizvodnje Sada četvrta nastupa u kontinuitetu sa
prethodnom povezujući vrlo različite dimenzije rada koje su doskora nastupale
odvojeno i nezavisno jedna od druge Za dosadašnji rast industrije bismo mogli reći da
je bio linearan Sada on postaje eksponencijalan Brzina i obuhvat promena koje
nastaju izazivaju radikalnu izmenu u načinu proizvodnje i upravljanju stvarima i
ljudima ali i generalnu promenu socijalnih obrazaca na svim poljima od privatnog do
poslovnog Mogućnosti koje tehnologije najnovijih generacija pružaju sada postaju
gotovo neograničene Čini se da presudnu ulogu u ovome ima razvoj veštačke
inteligencije koji preti da gotovo potpuno potisne čoveka iz čitavog spektra radnih
aktivnosti od najprostijeg fizičkog do najsofisticiranijih sfera upravljačkog i
naučnoistraživačkog rada Većina ovih poslova se sada odlikuje time da ih je moguće
raditi i na daljinu da postaju efikasniji produktivniji i uopšte ekonomski racionalniji
Ovo bi moglo da značajno promeni kvalitet svakodnevnog života No postoji
i dosta razloga da se optimizam obuzda s obzirom da bi sve ove promene (ako
uzmemo u obzir da je savremeni svet duboko podeljen po različitim kriterijumima -
ekonomski vojno kulturno politički itd) mogle da utiču i na uvećanje društvenih
nejednakosti Zamena živog rada mašinama može produbiti već postojeću
disproporcionalnu raspodelu bogatstva na svet rada i svet kapitala gde bi svakako
radnici ostali u goroj poziciji nego što su bili do sada Naravno jedan broj zanimanja
će i dalje ostati u zoni stabilne tražnje
Još na samom početku industrijske revolucije je primećeno da razvoj tehnike
vodi smanjivanju broja potrebnih radnika za normalno obavljanje proizvodnje David
Rikardo [4] je na samom početku XIX veka zaključio da razvoj tehnike proizvodi
višak stanovništva Marks [5] ukazuje na pojavu lumpenproletarijata Od ovoga je
mali korak do razvoja ideje o postojanju marginalne klase u društvu tj grupacije koju
odlikuje dugoročna nezaposlenost isključenost sa tržišta rada i socijalna
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
123
marginalizacija [6] Već u prvoj polovini XX veka Kejns [7] konstatuje postojanje
tehnološke nezaposlenosti koja je posledica razvoja tehnologije koja vremenom
izbacuje sve više ljudi iz radnog procesa Sve pomenute ideje su se u početku
odnosile na fizičku radnu snagu međutim od polovine XX veka se primećuje
tendencija da pod udar dolaze i mnoga intelektualna zanimanja
Razvoj treće industrijske revolucije je ove tendencije ubrzao Prvu teorijsku
elaboraciju ovakvog stanja je dao Pjer Burdije [8] koji uvodi termin prekaritet kojim
označava privremene i radnike u poljoprivrednim poslovima da bi početkom XXI
veka Gaj Stending [9] [10] uveo u opticaj pojam prekarijata Pod ovim pojmom
podrazumeva one koji se odlikuju nedostatkom sigurnosti vezane za rad i identiteta
zasnovanog na radu Praktično reč je o svima onima koji nemaju stalno zaposlenje
već svoju egzistenciju namiruju iz tzv nestandardnih oblika radnog angažovanja ili
preciznije iz povremenih i privremenih a samim tim i neizvesnih poslova ali i drugih
poslova za koje se vezuje nesigurnost redovnih prihoda i prinadležnosti koje slede i
regularnog radnog odnosa Stending primećuje da je reč o rastućoj grupi neadekvatno
zaposlenih ljudi
Pojmovi prekarijata i marginalne klase su samo naizgled slični U marginalnu
klasu ulaze oni koji se nalaze na dnu socijalne stratifikacije po svim važnim
kriterijumima poput visine prihoda nivoa obrazovanja ili mesta u podeli rada S druge
strane prekarijatu pripadaju svi oni koji nemaju regularan stalni posao Dakle ne
samo neobrazovani i nisko plaćeni već i oni sa najvišim obrazovanjem (akademski
prekarijat) koji mogu da stiču visoke prihode radeći na dobro plaćenim projektima ili
na raznim onlajn platformama koji ne dele niti socijalni status niti klasne interese sa
onima sa dna društvene hijerarhije Jedina zajednička stavka im je materijalna
nesigurnost koja proizilazi iz prekarnog radnog položaja Po svemu ostalom oni su
drugačiji
Klaus Švab [11] anticipira da bi u budućnosti talenat mogao da predstavlja
značajniji faktor proizvodnje od kapitala što bi vodilo definitivnoj segmentaciji tržišta
rada na niskokvalifikovane i nisko plaćene poslove s jedne strane i
visokokvalifikovane i dobro plaćene poslove s druge strane Ova ideja je već viđena u
teorijskim elaboracijama marginalne klase po kojima se očekuje da će u budućnosti
radništvo biti podeljeno na dva segmenta Prvi su oni koji čine stabilno jezgro radnika
koji imaju radnu sigurnost i visoke plate Drugi su tzv sekundarni radnici koji se
kratkoročno zapošljavaju i otpuštaju radi zadovoljavanja fluktuirajućih potreba tržišta
rada Sekundarni radnici su zatvoreni u nepovoljnom tržišnom položaju koji proizvodi
razvoj tehnologija koje izbacuju živi rad iz radnog i proizvodnog procesa [12]
Sekundarni radnici kako ih vidi Gidens su osnova iz koje bi mogli da se regrutuju i
prekarijat i marginalna klasa
U slučaju ovakvog scenarija bi se moglo očekivati povećanje socijalnih
napetosti Visoka zastupljenost platformi za društveno umrežavanje pored svih
pozitivnih strana koje donosi otvara i mogućnost brzog širenja ekstremističkih
ideologija Ovo tim pre postaje problem što se očekuje uvećavanje društvenih
nejednakosti koje su posledica tehnološkim razvojem izazvanog tendencijskog
smanjivanja tražnje za niskokvalifikovanim radom dok s druge strane raste cena
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
124
visokostručnog inovativnog rada Ovim se sužava prostor za oblikovanje srednjih
klasa koje se smatraju ključnim faktorom demokratizacije društva Praktično
ekonomija pobednika koji hoće sav plen iza koje stoji ekstremna neoliberalna
ideologija nudi ograničen pristup srednjoj klasi iz čega se ne može očekivati išta
drugo do odumiranje demokratije Otuda je razumljiv i strah širokih slojeva koji žive
od rada za drugog Tehnologija oduzima veliki broj radnih mesta Zauzvrat nudi
prekarizaciju i marginalizaciju rada koja je postala sinonim za dugoročnu socijalnu
nesigurnost i osnova za narastanje društvenih nejednakosti
3 Sindrom sagorevanja na poslu (burnout)
Sindrom sagorevanja na poslu je rezultat dugotrajnih stresova i javlja se kao
trajno stanje [13] Reč je o reakciji zaposlenog na hronični stres vezan za posao kojim
se bavi Javlja se kao posledica dugoročnog pritiska i očekivanje bilo sopstvenih bilo
svoje okoline i stalne konkurentske borbe za sticanje ili očuvanje stečenih pozicija
Ovo prati i konfliktna atmosfera na radnom mestu što sve proizvodi emocionalni
zamor i nezadovoljstvo sopstvenim poslom radnim uslovima i postignućem Sve ovo
se ispoljava kroz niz pokazatelja među kojima poseban značaj imaju fizički simptomi
(stani umor iscrpljenost glavobolja nesanica stomačne tegobe i sl) promene u
ponašanju (napetost razdražljivost nervoza ljutnja problemi u porodici i na poslu i
sl) kao i kognitivni i afektivni simptomi (preosetljivost zatvorenost tuga slaba
koncentracija loše raspoloženje osećaj bespomoćnosti i beznadežnosti)
Ovaj pojam je razvio Herbert Frojdenberger [14] koji ga je označio kao niz
simptoma koji su posledica iscrpljenosti izazvane prekomernim zahtevima na poslu
vezanih za gubitak motivacije posebno ako odnos prema poslu ne proizvodi željene
rezultate Njegov prvi rad na tu temu je bio objavljen 1974 godine da bi zatim usledila
serija njegovih studija tog problema Pored njega iste godine je ovu pojavu opisao i
Ginsberg [15] Treba napomenuti da je sam termin dosta stariji i da potiče od
engleskog pisca Grejema Grina i njegovog romana bdquoSlučaj izgaranjerdquo (A Burn-Out
Case) čija se radnja razvija oko poznatog arhitekte koji već umoran od sopstvene
slave gubi smisao i zadovoljstvo u životu te odlučivši da ostavi svoj posao odlazi u
afričku džunglu [16] Frojdenbergova zasluga je u tome da je ovaj termin definisao
kao propadanje trošenje ili iscrpljivanje postavljanjem prekomernih zahteva za
energijom snagom ili resursima te što je sistematski analizirao i opisivao iskustva i
mentalna stanja na radnom mestu još pre nego što je ono prihvaćeno kao psihološka i
klinička dijagnoza (str 159) On dalje navodi da najveću šansu da sagore imaju oni
koji su posvećeni i predani poslu To su oni koji bi radije dali sve od sebe nego li se
povukli oni koji daju svoje veštine znanja intenzivno koriste raspoloživo radno
vreme uz minimum finansijske nadoknade Baš zbog takve posvećenosti upadaju u
zamku izgaranja rade previše predugo i suviše intenzivno To su oni koji osećaju
pritisak iznutra da rade a osećaju i spoljni pritisak da pomognu Ako se tom prilikom
oseti i dodatni pritisak šefova da se pruži još više tada su izloženi trostrukom pritisku
Dakle ovde se radi s jedne strane o pritisku savesti da se posao obavi na
valjan način dok se s druge strane oseća spoljni pritisak koji se racionalizuje tuđim
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
125
očekivanjima Ovome treba dodati socijalni pritisak kroz konkurenciju tzv rezervne
armije rada i potencijalnih konkurenata koji traže posao ili očekuju unapređenje
Uvećavanjem ukupnog broja ljudi koje je jedna od vidljivijih posledica naučno-
tehničko-tehnološkog razvoja i smanjivanjem broja raspoloživih radnih mesta koje
proizvodi ubrzani tehničko-tehnološki razvoj i spoljni i unutrašnji pritisci postaju još
jači Dakle problem nije isključivo psihološke prirode već dobija duboku socijalnu
dimenziju
Ona se ogleda upravo u činjenici da tehnološki razvoj podržan širenjem
neoliberalne filozofije i ideologije nagoni zaposlene posebno one savesne i uspešne
da se dopunski angažuju kako bi se održali na svojim pozicijama ili možda i
potencijalno napredovali Umesto izgradnje sjajne karijere upada se u psihičko
rastrojstvo koje brzo vodi u fizička oboljenja kakva smo nekada nazivali
menadžerskim bolestima U međuvremenu je burnout ili sagorevanje na poslu ušao u
međunarodnu klasifikaciju bolesti pod šifrom ICD-11 I Svetska zdravstvena
organizacija je primetila da pored različitih oblika psihoterapije treba preduzimati
određene društvene korake na prevenciji ovakvih stanja između ostalog i kroz razvoj
zakonodavstva strategija i politike koji bi doprineli izgradnji uspostavljanje zdravog
radnog okruženja Naravno ovde je ključni problem kako izmiriti interese zaposlenih i
poslodavaca
Problem dobija na težini fleksibilizacijom rada koju mnogi shvataju olako ne
uviđajući da ona uvlači radnike u zamku velikog angažovanja za relativno malu
nadoknadu Jedan od najkarakterističnijih primera je rad preko digitalnih platformi na
kojima se radnici angažuju pod uslovima sličnim onima od pre sto i više godina
Nemaju i radno vreme niti pravo na godišnji odmor socijalno osiguranje zdravstvenu
zaštitu zbog bolesti povrede na radu nege deteta i slične potrebe koje su za regularne
radnike zakonski regulisane Uz to su im zarade tendencijski niže nego kod stalno
zaposlenih Drugim rečima oni su prekarni radnici u punom značenju reči Odlikuje ih
stalna nesigurnost bez ikakve garancije da se njihova situacija popraviti
4 Problemi u vezi sa radom na digitalnim platformama
Kada se pojavila ideja o radu preko digitalnih platformi je izgledala kao nešto
što će bitno promeniti svet rada Nažalost očekivanja nisu ispunjena Njih je pratila
neadekvatna zaštita zaposlenja nelojalna konkurencija i neadekvatna zaštita korisnika
njihovih usluga Konačni dobitnici ovog procesa su bili vlasnici tih platformi Početno
opravdanje njihovog uvođenja je nađeno u stavu da se ovim putem postiže veća
sloboda i autonomija radnika Umesto toga radnici su dobili jak nadzor i smanjenu
pregovaračku snagu što je svaku priču o više slobode i autonomije učinilo
deplasiranom U skladu s tim se postavilo pitanje moralnih osnova angažovanja
radnika na digitalnim platformama i uravnoteživanja odnosa moći uprave i
angažovanih radnika
Nije bilo potrebno mnogo vremena da se otvoreno pokaže prekarni položaj
digitalnih radnika Stiglo se dotle da njih danas nazivaju parijama digitalne privrede
U ovom momentu je jedno od vitalnih pitanja upravo regulisanje radnopravnog
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
126
statusa svih onih kojima platforme otvaraju prostor za rad zaposlenje i sticanje
prihoda
Maria Meksi [17] procenjuje da je došlo vreme da se ugrade pravda i
transparentnost na tržište rada Za ovo je potrebno vreme da se radnici organizuju i
pregovaraju sa platformama a za ovo su potrebni s jedne strane globalna sindikalna
saradnja i delovanje specifično za svaku pojedinačnu zemlju s druge strane Za ovo
se još uvek primarno interesuju nacionalne politike dok je međunarodna saradnja
prilično slaba Problem je u tome što se digitalni radnici masovno angažuju upravo na
prekograničnim poslovima Ključna pitanja koja bi trebalo regulisati su uslovi rada
algoritamsko upravljanja i kontrola tj prekogranična koordinacija socijalnog
osiguranja Meksi satra da bi ove aktivnosti mogla da koordinira Međunarodna
organizacija rada
Danas se vodi velika borba oko prava velikog broja digitalnih radnika
angažovanih u tzv gig ekonomiji pod kojom se podrazumeva sistem slobodnog
tržišta na kom se sklapaju privremeni i kratkoročni poslovni aranžmani
Najkarakterističniji primeri angažovanih na ovaj način su frilenseri (slobodnjaci)
konsultanti nezavisni ugovarači i stručnjaci i radnici na određeno vreme [18] Razvoj
tehnologije je toliko smanjio barijere za ulazak u ovakav način radnog angažovanja da
je on postao dostupan velikom broju ljudi Danas je gotovo nemoguće proceniti šta se
sve može podrazumevati pod ovim pojmom Radi se o velikom broju radnika i
organizacija različitih kvalifikacija i poslovnih interesovanja koji sklapaju
kratkoročne ugovore po principima slobodnog tržišta Neki od njih ovakvo
angažovanje doživljavaju kao dopunski izvor svojih prihoda a ima dosta onih kojima
je to jedini način da obezbede svoju egzistenciju Visokoobrazovani ovakav rad često
shvataju kao svoj izbor dok oni drugi njemu pristupaju zato što nemaju drugog izbora
Najčešće se kao posrednici pri zapošljavanju javljaju softverske platforma
koje nastoje da da njihovi troškovi ostanu niski otvarajući pri tom prostor za visoku
zaradu Njihov je cilj da radnici zadrže prekarni položaj te da budu nesigurni u statusu
koji je veoma sličan samozapošljavanju ili samostalnom poslovanju dok oni ostvaruju
milijarde dolara profita
Lejla Čaibi poslanik u Evropskom parlamentu [19] napominje da su
korporacijske platforme u Kaliforniji odnele veliku pobedu nad radnicima uspevši da
ih zakonski klasifikuju kao bdquoizvođače radovaldquo prebacujući na njih kompletu
odgovornost za njihov tržišni položaj Njen zahtev je da Evropska unija zauzme
sasvim suprotan stav s obzirom da ogroman broj radnika živi od ovakvih angažmana
Njima nisu realizovana prvobitna obećanja o fleksibilnom radu nezavisnosti i
samostalnosti Umesto fleksibilnog rada dobijen je prekomerni rad pod nepovoljnim
uslovima i slabim zaradama i bez socijalne zaštite Učinak digitalnih platformi se
svodi na podizanje sopstvenog profita a da se pri tom s jedne strane radnicima
uskraćuju njihova osnovna prava a s druge strane se državni budžet od kojeg se
finansiraju brojne javne usluge ne puni na adekvatan način Radnici koji su
angažovani na platformama su uskraćeni po raznim osnovima nemaju godišnje
odmore pravo na bolovanje osiguranje od raznih nezgoda a pored toga su podložni
konstantnim iskorišćavanjem od strane platformi
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
127
5 Pitanje skraćivanja radnog vremena
Skraćivanje radnog vremena je jedan od prvih i stalnih ciljeva borbi radničkog
pokreta Još u devetnaestom veku je osvojena formula 8+8+8 (osam sati rada osam
sati odmora i osam sati slobodnog vremena) No u najnovije vreme je krenula borba
za očuvanje stečenog prava Različite okolnosti su navodile poslodavce da pokušaju
da reorganizuju radno vreme Rečit primer je postsocijalistička tranzicija prelazak sa
javne na privatnu svojinu i narastanje nove samonikle kapitalističke klase u
postsocijalističkim zemljama koja je želela da se naprečac obogati Tako nešto je u
tranzicionim uslovima najlakše izvodivo smanjivanjem zarada i produžavanjem
radnog vremena Novobogataši su svoje bogatstvo sticali najčešće i sivoj ili polusivoj
zoni poslovanja mimo kontrole ali ponekad i uz blagoslov državnih struktura
Tranzicija nije bila jedini razlog ovome tehnološki razvoj je takođe nosio
svoje breme Razvijeni deo sveta je već zašao duboko u digitalnu eru čime je otvorio
kanale preobražaja ne samo domaće već i globalne privrede Tehnološke promene
prate i mnoge nove ideje poput fleksibilizacije rada i radnog vremena Tehnološka
nezaposlenost koju je uočio Kejns još tridesetih godina XX se daljim naučno-
tehničkim razvojem sve više zaoštrava Tome joj pomažu nova tehnološka rešenja
koja polako ali sigurno izbacuju živi rad iz proizvodnog procesa Ovo se posebno
radikalizuje u trećoj i naročito četvrtoj industrijskoj revoluciji
Razvoj elektronike i kasnije digitalnih tehnologija omogućava da se čovek
sve više potiskuje iz radnog procesa Ovde se dakle ne govori isključivo o
potiskivanju fizičkog ada već sve više i o potiskivanju visokostručnog rada
Praktično mnogi poslovi od onih koje obavlja nekvalifikovani nosač do onih koje
vrši usko i visoko specijalizovan inženjer matematičar ili hirurg sada mogu biti
potisnuti i zamenjeni sofisticiranim mašinama podržanim kompjuterskim
tehnologijama i veštačkom inteligencijom
I ne samo to nove tehnologije na prvi pogled deluju revolucionarno otvaraju
šanse velikom broju onih koji ispadaju iz regularnog radnog odnosa Nude se nova
rešenja za pronalaženje sada novih poslova koje je moguće raditi van prostorija
poslodavca od kuće Komunikacije poslodavca i izvršioca se obavlja posredstvom
interneta Na prvi pogled vrlo komforno zaposlenje Malo detaljniji uvid ipak
pokazuje da se taj komfor obija o glavu angažovanim radnicima koje sada ne
možemo ni nazivati a još manje smatrati zaposlenima Oni mogu biti sve drugo samo
ne to Oni su naprosto samo angažovani obični izvođači radova Regularno
zaposleni u današnje vreme u startu već imaju neka prava poput prava na bolovanje
godišnjeg odmora prava na bezbedan rad socijalnog i zdravstvenog osiguranja itd
Dakle na Istoku su na delu novi oblici prvobitne eksploatacije dok se na
Zapadu razvijaju nove forme neoliberalnog izrabljivanja radnika Zajedničko im je da
i jedni i drugi žele da ozakone eksploataciju Prvi to čine na otvoren a drugi na
perfidan način
Jedan od najbogatijih ljudi sveta Karlos Slim [20] predlaže skraćivanje radne
nedelje kao moguće rešenje problema tehnološke nezaposlenosti kojem pridružuje i
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
128
kasniji odlazak u penziju koji bi mogao da bude i posle sedamdesete godine On
smatra da manje radnih sati po radniku utire put otvaranju novih radnih mesta za
rastući broj nezaposlenih Pored ovoga benefit skraćivanja radnog vremena bi bilo i
više slobodnog vremena Ovim bi se rad humanizovao jer bi radnici imali više
vremena za sebe i svoju porodicu uključujući i vreme za stručno usavršavanje
kulturno uzdizanje hobi ili rekreaciju
Ovaj model ne izgleda nerealno Ključni problem je što on nije ostvariv
jednovremeno u čitavom svetu zbog neravnomerne ekonomske i tehnološke
razvijenosti različitih zemalja U ovom momentu njega bi mogle sebi da priušte samo
najbogatije zemlje Ostatak sveta bi morao da se zadovolji manje radikalnim merama
Naravno ovo bi podrazumevalo spremnost vlasnika kapitala da svoj profit podele sa
radnicima da manje ostavljaju za ličnu potrošnju a više za investicije i plate
radnicima Obavljeno je i nekoliko eksperimenata na ovu temu sa manje ili više
uspeha Primera radu neka preduzeća iz Geteborga u Švedskoj su skratila radno
vreme i na račun toga zaposlila nove radnike [20] Ovo je rezultiralo povećanjem
produktivnosti tako da oni ne žele da se vraćaju na staro Opet s druge strane bilo je i
manje uspešnih pokušaja što ukazuje na brojnost teškoća u realizaciji ove ideje
Slična iskustva postoje već dosta dugo Još je Henri Ford pre stotinak godina
uveo u svoju kompaniju petodnevnu radnu nedelju Iako je malo ko verovao da će
eksperiment uspeti Ford je konstatovao da kraće radno vreme povećava produktivnost
njegovih zaposlenih Njegov zaključak je bio da je odmorni radnik ujedno i efikasniji
On je otvoreno govorio da treba da se oslobodimo shvatanja da je slobodno vreme za
radnike ili gubljenje vremena ili klasna privilegija Očigledno da ga je doživljavao kao
neku vrstu nužnosti za efikasno odvijanje radnog procesa Ideju skraćivanja radnog
vremena u u teorijskoj ravni ima dugu predistoriju Nju su pre više od jednog veka
promovisali K Marks Dž S Mil i Dž M Kejns [21]
Istraživanje sprovedeno u Hrvatskoj [22] objavljeno 2019 god je pokazalo
da dve trećine ispitanika ponekad radi prekovremeno te da se taj rad ne vidi kroz radne
naloge i ne plaća u 40 slučajeva Nalazi se da je gotovo 60 ispitanika radilo i po
deset sati dnevno a trećina i više od dvanaest sati A da čak 59 njih odgovara na
službene mejlove van radnog vremena Više od polovine ispitanika ne utiče na
utvrđivanje radnog vremena nisu sigurni oko svojih prava te nisu bili u mogućnosti
da u celini iskoriste svoj godišnji odmor Indikativno je da gotovo polovina njih
smatra da bi skraćivanje radne nedelje i radnog vremena imalo pozitivan uticaj na
njihovo zadovoljstvo i produktivnost na poslu posebno kod zaposlenih u privatnom
sektoru
Da je ovakva ideja i te kako smislena pokazuje i jedno medicinsko
istraživanje iz Australije [23] Cilj ovog istraživanja je bio da se istraži koje je
optimalno radno vreme za radnike srednjih i starijih godina Utvrđeno je da radno
vreme do 25-30 sati za muškarce i 22-27 sati za žene pozitivno utiče na kognitivne
sposobnosti Preko toga rezultati su slabiji To znači da bi rad sa skraćenim radnim
vremenom bio efikasan u održavanju kognitivnih sposobnosti radnika ili preciznije
da previše radnog vremena može imati negativne efekte na kognitivno funkcionisanje
U ovakvom slučaju bi se postigla veća produktivnost kada bi se za starije radnike
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
129
skratilo radno vreme Postoje istraživanja koja tvrde da podizanje starosne granice za
penzionisanje može potencijalno ublažiti slabljenje kognitivne funkcije s obzirom da
rad vrši kontinuiranu intelektualnu stimulaciju [24] [25]
Važno pitanje koje se može postaviti je bdquokoji se problemi rešavaju
skraćivanjem radnog vremenaldquo Bregman navodi sledeće benefite [21] na prvom
mestu je stres ljudi koji rade manje su zadovoljniji svojim životom Sa kraćim radnim
vremenom se dešava manje grešaka koje dovode do povređivanja radnika Na ovaj
način se mogu ublažiti periodi recesija tako što će više ljudi moći da sačuva posao sa
kraćim vremenom rada Kada je kraće radno vreme u posao se uključuje više žena
čime se podstiče rodna ravnopravnost i emancipacija žena Sve je veći udeo starijih
koji žele da rade jer to utiče povoljno na njihovo opšte zdravstveno stanje Prisustvo
društvenih nejednakosti je evidentno u zemljama sa dugim radnim vremenom
njegovim
6 Pitanje obaveznog prihoda
Osnovni univerzalni ili obavezni prihod predstavlja redovno plaćanje svim
licima nezavisno od njihove imovine ili materijalnog stanja Njegove osnovne
karakteristike su univerzalnost (sleduje svima bez obzira na imovinsko stanje)
bezuslovnost (nema ograničenja za njegovo dobijanje) i adekvatnost (dovoljan je da
štiti od siromaštva) [26] Univerzalni osnovni prihod mnogima zvuči vrlo primamljivo
s obzirom da u sebi sadrži davnašnju ideju socijalne pravde koja bi trebalo da bude
odgovor na rastuće društvene nejednakosti izazvane ubrzanim tehnološkim razvojem
Mnogi u njemu vide instrument koji bi mogao da ublaži posledice masovnih
otpuštanja radnika nastalih digitalnom automatizacijom proizvodnje Primena
univerzalnog osnovnog prihoda bi zamenila mnoga socijalna davanja koja padaju a
teret države tipa dečjih dodataka invalidnina pomoći za nezaposlene đake i
studente nisko plaćene radnike ili stare itd
Bezuslovni obavezni prihod je postao aktuelna tema iz dva razloga Prvi je
globalna ekonomska kriza koja ima za posledicu rast nezaposlenosti i opadanje
prihoda stanovništva razvijenih zemalja Drugi razlog je što razvoj najnovije
generacije digitalnih tehnologija preti da će u velikoj meri eliminisati živi rad iz
proizvodnog procesa i to ne samo nižekvalifikovane radne snage već i onih čiji su
poslovi do sada bili dobro plaćeni Sve navodi na to da ekonomski rast i rast broja
radnih mesta već u najbližoj budućnosti neće biti u pozitivnoj korelaciji [27]
Ključni ciljevi uvođenja obaveznog prihoda [28] bi bili obezbeđivanje
osnovnog nivoa ekonomske sigurnosti radi smanjivanja društvenih nejednakosti i
promovisanja solidarnosti u vreme rapidnih tehnoloških promena pojednostavljivanje
sistema socijalne zaštite smanjivanje administrativnih troškova i rešavanje poreskih
neujednačenosti smanjivanje stigmatizacije kroz univerzalne bezuslovne koristi
Jedan od efikasnih načina za njeno sprovođenje bi mogla da bude tzv redistributivna
pravda koja bi se ostvarivala kroz progresivno oporezivanja visokih prihoda
nasledstva ili poklona kroz akcize socijalne doprinose i slične mehanizme Piketi
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
130
navodi da u središtu svakog značajnog političkog preokreta leži poreska revolucija
[29]
Tu se upravo ogleda važnost državne politike koja bi trebalo da u vreme kada
nove tehnologije izbacuju veliki broj ljudi iz radnog procesa preduzme neophodne
mere radi kontrolisanja tokova društvenih nejednakosti Naravno za nešto ovakvo bi
trebalo da postoji globalni konsenzus što iz današnje perspektive nije lako ostvarivo s
obzirom da u svetu paralelno egzistira veliki broj različitih civilizacija sa različitim
sistemima vrednosti ali i različitim ekonomskim i političkim sistemima Neke od njih
se nalaze u permanentnom sukobu te teško da može da se očekuje bilo kakav
ozbiljniji dogovor među njima na ovu temu [30] Lokalne akcije bi bile ograničenog
domašaja s obzirom da je kapital veoma mobilan i sklon da se seli na lokacije na
kojima je bezbedniji kao što su razni poreski rajevi i slična mesta
Bregman [21] smatra da je došlo vreme da se razmišlja o obaveznom
bezuslovnom prihodu za sve ljude Njegova argumentacija je da veća fleksibilizacija
rada nameće pitanje veće egzistencijalne sigurnosti Čak i prihodi srednje klase koju
uglavnom čine visokoobrazovani postaju sve manji ona već sada živi sa dugovima
što u dugoročnoj perspektivi nije održivo Polazi od toga da se rastuće nejednakosti
mogu razrešiti tako što će se dati onima koji nemaju Smatra da je kapitalizam je već
stigao do onog nivoa kada je moguće svakom pojedincu pružiti sigurnost osnovnog
prihoda Bregman vidi da bi to trebalo da bude cilj njegovog razvoja U tom kontekstu
bi obavezan prihod trebalo posmatrati kao dividendu za napredak omogućen krvlju
znojem i suzama prošlih generacija s obzirom da je naš uložen trud zaslužan samo za
deo našeg prosperiteta jer su sadašnje generacije bogate zahvaljujući znanju i
socijalnom kapitalu koje su nam ostavile prethodne generacije Zaključuje da
bogatstvo pripada svima nama a osnovni prihod omogućava da ga delimo Ono što je
bila Marksova anticipacija stanja na kraju istorije kada kapitalizam maksimalno
razvije svoje snage sada Bregman vidi kao realnost koja je veoma blizu Ubrzavanje
tehnološkog razvoja podstaknutog robotizacijom i veštačkom inteligencijom čini
realnim ono što je korporacija RAND uticajni think tank predvidela da će u
budućnosti samo 2 stanovništva moći da proizvede sve što je potrebno društvu To
znači da bi uskoro rad mogao biti rezervisan za elitu ili gledano iz Marksove
perspektive da će rad postati dokolica
Ovome treba dodati i to da iako ideja obaveznog prihoda lepo zvuči mnogima
nije prihvatljiva Suštinska primedba se sastoji u tome što se njime degradira sam rad
jer je posao koji neko obavlja suštinska kategorija koja mu određuje identitet daje
njegovom životu smisao tako što ga stavlja na određenu poziciju unutar društvene
strukture [31] Može mu se prigovoriti i da deluje demotivišuće Izlaskom iz radnog
procesa se produbljuju nejednakosti s obzirom da u dinamičnim razvojnim periodima
znanja onih koji privremeno napuštaju radni proces brzo zastarevaju
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
131
7 Zaključak
Ranije industrijske revolucije su ukidale jedne poslova ali su zato uvodile
neke nove tako da se radna snaga prebacivala iz jednih delatnosti u druge Napredak
nije nužno značio povećavanje nezaposlenosti Prateći tu logiku i od savremenog
tehnološkog razvoja se očekivalo da će razviti neke nove poslove na kojima bi bio
angažovan veliki broj ljudi koji bi sada u novim delatnostima obezbeđivali sopstvenu
egzistenciju S druge strane već na samom početku je bilo vidljivo da će nastupajući
talas četvrte industrijske revolucije smanjivati potrebu za mnogim zanimanjima što
znači da će a tržište rada biti zapljusnuto radnicima čiji se radni profili neće tražiti
Sada se mnogi poslovi naprosto gase a da se ne stvaranju nova zanimanja ka kojima bi
bio usmeren višak radnika Nova tehnologija uspeva da zameni ogroman broj radnika
a da zauzvrat ne nudi zadovoljavajuće rešenje za one koji su ostali bez posla
Da bi se predupredili potencijalno neželjeni ishodi razvoja tipa masovne
nezaposlenosti ili porasta društvenih nejednakosti bitno je da s jedne stane
preduzeća pruže punu podršku svojim radnicima i da im pomognu da se pripreme za
nadolazeće tehnologije Prekvalifikacija i usavršavanje ne bi trebalo da bude samo
lična stvar radnika Ulaganjem u zaposlene i njihovu radnu kompetentnost gradi se
ljudski kapital svake pojedinačne radne organizacije U ovome aktivnu ulogu treba da
imaju i preduzeća koja treba da nastupe sa programima podrške S druge strane i
vlade u ovom procesu imaju značajnu ulogu s obzirom da treba da stvore povoljan
ambijent za prilagođavanje radnika novonastajućim okolnostima Zavisno od
dostignutog stepena ekonomskog i tehnološkog razvoja svaka vlada bi trebalo da
zaštiti u meri u kojoj je to moguće sopstveno radništvo Time se pored političkih
poena koji ovde predstavljaju nužno zlo obezbeđuje održavanje kakve ndash takve
socijalne ravnoteže i socijalnog mira
Istraživanje prezentirano na Svetskom ekonomskom forumu 2018 godine
[32] kazuje da gotovo polovina kompanija očekuje da će se već do 2022 godine zbog
automatizacije rada smanjiti broj postojećih zaposlenih u sadašnjim zanimanjima S
druge strane 38 kompanija očekuje da svoju radnu snagu dopuni za nove poslove
koji će dovoditi do daljeg uvećanja produktivnosti Pri tome postoji namera da se novi
radnici angažuju na fleksibilniji način za rad van sedišta organizacije i
decentralizaciju poslovanja Ove ideje ukazuju na neoliberalni koncept rešavanja
trenutno aktuelnog problema na nameru da se ostvare što je moguće manji troškovi
(fleksibilno angažovanje van sedišta organizacije i sl) ne bi li se time ostvario što je
moguće veći profit Naravno ovakav pristup će voditi ka rastućem osiromašivanju
zaposlenih i uvećanju društvenih nejednakosti
Očigledno da je vreme da se razmišlja o alternativnim strategijama razvoja
Savremeni razvoj već otvara doduše samo najrazvijenijim zemljama mogućnost da
primene mere poput skraćenog radnog vremena ili obaveznog bezuslovnog prihoda
Ostaje veliki problem što je na delu neravnomeran ekonomski i tehnološki razvoj
savremenog sveta i što nije načeto pitanje podele bogatstva koje se nalazi u rukama
najbogatijih pojedinaca i porodica Dok se to ne desi ove teorije ostaju u domenu
utopije ali utopije koja bi mogla lako da se pretoči u realnost posebno ako se ostvare
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
132
predviđanja korporacije RAND o tome da roboti i veštačka inteligencija preuzmu
ogromnu većinu poslova u industrijskoj proizvodnji i uslužnim delatnostima
Literatura
[1] Miladinović Slobodan Ima li mesta za sve socijalne implikacije savremenog
populacionog rasta Društvo i prostor Urbani i ruralni prostor Ekonomski pravni i
organizacioni prostor Beograd Srpsko sociološko društvo Institut za uporedno
pravo Novi Sad Filozofski fakultet 2015 str 390-403
[2] Smith Adam An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations
Edited by S M Soares Meta Libri Digital Library 2007
[3] McLuhan Marshall The Gutenberg Galaxy The Making of Typographic Man
University of Toronto Press Scholarly Publishing Division 1962
[4] Ricardo David On the Principles of Political Economy and Taxation Batoche
Books Kitchener 2001 p 284
[5] Marks Karl Kapital Prosveta Beograd 1987
[6] Lister R (ed) Charles Murray and the underclass the developing debate London
IEA Health and Welfare Unit in association with the Sunday Times 1996 pp 24-35
httpwwwcivitasorgukpdfcw33pdf
[7] Keynes John Maynard Essays in Persuasion W W Norton amp Company New
York and London 1961 p 364
[8] Bourdiue Pierre Signalna svetla prilozi za otpor neoliberalnoj invaziji Zavod za
udžbenike i nastavna sredstva Beograd 1999
[9] Standing Guy The precariat ndash The New The New Dangerous Class Bloomsbury
Academic London 2011
[10] Standing Guy A Precariat Charter From Denizens to Citizens London
Bloomsbury Academic 2014
[11] Klaus Schwab The Fourth Industrial Revolution what it means how to respond
Foreign Affairs 12 2015 httpswwwforeignaffairscomarticles2015-12-12fourth-
industrial-revolution
[12] Giddens Antony The Class Structure of Advanced Societies
LondonHutchinson London 1973
[13] Girdino DA Everly GS Dusek DE Controlling Stress and Tension Needham
Heights MA Allyn amp Bacon 1996
[14] Freudenberger H J Staff burn-out Journal of Social Issues 30 1974
[15] Ginsburg S G (1974) The problem of the burned-out executive Personnel
Journal 48 1974 598-600
[16] Mrđa Anđela Sagorevanje na poslu 2019 httpsgalaksijanovarssagorevanje-
na-poslu
[17] Mexi Maria The platform economymdashtime for decent lsquodigiworkrsquo Social Europe
2020 httpswwwsocialeuropeeuthe-platform-economy-time-for-decent-digiwork
[18] Duczyński Maciej Gig Economy Definition Statistics amp Trends 2020
httpszetycombloggig-economy-statisticsgclid=Cj0KCQiA48j9BRC-
ARIsAMQu3WQbQhD_QMOsqZIIyKmA9O3WXCDb3uEtCQJYT2kreBXnwyrID0
3qIx0aAnpQEALw_wcB 19 05 2020
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
133
[19] Chaibi Leiumlla A proposal to legislate for the rights of platform workers Social
Europe httpswwwsocialeuropeeua-proposal-to-legislate-for-the-rights-of-
platform-workers 16 11 2020
[20] Petrović Jelena Skraćena radna nedelja - mač sa dve oštrice RTS 18 08 2016
httpswwwrtsrspagestoriessrstory125drustvo2422789skracena-radna-nedelja--
-mac-sa-dve-ostricehtml
[21] Bregman Rutger Utopia for Realists The Correspondent 2016
wwwbasinkomstpartietorg
[22] Savez samostalnih sindikata Hrvatske Predgovor saveza samostalnih sindikata
Hrvatske De Spiegelaere Stan and Piasna Agnieszka Zašto i kako skratiti radno
vrijeme Savez samostalnih sindikata Hrvatske Zagreb 2019
[23] Kajitani Shinya McKenzie Colin and Sakata Kei Use It Too Much and Lose
It The Effect of Working Hours on Cognitive Ability Melbourne Institute of Applied
Economic and Social Research 2016
[24] Potter GG Helms MJ Plassman BL Association of job demands and
intelligence with cognitive functioning measures among men in late life Neurology
70(19 part2) 2008 1803ndash1808
[25] Small GW What we need to know about age related memory loss British
Medical Journal 324 (7352) 2002 1502ndash1505
[26] Gentilini Ugo Grosh Margaret Rigolini Jamele and Yemtsov Ruslan (Eds)
(2020) Exploring Universal Basic Income A Guide to Navigating Concepts
Evidence and Practices International Bank for Reconstruction and Development -
The World Bank
[27] Arthur Don Basic income a radical idea enters the mainstream Research paper
series 2016ndash17 Parliamentary Library Department of Parliamentary Services
Canberra 2016
[28] Bowman D Mallett S Cooney-OrsquoDonoghue D Diversion Ahead Change Is
Needed but That Doesnrsquot Mean That Basic Income Is the Answer In Klein E Mays
J Dunlop T (eds) Implementing a Basic Income in Australia Exploring the Basic
Income Guarantee Palgrave Macmillan Cham 2019 httpsdoiorg101007978-3-
030-14378-7_6
[29] Piketi Toma Kapital u XXI veku Akademska knjiga Novi Sad 2015
[30] Huntington Samuel P The clash of civilizations and the remaking of world
order Simon amp Schuster Inc New York 1996
[31] Meyer Henning No Need For Basic Income Five Policies To Deal With The
Threat Of Technological Unemployment 27 March 2017
httpswwwsocialeuropeeu201703no-need-basic-income-five-policies-deal-threat-
technological-unemployment
[32] World Economic Forum (2018)ldquoThe future of jobs reportrdquo Insight report Centre
for the New Economy and Society
www3weforumorgdocsWEF_Future_of_Jobs_2018pdf
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
134
Dr Dijana Štrbac30 Lazar Živković MSc31 Prof dr Đuro Kutlača32
METODOLOGIJE ZA MERENJE NAUČNOTEHNOLOŠKIH I
INOVACIONIH AKTIVNOSTI
Apstrakt Metrika nauke tehnologije i inovacija od ključnog je značaja za
uspešno kreiranje i implementaciju javnih politika i programa u brojnim oblastima -
privredni razvoj obrazovanje istraživanje i razvoj međunarodna naučnotehnološka
saradnja Preduzeća nevladine organizacije i pojedinci takođe koriste pokazatelje
razvoja nauke tehnologije i inovacija prilikom donošenja odluka u svom opsegu
delovanja Otuda nameće se neophodnost boljeg razumevanja različitih pristupa u
oceni složenih aktivnosti u domenu nauke tehnologije i inovacija U radu su
predstavljeni osnovni načini za merenje inputa i autputa naučno-istraživačkog rada
tehnološkog progresa i inovacija Sve metodologije su svrstane u tri široke grupe
inovacione ankete pojedinačni pokazatelji naučnotehnološkog razvoja i kompozitni
indikatori Za svaku od navedenih grupa objašnjene su glavne karakteristike kao i
međunarodno prihvaćene metodologije i standardi za njihovo obuhvatanje i merenje
Ključne reči nauka tehnologija i inovacije (NTI) ankete o inovacijama
naučnotehnološki indikatori kompozitni indikatori
METHODOLOGIES FOR MEASURING SCIENTIFIC
TECHNOLOGICAL AND INNOVATION ACTIVITIES
Abstract The metrics of science technology and innovation is of key
importance for the successful creation and implementation of public policies and
programs in numerous areas - economic development education research and
development international scientific and technological cooperation Businesses
NGOs and individuals also use indicators of scientific technological and innovation
development when making decisions in their scope of work Hence there is a need for
a better understanding of different approaches in the assessment of complex activities
in the field of science technology and innovation The paper presents the main ways
to measure the inputs and outputs of science technological progress and innovation
All methodologies are classified into three broad groups innovation surveys
individual indicators of scientific and technological development and composite
indicators For each of these groups the main characteristics as well as
30 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin dijanastrbacpupinrs 31 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin lazarzivkovicpupinrs 32 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin djurokutlacapupinrs
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
135
internationally accepted methodologies and standards for their coverage and
measurement are explained
Key words science technology and innovation (STI) innovation surveys
scientific and technological indicators composite indicators
1 Uvod
Tehnološke i inovacione aktivnosti označavaju se u literaturi kao osnovni
pokretač privrednog i društvenog razoja One su omogućile promenu načina na koji se
formiraju komparativne prednosti privreda pošto u savremenim uslovima privredni
razvoj sve više zavisi od znanja i njegove primene
Nivo tehnološke razvijenosti jedne države određuje bdquonjenu razvojnu
sposobnost konkurentsku poziciju u međunarodnoj podeli rada pregovaračku moć i
ugled sposobnost da zadrži svoje i privuče tuđe razvojne potencijalehellipi kao
posledicu svega toga nivo socijalnog mira uverenosti u budućnost i rastući kvalitet
životaldquo [1] Pri tome razvoj se dešava kao posledica rasta produktivnosti usled
primene naučnotehnoloških dostignuća a ne kao rezultat prostog uvećanja faktora
proizvodnje
U interesu svih svetskih ekonomija privrednih subjekata i privrednih sektora
je merenje i praćenje tehnoloških promena Rezultati do kojih se dolazi u procesu
merenja koriste za vođenje efikasnih javnih politika u oblasti privrednog razvoja
inovacija i naučnotehnološkog razvoja Planiranje evaluacija i implementacija brojnih
politika i programa u velikoj meri zavise od sprovedenih analiza u relevantnim
oblastima Na primer donošenje odluka o izdvajanjima iz državnog budžeta po
oblastima nauke u jednoj državi treba da bude zasnovano na performansama
konkretnih sektora i izboru prioriteta Posedovanje tačnih podataka o nivou razvoja
tehnologije u privrednim delatnostima ili preduzećima neophodno je u cilju donošenja
odluka vezanih za alokaciju finansijskih sredstava kreiranje inovativnih strategija ili
izbor budućih pravaca razvoja
Precizno predstavljanje obima intenziteta i pravaca naučnotehnoloških i
inovacionih aktivnosti izuzetno je teško pre svega zato što je reč uglavnom o
neopipljivim procesima Otuda naučnotehnološke aktivnosti se uglavnom mere na
indirektne načine Složen karakter tehnoloških aktivnosti može se objasniti i odlikama
inovacija u industriji 1) tehnološke promene imaju uticaj na implicitno i eksplicitno
znanje 2) izvori inovacija u preduzeću mogu biti interni ili eksterni 3) inovacije
mogu biti opredmećene u kapitalnim dobrima ili neopredmećene odnosno zasnovane
na znanju i iskustvu sadržanom u patentima licencama dizajnu naučno-istraživačkim
aktivnostima ili stručnim znanjima [2]
Veliki doprinos u postavljanju standarda za merenje naučnih i tehnoloških
aktivnosti dala je Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (Organisation for
Economic Co-operation and Development OECD) Ova međunarodna organizacija
razvila je niz priručnika koji su omogućili internacionalnu harmonizaciju metodologija
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
136
za merenje istraživačko-razvojnih inovativnih i tehnoloških aktivnosti kako na nivou
preduzeća tako i ma makro nivou Pregled relevantnih publikacija dat je u Tabeli 1
Tabela 1 OECD standardi za merenje naučnih i tehnoloških aktivnosti
Obuhvat Naslov publikacije
Istraživanje i
razvoj
Fraskati priručnik ndash smernice za prikupljanje i izveštavanje o
podacima iz oblasti istraživanja i eksperimentalnog razvoja
(Frascati Manual - Guidelines for Collecting and Reporting Data
on Research and Experimental Development)
Naučna
produktivnost
Kolekcija bibliometrijskih indikatora u nauci
(Compendium of Bibliometric Science Indicators)
Inovacije
Oslo priručnik ndash smernice za prikupljanje i interpretaciju podataka
o inovacijama
(Oslo Manual - Guidelines for collecting reporting and using data
on innovation)
Patenti
Priručnik za patente ndash korišćenje patenata kao naučnotehnoloških
indikatora
(Patent Manual - using patent data as science and technology
indicators)
Naučno-
istraživački
kadrovi
Kanbera priručnik ndash obuhvatanje ljudskih resursa u domenu nauke
i tehnologije
(Canberra Manual - Manual on the Measurement of Human
Resources Devoted to SampT)
Bilans
tehnoloških
plaćanja
Priručnik za bilans tehnoloških plaćanja ndash predlog standardnih
metoda za obuhvatanje i tumačenje podataka iz bilansa tehnoloških
plaćanja
(Proposed standard method of compiling and interpreting
technology balance of payments data)
Klasifikacija
industrije
prema
tehnološkom
nivou
Klasifikacija prerađivačke industrije na osnovu intenziteta ulaganja
u istraživanje i razvoj
(Classification of manufacturing industries into categories based
on RampD intensities)
Izvor sistematizacija autora
Inovaciona metrika ima za cilj da objasni raznovrsne procese u različitim
sektorima savremenog ekonomskog i društvenog sistema koji bi trebalo da se
zasnivaju na znanju i novim tehnologijama Za potrebe ovog istraživanja metodologije
za merenje tehnoloških i inovacionih procesa grupisane su u tri kategorije ankete o
inovacijama pojedinačni inovacioni i tehnološki indikatori kompozitni indikatori
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
137
2 Ankete o inovacijama
Glavni cilj anketa o inovacijama je prikupljanje širokog spektra podataka o
aktivnostima preduzeća u domenu unapređenja tehnoloških i netehnoloških aspekata
poslovanja Na taj način se analizira ponašanje kompanija vezano za inoviranje i
donošenje drugih povezanih poslovnih odluka a zatim se na osnovu reprezentativnog
obuhvaćenog uzorka donose generalni zaključci za makro nivo
Ankete o inovacijama omogućavaju prikupljanje širokog opsega podataka iz
relevantnih oblasti Razlog njihove primene jeste saznanje da podaci o istraživanju i
razvoju ne mogu u potpunosti opisati proces tehnoloških promena pošto inovacije
predstavljaju interaktivni proces koji uključuje različite vrste i izvore znanja [3]
Najpoznatija anketa za merenje inovacija u Evropi je bdquoIstraživanje
inovativnosti evropske zajedniceldquo (Community Innovation Survey CIS) Ona
predstavlja glavni statistički instrument za praćenje inovacija u Evropskoj uniji a
bazira se na definiciji inovacija iz Oslo priručnika Do 2016 godine CIS upitnik je
obuhvatao pitanja o inovativnim aktivnostima preduzeća odnosno o inovacijama
proizvodausluga procesa kao i organizacionim i marketinškim inovacijama Od
2018 godine u skladu sa promenom definicije inovativnosti iz Oslo priručnika CIS
upitnik prepoznaje samo inovacije proizvodausluga i inovacije procesa Prema novoj
metodologiji organizacione i marketinške inovacije spadaju u inovacije poslovnih
procesa Anketom su obuhvaćeni podaci o inovativnosti imajući u vidu vrste
preduzeća tipove inovacija izdatke za inovacije saradnju u inovativnim
aktivnostima limitirajuće faktore i drugo Upitnik se lansira počev od 1992 godine na
svake dve godine u svim državama članicama Evropske unije kao i u zemljama koje
su deo Evropskog statističkog sistema među kojima je i Srbija
Istraživanje o inovativnosti evropske zajednice uključuje brojne izvore
podataka 1) interne (u okviru preduzeća ili grupe preduzeća) 2) tržišne (dobavljači
klijenti konkurenti konsultanti i komercijalne laboratorije) 3) obrazovne i
istraživačke institucije (institucije visokog obrazovanja država javni i privatni
istraživački instituti) 4) druge izvore (konferencije sajmovi izložbe naučni časopisi i
tehničke publikacije profesionalna i industrijska udruženja) [4]
Republički zavod za statistiku Srbije sprovodi CIS istraživanje od 2006
godine pod zvaničnim nazivom bdquoIstraživanje o inovacionim aktivnostima poslovnih
subjekata u Republici Srbijildquo Preduzeća koja učestvuju u ovom istraživanju imaju
zakonsku obavezu da daju ldquotačne kompletne i ažurne podatke koji po sadržini i
obliku odgovaraju zahtevima zvanične statistikerdquo a postoje i kaznene odredbe za
nedostavljanje podataka u zahtevanom roku ili davanje nepotpunih i netačnih
podataka [5]
Ankete o inovacijama su značajan merni instrument i u brojnim drugim
geografskim područjima Najveći iskorak je napravljen u Latinskoj Americi u kojoj je
2001 godine kreiran Bogota priručnik (Manual de Bogotaacute) koji je zasnovan na Oslo
priručniku ali prilagođen zemljama u razvoju Fokus Bogota priručnika je
prikupljanje podataka o organizacionim aspektima inovacija i inkrementalnim
inovacijama koje dovode do značajnog rasta produktivnosti [6]
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
138
U 2005 godini u nekoliko država Latinske Amerike sprovedene su ankete o
inovativnosti preduzeća ndash u Brazilu Argentini Čileu i Kolumbiji Glavni problem koji
se javio prilikom interpretacije rezultata ovih istraživanja leži u nemogućnosti tačnog
upoređivanja podataka između zemalja usled različitog uzorka u istraživanju Naime
ankete sprovedene u Brazilu i Čileu su uključivale preduzeća iz sektora prerađivačke
industrije i usluga dok su u druge dve zemlje Latinske Amerike bile obuhvaćene
samo firme iz prerađivačke industrije S druge strane obuhvat preduzeća se takođe
razlikovao Na primer Argentina je imala stratifikovan uzorak Kolumbija je
anketirala firme sa više od 10 zaposlenih a Brazil je obuhvatao firme sa više od 500
zaposlenih dok je za manje firme korišćena druga tehnika [7]
Mnoge azijske države sprovode inovacione ankete na osnovu pravila iz Oslo
priručnika Pri tome pionir je svakako Kina koja je prvo istraživanje sprovela 1995
godine a zatim su je sledile Južna Koreja Tajvan Singapur Malezija i Tajland
Istraživanja o inovativnosti preduzeća se realizuju i na afričkom kontinentu sa
najvećim uspehom u Južnoafričkoj republici a sa nešto skromnijim rezultatima u
Maroku Tanzaniji i Tunisu
Glavna prednost inovacionih anketa je što omogućavaju obuhvatanje velikog
broja podataka o tehnološkim promenama u poslovnom sektoru koji uključuju
ulaganja u inovacije ograničavajuće faktore vrste inovacija ciljeve i izvore sredstava
Međutim prilikom analize rezultata anketnog istraživanja inovacija treba imati u vidu
i nedostatke koji proističu iz subjektivnosti ispitanika odnosno iz načina prikupljanja
podataka Na primer kao jedan od glavnih pokazatelja koji proističe iz Istraživanja o
invativnosti evropske zajednice uzuma se procentualni udeo inovativnih firmi u jednoj
zemlji Međutim ovaj indikator ne ukazuje na obim u kom su preduzeća zaista bila
inovativna Osim toga CIS-u se često zamera da ne ukazuje na uticaj inovacija jer bi
bilo informativno utvrditi koliko su zaista inovacije uticale na produktivnost i
profitabilnost [8]
3 Pojedinačni inovacioni i tehnološki indikatori
Tehnologija i inovacije predstavljaju rezultate naučno-istraživačkih aktivnosti
što omogućava kreiranje brojnih pokazatelja za direktnu i indirektnu ocenu nauke
tehnologije i inovacija Indikatori u ovoj oblasti su se evolutivno razvijali i prema
vremenu nastanka mogu se podeliti u nekoliko grupa (Tabela 2) Prvu generaciju čine
pokazatelji zasnovani na linearnom modelu inovacija čiji je akcenat bio na inputima
kao što su izdaci za istraživanje i razvoj naučno-istraživački kadrovi i izdaci za
obrazovanje Tokom 70-ih i 80-ih godina 20 veka javlja se druga generacija
pokazatelja koju si činili patenti naučne publikacije novi proizvodi i procesi Treću
generaciju čine inovacione ankete indeksi i pokazatelji inovacionog kapaciteta U
četvrtu generaciju spadaju pokazatelji znanja nematerijalih ulaganja umrežavanja i
inovacionog ekosistema
Prema shvatanju OECD-a naučnotehnološki indikatori treba da pruže odgovore
na pitanja o naučnom i tehnološkom sistemu njegovoj internoj strukturi povezanosti sa
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
139
privredom i društvom kao i o nivou do kog on ispunjava ciljeve onih koji njime
upravljaju rade u okviru njega ili su na neki drugi način pod njegovim uticajem [10]
Pojedinačni naučnotehnološki indikatori doprinose sledećim aktivnostima
merenju rezultata i benčmarkingu - omogućavaju analizu pojedinih dimenzija
naučno-istraživačkog sistema tokom vremena kao i njegovo upoređivanje sa
drugim državama ili grupama država
informisanju donosilaca odluka u javnom sektoru ndash preko identifikacije ciljeva
određenih politika ali i ocene rezultata
informisanju donosilaca odluka iz poslovnog i nevladinog sektora
unapređenju istraživanja u oblasti društvenih nauka preko povećanja statističke
osnove za kreiranje modela i testiranje hipoteza [11]
Tabela 2 Evolucija metrike inovacija po generacijama
Prva generacija
Input indikatori
(1950-60)
Druga generacija
Autput indikatori
(1970-80)
Treća generacija
Inovacioni
indikatori
(1990-е)
Četvrta generacija
Indikatori procesa
(2000 + fokus u nastajanju)
Izdaci za IR
Naučno-
istraživački
kadrovi
Kapital
Tehnološki
intenzitet
Patenti
Publikacije
Proizvodi
Promene
kvaliteta
Inovacione
ankete
Indeksi
Benčmarking
inovacionog
kapaciteta
Znanje
Nematerijalna ulaganja
Mreže
Tražnja
Klasteri
Menadžment tehnike
Rizikpovraćaj
Dinamika sistema
Izvor [9]
Pojedinačni inovacioni i tehnološki indikatori se najčešće dele na inpute i autpute
Pri tome pod inputima se podrazumevaju ulazi kao što su ulaganja u istraživanje i
razvoj ili ljudski resursi dok se pod autputima podrazumevaju rezultati kao što su
publikacije patenti ili inovacije
Osim ove osnovne podele naučnotehnoloških indikatora na inpute i autpute postoje
i šira grupisanja Jedna od takvih podela je na inpute (inputs) autpute (outputs)
rezultate (results) i uticaj (impact) [12] Kod ove klasifikacije pravi se razgraničenje
između autputa rezultata i uticaja Pod autputima se podrazumevaju aktivnosti koji
nastaju kao posledica angažovanja inputa kao što su naučne publikacije i međunarodne
ko-publikacije Rezultati su posledice naučno-istraživačkih aktivnosti kao što su patenti i
citati Uticaj meri efekte koje inovacije i tehnologija imaju na privredni i društveni
razvoј Na primer porast životnog standarda rast produktivnosti ili rast
visokotehnološkog izvoza
U zemljama u razvoju postoje određene specifičnosti u oblasti metrike nauke
tehnologije i inovacija One proizilaze pre svega iz karakteristika nacionalnog
inovacionog sistema vezanih za dominantan udeo države u strukturi izdvajanja za
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
140
istraživanje i razvoj nedovoljnu saradnju između institucija četvorostrukog Heliksa i
nedovoljnu komercijalizaciju rezultata naučno-istraživačkih aktivnosti Otuda
pokazatelji načuno-istraživačkih i inovacionih aktivnosti u zemljama u razvoju trebalo
bi da se fokusiraju na analizu delova sistema koji će doprineti pretvaranju pozitivnih
tehnoloških promena u privredni rast
Veliki broj pojedinačnih naučno tehnoloških indikatora vezanih za istraživanje i
razvoj inovacije patente naučno-istraživačke kadrove i naučnu produktivnost razvijen
je u okviru prethodno pomenutih OECD priručnika koji omogućavaju međunarodno
standardizovane i uporedive mere Najčešće korišćen indikator svakako su ulaganja u
istraživanje i razvoj odnosno pokazatelj koji se u Fraskati priručniku terminološki
određuje kao bdquoukupni domaći izdaci za istraživanje i razvojldquo (Gross domestic
expenditure on RampD GERD) GERD obuhvata ukupne izdatke za istraživanje i razvoj
koji se sprovodi na teritoriji jedne države u odeđenom periodu od strane sva četiri
domaća sektora (državni poslovni visoko obrazovanje privatni neprfotni) i finansiranje
iz inostranstva a isključuje plaćanja za istraživanje i razvoj koji se sprovodi u
inostranstvu [13] Komponente ukupnih domaćih izdataka za istraživanje i razvoj
odnose se na izdatke pojedinačnih sektora i kreiraju sledeće pokazatelje
izdaci državnog sektora za istraživanje i razvoj (Government expenditure on
research and development GOVERD)
izdaci poslovnog sektora za istraživanje i razvoj (Business enterprise
expenditure on research and development BERD) i
izdaci sektora visokog obrazovanja za istraživanje i razvoj (Higher education
expenditure on research and development HERD)
izdaci privatnog neprofitnog sektora za istraživanje i razvoj (Private nonprofit
expenditure on research and development PNPRD)
U cilju obuhvatanja ukupnih budžetskih izdvajanja za istraživanje i razvoj Fraskati
priručnik uvodi indikator GBARD (Government budget allocations for RampD) koji
obuhvata izdvajanja iz državnog budžeta za istraživanje i razvoj koji se realizuje u svim
sektorima ndash državnom poslovnom privatnom neprofitnom visokom obrazovanju i
inostranstvu Otuda važno je razumevanje i razgraničenje indikatora GOVERD i
GBARD
Kompletna lista pojedinačnih naučnotehnoloških indikatora koje je razvio OECD
data je u Tabeli 3
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
141
Tabela 3 Osnovni naučnotehnološki indikatori definisani od strane OECD-a
Obuhvat Indikatori
Izdvajanja za istraživanje i razvoj
Ukupni domaći izdaci za IR (GERD) - u apsolutnom
iznosu od BDP-a godišnja stopa rasta po glavi
stanovnika
GERD-a finansiran od strane poslovnog sektora
države visokog obrazovanja inostranstva
GERD-a koji sprovodi poslovni sektor visoko
obrazovanje država neprofitni sektor
Ljudski resursi angažovani na
poslovima istraživanja i razvoja
Ukupni istraživači (FTE) - u apsolutnom iznosu godišnja
stopa rasta na hiljadu zaposlenih
Ukupni IR kadrovi (FTE) - u apsolutnom iznosu godišnja
stopa rasta na hiljadu zaposlenih
Ukupan broj istraživača
Broj žena istraživača
Broj žena istraživača kao od ukupnog broja istraživača
Izdvajanja za IR i ljudski resursi u
poslovnom sektoru
Izdaci poslovnog sektora za IR (BERD) - u apsolutnom
iznosu kao od BDP-a godišnja stopa rasta kao od
dodate vrednosti u industriji
Ukupan broj istraživača u poslovnom sektoru
Ukupan broj žena istraživača u poslovnom sektoru
Žene istraživači u poslovnom sektoru kao od ukupnog
broja istraživača
Ukupni istraživači u poslovnom sektoru (FTE) - u
apsolutnom iznosu godišnja stopa rasta kao od
ukupnog broja na hiljadu zaposlenih u industriji
Ukupni IR kadrovi u poslovnom sektoru (FTE) - u
apsolutnom iznosu godišnja stopa rasta kao od
ukupnog broja na hiljadu zaposlenih u industriji
Izdaci poslovnog sektora za IR u farmaceutskoj
industriji računarskoj elektronskoj i optičkoj industriji
vazduhoplovnoj industriji uslužnom sektoru
Izdvajanja za IR i ljudski resursi u
sektoru visokog obrazovanja
Izdaci sektora visokog obrazovanja za IR (HERD) - u
apsolutnom iznosu kao od BDP-a godišnja stopa rasta
Istraživači u sektoru visokog obrazovanja (FTE) -
ukupno godišnja stopa rasta kao od ukupnog broja
Ukupni IR kadrovi u sektoru visokog obrazovanja (FTE) -
ukupno godišnja stopa rasta
Izdvajanja za IR i ljudski resursi u
državnom sektoru Izdaci državnog sektora za IR (GOVERD) - u apsolutnom
iznosu kao od BDP-a godišnja stopa rasta
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
142
Istraživači u državnom sektoru (FTE) - ukupno godišnja
stopa rasta kao od ukupnog broja
Ukupni IR kadrovi u državnom sektoru (FTE) - ukupno
godišnja stopa rasta
Budžetska izdvajanja za IR
Ukupna budžetska izdvajanja za IR (GBARD)
Budžet za IR u namenskoj industriji kao od GBARD-a
Budžet za IR sa civilnom namenom kao od GBARD-a
Civilni GBARD za programe iz oblasti privrednog
razvoja oblasti zdravlja i zaštite životne sredine
obrazovne i socijalne programe svemirske programe
horizontalne istraživačke programe opšte univerzitetske
programe
Patenti
Broj trijadnih familija patenata
Broj PCT prijava patenata
Broj patenata u IKT sektoru
Broj patenata u biotehnološkom sektoru
Pokazatelji međunarodne trgovine
Farmaceutska industrija - uvoz izvoz trgovinski bilans
Računarska elektronska i optička industrija - uvoz izvoz
trgovinski bilans
Vazduhoplovna industrija - uvoz izvoz trgovinski bilans
Izvor [14]
4 Kompozitni pokazatelji
Kombinacijom više individualnih pokazatelja naučnotehnološkog razvoja
dobijaju se kompozitni odnosno složeni pokazatelji koji omogućavaju sagledavanje
pozicije zemlje u pogledu dostignutog tehnološkog i inovativnog nivoa Uglavnom se
izražavaju u obliku indeksa i brojne međunarodne organizacije imaju svoje inicijative u
ovoj oblasti
Brojni korisnici kompozitnih pokazatelja nemaju jasnu predstavu o tome kako
se oni formiraju i koliki je njihov informativni karakter To može stvoriti asimetriju
informacija između kreatora i korisnika ovih pokazatelja a otuda i njihovu slučajnu ili
namernu zloupotrebu U opštem slučaju kompozitni pokazatelj porede zemlje u
relativnim iznosima Otuda pad ili rast ranga određene države ne treba tumačiti kao
apsolutni pad ili rast u određenoj oblasti već kao relativnu promenu u odnosu na
kretanja u drugim državama
Kompozitni pokazatelji naučnotehnološkog razvoja često se određuju kao
indikatori produktivnih sposobnosti jer ukazuju na nivo produktivnih sposobnosti države
koje su uglavnom zasnovane na naučnotehnološkom razvoju Za potrebe ovog
istraživanja biće predstavljeni sledeći agregatni indikatori globalni indeks inovativnosti
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
143
sumarni indeks inovativnosti indeks ekonomije zasnovane na znanju globalni indeks
konkurentnosti i indeks tehnološkog ostvarenja
Globalni indeks inovativnosti (Global Innovation Index GII) kreiran je 2007
godine od strane Svetske organizacije za intelektualnu svoju Univerziteta Kornel i
međunarodne poslovne škole INSEAD kako bi se obuhvatio veći proj pokazatelja i
napravio iskorak u odnosu na pojedinačne tradicionalne mere U 2020 godini ovaj
indeks se izračunavao na osnovu 58 indikatora formiranih na osnovu bdquočvrstihldquo podataka
18 kompozitnih pokazatelja i 4 pitanja iz ankete Svetskog ekonomskog foruma
bdquoExecutive Opinion Surveyldquo [15]
Tokom vremena se menjao obuhvat indikatora na osnovu kojih se utvrđuje
Globalni indeks inovativnosti a trenutno uključuje dva indeksa ndash indeks inovacionih
inputa i indeks inovacionih autputa Svaki od ovih pod-indeksa sadrži nekoliko stubova
koji uključuju određene pojedinačne pokazatelje
1) Indeks inovacionih inputa ndash obuhvata 5 stubova odnosno elemenata privrede
koji omogućavaju inovativne aktivnosti U pitanju su sledeći stubovi institucije ljudski
resursi i istraživanje infrastruktura sofisticiranost tržišta i poslovna sofisticiranost
2) Indeks inovacionih autputa ndash uključuje rezultate inovativnih aktivnosti i ima
dva stuba znanje i tehnološki autputi i kreativni autputi (Slika 1)
Slika 1 Struktura Globalnog indeksa inovativnosti
Izvor [15]
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
144
Sumarni indeks inovativnosti (Summary Innovation Index SII) je razvila
Evropska komisija 2001 godine a njegove vrednosti se objavljuju u izveštaju
European Innovation Scoreboard Zahvaljujući svojim sastavnim elementima ovaj
indeks omogućava komparaciju istraživačkog i inovacionog potencijala evropskih
država kao i detaljniju evaluaciju pojedinih delova inovacionog ekosistema Sumarni
indeks inovativnosti obuhvata 27 indikatora koji su klasifikovani u 4 grupe (okvirni
uslovi investicije inovativne aktivnosti i uticaj) i 10 dimenzija inovativnosti Pregled
svih indikatora dat je u Tabeli 4
Tabela 4 Struktura Sumarnog indeksa inovativnosti
OKVIRNI USLOVI INOVATIVNE AKTIVNOSTI
Ljudski resursi Inovatori
Novi doktori nauka MSP sa inovacijama proizvoda ili procesa
Populacija starosti 25-34 sa tercijarnim
obrazovanjem
MSP sa marketinškim ili organizacionim
inovacijama
Celoživotno učenje MSP koja interno inoviraju
Atraktivni istraživački sistemi Povezanost
Međunarodne ko-publikacije Inovativna MSP koja sarađuju sa drugima
Top 10 najviše citiranih publikacija Javno-privatne ko-publikacije
Strani studenti doktorandi Privatno kofinansiranje javnih izdvajanja za IR
Okruženje pogodno za inovacije Intelektualna svojina
Širokopojasni pristup internetu PCT prijave patenata
Preduzetništvo vođeno šansama Prijave žigova
Prijave dizajna
INVESTICIJE UTICAJ
Finansiranje i podrška Uticaj zaposlenosti
Izdaci za IR u javnom sektoru Zaposlenost u delatnostima zasnovanim na znanju
Rizični kapital Zaposlenost brzo rastućih preduzeća iz inovativnog
sektora
Investicije firmi Uticaj prodaje
Izdaci za IR u poslovnom sektoru Izvoz srednje i visoko tehnoloških proizvoda
Izdvajanja za inovacije koje ne uključuju
IR
Izvoz usluga zasnovanih na znanju
Preduzeća koja sprovode obuke u cilju
razvoja IKT veština svojih zaposlenih
Prodaja inovacija proizvoda koje su nove za tržište i
nove za firmu
Izvor [16]
Indeks ekonomije zasnovane na znanju (Knowledge Economy Index KEI)
razvila je Svetska banka 1995 godine kao agregatni pokazatelj a ukazuje na nivo
razvoja države ili regiona u pogledu razvoja društva znanja Cilj ove metodologije jeste
da utvrdi koliko je okruženje podsticajno za usmeravanje znanja u svrhe privrednog
razvoja Indeks se izračunava na osnovu indikatora koji su svrstani u četiri stuba
ekonomije zasnovane na znanju ekonomski i institucionalni režim obrazovanje i
ljudski resursi inovacioni sistem i IKT U Tabeli 5 su predstavljeni indikatori koji čine
ovaj indeks
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
145
Tabela 5 Struktura indeksa ekonomije zasnovane na znanju
Stub Indikator
Ekonomski i
institucionalni režim
Carinske i necarinske barijere
Kvalitet regulative
Vladavina prava
Obrazovanje i ljudski
resursi
Stopa pismenosti odraslih
Upis u srednje škole
Upis na fakultete
Informaciona
infrastruktura
Broj telefona na 1000 stanovnika
Broj računara na 1000 stanovnika
Broj korisnika interneta na 1000 stanovnika
Inovacioni sistem
Naplate i plaćanja za tantijeme
Naučni radoviu tehničkim časopisima na milion stanovnika
Patentne prijave odobrene od strane USPTO na milion
stanovnika
Izvor [17]
Globalni indeks konkurentnosti (Global Competitiveness Index GCI) je jedan
od najstarijih i najpopularnijih agregatnih pokazatelja Objavljuje ga Svetski ekonomski
forum od 1979 godine u okviru Izveštaja o globalnoj konkurentnosti (Global
Competitiveness Report) Metodologija za izračunavanje ovog indeksa formulisana je u
okviru 12 stubova koji omogućavaju sagledavanje osnovnih pokretača dugoročnog
privrednog rasta Od ukupno 103 indikatora na osnovu kojih se izračunava ovaj indeks
47 se izvodi iz ankete Svetskog ekonomskog foruma bdquoExecutive Opinion Surveyldquo Na
Slici 2 su predstavljene komponente ovog indeksa Za potrebe detaljnije analize
naučnotehnoloških i inovativnih performasi najznačajniji je stub 12 ndash inovativne
sposobnosti Ovaj stub čine sledeći pokazatelji raznovrsnost radne snage nivo razvoja
klastera međunarodne ko-invencije saradnja između stejkholdera naučne publlikacije
patentne prijave izdvajanja za IR kvalitet naučno-istraživačkih institucija
sofisticiranost kupaca prijave žigova [18]
Indeks tehnološkog ostvarenja (Technology achievement index TAI) meri
nacionalne tehnološke kapacitete odnosno nivo tehnološke spremnosti jedne države da
učestvuje u stvranju društva zasnovanog na znanju Ovaj indeks je prvi put objavljen
2001 godine u okviru Izveštaja o ljudskom razvoju (Human development report) koji
objavljuje Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) Indeks se sastoji od osam
indikatora koji su svrstani u četiri dimenzije
- Kreiranje tehnologije ndash mereno brojem patenata odobrenih rezidentima po
glavi stanovnika i primanjima za licence i autorske honorare iz inostranstva
po glavi stanovnika
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
146
- Difuzija novijih inovacija ndash izračunata preko broja internet korisnika po
glavi stanovnika i udelom visokog i srednje visokog tehnološkog izvoza u
ukupmom izvozu
- Difuzija starijih inovacija ndash merena brojem telefona (fiksnih i mobilnih) po
glavi stanovnika i potrošnjom električne energije po stanovniku
- Veštine radne snage ndash utvrđeno prosečnim godinama školovanja kod
populacije starije od 15 godina i ukupnim upisom u visokoškolske ustanove
[19]
Slika 2 Globalni indeks konkurentnosti
Izvor [18]
Kompozitni indikatori imaju niz prednosti sumiraju više pojedinačnih
pokazatelja omogućavaju poređenja između država obezbeđuju predstavljanje rezultata
široj javnosti donose mogućnost analize pojedinih dimenzija i otuda praćenje kretanja
kroz vreme S druge strane s obzirom da je reč o agregatnim pokazateljima mogu uticati
na donošenje izuzetno pojednostavljenih zaključaka kao i ignorisati onih karakteristika
koje nisu kvantitativno merljive Otuda važno je kompozitne pokazatelje posmatrati kao
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
147
pojednostavljene indikatore performansi u određenim oblastima koje treba koristiti kao
polaznu tačku za dalju analizu
5 Ograničenja metrike nauke tehnologije i inovacija
Korišćenje pokazatelja nauke tehnologije i inovacija u procesu kreiranja
implementacije i evaluacije javnih politika ima određena ograničenja Pre svega odnos
između primenjenih indikatora i koncepata na koji se odnose nije savršen Naime
gotovo da ne postoji pokazatelj u oblasti nauke tehnologije i inovacija koji na idealan
način oslikava stvarnost Upravo zbog toga je neophodno korišćenje više različitih
pokazatelja i uključivanje kvalitativne analize
Još jedno ograničenje se odnosi na nepodudaranje vremena prikupljanja i
obrade podataka sa vremenom donošenja odluka Ovo je naročito vidljivo kod anketa o
inovacijama koje se sprovode svake dve godine a odluke u domenu inovativnosti
preduzeća se donose u mnogo kraćim vremenskih intervalima gotovo svakodnevno
Međutim vremensko kašnjenje postoji i kod drugih pokazatelja jer se oni uglavnom
izračunavaju na godišnjem nivou čime su donosioci odluka u najvećem broju slučajeva
ograničeni na metriku iz prethodne kalendarske godine
Indikatori nauke tehnologije i inovacija u zemljama u razvoju takođe imaju
svoja ograničenja imajući u vidu nedovoljan privredni rast i nerazvijenost nacionalnog
inovacionog sistema Takođe ove države često odlikuje i neadekvatnost statističkog
sistema i otuda nemogućnost prikupljanja potrebnih podataka izračunavanja i primene
pojedinih pokazatelja Osim toga u zemljama u razvoju naučno-istraživački sistemi se
uglavnom nalaze u procesu transformacije tako da je potrebno uključiti i indikatore koji
ukazuju na dinamiku sistema
Istraživanja su pokazala da postoje brojni limiti u prikupljanju podataka o
inovacijama u neformalnom sektoru i sektoru poljoprivrede Ovo je naročito izraženo u
zemljama u razvoju u kojima su ovi sektori uglavnom isključeni iz anketa o
inovacijama Jedan od razloga su svakako i problemi vezani za njihovo statističko
obuhvatanje što predstavlja izazov i za razvijene države
Takođe postoji i mogućnost da određeni indikator izgubi informativni značaj
koji je imao onda kada postane cilj naučnotehnološke politike Naime tada veliki broj
aktera traži način da brzo utiče na određeni pokazatelj preko primenjenih mera ili preko
izmena načina izračunavanja Tada se veštački menja vrednost tog pokazatelja bez
rešavanja uzroka koji su doveli do nepovoljnih statističkih trendova
6 Zaključak
Merenje nauke tehnologije i inovacija doprinosi kvantitativnoj analizi
nacionalnog inovacionog sistema omogućava međunarodna poređenja i kreiranje
preporuka za donosioce odluka Razvoj uporedivih i relevantnih indikatora naročito je
značajno za zemlje u razvoju koje uglavnom nisu u potpunosti uključile naučne dokaze
u strateške dokumente odnosno u sprovođenje relevantnih politika
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
148
Uspeh primene indikatora nauke tehnologije i inovacija zavisi od toga koliko
su oni dobro integrisani u strateške dokumente i upravljačke procese u ovoj oblasti
Takođe neophodan je kontinuirani monitoring i evaluacija ovih indikatora od strane
kreatora politika statističkih službi i šire javnosti U idealnom slučaju indikatori bi
trebalo da na što precizniji načini ukazuju na procese kreiranja primene i difuzije znanja
u nacionalnom inovacionom sistemu
Svaka od predstavljenih grupa indikatora nauke tehnologije i inovacija ima
svoje kako prednosti tako i nedostatke Ankete o inovacijama omogućavaju
obuhvatanje velikog broja podataka ali su istovremeno zavisne od subjektivnog
mišljenja obuhvaćenih preduzeća Individualni indikatori su uglavnom jednostavni i
omogućavaju obuhvatanje samo malog dela određene oblasti ili procesa Kompozitni
indikatori se dobijaju agregiranjem većeg broja individualnih indikatora čime se s jedne
strane gubi deo informativnosti a s druge strane obezbeđuje međunarodna uporedivost i
praćenje kroz duži vremenski period
Imajući u vidu navedena ograničenja indikatora moguće je formulisati sledeće
preporuke za kreatore politike u oblasti nauke tehnologije i inovacija
korišćenje većeg broja indikatora nauke tehnologije i inovacija imajući u
vidu njihove nedostatke i potrebe konkretnih politika
neophodnost formiranja okvira za obuhvatanje podataka o inovacijama u
neformalnom sektoru i sektoru poljoprivrede
uključivanje indikatora u strateške dokumente i upravljačke procese
kontinuirani monitoring i evaluacija obuvaćenih indikatora
povezivanje naučnotehnoloških i inovacionih indikatora sa ciljevima
privrednog rasta i razvoja
Savremene uslove karakterišu neprekidne promene prirode nauke tehnologije i
inovacija Otuda neophodno je da indikatori u ovoj oblasti uzmu u obzir ove promene
Naime u budućnosti je potreban razvoj novih indikatora koji će objasniti sledeće
procese sve veća multidisciplinarnost naučno-istraživačkog rada kreiranje
međunarodnih istraživačkih mreža jačanje povezanosti između nauke i industrije
mobilnost naučno-istraživačkih kadrova ocena efikasnosti instrumenata inovacionih
politika
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete
nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije
Literatura
[1] Matejić V ed (1989) Naučnoistraživački projekat Strategija tehnološkog
razvoja Jugoslavije do početka XXI veka Završni izveštaj Savez inženjera i
tehničara Jugoslavije Beograd
[2] Archibugi D and Pianta M (1996) Measuring technological change through
patents and innovation surveys Technovation 16(9) pp 451-468
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
149
[3] Radošević S (1999) Patterns of Innovative Activities in Countries of
Central and Eastern Europe An Analysis Based on Comparison of Innovation
Surveys Science Policy Research Unit University of Sussex Working Paper
No 34 Brighton
[4] Biagi F Pesole А and Stancik Ј (2016) Modes of Innovation Evidence
from the Community Innovation Survey Luxembourg Publications Office of
the European Union
[5] Zakon o zvaničnoj statistici Službeni glasnik RS br 1042009
[6] Chaminade C Lundvall BA amp Haneef S (2018) Advanced Introduction
to National Innovation Systems Cheltenham UK Edward Elgar Publishing
[7] Bogliacino F Perani G Pianta M amp Supino S (2010) Innovation and
Development The Evidence from Innovation Surveys Working paper of
BETA number 13 Bureau dEconomie Theacuteorique et Appliqueacutee UDS
Strasbourg
[8] Szunyogh Z (2009) Methodology of Innovation Surveys International
Scientific Conference Challenges for Analysis of the Economy the
Businesses and Social Progress Universitas Szeged Press
[9] Milbergs Е amp Vonortas Н (2004) Innovation Metrics Measurement to
Insight White Paper National Innovation Initiative 21st Century Innovation
Working Group
[10] Tijssen Р and Hollanders H (2006) Using Science and Technology
Indicators to support knowledge-based Economies United Nations University
Policy Brief UNU-MERIT
[11] Hall B amp Jaffe A (2012) Measuring Science Technology and Innovation
A Review A report prepared for the Panel on Developing Science
Technology and Innovation Indicators for the Future National Academies of
Science
[12] Danish Agency for Science Technology and Innovation (2014) Research and
Innovation Indicators 2014 Research and Innovation Analysis and
Evaluation 52014 Copenhagen
[13] OECD (2015) Frascati Manual 2015 Guidelines for Collecting and
Reporting Data on Research and Experimental Development The
Measurement of Scientific Technological and Innovation Activities OECD
Publishing Paris
[14] OECD (2020) Main Science and Technology Indicators Volume 2020 Issue
1 OECD Publishing Paris httpsdoiorg101787e3c3bda6-en
[15] Cornell University INSEAD and WIPO (2020) The Global Innovation Index
2020 Who Will Finance Innovation Ithaca Fontainebleau and Geneva
[16] European Commission (2020) European Innovation Scoreboard 2020
Luxembourg Publications Office of the European Union
[17] World Bank Institute Measuring knowledge in the worldrsquos economies
Knowledge assessment methodology and knowledge economy index
Knowledge for development program
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
150
[18] World economic forum (2019) The Global Competitiveness report 2019
Geneva
[19] Desai M Fukuda-Parr S Johansson C amp Sagasti F (2002) Measuring the
Technology Achievement of Nations and the Capacity to Participate in the
Network Age Journal of Human Develeopment Vol 3 No 1 pp 96-122
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
151
Mr Marija Radunović33
RELIGIJSKI KORIJENI EKONOMIJE EVROPE
Apstrakt Predmet istraživanja ovog rada je uticaj religije na razvoj jednog
(ekonomskog društvenog političkog ) područja Cilj rada je istražiti i ukazati na
veze između judejsko-hrišćanske religije i ekonomije Evrope Istražujući uzroke i
razloge širenja vjere koja je danas dominantna religija svijeta postavlja se pitanje
kako je prelazak sa politeizma na vjerovanje u jednog boga oblikovao današnju
civilizaciju Zapada Kako je hrišćanstvo od ldquojevrejske buntovničke sekterdquo u Palestini
postala jedna od najrasprostranjenijih svjetskih religija Zašto Da li je u osnovi
dominacije hrišćanstva nad svjetskim religijama sila ili milost Zašto baš
hrišćanstvo Iz strasti i(li) interesa Koji vrjednosni sistem i moralni okvir je
postavilo hrišćanstvo kao dominantnu religiju Starog kontinenta da ga mnogi autori
smatraju kolijevkom evropskog napretka i viševjekovne ekonomske moći Evrope
kojom je bdquopokorilaldquo svijet Zbog čega se judaizam smatra pretečom današnjeg
kapitalističkog društva Polazeći od pretpostavke da je sadašnjost moguće razumjeti
jedino dubokim razumijevanjem prošlosti detaljna istorijska antropološka analiza
društvenih i religijskih korijena (ekonomije) Evrope prikazana je u ovom radu
Ključne riječi judejsko-hriščanska religija ekonomija Evropa istorija ideja
kapitalizam
RELIGION ROOTS OF THE ECONOMY OF EUROPE
Abstract The basic research question of this paper is how does the religion
influence the development of a specific (social political economic hellip) region More
precisely how did the Judeo-Christian religion shape the economy of Europe
Analyzing the historical causes and reasons for the spread of Christianity throughout
the history this paper questions whether the Western civilization would be the same if
there were no itsrsquo Judeo-Christian roots What value system and moral framework
did Christianity set as the dominant religion of the Old Continent that many authors
consider it the cradle of European progress and the centuries-old economic power of
Europe with which it conquered the world Why is Judaism considered the
forerunner of todays capitalist society Starting from the assumption that the present
can be understood only with a deep understanding of the past a detailed historical
33 Univerzitet Donja Gorica Crna Gora marijaradunovicudgedume
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
152
anthropological analysis of the social and religious roots (economy) of Europe is
presented in this paper
Key words Judeo-Christian religion economy Europe history of ideas
capitalism
1 Uvod
Civilizacija je kompleksni sistem u čijoj osnovi leži jedinstvena kultura i
sistem vrijednosti iz kojih proizilazi duh kao vezivna nit naroda koji toj civilizaciji
pripadaju Kultura shvaćena u njenom suštinskom smislu proizilazi iz i ogleda se u
ritualima društvenim normama i običajima karakterističnim za određeno područje
Koja je uloga religije u razumijevanju civilizacije Kako objašnjava F Brodel
ldquoCivilizacija nije samo religija (iako je ona u srži svakog kulturnog sistema) Ona je i
umjetnost življenja i na hiljade stavova koji se ponavljajurdquo (Brodel 2001) Dakle
razumjevanje kulture jedne civilizacije zahtijeva i razumijevanje njenih korijena A
jedan od njenih nasušnih korijena je religija Religija oslikava i izražava društvene
strukture i ideje Oblikovanjem kulture religija (ne)posredno oblikuje i ostale
proizvode te kulture među kojima je i sama ekonomija Zato osnovno istraživačko
pitanje u ovom radu jesu hrišćanski osnovi evropske kulture s obzirom na značaj koju
je hrišćanstvo imalo za razvoj ove civilizacije Danas skoro tri četvrtine stanovništva
Evrope (722) su hrišćani Hrišćanstvo je takođe najrasprostranjenija svjetska
religija Ipak da li je od vajkada bilo tako Nastala oko prije 12000 god religija je
širom svijeta mijenjala svoje forme izraze ali njena suštinska uloga je uvijek bila
omogućiti moralni oslonac i jedinstvo zajednice kroz različita ponekad apstraktna i
nestvarna objašnjenja svijeta u kom su živjeli naši preci
Predmet istraživanja ovog rada je uticaj religije na uspon Evrope Tačnije
uticaj monoteističke hrišćanske religije na paradigmu Zapada Hrišćanstvo je religija
koja je od ldquobuntovničke sekterdquo u Palestini postala jedna od najrasprostranjenijih
svjetskih religija Nastala kao oblik pripovijedanja Isusa Nazarećanina njen primarni
oblik javlja se 1 god n e Ipak veliki uticaj na hrišćanstvo imao je judaizam Ako
svaki početak sadrži elemente starog pitanje je koliko starog (bdquojudaizmaldquo) ima u
Isusovim počecima ne samo vjerske već i društvene revolucije Vjekovima njegovo
učenje bilo je osuđivano njegovi poklonici gonjeni i mučeni Ipak danas je on ključna
vremenska stanica u računanju vremena makar u Zapadnoj civilizaciji Kako je Isus
bdquoprelomioldquo naše vrijeme i da li je to učinio on Da li bi put hrišćanstva bio isti kao
danas da u 4 vijeku rimski car Konstantin nije želio da ulije duh i vrati moralni stub
carstvu kog je ophrvao bdquomoral svinjcaldquo Kako je to uticalo na dalji razvoj Rimskog
carstva kao prvog oblika ujedinjenja Evrope Kao jedan od važnih doprinosa
hrišćanstva ovom svijetu a pogotovo Rimskoj imperiji smatra se vraćanje vrlini
moralu i duhovnim vrijednostima koje nijesu bile dominantno prisutne u Rimskom
carstvu Kako H Dž Vels objašnjava bdquoHrišćanstvo je nauka koja će igrati važnu
ulogu u našoj istoriji i koja će otvoriti oči ljudima i dati zamisao ujedinjenog svijetaldquo
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
153
(Vels 2006) Uloga hrišćanske vjere je od esencijalnog značaja za oblikovanje i
sudbinu Starog kontinenta i zato hipoteza ovog rada glasi Hrišćanstvo je u osnovi
jedinstva Evrope i viševjekovne dominacije paradigme Zapada nad svjetskim
poretkom
Sa ciljem dokazivanja uspostavljene hipoteze biće analizirano više
istraživačkih pitanja a u kontekstu društvenih istorijskih ekonomskih procesa koji su
izrodili specifičnu kulturu Zapada koja je (još uvijek) dominantna kultura svijeta
Kakva je veza hrišćanstva sa ekonomijom Evrope Koji su hrišćanski osnovi principa
ekonomije koja je izvor moći u današnjem svijetu
Metodologijom bdquoPutovanje vremenskim vozom (profesor Vukotić)ldquo34 u radu
će biti prikazano procesno nastajanje razvoj i širenje dominantne religije Evrope ndash
hrišćanstva Prolaskom prugom vremena kroz stanice koje su od suštinskog značaja za
razumijevanje uticaja vjere na uspon Evrope u ovom radu će se nastojati ukazati na
procese koje su započeli određeni istorijski događaji i čiji plod je današnja Zapadna
civilizacija Premda istoriju svijeta karakterišu brojni padovi ratovi konflikti
nestajanja civilizacija vrijeme teče i nosi klice prošlosti sve do danas a svaki kraj
jednog doba ujedno je i početak novog Svaka nova vremenska stanica sadrži elemente
svojih prethodnica Odnosno ono putuje i (pre)nosi gen naših predaka i najranijih
civilizacija Zato njihov uticaj na nas današnje nemoguće je zanemariti ukoliko
želimo suštinski razumjeti ono što jesmo Istorija je kako to objašnjava Hju Trevor-
Roper kontinuitet koji teče uprkos svim dešavanjima Dodaje bdquoSamo jedna stvar je
sigurna u istoriji a to je da nijedan istorijski proces ili istorijska promena nemaju
samo jedan uzrok sve zavisi ne samo od proste matematičke logike već od složene
hemije uzrokaldquo [3] Tako putovanje vremenskim vozom je putovanje kroz procese
(bdquohemiju uzrokaldquo ili mrežu društvenih ekonomskih političkih vjerskih
antropoloških ekoloških bioloških epidemioloških itd uticaja) koji su izrodili
sadašnjost i pojavnost koja se analizira Prenešeno na razmišljanje o hrišćanstvu
razumjeti ulogu hrišćanstva u usponu Evrope znači razumjeti procese koji su ga
izrodili i oblikovali ključne događaje u istoriji razvoja ove religije koji su je načinili
onim što ona jeste danas
2 Isus čovjek koji je bdquoprepolovioldquo vrijeme
2 1 Judejski korijeni učenja Isusa Nazarećanina (2000 god p n e)
Jevreji (Židovi) bili su semitski pastiri iz Ura (dolina Eufrata) koji su u Egipat
došli da bi našli nove pašnjake Porijeklom sa antičkog Bliskog istoka Jevreji u 18
vijeku p n e dolaze u Egipat gdje će se zadržati pola milenijuma U Egiptu su
proveli pola milenijuma Nakon što su Egipćani povratili nezavisnost od Hiksa kojima
su služili Jevreji Egipćani ih učiniše robovima Kao najamni radnici (robovi) Jevreji
34 Inovativna istraživačka metodologija koju je razvio prof dr Veselin Vukotić u čijoj srži su
induktivna analoška i deduktivna metoda istraživanja
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
154
su radili sve do 13 vijeka p n e kada se dogodio Egzodus kojim se u Starom zavjetu
označava izgnanstvo (izlazak) Jevreja iz Egipta pod vođstvom njihovog spasioca
Mojsija Mojsije osnivač jevrejske religije bio je vođa Jevreja na putu do obećane
zemlje ndash Palestine Na njegov poziv u potragu obećane zemlje krenuo je veliki broj
ljudi masa kojom je trebalo upravljati Legenda o Mojsiju kazuje da mu se Bog
(Jehova) obratio dok je čuvao ovce davši mu moć da egipatske Jevreje spasi od
ropstva u Egiptuhellip Kako bi veliki narod koji je za njim pošao držao ujedinjene na
okupu i u miru i toleranciji na gori Sinaj im je dao tablice koje predstavljaju osnov
jevrejske religije (Deset Božjih zapovijesti osnov Starog zavjeta) Kako to objašnjava
Hendrik Willem van Look u knjizi bdquoPovijest čovječanstvaldquo bdquoBožje zapovijesti je
napisao Mojsije na dvije table u ime Jehove koji je svom izraelskom narodu propisao
kako treba da živeldquo Jehova bestjelesni bog i otac svih ljudi sinonim je moralnog
savršenstva te je slušati božje zapovijesti i zakone bila je dužnost dobrog vjernika
Mojsije je uspostavljanjem moralnog jedinstva među Jevrejima od Sinajske gore
vodio svoje sljedbenike u Palestinu u grad mira ndash Jerusalim Kakve posljedice je ovo
naizgled nevažno izgnanstvo jedne vjerske i etničke grupe imalo po čitavi svijet
Spontano i iz života rađa se vjera čije propovijedanje će uspostaviti klice promjene
vjerske paradigme širom tadašnjeg svijeta Klica koja se duže od milenijuma razvijala
i čiji korijeni su isprepletani i osnov su brojnih drugih religija Postoji nešto
revolucionarno u Mojsijevom pokretu Naime judaizam je bio prva monoteistička
vjera a Jevreji prvi narod koji je obožavao jednog boga Da li je ovaj prelaz sa
paradigme mnogobožanstva (politeizam više bogova) na paradigmu jednog boga
(monoteizam jedan bog) klica vjere u apsolutnu jednu istinu koja će dugo dominirati
svjetskim poretkom te tako formirati različite društvene strukture
Koji elementi starog (elementi judaizma) su zadržani u novom
revolucionarnom učenju Isusa Nazarećanina koje će po njegovoj smrti nastaviti
njegovi sljedbenici takođe jevrejskog porijekla Čitavo učenje Isusa koji je i sam
jevrejskog porijekla oslanja se na Stari zavjet Govorivši u kratkim parabolama i
izrekama njegovo učenje oslanjalo se na Toru najvažniji judaistički spis koji je
propovijedao Mojsije Sva moralna načela hrišćanstva počivaju na Deset Božjih
zapovijesti te je ovo put prodora i uticaja judaizma na područja koja su prihvatila
hrišćanstvo To je način kako je jevrejska religija oblikovala način razmišljanja nas
Evropljana i pripadnika hrišćanske vjere uopšte Isus je propovijedao Božje carstvo
na zemlji koje se dostiže kroz ljubav prema bližnjem svom i poštovanje zapovijesti
koje je dao Bog Ovi moralni okviri ma koliko često njihova primjena bila dovođena
u pitanje u današnjem svijetu određuju odnose među ljudima i danas Kao i kod
judaizma i Isusovo učenje je monoteističko ndash učenje o jednom bogu U ovom prelazu
na monoteizam ali i dostizanju moralnog savršenstva i jedinstva kroz Deset Božjih
zapovijesti ogledaju se najveći uticaji judaizma na hrišćanstvo Kao što to nije bio
slučaj u judaizmu tako ni Isus nije propovijedao postojanje bilo kakvih posrednika
božjih izaslanika na zemlji Njegovo učenje po uzoru na judaizam nije znalo za
sveštenike hramove obrede niti bilo kakvo prinošenje žrtve sa svrhom pokajanja
Ipak birokratizacijom Isusovog učenja i njegovim prilagođavanjem postojećim
društvenim strukturama hrišćanstvo je uvođenjem autoriteta produbilo raskol između
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
155
judejskog i hrišćanskog učenja Okupljanje vjernika božjih sljedbenika učenika i
pokorenih božjoj nauci takođe je jedan od religijskih činova koji potiču od judaizma
Ovo je činio i Isus a potom je kroz crkvu ndash gdje su se ljudi okupljali na čitanje
molitve okupljanje vjernika bio način jačanja međusobnih veza među pripadnicima
ove vjere
Svaki novi intelektualni poredak inspirisan je počecima onog prethodnog Ili
kako Pol Konerton objašnjava bdquoSvaki početak sadrži element sjećanjaldquo Takav je
slučaj i sa učenjem Isusa koje je kasnije prilagođeno društvenim uslovima i
strukturama u kojima se razvijalo Religija predstavlja najvažniji element kolektivnog
pamćenja jedne zajednice Moralni okvir i duhovno jedinstvo jednog područja
pretočeni u rituale čine jedno od najsnažnijih oblika predanja i prenošenja vrjednosnog
sistema sa jedne generacije na drugu Religija je kako kaže Karl Marks opijum za
mase Ipak da li su današnje mahom božanske religije proizvod kolektiva ili pak
pojedinca Ideja je uvijek u glavi pojedinca a istorija nas uči da je religija bez obzira
na njen duhovni karakter proizvod života strasti i interesa pojedin(a)ca Takav je
slučaj i sa idejom hrišćanske nauke
2 2 Učenje Isusa Nazarećanina (0 do 33 god n e)
Sin nazaretskog tesara Ješua Nazaretski početkom nove ere počinje
propovijedati o spasenju ljudske dušehellip Legenda o Isusu Nazarećaninu kazuje da je
on proveo četrdeset dana u Judejskoj pustinji kako bi doživio duhovno čišćenje i
samospoznaju U Judejskoj pustinji se Isus spremao da javno djeluje i da širi svoje
učenje o carstvu nebeskom U srži proročkog učenja Isusa Nazarećanina bili su ljubav
i pravičnost jednog Boga koji među stanovnicima Zemlje ne pravi nikakve klasne
rasne vjerske razlike već ih kao svoju djecu sve voli jednako Isus je učio da se
ugovor sa Bogom ne može sklopiti te da u carstvu božjem na zemlji nema izabranog
naroda i povlašćenih Ovo posljednje je bio razlog što su se Jevreji protivili njegovom
učenju Takođe Isus je smatrao da iskonskom vjerniku nije potreban hram da bi
ispunio svoju svetu dužnost te da prinošenje žrtava svojstveno svim ranijim
religijama nije način iskupljenja za počinjene grijehehellip Pozivajući na ljubav mir
toleranciju Isus je svoje učenike pozivao da bdquohellip ljudi u svom bližnjem vide brata i
ljude jedinoga boga oca sveta živogldquo Ovakva nauka davala je vjeru i nadu rimskim
plebejcima ali i velikom broju robova koji su živjeli u carstvu Da li je to bio razlog
brzog Isusovog širenja etnički i vjerski raznolikim Rimskim carstvom
Društvena i vjerska konjuktura Rimskog carstva bila potpuno drugačija od
principa Isusovog učenja Car je bio vrhovni vođa božji izabranik čiji ime i lik su bili
predmet obožavanja Rimsko carstvo poznato je kao carstvo čiji je prosperitet ležao na
robovima stoga su klasne podjele bile veoma izražene Ne čudi da se Isusovo učenje
koje je prvobitno bilo ograničeno na ribare i njegove najbliže proširilo na Judeju a
potom i kroz ostale oblasti današnje Palestine i Sirije Davši nadu najsiromašnijima
zalaganjem za isposnički život otklon od materijalnog ali i bunt protiv svake klasne
segregacije hrišćanstvo se pokazalo kao svojevrstan buntovnički pokret koji se
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
156
svojom ideologijom zalagao za jednakost nasuprot izraženom klasnom sistemu koji je
vladao u tadašnjem Carstvu
Zbog čega je Isusovo bdquoopasno učenjeldquo prijetilo klicama promjena u Carstvu
Ovaj pokret pozivao je na promjenu dominantnog sistema vrijednosti koji je vladao u
Rimskom carstvu H Dž Vels to objašnjava na sljedeći način bdquoIsus je propovijedao
ne samo moralnu nego i društvenu revoluciju Htio je da izmijeni društveni poredakldquo
(Vels 2006) Njegovo učenje zahtijevalo je totalni obrt u načinu razmišljanja tadašnjih
bogataša vladara trgovaca carskih činovnikahellip Isus je prezirao bogatsvo i ličnu
svojinu Prepuštanje materijalnim zadovoljstvima smatrao je najvećim grijehom i
smatrao je da Bog ne voli bogate Ili kako se o tome propovijeda u Jevanđelju po
Marku bdquohellip lakše je kamili proći kroz iglene uši nego li bogatome ući u carstvo
božjehellipldquo Isus je sudeći po gore opisanom bio svojevrstan izdajnik vladajuće
paradigme I danas inovatori ljudi koji drugačije misle teško su prihvaćeni od
vladajuće elite Takav je slučaj bio sa Ješuom Nazaretskim Njegovo učenje bilo je
smatrano opasnim izdajničkim zbog čega ga je 30 godine nakon što je konačno
stigao u Jerusalim uhapsio i razapeo Pontije Pilat namjesnik rimskog cara Tiberija u
Judeji Bio je pogubljen u najvećim mukama razapet na krstu na brdu Golgotahellip Kao
istorijska ličnost kako objašnjavaju autori knjige bdquoReligije svetaldquo Dino Abazović et
al Isus je bio vođa jednog od mnogih religijskih pokreta u Palestini pod rimskom
vlašću Neki autori smatraju da je njegov način pogubljenja bio primjer kojim su
rimski namjesnici plašili ostale buntovničke pokrete dokaz i pokazatelj kako se guše
bune i pobunjenici u Rimskom carstvu
Rimsko carstvo je u prvoj polovini 1 vijeka nove ere karakterisala velika
vjerska i etnička raznolikost U Palestini je tada živjelo oko tri miliona stanovnika koji
su se služili različitim jezicima (aramejski grčki latinski) a ukupna populacija
Rimskog carstva brojila je 70-80 miliona stanovnika Kako je Isusovo učenje našlo put
među ovolikim pučem Kako je on od izdajnika postao bdquopomazanik božjeg spasenjaldquo
i osnivač jedne od najrasprostranjenijih svjetskih religija Da li je za to bio zaslužan
Bog Istorija nas uči da je potreba ta koja rađa interes koji je glavni pokretač promjena
i revolucija Isus je zametnuo klice potpune promjene paradigme svijeta u kom su
živjeli preci današnjih evropskih narodahellip Kako je prelaz sa mnogobožanstva na vjeru
u jednog boga uticao na političke društvene prilike i svakodnevni život ljudskog roda
biće prikazano u poglavlju koje slijedi
3 Hrišćanstvo od buntovničkog pokreta do svjetske religije
Objasniti širenje hrišćanstva i njegov uticaj na istoriju Evrope podrazumijeva
razumjeti istorijske događaje i političke prilike srednjeg vijeka čiji se početak vezuje
za raspad Rimskog carstva (5 vijek) Politički raspad Rimskog carstva ozvaničen je
476 god Međutim kao društvena struktura ono će živjeti vjekovima kasnijehellip
Metodologija društvenih korijena nas uči da gašenje jedne društvene strukture
istorijske institucije ne podrazumijeva njen duhovni nestanak Ona živi u svojim
nasljednicama u formi prilagođenoj duhu novog vremena Prilike Srednjeg vijeka
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
157
Evrope najbolje je opisati kroz Velsovo objašnjenje klica koje je zametnulo širenje
hrišćanske vjere bdquoIstorija Evrope u vremenu od petog do petnaestog vijeka velikim
dijelom svojim ispunjena je stalnim uzaludnim pokušajima za konačnim ostvarenjem
velike zamisli jedne jedine bogom nadahnute vlasti nad cijelim svijetomldquo Ova ideja
je u srži pisanja Svetog Avgustina čije djelo bdquoBožja državaldquo je inspirisalo Karla
Velikog na prvo hrišćansko ujedinjenje Evrope Kako su hrišćanska crkva i doktrina
spasili Evropu od propasti te da li bi njen razvoj bio drugačiji da je pokušaj
islamizacije Evrope u 8 vijeku uspio Zašto Karlo Martel nije svetac uprkos tome što
je bdquospasio hrišćanstvoldquo Kako su krstaški ratovi uticali na procvat srednjovjekovnog
grada i trgovine koji su posadili klice novih pokreta iz kojih se izrodila industrijska
revolucija kojom je Evropa kolonizovala svijet biće predmet analize ovog poglavlja
3 1 Rano hrišćanstvo
Nakon smrti Isusa Nazarećanina njegovi sljedbenici nedovoljnih duhovnih
kapaciteta nastavili su širiti Isusovu vjersku nauku često izopačeno i neusklađeno sa
iskonskim učenjem Ješue iz Nazareta Kako to slikovito objašnjava H Dž Vels
ldquoIstorija najranijih početaka hrišćanstva nam govori o borbi između istinske nauke
između istinskog duha Isusa Nazarećanina i ograničenog naduvenog i pogrešnog
shvatanja umno nerazvijenih ljudi koji su ga bili zavoljelirdquo [4] I danas ovo je česta
sudbina neshvaćenih genija Nazareni kako su prvobitno zvali Isusove sljedbenike
nijesu bili kadra da suštinski shvate i prihvate Isusovo učenje Većina prvobitnih
Isusovih sljedbenika bili su Jevreji koji su u Ješui vidjeli mesiju koji će ih duhovno
povezati sa Bogom Stoga ne čudi da je judaizam ostavio dubok trag u hrišćanstvu
Ipak religija je iskaz društvenih struktura odnosno njihov proizvod Tako se rano
hrišćanstvo adaptiralo društvu i društvenim prilikama u kojima je nastalo Zarobljeni
dogmama okvirima starog sistema Isusovi sljedbenici nijesu uspjeli da razumiju
duhovnu kompleksnost njegovog učenja Uprkos svemu modifikovani oblici
njegovog učenja zasnovanog na ljubavi i moralu kao najvišim vrijednostima ljudskog
života koje će na zemlji obezbijediti milost Božju i carstvo nebesko nastavili su se
širiti Carstvom
Jedan od najzaslužnijih apostola koji su propovijedali Isusovo učenje bio je
Savle iz Tarza ili Pavle Njegovo propovijedanje prati period oko sredine prvog vijeka
nove ere Ovaj rimski građanin duha više ograničenog nego što je to bio Isusov
propovijedao je nauku Ješue Nazarećanina iako ga nikada nije vidio a ni upoznao
Sa Isusovim idejama upozao se iz kazivanja njegovih prvobitnih učenika Osnovna
razlika između Isusove nauke i hrišćanstva najbolje je oslikana u Velsovoj knjizi
ldquoIstorija svijetardquo gdje autor ističe da se Isusova nauka o životu pretvorila u nauku o
vjeri Za razliku od Isusovog učenja koje se obraća ljudskoj duši Pavlovo
hrišćanstvo obraća se njegovom umu Tako je Pavlovo učenje bilo tolerantno prema
ličnoj svojini te pronalazilo opravdanja za ropstvo koje je bilo jedna od najvećih
pošasti Rimskog carstva nasuprot Isusovom učenju koje se zalagalo za isposništvo te
život lišen materijalnih koristi i zadovoljstava Ipak Pavle je najviše doprinio naglom
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
158
širenju hrišćanstva duž obale Sredozemnog mora njegovim pripovijedanjem u
Jerusalimu Antiohiji Korintu Efesu Kolosu Korintu ali i samom Rimu
Hrišćanstvo tzv bdquoistočna jevrejska jeresldquo je predstavljalo svojevrsni ustanak
protiv ustanova Rimskog carstva Vjerom u jednog i jedinstvenog Boga hrišćani su
odbijali poslušnost i pokornost caru odbijajući između ostalog da podliježu kultu
obožavanja carahellip Za njih je postojao samo jedan Bog kom su se klanjali i za čiju
milost su se molili Hrišćanstvo je dakle podrivalo autoritet Cara do tada apsolutnog
vladara Hrišćani su takođe žustro osuđivali gladijatorske borbe kao i bilo koje
oblike klasnih podjelahellip Kao što ni Isusovo učenje nije bilo u potpunosti originalno
tako je i hrišćanstvo poprimilo karakteristike mitraizma ali i aleksandrijskog
obožavanja bogova zoroastizmahellip Tako je ono neprimjetno prisvojilo karakteristike
najrasprostranjeninih vjera koje su postojale na tom području Time je hrišćanstvo
(p)ostala vjera kao i sve druge prije nje nasuprot idejama Isusa koji je težio
duhovnom moralnom prevratu Carstva
3 2 Konstantin Veliki
Da bi se razumjela uloga Konstantina Velikog u prihvatanju i širenju
hrišćanske vjere neophodno je razumjeti društvene (ne)prilike toga doba u Rimskom
carstvu Ključno pitanje ovog poglavlja biće kako je i zašto prihvaćeno hrišćanstvo
Da li će odgovor na ovo pitanje otkriti da je car Konstantin bio važniji razvoj
hrišćanstva od samog Isusa Sve veći nemiri i unutrašnji sukobi siromašenje najnižih
slojeva stanovništva napadi susjeda ndash varvara korupcijahellip Poznim dobom Starog
Rim vladao je bdquomoral svinjcaldquo koji je ujedno nagovješavao njegov skori krah
Duhovno osakaćen i nikada dovoljno razvijen Rim je izgubio moralni stub duhovnu
nit koja je održavala jedinstvo u Carstvu Faktori koji su uzrokovali raspad Rimskog
carstva neposredno su pripremili tlo za širenje i razvoj hrišćanstva Kako u knjizi
bdquoHrišćanski uspon Evropeldquo objašnjava Hju Trevor-Roper ruralizacija je predstavljala
bitan faktor gubitka unutrašnje snage Rimskog carstva Oslonjena na gradove rimska
civilizacija razvoj je bazirala na gradovima koji su se nalazili na istočnom
Sredozemlju jer su oni bili industrijski i trgovački centri koji su proizvodili bogatstvo
koje je izdržavalo Rimsko carstvohellip Gradovi od kojih je živjela birokratija Starog
Rima ubirajući velike poreze Nasuprot urbanom naselju istočnog Mediterana
zapadnu teritoriju Rimskog carstva nastanjivalo je ruralno provincijalno društvo koje
je strukturalno bilo u potpunosti različito od iskonskih istočnih gradova
Koja je bila uloga sela u Starom Rimu Kao što je objašnjeno Stari Rim bio
je civilizacija gradova impozantnih tvorevina koje su institucija čiji je sjaj obećavao
vječnost Ipak politička i društvena zdravstvena ali i ekonomska kriza oslabile su
moć grada Depopulacija kuga kidanje veza sa Istokom rezultirali su slabljenjem
ekonomije i moći grada Sa oslabljenom moći grada slabila je i njegova vjera Kako to
objašnjava profesor Trevor-Roper gubitak značaja paganskih moćnika značio je
popularizaciju bdquoistočne jeresildquo ndash hrišćanstva koje se razvijalo u ruralnim područjima
bdquoOsiromašenje gradova oslabilo je staru pagansku vladajuću klasu a ojačalo
autsajdere jeretike Posebno je ojačalo hrišćane čiji prozelitski žar i veoma
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
159
ogranizovana dobrotvorna pomoć je sada u punoj mjeri došla do izražajaldquo Nijesu
samo stanovnici Rimskog carstva prihvatili ovu vjeru Veliki broj okolnih varvarskih
plemena koja su napadala Carstvo su takođe baštinili ovu religiju Shvativši da je
hrišćanstvo našlo svoj put i pristalice i van granica Rimske imperije Konstantin Veliki
je vrlo promišljeno iskoristio ovo sredstvo da bdquohellip obezbijedi moralnu solidarnost u
čitavom tom svijetuldquo Kao bdquosamodržacldquo bez povjerenja u savjetnike u hrišćanstvu je
vidio duhovnu silu koja će na scenu vratiti moral ali i probuditi bdquohellip onu silnu
stvaralačku volju bez koje je Carstvo bezuslovno moralo da se raspadne kao kakvo
ogromno a skroz istrulelo platnoldquo Dakle iako je nastalo kao ideologija o nebeskom
carstvu na zemlji ono uskoro postaje glavni alat za održavanje kontrole jedinstva ali
i za zaštitu od napada okolnih varvarskih plemena Sve veća potreba za vojskom koju
je trebalo finansirati da bi se zaštitile granice Carstva sve je više Konstantina okretala
ka hrišćanstvu Za razliku od svojih prethodnika Konstantin je birao religiju koja se
pokazala kao snaga u zemlji Tako sa Konstantinom počinje poistovjećivanje
hrišćanstva sa granicama Rimskog carstva Ukoliko je Rimsko carstvo prvi oblik
ujedinjenja Evrope kakvu poznajemo danas da li je razumijevanje Evrope moguće
bez razumijevanja hrišćanstva koje je određivalo njene granice hiljadama godina
unazad
Godine 325 na Nikejskom saboru Konstantin uvodi hrišćanstvo kao jednu od
legitimnih religija Rimskog carstva To je trenutak rađanja hrišćanske crkve i uopšte
hrišćanske vjere na svjetskoj pozornici Ipak hrišćanstvo se nije autonomno razvijalo
Na njegovu prirodu i učenje mnogo su uticali i sami carevi Zato je učenje hrišćanske
crkve bilo oblikovano duhom hrišćanstva jednakim intenzitetom kao što je na njegovu
formu uticao Isus Uloga hrišćanske crkve koju je Konstantin Veliki ustoličio i dao joj
autoritet i dogmatizam bila je od krucijalne važnosti za zapadni svijet Njen uticaj u
očuvanju svijesti o zajedništvu bio je do tada nezapamćen Ističući moralno jedinstvo
hrišćana hrišćanstvo je postalo moralna sila koja je postala sastavni dio duševnog
života ljudi Dometi hrišćanske tvorevine su poznavali čitavi svijet Ona se prostirala i
Persijom Jermenijom Abisinijomhellip Širila se od Germanije i Irske pa sve do južne
Azije Indije Turkestanahellip Njen značaj postao je veći od bilo kakvog carstva
Iako je hrišćanstvu dao legitimitet car Konstantin sam nije bio hrišćanin
Pokrstio se na smrtnoj postelji bdquoZar nije čudno da zemaljski Bog (vladar Konstantin)
ndash nehrišćanin uvodi nebeskog Boga ndash Hrista u religiozni posjed ljudskih
ovozemaljskih duša Da li je i ovo dokaz da su religija i sveštenstvo u funkciji
očuvanja vlasti na Zemlji više nego priprema za raj onoga svijeta Da li je ovo dokaz
mogućnosti instrumentalizacije religijeldquo Duga milenijumska istorija i prije nastanka
samog hrišćanstva nas uči da su i naši bdquonerazvijenildquo preci koristili religiju kao vid
upravljanja masom i uspostavljanja odnosa među njima Zato važno je razumjeti da
iako su Isusov pokret i učenje bili prevratnički da nije bilo praktičnih razloga za
primjenu njegovih ideja on nikada ne bi postao bdquonajpoznatiji čovjek ljudske vrsteldquo
Konstantin je hrišćanstvu dao onaj značaj i ulogu koja se često pripisuje samom Bogu
Svakako jedno je sigurno ndash hrišćanska crkva spasila je Evropu od njene totalne
propasti Ujedno pojava Crkve označila je početak nove ere a kraj Starog svijeta
Pojava Crkve značila je prekretnicu u pogledu na svijet To je trenutak prelaska sa
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
160
neodređene filozofije na dogmatska pravila crkve Ili kako to objašnjava Von Loon
bdquohellip crkva preuzima dominantnu ulogu zbog odlučnosti praktičnosti i određenostildquo
[5] Car Konstantnin je spontano igrom slučajnosti birokratizacijom Isusovog učenja
svijetu podario vjeru koja će obilježiti njegovu sudbinu Koje procese je pojava i
širenje hrišćanstva sa sobom imalo Jedno od najvažnijih u srednjem vijeku jeste
pokretanje procesa ujedinjenja Evrope Ipak kako je moguće klice ove religije uvidjeti
u savremenoj ekonomiji Evrope
4 Hrišćanstvo i ekonomija Evrope
4 1 Jevreji i rađanje kapitalizma
Razumijevanje ekonomije Evrope nije moguće bez razumijevanja judejsko-
hrišćanske ideje koja je u osnovama današnjeg zapadnog društva Iako su proganjani
kroz istoriju od različitih zemalja i naroda Jevreji su svojim specifičnim načinom
razmišljanja običajima i vjerovanjima oblikovali današnji svijet Kao vrsni trgovci
pregovarači bankari bili su neizostavan dio svake zajednice Postoji nešto što kako
D Goldberg u knjizi bdquoIstorija judaizmaldquo objašnjava nalazi put da zaobiđe brojna
embarga i zabrane trgovina i zajednički trgovački interesi Tako su Jevreji pogotovo
u Srednjem vijeku ostavili dubok trag koji i danas živi u duhu Evrope Jedan od
takvih primjera uticaja Jevreja na razvoj Evrope jeste uticaj na nastanak moderne
države Iako bdquoljudi bez državeldquo Jevreji su imali posredan značaj za njeno formiranje s
obzirom na činjenicu da su obezbjeđivali materijalna sredstva vladarima ne bi li oni
zadržali svoju poziciju To finansiranje ogledalo se kroz materijalnu pomoć i oružje za
vojsku kao i novac za potrepštine vladajuće klase Već u 16 17 i 18 vijeku Jevreji
su bili poznati vojni dobavljači i finansijeri vojske na dvorovima Francuske
Holandije ali i u kolonijama Kanadi Brazilu itd Još i u Srednjem vijeku Jevreji su
bili kreditori dvorova i palata posebno na Pirinejima gdje su finansirali poreze
rudnike soli i kraljevske kuće Pozajmljivanje novca u različitim formama od strane
Jevreja koji su zadovoljili potrebe tržišta bilo je inicijalna kapisla za rođenje
kapitalizma smatra V Zombart
Zašto su baš Jevreji a ne hrišćani zaslužni za nastanak ovog ekonomskog
uređenja Njihova vjera je ohrabrivala racionalizaciju života i svoje vjernike je
podsticala da žive život na ovom svijetu te davanje zajmova i naplata dugova nije bila
grijeh kao što se to smatralo u hrišćanstvu Kroz davanje zajmova razvijaju se
posebni finansijski instrumenti Jevreji su bdquostandardizovali davanje zajmaldquo te tako
nastaju mjenice hartije od vrijednosti i novčanice Kako objašnjava V Zombart
nastanak mjenica i hartija od vrijednosti nije bila ideja onih kojima je bila potrebna
pozajmica i koji su zavisili od nje već onih (Jevreja) koji su davali taj zajam i koji su
željeli da ostvare od toga profit bdquoBio je to oblik kapitalističkog preduzećaldquo
objašnjava V Zombart Nastanak prvih opštih novčanica a ne ličnih novčanica vezuje
se za 15 vijek i Veneciju kada su banke izdale pisano obećanje da će platiti određenu
sumu novca koja je deponovana na ime tog dokumenta Prvi ljudi kojima su
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
161
dokumenti takvog tipa bili izdati bili su jevrejskog porijekla da bi nakon toga svi
ostali pratili njihov primjer
Svi ovi instrumenti i olakšice u trgovini razvijeni su zarad olakšanja trgovine
na Mediteranu čijom internacionalizacijom je dominirala Venecija Kakva je uloga
Jevreja u razvoju Venecije bdquoVenecija je bila grad Jevrejahellip Shodno podacima iz
1152 godine u Veneciji je bilo ne više od 1300 Jevreja da bi u 16 vijeku taj broj
porastao na 6000 Jevreja koji su zapošljavali 4000 hrišćanaldquo Nakon progona iz
Španije Jevreji su nastanili i Đenovu te da su tamo bili omraženi zbog njihovog
bankarskog umjeća jer su vodili bankarske kuće širom španskih gradova koje su bile
konkurenti đenovljanskim bankama Jevreji su bili poznati trgovci uvoznim i
luksuznim dobrima a njihova vjera nije osuđivala zarađivanje profita Upravo zbog
toga oni su se zalagali za slobodnu trgovinu i s obzirom na njihovu sposobnost i
tendenciju stvaranja novca V Zombart prenosi njemačku poslovicu koja kaže bdquoŽuta
je omiljena boja Jevrejaldquo Sa željom i tendencijom da zarade profit Jevreji su imali
jasne racionalne biznis principe i njihova trgovina se mogla okarakterisati kao
univerzalna Racionalizacija života koju je ohrabrivala njihova vjera bila je razlog
njihovog isključivo racionalnog odnosa prema biznisu što je bila i srž njihovog
uspjeha u periodu dominacije Crkve pravedne cijene osuđivanja ostvarivanja profita i
zarade odnosno davanja dugova Za razliku od duha koji je vladao u Srednjem vijeku
(pred-kapitalističkom periodu) među hrišćanima pod objašnjenjem bdquoquieta non
movereldquo Jevreji su bili preduzetni trgovci koji su posijali klice novog doba u kom i
danas živimo
Kako u svojoj knjizi objašnjava Verner Zombart jevrejski Talmud je
podržavao tržišnu razmjenu koju su Jevreji počeli primjenjivati u Srednjem vijeku
Kao odgovor na sve veću potrebu novih izvora finansiranja u Srednjem vijeku se
razvija Berza (ditto di Borsa) tržište kapitala na kome se cijena nije ugovarala između
dva pojedinca koja se poznaju već je ona proizvod mehaničkih odnosa i interesa
velikog broja pojedinaca uključenih u njeno definisanje Naime kreiranjem tržišta
kapitala počinje se sprovoditi zakon koji je u srži ekonomije zakon ponude i tražnje
Da li bi bilo ekonomije da nije njenih religijskih (judejskih) korijena
4 1 Hrišćanske ideje u osnovima ekonomije Evrope
Koje hrišćanske ideje je moguće prepoznati u ekonomiji Ključni termini kao
što su tržište razmjena cijena profit motivacija harmonizacija ličnih i zajedničkih
interesa i sl upućuju na oprečnost u ovim dvijemama naukama Ipak da li ima profita
bez morala brige i tolerancije prema drugima Zar jedan od ključnih principa
funkcionisanja ekonomije ne govori o tome da je profit nagrada za pomaganje
drugima- rješavanjem njihovih problema Koje su to ideje poruke i zapovijesti
hrišćanske vjere koji su u saglasju i iz kojih su proistekli neki od bazičnih ekonomskih
principa
Jedino u hrišćanskoj vjeri postoji ideja o Svetom trojstvu ili Trojičnom Bogu
Naime ideja hrišćanstva leži u tome da su ljudska bića stvorena kao različite ličnosti
koje su povezane u dinamičnom procesu uzajamne razmjene Tržište kao jedan od
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
162
najvažnijih elemenata ekonomije funkcioniše po principima dobrovoljnog učešća i
razmjene koja je od dobrobiti za obje strane Kako o tome piše Verling u ideji o
Trojičinom Bogu individualne ličnosti nijesu niti pomiješane niti eliminisane te je
kao i na tržištu naglasak najprije na pojedincu i njegovim izborima bdquoTaj pozitivni
međuodnos radikalno autonomnih bića bdquokarakterističan je za tržišni sistemldquo
Međutim ta Trojičina logika se takođe suprotstavlja dominantnoj paradigmi onoj iz
udžbenika političke ekonomije gdje je tržište zasnovano na akterima koji uvećavaju
svoje solpističke ciljeve na antagonistički načinldquo Jedan od deset ekonomskih principa
glasi bdquoSlobodna razmjena podstiče ekonomski progresldquo Progres shvaćen kao oboje i
kvantitativna i kvalitativna promjena ipak se tiče zajednice a ne pojedinca Da li je u
kontekstu doprinosa zajednici ekonomski akter zaista vođen isključivo ličnim
interesom Odnosno da li je njegov lični interes ograničen interesima drugog
pojedinca (jer žive u zajednici) Hrišćansko predanje i doprinos ogleda se u toleranciji
i uvažavanju drugih u zadovoljavanju svojih ličnih interesa Odnosno jedan od
glavnih doprinosa hrišćanskog obrazovanja društvu je svijest o zajednici svijest o
zajedničkoj dobrobiti kojom je vođen pojedinac pri donošenju odluka Ipak
zajedničku je dobrobit i zadovoljavajuću akciju nemoguće postići ukoliko se svako ne
zalaže sa svoj lični interes Shvatiti hrišćansko učenje znači razumjeti da je u njegovoj
srži pojedinac i njegova lična odgovornost za ispunjenje hrišćanske dužnosti Dobri
lično odgovorni hrišćanin koji teži razmjeni sa drugima uvijek daje zmajac tržištu
Kako objašnjava Frensis Vorling (parafraza) tržište može samo funckionisati ali je
potrebna hrišćanska vjera da bi povećala djelovanje prirodne naklonosti ka razmjeni
koja je svojstvena svakom ljudskom biću da bi ono efikasno funkcionisalo
Poštovanje volje Božje je u srži ponašanja svakog hrišćanina Jedan od
ključnih postulata naglašenih u Bibliji je da čovjek treba što više uživati u svjetovnim
darovima te voditi potpuni svjetovni život Kako Vorling objašnjava bdquo tržišna
ekonomija je bdquopraktičan način za ostvarivanje istorije spasenjaldquo Da li to znači da su
energija preduzetništva stvaralaštvo kreativnost slobodna inicijativa i hrabrost za
ponovni pokušaj u funkciji obavljanja dobre hrišćanske uloge na ovom svijetu
Hrišćanska vjera je za razliku od ostalih religija koje su se takođe razvijale na
moralnim normama i okvirima uspostavila moralni sistem koji je podsticao ličnu
odgovornost pojedinca prema Bogu nasuport podređivanja bdquounitarnom modelu
društvene organizacijeldquo kao što je to bio slučaj sa drugim religijama Naime lična
odgovornost je polazna tačka svake efikasne ekonomske organizacije Svaki božji sin
je shodno hrišćanskoj ideji i vjeri rođen da bi vršio mogućnosti koje mu je Bog dao
Zato svakom od njih je u hrišćanskoj dužnosti iskorisiti što više svoje potencijale i
ličnu odgovornost doprinosa zajednici ostvarivati kroz vrijedni rad i stvaranje A
hrišćanstvo kao put ka vječnom životu (a ne većem (samo) bruto nacionalnom
proizvodu) predstavlja mnogo širi koncept od ekonomije Ekonomija je samo njegov
mali dio
Jedno od ključnih ekonomskih pitanja je pitanje vrijednosti Cijena je ta koja
harmonizuje pojedinačne interese dva aktera u razmjeni kupca i prodavca
Mehanicistički pogled na doživljaj vrijednosti te pripisivanje (samo) racionalizma
ekonomiji osnov je uobičajenog pogleda na ovu disciplinu Ipak ekonomija nije samo
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
163
racionalna nauka Kao nauka o rijetkostima ili racionalnoj upotrebi resursa pojedinca
uvijek dovodi u situaciju da bira među alternativama A izbor uvijek uključuje
preferencije koje nijesu samo objetkivna kategorija Shodno hrišćanskoj doktrini
postoje dvije vrste dobara ona koja služe ispunjenu želja takvih kakve jesu i ona koja
služe ispunjenju prirode Dobar hrišćanin uvijek bira ono što jeste (subjektivni osjećaj
vrijednosti) stoga su njegove potrebe nasuprot materijalističkom svijetu većinom
zasnovanom na principu bdquoImatildquo skromnije i manje Zato je shodno hrišćanskim
porukama i idejama čitavo društvo osuđeno na sudbinu vrjednosnog sistema njegovih
članova koji se često u ekonomskim teorijama smatra datošću Nasuprot tome
potrebno je razumjeti da je upravo sistem vrijednosti taj koji rađa potrebe i da ukoliko
je društvo u krizi ne preispituje se koliko novca ima već da li je u opasnosti njegov
sistem vrijednosti Kako to objašnjava Pjer de Lozen bdquo novac koji se koristi nije
potrošan jer njegova upotreba zavisi od onoga koji ga posjedujeldquo Pojam rijetkosti
jedan je od ključnih ekonomskih pojmova ali njegovo definisanje proističe iz šireg
konteksta od monetarnog Zato je uloga hrišćanstva kao široko rasprostranjenog
moralnog okvira iz kojeg proizilazi čitav vrjednosni sistem Zapada važna za
razumijevanje pojma rijetkosti koji je centralni problem ekonomske teorije
Važno pitanje koje je ključna pokretačka snaga ekonomije a koje je u saglasju
sa hrišćanskom ličnom odgovornošću jeste preduzetništvo Pjer de Lozen
preduzetnika definiše na sljedeći način bdquoPreduzetnik je međutim neko ko stavlja u
kapitalni odnos rad i materijalne faktore kako bi proizveo neko dobro ili usluguldquo
Preduzetnik dakle profit zarađuje pomažući drugima svojim idejama kojima je
riješio njihov problem rijetkosti povećao njihovu korisnost angažovanjem drugih u
realizaciji njegovih projekata Jedno od esencijalnih pitanja u ekonomiji je da li je
moralno zarađivati profit Prevedeno na hrišćanstvo i njegovu moralnu ulogu u
uređivanju odnosa na Zapadu da li je hrišćanski zarađivati profit Jedan od autora
Majkl Novak preduzetništvo smatra bdquosvetim pozivomldquo jer je aktivnost preduzetnika
srodna sa stvaralačkom Božjom aktivnošću U Bibliji božje stvaralaštvo pomoglo je
drugima- njegovim sinovima Osim toga preduzimanje akcije da se nešto stvori u sebi
uvijek sadrži čin vjere vjere u bolji svijet vjere u bolje sjutra vjere u inovacije što
jeste važan element hrišćanstva Kroz stvaranje preduzetnik služi zajednici jer kroz
stvaranje nove vrijednosti on omogućava stvaranje ekonomske dobiti za sve Zato
kako objašnjava prečasni Siriko bdquo (preduzetnici) se mogu svrstati među najveće
vjerujuće muškarce i žene u Crkvildquo Staro pismo poziva na jednakost brigu za druge i
milost za one u nevolji Problem siromaštva jeste jedan od ključnih problema kojima
se bavi ekonomija Međutim kako sam Siriko objašnjava problem nestašice i
siromaštva stvara se jedino većim stvaranjem bogatstva Upravo u kreativnoj
preduzetničkoj energiji i kuraži preduzetništvu kao svetom pozivu leži ispunjenje
ovih zapovijesti Svetog pisma
Moral treba voditi ekonomiju a ne obrnuto Sve veće razumijevanje moralne
supstance od strane Crkve koja predstavlja važan element vođenja ekonomije ogleda
se u mišljenju Pape Benedikta XVI da ulaganje u preduzeće ne treba imati samo
ekonomsko već i moralno značenje bdquo sve više se širi ubjeđenje prema kome
upravljanje preduzećem ne može uzimati u obzir samo interese njegovih jedinih
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
164
vlasnika već i interese svih drugih kategorija subjekata koji doprinose životu
preduzeća radnika klijenata zajednica koje zavise od njega Ulaganje osim
ekonomskog značaja podrazumijeva uvijek i moralno značenjeldquo Da li ima išta
moralnije od energije stvaranja slobodnog pojedinca koji svojim stvaralaštvom čini
svijet boljim Moralni okvir hrišćanstva u njegovim vjernicima je probudio savjest
(posljedica lične odgovornosti) koja je urezana u srca i dušu hrišćana Postupanje po
savjesti (ispunjenje moralnih obaveza) najviši je čin ljubavi prema Bogu
Jedan od razloga zašto je evropska civilizacija uspjela kolonizovati svijet i u
svjetskom poretku ostaviti neizbrisiv trag jeste pouzdanje koje su hrišćani imali zbog
vjere u vječni život koja mu je pružala nadu i davala snagu da se suoči sa
neizvjesnim rizičnim događajima bdquoKada je riječ o ekonomiji kao i u jevanđeljima
njegov proračun podrazumijeva neograničen parametar koji je vječni život Sa takvim
mentalnim zaleđem zapadne zemlje djelimično posvjetovnjačene i sa svim njihovim
nedostacima otkrile su nove zemlje (Portugalci) zatim i novi svijet industrije
(Britanci)ldquo Vjera i nada proizišle iz vjere u Boga i vječni život na onom svijetu i
božja milost prema preduzetništvu i pregalaštvu (bdquoPregaocima (i) Bog daje mahoveldquo
profesor Vukotić) osnov su progresa Zapada i njegovog eminentnog uticaja na čitavi
svijet Stoga uloga hrišćanstva je u razumijevanju zapadne paradigme neizbrisiva jer
kako Pjer de Lozen objašnjava hrišćanstvo je vjera koja se razlikuje od svih ostalih
zbog njene posebne i bliske spone sa ekonomskim životom Tomaš Sedlaček dodaje
da čak 19 od 30 Isusovih parabola Novog zavjeta ima socio-ekonomski karakter dok
su ove teme i pitanje pravednosti po istraživanjima brojnih autora među najčešćim
temama Starog i Novog zavjeta Bez hrišćanstva Zapad ne bi bio ono što jeste danas
Ipak da li danas Zapadom vlada bdquomoral zatvorenostildquo bdquomoral mesožderske
sebičnostildquo bdquomoral nacionalizmaldquo bdquomoral netolerancijeldquo bdquomoral osuđivanjaldquo
Usuđujemo li se reći da smo kao civilizacija Zapada blizu bdquomorala svinjcaldquo koji je
karakterisao naše pretke ophrvane problemima zaraza sve većih unutrašnjih nemira i
sukoba ali i napada okolnih plemena Moderna civilizacija civilizacija zasnovana na
materijalnoj koristi nasuprot duhovnom i moralnom napretku je u krizi Hrišćanstvo
je kolijevka materijalne civilizacije kakvu danas poznajemo Ipak živimo u svijetu
koji je u potpunosti odbacio suštinske hrišćanske uzore Kako dalje bdquoNastavak
zajedničke avanture čovječanstva ne zahtijeva manje hrabrosti i pouzdanja (nade) u
odnosu na prethodne etapeldquo konstatuje Pjer de Lozen Kako vratiti vjeru i nadu
odnosno povjerenje ljudskog roda u budućnost Autor knjige bdquoEkonomija i
hrišćanstvoldquo smatra da je ključno vratiti četiri suštinske hrišćanske vrline
1 Snaga ndash hrabrost za odlučno djelovanje
2 Umjerenost ndash u korišćenju resursa koje je božjim sinovima podario
Bog
3 Pravednost ndash kao jednakost šansi i postupanje po savjesti koja je u
srcu svakog hrišćanina
4 Opreznost ndash mudro i razumno ponašanje nasuprot sitničavom
promatranju koje se često pripiruje definiciji ove riječi danas
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
165
Konačno suočavanje sa krizom Zapada poziva na vraćanje kolektivnim
vrijednostima (moralu) vjeri i nadi iz kojih proizilazi povjerenje u budućnost i
hrabrost za borbu sa svim neizvjesnostima kojih će u milenijuma koji dolaze biti sve
više
5 Zaključak
Metodologija društvenih korijena ukazuje nam na to da svaka civilizacija u
sebi sadrži gene njene prethodnice Tim genima putuju posljedice društvenih
političkih istorijskih događaja i procesa a koji se ogledaju kroz duh koji putuje
civilizacijama i živi kako u sadašnjim tako i u civilizacijama koje će uslijediti poslije
nje Duhovno ljepilo koje teče civilizacijama Sredozemlja obilježeno je vjerom koja je
bila zaslužna za procvat Evrope ndash hrišćanstvom Kako je nastala ideja hrišćanstva
Kao što smo vidjeli u srži je ideja ljubavi prema bližnjem svom (stanovniku planete
Zemlje) Nije li ovo iskonski pokušaj tvorca ove ideje ndash Isusa da ulije nadu i održi mir
i jedinstvo siromašnih u inače pobunjenoj palestinskoj provinciji Rimskog carstva
Cilj ovog rada bio je ukazati na jaku sponu između religije- hrišćanstva
judaizma i ekonomije Evrope odnosno razloga njene dominantne uloge u svjetskom
poretku Otkuda Evropi tolika moć Kakav je to poseban sistem vrijednosti način
razmišljanja Evropljanina omogućio prosperitet kojim je Evropa pokorila svijet
Uvidjevši da objašnjenje ekonomije leži daleko od ekonomskih teorija razmišljanje na
temu o religijskim korijenima Evrope odvelo nas je na putovanje istorijskim razvojem
hrišćanstva kroz vrijeme i prostor i praćenje njegovog uticaja na razvoj Evrope kroz
istoriju Vjera nada podsticanje jednakosti i milosrđe prema siromašnima ulivali su
povjerenje u budućnost Nerijetko hrišćanstvo i ratni pohodi za njegovu odbranu
rezultirali su stvaranjem novih društvenih struktura koje su svaka na svoj način
mijenjale sudbinu Evrope Sa razvojem trgovaca i srednjovjekovnog grada rađa se
energija stvaralaštva (preduzetništvo) Hrišćanstvo je pregaocima davalo pouzdanje iz
kog je proizilazila hrabrost za suočavanje sa neizvjesnostima koje je donosila
budućnost To je jedan od razloga što su Evropljani uspjeli promijeniti i obilježiti
svijet Hrišćanstvo i njegovi principi žive u civilizaciji Zapada i danas Ipak
materijalna civilizacija koja je proistekla iz hrišćanskih principa kao da je bdquookrenula
pogledldquo od suštinske hrišćanske vrijednosti ndash morala Preimućstvo materijalnog nad
duhovnim zaboravljanje na duh tolerancije i praštanja ideologija napretka u čijoj srži
je samo materijalno ophrvali su civilizaciju današnjice A ona je u krizi Vraćanje
ličnoj odgovornosti toleranciji prema drugom i drugačijem ali i samopouzdanju koje
proizilazi iz stvaralaštva preduzetništva i pregalaštva ili bdquosvetog pozivaldquo znači
vraćanje duhovnim i kulturnim vrijednostima kojim je Evropa ovladala svijetom
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
166
6 Literatura
[1] F Brodel Mediteran Beograd Geopoetika 2001
[2] V Vukotić Razmišljajući hodogram Podgorica UDG 2015
[3] H Trevor-Roper Hrišćanski uspon Evrope Novi Sad Izdavačka kuća Zorana
Stojanovića 2009
[4] H D Vels Istorija sveta svakome jasna istorija života i čovečanstva Beograd
Vukovljak 2006
[5] H W Van Loon Povijest čovječanstva Zagreb Minerva 1937
[6] D J Goldberg History of Judaism Future Publishing Limited 2018
[7] V Zombart The Jews and modern capitalism Batoche books 2001
[8] V Vukotić Ekonomija i razvoj Podgorica UDG 2018
[9] V Vukotić Simboli i metafore Beograd Kosmos izdavaštvo 2020
[10] D R J V M Abazović Religije sveta Beograd Beogradski centar za ljudska
prava 2007
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
167
Nikola Vasilić Msc35 dr Dušica Semenčenko
profdr Đuro Kutlača dr Sanja Popović-Pantić
RANGIRANJE NACIONALNIH INOVACIONIH SISTEMA
POJEDINIH EVROPSKIH ZEMALJA
Apstrakt Rad je nastao u nameri da se istraži efikasnost nacionalnog
inovaciong sistema (NIS) Srbije uz benčmark sa pojedinim drugim zemaljama i
korišćenjem metodologije kompromisnog programiranja Budući da je nacionalni
inovacioni sistem dinamičan i u stalnoj tranziciji za donosioce odluka od značaja je
praćenje njegovog razvoja (ili nazadovanja) uz pomoć rezultata analiza koje mogu
biti ponuđene od strane istraživača u ovoj specifičnoj oblasti Različite metodologije
(prethodno korišćene a predstavljene u radu) za ocenu samog NIS njegovo rangiranje
benčmark ili merenjem efikasnosti su značajni alati koji pojedinačno iili u sprezi
mogu dati pouzdanu ocenu i prognozu za preduzimanje budućih aktivnosti u vezi sa
unapređenjem NIS
Ključne reči nacionalni inovacioni sistem metodologija inovacije
kompromisno programiranje višekriterijumsko odlučivanje
RANKING OF NATIONAL INNOVATION SYSTEMS OF CERTAIN
EUROPEAN COUNTRIES
Abstract The paper was created with the intention to investigate the
efficiency of the National Innovation System (NIS) of Serbia with a benchmark with
some other countries and using the methodology of compromise programming Since
the national innovation system is dynamic and in constant transition it is important
for decision-makers to monitor its development (or decline) consulting the results of
analyzes that can be provided by researchers in this specific area Different
methodologies (previously used and described in the paper) for evaluating NIS itself
its ranking benchmarking or measuring efficiency are important tools that
individually andor in combination can provide a reliable assessment and forecast for
undertaking future activities related to the improvement of NIS
Key words national innovation system methodology innovation
compromise programming multi-criteria decision making
35 Institut Mihajlo Pupin Univerzitet u Beogradu nikolavasilicpupinrs
dusicasemencenkopupinrs djurokutlacapupinrs sanjappanticpupinrs
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
168
1 Uvod
Istraživačko razvojni (IR) sistem36 je samo uži deo nacionalnog inovacionog
sistema (NIS) ndash kompleksne mreže institucija i organizacija koje bi trebalo da budu
mnogostrano povezane kako međusobom unutar IRS i obrazovnog sistema tako i sa
preduzećima državnim agencijama različitim infrastrukturnim povezujućim
jedinicama u kojem se stvara prenosi i primenjuje znanje sa krajnjim ciljem rasta iili
poboljšanja kvaliteta života [12] Preduzeća su deo NIS koji plasira inovacije na
tržište a inovacione aktivnosti koje ona obavljaju mogu biti uzroci njihovog uspeha ili
neuspeha Prema našim prethodnim nalazima NIS u Srbiji nije dovoljno efikasan a
posledično ni dovoljno produktivan Problemi NIS kao i mogući načini za njihovo
prevazilaženje i poboljšanje i razvoj bili su već predmet mnogih istraživanja a
prikazani su pre svega u radovima saradnika Centra za istraživanje razvoja nauke i
tehnologije (CIRNT) Instituta Mihajlo Pupin [13612]
Sumirajući osnovne načine za postizanje tranzicije NIS iz trenutnog stanja ka
poželjnom teorija ističe neophodnost donošenja određenih politika [6] opšte politike
tehnološkog razvoja politike tehnološkog razvoja MSP strateške tehnološke politike
razvoja određenih sektora privrede politike transformacije IRS politike razvoja
ljudskih resursa u nauci i tehnologiji politike međunarodne naučnotehnološke
saradnje inovacione politike
Donošenje odluka treba da bude zasnovno i potkrepljeno odgovarajućim
podacima nastalim na osnovu analiza statističkih podataka za izabrane indikatore
U radovima autora koji su objavljeni u prethodnih dvadesetak godina a neki
od njih i u zbornicima radova TKR jasno se izdvajaju anlize efikasnosti NIS
primenom metodologije za ocenu nacionalnog inovacionog kapaciteta kao i
međuzavisnosti uticaja produktivnosti IRS i privrednog rasta Primera radi u radu [4]
se analizira kako je organizacija NI i IRS-a Srbije u periodu od 1980 do 2004 godine
uticala na razvoj privrede Srbije Posebno se analiziraju promene u
naučnoistraživačkom (NI) i IR sistemu u periodu od 1991 koje su se dogodile bez
uticaja upravljačkih struktura i mehanizama države i efekti tih promena na sam NI i
IR sistem i na stanje privrede države Zaključna razmatranja diskutuju neophodnost
preduzimanja upravljačkih akcija nadležnih državnih institucija za restrukturiranje NI
i IR sistema Srbije u odnosu na suprotnu hipotezu po kojoj ovaj sistem treba
samostalno da se transformiše uz minimalno administriranje države U radu [1]
analizira se efektivnost naučnostraživačkog sistema Srbije Dat je pregled istraživanja
u periodu od 2002 do 2008 godine koji ukazuje na odstupanje od proklamovane
naučnoistraživačke i razvojne (NIR) politike Analiza je pokazala da se najviše
sredstava ulaže u osnovna istraživanja i da je to posledica primenjenih kriterijuma za
vrednovanje istraživača i istraživačkih projekata Njima se prvenstveno vrednuju
objavljeni naučni radovi naročito u inostranim časopisima a neadekvatno se vrednuju
36 IRS zbog idenfikacije kao dela NIS možemo ga smatrati i ldquoužimrdquo NIS nasuprot ldquoširegrdquo koji
objedinjuje sve organizacije i institucije ne samo obrazovnog i IR sistema već i poslovnog i
vladinog sektora [3]
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
169
i finansiraju primenjena i razvojna istraživanja Autori predlažu primenu novog
sistema za vrednovanje istraživača i istraživanja koji je primereniji za sve vrste
istraživanja i naučne oblasti i koji odgovaraju ciljevima NIR politike
2 Metode rangiranja efikasnosti nacionalnih inovacionih sistema
21 Koncept Nacionalnog inovacionog kapaciteta
U nekim od naših ranijih istraživanja efikasnosti NIS [3] usvojili smo koncept
istraživanja Nacionalnog inovacionog kapaciteta (NIK) prema autoru Radoševiću
[11] kojim se identifikuju četiri dimenzije kapaciteta
1) Apsorptivni kapacitet je sposobnost preuzimanja novog znanja i
prilagođavanja uvezenih tehnologija Ova sposobnost je ključna za tranzicione
ekonomije koje hvataju priključak u razvoju i inovacijama
2) IR sposobnost je značajna ne samo za generisanje novih znanja već i kao
mehanizam za njihovu apsorpciju
3) Difuzija je ključni mehanizam za realizaciju ekonomskih koristi od investicija
u IR kao i za povećanje apsorptivnog kapaciteta
4) Tražnja za IR i inovacijama je ključni ekonomski mehanizam koji generiše
proces stvaranja dobara u IR apsorpcionim i difuzionim aktivnostima
Pojedinačne dimenzije ovog koncepta su međusobno uslovljene a agregirane
one čine NIK Naša analiza se odnosila na stanje u posmatranom skupu od 35 zemalja
(28 člancia EU) u 2012 godini odnosno za Srbiju u 2012 godini
Slika 1 Agregatna vrednost NIK Srbije prema podacima iz 2012 godine
Izračunavanje agregatne vrednosti NIK obezbeđuje mogućnost mnogo širih
analiza pa je autor ovog koncepta agregatnu vrednost NIK za analizirane zemlje
članice Evropske unije (EU) regresirao sa produktivnošću rada u industriji imajući na
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
170
umu da je ultimativna mera konkurentnosti i rasta ekonomije njena produktivnost
[10] Time je autor proširio primenu koncepta NIK za analizu kako tehnologija utiče
na produktivnost i zatim na ekonomski rast
Na slici 1 prikazana je agregatna vrednost NIK Srbije dobijena primenom
koncepta NIK po Radoševiću a na osnovu podataka za 2012 godinu [3]
22 DEA metodologija
Neka novija istraživanja efikasnosti NIS drugih autora koriste tzv DEA
metodlogiju (Data Envelopment Analysis) [28914] DEA je neparametarska tehnika
za utvrđivanje efikasnosti zasnovana na linearnom programiranju pri čemu se više
ulaza svodi na jedan ulaz a više izlaza na jedan izlaz korišćenjem odgovarajućih
pondera
Merenjem efikasnosti NIS pomoću DEA pristupa ponderisanom sumom ulaza
dolazi se do ponderisane suma izlaza Tradicionalnim DEA modelima koji su
bilateralni modeli za kritičko merenje performansi kombinuju se višestruki indikatori
izlaza i ulaza za merenje veličine razlike u učinku (efikasnosti) ndash u našem slučaju NIS
izabranih zemalja
U jednom od referntnih radova [9] ispitana je npr tehnička efikasnost
nacionalnih inovacionih sistema Na osnovu podataka iz European Innovation
Scoreboard (EIS) (evropskog pregleda rezultata inovacija kako država EU tako i
nekoliko drugih država) korišćenjem DEA modela analizirana je efikasnost ulaganja
u inovacije Primećeno je da su takozvani skromni i umereni inovatori često efikasniji
u korišćenju resursa dok se inovacioni lideri rangiraju neočekivano nisko što je bio
slučaj i u jednoj od naših analiza Ovo stvara nedoumicu vezanu za pouzdanost
metoda
Međutim u radu [14] pokazno je da duže vremenske serije istih indikatora
korišćenjem DEA metoda daju drugačije rezultate
Glavni cilj u radu prikazanog istraživanja je poređenje ruskih regiona prema
njihovoj sposobnosti da efikasno stvaraju nove tehnologije i identifikovanje faktora
koji određuju ove razlike tokom dužeg vremenskog perioda Primenjena je analiza
obavijanja podataka (DEA) kako bi se procenio odnos između rezultata o patentiranju
i resursa regionalnog inovacionog sistema (RIS) Za razliku od prethodnih studija
DEA metod je primenjen na duži period čime su se performase regiona poredile
tokom vremena U celini se efikasnost RIS-a u Rusiji povećala tokom prikazanog
perioda a posebno u manje razvijenim teritorijalnim celinama Došlo je do značajne
regionalne diferencijacije Najefikasniji RIS formirani su u najvećim aglomeracijama
sa vodećim univerzitetima i istraživačkim centrima gradovima Moskvi i Sankt
Peterburgu zatim u Novosibirsku Voronježu i Tomsku Ekonometrijski proračuni
pokazuju da je efikasnost RIS-a bila veća u tehnološki razvijenijim regionima sa
najstarijim univerzitetima i većim zalihama patenata Vreme je presudni faktor za
akumulaciju znanja i stvaranje veza između inovativnih činilaca u RIS-u
Preduzetnička aktivnost je takođe bila važan faktor jer pomaže transfer ideja i
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
171
istraživanja u pronalaske i nove tehnologije i poboljšava interakciju između
inovativnih agenata
Izdvajaju se dva opšta zaključka 1 Povoljnije je biti lociran u blizini glavnih
inovacionih centara zbog intenzivnijeg prelivanja znanja 2 Javna podrška efikasnijim
regionima može dovesti do produktivnije regionalne inovacione politike
23 Inovacioni indeks Evropske unije
Jedna od pouzdanijih i u kontinuitetu prisutnih i svestrano korišćenih ocena
(vrednovanja) NIS je Inovacioni indeks Evropske unije na osnovu podataka EIS
Dimenzije inovacione performanse su ljudski resursi istraživački sistem finansiranje
investicije preduzeća veze i preduzetništvo intelektualna svojina inovatori
ekonomski efekti dok se zbirni inovacioni indeks formira na osnovu kompozitnih
indikatora ulaza aktivnosti preduzeća i izlaza Sumarni inovacioni indeks (SII)
formira se analizom kompozitnih indikatora svrstanih u mogućnosti aktivnosti
preduzeća i izlaze Mogućnosti obuhvataju glavne pokretače inovacija izvan
preduzeća kroz tri inovacione dimenzije ljudski resursi otvoreni izuzetni i atraktivni
istraživački sistemi finansiranje i podrška Aktivnosti preduzeća obuhvataju
inovacione napore na nivou preduzeća grupisane takođe u tri dimenzije investicije
preduzeća povezivanja i preduzetništvo i intelektualna svojina Izlazi obuhvataju
efekte inovacionih aktivnosti preduzeća u dve dimenzije inovatori i ekonomski efekti
Slika 2 EIS 2020 za 2019
httpsinteractivetooleuEISEIS_2html
Svih 25 indikatora bolje definišu performanse nacionalnog sistema
istraživanja i inovacija kao celine Dok su neki od pokazatelja EIS (kao što su javni
troškovi za IR) podložniji uticajima političkih intervencija nego drugi (kao što su
inovacije unutar malih i srednjih preduzeća - MSP) opšti cilj EIS je da pruži
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
172
informacije za diskusije politika na nacionalnom i nivou EU i praćenje napretak u
obavljanju inovacija unutar i izvan EU tokom vremena
Slika 3 Inovacioni indeks Srbije u 2019 godini
httpsinteractivetooleuEISEIS_2html
Inovacioni indeks Srbije tokom vremena (od 2008 naovamo) se poboljšao što
je doprinelo prelasku iz grupe skromnih u grupu umerenih inovatora u kojoj je već
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
173
osam godina (slike 2 i 3) Najjače dimenzije inovacionog indeksa Srbije su inovatori
investicije preduzeća i okruženje pogodno za inovacije su Srbija se visoko kotira i
kada su u pitanju investicije preduzeća u ljudske resurse to se odnosi na indkatore
preduzeća obezbeđuju IKT obuku zaposlenih inovacije unutar MSP ne-IR troškovi
inovacija i MSP inovatori proizvoda i procesa Intelektualna svojina atraktivnost
istraživačkog sistema finansije i podrška su najslabije oblasti NIS Srbije
Niskovrednovani indikatori uključuju i troškove rizičkog kapitala prijave dizajna
privatno-javne koopublikacije i troškove poslovnog sektora za istraživanje i razvoj
Slika 4 Inovacioni indeks Srbije u odnosu na performanse EU u periodu 2012-2019
54 5457 58
5560
6367
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
httpsinteractivetooleuEISEIS_2html
Sagledavanjem inovacionih performansi Srbije tokom dužeg perioda vidljiv
je njen relativni porast (slika 4) tokom prikazanog perioda u odnosu na performanse
EU u 2012 godini Kada su u pitanju strukturne razlike između Srbije i EU Srbija
pokazuje najveću pozitivnu razliku u odnosu na EU u neto prilivu stranih direktnih
investicija prosečnoj godišnjoj promeni u BDP-u i otvaranju novih preduzeća a
najveća negativna razlika je u izdacima velikih preduzeća za IR BDP po glavi
stanovnika i u zaposlenosti u proizvodnji visokih i srednje visokih tehnologija
3 Metodologija kompromisnog programiranja
Pored prethodno nabrojanih metoda za rangiranje efikasnosti NIS u ovom
radu ćemo prikazati rezultate rangiranja NIS Srbije i nekoliko zemalja (onih koje
prema EIS spadaju u skromne i umerene inovatore ali i inovacionih sledbenika i
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
174
lidera) korišćenjem ograničenog broja indikatora ulaza i izlaza i jednom od metoda
višekriterijumske analize
Za rangiranje nacionalnih inovacionih sistema korišćen je metod
kompromisnog programiranja Kompromisno programiranje predstavlja jednu od
metoda višekriterijumske analize pomoću koje se alternative rangiraju prema bliskosti
određenim idealnim vrednostima kriterijuma Kompromisno programiranje izdvaja
kao najbolju alternative onu koja ima najmanje rastojanje od idealnog rešenja u skupu
svih mogućih rešenja [137] Rastojanje od idealnog rešenja se računa na sledeći
način
gde je Lp(i) oznaka za Lpndashmetriku alternative Ai rij vrednost j-tog kriterijuma za i-tu
alternativu i su minimalna i maksimalna vrednost j-tog kriterijuma u skupu
alternativa p - parametar koji ukazuje na sklonost donosioca odluka u vrednovanju m -
broj kriterijuma n - broj alternativa wj ndash ponder j-tog kriterijuma
Tabela 1 Kriterijumi za rangiranje NIS-a
Kriterijumi Ponderi Optimizacija
Ulazni elementi
Broj istraživača na million stanovnika
Izdaci za istraživanje i razvoj (GDP)
Uvoz visoko tehnoloških proizvoda
( od ukupnog uvoza)
Izlazni elementi
Izvoz visoko tehnoloških proizvoda
( od ukupnog izvoza)
Broj prijavljenih patenata na million
stanovnika
Broj naučnih i tehničkih publikacija
na million stanovnika
Bruto domaći proizvod po glavi
stanovnika
1429
1429
1429
1429
1429
1429
1429
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
175
U Tabeli 1 su prikazani kriterijumi korišćeni u analizi NIS izabranih evropskih
zemalja Podaci o korišćenim kriterijumima su preuzeti sa sajta Svetske banke i odnose
se na 2018 godinu U analizu su uključene sledeće zemlje Austrija Bugarska Belgija
Danska Hrvatska Litvanija Letonija Srbija Slovenija Slovačka Estonija Holandija
Crna Gora Poljska Češka Mađarska Grčka Rumunija
3 Rezultati
Pre finalnog rangiranja zemalja biće izvršeno poređenje zemalja prema
pojedinačnim ulaznim i izlaznim elementima NIS-a
Danska zauzima lidersku poziciju kada se posmatra broj istraživača (Prilog ndash
Slika 1) Na drugom mestu je Austrija koja ima za čak 2333 istraživača manje od
Danske a zatim slede Holandija Belgija i Slovenija Na začelju se nalaze Srbija
Hrvatska Letonija Rumunija i Crna Gora
Slika 2 (Prilog) prikazuje visinu izdataka za istraživanje i razvoj Austrija ima
najveće izdatke za istraživanje i razvoj dok je Danska na drugom mestu Ove dve
zemlje su jedine dostigle cilj definisan strategijom EU ndash Evropa 2020 a to su izdaci za
istraživanje i razvoj od najmanje 3 GDP Naredna tri mesta zauzimaju Belgija
Holandija i Slovenija Najniži nivo izdataka za istraživanje i razvoj ima Crna Gora
(037 GDP) dok se Srbija nalazi na 13 poziciji sa visinom izdataka od 092 GDP i
ispred je Slovačke Bugarske Letonije i Rumunije koje su kao članice EU pozicionirane
od 14 do 17 mesta
Slovačka je najveći uvoznik visoko tehnoloških proizvoda sa 147 od
ukupnog uvoza (Slika 3 - Prilog) a slede je Češka Mađarska Danska Rumunija čiji se
uvoz visoko tehnoloških proizvoda kreće u rapsonu od 114 do 138 od ukupnog
uvoza Visoko tehnološki proizvodi su najmanje zastupljeni u strukturi uvoza Crne
Gore svega 43 od ukupnog uvoza dok se Srbija nalazi na pretposlednjem mestu sa
56 Sa druge strane Holandija je najveći izvoznik visoko tehnoloških proizvoda sa
213 od ukupnog izvoza dok su Češka Mađarska Austrija i Estonija rangirane od 2
do 5 mesta redom (Slika 4 - Prilog) Srbija i Crna Gora kao i kod uvoza visoko
tehnoloških proizvoda zauzimaju pretposlednju i poslednju poziciju sa 19 odnosno
09 izvoza visokotehnoloških proizvoda u ukupnom izvozu
Austrija je vodeća zemlja prema broju prijavljenih patenata sa 231 patentom na
milion stanovnika Danska je na drugom mestu sa 218 prijavljenih patenata dok
Slovenija i Holandija dele treće mesto sa po 123 patentnih prijava (Slika 5 - Prilog)
Najlošiji rezultat prema ovom indikatoru ostvarile su Estonija i Crna Gora sa 18
donosno 048 prijavljenih patenata na milion odnosno na sto hiljada stanovnika Srbija
je nisko rangirana (16 mesto) sa 23 prijavljena patenta na milion stanovnika
Najveći broj naučnih i tehničkih publikacija ima Danska ukupno 2413 a
Holandija je na 2 mestu sa 267 manjim brojem publikacija od Danske (Slika 6 -
Prilog) Slede Slovenija Češka Austrija i Belgija Crna Gora je i prema ovom
indikatoru najlošije rangirana sa svega 40 publikacija na sto hiljada stanovnika Srbija je
rangirana na 15 mestu sa 648 publikacija i nalazi se ispred Rumunije i Bugarske
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
176
Nakon analize pojedinačnih indikatora pristupljeno je njihovoj agregaciji
primenom metode kompromisnog programiranja Svi kriterijumi korišćeni u analizi su
maksimizacionog tipa i imaju jednake pondere (Tabela 2) Što je skor veći to je zemlja
bolje rangirana
Lidersku poziciju zauzima Danska sa najboljim skorom od 0587684 Austrija
Holandija Belgija Češka su rangirane od 2 do 5 mesta redom Slovenija Poljska
Mađarska Estonija Slovačka Grčka Litvanija Letonija su rangirane od 6 do 13
mesta Najlošije rangirane zemlje su Hrvatska Rumunija Bugarska Srbija i Crna Gora
Tabela 2 Rangiranje zemalja agregacijom ulaznih i izlaznih elemenata NIS 2018
Zemlja Skor Rang
Danska 0587684 1
Austrija 0735909 2
Holandija 0750595 3
Belgija 1085862 4
Češka 1231751 5
Slovenija 1336116 6
Poljska 1549458 7
Mađarska 1555827 8
Estonija 1558064 9
Slovačka 1657632 10
Grčka 169998 11
Litvanija 1752072 12
Letonija 1803606 13
Hrvatska 1808888 14
Rumunija 1933257 15
Bugarska 1968161 16
Srbija 2095201 17
Crna Gora 2392089 18
Izvor Proračun autora
4 Zaključak
Za kreatore inovacione politike i donosioce odluka o pitanjima vezanim za
naučni tehnološki i ukupni socio-ekonomski razvoj neophodna je permanentna analiza
odnosno posedovanje podataka o definisanim indikatorima za duži period a isto tako
značajno je korišćenje različitih metoda Analizu izvedenu u ovom radu kao i u nekim
prethodnim ovde navedenim treba posmatrati pre svega sa konceptualno-metodološkog
stanovišta uz uvažavanje stanja u određenom vremenskom preseku za koji su autorima
bili raspoloživi neophodni podaci Kontinualnim praćenjem stanja u ovoj oblasti
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
177
uspostavlja se mehanizam evaluacije stanja i identifikacije oblasti u kojima je
neophodno uspostaviti akcije i mere za poboljšanje stanja Na taj način se donosiocima
odluka u oblasti razvoja nauke i inovacija u Srbiji obezbeđuju informacije i analize na
osnovu kojih je moguće definisati strategiju i politiku razvoja nauke i inovacija
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva
prosvete nauke i tehnološkog razvoja Srbije
Literatura
[1] Domazet D Kutlača Đ (2009) Prilog istraživanju efektivnosti
naučnoistraživačkog sistema Srbije Zbornik radova naučnog skupa
Tehnologija kultura i razvoj XVI Beograd 2009
[2] Guan J Chen K (2012) Modeling the relative efficiency of national
innovation systems Research Policy 41 (2012) 102-115
[3] Kutlača Đ Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
Prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin ndash Centar za istraživanje
razvoja nauke i tehnologije ISBN 979-86-82183-14-3
httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201212NIS2-P1-colorpdf
[4] Kutlača Đ (2006) Организација ни система србије-узрок или последица
(не)доприноса науке развоју економије Србије Zbornik radova naučnog
skupa Tehnologija kultura i razvoj XIII Beograd 2006
[5] Кутлача Ђуро ldquoИстраживање иновационог капацитета Србијеrdquo XII
научни скуп Технологија култура и развој 2005
[6] Kutlača Đ Semenčenko D (2005) Koncept nacionalnog inovacionog
sistema Institut Mihajlo Pupin 2005 httpwwwpupinrscirntwp-
contentuploads201212NIS-Knjiga-fpdf
[7] Kutlača D (2001) Ocenjivanje tehnološkog nivoa firmi sektora nacionalne
ekonomije Zadužbina Andrejevć Beograd 2001
[8] Nasierowski W Assessment of Technical Efficiency of NIS with the use of
DEA (2008) Procedeengs of the 4th IEEE International Conference on
Management of Innovation and Technology DOI
101109ICMIT20084654345
[9] Pan T-W Hung S-W Lu W-M (2010) DEA PERFORMANCE
MEASUREMENT OF THE NATIONAL INNOVATION SYSTEM IN ASIA
AND EUROPE Asia-Pacific Journal of Operational ResearchVol 27 No 03
pp 369-392 (2010)
[10] Porter M E The Competitive Advantage of Nations New York Free
Press 1990
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
178
[11] Radosevic S A Two-Tier or Multi-Tier Europe Assessing the Innovation
Capacities of Central and East European Countries in the Enlarged EU JCMS
2004 Volume 42 Number 3 pp 641-666 2004
[12] Semenčenko D (2009) Faktori u oblikovanju nacionalnog inovacionog
sistema Institut Mihajlo Pupin 2009 httpwwwpupinrscirntwp-
contentzborniciFaktori_u_izgradnjiNISpdf
[13] Zeleny M (1976) The theory of the displaced ideal in M Zeleny (ed)
Multiple Criteria Decision Making Kyoto Springer-Verlag Berlin pp153-
206
[14] Zemtsov S Kotsemir M (2019) AN ASSESSMENT OF REGIONAL
INNOVATION SYSTEM EFCIENCY IN RUSSIA THE APPLICATION
OF THE DEA APPROACH Scientometrics volume 120 pages 375ndash404
(2019)
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
179
Prilog
Slika 1 Broj istraživača na milion stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Slika 2 Izdaci za istraživanje i razvoj (GDP) 2018
Izvor Svetska banka
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
180
Slika 3 Uvoz visoko tehnoloških proizvoda ( od ukupnog uvoza) 2018
Izvor Svetska banka
Slika 4 Izvoz visoko tehnoloških proizvoda ( od ukupnog izvoza) 2018
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
181
Slika 5 Broj prijavljenih patenata na milion stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Slika 6 Broj naučnih i tehničkih publikacija na milion stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
182
Slika 7 Bruto domaći proizvod po glavi stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
183
Dr Sanja Popović-Pantić37 dr Dušica Semenčenko Nikola Vasilić Msc
IZGRADNJA KAPACITETA MSP ZA USVAJANJE KONCEPTA
ODRŽIVOG RAZVOJA
Apstrakt Polazeći od ciljeva održivog razvoja i bazičnih definicija istog u
radu se razmatra veza izmedju inovacija i održivog razvoja kao i njhov uticaj na
njega posebno kad je reč o inovacijama u malim i srednjim preduzećima Budući da
se MSP sektor smatra generatorom inovacija razmatra se njegov potencijal za
pozitivan uticaj na održivi razvoj kroz opis koncepta održivih inovativnih proizvoda
koji su analizirali različiti autori Predstavljeni su modeli održivosti i njihove
komponente sagledane su prednosti primene strategija korporativne društvene
odgovornosti i uticaj na ekonomske perfomanse preduzeća kao i načini da se
preduzeće održivo razvija Na kraju je predstavljena i jedna od metodologija za ocenu
održivosti poslovanja u malim i srednjim preduzećima kao primer dobre prakse i
putokaza za unapređenje performansi održivog poslovanja u malim i srednjim
preduzećima
Ključne reči održivi razvoj mala i srednja preduzeća inovacije model
održivosti
DELOPMENT OF SMEs CAPACITIES FOR THE CONCEPT OF
SUSTAINABLE DEVELOPMENT ADDOPTION
Abstract Starting from the goals of sustainable development and its basic
definitions the paper discusses the relationship between innovation and sustainable
development and their impact on it especially when it comes to innovation in small
and medium-sized enterprises Since the SME sector is considered a generator of
innovation its potential for a positive impact on sustainable development is
considered through a description of the concept of sustainable innovative products
analyzed by various authors Sustainability models and their components are
presented the advantages of applying corporate social responsibility strategies and
the impact on the economic performance of the company are considered as well as
the ways for the company to develop sustainably Finally one of the methodologies for
assessing the sustainability of business in small and medium-sized enterprises is
presented as an example of good practice and guidelines for improving the
performance of sustainable business in small and medium enterprises
Key words sustainable development small and medium-sized companies
innovation sustainability model
37 Institut Mihajlo Pupin sanjappanticpupinrs
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
184
1 Uvod
Mala i srednja preduzeća (MSP) su glavni pokretač ekonomskog rasta i
društveno-ekonomskog razvoja ali i brojnih rezultata u realizaciji ciljeva održivog
razvoja (SDG) Primena koncepta održivog razvoja je zasnovana na milenijumskim
ciljevima održivog razvoja koji se definiše uglavnom kao razvoj društva koji
raspoloživim resursima zadovoljava ljudske potrebe ne
ugrožavajući prirodne sisteme i životnu sredinu čime se osigurava dugoročno
postojanje ljudskog društva i njegovog okruženja Koncept održivog razvoja
predstavlja novu strategiju i filozofiju društvenog razvoja
Održivi razvoj se najčešće dovodi u vezu sa zaštitom životne sredine odnosno
nastojanjem da se zabrinutost za opstanak živog sveta na planeti Zemlji poveže sa
očuvanjem prirodnih resursa i brojnim ekološkim izazovima koji stoje pred svakim
društvom državom i čovečanstvom u celini Medjutim sve više je studija ali i
praktičnih primera koji pokazuju da se održivi razvoj ne može svesti samo na jedan
aspekt već da je slojevit i da suštinski leži na tri stuba ekonomskom društvenom i
stubu koji se odnosi na zaštitu životne sredine Neformalno paradigma održivog
razvoja počiva na tri principa profitu planeti i ljudima
Slika 1 Principi održivog razvoja
Izvor 230 Agenda for Sustainable Development
httpswwwcovestrocomensustainabilitywhat-drives-uscommitment
Upravo sedamnaest ciljeva održivog razvoja koje je su definisale Ujedinjene
nacije predstavljaju putokaz za njegovo ostvarivanje s obzirom da polaze od
smanjenja siromaštva i izgradnje mirnodopskog i inkluzivnog društva u kojem svi
imaju jednak pristup pravdi
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
185
Slika 2 Ciljevi održivog razvoja
Tranzicija ka ekonomskoj društvenoj i održivosti u smislu zaštite životne
sredine je postala glavni prioritet novog sastava Evropske komisije U isto vreme
naglašava se da ta tranzicija treba da se zasniva na jakoj i otpornoj ekonomiji čija
kičma su mala i srednja preduzeća Zbog toga je prioritet politike EU upravo u tome
da poveže održivi razvoj sa rastom malih i srednjih preduzeća na način da održivost
postane šansa za dalji rast MSP u okviru jedinstvenog EU tržišta i šire kroz kreiranje
održivih proizvoda i usluga MSP su usmerene na postizanje veće konkurentnosti i u
sklopu toga su veoma otvorena za usvajanje novih poslovnih modela i strategija koje
ih okreću u pravcu održivog razvoja Strategije poput korporativne društvene
odgovornosti (KOP) ali i upravljanje lancima dobavljača su postale dominantne u
obezbeđivanju održivosti preduzeća i njihove finansijske konsolidacije Literatura
pokazuje da teorije o održivosti i donosiocima odluka predstavljaju osnovne postulate
za održiv rast i razvoj preduzeća Teorija održivosti je usmerena na ekonomske
društvene i aktivnosti na zaštiti životne sredine sa ciljem ostvaranje dugoročne
profitabilnosti biznisa [15] Druga važna teorija je ona koja se odnosi na konkurenciju
u uslovima slobodnog tržišta sa ciljem ostvarenja većih ekonomskih i finansijskih
benefita za osnivače [12] Postoje i oponenti ovim teorijama pa tako Porter i Kramer
[27] smatraju da neki primeri društvene i filantropske prakse zapravo umanjuju
produktivnost Nasuprot tome neki autori [5] i Engert et al [11] smatraju da su
društvene ekonomske i aktivnosti usmerene na zaštitu životne sredine u sklopu
društveno odgovorne strategije preduzeća u pozitivnoj korelaciji sa njihovom
profitabilnošću
Evidentan je prelaz u percepciji održivog poslavanja kao onog koji se
isključivo odnosi na brigu o životnoj sredini ka onome koji podrazumeva uspešan
ekonomski i društveni razvoj čime se revitalizuje ideja o tome da DOP nije samo
privilegija bogatih [20] Uspešnost ove paradigme se dokazuje kroz razvoj Svetskog
poslovnog saveta za održivi razvoj (World Business Council for Sustainable
Development -WBCSD) i drugih organizacija koje se bave obukama i informisanjem
poslovne zajednice o pitanjima održivog razvoja kreiranjem indeksa održivosti -
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
186
kompozitnog indeksa kojim se meri stepen uticaja konkretnog biznisa na životu
sredinu kroz njegove istraživačko razvojne aktivnosti i stepen ostvarenog
korporativnog upravljanja38 porast plaćenih reklama kojima se promoviše održivost
kao i sertifikovanim (oditovanim) izveštajima o održivosti nekoliko vodećih firmi koje
primenjuju globalnu inicijativu izveštavanja - Global Reporting Initiative (GRI) kao
vodičem [22] Neki programi su takođe kreirani sa ciljem da podstaknu MSP u
zemljama u razvoju da brže usvajaju koncept održivog razvoja poput programa UN
Global Compact [20]
2 Primena koncepta održivog poslovanja u malim i srednjim
preduzećima aktuelno stanje
Mala i srednja preduzeća su najčešće primorana nacionalnim zakonodavstvom
da primenjuju neke od ciljeva održivog razvoja i uglavnom se odnose na zaštitu
životne sredine i reciklažu Ipak odnedavno se fokus pomera ka društvenim
aspektima upravo zahvaljujući konceptu društveno odgovornog poslovanja koje
korporacije primenjuju sa ciljem da doprinesu unapređenju socijalnog konteksta u
lokalnim zajedinicama u kojima posluju U tom smislu poklanja se sve veća pažnja i
cilju 5 održivog razvoja koji se odnosi na rodnu ravnopravnost Neretko se on
povezuje sa sa društveno odgovornim nabavkama i principom inkluzije različitih
društvenih grupa u jedinstveni eko-sistem [26] Iako se rodna ravnopravnost ne naglašava direktno ipak je namera prisutna
kroz preporuke ugovornim stranama da razmotre ne samo zaštitu životne sredine već i
druge društvene faktore prilikom dodele ugovora ili definisanja indikatora njegove
uspešne implementacije U primeni principa održivog razvoja razlikuju se tri nivoa [31] Prvi nivo
ldquoBusiness Sustainability 10rdquo se odnosi na situaciju kada preduzeće prilagodjava svoje
poslovanje postojećoj legislativi kako bi se uspešno integrisalo u tržišno okruženje u
kojem posluje i na to je zapravo uslovljeno pravnim okvirom U ovoj fazi oni
uglavnom prilagodjavaju svoje poslovne strategije direktivama u okviru osmog cilja
održivog razvoja koji se odnosi na dostojanstven rad inkluzivnost i ekonomski rast
Sledeći nivo nazvan ldquoBusiness Sustainability 20rdquo podrazumeva da preduzeća
uključuju u svoj poslovni model društvene vrednosti i principe očuvanja životne
sredine kroz uključivanje još jednog standarda koji se odnosi na 9 cilj održivog
razvoja koji se odnosi na upravljanje otpadom Nakon toga preduzeće može da
nastavi pravim putem poslovne održivosti koji znači minimiziranje negativnog uticaja
i usvajanje proaktivne strategije kad je reč o zaštiti životne sredine recikliranje resursa
i podrške lokalnoj zajednici što je deo trećeg nivoa odnosno ldquoBusiness Sustainability
30rdquo a koji uključuje prinicipe 12 cilja održivog razvoja čime se zatvara krug strategije
održivog poslovanja Najviši nivo održivosti se naziva takodje i ldquopristupom cirkularne
ekonomijerdquo Geissdoerfer et al [13] ih definišu kao sistem u kojem je potrošnja
38 Dow Jones Sustainability Index (DJSI)
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
187
resursa kao i otpad emisija i isticanje štetnih materija usporeno ili sprečeno u
potpunosti
O značaju primene strategije društveno-odgovornog poslovanje govori i
podatak da su preduzeća koja su primenjivala ove postulate bila otpornija na krizu
izazvanu pandemijom COVID 19 [24] Investiranje u korporativnu društvenu
odgovornost (KDO) doprinosi izgradnji poveranja sa kupcima dobavljačima
zaposlenima i drugim ključnim akterima u poslovanju koji su u periodu epidemije
pokazali mnogo veću spremnost da se prilagode iznenadnim okolnostima i tako
podrže preduzeća koja su takođe bila zatečena zaključavanjem usled pandemije i
suočila se sa padom poslovnih performansi U tom smislu zanimljiva je analiza
indeksa KOP Nacionalnog biroa za ekonomska istraživanja iz Kembridža (ibid) koji
analizira uticaj investicija u KOP na otpornost vrednosti akcija na berzi u odnosu na
krizu izazvanu pandemijom virusa COVID 19 Za te svrhe je korišćen Thomson-
Reutres ASSET4 instrument koji obuhvata preko 132 indikatora aktivnosti KDO-a u
preduzeću na osnovu čega se formiraju indeksi koji prate odredjene DOP aktivnosti
Autori Ding et al [9] ističu tri relevantna indeksa kojim se meri održivo poslovanje
preduzeća 1) indeks očuvanja životne sredine koji uključuje merenje eksploatacije
prirodnih resusrsa emisiju štetnih gasova i stepen generisanja zelenih inovacija 2)
Eksterne stejkholdere koji nisu vlasnici udela u preduzeću i društvene teme poput
blagostanja zaposlenih ljudska prava i etički odnos prema klijentima dobavljačima i
lokalnoj zajednici u kojoj kompanija posluje i treći 3) operacionalizacija i
implementacija aktivnosti KDO
Indeks očuvanja životne sredine koji se sastoji od tri komponente
ekspolatacije prirodnih resursa smanjenja emisije štetnih gasova i stvaranje zelenih
inovacija Prva komponenta reflektuje sposobnost kompanije da smanji potrošnju
energije materijala ili vode i da pronadje eko-efikasnija rešenja u lancu svojih
dobavljača [9] Druga komponenta meri efikasnost i posvećenost preduzeća u merenju
smanjenja emisije štetnih materija prilikom proizvodnje (ibid) Treća komponenta
Zelene inovacije se odnosi na kapacitet preduzeća da utiče na smanjenje troškova
zagađenja životne sredine kreirajući na taj način nove tržišne mogućnosti primenom
novih tehnologija i ekoloških procesa ili pak stvaranjem novih eko-proizvoda
Društveni indeks sakuplja informacije o tome u kojoj meri preduzeća unapređuju
blagostanje svojih zaposlenih (Workforce) promovišu ljudska prava (Human rights)
na kraju koliko su uključena u razvoj lokalne zajednice (Community) i koliko su
odgovorna u odnosu na svoje potrošače (Odgovorna porizvodnja - Product
Responsibility) Kad je reč o unapređivanju blagostanja svojih zaposlenih meri se
stepen u kojoj su zaposleni zadovoljni poslom koji obavljaju zdravstvenim uslovima i
bezbednošću na radnom mestu poštovanjem različitosti i obezbeđivanjem jednakih
mogućnosti i uslova za napredovanje za sve zaposlene bez obzira na pol rasu religiju
i sl Kod komponente ljudskih prava meri se stepen u kome kompanija poštuje ljudska
prava na primer a) da li je kompanija obezbedila poštovanje ljudskih prava generalno
b) obezbedila slobodu udruživanja svojih zaposlenih c) da li sprečava dečiji rad i rad
pod prinudom i d) da li primenjuje kriterijum poštovanja ljudskih prava u slekciji
dobavljača Odgovorna proizvodnja se odnosi na kapacitet kompanije da proizvodi
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
188
kvalitetne proizvode i usluge uz uvažavanje najviših zdravstvenih i bezbedonosnih
standarda kao i prinicipa zaštite privatnosti i ličnog integriteta Komponenta ldquolokalna
zajednicardquo (Community) uključuje mere poput onih da li kompanija ima a) etički kod
u cilju sprečavanja podmićiivanja i korupcije obezbeđuje najviši stepn opšte poslovne
etike posluje kao fer konkurent upravlja kompanijom pošštujući postulate
gradjanskog društva b) prodaje proizvode i usluge po diskontnim cenama na tržištima
koja su u razvoju sprovodi istraživanje i razvoj lekova za zarazne bolesti u zemljama
u razvoju c) sprovodi odgovarajuće medjunarodne standarde poput OECD preporuka
za multinacionalne kompanije
Indeks strategije KDO uključuje informacije o stepenu u kojem firme
organizuju i sprovode strategije KDO Velike kompanije imaju veći finansijski
kapacitet da sprovode strategiju KDO i da posluju na način da ostvaruju i ciljeve
održivog razvoja Zbog toga je važno kreiranje programa koji će obezbediti podršku
malim i srednjim preduzećima da se razvijaju na održiv način
Takav poslovni koncept nesumnjivo iziskuje troškove pa je važno obezbediti i
adekvatnu finansijsku institucionalnu potporu i utvrditi postojeći kapacitet malih i
srednjih preduzeća i prostor za unapredjenje njihovog održivog rasta i razvoja
Metodološki apsekt ocene održivog poslovanja kao i mogućnosti za njegovo
finansiranje će biti predmet dalje analize u ovom radu
3 Finansiranje MSP za održivi razvoj
U analizi postojećih fondova raspoloživih za finansiranje održivog razvoja
MSP u smislu definisanom u uvodu treba sagledati ko su sve relevantne institucije
programi i instrumenti podrške u ovoj oblasti To su pre svega kreatori politika u
institucijama poput Ujedinjenih nacija Evropske komisije OECD-a Svetske banke i
sl i njihova tela instrumenti podrške i inicijative kao što su
Evropski institut za Inovacije i Tehnologiju (EIT)ndash EIT komunikaciona platforma
Platforma pametne specijalizacije (Smart specialization platform)
EIT za klimatske promene (EIT Climate-Kick )
EIT u digitalnoj oblasti ndash EIT Digital
EIT u oblasti hrane - EIT Food
EIT u oblasti zdravlja- EIT Health
EIT u oblasti inovativnih izvora energije ndash EIT InnoEnergy
EIT u oblasti prozvodnje ndash EIT Manufacturing
EIT u oblasti sirovina ndash EIT RawMaterials
EIT u oblasti urbane mobilnosti- EIT Urban Mobility
Izvršna agencija za MSP Evropske komisije (EASME) i druge agencije na
nacionalnom ili regionalnom nivou koje raspolažu fondovima za podršku MSP
sektora
Udruženja klasteri i druge organizacije za podršku MSP
Jedan od najvažnijih EU programa za finansiranje inovacija i podsticanje rasta
inovativnih firmi je InnovFin koji je rezultat zajedničke inicijative Evropske
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
189
investicione banke i Evropskog investicionog fonda (EIB i EIF) u saradnji sa
Evropskom komisijom InnovFin pokriva širok spektar finansijskih instrumenata za
podršku održivom razvoju od kredita garancijskih šema do finansiranja kapitala ali i
savetodavne inovacione podrške koji se mogu prilagoditi potrebama inovatora
Finansiranje se obezbeđuje ili direktno ili preko finansijskih posrednika obično
banaka ili odgovarajućih fondova InnovFIn je dostupan u svim sektorima kako
zemalja članica EU tako i zemalja kandidata koje učestvuju u programu Horizont
2020 a verovatno i u njegovom nasledniku Horizontu Evropa koji je u pripremi EIB
u saradnji sa EU je kreiranjem ovog programa istako značaj održivog razvoja i rasta
MSP stavljajući ih u kontekst konkurentnosti na tržištu Pored podrške MSP InnovFin
podržava i velika preduzeća i javne institucije Dakle kroz ovaj program se
kombinuju povoljna kreditna sredstva omogućava se privlačenje doatnih investicija
ali daje i podršku u pripremi projekta i boljem upravljanju finansijama
Program JASPERS (Joint Assistance to Support projects in European
Regions) ima za cilj da poboljša kvalitet investicija podržanih kroz EU fondove Reč
je o partnerstvu izmedju EIB Evropske komisije i EBRD-a [10] JASPER je dostupan
svim korisnicima Strukturnih i investicionih fondova EU (ESIF) Održivi razvoj je
tesno povezan sa inovacijama i kao takav ima dominantno mesto i u ovom programu
Projekti podržani od strane sektora za pametan razvoj JASPER programa imaju za
cilj
- Da povećaju investicije u veštine i inovacije kroz unapredjenje obrazovanja i
aktivnosti istraživanja razvoja i inovacija
- Da poboljšaju pristup upotrebu i kvalitet IKT-a
- Podstaknu urbani razvoj i revitalizaciju marginalizovanih područja
- Poboljšaju uslova lečenja
- Unaprede pametnu specijalizaciju i izgradnju pametnih gradova u pogledu
održivog razvoja
- Unaprede razvoj i primenu instrumenata najboljih praksi metodologija i studija
sličaja u pomenutim domenima
Tipični projekti koji se finansiraju u ovoj oblasti su
- Izgradnja i obnova obrazovne i istraživačke infrastrukture upotrebom novih
tehnologija
- Razvoj naučno-tehnoloških parkova kao mesta za nastanak otvorenih inovacija
- Izgradnja pan-evropske istraživačke infrastrukture i mreže nacionalnih
istraživačkih centara
- Istraživanje novih materijala na makro mikro i nano nivou
- Izgradnja široko-pojasne telekomunikacione mreže u urbanim i ruralnim
sredinama
- Razvoj javnih servisa poput e-uprave e-zdravstva e-javnih nabavki
Program Evropske unije koji se najviše vezuje za održivi razvoj i podršku
realizaciji ciljeva održivog razvoja je evropski Zeleni ugovor (European Green Deal)
koji je donet kao plan EU da podstakne efikasnu upotrebu resursa u pravcu čiste i
cirkularne privrede smanjenja zagađenja i očuvanja biodiverziteta U Zelenom planu
su izložene inepohodne investicije i finansijska sredstva i koraci da se tranzicija ka
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
190
zelenoj ekonomiji odvija kao inkluzivan proces koji nikog neće ostaviti po strani Deo
tog plana je cilj EU da do 2050 postane klimatski neutralna zbog čega je predložila i
poseban zakon Da bi se ovaj cilj dostigao potrebno je da se
- Investira u tehnologije koje su u skladu sa zaštitom životne sredine
- Podržava industrija koja kreira inovacije
- Uvedu čistije i zdravije forme privatnog i javnog transporta
- Sprovede dekarbonizacija energetskog sektora
- Obezbedi energetska efikasnost zgrada
- kroz saradnju različitih međunarodnih partnera poboljšava primena globalnih
standarda zaštite životne sredine
Evropska unija je u okviru programa predvidela finansijsku i tehničku
podršku u cilju pomoći onima koji su najpogođeniji tranzicijom ka zelenoj ekonomiji
Ovaj instrument se zove Jedan mehanizam za tranziciju u okviru koga je na
raspolaganju 100 mld evra za period od 2021-2027 u najkritičnijim regionima
Zeleni ugovor ima osam ciljeva
1 Povećano angažovanje u smanjivanju klimatskih promena
2 Snabdevanje čistom i bezbednom enrgijom po pristupačnim cenama
3 Tranzicija industrije u pravcu čiste iili cirkularne ekonomije (uključujući i
smanjenje otpada iili otpada)
4 Izgradnja kapaciteta za snabdevanje novim izvorima energije i unapredjenje
postojećih u pravcu efikasnije upotrebe
5 Ubrzavanje prelaska na održivu i pametnu mobilnost
6 Tranzicija ka fer i zdravom sistemu ishrane koji će biti uskladjen sa zaštitom
životne sredine
7 Očuvanje i zaštita ekosistema i biodiverziteta
8 Realizacija nultog zagađenja i životne sredine bez otrova
Osim pomenutih programa postoji još niz programa koji pružaju finansijsku
podršku preduzećima u njihovoj tranziciji ka održivom razvoju i rastu svojih
kompanija39
4 Inovacije u MSP sektoru i održivi razvoj
Jedno od osnovnih pitanja održivog razvoja je zasnovano na vezi izmedju
inovacija i održivog razvoja Danas se ova veza još više potencira u cilju smanjenja
rizika izazvanih pandemijom virusa COVID19 ali i ostvarivanja prednosti u nekim
aspektima kroz obavljanje poslovnih aktivnosti i starih poslovnih funkcija na nov i
održiv način [23] Posledično održive inovacije predstavljaju važno sredstvo za
promovisanje održivog razvoja u preduzeću Istovremeno izazovi pandemije podstiču
39 Ekspertska grupa za održivost pri Evropskoj mreži preduzetništva koju je oformio EASME
2020 Godine u okviru jednokratne aktivnosti uradila je mapiranje ovih programa prema
kojem je izlistano oko 30 različitih pretežno sektorski usmerenih finansijskih šema Ovaj
tabelarni pregled obuhvata širok spektar finansijskih instrumenata dostupnih preduzećima od
kredita preko grantova crowdfunding-a kapitalnih investicija mikro kredita i sl
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
191
i konkurenciju u privredi i izgradnju boljeg društva Na osnovu toga je i nastao tzv
koncept održivih inovativnih proizvoda (Sustainable Product Innovation Performance
- PIP) koji obuhvata napore i aktivnosti materijalne i nematerijalne prirode koje
preduzeće preduzima kako bi što efikasnije upravljalo resursima a što za rezultat treba
da ima inovaciju proizvoda [2]
Autori Siqueira i Pitassi [29] smatraju da je koncept održivih inovacija
proizvoda širi od pojma eko-inovacija jer obuhvataju i socijalnu dimenziju On je
višeslojan tako da na makro nivou podrazumeva vladine politike i aktivnosti koje
imaju za cilj prevazilaženje rizika koji su svojstveni radikalnim inovacijama na mezo
nivou odnosno na niovu preduzeća podrazumeva razvoj novih poslovnih modela a na
mikro nivou (individualnom) odnosi se na promenu svesti i kognitivnog mehanizma
kod ljudi kao i njihovih stavova i ponašanja
Szekly i Strebel [30] definišu održive inovacije kao kreiranje nečeg novog što
poboljšava performanse održivog razvoja na tri nivoa društvenom ekonomskom i
nivou zaštite životne sredine Ovakva poboljšanja nisu limitirana samo na tehnološke
promene i tiču se podjednako i promena u procesima operativnim praksama
poslovnim modelima i sistemima kao i načinu razmišljanja Hanssen et al [14]
smatraju da je održiva inovacija sredstvo kojim se obuhvata kako održivost tako i
uključivanje novih kupacaklijenata i tržišta čime se uvećava dodata vrednost kapitala
firme
U svakom slučaju za preduzeća je veliki izazov da inoviraju na način da
obezbeđuju održivi razvoj kroz dodavanje vrednosti proizvodima i procesima
doprinoseći istovremeno smanjivanju negativnih društveno-ekonomskih uticaja koji
proizilaze iz industrijske aktivnosti Preduzeće može da stvara inkrementalne ili
radikalne održive inovacije Ipak u praksi većina inovacija su inkrementalne zbog
toga što još uvek nisu dovoljno razvijena tržišta za održive proizvode i usluge
Potrebne su društvene promene kako bi se na adekvatan način vrednovali ovi
proizvodi i usluge [6] Održivi razvoj zahteva promenu u proizvodnom sistemu ali i u
sistemu potrošnje tako da se čini da je nedovoljno preduzimati samo inkrementalne
inovacije [4] Zbog toga održive inovacije treba da prevazidju okvire poslovnog
okruženja i da budu vrednovane od strane šire društvene zajednice kako bi kompanije
mogle da investiraju u radikalne inovacije gradeći tako novu poslovnu paradigmu
okrenutu održivosti
Tradicionalno shvatanje biznisa je da mu je jedini cilj ostvarenje profita bez
obzira na koji se način do njega dolazi Poslednjih godina smo svedoci toga da je
ovakav pristup doveo do uništavanja prirodnih resursa uz devastirajuće efekte na
ljude posebno one najranjivije kategorije stanovništva Klimatske promene
finansijska kriza 2008-2009 kao i prinudni rad predstavljaju eklatantne primere
pogrešnog pristupa u ostvarivanju profita prethodnih generacija Poslovni model koji
je fokusiran isključivo na profitu u finansijskom smislu je nesumnjivo neodrživ
ukoliko ignoriše dva bitna elementa za uspeh ljudski kapital i prirodne resurse To je
novi trilateralni model koji obuhvata ljude planetu i profit a ove tri komponente se još
navode na nekoliko sličnih načina poput ldquoživotna sredina ekonomija kapitalrdquo ili
ldquoljudski prirodni i finansijski resursirdquo Nova poslovna paradigma nameće razmišjanje
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
192
o važnom aspektu istrajavanja na tradicionalnom poslovnom konceptu Naime
oslanjanje na jeftinu proizvodnju baziranu na fosilinim gorivima i sirovinama koji
postaju sve oskudniji u područjima koja su pogođena klimatskim promenama može
izazvati probleme u poslovanju Šta će se dogoditi kada ovi proizvodi ne budu mogli
da se prodaju tako jeftino kao što je jeftina bila njihova proizvodnja Šta će se
dogoditi ako sirovine koje se koriste u proizvodnji ne budu više dostupne Razvoj
biznisa koji nisu toliko zavisni od prirode će najverovatnije uticati na smanjivanje
ovakvih rizika a i oni sami će se obavljati na način da izazivaju manje štete po
okolinu S druge strane otvaraju se brojne mogućnosti za biznis u ovom novom
održivom kontekstu razvoja Razvijaju se nove palete proizvoda i usluga i niču nova
tržišta Takodje već sada dolazi do velikih ušteda na smanjenju troškova poslovanja
Na primer Wal Mart je najveći komercijalni proizvođač solarne energije u SAD-u
Ušteda na resursima znači uštedu novca Zbog toga su energetska efikasnost i
smanjivanje otpada osnovne dve oblasti u kojima će kompanije početi ili su već počele
da primenjuju koncept održivog razvoja Postoji još jedna oblast u kojoj je moguće
ostvarivati uštede a to je povezano sa ostvarivanjem prometa preduzeća Naime firme
koje promovišu vrednosti održivog razvoja privlače i takav profil ljudi a takodje takav
sistem vrednosti u kompaniji motiviše zaposlene da i sami doprinose uštedama što je
dobro za biznis
Povećavanje prihoda je takodje jedna od pozitivnih posledica tranzicije
biznisa u pravcu održivog razvoja Naime kada preduzeće proširi svoju proizvodnu
liniju ili pak udje na nova tržišta to generiše prihod koji se ne bi na drugi način
ostvario Kada firma gradi lojalnost svojih potrošača prema brendu promovišući se
kao društveno odgovorna to povećava dugoročno prihod po glavi potrošača Obe
strategije mogu povećati profitabilnost kompanije
Kombinacija smanjenja troškova povećavanja prihoda smanjivanja rizika i
otvaranja novih poslovnih mogućnosti predstavljaju šansu za brže prihvatanje novog
trilateralnog poslovnog modela zasnovanog na ljudima planeti i kapitalu (profitu)
5 Metodologija ocene održivih inovacija
Sa ciljem ocene održivih inovacija i struktuiranja efekata održivih inovacija
Hansen et al [14] predlažu model bdquokocke održivih inovacijaldquo (Sustainable Innovation
Cube) koji uključuje tri dimenzije ciljnamenu životni ciklus i tip inovacije
Dimenzija namene se zasniva na konceptu bdquotri osnovebdquo koji obuhvata tri ključna
efekta inovacija ekonomski ekološki (uticaj na životnu sredinu) i društveni
Dimenzija životnog ciklusa se odnosi na efekte inovacija u različitim fazama njihovog
životnog ciklusa Dimenzija tip inovacije se odnosi na tehnološke inovacije proizvoda
ili procesa inovacije poslovnog modela i proizvodno-uslužnih sistema (PSS) Imajući
u vidu i postojanje pod-dimenzija model broji ukupno 27 pojedinačnih oblasti u
kojima se sagledavaju potencijalni efekti održivosti
Držeći se trodimenzionalnog generičkog modela koji obuhvata cilj životni
ciklus i tip inovacije Hanssen et al [14] su identifikovali praktične implikacije za one
koji upravljaju održivim inovacijama koje se mogu razvrstati na sledeći način
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
193
integrisanje kriterijuma održivosti integrisanje stejkholdera i korisnika ekspanzija
proizvodno-uslužnih Sistema (PSS) ciljani marketing za održive inovacije svest o
održivosti Bocken et al [3] predlaže set arhetipova održivih poslovnih modela kako
bi se pospešila disperzija održivih poslovnih modela u praksi i istraživanjima Ovi
autori predlažu osam arhetipova grupisanih u matricu od tri dimenzije tehnološku
društvenu i organizacionu inovaciju kako bi opisali rešenja koja mogu doprineti
održivosti sa ciljem da se maksimizira energetska efikasnost i efikasnost materijala da
se ostvari funkcionalnost na račun vlasništva da se usvoji liderska uloga da se
podstakne manir dovoljnosti i napusti praksa ldquorazbacivanja resursardquo da se biznis
prilagodi društvu i životnoj sredini (a ne obrnuto) i da se razvijaju različita rešenja
Tabela 1 predstavlja ove arhetipove
Tabela 1 Arhetipovi inovacija poslovnih modela za održivost
INOVACIJE ARHETIPOVI DEFINICIJE
Tehnološke -Maksimiziraju efikasnost potrošnje
materijala i energije
-Kreiraju dodatnu vrednost od
otpada
-Vrše zamenu obnovljivim i
prirodnim procesima
-Činiti bdquoviše sa manjeldquo resursa
u smislu kreiranje manje
ostataka emisije štetnih gasova
i zagađenja
- koncept bdquootpadaldquo se odbacuje
na taj način što se postojeći
otpad koristi kao ulazna
sirovana za neku drugu
proizvodnju omogućavajući
bolju potrošnju i veću
iskorišćenost kapaciteta
- smanjivanje štetnih uticaja na
životnu sredinu i povećanje
poslovne otpornosti kroz
utvrđivanje ograničenosti
neobnovljivih izvora i
postojećih proizvodnih procesa
Socijalne Za rezultat daju funkcionalnost
umesto vlasništva
Usvajanje liderske uloge
Podsticanje dovoljnosti i
sprečavanja hiperprodukcije
-Pružanje usluga kojima se
zadovoljavaju potrebe
korisnika bez fizičkih
proizvoda
-proaktivno uključivanje
zainteresovanih strana sa ciljem
obezbeđenja blagostanja i
zdravlja
-pronalazenje rešenja kojima se
smanjuje proizvodnja i
potrošnja
Organizacione Prilagodjavanje poslovnog
okruženja životnoj sredini i
društvenoj zajednici
Prioritizovanje ostvarivanja
društvenih i benefita za životnu
sredinu u odnosu na
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
194
Razvoj palete rešenja maksimiziranje profita kroz
tesnu saradnju kompanija i
lokalne zajednice i drugih
zainteresovanih strana
Tradicionalni biznis model u
kojem je potrošač glavni
korisnik će se možda promeniti
Pružanje široke palete održivih
rešenja kako bi se
maksimizirali benefiti za
društvo i za životnu sredinu
Izvor Prilagodjeno na osnovu Bocken et al [3]
Autori su ukazali da cilj ove kategorizacije nije samo da ukaže na efekte
održivog razvoja na društvo i okolinu već i prilagođavanje poslovnih modela u pravcu
održivosti [3] Komapnije dakle mogu primenjivati kombinaciju arhetipova u tom
procesu prilagodjavanja održivosti Ovih osam tipova su samo baza za analizu
održivih inovacionih procesa na osnovu kojih su moguće brojne kombinacije Neki
faktori su relevantni za usvajanje održivih inovacija kao što su veličina i priroda
aktivnosti Robinson i Stubberud [28] smatraju da će velike kompanije pre nego mala i
srednja preduzeća primenjivati zelene inovacije jer imaju veći kapital za investiranje
S druge strane zelene inovacije predstavljaju šansu upravo za MSP da ostvare
konkurentsku prednost u odnosu na velike komapnije i tako izađu u ssuret svojim
kupcima okrenutim novim trendovima održivosti u izboru i kupovini proizvoda i
usluga Autori Zee et al [34] su utvrdili da velika preduzeća inkliniraju ka proizvodnji
zelenih proizvoda i usluga dok su mala preduzeća ekološki svesnija i više veruju u
značaj održivosti Nidomoulu et al [25] su izučavajući inicijative velikih kompanija u
oblasti održivih inovacija utvrdili da one percipiraju održivost kao novi izvor
inovacija
Uspešne kompanije povezuju održivost sa inovacijama postižući tako
konkurentsku prednost na tržištu zato što redefinišu proizvode tehnologije procese i
poslovne modele uz smanjivanje troškova trošenje manje resursa dok istovremeno
novi procesi generišu dodatni prihod i omogućavaju kreiranje novih biznisa Klewitz i
Hansen [18] se bave održivim inovacijama u MSP budući da su oni prepoznati kao
osnova održivog razvoja Wagner [33] je analizirao vezu izmedju održivog upravljanja
u kompanijama i ekonomskih performansi utvrdivši da održivo upravljanje nema
značajniji društveni uticaj ali da je uticaj na okolinu veliki Održiva inovacija
uključuje tehnološka poboljšanja koja mogu dovesti do uštede energije smanjenja
zagađenja recikliranja otpada razvoj zelenih proizvoda i korporativno upravljanje
životnom sredinom Ovakva inovacija takodje doprinosi poslovnoj održivosti jer
potencijalno ima pozitivan efekat na na finansije društvo i okolinu [1] Posledično
kompanije koje su pioniri u zelenim inovacijama će poboljšati svoj imidž razviće
nova tržišta i ostvariće konkurentsku prednost Cheng et al [7] su istraživali
međusobnu povezanost između tipova eko-inovacija (process proizvoda i
organizacije) kao i njihovog uticaja na poslovne performanse tajvanskh preduzeća
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
195
Kao rezultat poslovne perfomanse merene indeksom povraćaja investicija tržišnim
udelom profitabilnošću i prodajom mogu bit povećani na bazi eko-inovacija
Autori Kneipp et al [19] su razvili konceptualni model za analiziranje kako
održivih inovativnih praksi tako i poslovnih performansi polazeći od dve pretpostavke
1) da postoji pozitivna korelacija izmedju usvajanja održivih inovativnih praksi i
poslovnih performansi i 2) stepen usvajanja održivih inovativnih praksi se razlikuje u
zavisnosti od toga kakve poslovne performanse preduzeće ostvaruje Na osnovu
korelacione analize ustanovljeno je da su varijable održivih inovativnih praksi koje
utiču na finansijske performance sledeće
1 povezanost sa lokalnom zajednicom i drugim stejkholderima u kreiranju benefita
za društvo i životnu sredinu sa uticajem na kapital i profitabilnost preduzeća
prinos od prodaje i cash-flow
2 interakcija sa stejkholderima uključujući i profitabilnost firme i prinos od prodaje
3 dobre prakse u smanjivanju emisije štetnih materija u lancu snabdevanja
uključujući prinos na imovinu profitabilnost firme prinos od prodaje i cash-flow
4 proizvodni sistem i odabrani dobavljači koji doprinose društvenim benefitima i
koristima u pogledu zaštite životne sredine
Autori su zaključili da održive inovativne prakse koje se odnose na
stejkholdere smanjivanje emisije i odabir dobavljača imaju uticaja na finansijske
performanse poslovanja čemu idu u prilog i nalazi drugih autora da poslovne
performanse merene indeksom povraćaja investicija (ROI) udelom u tržištu
profitabilnošću i prodajom mogu biti unapredjene eko-inovacijama [7]
Ocena održivosti preduzeća se može sprovoditi na više načina a jedan je i kroz
tzv odit održivosti (sustainability audit) koji podrazumeva da se praksa održivog
poslovanja konkretnog preduzeća upoređuje sa onom koja važi za najbolju Zbog toga
se može nazvati i bennchmarking Bez obzira koji metod se primeni ocena održivosti
može biti jednostavna ali i kompleksna Jedan od metoda koji ćemo predstaviti je
jednostavan i pomaže preduzećima da primene najbolje prakse kad je reč o društvenoj
odgovornosti i odgovornosti prema životnoj sredini Zasniva se na široko prihvaćenim
praksama koje se svode na specijalizovane inicijative u pravcu zaštite resursa
uključivanja zaposlenih davanja zajednici i slično Takodje zasnovana je i na nekim
već dokazanim praksama koje su primenjivali konsultanti za održivi razvoj u
preduzećima [8]40 Ova konsultantska kuća koristi u oceni održivosti preduzeća
upitnik ili bdquochecklistldquo koju može i samo preduzeće da popuni ali je ipak preporuka da
se uradi uz asistenciju stručnog lica ili tima ljudi koji se bave bdquozelenim razvojembdquo ili
pak održivim poslovanjem u celini Ovaj vodič za samoprocenu održivosti (checklist)
uključuje sledeće oblasti
- Upravljanje ndash da li preduzeće ima odgovarajuću podršku da razvije dobar program
održivosti
40 httpswwwcultivatingcapitalcom metodologija je sertifikovana od strane kompanije
Cultivating capital
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
196
- Društveni uticaj Zaposleni ndash na koji način preduzeće uključuje svoje zaposlene u
implementaciju strategije održivog razvoja i da li zaposleni imaju adekvatan
tretman u firmi
- Uticaj na okolinu smanjivanje otpada ndash šta predzeće čini kako bi smanjilo otpad
- Uticaj na okolinu zaštita prirodnih resursa ndash šta preduzeće čini da zaštiti prirodne
resurse
- Uticaj na okolinu ugljenični otisak i smanjivanje toksičnosti ndash šta preduzeće
preduzima kako bi smanjilo ugljenični otisak i upotrebu toksičnih materijala
- Uticaj na okolinu razvoj proizvoda i životni ciklus- šta preduzeće preduzima da
minimuzuje štetni uticaj svojih proizvoda na okolinu
- Uticaj na okolinu i na društveno okruženje lanac snabdevanja i nabavke ndash na koji
način preduzeće uključuje svoje dobavljače u promociju održivosti
Primer upitnika za ocenu održivog poslovavnja [8]
UTICAJ NA OKOLINU UGLJENIČNI OTISAK I SMANJENJE TOKSIČNOSTI
Praksa Dane Ne znam Napomena Preduzeće meri svoj
ugljenični otisak
Zaposleni su
edukovani o uticaju
svog rada na okolinu
UTICAJ NA OKOLINU ZAŠTITA PRIRODNIH RESURSA
Praksa Dane Ne znam Napomena Preduzeće štedi
energiju korišćenjem
energetski efikasnih
LED sijalica za
unutrašnje i spoljno
osvetljenje
Preduzeće meri svoj
otisak na vodne
resurse
UTICAJ NA OKOLINU SMANJENJE OTPADA
Praksa Dane Ne znam Napomena Kompanija reciklira sve
što može (uključujući i
toaletne ubruse i pravi
kompost od ostataka
hrane
Preduzeće je eliminisalo
upotrebu plastičnih boca
iz prostorije za užinu u
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
197
firmi kao i sa svih
sastanaka uključujući i
sastanke uprave
DRUŠTVENI UTICAJ UKLJUČIVANJE U GRAĐANSKE INICIJATIVE I
DAVANJE
Praksa Dane Ne znam Napomena Preduzeće pruža pro
bono usluge
neprofitnim
organizacijama ili
neformalnim grupama
Preduzeće ima politiku
delovanja u
dobrotvorne svrhe i
davanja zajednici
6 Zaključak
Primena pricnipa održivog poslovanja nesumnjivo ima pozitivan uticaj na
ostvarivanje ekonomskih performansi kako na nivou preduzeća tako i na makro
nivou Iako velike kompanije imaju veće kapacitete i resurse da sprovode ovu
strategiju zasnovanu na ciljevima održivog razvoja mala i srednja preduzeća iako nisu
lideri u tome ipak predstavljaju jedan veliki i nedovoljno iskorišćen resurs koji može
značajno doprienti održivom razvoju s obzirom na to da su MSP generator inovacija
Sve je veći broj progama koji obezbedjuju finansijsku podršku preduzećima u razvoju
inovacija koje će podstaći održivost i pre svega doprineti očuvanju okoline jer je
ustanovljano da ekološki osvešćene kompanije imaju bolje poslovne pokazatelje Iako
se društveni angažman još uvek ne odražava bitnije na poslovanje preduzeća postoje
brojni primeri u kojima preduzeća ostvaraju različite benefite kada su bolje integrisani
u lokalnu zajednicu i kada primenjuju princip inkluzivnosti U radu su prikazani
različiti modeli prilagodjavanja poslovnih modela održivom razvoju dajući i niz
preporuka preduzećima koja žele da se u ovom pravcu razvijaju i postepeno orijentišu
svoje poslovanje sa svešću da održiv razvoj nema alternativu i da je to naša
sadašnjost a ne više daleka budućnost Zato je u radu predstavljen i primer
metodologije za ocenu postojećeg stepena održivosti koju preduzeća mogu i
samostalno da primene kako bi stekli okvirni uvid u svoje prednosti i slabosti koje
treba otkalnjati kada je reč o održivosti i to najbolje uz stručnu konsultantsku
podršku
Literatura
[1] Aguilera-Caracuel J amp Ortiz-de-Mandojana N (2013) Green innovation and financial
performance an institutional approach Organization amp Environment 26(4) 365ndash385
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
198
[2] Alegre J Lapiedra R Chiva R A measurement scale for product innovation
performance Eur J Innov Manag 2006 9 333ndash346
[3] Bocken N M P Short S W Rana P amp Evans S (2014) A literature and practice
review to develop sustainable business model archetypes Journal of Cleaner Production
65(1) 42ndash56
[4] Boons F A A (2009) Creating ecological value An evolutionary approach to business
strategies and the natural environment Cheltenham UK Edward Elgar
[5] Carroll AB Shabana KM The Business Case for Corporate Social Responsibility A
Review of Concepts Research and Practice Int J Manag Rev 2010 12 85ndash105
[6] Charter M amp Clark T (2007) Sustainable innovation ndash key conclusions from
sustainable innovation
[7] Cheng C C J Yang C -L amp Sheu C (2014) The link between eco-innovation and
business performance a Taiwanese industry context Journal of Cleaner Production 64(1)
81ndash90
[8] Cultivating Capital 2020- httpswwwcultivatingcapitalcomsustainability-assessment
[9] Ding W Levine R Lin C ^ Xie W (2020) Corporate immunity to the Covid-19
pandemic (2020) National Bureau of Economic Research Working Paper 27055
Cambridge httpwwwnberorgpapersw27055homson Reuters 2018 Thomson Reuters
ESG Scores Available at
httpswwwrefinitivcomcontentdammarketingen_usdocumentsmethodologyesgscor
esmethodologypdf
[10] EIB STUDY fostering innovation to remain competitive DOI
1028675456httpswwweiborgattachmentsthematicinnovation_and_skills_enpdf
[11] Engert S Rauter R Baumgartner RJ Exploring the integration of corporate
sustainability into strategic management A literature review J Clean Prod 2016 112
2833ndash2850
[12] Friedman M The Social Responsibility of Business Is to Increase Its Profits In
Corporate Ethics and Corporate Governance ZimmerliWC Holzinger M Richter K
Eds Springer BerlinHeidelberg Germany 2007 pp 173ndash178
[13] Geissdoerfer M Savaget P Bocken NMP Hultink EJ (2017) The circular
economy ndash a new sustainability paradigm Journal of Cleaner Production 143 757-768
DOI 101016jjclepro201612048 DOI httpsdoiorg101016jjclepro201612048
[14] Hansen E Grosse-Dunker F amp Reichwald R (2009) Sustainability innovation cube a
framework to evaluate sustainability-oriented innovations International Journal of
Innovation Management 13(4) 683ndash713
[15] Hart SL Milstein MB Creating sustainable value Acad Manag Perspect 2003 17
56ndash67
[16] Hillary R (2000) Small and medium-sized enterprises and the environment business
imperatives Sheffield Greenleaf
[17] Jarmila Šebestovaacute Włodzimierz Sroka Sustainable development goals and sme
decisions The Czech Republic vs Poland doi httpdxdoiorg1015549jeecarv7i1418
Journal of Eastern European and Central Asian Research Vol7 No1 (2020)
httpsieecaorgjournalindexphpJEECARarticleview418
[18] Klewitz J amp Hansen E G (2014) Sustainability-oriented innovation of SMEs a
systematic review Journal of Cleaner Production 65(1) 57ndash75
[19] Kneipp JM Gomes CM Bichueti RS Frizzo K and Perlin AP (2019)
Sustainable innovation practices and their relationship with the performance of industrial
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
199
companies Revista de Gestatildeo Vol 26 No 2 pp 94-111 httpsdoiorg101108REGE-
01-2018-0005
[20] Luetkenhorst W (2004) Corporate Social Responsibility and the Development Agenda
The Case for Actively Involving Small and Medium Enterprises Intereconomics
MayJune 157-166
[21] McWilliams A Siegel D Corporate Social Responsibility A Theory of The Firm
Perspective Acad Manag Rev 2001 26 117ndash127
[22] Moore amp Manring 2009) Moore S amp Manring S (2009) Strategy development in
small and medium sized enterprises for sustainability and increased value creation Journal
of Cleaner Production 17 276ndash282
[23] Muntildeoz-Pascual L Galende J Curado C (2021) Contributions to Sustainability in
SMEs Human Resources Sustainable Product Innovation Performance and the Mediating
Role of Employee Creativity Sustainability Volume13 Issue 4
[24] National Bureau of Economic Research (2020) COMPETITION LAWS NORMS AND
CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY Wenzhi Ding Ross Levine Chen Lin Wensi
Xie Working Paper 27493 httpwwwnberorgpapersw27493
[25] Nidumolu R Prahalad C K amp Rangaswami M R (2009) Why sustainability is now
the key driver of innovation Harvard Business Review 87(9) 56ndash64
[26] Popović-Pantić S Semenčenko D Vasilić N (2020) Gender based analysis of the access
to public procurement in Western Balkan by SMEs Ekonomske analize Institut
ekonomskih nauka Vol 54 No 2 December
[27] Porter ME Kramer MR Creating shared value Harv Bus Rev 2011 89 63ndash77
[28] Robinson S amp Stubberud H A (2013) Green innovation in Germany a comparison by
business size Journal of International Business Research 12(1) 47ndash56
[29] Siqueira R P amp Pitassi C (2016) Sustainability-oriented innovations can mindfulness
make a
[30] Szekely F amp Strebel H (2013) Incremental radical and game changing strategic
innovation for sustainability Corporate Governance 13(5) 467ndash481 doi101108CG-06-
2013-0084
[31] The 2030 Agenda for Sustainable Development
httpswwwunsscorgsitesunsscorgfiles2030_agenda_for_sustainable_development_k
csd_primer_enpdf
[32] The Small Business Guide to Sustainable Business Practice
httpswwwcultivatingcapitalcombusiness-sustainability-triple-bottom-line
[33] Wagner M (2010) The role of corporate sustainability performance for economic
performance a firmlevel analysis of moderation effects Ecological Economics 69(7)
1553ndash1560
[34] Zee S M L Fok L Y amp Hartman S J (2011) Exploring the relationships between
organizational size and market focus and commitment to the green movement and impacts
of organizational culture a comparative study of Jamaica and the United States
International Journal of Business and Social Science 2(22) 19ndash34
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete nauke
i tehnološkog razvoja Srbije
200
CIP - Каталогизација у публикацији - Народна библиотека Србије Београд
3303411(497)(082)
62(082)
61698578834]3(49711)(082)
НАУЧНИ скуп међународног значаја Технологија култура и развој (27 2020
Београд)
Tehnologija kultura razvoj tematski zbornik radova XXVII naučnog
skupa međunarodnog značaja Tehnologija kultura i razvoj održan u
Beogradu onlajn 11122020 godine kontekst skupa Zapadni Balkan na putu
ka Evropskoj uniji prva tema skupa Uticaj pandemije COVID-19 na različite
društvene tehnološke i privredne aspekte i promišljanje razvoja druga
tema skupa Poželjna i moguća razvojna specijalizacija Srbije i zemalja
Zapadnog Balkana - uticaj društvenih kulturoloških i tehnoloških faktora
[organizatori] Udruženje Tehnologija i društvo [et al] [urednici
Đuro Kutlača Dušica Semenčenko] - Beograd Udruženje Tehnologija i
društvo Institut Mihajlo Pupin Centar za istraživanja razvoja nauke i
tehnologije 2021 (Beograd Akademska misao) - 200 str ilustr 24 cm
Tiraž 100 - Napomene i bibliografske reference uz radove - Bibliografija
uz svaki rad - Abstracts
ISBN 978-86-82183-20-4 (IMP)
1 Удружење Технологија и друштво (Београд) 2 Институт Михајло Пупин
(Београд) Центар за истраживање развоја науке и технологије 3 Машински
факултет (Београд) 4 Elektrotehnički fakultet (Podgorica)
a) Технолошки развој - Балканске државе - Зборници b) Корона вирус -
Друштвени аспект - Зборници
COBISSSR-ID 35477257
Nikola Vasilić Dušica Semenčenko Đuro Kutlača Sanja Popović-Pantić
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
167
Sanja Popović-Pantić Dušica Semenčenko Nikola Vasilić Izgradnja
kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
183
Napomene urednika
_____________________________________________________________________
1
Poštovani čitaoci
27 naučni skup ldquoTehnologija kultura i razvojrdquo razmatrao je sada već
četrnaesti put teme koje su u okviru opšteg konteksta skupa ldquoZemlje Zapadnog
Balkana na putu ka Evropskoj unijirdquo jer je 2007 godine doneta odluka da se
ovaj kontekst skupa zadrži sve dok sve zemlje Zapadnog Balkana ne budu
članice EU Kao i svake godine imali smo nekoliko osnovnih tema skupa
ovoga puta dve
2020 godina uvela nas je u takozvanu ldquonovu realnostrdquo pa je tako i TKR
27 održan 11122020 virtuelno ndash na onlajn platformi Pokazalo se da ovakav
način pristupa organizaciji naučnog skupa nije umanjio interesovanje učesnika
U ovom zborniku objavljujemo dvanaest radova Tri rada su posvećena
prvoj temi - Uticaj pandemije COVID-19 na različite društvene tehnološke i
privredne aspekte i promišljanje razvoja te razmatraju različite oblasti
(sociološke pravne tehnološke i ekonomske) uticaja pandemije COVID-19 na
društvo u celini i posebno u Srbiji Mada su istraživanja obavljena u prvoj
polovini jednogodišnjeg ispoljavanja pandemije neki od ovde prikazanih
nalaza su već globalno prezentovani ali ostaje mogućnost da u budućnosti
budu potvrđeni iili opovrgnuti
Druga tema je Poželjna i moguća razvojna specijalizacija Srbije i
zemalja Zapadnog Balkana - uticaj društvenih kulturološki i tehnoloških
faktora Redovni učesnici skupa i čitaoci zbornika zapaziće da se ova tema
(strategija pametne specijalizacije ndash S3) pojavljuju kao osnovna već četvrti put
a radovi posvećeni istraživanju ove metodologije i prakse datiraju iz 2015
godine U okviru druge osnovne teme autori su se trudili da ukažu na
specifičnosti odabranih oblasti S3 u regionu Zapadnog Balkana i naročito u
Srbiji kao i evaluacije i kritičke osvrte do sada primenjenih strategija u region
i širom Evropske unije kao i na razvoja teorije i prakse S3
Treće poglavlje koje je naslovljeno Opšte teme skupa donosi nam
radove autora koji se bave interakcijama tehnologije kulture i razvoja koja je
osnovni kredo našeg okupljanja od početka organizovanja naučnog skupa Tu
su i radovi koji doprinose našem uvidu u metodloške mogućnosti za anliziranje
nacionalnih inovacionih sistema kao dinamičnih kategorija u okviru kojih se
odvijaju sve interakcije nauke i istraživanja poslovnog sektora i državne
Napomene urednika
_____________________________________________________________________
2
uprave koje kao krajnji rezultat doprinose boljitku ili stagnaciji i nazadovanju
društva
Nadajući se da ćete i u ovom tematskom zborniku radova naći
odgovore na neka od pitanja koja su u fokusu vašeg interesovanja iili ćete
naći inspiraciju za produbljivanje i istraživanje nalaza o fenomenima koje su u
ovim radovima autori predstavili prepuštamo isti vašem zanimanju i kritici
Na kraju navešćemo prikladno definisane izjave prof Matejića u
kojima ništa nije nedostajuće niti suvišno a kojima se završavaju napomene
urednika svih prethodnih zbornika radova TKR
Kriterijumi za prihvatanje radova koji se objavljuju u zborniku
postavljeni su i dosledno poštovani od prvog skupa izvedenog davne 1994
godine U ovom zborniku su očuvani ideje i nalazi svakog autora objavljenih
radova te su autori jedini nosioci pohvala i naučnih odgovornosti za kvalitet
svojih radova
Dušica Semenčenko i Đuro Kutlača
Uticaj pandemije COVID-19 na različite
društvene tehnološke i privredne aspekte i
promišljanje razvoja
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
4
Marija Lugonjić1 profdr Olja Arsenijević2
COVID 19 I LJUDSKA PRAVA
Apstrakt Tehnologija može imati značajnu ulogu u globalnoj borbi protiv
pandemije COVID 19 što ne znači da vlade imaju blanko ček za širenje digitalnog
nadzora Nedavna iskustva su pokazala da se vlade nerado odriču privremenih
nadzornih ovlašćenja Zato se ne smeju zatvarati oči na putu stalne proširene
kontrole Pojačani digitalni nadzor može se koristiti za rešavanje ove vanredne
situacije u javnom zdravstvu samo ako su ispunjeni određeni strogi kriterijumi Vlasti
ne mogu jednostavno zanemariti pravo na privatnost i moraju osigurati da sve nove
mere imaju snažne garancije ljudskih prava Kad god vlade koriste tehnološke
mogućnosti kao deo svoje strategije za borbu protiv COVID-19 moraju to učiniti na
način koji poštuje ljudska prava Zbog svega navedenog cilj rada je da ukaže na
prednosti i nedostatke elektronskog nadzora značaj poštovanja ljudskih prava te
povezivanja svih karika u zdravstvenom sistemu
Ključne reči socijalni i zdravstveni menadžment lična prava digitalni
nadzor
COVID - 19 AND HUMAN RIGHTS
Abstract Technology can play a significant role in the global fight against
the COVID 19 pandemic which does not mean that governments have a blank check
to spread digital surveillance Recent experience has shown that governments are
reluctant to relinquish temporary oversight powers That is why we must not close our
eyes on the path of constant expanded control Enhanced digital surveillance can only
be used to address this public health emergency if certain stringent criteria are met
Authorities cannot simply ignore the right to privacy and must ensure that all new
measures have strong human rights guarantees Whenever governments use
technological capabilities as part of their strategy to combat COVID-19 they must do
so in a way that respects human rights Due to all the above the aim of this paper is to
point out the advantages and disadvantages of electronic surveillance the importance
of respecting human rights and connecting all the links in the health system
Key words social and health management personal rights digital
surveillance
1 Marija Lugonjić doktorant Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
marijalugonjicgmailcom 2 Olja Arsenijević redovni profesor Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
oljaarsenijevicfpspedurs
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
5
1 Uvod
Da bi ublažile širenje COVID-19 vlade širom sveta uvele su vanredne
situacije mere koje ograničavaju individualne slobode socijalna i ekonomska prava i
globalnu solidarnost Ove regulatorne mere su zatvorile škole radna mesta i tranzitne
sisteme otkazani su javni skupovi uvedeno je obavezno zatvaranje u kuće i razmešten
u velikim razmerama elektronski nadzor Pri tome ljudska prava se retko poštuju
uprkos tome koliko značajno na njih utiče pandemijski odgovor Norme i principi
ljudskih prava treba da vode vladine odgovore na COVID-19 i na taj način jačaju
odgovor javnog zdravlja na COVID-19
Ljudska prava su u osnovi povezana sa globalnim zdravljem u kontekstu
COVID-19 pandemije Pandemija AIDS-a pokazala je da je jedan od najefikasnijih
puteva ka postizanju javnog zdravlja neraskidiva veza između zdravlja i ljudskih
prava Evolucija od 30 godina je trebalo da obezbedi temelje za odgovor na COVID-
19 [1] Ljudska prava pružaju univerzalni okvir za napredovanje zdravlja na
globalnom nivou transformišući univerzalne moralne imperative u zakonsku
regulativu u ključnim domenima koji su relevantni za COVID-19
Umesto što se na ljudska prava gleda kao na ograničenja u vezi sa merama
javnog zdravlja trebalo bi prepoznati njihov presudni značaj za javno zdravlje kroz
racionalno proporcionalno i odgovorno građenje poverenja javnosti te dati prioritet
bezbednosti i zaštiti ugroženih i marginalizovanih grupa stanovništva
U radu se pokušava dati odgovor na pitanje kako su ljudska prava centralna za
tri međusobno povezana domena odgovora na COVID-19
1 ograničenje individualnih prava na zaštitu javnog zdravlja
2 ostvarivanje prava na zdravlje socijalnu sigurnost vodu stanovanje i obrazovanje
u kontekstu odgovora zdravstvenog sistema i mera fizičkog udaljavanja i
3 ispunjenje međunarodnih obaveza saradnje i pomoći
Posmatrajući ljudska prava na međunarodnoj ravni pokušava se naći odgovor
na to kako bi ljudska prava mogla bolje podržati odgovore politika na COVID-19
COVID-19 je ogolio socijalnu i ekonomsku nejednakost iako su ljudska
prava univerzalna nedeljiva i međusobno zavisna [2]Na osnovu ovih međusobno
povezanih prava može se zaključiti da vlade treba da se rukovode ljudskim pravima u
onome što rade kako bi zaštitile one koji su najugroženiji od diskriminacije i sprečile
ograničenja pojedinih sloboda u upravljanju krizom izazvanom pandemijom
Medicinska nega javno zdravlje socijalna i ekonomska prava kao i globalna
solidarnost trebalo bi da se ostvare kroz međunarodnu saradnju i pomoć
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
6
2 Ograničavanje prava kroz donošenje zakona po hitnom postupku
Međunarodne obaveze u okviru ljudskih prava ne prestaju u okviru globalnih
pandemija Međutim mnoge vlade uvele su zakone koji ograničavaju prava putovanja
zabranu javnih skupova i proširivanje upotrebe sile nad ljudima koji ne poštuju
izolaciju ta hapšenja i pritvaranja
Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima postavlja principe
prema kojima se obezbeđuje pravo pojedinca na zaštitu javnog zdravlja bez restrikcija
ili štete po njega Ograničenja prava moraju biti neophodna proporcionalna i
vremenski ograničena a ne proizvoljna i diskriminatorna [3]
Generalni sekretar UN je u više navrata govorio o značaju poštovanja ljudskih
prava te o tome da države u svom odgovoru mogu kroz sprovođenje mera koje su
srazmerne neposrednim pretnjama poštovati ljudska prava i vladavinu zakona
Ključno je razmotriti kako se ovo balansiranje ljudskih prava može koristiti za
procenu i usmeravanje političkih odgovora na zatvaranje i nadzor javnog zdravlja [4]
11 Ograničenja slobode kretanja
Novi zakoni o vanrednim situacijama stupili su na snagu u mnogim zemljama
zahtevajući da skoro svi pojedinci ostanu unutar omeđenih geografskih područja ili u
svojim domovimaU Kini u oblasti Vuhana i pokrajine Hubei oko 60 miliona ljudi
bilo je ograničeno samo na svoje domove [5] Ostale zemlje uključujući Indiju
Francusku Italiju Novi Zeland Južnu Afriku Poljsku Srbiju kao i mnoge druge
zemlje sprovele su zaključavanje u celoj državi izuzimajući lekare medicinske
sestre farmaceute trgovce službenike vlade i dostavljače hrane [6] Vlade su ovo
ograničenje slobode kretanja sprovele restriktivno uključujući sankcije zatvora
velikih novčanih kazni i slično
Ograničenje kretanja delimično ili potpuno ponavlja se pojavom novih
napada virusa [7]
Ograničenje kretanja je u ovakvim situacijama javnozdravstvena neophodnost
kao odgovor na COVID-19 ali neke od država za sprovođenje ove mere koriste
nepotrebnu i nesrazmernu silu (npr Indija Uganda) [8] [9]
Druge zemlje su nametnule eksplicitno kršenje ljudskih prava u svom
odgovoru na pandemiju proglašavajuči vanredno stanje bez jasnog vremenskog
ograničenja (Mađarska Srbija) [10] Ovo je omogućilo vlastima da imaju više
direktnih uticaja na ljudska prava Na primer u Srbiji su bile pogođene grupe
penzionera zbog potpune zabrane kretanja autistična deca i osobe sa invaliditetom
kao i mnoge druge marginalizovane grupe [11] [12] Rusija i Mjanmar su uvele
dugotrajne zatvorske kazne zatvorile veliki broj ljudi i tako povećale zatvorsku
populaciju što je zbog pretrpanosti zatvora i nekvalitne zravstvene nege zatvorenika
dovelo do brzog širenja COVID-19 [13]
Migranti i izbeglice su takođe bili pogođeni ovom merom Tajland je na
primer zabranio povratak svojim građanima koji rade u inostranstvu tokom pandemije
[14] [15]
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
7
Načela ljudskih prava nude jasan okvir za procenu legitimiteta takvih mera
Mnoga ljudska prava mogu biti derogirana ili ograničena radi zaštite javnog zdravlja
ali neka kao što je pravo na život ne mogu [3] [16-18] Sankcije za kršenje zabrane
kretanja treba da budu proporcionalne nacionalnoj pretnji od COVID-19 i ne bi
trebalo da budu neprimerene Na prime Viši sud u Keniji je doneo odluku o tome da
je policijski čas bio nezakonit kao i prekomerna upotreba sile u njegovom nametanju
utvrdivši da je policija odgovorna za kršenje prava na život i dostojanstvo ljudi za koje
se tvrdilo da su prekršili policijski čas Ovaj slučaj je značajan zbog toga što ističe
značaj sudske revizije ograničenja prava [19]
Da bi osigurale da donete mere ne budu diskriminatorne i nasilne vlade
moraju svoje politike da kreiraju transparentno angažujući učešće ranjivih grupa što
će osigurati ljudska prava i saradnju u vanrendim situacijama
12 Ograničenje privatnosti putem nadzora javnog zdravlja
U hitnim odgovorima na javno zdravlje neke države su izradile ili ublažile
zakone o zaštiti podataka radi praćenja zaraženih u meri socijalnog udaljavanja i radi
lakšeg nadzora bolesti [20] [21] Izrael je na primer koristio zakon o vanrednim
situacijama za praćenje lokacije pametnih telefona koristeći nacionalnu bezbednosnu
agenciju za praćenje potencijalno zaraženih ljudi [23] Koreja je objavila detaljne
podatke o zaraženim osobama putem privatnih aplikacija upozoravajući korisnike na
njihovu blizinu što je dovelo do diskriminacije starih ljudi U Kini su svi građani
morali da instaliraju na svoje telefone softver za predviđanje zdravstvenog stanja
praćenje i deljenje lokacija sa policijom koja je utvrđivala da li ljudi mogu da ulaze u
javne prostore [24]
U promociji praćenja kontakata putem digitalnih alata vlade mogu pojačavati
nejednakosti zato što mnogi ljudi nemaju moderne pametne telefone koji podržavaju
tehnologiju za traženje kontakata [25] Dakle kada se podaci prikupljeni putem ovih
aplikacija i drugih tehnologija koriste za informisanje donosilaca odluka one mogu
izostaviti ranjive grupe u kreiranju politike Dobar primer za ovo je Argentina
Argentinska vlada je usvojila CuidAR COVID-19 aplikaciju za olakšavanje traženja
kontakata Međutim nisu uzeli u obzir činjenicu da mnogi ljudi žive u neformalnim
naseljima da nemaju pametne telefone a da su upravo ta naselja najugroženija od
COVID-19 [26-28]
Pojačan nadzor u vanrednim zdravstvenim situacijama može biti koristan kao
podrška naporima za socijalno udaljavanje i informisanje za epidemiološka
istraživanja kontakata zaražene osobe u odgovoru na epidemiju Ipak širenje
tehnologije nadzora van tradicionalnih mehanizama javnog zdravlja povećava tenzije
između individualnih prava i kolektivnih interesa [29] Bez adekvatnih zaštitnih mera
ili barem umanjenja uticaja na pojedina ljudska prava (privatnost sloboda kretanja)
nadzor predstavlja rizik za ljudska prava U skladu sa principom proporcionalnosti
zakona o ljudskim pravima svi alati za nadzor COVID-19 moraju dokazati svoju
epidemiološku neophodnost moraju biti srazmerni i vremenski ograničeni Alati koji
prikupljaju mnogo podataka bez zadiranja u identitet pojedinca mogu ispuniti zahteve
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
8
za zaštitu ljudskih prava Vlade Kanade Islanda i Italije su dale ljudima mogućnost da
daju svoj pristanak za korušćenje aplikacije za prikupljanje podataka radi istraživanja
[30] Takođe je veoma važno da vlade osiguraju nepotrebno produženje korišćenja
ovih aplikacija kao i nadzor nad privatnim preduzećima kako ne bi ovu meru
iskoristila za sticanje profita te da će nakon pandemije ova mera biti ukinuta [31]
Navedeni primeri ograničavanja ljudskih prava u vanrednim situacijama
sugerišu nekoliko značajnih momenata u ostvarivanju principa ljudskih prava u okviru
javnog zdravlja [32]
- vlade moraju dati prioritet zaštiti majranjivijih ljudi u društvu
- inicijative poput distanciranja i samoizolacije nesrazmerno će uticati na
ranjive ljude uključivši beskućnike migrante zaposlene na određeno vreme i slično
- pre ograničavanja sloboda države moraju biti transparentne u komunikaciji
sa naukom
- vlade moraju da omoguće učešće javnosti kako bi se izgradilo poverenje kod
građana i uskladila ograničenja prava sa odgovornošću
- vlade treba da osiguraju ograničenje primene sile i mere prinude kao što su
novčane kazne i zatvor radi sprovođenja ciljeva javnog zdravlja
2 Ispunjavanje prava na zdravstvenu zaštitu
Osim poštovanja individualnih sloboda države imaju obavezu da osiguraju
odgovarajuću medicinsku zaštitu u odgovoru na COVID-19 na osnovu prava na
zdravlje ljudi i osnovne odrednice zdravlja uključujući rad socijalnu sigurnost
stanovanje hranu vodu i sanitarne uslove
Još 1946 godine SZO je prepoznala da je uživanje najvišeg dostižnog
zdravstvenog standarda jedno od osnovnih prava svakog čoveka [34] Nakon toga je
u različitim međunarodnim i regionalnim dokumentima pravo na zdravlje razrađeno
među ostalim ljudskim pravima Međunarodni pakt o ekonomskim socijalnim i
kulturnim pravima (ICESER) kodifikuju ovo pravo kao najviši mogući dostižni nivo
fizičkog i mentalnog zdravlja što znači stvoriti mogućnost kako bi se osigurao pristup
prihvatljivoj i kvalitetnoj zdravstveoj zaštiti i pružio osnov za javno zdravlje
uključujući vodu hranu stanovanje obrazovanje polnu jednakost [35-36]
COVID-19 je pokazao da u mnogim zemljama zdravstveni sistem nije u
stanju da izdrži produženu zdravstvenu krizu Mnoge zemlje među kojima su Velika
Britanija Italija Španija SAD bore se da adekvatno odgovore usled višegodišnje
štednje u zdravstvu Kao rezultat je trud da se obezbede odgovarajuća dijagnostička
ispitivanja i lična zaštitna oprema za sprečavanje prenosa bolesti [37-38]
Došlo je do kršenja ljudskih prava u oblasti zdravstvene u zdravstvenim
ustanovama posebno prema marginalizovanim grupama poput migranata raseljenih
lica rasne i etničke manjine starijih osoba HIV pozitivnih osoba Visoki komesar UN
za izbeglice identifikovao je hiljade migranata kojima preti rizik od daljeg širenja
zaraze i drugih bolesti zato što su bez zdravstvene zaštite Bosanske vlasti su na
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
9
primer prebacile hiljade migranata u udaljeni kamp 25 km od hrvatske granice bez
pristupa zdravstvenoj zaštiti [39]
Da bi se poštovalo pravo na zdravlje države kroz zdravstvenu politiku
pograme i praksu moraju osigurati pristup odgovarajućim ustanovama za
dijagnostikovanje COVID-19 i hitnu zdravstvenu zaštitu
Ipak mnoge zemlje nisu mogle da operacionalizuju pravo na zdravlje nisu
obezbedile adekvatnu ličnu zdravstvenu opremu dijagnostička ispitivanja traženje
kontakata i zdravstvenu uslugu
Južnoafrička Republika uvela je program masovnog besplatnog testiranja
dostupnog svim građanima Zemlje poput Španije i Velike Britanije bdquonacionalizovalerdquo
su privatne bolnice kako bi osigurale da svi građani imaju jednak pristup lečenju
Međutim u zemljama poput SAD oni koji nemaju zdravstveno osiguranje uskraćen je
pristup lečenju ili se suočavaju sa zabranom korišćenja naknade za osnovni tretman
protiv COVID-19 što uzrokuje veliki mortalitet [40-45]
21 Prava koja se odnose na osnovne determinante zdravlja
Pored prava na zdravlje u zdravstvenim ustanovama ekonomska i socijalna prava
utiču na javno zdravlje tokom perioda fizičkog distanciranja uključujući pravo na
stanovanje socijalno osiguranje zaposlenje hranu i vodu Široko rasprostranjeno
socijalno udaljavanje ističe postojeće ranjivosti u okviru ekonomskih sistema
- veliki broj ljudi zaposlen je u uslužnim i proizvodnim sektorima koji nisu
podložno socijalnom udaljavanju
- nesigurnost posla je pretnja kontinuiranom prihodu što dovodi do socijalne
nesigurnosti [46]
Socijalno udaljavanje nesrazmerno utiče na ranjive grupe nanoseći im
zdravstvenu štetu produbljuje siromaštvo i slično
Žene širom sveta osetile su neravnopranost pod uticajem COVID-19 Mnoge od
njih su ostale bez posla moraju da vode brigu o porodici i ostaju kod kuće što je
zasnovano na diskriminatornoj politici i rodnim normama
Nacionalna zaključavanja su posebno značajna za žene koje su u riziku od nasilja
u porodici te se ne mogu skloniti od nasilnika U čitavom svetu poraslo je nasilje u
porodici u vreme pandemije [47-49]
Prevladavajući odgovor politike bio je spasavanje ekonomije i pojedinih
institucija kako bi se građanima omogućilo poštovanje distanciranja i puko
zadovoljene egzistencijalnih potreba Preduzeća su dobila ekonomsku pomoć jeftine
kredite centralnih banaka izmenjeni su poreski zakoni i povećana plaćanja socijalnog
osiguranja kao podrška zaposlenima Neke vlade su obeštetile plate radnika kako bi
se omogućilo zatvaranje preduzeća sve dok je to neophodno Španija je posebno
navela ustavna prava kada je opredelila sredstva u okviru paketa bdquosocijalni štitrdquo koji
je podrazumevao moratorijum na hipoteku i komunalne usluge ljudima koji nisu u
mogućnosti da plate kao što su starije osobe osobe sa invaliditetom ili osobe sa
niskim primanjima Stimulativni paketi u Francuskoj Danskoj Velikoj Britaniji i
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
10
Indiji nisu izričito pomenule socijalna prava niti su se pozabavile teškom situacijom
ranjivih grupa [50]
3 Međunarodne obaveze obaveza zaštite ljudskih prava i pomoći
ugroženima
Da bi se suočilo sa globalnom pretnjom ndash pandemijom COVID-19 čovečanstvu
će biti potreban prelazak na globalnu solidarnost i zajedničku odgovornost
Međunarodna pomoć i saradnja može osigurati pristup hrani osnovnim zalihama vode i
lekova Medicinska pomoć i podrška je imperativ ljudskih prava koja će biti presudna u
prevazilaženju ove pandemije [51]
Zemlje sa niskim prihodima suočiće se sa preprekama za ublažavanje COVID-
19 dok mnoge bogate zemlje donose izolacionističke zakone i ignorišu glovalnu
vanrednu situaciju Velika Britanija je donela zakone koji sprečavaju izvoz osnovnih
lekova EU je ograničila izvoz bolničkih potrepština a SAD su ograničile odlazak
zdravstvenog osoblja [52] Međunarodne sankcije protiv Irana jedne od najteže
pogođenih zemalja ovom pandemijom pogoršale su nedostatak medicinskih zaliha i
humanitarne pomoći [53]
Deklaracija o ljudskim pravima odavno poznaje obavezu da bogate zemlje
pomognu siromašnima Usvajanjem Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima države
su priznale da je međunarodna saradnja neophodna u ostvarivanju ljudskih prava Kroz
ICESCR su se države obavezale na međunarodnu saradnju radi progresivnog
ostvarivanja sicijalnih i ekonomkih prava uključujući i pravo na zdravlje Ova obaveza
ogleda se u pružanju pomoći drugim nacijama u sprečavanju bolesti [54]
Neuspeh u pružanju pomoći zemljama u nevolji uskraćivanje neophodnog
medicinskog materijala i drugih potrepština bio bi veoma loš za kontrolu pandemije
COVID-19 je pokazao da su sve zemlje podjednako ranjive na širenje zaraznih bolesti
Prepoznavši to neke bogate zemlje omogućile su direktno obraćanje siromašnim za
pomoć preko Ujedinjenih nacija kroz Globalni humanitarni plan za COVID-19 [32]
Međunarodni monetarni fond u saradnji sa SZO ponudio je obustavu naplate
duga kako bi podržao globalno zdravlje Na inicijativu Kostarike SZO je pokrenula
dobrovoljni fond za intelektualnu svojinu za razmenu tehnologije i znanja o COVID-19
Nekoliko siromašnih država okupilo se oko inicijative bdquoNarodna vakcinaldquo kako bi
osigurale da buduće vakcine budu dostupne svima [55]
4 Republika Srbija u COVID - 19 sistemu
Vlada Republike Srbije usvojila je tri uredbe koje formiraju pravni okvir za
sprovođenje mera državne pomoći od 51 milijarde evra Implementacija Programa
podrške privredi u cilju smanjenja negativnih efekata prouzrokovanih pandemijom
virusa Covid ndash 19 (httpsrasgovrsvlada-usvojila-uredbe-za ndashsprovođenje-ekonomskih-
mera-podrške-privredi)
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
11
Vlada je usvojila Uredbu o pomoći privatnom sektoru i novčanoj pomoći
građanima u cilju ublažavanja pandemije korona virusa Slične mere su uvedene i
drugim zemljama biće pokriven deo zarade zaposlenih povoljniji krediti stalni
monitoring na procenu napretka projekta Nemačka i Švedska su pokazale da su veoma
efikasne i novac je legao nekoliko dana po usvajanju mera [56]
Srpska Vlada je usvojila odredbu i o jednokratnoj novčanoj pomoći od 100
evra Tako da zaposleni sa višim primanjima imaju veće mogućnosti da rade od kuće
Osobe s niskim promanjima zbog straha da će izgubiti posao jer nisu u mogućnosti
(zbog prirode posla) da rade od kuće javljaju se na posao čak i sa simptomima gripa A
to je potencijalno prenošenje virusa i ugrožavanje zdravlja drugih ljudi
Dosadašnja saznanja u svetu sa pojavom COVID-a 19 u zdravstvenom sistemu
pokazuje simptomatičnu situaciju koju u stvari svi slabo razumemo
Republika Srbija je deo Evrepske Unije i trbalo bi da prihvati predložene mere ali i da
usvoji proverene mere drugih zemalja tj koje su već imale pripremljne ekonomske i
zdravstvene mere za svoje stanovništvo
Mere zažtite od COVID-19 su ograničenje kontakata socijalna distanca kao i
digitalni nadzor Digitalni treking u EU je već bio u proceduri prihvatanja Nemački
Poverenik za zaštitu privatnosti građana je rekao veliko bdquoNeldquo Na početku pandemije
vlada Velike Britanije nije odobrila korišćenje video nadzora i kamera za prepoznavanje
lica na određenim lokacijama Sada je ograničeno odobreno iz bezbednosnih mera
njenih građana u cilju očuvanja zdravlja nacije
Nažalost nema garancije da će se prikupljene informacije zbog novonastalih
okoristiti pandemije biti korišćene u odgovarajuće svrhe ili pak da će te informacije biti
odgovarajuće ažurirane Rasprave o poverljivosti podataka vidi se u kulturi određenih
zemalja EU ali i Azije U Kini Japanu ali u Aziji uopšte protiv virusa se ne bore samo
lekari nego i IT stručnjaci gde se digitalni nadzor ne gleda sa kritikama jer se država
gleda sa poverenjem a društvo doživljava kao kolektiv
Ljudski život postoji od začeća i po genetskoj šifri razlikuje se od drugih živih
bića Rođenjem Lična prava se proširuju novim ovlašćenjima a samim tim nastaju i sva
lična prava Lična prava su subjektivna i zasnivaju na ličnim dobrima
pravo na život
pravo na zdravlje i očuvanje zdravlja
fizički psihički inegritet indetitet ime
Ograničenje ličnih prava može biti doneto i bez saglasnosti građana Republike
Srbije u cilju bezbednosti građana - Proglašenjem epidemije
Zdravstveni nadzor treba da predstavlja meru koja od svojih građana očekuje
da budu odgovorni i svesni A ne da IT sektor ili policija bilo koga kontroliše
Elektronsko prijavljivanje u Republici Srbiji je na sajtu wwwe-zdravljegovrs i za
putnike i povratnike u zemlju Važno je da su informacije u sistemu i da teritorijalni
epidemiolog može da reaguje Policija neće nikoga kontrolisati što i nije bila suština ove
mere Mada smo na početku epidemije imali ne slaganja sa novonastalim merama Imali
smo slučaj bliskog kontakta policije i migranata kao i nepoštovanje ograničenja
kretanja
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
12
Jedna od prepoznatih problema proizilazi između lekara i pacijenata u okviru
nove situacije
- prepoznavanje neželjenih stavova (obostrano)
- prepoznavanje načina zaključivanja (zadobijanje izgubljenog poverenja)
- lekare i zdravstvene radnike ne kažnjavati zbog novonastalih izmena u
dosadašnjem načinu rada ( koji je do sada funkcionisao)
U ovim za nas vanrednim okolnostima nismo dovoljno upućeni ili bolje rečeno
obavešteni u kvalitet ZU koja treba da je već ustanovljena samom dozvolom za rad
Pokazatelji kvaliteta za ustanovu koja se prati u celini kao i granama medicine (inerna
hirurgijapedijatrija ginekologija sa akušersvom) kao i Urgetna medicina jesu
- procenat uspešnosti zbrinjavanja pacijenata (dužina čekanja na prijem dužina
bolničkog lečenja)
- posojanje protokola ( u pisanoj formi) za zbrinjavanje pacijenata u ovom sličaju
infektivnih
- bezbednost pacijenata ndash njegova indetifikacija i pripadanje rizičnoj grupi i sve
ovo svesti na minimum
Ono što nam još nedostaje a zakonom je već regulisano je Postojanje
Savetovališta za Dobrovoljno i Poverljivo Testiranje DPST
Glavni zadatak menadžera u zdravstvenom sistemu je da smanji pritisak sa
pojedinca Lekara u procesu novonastalih promena Nova uloga menadžera je da smanji
zbunjenost između naučenih prepoznatih vrednosti i inplementiranih ideja I da pokrene
nove ideje i primeni ih
Čitav proces kvaliteta ali i njegovog unapređenja je pod stalnom kontrolom
Instituta za javno zdravlje bdquodr Milan Jovanović Batutldquo [57]
Krizni štab treba da predstavlja stručni tim koji se formira od
- Doktora medicine specijalista epidemiologije koji je koordinaror tima
- Doktora specijaliste infekrologa pedijatra lekara opšte prakse interne
medicine Čine ljudi od struke i poverenja
Na kraju nam sleduje obaveza imunizacije koja se već sad postavljena kao
problem u lošoj komunikaciji ogleda u nepoverenju kod naših građana
U kriznim situacijama iskristališu se problemi koji postoje u jednom društvu U
narednim mesecima treba ramišljati kako da izgradimo otpornost na novu zdravstvenu
napast i da se zapitamo gde smo pogrešili u reformama poslednjih dvadest godina i
ostavili značajan deo populacije bez izgrađenog imuniteta na ekonomske nedaće [56]
5 Zaključak
COVID-19 je globalna pretnja bez presedana i ljudska prava treba da budu srž
globalnog odgovora ndash države imaju obavezujuće pravo da to učine i da na osnovu
ljudskih prava ojačaju zdravstveni sistem i javno zdravstvo Tamo gde su ljudska prava
neraskidivo povezana sa ishodima javnog zdravlja i međusobno povezana kao odgovor
na COVID-19 vlade treba da usvoje zakone koji su proporcionalni neophodni i
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
13
nediskriminatorni prema najugroženijim članovima društva i da osiguraju da zakoni
ublaže najgore posledice krize na ranjive grupe
Štaviše nedeljivost ljudskih prava koji pandemija jasno iznosi na videlo
takođe naglašava potrebu za boljom koordinacijom među zajednicama u borbi za
ljudska prava
Vlade moraju biti otvorene i transparentne i obezbediti učešće svih aktera kako
bi se osigurala odgovornost za donošenje odluka
I na kraju globalna solidarnost je od suštinskog značaja i mora biti integrisana u
ljudska prava prekogranično finansiranje mora biti povećano i svaka vakcina mora biti
globalno dostupna COVID-19 ukazuje na to da su ljudska prava od ključne važnosti za
efikasno javno i globalno zdravlje Strašne razmere ove krize nude priliku za radikalno
preispitivanje državnih obaveze u zaštiti zdravstvenih sistema i njihovoj pripremi za
budućnost
Literatura
[1] Mann JM Gruskin S Grodin MA et al Health and human rights a reader New York
Routledge 1999 11ndash18
[2] World Conference on Human Rights Vienna Declaration andprogramme of action United
nations General assembly un doc ACONF 1572312 1993
[3] Commission on Human Rights Siracusa principles on the limitationand Derogation
provisions in the International covenant on civil andpolitical rights New York 1984
[4] Guterres A We are all in this together human rights and COVID-19 response and
recovery 2020 Available httpswww un org en un- coronavirus- communications-
team we- are- all- together- humanrights-and- covid- 19- response- and
[5] Joles B Voices from Hubei two weeks into coronavirus lockdown 2020 Available
httpswww aljazeera com news 2020 02 voiceshubei- weeks- lockdown-
200207075046551 html
[6] Kaplan J Frias L McFall-Johnsen M A third of the global population is on coronavirus
lockdownmdashherersquos our constantly updated list of countries and restrictions Business
Insider Available httpswww businessinsider in international news a- third- of- the-
globalpopulation-is- on- coronavirus- lockdown- x2014- hereaposs- ourconstantly-
updated- list- of- countries- and- restrictions slidelist75208623 cms
[7] Government Gazette No 65 of 30 March 2020 Nsw legislation 2020 Available https
gazette legislation nsw gov au so download w3p id= Gazette_ 2020_ 2020- 65 pdf
[8] Human Rights Watch India COVID-19 Lockdown puts poor at risk 2020 Available
httpswww hrw org news 2020 03 27 india- covid- 19- lockdown- puts- poor- risk
[9] Kwalimwa D Uganda police shoot two on Bodaboda for defying Museveni COVID-19
order 2020 Available https allafrica com stories 202003300087 html
[10] Quinn C Hungaryrsquos Orban Given Power to Rule By Decree With No End Date
Available https foreignpolicy com 2020 03 31 hungarysorban- given- power- to-
rule- by- decree- with- no- end- date [Accessed
[11] Gonzalez Cabrera C Panamarsquos Gender-Based Quarantine Ensnares Trans Woman 2020
Available httpswww hrw org news 2020 04 02 panamas- gender- based-
quarantine- ensnares- trans- woman
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
14
[12] Human Rights Watch Myanmar hundreds Jailed for Covid-19 violations 2020
Available httpswww hrw org news 2020 05 28 myanmar- hundreds- jailed- covid-
19- violations
[13] Rainsford S Russia includes jail terms to enforce crackdown 2020 Available
httpswww bbc com news world- europe- 52109892
[14] Ganguly M Nepal Abandons migrant workers in fight against
[15] COVID-19 2020 Available httpswww hrw org news 2020 0331nepal- abandons-
migrant- workers- fight- against- covid- 19
[16] Quinley C Thais left stranded overseas SLAM coronavirus policy confusion 2020
Available httpswww aljazeera com news 2020 04 thais- left- stranded- overseas-
slam- coronavirus- policy- confusion- 200416072630213 html
[17] European Court of Human Rights European Convention on Human Rights Article 15(2)
Available httpswww echr coe int Documents Convention_ ENG pdf
[18] International Covenant on Civil and Political Rights Article 4(2) 1976 Available
httpswww ohchr org EN ProfessionalInterest Pages CCPR aspx [Accessed 8 Aug
2020]
[19] General Comment No 29 states of emergency (article 4) 2001 Available http
docstore ohchr org SelfServices FilesHandler ashx enc= 6QkG1d 2fPP RiCA qhKb
7yhs jYoi CfMK oIRv 2FVa VzRk MjTnjRO 2bfu d3cP VrcM 9YR0 iix4 9nlF OsUP
O4oTG7R2fo7TSsorhtwUUG 2by2 Ptsl Yr5B ldM8 DN9s hT8B 8NpbsC 2b7b
ODxK R6zd ESeX KjiLnNU 2bgQ 3d 3d
[20] Law Society of Kenya v Hillary Mutyambai Inspector General National Policy Service amp
4 others Petition 120 of 2020 (Covid 025) 2020 Available http kenyalaw org
caselaw cases view 192748
[21] World Health Organization Digital tools for COVID-19 contact tracing annex contact
tracing in the context of COVID-19 2020 Available https apps who int iris handle
10665 332265
[22] OECD Ensuring data privacy as we battle COVID-19 2020 Available httpswww
oecd org coronavirus policy- responses ensuring- data- privacy- as- we- battle- covid-
19- 36c2f31e [Accessed
[23] Chachko E The Israeli Supreme Court checks COVID-19 electronic surveillance 2020
Available httpswww lawfareblog com israelisupreme-court- checks- covid- 19-
electronic- surveillance
[24] Fahim K Kim MJ Hendrix S Cellphone monitoring is spreading with the coronavirus so
is an uneasy tolerance of surveillance 2020 Available httpswww washingtonpost
com world cellphonemonitoring- is- spreading- with- the- coronavirus- so- is- an-
uneasytolerance- of- surveillance 2020 05 02 56f14466- 7b55- 11ea- a311-
adb1344719a9_ story html
[25] China Alipay health code APP controls movement in China 2020 Available http
privacyinternational org examples 3417 chinaalipay- health- code- app- controls-
movement- china
[26] Beaunoyer E Dupeacutereacute S Guitton MJ COVID-19 and digital inequalities reciprocal
impacts and mitigation strategies Comput Human Behav 2020111106424
[27] Rodriguez-Ferrand G Argentina In Regulating electronic means to fight the spread of
COVID-19 New York Law Library of Congress 2020 5ndash10 httpswww loc gov law
help coronavirus- apps coronavirus- apps pdf
[28] Silver L Smartphone Ownership Is Growing Rapidly Around the World but Not Always
Equally Pew Research Centerrsquos Global Attitudes Project 2019 Available httpswww
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
15
pewresearch org global 2019 02 05 smartphone- ownership- is- growing-
rapidlyaround- the- world- but- not- always- equally
[29] Jaime M Argentina 4 million people live in precarious conditions 2020 Available
https latinamericanpost com 32361- argentina- 4- million- people- live- in- precarious-
conditions
[30] Niacute Aolaacutein F Promotion and protection of all human rights civil political economic
social and cultural rights including the right to development 2018 Available https
primarysources brillonline com browse human- rights- documents- online
promotionand- protection- of- all- human- rights- civil- political- economicsocial-and-
cultural- rights- including- the- right- to- development hrdhrd99702016149 30 MIT
Technology Review Covid tracing Tracker Available https www technologyreview
com tag covid- tracing- tracker
[31] Un special Rapporteur on the right to privacy Task force on privacy and protection of
health-related data recommendation on the protection and use of health-related data
2019 Available https www ohchr org Documents Issues Privacy SR_ Privacy
UNSR Phea lthr elat edda taRe cCLEAN pdf
[32] Farha L COVID-19 guidance note protection for those living in homelessness 2020
Available http unhousingrapp org user pages 07 press- room Guidance 20Note
20Homelessness 20Actual 20Final 202 20April 202020[2]pdf
[33] Yamin AE Habibi R Human Rights and Coronavirus Whatrsquos at Stake for Truth Trust
and Democracy 2020 Available https www hhrjournal org 2020 03 human- rights-
and- coronaviruswhats- at- stake- for- truth- trust- and- democracy
[34] Constitution of the world Health organization 1946 July 22 14 UNTS 185 International
Covenant on Economic Social and Cultural Rights Article 12(1) and 12(2) UN Office of
the High Commissioner for Human Rights 1976 Available httpswww ohchr org en
professionalinterest pages cescr aspx
[35] Yates R In the COVID-19 era healthcare should be universal and free 2020 Available
httpswww chathamhouse org expert comment covid- 19- era- healthcare- should- be-
universal- and- free
[36] Gage A Bauhoff S Health systems in low-income countries will struggle to protect health
workers from COVID-19 center for global development Available httpswww cgdev
org blog healthsystems- low- income- countries- will- struggle- protect- health-
workerscovid-
[37] United Nations Comprehensive Response to COVID-19 Saving lives protecting societies
recovering better 2020 Available https www un org sites un2 un org files un_
comprehensive_ response_ to_ covid- 19_ june_ 2020 pdf
[38] Siegfried K UNHCR refugee Briefmdash27 March 2020 2020 Available httpswww
unhcr org refugeebrief the- refugee- brief- 27- march- 2020
[39] Pūras D de Mesquita JB Cabal L et al The right to health must guide responses to
COVID-19 Lancet 20203951888ndash90
[40] Payne A Spain has nationalized all of its private hospitals as the country goes into
coronavirus lockdown 2020 Available https www businessinsider com coronavirus-
spain- nationalises- privatehospitals- emergency- covid- 19- lockdown- 2020-3
[41] Nhs strikes major deal to expand Hospital capacity to battle coronavirus 2020 Available
httpswww england nhs uk 202003 nhs- strikes- major- deal- to- expand- hospital-
capacity- to- battlecoronavirus
[42] Shadmi E Chen Y Dourado I et al Health equity and COVID-19 global perspectives
Int J Equity Health 202019104
COVID-19 i ljudska prava
_____________________________________________________________________
16
[43] Holpuch A Profit over people cost over care Americarsquos broken healthcare exposed by
virus 2020 Available httpswww theguardian com us- news 2020 apr 16 profit-
over- people- costover- care- americas- broken- healthcare- exposed- by- Leonhardt M
Uninsured Americans could be facing nearly $75000 in medical bills if hospitalized for
coronavirus 2020 Available httpswww cnbc com 2020 04 01 covid- 19- hospital-
bills- couldcost- uninsured- americans- up- to- 75000 html
[44] ILO Monitor COVID-19 and the world of work - Fifth edition 2020 Available
httpswww ilo org wcmsp5 groups public- dgreports- dcomm documents
briefingnote wcms_ 749399
[45] Meier BM Evans D Phelan A Rights-Based approaches to preventing detecting and
responding to infectious disease Infectious Diseases in the New Millennium
202082217ndash53
[46] Alon T Doepke M Olmstead-Rumsey J The impact of COVID-19 on gender equality
National Bureau of Economic Research 2020
[47] Wenham C Smith J Morgan R et al COVID-19 the gendered impacts of the outbreak
Lancet 2020395846ndash8 McMurtry A Spain announces a $220B stimulus package 2020
Available httpswww aa com tr en europe spain- announces- a- 220b- stimulus-
package 1769513 International Monetary Fund Policy responses to COVID-
19Available httpswww imf org en Topics imf- and- covid19 Policy-Responses- to-
COVID- 19
[48] BBC News Malawirsquos cash handouts and the row about a coronavirus lockdown 2020
Available httpswww bbc com news world- africa- 52471276 UNAIDS World
leaders unite in call for a peoplersquos vaccine against COVID-19 [Internet] 2020 Available
httpswww unaids org en resources presscentre pres srel ease ands tate ment archive
2020 may 20200514_ covid19- vaccine
[49] Službeni glasnik RS br 822017
[50] Žarković J bdquoEknomski imunitet na korona virusldquo Koreni
httpwwwkorenirsekonomski-imunitet-na-korona-virus
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
17
Ana Matović3 profdr Milan Milošević
ANTIKORUPCIONI ODGOVORI NA IZAZOVE U VREME COVID-19
Apstrakt Karakteristični su odgovori mnogih vlada na epidemiju Covid-19
greške i pogrešne korake Sve je jasnije da većina zemalja nije spremna za ovu
pandemiju To je uprkos ponovljenim upozorenjima naučnika i dugogodišnjim
smernicama Svetske zdravstvene organizacije (SZO) o pandemiji spremnost U
međuvremenu Globalni indeks zdravstvene sigurnosti 2019 zaključio je zloslutno da
je bdquoNacionalna zdravstvena bezbednost u osnovi slaba širom sveta Ne zemlja je u
potpunosti spremna za epidemije ili pandemije a svaka zemlja ima važno praznine
koje treba rešitirdquo
Ključne reči korupcija antikorupcioni izazovi pandemija integritet
ANTI-CORRUPTION RESPONSES TO THE CHOVID-19
CHALLENGES
Abstract Characteristic are the responses of many governments to the
Covid-19 epidemic of mistakes and missteps It is becoming increasingly clear that
most countries are not ready for this pandemic This is despite the repeated warnings
of scientists and the long-standing guidelines of the World Health Organization
(WHO) on pandemic preparedness Meanwhile the Global Health Security Index
2019 concluded ominously that ldquoNational health security is fundamentally weak
around the world No country is fully prepared for epidemics or pandemics and every
country has important gaps that need to be addressed ldquo
Key words corruption anti-corruption challegnes pandemic integrity
3 Ana Matović doktorant Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
Milan Milošević redovni profesor Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd
milanmilosevicfpspedurs
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
18
1 Uvod
Korupcija ugrožava društvo na više načina Njene najčešće posledice po
čoveka su gubitak slobode zdravlja i imovine dok u najgorem slučaju ona uzrokuje
gubitak ljudskih života S obzirom na to da široko pogađa menoge sfere društvenog
života korupciju sažeto možemo posmatrati u nekoliko sledećih vidova a prema
stepenu njihove važnosti za društvenu zajednicu kao političku ekonomsku socijalnu
i ekološku
Na političkoj ravni korupcija predstavlja glavnu prepreku demokratizaciji
društva i uvođenju vladavine prava u pokretačke tokove razvoja ljudske zajednice U
demokratskom sistemu subjekti izvršne vlasti i noseće institucije gube svoj legitimitet
kada zloupotrebe svoju društvenu poziciju u svrhu ostvarivanja prednosti u privatnom
sektoru Ovo je problem koji je uvek prisutan u uspostavljanju demokratskih
standarda a posebno je intenzivan kod međunarodnopravnih subjekata nastalih u
postkolonijalnom periodu savremenog doba Izuzetno je teško uspostaviti održati i
razvijati pouzdan društveno-ekonomski sistem u koruptivnom nasleđu bivših
kolonijalnih i jednopartijskih političkih entiteta
Na ekonomskom planu korupcija iscrpljuje potencijal nacionalnih dobara
Ovo predstavlja kriminalni razlog zbog kojeg se pre investira u visokoprofitne
projekte kao što su brane elektrane vodovodne mreže i rafinerije nego u škole
bolnice i puteve jer ulaganje u dobrobit lokalnih zajednica ne donosi lični profit
budući da je manje demonstrativno za javnost u poređenju sa grandioznim projektima
od opšteg značaja Korupcija takođe ometa razvoj konzistentne tržišne strukture
narušavajući mogućnost konkurencije što povratno utiče na odvraćanje potencijalnih
ulagača i kreiranje monopola na kontrolu i usmeravanje investicionih tokova
Korupcija nagriza socijalnu osnovu društva i umanjuje poverenje građana u
politički sistem i institucije Nepoverljiva i politički apatična javnost tako postaje još
jedna od prepreka za borbu protiv korupcije
Propadanje kvaliteta životne sredine prati štetno delovanje koruptivnih sistema
Nepostojanje nadležnih organa nedovoljan broj njihovih službenika ili odsustvo
normative onemogućuju primenu zakona u ovoj oblasti i direktna su posledica
sistemske korupcije Prirodna bogatstva ostaju nezaštićena i izložena nemarnom
eksploatisanju zbog čega se narušava čitav ekološki sistem Tako se stvara nebranjeni
prostor koji koriste lokalne ili međunarodne kompanije da bi crpele npr rudne i
šumske resurse uz konstantno zagađivanje prirodne sredine pri čemu ih visoki zidovi
korupcije čine nevidljivim za zakon omogućavajući im vršenje neograničene
destrukcije životne okoline
Koruptivno postupanje uobičajeno se posmatra kao nužno zlo pri obavljanju
poslova Vrlo brzo ovakva navika se ukorenjuje i prihvata kao dodatni izvor zarade
Zatim se neizbežno širi i prerasta okvire i kapacitete kontrole
Uprkos velikim ulaganjima u sisteme kontrole koruptivna praksa uzbrzano
zahvata svet ulazeći u gotovo svaku instituciju i postaje rutinski deo naših
svakodnevnih privatnih aktivnosti Ne postoji država državni resor verska
organizacija ili privatni sektor koji su u današnje vreme imuni na korupciju ili
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
19
pokušaje podmićivanja Šteta koja nastaje usled korupcije na svetskom planu
godišnje iznosi više milijardi američkih dolara pri čemu je u međunarodnim
razmerama ugrožena poslovna aktivost četiri petine kompanija Korupcija je prisutna
u svim porama društvenog života a posebno jako pogađa oblasti finansija unutrašnjih
poslova odbrane zdravstva prosvete ljudskih resursa i sporta
U kriznim situacijama korupcija sve više dolazi do izražaja
2 Planovi i politike odgovora vlada na pandemiju vlada
Vladini planovi i politike odgovora na pandemiju ne posvećuju dovoljno
pažnje antikorupciji i upravljanju U planove treba da se uključe agencije za borbu
protiv korupcije i da se za početak sprovede identifikovanje i procena rizika od
korupcije Takođe bi trebalo da se promoviše integritet transparentnost odgovornost i
učešće ako se želi minimizirati korupcija u budućim pandemijama
Glavne uočene tačke propusta u toku pandemije COVID-19 su
bull Većina vlada nije bila spremna za pandemiju Covid-19
bull Planovi odgovora ne vode dovoljno računa o upravljanju i problemima
korupcije
bull Korupcija je u prošlosti ometala odgovore na pandemije
bull Planovi i politike mogu uravnotežiti konkurentske interese koristeći
principe pravičnosti efikasnosti slobode reciprociteta i solidarnosti
bull Planovi odgovora takođe treba da budu ugrađeni u sveobuhvatna
razmatranja prevencije korupcije i promovisanje integriteta transparentnosti
odgovornosti i učešća
bull Pandemija pruža priliku zemljama da ojačaju borbu protiv korupcije i
integritet i tako poboljšaju sveukupno upravljanje
bull Mere za smanjenje korupcije u pandemiji uključuju uključivanje
antikorupcije agencije u nacionalnoj radnoj grupi identifikovanje i procena rizika od
korupcije kao dela analize situacije i preduzimanje akcija za promociju
transparentnosti učešća odgovornost i integritet
bull Nakon pandemije evaluacija odgovora treba da ispita kako je korupcija
uticala ishod kao i da li je integritet podržan ili narušen [1]
Analiza vodećih dokumenata i preporuka za nacionalno stvaranje planova
odgovora na pandemiju koje su pripremili SZO i EU otkril je da se malo pažnje
posvećuje vezi upravljanja i korupcije Neka nacionalna planovi odgovora dostupni na
mreži (SAD Jamajka Italija) dodatno ilustruju nedostatak razmatranja izazova
upravljanja i korupcije Na primer predlozi za Nacionalne radne grupe za odgovor na
pandemiju često ne predlažu uključivanje integriteta i agencije za borbu protiv
korupcije ili borbe protiv prevara Niti planovi ističu značaj transparentnosti
odgovornosti i učešća u pripremi i sprovođenju plana [2]
Naravno medicinski i javni zdravstveni aspekti nacionalnih planova za
odgovor na pandemiju su najvažniji Međutim kao što pokazuje trenutna kriza
efikasnost odgovora u velikoj meri zavisi od toga u kojoj meri će se transparentnost
odgovornost učešće i integritet u upravljanju poštovat i podržavati Istraživanja
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
20
pvezanosti Covid-19 i korupcije pokazuju da su pojedinci u dosluhu sa javnim
službenicima - nepoštovanje pravila javne nabavke da bi se profitiralo od krize Takve
zloupotrebe mogu značiti da agencije rasipaju oskudne resurse ili nabavljaju
nedovoljno lekova i opreme ili du lošeg kvaliteta a to smanjuje kvalitet i efikasnost
odgovora na pandemiju
Korupcija je omela odgovor na ebolu Autori Kapiriri i Ross u svom radu
posebno su se bavili analiziranjem virusa Zika SARS i Ebola Tim povodom potvrdili
su hipotezu da je iskustvo prolaska kroz čitavu epidemiju pod jakim uticajem
privilegovanih i moćnih članova društva [3]
Konkretno kada se radi o virusu Zika u Brazilu dokazano je da je populacija
koja je bila najviše pogođena ovom bolešću pripadala kategoriji siromašnih članova
društva koji su živeli u resursno oskudnim područijima sa lošom infrastrukturom
(Plourde Bloch 2016) Iako je virus samo pogoršao njihove već nezavidne uslove
života konačnu reč o istom dale su politički moćnije grupe [4]
Isti šablon ponovio se i u slučaju izbijanja virusa Ebola u Libiji U obzir
uopšte nije uzeta činjenica da ekstremno loša situacija u javnom zdravstvu nikako nije
bila u mogućnosti da pravovremeno i adekvatno odgovori na izazove ove bolesti [5]
U velikom broju stručnih članaka autori jasno iznose stav da infektivne
bolesti i uopšte njihove epidemije mnogo lakše esklairaju u siromašnim delovima
sveta u kojima stanovništvo ima limitiran pristup nerazvijenim zdravstvenim
sistemima [6] Međutim globalni centri moći ovoj činjenici već dugo ne pridaju
dovoljno pažnje na taj način marginalizujući problematiku kako visokog procenta
siromašne populacije na globalnom nivou tako i očigledne ekonomske nejednakosti
između zemalja i regiona [7]
Naravno ovakav ignorantski pristup navedenom problemu može samo još
više pogoršati situaciju u siromašnim delovima sveta Sa druge strane nerealno je
očekivati da oni samostalno mogu da reše probleme epidemija obzirom na deficit svih
potrebnih resursa [8]
Takođe dugo se smatralo da infekcije potiču isključivo od kulturološki
manjinskih grupa njihovog ponašanja i životnog stila [9] Tako je za virus SARS u
Torontu bila ldquostigmatizovanardquo Azijsko ndash kanadska populacija [10] Zika virus nastao
je kao posledica globalizacije širenja staništa komaraca tipa Aedes i povećanog
vazdušnog saobraćaja I konačno za pojavu virusa Ebola ldquokrivordquo je lokalno
stanovništvo koje se na specifičan način uz ljubljenje i dodirivanje oprašta od
mrtvih
U velikom broju stručnih izvora literature u pitanje se dovodi i kredibilitet
procene koji potiču od Globalne zdravstvene inteligentne mreže (Global Public Health
Intelligence Network (GPHIN) Konkretno kada je u pitanju virus Zika procena koja
je napravljena daleko je od potpuno tačne a a tretirana je kao apsolutna istina Svetska
zdravstvena organizacija je kao glavni uzročnik za porast broja slučajeva
mikrocefalije bdquoprozvalaldquo isključivo virus zanemarjući dva izuzetno bitna i potpuno
realna uzročnika bolesti - devastirajuće sanitarne uslove kao i visok stepen izloženosti
larvicidima i insekticidima Međutim i pored toga doneta je vrlo ironična mera koja je
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
21
ženskom delu populacije nalagala da na neko vreme odloži planirani ostanak u
drugom stanju [11]
Pored toga u pitanje treba dovesti i predložene pakete mera većina njih
uopšte nije uzimala u obzir loše infrastrukturne uslove koji nisu pogodovali njihovoj
primeni [12]
Kada je u pitanju viris Covid ndash 19 istraživanja su tek u početnoj fazi ali i
pored toga određeni broj autora već je izneo vrlo zanimljive zaključke Holandski
autori Ieven i Owervijk u magazinu Eurozine naglašavaju da ovaj virus nije pririodan
a glavni pokretač njegovog širenja jeste ekonomska globalizacija
Covid-19 prvobitno je predstavljen kao virus koji je ldquonapaordquo ljudsko društvo a
došao je iz ldquonepoznatogrdquo pravca Potom tu su i tvrdnje da je isti ldquomade in Chinardquo što
predstavlja krajnje fašistički stav koji navodi na razmišljanje da pandemija nije
povezana sa ljudskom aktivnošću [13]
Izvesno je da i u ovom slučaju postoji jaka veza između političkog poretka i
pojave virusa Tvrdnja da je virus ldquonaišao niotkudardquo sada deluje već potpuno naivno
Ono što je zajedničko mnogim evropskim zemljama jeste zakasnelo reagovanje
političke elite Mere su krenule od vrlo blagih ndash od građana se tražilo da održavaju
higijenu i nastave normalno dnevno funkcionisanje Međutim vrlo brzo prešlo se na
mnogo rigidnije mere EU zemlje konkretno Italija Španija Francuska Belgija i
Austrija prolaze ili su delimično prošle potpunu izolaciju Slično je is a SAD U
Nemačkoj je zabranjeno okupljanje više od dve osobe Evropska Unija privremeno je
zatvorila Šengen zonu a sve zemlje ldquozaključalerdquo su svoje nacionalne granice
Iako veliki broj ljudi i dalje misli da je sve što se događa istorijski izuzetak
autori Ieven i Owevijs iznose mišljenje da je ceo ldquoscenariordquo podešen prema centrima
moći Države na globalnom nivou koriste priliku da ojačaju svoje autoritarne režime i
održe kontrolu nad milionskom populacijom Svaki pokušaj da se razmišlja o
solidarnosti siromašnoj populaciji nejednakosti u svetu pravednosti politike centara
moći eko-sistemu id r potpuno je onemogućen usled jasnog stava državnika i
političara da druge alternative za sada nema i da su sadašnje mere jedini način da se
spasu milioni života [13]
Savet Evrope u svojoj rezoluciji o tome kako su odgovorile agencije EU i
nacionalne vlade u pandemiji H1 N1 2009 primetio nekoliko problema To je
uključivalo
bull rasipanje velikih suma javnog novca
bull nedostatak transparentnosti odlučivanja i
bull sumnja na uticaj farmaceutske industrije na odluke donete tokom odgovor
pandemije
Izveštaj Global Health Indeks 2019 upozorava na moguću koruptivne pretnje
u pandemijskom odgovoru Primećuje se da se više od polovine zemalja suočava sa
političkim i bezbednosnim rizicima koji bi mogli da potkopaju nacionalnu sposobnost
za suzbijanje bioloških pretnji Samo 23 zemalja je na najvišem nivou indikatora
povezanih sa političkim sistemom i efikasnošću vlade [14]
Smernice za spremnost i odgovor na pandemijsku gripu SZO 2009 (ažurirano
2014) naglašavaju važnost etičkih principa za pomoć kreatorima politike u
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
22
balansiranju niza interesa i zaštiti ljudskih prava Primećuje se da bdquopandemija gripa
kao i svaka hitna situacija u javnom zdravstvu zahteva donošenje određenih odluka
koje zahtevacju balansiranje potencijalno sukobljenih pojedinačnih interesa sa
interesima zajednicerdquo Ovo ne bi trebalo da se odnosi samo na pitanja ograničavanja
slobode kretanja i karantin Takođe je presudna činjenica da vladine resurse
raspoređene za odgovor na pandemiju treba potrošiti u javnom interesu a ne na
(moguće) nezakonito bogaćenje nekoliko pojedinaca ili korporacija [14]
SZO u razmatranju etičkih pitanja u vezi sa odgovorom na pandemiju navodi
da etički pristup podrazumeva principe kao što su pravičnost efikasnost sloboda
reciprocitet i solidarnost Istovremeno pristup mora uzeti u obzir i lokalni kontekst i
kulturne vrednosti
Ove principe treba koristiti kao okvir za procenu i balansiranje različitih
interesa i sveobuhvatnih problema uključujući zaštitu ljudskih prava i posebne
potrebe ranjivih i manjinskih grupa Pandemijski plan Novog Zelanda dobar je primer
kako ovi principi i vrednosti mogu biti integrisani u plan Sprečavanje korupcije i
promovisanje integriteta transparentnosti odgovornosto i učešće bi slično tome
trebalo da budu suštinski vodič za pandemijski odgovor Ova kriza stoga pruža
mogućnost svim zemljama da ojačaju borbu protiv korupcije i integritet kao deo
poboljšanja efikasnosti upravljanja - presudnog faktora u pripravnosti za pandemiju
Kako zemlje sada ponovo preispituju svoje planove za odgovor na pandemiju od
vitalnog je značaja da integrišu u njega i borbu protiv korupcije Borba protiv
korupcije ne bi smela biti dodata kao ad-hoc mera [14]
3 Mere za minimiziranje korupcije u vreme pandemije
Mere predložene u nastavku mogle bi da doprinesu smanjenju korupcije u
pandemijskim odgovorima
uključivanje agencije za borbu protiv korupcije nacionalnih komiteta za
borbu protiv prevara ili radnih grupa
identifikacija i procena rizika od korupcije kao deo analize krizne situacije i
konkretizacija akcija za promociju transparentnosti učešća i integriteta
Većina vodećih dokumenata za pripremu pandemijskih planova preporučuje
uspostavljanje multisektorskih odbora za planiranje pripravnosti za pandemiju Oni ne
preciziraju ko treba da bude u odboru jer bi o tome trebalo da odluči svaka država
Uključujući predstavnike agencija za borbu protiv korupcije etike i integriteta u
nacionalnu radnu grupu ili odbor za planiranje je važan prvi korak ka integraciji
antikorupcije u plan spremnosti za pandemijski odgovor
Drugi korak u integraciji antikorupcije je temeljna procena upravljanja i rizika
povezanih sa korupcijom Ova procena mora biti deo analize situacije koja čini osnovu
plana Izveštaj o globalnom indeksu zdravstvene zaštite za 2019 godinu ukazuje na
važnost detaljnog razumevanja rizičnog okruženja Etička razmatranja SZO iz 2007
godine ističu važnost transparentnosti javnog angažovanja i socijalne mobilizacija Svi
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
23
aspekti planiranja treba da uključuju javnost i relevantne zainteresovane strane Vlasti
moraju podeliti svoje političke odluke i obrazloženje kako bi se omogućio javni nadzor
Na ovaj način javnost može proveriti da li su politike razumne odgovarajuće
nediskriminatorne i u skladu sa lokalnim prilikama i vrednostima Kao rezultat toga
uslediće poverenje javnosti Transparentnost je takođe važna kako bi se osiguralo da
planovi budu legitimni i da se donosioci odluka ponašaju odgovorno dok planiraju i
sprovode odgovor na krizu [15]
Poređenja radi Globalni indeks zdravstvene sigurnosti 2019 izričito
preporučuje da specifični globalno priznati entiteti prate finansije za zdravstvenu
spremnost i da godišnje izveštavaju šefove država o tome Dalje preporučuje hitno
povećanje domaćeg finansiranje zdravstvene sigurnosti Vlasti to moraju učiniti
transparentnim i povezati sa referentnih vrednostima u okviru nacionalnih akcionih
planova UN bi trebalo da prate i objavljuju ekskrelirane troškove i doprinose [14] U
skladu sa gore navedenim donatori centralna i lokalna vlada NVO i druge
zainteresovane strane uvek treba da objave koliko novca izdvajaju za odgovor na
pandemiju i za koje namene U trenutnoj krizi Covid-19 mnoge razvijene zemlje
odobrile su ogromno finansiranje koje usmeravaju u svoju domaću krizu i odgovor na
nju Svetska banka i UN takođe su objavile koliki su novac obezbeđivanje - 2 milijarde
američkih dolara Nekoliko zemalja takođe je objavilo informaciju o tome koliko
bilateralne pomoći daju odgovoru na krizu zemljama u razvoju Međutim mnogo manje
se zna o tome koliko svaka zemlja prima i sa kojim ciljem Razumljivo je da su zemlje
donatori preplavljene problemima kod kuće Međutim otkrivanje koliko doniraju i za
šta je presudno za održavanje transparentnosti Samo na taj način javnost može da
nadgleda napore i drži autoritete odgovornim Etičke smernice SZO ističu važnost
učešća javnosti Svi aspekti planiranja treba da uključuju angažovanje javnosti i
relevantne zainteresovane strane Da bi se to dogodilo vlasti moraju efikasno
komunicirati sa javnošću i edukovati ih o problemima Kreatori politike treba da
preciziraju postupak za određivanje prioriteta i promovisanje nepristrasnosti u pristupu
koji uključuje civilno društvo i druge glavne zainteresovane strane u donošenje odluka
Ovo će osigurati da budu donete odluke o kriterijumima za dodelu oskudnih resursa na
otvoren transparentan i inkluzivan način Promovisanje rodnog pariteta različitosti i
inkluzivnosti u timovima za odgovor na pandemiju je dobra ideja jer se zna da ovo ima
pozitivan efekat na rezultate politike i organizacije uključujući i kontrolu korupcije
Važno je da kreatori politike uključe u nacionalno planiranje institucije odgovorne za
rodnu ravnopravnost etničke manjine i druge marginalizovane grupe kako bi planov
uzeli u obzir sve probleme sa kojima se pomenute grupe susreću U vremenu socijalnog
distanciranja agencijama je teško da nastave sa sastancima koji okupljaju sve aktere u
planiranju i budžetiranju Međutim vlade mogu da koriste tehnologiju koja to
omogućava i tako pozovu javnost da učestvuje u pandemjskom odgovoru [15]
Alternativno organizacije civilnog društva mogu da prenose stavove i predloge
na mreži i na prilagođenim platformama Takve platforme se takođe mogu koristiti za
uzbunjivanje i praćenje budžeta za fondovi Covid-19 Dobar primer takve platforme je
Ushahidi sa sedištem u Keniji koji znači bdquosvedočenjeldquo na svahiliju Prvobitno je
razvijen za mapiranje izveštaja o nasilju u Kenija nakon postizbornih nemira 2008 Od
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
24
tada nastavlja da primenjuje razne inicijative za prikupljanje podataka U krizi Covid-
19 Ushahidi je pokrenuo namensku platformu za prikupljanje informacija koje mogu
pomoći vladama i drugim zainteresovanim stranama da postignu precizniji i efikasniji
odgovor na krizu Smernice SZO o spremnosti za pandemiju pominju da je odgovornost
donosilaca odluka presudna kako u fazi planiranja tako i tokom sprovođenja Iako nisu
posebno detaljno opisane u smernicama odgovornost i upravljanje u pandemijskom
odgovor trebalo bi da podrazumevaju sledeće
bull Pojašnjavanje i objavljivanje linija odgovornosti za planiranje budžetiranje i
sprovođenje plana odgovora na pandemiju Ovo mora uključivati odredbu za
računovodstvo i revizija u saradnji sa relevantnim agencijama poput ministarstva
finansija i vrhovne revizorske institucije
bull Osiguravanje odgovornosti u finansijskom upravljanju i nabavkama putem
transparentnog budžeta i unutrašnje i spoljne revizije
bull Integrisanje revizije fonda za odgovor na krize u kontinuirano praćenje i
procenu plana aktivnosti Ovo će osigurati da revizije nisu samo stvar testiranja vaučera
i priznanice - koji se lako falsifikuju u izuzetno korumpiranim okruženjima Umesto
toga će biti pravilno povezani sa rezultatima U skladu sa ovim Global Health Izveštaj o
indeksu bezbednosti 2019 naglašava da domaće finansiranje zdravstvene zaštite treba
vezati za referentne vrednosti u okviru nacionalnih akcionih planova
bull Obezbeđivanje odgovarajućeg mehanizma za uzbunjivanje i žalbe na socijalno
distanciranje proširivanjem pristupa digitalnim opcijama
bull Osiguravanje da se nacionalni regulatorni mehanizmi zdravstvenog sektora
adekvatno finansiraju i rade svoj posao kako treba čak i za vreme krize [19]
bull Promovisanje regrutovanja raspoređivanja i unapređenja zdravstvenih radnika
na osnovu zasluga Global Indeks zdravstvene sigurnosti naglašava važnost zdravstvene
radne snage za efikasan odgovor na pandemiju Ovo podrazumeva da zdravstveni
radnici imaju izgrađen integritet i izbegavaju korupciju Izgradnja kapaciteta za
pandemiju pruža priliku za ponovno artikulisanje profesionalne etike uključujući
integritet i značaj pružanja usluga bez korupcije Međunarodni kodeks medicinske etike
Svetske lekarske asocijacije navodi brojne opšte principe koji su relevantni ne samo za
obeshrabrivanje korupcije već i za ponašanje sa integritetom Oni između ostalog
predviđaju da lekari ne dozvoljavaju da na njihovu procenu utiče lični profit ili
nepravedna diskriminacija iskreno postupaju sa pacijentima i kolegama prijavljuju
odgovarajućim vlastima one lekare koji neetično rade ili se upuštaju u prevaru ili
obmanu ne primaju nikakve novčane beneficije ili druge podsticaje samo za upućivanje
pacijenata ili propisivanje određenih proizvoda i nastoje da zdravstvene resurse koriste
na najbolji način u korist pacijenata i njihovih zajednica Međunarodni savet
medicinskih sestara ima sličan etički kodeks od kojih jedna od odradaba kaže da
bdquoMedicinska sestra pokazuje profesionalne vrednosti kao što su poštovanje odziv
saosećanje pouzdanje i integritetldquo[19]
Nadgledanje i ocenjivanje nakon pandemije od vitalne je važnosti da se
odgovor proceni tako da se naučene lekcije mogu koristiti za buduće pandemije U
evaluaciji treba razmotriti da li je i kako korupcija omela odgovor na pandemiju Takođe
mora se videti kako su transparentnost odgovornost i učešće podržani Procena treba da
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
25
da preporuke za minimiziranje korupcije i podržavanje ovih principa u primeni
pandemijskog odgovora uz one povezane sa javnim zdravljem [19]
4 Izazovi civilnog sektora
U kriznim vremenima postoje značajni rizici od korupcije Civilno društvo ima
važnu ulogu u osiguranju da sredstva za borbu protiv pandemije Covid-19 stignu na
svoje odredište Donatori i multilateralne organizacije treba da razmotre uspostavljanje
digitalne mreže odgovornosti koje podržavaju ovaj napor Trenutna kriza predstavlja
izazove za civilno društvo Međutim postoje i nove mogućnosti kroz digitalno
građansko angažovanje kao antikorupcijsku inicijativu
Trenutna kriza Covid-19 predstavlja problem za razvoj u zdravstvenom sektoru
i dovodi pojave značajnih rizika od korupcije tokom pandemije Kako trenutna
pandemija zahvata čitav svet donatori i multilateralne organizacije su planirali velika
novčana sredstava za rešavanje krize Ipak postoji zabrinutost da su ovi fondovi u riziku
od korupcije koja će ozbiljno uticati na zdravstvene ishode Među mnogim merama
civilno društvo je postao deo uobičajene antikorupcijske prakse u vezi sa donacijama
Postoji nekoliko načina na koje se civilno društvo može uključiti u borbu protiv
korupcije
Odgovornost odozdo prema gore je jedan od načina Kao i kod svake
intervencije važno je uzeti u obzir kontekst kapacitet motivaciju aktera Civilno
društvo je imalo nekoliko važnih uloga - od čuvara do obaveštavanja građana o pravima
i poboljšanje pružanja usluga i ishoda razvoja Tokom trenutne pandemije pristupi
odozdo prema gore su od suštinske važnosti u osiguravaju da sredstva dodeljena za
odgovore na pandemiju stignu na predviđeno odredište Tokom tekuće pandemije
civilno društvo se suočava sa nekoliko ograničenja u svojoj sposobnosti da obavlja svoj
posao zbog mera zaključavanja distanciranja i karantina Uprkos ovim izazovima
pristupi odgovornosti odozdo prema gore su presudni obezbeđivanje sredstava
namenjenih pandemijskom odgovoru
41 Šest ključnih izazova civilnog društva
Širi su rizici povezani sa odgovornošću vlada i privatnih kompanija U
normalnim vremenima organizacije civilnog društva bi bile u dobrom položaju za
nadgledaje i izveštavaje o o radu vlada i privatnih kompanija kao i da ih pozovu na
odgovornost za određene postupke Trenutna kriza postavlja nekoliko izazova pred
civilno društvo praćenje odgovornost zagovaranje i promovisanje učešća građana Šest
je ključnih izazova u radu civilnog društva
1 Asimetrija moći između izvršne vlasti i mehanizama odgovornosti U nekim
kontekstima može se povećati legitimitet izvršne vlasti To je izvršna vlast
koja je u velikoj meri odgovorna za postavljanje politika i agende za
delovanje u vezi sa krizom
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
26
2 Ograničenje kretanja sprečava aktivnosti fizičkog sastajanja Ovo je posebno
slučaj sa ulogom civilnog društva u društvenoj odgovornosti Alati
odgovornosti zahtevaju angažovanje lokalnih zajednica da se okupe i da
učestvuju u inicijativama To nije moguće kada postoje mere socijalnog
distanciranja Sastanci u zajednici društvene revizije i grupne sesije - glavni
oslonci većine društvenih zajednica - teško je postići pod strogim
distanciranjem ili karantinom
3 U nekim zajednicama zaključavanjae sprečava i pristup informacijama ako
je na primer takav pristup bio prethodno dostupna sa posla iz obrazovne
ustanove biblioteke ili internet kafea
4 Internet usluge su skupe u zemljama koje nameću porez na bdquodruštvene
medijeldquo
5 Teško je dobiti zamah za građanske inicijative tokom kriznih vremena jer
su mediji i orijentacija javnosti usredsređeni na vanredne situacije Metode
za dosezanje su se preselile na mrežu što može smanjiti potencijal za šire
angažovanje
6 Smanjen je prostor za civilno društvo Mnoge vlade širom sveta primenjuju
distanciranje i karantin a mreže civilnog društva upozoravaju na smanjen
potencijal i ograničavanje građanskog angažmana i osnovnih prava Na
primer Mađarska Filipini i Bangladeš su uveli zakone o vanrednim
situacijama koji su izgovor za ograničenje ljudska prava i dalje smanjenje
prostora za civilno društvo Slično tome postoje internet ograničenja u
Indiji Mjanmaru i Bangladešu [20]
Kako je bdquopolovinaldquo globalne populacije pod nekim oblikom zaključavanja ili
ograničenja kretanja trenutna situacija se može posmatrati kao globalna paraliza
Međutim zaključavanja mogu stimulisati kreativnost i ponuditi nove mogućnosti za
građanstvo društvo
1 Potencijal za povećanje legitimiteta civilnog društva
2 Potencijal za široko angažovanje
3 Povećanje informacija
4 Izgradnja novih saveza i
5 Istraživanje platformi za digitalni građanski angažman
5 Zaključak
Iako je korupcija već narušila odgovore mnogih zemalja na Covid-19
pandemiju razvojni akteri mogu osigurati da budemo bolje pripremljeni za smanjenje
korupcije u budućim pandemijama To mogu učiniti tako što će uključiti antikorupciju u
prioritete zemlje kada preispitaju i revidiraju svoje planove Široke smernice mogu
pružiti polaznu osnovu i mogu se proširiti i prilagoditi za potrebe svake zemlje
Kako bi se osiguralo da sredstva namenjena odgovorima Covid-19 stignu na
potrebno odredište i budu zaštićena od rizika od korupcije važno je da civilno društvo
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
27
bude podržano u ulogama odgovornosti i nadzora Trenutno distanciranje i karantin
mekao i mere koje postoje u mnogim delovima sveta predstavljaju i izazove i
mogućnosti za civilno društvo Donatori i multilateralne organizacije mogu pomoći
civilnom društvu u prilagođavanju na novonastalu situaciju
Donatori i multilateralne organizacije u mogućnosti su da vode dijalog sa
tehnološkim gigantima za olakšavanje praćenja programa civilnog društva podizanje
odgovornosti pitanja korupcije i promovišu glas građana
Literatura
[1] Kirya M Anti-corruption in COVID-19 prepredness and response CMI
Michelse Institute 2020
[2] T Forester P Morrison Computer Ethics Cautrionary Tales and Ethical
Dilemmas in Computing Cambridge The MIT Press 1994
[3] Kapiriri L Ross A The Politics of Disease Epidemics a Comparative
Analysis of the SARS Zika and Ebola Outbreaks Global Social Welfare 7
SpringerLink 2013
[4] Lotufo P A Zika epidemic and social inequalities Brazil and its fate Sao
Paulo Medical Journal 134(2) 95ndash96 2016
[5] Scott V Crawford-Browne S amp Sanders D Critiquing the response to the
Ebola epidemic through a Primary Health Care Approach BMC Public
Health 16(1) 1 2016
[6] Alsan M M Westerhaus M Herce M Nakashima K amp Farmer P E
Poverty global health and infectious disease lessons from Haiti and Rwanda
Infectious Disease Clinics of North America 25(3) 611ndash622
httpsdoiorg101016jidc201105004 2011
[7] Leach M Scoone I amp Stirling A Governing epidemics in an age of
complexity narratives politics and pathways to sustainability Global
Envionmental Change 20(3) 369ndash377 2010
[8] Mykhalovskiy E amp Weir L The Global Public Health Intelligence network
and early warning outbreak detection a Canadian contribution to global
public health Canadian Journal of Public Health 97(1) 42ndash44 2005
[9] Hagan J E Smith W Pillai S K Yeoman K Gupta S Neatherlin J et
al Implementation of Ebola case-finding using a village chieftaincy taskforce
in a remote outbreakmdashLiberia 2014 MMWR Morbidity and Mortality
Weekly Report 64 183ndash185 2015
[10] Jacobs L A Rights and quarantine during the SARS global health crisis
differentiated legal consciousness in Hong Kong Shanghai and Toronto Law
amp Society Review 41(3) 511ndash552 2007
[11] Diniz S G Zika virus and pregnancy a perspective from Brazil Midwifery
35 22ndash23 2016
[12] Nunes J Ebola and the production of neglect in global health Third World
Quarterly 37(3) 542ndash556 2016
Antikorupcioni odgovori na izazove u vreme COVID-19
_____________________________________________________________________
28
[13] Ieven B Owevijk J We created this beast - The political ecology of
COVID-19 Eurozine Dostupno na httpswwweurozinecomwe-created-
this-beast 2020
[14] Global Health cecurity index Building Collective Action and Accountability
httpswwwghsindexorgwp-contentuploads2019102019-Global-Health-
Security-Indexpdf 2019
[15] Mitchell P Cirya M Improving audits to icrease the effectiveness of
development funding U4 Anti-Corruption Resource Centre Chr Michelsen
Institute 2020
[16] We are in this together donrsquot violate human rights while responding to
COVID-19 httpswwwcivicusorgindexphpmedia-resourcesnews4379-
civil-society-s-call-to-states-we-are-in-this-together-don-t-violate-human-
rights-while-responding-to-covid-19 2020
[17] The Global Anticorruption Blog (GAB) The case for engaging religious
leaders in anticorruption efforts
httpsglobalanticorruptionblogcom20190121the-case-for-engaging-
religious-leaders-in-anticorruption-efforts 2019
[18] Steingruber S Kirya M Jackson D Mullard S Corruption in the time of
Covid-19 A double-threat for low income countries httpsu4-frontend-
stagingherokuappcomtopicscovid-19-and-corruptionbasics 2020
[19] Fox J Aceron J Araacutenzazu G Doing accountability differently A proposal
for the vertical integration of civil society monitoring and advocacyU4 Issue
20164 Bergenhttpsu4-frontend-stagingherokuappcompublicationsdoing-
accountability-differently-a-proposal-for-the-vertical-integration-of-civil-
society-monitoring-and-advocacy 2016
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
29
Drago Orčić4 profdr Olja Arsenijević5 Stefan Orčić
COVID - 19 IZAZOV ILI ŠANSA INOVATIVNOM MODELOVANJU
PREDUZETNIŠTVA U DOBU ZNANJA
Apstrakt Neplanirani krizni događaji poput COVID - 19 su neminovni
Osim toga krizni događaji su sve učestaliji kako na makro tako i na mikro nivou što
rezultira učestalim stresom Koncept razumevanja jedinstvanog intelektualnog DNK
zaposlenih može biti od velike pomoći u procesu upravljanja kriznim događajem na
više načina Poznavajući lične preferencije svakom učesniku se može pristupiti na
njemu prihvatljiv prirodan način Strategija suočavanja sa krizom i rešavanje iste
može biti usklađena sa individualnim prirodnim sklonostima Treće na radne zadatke
se mogu postaviti adekvatne osobe koje bi određene zadatake obavljali u skladu sa
svojim intelektualnim DNK na njima prirodan način Sa druge strane sve dublje
zalazimo u doba znanja Iz tog je razloga neophodno primenjivati nove savremene
pristupe trendove modele kao i nove strategije otkrivanja razvoja upravljanja
intelektualnim potencijalom u cilju stvaranja intelektualnog kapitala Inovativna
rešenja iz oblasti informatičkih tehnologija oblasti komunikacija biotehnologije
pronalaženje novih industrijskih materijala novih proizvodno tehnoloških procesa
dizajna stvorila su nove mogućnosti u procesu materijalizacije intelektualnog
potencijala
Ključne reči inovativnost intelektualni DNK preduzetništvo doba znanja
ENTREPRENEURSHIP IN THE AGE OF KNOWLEDGE
Abstract Unplanned crisis events like COVID-19 are inevitable In addition
crisis events are becoming more frequent at both the macro and micro levels resulting
in frequent stress The concept of understanding the unique intellectual DNA of
employees can be of great help in the process of crisis management in several ways
Knowing the personal preferences of each participant can be approached in an
acceptable natural way The strategy of coping with the crisis and resolving it can be
adjusted to individual natural inclinations Third adequate people can be assigned to
work tasks that would perform certain tasks in accordance with their intellectual
DNA in a natural way On the other hand we are going deeper and deeper into the
age of knowledge For this reason it is necessary to apply new modern approaches
trends models as well as new strategies for discovery development management
intellectual potential in order to create intellectual capital Innovative solutions in the
4Fakultet za poslovne studije i pravo Beograd odraskogmailcom doktorant 5 Fakultet za poslovne studije i pravo
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
30
field of information technologies communications biotechnology finding new
industrial materials new production and technological processes design have
created new opportunities in the process of materialization of intellectual potential
Key words innovation intellectual DNA entrepreneurship age of
knowledge
1 Uvod
Zahvaljujući činjenici da je svet postao ldquoglobalno selordquo krizne situacije koje
se događaju u bilo kom delu sveta nije više moguće ignorisati lokalizovati ili im
pristupati kao prema izazovu lokalnog karaktera Razni krizni događaji sve učestalije
i sve žešće pogađaju kako državne političke institucije jednako poslovne
preduzetničke subjekte i pojedince Kad je u martu 2020 godine Svetska zdravstvena
organizacija ozvaničila pandemiju COVID-19 izazov koji je u početku tretiran kao
bdquokineskildquo nakon toga kao bdquoitalijanskildquo veoma brzo je ubrzo je postao globalni
odnosno bdquosvačijildquo [1] U veoma kratkom periodu lokalni izazov je dobio razmere
globalnog svetskog izazova koji je u potpunosti promenio ekonomski politički i
društveni aspekt ljudske civilizacije ponovno nas dovodeći do zaključka da bdquosledom
neverovatnih i nepredvidljivih događaja ljudska se istorija ne odvija po šablonuldquo [2]
Iz tog razloga pandemija COVID-19 ne možemo posmatrati zasebno samo kao
zdravstvenu ekonomsku društvenu ili obrazovnu krizu već s obzirom na uticaj u
svakom od navedenih društvenih aspekata isključivo kao njihovu kombinaciju
2 Pojam krize
Događaji koji se dešavaju iznenada i bez najave nazivaju se krize Svaki
pojedinac krizni događaj percipira i na njega reaguje na drugačiji način Izbor reakcije
na sam krizni događaj obično vodi u dva suprotna pravca ka rešenju i od rešenja
Krizni događaji su jedan ili više uzastopnih ne predviđenih događaja koji negativno
utiču na pojedinca ili okruženje Neke krizne situacije mogu imati efekat požara
Pojavljuju se neprimetno u nekom delu društva ili organizacije Ako se ništa ne
preduzme ili ne odreaguje odmah mogu poprimiti nezaustavljive razmere sa
ogromnim posledicama Toumlpfer navodi da se kriza uopšteno može definisati kao
nastupajući rizik Ona je već ranije uočena i vrednovana ili uopšte nije bila opažena i
time je potpuno nenadano nastupila [3] Tintor na krizu gleda kao na suprotstavljena delovanja organa preduzeća
odnosno disproporciju u srazmerima između resursa s jedne te učinka ili uloge
preduzeća s druge strane odnosno kao strukturalne iili funkcionalne neusklađenosti
potencijala uspeha [4] Na osnovu navedenih definicija možemo da zaključimo da je kriza
neplanirani neželjeni događaj sa neizvesnim ishodom koji može da ugrozi ili u
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
31
potpunosti onemogući planirani proces Simptomi krize mogu biti različiti Uzroci
krize mogu biti različiti kao što su krahovi na tržištu poput naftne krize recesije
ratova migracija i mnogi drugi Iako su uzroci različiti u literaturi se dele na spoljne i
unitrašnje [5]
Spoljni uzroci nastaju izvan same organizacije a sama organizacija nema
mogućnost uticaja na ovu vrstu uzroka Spoljni uzroci nastaju unutar jedne
organizacije ili društva Takve krize ne moraju biti vidljive u širem okruženju van
same organizacije ili društva Uzročnici krize mogu biti razni a svaka kriza je
specifična sa svojim karakteristikama izazovima i mogućim ishodima
Prema Adižesu kriza ima iste simptome kao i stanje inicirano promenom s
tom razlikom što je kriza intenzivnija akutnija promena sa dubokim imlikacijama
Kriza pogoduje liderima i kompanijama koje se uspešno mogu izboriti sa promenom
jer u kriznim vremenima slabiji konkurenti nestaju a tržišta prepuštaju sposobnijima
Prema istraživanjima pandemije uzrokuju produženu ekonomsku štetu Na
osnovu tih zaključaka možemo predpostaviti da bi se efekti epidemije COVID-19
mogli zadržati još dugo vremena Takođe se ističe da je krajnji rezultat kriznog
događaja uslovljen načinom individualnog doživljaja i ponašanja pojedinca u odnosu
na krizni događaj ne samo kratkoročno već i dugoročno
Neki eksperti procenjuju da će direktni demografski pa samim tim i
dugoročni društveno-ekonomski efekti COVID-19 pandemije biti bdquoveoma
neujednačeni ne samo u Evropi i svetu već i u okvirima pojedinačnih zemaljaldquou
zavisnosti od epidemioloških faktora i strategije borbe protiv pandemijom izazvane
ekonomske krize [6] Ovo je posebno važno ako se uzme u obzir da su analize
bazirane na prethodnim pandemijama pokazale da određene dugoročne ekonomske
posledice pandemija mogu da potraju i nekoliko decenija pa čak i nekoliko generacija
[7]
Ako aktuelni nemili krizni događaj sagledamo u širem istorijskom kontekstu
zaključujemo da su se razni krizni događaji kao i pandemije globalnih razmera javljale
periodično od kad postoji ljudska civilizacija Gotovo da možemo da konstatujemo
krizni događaji predstavljaju nezaobilazni deo ljudske vrste U zavisnosti od težine
same bolesti dužine trajanja pandemije stepena razvoja ljudske civilizacije ili
pojedinačnih država kao i strategija primenjenih u borbi protiv bolesti i njenih
direktnih efekata pandemije su na različite načine oblikovale buduće pravce razvoja
ljudske civilizacije
3 Upravljanje kriznim događajem
Svaka kriza ide svojim tokom te sa sobom nosi i deo rešenja Dakle svaki
izazov ujedno u sebi nosi i potencijalnu šansu Gotovo svaka kriza kroz koju je
čovečanstvo prošlio je u sebi nosila klicu radikalnih rešenja i potencijal novog
početka Krizni događaj iako nekada uz ogromnu štetu koju proizrokuje u svojoj
konačnici može da rezultira pozitivnim efektom Efektom novog početka Nove ideje
nove veće vrednosti inicirane samim događajem Važno je napomenuti činjenicu da
svaki učesnik događaja isti percipira na sopstveni način u skladu sa svojim
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
32
preferencijama odnosno intelektualnim DNK zapisom Događaj koji rezultira
neprijatnost strah napetost stres kod jedne može da ima sasvim suprotan efekat kod
druge osobe Navešću samo jedan od mnogih primera Recimo javna pohvala fizički
dodir u vidu tapšanja po ramenu vidno usmerena pažnja na određenu osobu deluje
stimulativno i budi pozitivne prijateljske emocije dok ista radnja kod druge izaziva
sumnjičavost neprijatnost stres oprez povlačenje i odbranu Na osnovu toga
zaključujemo da isti krizni događaj svaka osoba doživljava individualno što zahteva
individualni pristup u preventivnom delovanju kao i upravljanju kriznim događajima
Krizni menadžment je neophodan za uspešan izlazak iz bilo koje krizne
situacije Bez obzira da li se radi o kriznim dešavanjima prouzrokovanim ljudskim
propustima ili tehnološkim promašajima međusobnim sukobima među pojedincima
ili grupama pogrešnim procenama i odlukama ili jednostavno glasinama koje se
nekontrolisano šire i stvaraju paniku neophodna je momentalna brza i efikasna
reakcija kako bi se sprečila eskalacija nepredviđenog nepoželjnog događaja U
kriznim situacijama sposobnosti veštine pojedinaca kao i njihove individualne
preferencije odnosno Intelektualni DNK mogu činiti ključnu razliku u smislu
individualnog doživljaja percepcije izbora aktivnosti izbora ključnih prioriteta a
samim tim i u vidu konačnog ishoda Neprimetne individualne različitosti u
normalnim mogu prouzrokovati ogromne razlike u kriznim događajima Reakcija na
krizni događaj se razlikuje od osobe do osobe
Krizni događaj na pojedince deluje stimulativno obuzima njihovu
koncentraciju stavlja ih u stanje pune pripravnosti fokusira ih na moguća rešenja
brzo i efikasno reaguju nemaju blokade postaju svesni mogućih rizika i opasnosti tek
po završetku krize Dok na drugu grupu pojedinaca taj isti događaj deluje
zastrašujuće obeshrabrujuće destimulativno fokusira ih na moguće probleme
reaguju sporo i neodlučno ni jedno potencijalno rešenje nije dovoljno dobro da bi se
za njega odlučili u stalnoj su blokadi svesni svih mogućih rizika tokom celog procesa
izlaska iz kriznog događaja Bez obzira da li se nalaze na upravljačkoj poziciji ili
poziciji onih koji samo slede uputstva prepoznavanje i prilagođavanje Intelektualnom
DNK pojedinca može biti od presudnog značaja
Značajno je naglasiti da idealni način upravljanja kriznim događajima ne
postoji Efekat izabrane aktivnosti u cilju preventivnog ili reaktivnog delovanja
rešavanja kriznog događaja je jednako nepredvidiv kao i sam događaj Ipak način
doživljaja reagovanja ponašanja pojedinca ili rukovođenja kriznim procesom
uslovljeno je Intelektualnom DNK Po nekim autorima stil rukovođenja se ne može
lako menjati To je posebno izraženo u kriznim situacijama kada radi potrebe za
urgentnim reagovanjem dominaciju preuzimaju prirodne reakcije u odnosu na
naučenu i poželjnu reakciju pojedinca
Da bi postigli najbolji efekat u kriznim momentima za rešavanje istih je
preporučljivo delegirati pojedince kojima je Intelektualni DNK prirodno usklađen sa
vrstom ponašanja koja je poželjna za tu situaciju Dakle ako izazov traži brzu reakciju
bez obzira na cenu eventualne kolateralne štete za lidere bi valjalo postaviti osobe
koje su ciljno orjentisane Osobe koje su sklone brzom odlučivanju fokusirane na
rešenje i spremne na rizik po cenu ličnog života Ako pak rešenje izazova zahteva
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
33
postizanje cilja uz očuvanje tima onda su za takav zadatak pogodni pojedinci koji su
socijalno orjentisani fokusirani na ljude bržni i spremni da se žrtvuju za tim po cenu
sopstvenog života Ako rešenje krize zahteva visok stepen sigurnosti u tom slučaju je
preporučljivo na poziciju lidera delegirati osobe koje su fokusirane na detalje i koje
teže ka perfekcionizmu po cenu života
U današnje vreme konstantnih promena i kriznih dešavanja nije moguće biti
samo menadžer Menadžerska uloga prerasta u ulogu vođe Upravljanje vođenjem
podrazumeva pristup od pojedinca ka zadatku a ne više od zadatka ka pojedincu Da bi
to bilo ostvarivo neophodno je da menadžer-vođa upozna intelektualni DNK zapis
svojih saradnika Na osnovu jedinstvenog DNK zapisa svojih saradnika vođa je u
mogućnosti da zadatke i procedure prilagodi prirodnim sklonostima svakog pojedinca
nasuprot tome da se pojedinac prilagođava procedurama i zadatcima na način koji za
njega nije prirodan Takav pristup osim veće efikasnosti bolje koordinacije kriznim
događajima deluje preventivno u odnosu na stres i pregorevanje
4 Humani potencijal osnova savremenog preduzetničkog modela
Novo doba u kome se nalazimo nosi mnoge izazove ali i mnoge šanse
Ulaskom u doba znanja uslovljeni smo korenitom promenom statusa ljudskog
potencijala a samim tim strategiji odnosa prema homo sapiensu (čovek razumni) kao
potencijalu Konstantne razvojne promene uslovljene automatizacijom
globalizacijom informatizacijom za čoveka razumnog može biti nepremostiva
pretnja ili civilizacijska šansa da otkrije razvije materijalizuje svoj skriven
intelektualni potencijal U uslovima nove ekonomije intelektualni potencijal
preuzima ne samo vodeću nego ključnu ulogu Savremena istraživanja su pokazala
da inventivnost i inovativnost stvaraju efekat poluge usmeravajući intelektualne
potencijale ka stvaranju novih visokotehnoloških dostignuća Sve je više kompanija
koje vrednost svojih usluga ili proizvoda zasnivaju upravo na otkrivanju razvoju
materijalizaciji intelektualnog potencijala kao neograničenom konkurentnom resursu
Aktualna dešavanja vezana za globalnu pandemiju ukazuju na važnost
istraživanja i iznalaženja novih pristupa novih alata novih metoda za otkrivanje
razvoj materijalizaciju neograničenog intelektualnog potencijala mislećeg čoveka
Jedna od šansi se može ogledati kroz podizanje svesti pojedinaca o ogromnom
izazovu sa kojim se čovečanstvo susrelo ali i o šansi da u domenu prirodnog resursa iz
uloge alata koji govori ili produžene ruke mašine preuzme ulogu jedinstvenog
mislećeg kreativnog inventivnog neograničenog potencijala Drugim rečima da
umesto pasivnog učesnika u izazovu preuzme ulogu aktivnog učesnika u rešavanju
istog
Stiče se zaključak da većina izazova sa kojima se savremeno poslovanje
suočava uključujući donekle i efekte krize pandemije nije ništa drugo no posledica
praktikovanja poslovne filozofije i poslovnih modela koji su nasleđeni ili tek
minimalno korigovani iz industrijskog doba Iako tada veoma uspešni u dobu znanja
postaju ne samo beskorisni već mnogi od njih imaju tendenciju štetnosti Principi
stvaranja veće vrednosti odnosno kapitala u savremenom dobu znanja su sve manje
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
34
orijentisani prema neobnovljivim prirodnim resursima a sve više ka humanom i
intelektualnom resursu Ogromna je razlika između kreiranja veće vrednosti odnosno
kapitala baziranom na znanju (bezkontaktno epidemiološki bezbedno) u odnosu na
fizičko oplemenjivanje prirodne sirovine (kontaktno epidemiološki nebezbedno)
Masovna proizvodnja je u industrijskom dobu bila osnovna strategija stvaranja veće
vrednosti Odnos prema prirodnom je gotovo bio identičan kao i prema humanom
resursu Kod prvog se ključna vrednost ogledala u količini a kod drugog u snazi
Osnovna uloga humanog resursa je bila uloga produžene ruke mašine Novonastalo
doba doba znanja iz temelja menja postulate industrijskog doba Prirodni neobnovljivi
resursi se zamenjuju obnovljivim a humani resurs se zamenjuje naprednijom
odnosno produktivnijom tehnologijom Za rezultat imamo činjenicu da je današnji
radnik u isto vreme suočen sa pretnjom i šansom Pretnjom ukoliko odluči da zadrži
ulogu produžene ruke mašine šansom ukoliko se odluči da preuzme funkciju
radnika znanja odnosno intelektualnog potencijala Privreda je takođe suočena sa
istom vrstom izazova Da li će u procesu stvaranja veće vrednosti onosno kapitala
radnika tretirati i prema njemu se odnositi kao produženoj ruci mašine odnosno
ograničenom resursu ili kao radniku znanja odnosno neograničenom
intelektualnom potencijalu
5 Intelektualni kapital rezultat humanog potencijala
Ulaskom u doba znanja intelektualni kapital zaslužuje posebnu pažnju Sve je
više naučnika koji se bave definisanjem detektovanjem merenjem upravljanjem
neopipljivim vrednostima intelektualnog kapitala bdquoLjudski kapital čine sledeće
komponente znanje i kvalifikacija čoveka njegovo zdravlje radno i životno iskustvo
potencijal radne mobilnosti motivisanost za rad reputacija i nivoi potrebaldquo
Humani potencijal je inicijator i kreator intelektualnog kapitala Intelektualni
kapital je jedan od tri ključna segmenta humanog potencijala
Humani potencijal se sastoji od
Fizičkog humanog potencijala
Intelektualnog humanog potencijala
Metafizičkog humanog potencijala
51 Fizički deo humanog potencijala
Fizički segment humanog potencijala podrazumeva sve fizičke aktivnosti Sve
fizičke predizpozicije pojedinca ili grupe nasleđene ili razvijene svesnim fizičkim
delovanjem Fizički deo humanog potencijala može da se percipira putem pet fizičkih
čula kreće se u domenu iskustvano poznatog i ograničen je fizičkim kapacitetima
52 Intelektualni deo humanog potencijala
Intelektualni segment humanog potencijala podrazumeva sve intelektualne
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
35
razumljive i nerazumljive radnje nasleđene ili razvijene svesnim kao i nesvesnim
intelektualnim delovanjem Intelektualni deo humanog potencijala može da se
percipira misaonim i emocionalnim svesnim podsvesnim i nadsvesnim doživljajem
kreće se u domenu iskustveno poznatog kao i u domenu iskustveno nepoznatog
Ograničenje je uslovljeno uglom percipiranja Ukoliko se intelektualni percipira iz
ugla fizičkog potencijala je ograničen odnosno neograničen ukoliko se percipira iz
ugla metafizičkog humanog potencijala
52 Metafizički deo humanog potencijala
Metafizički segment humanog potencijala podrazumeva sve metafizičke
aktivnosti u kojima pojedinac ili grupa svesno ili nesvesno odnosno sa ili bez lične
namere učestvuje Metafizički deo humanog potencijala može da se percipira gotovo
svim misaonim emocionalnim čulnim svesnim nesvesnim nadsvesnim
doživljajem Kreće se u domenu iskustveno nepoznatog i neobjašnjivog Metafizički
humani potencijal je neograničen
Suština upravljanja intelektualnim potencijalom usmerena je ka primeni
različitih modela upravljanja Da bi strategija upravljanja intelektualnim potencijalom
iz percepcije njegove neograničenosti zahteva sasvim novu dimenziju u konceptu
detektovanja razvoja i materijalizacije intelektualng potencijala Osnovni cilj
upravljanja intelektualnim potencijalom je materijalizacija istog odnosno generisanje
veće vrednosti iniciranjem uspostavljanjem i razvijanjem interakcije među
elementima intelektualnog potencijala Takvim pristupom je moguće materijalizovati
performanse intelektualnog potencijala usmerene prema efikasnom i efektivnom
ostavarivanju postavljenih poslovnih ciljeva na svim organizacionim nivoima
Inovativna srategija odnosa prema humanom potencijalu percipiranom iz segmenta
njegove neograničenosti neminovno rezultira novom inovativnom klimom pogodnom
za prirodnu manifestaciju dela intelektualnog potencijala kroz kreativnost
inventivnost inovativnost Da bi se postojeći intelektualni potencijal u kompaniji
otkrio razvio i materijalizovao osim promene paradigme odnosa prema humanom
potencijalu potrebno je uvesti praktikovanje savremenih modela alata i koncepata Uz
klasične edukacije treninge obuke u funkciju je potrebno staviti i savremene
discipline kao što su poslovni koučing poslovni konsalting poslovni mentoring uz
neophodno prepoznavanje individualnih preferencija kroz otkrivanje intelektualnog
DNK Uloga navedenih koncepata je da pripomogne u procesu otkrivanja razvoja i
materijalizacije humanog potencijala [7]
6 Intelektualni DNK
Pod Intelektualnim DNK zapisom podrazumevamo mentalne emocionalne
karakterne odgojne i druge svesne i podsvesne individualne specifičnosti pojedinca
koje rezultiraju različitim doživljajem istog događaja Još je početkom dvadesetog
veka čuveni psiholog Allport ukazivao na individualne razlike između pojedinaca
ističući da se svako ljudsko biće razlikuje od drugog pored ostalog i po načinu
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
36
opažanja pamćenja mišljenja i rešavanja problema [8] Postoji mišljenje da
kognitivni stilovi predstavljaju individualne načine sticanja i obrade informacija [9]
Kognitivni stil je osobina po kojoj se svaki pojedinac razlikuje od drugih i može se
reći da je kognitivni stil bdquolični potpis pečat ili otisak prsta pojedincaldquo[10] Kognitivni
stil je manje podložan promenama jer predstavlja nešto što je više određeno
genetskom osnovom pojedinca [10] [11]
Intelektualni DNK podrazumeva ceo sistem individualnih prirodnih osobina
osobe S obzirom na to da se pod prirodnim osobinama ličnosti podrazumevaju
međusobno povezani sklopovi kognitivnog afektivnog i ponašajnog funkcionisanja
pod pojmom intelektualni DNK obuhvatamo sve te karakteristike zajedno Na taj
način prepoznavanjem jedinstvenog Intelektualnog DNK pojedinca dobijamo iscrpan
uvid o prirodnim sklonostima istog
Danas postoji veliki broj tipologija koje se razlikuju na osnovu kriterijuma
prema kojima se definišu sklonosti i razlike između pojedinaca Važno je naglasiti da
nijedna tipologija ne obuhvata sve ključne karakteristike niti omogućava da se ljudi
striktno i rigidno razvrstavaju prema njima Više ukazuju na značajne skupove
osobina koje se relativno često javljaju zajedno pa ih je prema tim pravilnostima
moguće bliže svrstati jednoj nego nekoj drugoj kategoriji
Intelektualni DNK je nastao kao odgovor na sve veću potrebu da se
prepoznaju prirodne individualne karakteristike radi usklađivanja procedura i zadataka
prema ličnim preferencijama a u cilju postizanja veće efikasnosti bez stresa U
industrijskom dobu kada je čovek bio produžena ruka mašine u procesu stvaranja
veće vrednosti se kretalo od zadatka i išlo ka pojedincu kroz definisane mere
standarde procedure Standardi i procedure su bili uopšteno definisani od strane
menadžmenta a zadatak svakog učesnika u procesu je bio da se njima prilagodi bez
obzira na svoje prirodne preferencije Povećanjem obima posla sve zahtevnijim i
složenijim izazovima nijansa između prirodnog sa jedne i usklađenog ponašanja sa
druge strane postaje sve izraženija i manifestuje se ili kroz smanjenu efikasnost ili
kroz uvećani stres kod zaposlenog Iz tog razloga prepozavanje intelektulang DNK
zapisa pojedinca i usklađivanje zadataka pozicija procesa procedura sa DNK
zapisom rezultira bitnom razlikom između stresa koji je rezultat neprirodnog
ponašanja i pozitivnog ugodnog osećaja kao posledica prirodnog načina ponašanja
Prepoznavanju personalnih različitosti kao istraživačke oblasti u velikoj meri
su doprineli naučnici iz oblasti psihologije ličnosti među kojima se posebno ističe C
G Jung tvorac teorije o psihološkim tipovima ličnosti Prema Jungovoj tipologiji
ličnosti predstavljenoj još 1923 godine on osnovne karakteristike pojedinca grubo
deli na introvertni i ekstrovertni tip ličnosti Oba ova tipa se kasnije svrstavaju u svoje
podgrupe u zavisnosti od načina interakcije sa okruženjem Prema Jungovoj podeli
osnovnih tipova ličnosti oni mogu pripadati misaonom tipu ličnosti osećajnom tipu
ličnosti senzitivnom i intuitivnom tipu ličnosti a svaki od njih može biti ekstrovertan
ili introvertan Dakle prema Jungu postoje najmanje dva načina interakcije sa
spoljašnjim svetom odnosno doživljaja istog događaja Doživljaj može biti percipiran
kroz ekstroverziju u koliko je osoba ekstrovertna nasuprot introverziji ako je osoba
introvertna Iz ovoga zaključujemo da isti krizni događaj različite osobe doživljavaju a
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
37
samim tim na njega i reaguju na najmanje dva različita načina
Ukoliko bi analizom intelektualnog DNK pojedinaca uključenih u krizni
događaj u napred identifikovali kom tipu osoba pripada mogli bi precizno predvideti
ne samo na koji način će osoba percipirati krizni događaj već i kako će na njega da
reaguje Na osnovu poznavanja intelektualnog DNK učesnika ili potencijalnih
učesnika u kriznom događaju moguće je izraditi adekvatnu personalizovanu strategiju
koja bi podrazumevala veći stepen efikasnosti kako u preventivnom tako i u smislu
osmišljavanja adekvatnog procesa izlaska iz kriznog događaja
Poređenja radi
ekstrovertne osobe lako i brzo donose odluke reaguju odlučno izazove rešavaju u
hodu lako sklapaju prijateljstva pretenduju ka socijalnoj interakciji
Introvertne osobe opet sporo donose odluke reaguju neodlučno izazove rešavaju
studiozno usmerene su ka unutrašnjem svetu vole privatnost i tišinu
Osim ekstrovertnog i introvertnog tipa osobe u odnosu na percipiranje informacija ili
kriznog događaja osoba može posedovati senzitivni ili intuitivni karakter
Kod senzitivnih tipova ličnosti dominiraju isključivo činjenice prikupljene čulima
usmerene na konkretne detalje na sadašnjost Iz tog razloga pretenduju rešavanju
praktičnih i realističnih zadataka Na praktičan i realističan način
Intuitivni tipovi ličnosti imaju širok spektar raznovrsnih interesovanja Poseduju
sposobnost kombinovanja i upravljanja raznim idejama Vešti su u rešavanju
zadataka koji zahtevaju nove pristupe Ne vole rutinu i ponavljanje
U zavisnosti od načina na koji se uočene informacije obrađuju pojedinci mogu
posedovati misaoni ili osećajni pristup
Osobe misaonog tipa percepcije karakteriše analitičko razmišljanje Odluke
donose na osnovu objektivne logične analize svih mogućih uzroka i posledica
Za osobe osećajnog tipa percepcije je karakteristično da svoje odluke baziraju na
subjektivnoj proceni u odnosu na njihova prijašnja iskustva
Procesi opažanja i vrednovanja ukazuju na to kako pojedinac opaža svet i kako pravi
relacije među stvarima i događajima u zavisnosti od načina na koji se uočene
informacije prosuđuju
Osobe kod kojih je izraženije procenjivanje imaju potrebu za dobrom
organizacijom proverenom strategijom u napred isplaniranim delovanjem
Osobe koje pripadaju perceptivnom sklopu reaguju spontano fleksibilno
Radoznale su radije su fokusirane na sam proces nego na ishod događaja
61 Intelektualni DNK dominantne osobe
Osobe s visoko izraženim dominantnim stilom su veoma ambiciozne i
fokusirane na rezultat Imaju visok stepen samomotivacije Dobro podnose pritisak
Spremno se suočavaju sa izazovima i ne beže od odgovornosti Veoma su takmičarski
nastrojene Oslanjaju se na svoje sopstvene resurse Nisu previše sklone tražiti pomoć
i podršku ljudi oko sebe osim u slučaju preke potrebe Izbegavaju projekte i situacije
u kojima njihovi koraci i odluke zavise od drugih ljudi Nisu naklonjeni filozofiranju i
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
38
besciljnim raspravama Odlučni su u svojim nastojanjima Ne vole da su kontrolisani i
nadgledani Čvrsto se bore za svoje stavove U komunikaciji su jasni direktni
Nemaju potrebu da ublaže stvari Vole precizan sažet logičan i realan prikaz
situacije Ne vole kada im se eksplicitno nameće tuđa perspektiva Radi snažne
usmerenosti na brze rezultate i visoke ciljeve skloni su zanemarivanju osećanja i
perspektive svojih saradnika iako toga nisu svesni Podstiču tim na marljiv rad brza
rešenja disciplinu Ne trpe izgovore Izvor stresa je gubitak kontrole upravljanja i
slobode U stresnim momentima su skloni napadanju agresivnosti
62 Intelektualni DNK ekspresivne osobe
Osobe sa izraženim ekspresivnim stilom su vrlo šarmantne optimistične i
prijateljski nastrojene Veoma su komunikativne Bez poteškoće izražavaju svoje ideje
i emocije Proaktivni su i po prirodi usmereni na potrebe svojih saradnika članova
tima Obično imaju veoma velik uticaj u okviru organizacije Skloni su iznalaziti vrlo
kreativne načine za rešavanje izazova Prilično su neformalni otvoreni su za
promene Vole učiti Vole raspravljati o novim idejama Pretenduju ka aktivnostima
koje uključuju puno interakcije Po prirodi su optimistični i takmičarski nastrojeni
Kao članovi tima skloni su biti generator pozitivne energije Posvećeni su odnosima
Izbegavaju onflikte ako misle da postoji drugačiji način da se postigne cilj Često
deluju inspirativno na tim Redovno daju povratne informacije Umeju da vešto
upakuju lošu kritiku Naj veći strahovi su da se javno osramote Gubitak
odobravanja Gubitak uticaja U stresnim situacijama i pod pritiskom imaju sklonost
da postanu impulsivni sebični neorganizovani površni manipulativni da menjaju
odluke
63 Intelektualni DNK stabilne osobe
Osobe s visoko izraženim stabilnim stilom su vrlo su tople pouzdane
strpljive dosledne i predvidive U odnosu na ostale ove osobe su najviše orijentisane
na timski rad Vole stabilnost sporiji ritam rada i donošenja odluka Obično više
pažnje posvećuju potrebama drugih nego ličnim potrebama Izuzetno su lojalni uvek
raspoloženi da svoje vreme energiju izdvoje kako bi drugima bili na usluzi Promene
doživljavaju kao rizik a potencijalna rizična dešavanja percipiraju kao opasnost U
odnosu na druge vrste intelektualnog DNK ove osobe imaju najveću tendenciju da
guše i potiskuju svoje emocije Posebno one koje bi mogle da ih povedu u pravcu
promene postojećeg stanja Jasno definisani zadaci jasne uloge sa jasnim uputstvima
su za njih prijatno prirodno okruženje Veoma su istrajni Nisu skloni odustajanju od
cilja koji su sebi postavili Prija im rad u manjim grupama Sres mogu izazvati
momenti kada su u središtu pažnje posebno kada su okruženi nepoznatim ljudima
Odlični su slušaoci i radije postavljaju pitanja nego što iznose zaključke Njihovi
strahovi su nagle promene neizvesnost mogućnost da svojim ponašanjem ili
odlukama povrede druge U kriznim momentima imaju sklonost da se povlače budu
popustljivi pasivni i zatvoreni
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
39
64 Intelektualni DNK analitične osobe
Osobe s visoko izraženim analitičkim stilom su izuzetno analitične
sistematične metodične diplomatične Prvenstveno su fokusirane na zadatke
stručnost kompetentnost izvrsnost perfekciju Teže ka perfekciji Vole da se poštuju
procedure red i da se sve odvija po dogovorenim pravilima Odmereni su tačni
precizni Traže dovoljno vremena i prostora za razmišljanje analiziranje povezivanje
informacija i činjenica Spremni su da ulaze u raspravu tek onda kada su temeljno
pripremljeni naoružani činjenicama i informacijama U svemu čime se bave teže ka
perfekcionizmu Posebno u tehničkom smislu Vole da se detaljno upoznaju sa
procedurama i očekivanjima kako bi mogli ispravno da nastupe i donose odluke
Prema nepoznatim osobama su rezervisani i sumnjičavi Radije sarađuju sa malim
brojem ljudi Konfliktne situacije ne vole i trude se da ih izbegnu po svaku cenu
Najveći njihov strah je da pogreše i da budu kritikovani U kriznim situacijama
naginju ka preteranom perfekcionizmu U tim momentima umeju biti sarkastični
sitničavi i kritički nastrojeni
Već iz ovog delimičnog pregleda dela intelektualnog DNK pojedinca
uočavamo različita percipiranja istog događaja u zavisnosti od ličnog DNK zapisa Isti
događaj svaka grupa intelektualnog DNK različito percipira različito reaguje te u
skladu sa tim donosi različite odluke preduzima različite aktivnosti Isti događaj jedan
tip osobe percipira kao krizni dok drugi tip osoba taj isti percipira kao podsticajni
Krizni događaj koji je kod jedne grupe okidač za stres kod druge je taj isti događaj
okidač za kreativnost i inovativnost
7 Zaključak
Krize su neminovne Osim toga one su sve učestalije kako na makro tako i na
mikro nivou što rezultira učestalim stresom kod pojedinca Koncept razumevanja
jedinstvanog intelektualnog DNK može biti od velike pomoći u procesu upravljanja
kriznim događajem na više načina Prvo poznavajući lične preferencije svakom
učesniku se može pristupiti ili informacija saopštiti na njemu prihvatljiv prirodan
način Drugo strategija suočavanja sa krizom i rešavanje iste može biti usklađena sa
individualnim prirodnim sklonostima Treće mogu se postaviti pravi ljudi na prava
mesta Adekvatni ljudi koji bi određene zadatake obavljali u skladu sa svojim
intelektualnim DNK na njima prirodan način Na taj način bi se zadatci prilagođavali
prirodnim karakteristikama i sklonostima pojedinca a ne obrnuto Što bi značajno
smanjilo efekat kriznog događaja u vidu stresa Ubrzani razvoj informatičke i
telekomunikacione tehnologije obezbeđuje veći brži precizniji protok i obradu
informacija Sve to je uticalo na povećanu ulogu znanja u novonastalim vrednostima
ali je i otvorilo potencijalnu kreativnu igraonicu za neograničenu inventivnost
intelektualnog potencijala Informacije znanje nisu više privilegija pojedinaca
Informacije i znanje su postali dostupni širokim masama Ključni izazov doba
znanja je otkrivanje modela zakonitosti procesa koji pomažu u otkrivanju
COVID - 19 Izazov ili šansa inovativnom modelovanju preduzetništva u dobu znanja ____________________________________________________________________________
40
razvijanju materijalizaciji neograničenog resursa intelektualnog potencijala
Verujemo da smo ovim radom doprineli i ukazali na značaj daljih istraživanja modela
alata strategija za otkrivanje razvoj materijalizaciju intelektualnog potencijala
Literatura
[1] Baldwin R di Mauro BW (2020) Mitigating the COVID Economic Crisis
Act Fast and Do Whatever It Takes Centre for Economic Policy Research
London
[2] Taleb NN (2007) Crni labud Uticaj krajnje neverovatnih zbivanja Heliks
Beograd [3] Barro R J Ursua J F Weng J(2020) The Coronavirus and the Great
Influenza Epidemic - Lessons from the Spanish Flu for the Coronaviruss
Potential Effects on Mortality and Economic Activity CESifo Working Paper
Series 8166 CESifo
[4] Toumlpfer A (2006) Krisenkommunikation Anforderungen an den Dialog mit
Stakeholdern in Aus- nahmesituationen In Schmid B Lyczek B (eds)
Unternehmenskommunikation Kommunikations- management aus Sicht der
Unternehmensfuumlhrung Wiesbaden Gabler
[5] Tintor J (2009) Poslovna analiza Zagreb Masmedia [6] Alfani G (2020) Pandemics and asymmetric shocks evidence from the history
of the plague in Europe and the Mediterranean CAGE working paper no 478 [7] Jordagrave Ograve Singh Sanjay R Taylor A M (2020) Longer-Run Economic
Consequences of PandemicsFederal Reserve Bank of San Francisco Working
Paper 2020-09
[8] Deventer M J (2002) bdquoIntroducing Intellectual Capital Management in
Information Support Services Environmentldquo PhD thesis University of Pretoria
p 33 [9] Kozhevnikov M (2007) Cognitive styles in the context of modern psychology
toward an integrated framework of cognitive style Psychological bulletin
133(3) 464-481
[10] Stojaković P (2011) Psihologija za nastavnike Grafid Banja Luka
[11] Stojaković P (2000) Kognitivni stilovi i stilovi učenja Banja Luka Filozofski
fakultet
[12] Pritchard A (2009) Ways of learning Learning theories and learning styles in
the classroom London Routledge
41
Poželjna i moguća razvojna specijalizacija Srbije i zemalja Zapadnog Balkana - uticaj društvenih kulturoloških i tehnoloških faktora
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
42
Prof dr Vidosav D Majstorović1 Prof dr Radivoje M Mitrović1
Doc dr Žarko Z Mišković6
INDUSTRIJA 40 U SRBIJI ndash KAKO JE PRIMENITI
Apstrakt Automatizacija tehnoloških sistema bazirana na internetu čini
okvir koncepta Industrija 40 (I40) koji je nastao 2011 godine On se zasniva na
novom modelu povezivanja mašina i računara (Sajber-Fizički Sistemi ndash SFS)
njihovom umrežavanju (Cloud Computing and Internet of Things (IoT)) uz široku
primenu i podršku veštačke inteligencije (AI) u celom modelu Tako dolazimo do
modela inetligentne proizvodnje (Smart Manufacturing) a danas već govorimo o
inteligentnim vozilima (vehicles) putevima (roads) mrežama (grids) gradovima
(cities) uslugama (services) svega (evrything) Najvažnije činjenice na kojima
treba raditi i razvijatih ih za Srbiju u primeni I40 su industrijska politika za I40
obrazovanje za I40 (visokosrednješkolsko obrazovanje) istraživanja za I40
posebno primenjena istraživanja i spremnost SMEs za I40 Ovaj rad daje prikaz
modela razvijenog za ocenu primene modela I40 u Srbiji
Ključne reči Industrija 40 Zrelost Spremnost Srbija
INDUSTRY 40 IN SERBIA ndash HOW TO IMPLEMENT IT
Abstract Internet based automatization of technological systems is the frame
of Industry 40 (I40) concept ndash defined in 2011th It is based on the new model for
machine and computer connecting (Cyber Physical Systems ndash CPS) their networking
(Cloud Computing and Internet of Things ndash IoT) with wide application and support of
Artificial Inteligence (AI) in whole model Thats how the smart manufacturing model
is achieved and nowadays inteligent vehicles roads grids cities services
everything is discussed The most important facts which should be reconsidered and
developed for implementation of I40 in Serbia are industrial policy for I40
education for I40 (high school education) research for I40 (especially applied
research) and readiness of SMEs for I40 In this paper the developed model for
assesment of I40 model implementation in Serbia is presented
Key words Industry 40 Maturity Readiness Serbia
6 Univerzitet u Beogradu ndash Mašinski fakultet) Kraljice Marije 16 11120 Beograd 35 Srbija
vidosavmajstorovicsbbrs
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
43
1 Uvodne napomene
Kada je 2011 godine zvanično definisana kao novi model automatizacije
tehnoloških sistema (baziran na internetu) I40 kao koncept je doživela ogromnu
evoluciju U to vreme se govorilo o naprednom modelu proizvodne industrije
zasnovanom na novom konceptu povezivanja mašina i računara (Sajber-Fizički
Sistemi ndash SFS) njihovom umrežavanju (Cloud Computing and Internet of Things
(IoT)) i širokoj primeni veštačke inteligencije (AI) [1] Decenija razvoja koncepta I40
je otvorila i čitav niz pitanja sa aspekta praktične primene pre svega u industriji
digitalizacija i njen model u I40 (formati i bezbedno korišćenje podataka velike
količine podataka i njihovo korišćenje) ocenjivanje nivoa spremnosti organizacije za
digitalnu transformaciju (nivo zrelosti ndash maturity poslovni model) dostignuti nivo
digitalne spremnosti (readiness) dobre prakse I40 u industriji veštine i znanja za
radna mesta u I40 itd
Za našu zemlju u vezi sa primenom koncepta I40 u industriji su važne sledeće
činjenice industrijska politika za I40 obrazovanje za I40 (visoko i srednješkolsko)
istraživanja za I40 posebno primenjena i spremnost SMEs pošto one predstavljaju
dominantnu strukturu srpske industrije danas [2]
Ovaj rad se odnosi na razvoj model ocene zrelosti i spremnosti (integrisanog
modela) srpske proizvodne industrije za realizaciju projekta I40 u njenoj sredini
2 Pregled literature ndash pristupi istraživanja u svetu
Analiza literature od 2011 godine iz ugla organizacije koja želi da počne sa
digitalnom transformacijom a radi realizacije koncepta I40 u svojoj sredini je
pokazala da su u svetu dominantna tri prilaza (a) analiza i ocena organizacije za
realizaciju projekta I40 u svojoj sredini (nivoi zrelosti) - maturity (b) spremnost
organizacije za primenu dobre prakse I40 u svojoj sredini ndash readiness i (iii) kontekst
poslovnog modela organizacije u odnosu na kontekst I40 U daljem tekstu je
prikazana analiza ovih elemenata
21 Nivoi zrelosti industrije organizacije za I40
Osnovna definicija zrelosti govori o tome da je to proces upravljanja
promenama U našem slučaju promene se odnose na kontekst realizacije projekta I40
u organizaciji a definišu se preko nekoliko nivoa najčešće pet U poslednjih nekoliko
decenija razvijeni su različiti modeli za ocenu zrelosti tehnoloških sistema sa
različitih aspekata (tehnologija automatizacija poslovanje ) ali nas ovde interesuju
oni koji se odnose na primenu i integraciju ICT tehnologija u proizvodnji prema
modelu I40
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
44
Njihovom detaljnom analizom se dolazi do sledećih činjenica (i) modeli koji
se odnose na ocenu zrelosti za primenu nacionalnih programa za I40 [34] Oba
modela su razvijena u Nemačkoj i predstavljaju okvir za definisanje integrisanog
indeksa zrelosti koji ima šest nivoa [3] kompjuterizacija povezanost vidljivost
transparentnost predviđanje kapaciteta i prilagodljivost Prve dva nivoa se odnose na
digitalizaciju ostala četiri na I40 strukturu Polazeći od činjenice da je I40 izvorni
koncept nastao u Nemačkoj ovaj model predstavlja jedno od najboljih rešenja u ovoj
oblasti (ii) opšte razvijeni modeli zrelosti i njihova ocena postojeće poslovne prakse u
odnosu na zahteve I40 [56] koji se dele na naučne [6] i praktične Oni danas u
kontekstu I40 definišu put izvrsnosti u digitalizaciji kao osnov za I40 a radi primene
u praksi CPS IoT analize velikih skupova podataka i mašinskog učenja i sve to
povezano sa Cloud Computing-om Naučni modeli su nastali kao rezultat istraživanja
dobre proizvodne prakse sa aspekta automatizacije najčešće definisane preko pet
nivoa od početne do digitalno orjentisane organizacije Danas ih ima ukupno deset
[5] Praktični su nastali kao konsultatski modeli poznatih kompanija širom sveta koje
rade na razvoju i primeni dobre menadžment prakse u oblasti I40 Oni su po pravilu
orjentisani ka razvoju i primeni pojedinih elemenata I40 u praksi (CPS AI itd) (iii)
modeli zrelosti razvijeni za specifične industrije [78] U navedenim referencama su
prikazana dva modela za odbrambenu i kosmičku industriju Oni respektuju
karakteristične tehnološke i ICT zahteve koji proizilaze iz osbenosti proizvoda ovih
industrija Kod ovih industrija su posebno važni elementi I40 aditivna proizvodnja i
endashlanci vrednosti (iv) model zrelosti za SMEs [910] Ovo su modeli koji pobuđuju
najveću pažnju korisnika sa aspekta praktične primene SMEs su dominantan oblik
proizvodnje u industriji pa model zrelosti u strukturi ima tri elementa vizija (resursi i
razumevanje koncepta I40) mapa puta sa elementima I40 za organizaciju i projekat
I40 za organizaciju (obuka upravljanje rizicima i primena elemenata I40 u praksi)
Za konkretnu organizaciju ovaj model se definiše preko nivoa zrelosti od početnika
do transformacije poslovnog modela za I40 i (v) modeli koji integrišu zrelost i
spremnost [1112] Ovo je najnoviji pristup koji omogućava da se istovremeno
povežu ova dva elementa defniše se nivo zrelosti i ocenjuje nivo spremnosti
organizacije za primenu projekta I40 u svojoj sredini Za ovaj prilaz je razvijeno pet
modela [11] koji imaju od četiri do šest nivoa i pet do devet dimenzija koje se
ocenjuju Samo ocenjivanje se izvodi izračunavanjem težinskih koeficijenata za
pojedinu dimenziju a ukupan rezultat se prikazuje preko dijagrama (radar chart-a)
ocenom od 1 (najniži nivo) do 5 (najviši nivo)
Možemo zaključiti da u ovoj oblasti postoje različiti prilazi a za našu zemlju
su najpogodnija poslednja dva
22 Spremnost organizacije za Industriju 40
Spremnost organizacije u kontekstu realizacije projekta I40 u njenoj sredini
znači mogućnost primene planiranih koraka u procesu primene I40 koncepta koji se
ocenjuje preko različitih kriterijuma i težinskih faktora Ranije su zrelost i spremnost
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
45
organizacije posmatrani kao zasebni prilazi danas se oni najčešće posmatraju kao
integralni koncept
Detaljnom analizom ovog prilaza može se zaključiti sledeće (i) kompleksni
modeli za ocenu spremnosti [13141516] Najpoznatiji je model [13] definisan preko
četiri dimenzije I40 modela pametna fabrika pametni proizvodi pametna
proizvodnja pametne usluge vođene podacima Primenom modela samoocenjivanja
organizacija može da bude na jednom od šest nivoa spremnosti autsajder početnik
ušao u projekat sa početnim iskustvima ekspert i najbolja praksa Ovi modeli
međusobno povezuju zrelost i spremnost (ii) modeli za ocenu spremnosti proizvodnih
organizacija [1117181920] Ceo koncept I40 je razvijen i počeo da se primenjuje u
proizvodnim organizacijama Za ovu vrstu industrije razvijeno je više modela za
ocenu spremnosti a najpoznatiji je VDMA sa šest dimenzija i 18 elemenata (iii) opšti
modeli za ocenu spremnosti [212223] najčešće zemlje ili regiona Ovde je
napoznatiji model razvijen u okviru World Economic Forum [21] koji se koristi za
ocenu spremnosti zemalja preko 59 indikatora (iv) modeli spremnosti za SMEs
[1224] Najzad slično kao i za zrelost imamo modele i za SMEs Oni imaju sličnosti
sa pristupom (i) ali su jednostavniji
Za naša istraživanja koja se odnose na našu zemlju za ovaj model
najprikladniji je prilaz (ii)
23 Kontekst organizacije za Industriju 40
Ovaj prilaz u osnovi za analizu i ocenu zrelosti i spremnosti polazi od glavnih
elemenata I40 (autonomni roboti simulacija horizontalna i vertikalna automatizacija
industrijski internet stvari sajber bezbednost računarstvo u oblaku aditivna
proizvodnja proširena stvarnost i analiza velikih podataka) i njihovog povezivanja na
primer sa metrikom za tehnološke peformanse sledljivost proizvoda (product
traceability) nadgledanje procesa (process monitoring) reprogramiranje sajber
bezbednost (cyber-security) i umrežavanje [25] U [26] je prikazan model I40 za
razvoj i ocenu zrelosti i spremnosti koji povezuje arhitekturu I40 koncepta njene
osovne atribute i glavne funkcije na sledeći način (a) nivo povezivanja ndash
komunikacija ndash povezivanje hardvera (b) nivo konverzije ndash informacija ndash otkrivanje
informacija (c) sajber nivo ndash upravljanje ndash automatizovan sistem (d) nivo
prepoznavanja ndash rano obaveštavanje ndash prediktivno održavanje (e) nivo konfigurisanja
ndash samo konfigurisanje ndash inteligentna proizvodnja Ostala dva primera se odnose na
specifične industrije i njihove zahteve za I40 [2728] Tako na primer za građevinsku
industriju [28] ključni su sledeći elementi za uvođenje i primenu I40 (a)
horizontalna integracija kroz vrednosne mreže (b) end-to-end digitalna integracija
inženjerskih aktivnosti kroz lance vrednosti i (c) vertikalna integracija i povezivanje
proizvodnih organizacija iz građevinske industrije Glavne karakteristike ove
industrije su kompleksnost nepredvidljivost podeljeni lanci snadbevanja
kratkoročno razmišljanje i kultura Na osnovu ovih elemenata se pravi mreža za
organizaciju na osnovu koje se vrši ocena spremnosti za projekat I40
Za naša istraživanja ovaj pristup u ovom trenutku nije prioritetan
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
46
3 Okvir našeg modela ndash SME organizacije
U prethodnim poglavljima je navedeno da je u Srbiji dominantna struktura
proizvodnih organizacija SMEs pa polazeći od te činjenice a i predočene analize
predlaže se model za ocenu zrelosti sa četiri nivoa tabela 1 [2930]
Organizacija na prvom nivou ima odluku i tim za realizaciju Projekta I40 u
svojoj sredini Vrši sistem analizu svog poslovnog modela (kupci dobavljači
automatizacija) i definiše biznis cilj za I40 Procenjuje troškove i vreme realizacije
Projekta
Tabela 1 Nivoi zrelosti
Nivo I40 Karakteristike Projekat
Prvi
nivo
Početnici Organizacija se upoznaje sa
I40
Oblikuje se ideja da
se uspostavi
Drugi
nivo
Uspostavljen projekat Definisana vizija i strategija za
I40
Definisan Projekat
Treći
nivo
Mapa puta Uspostavlja se dobra praksa za
I40
Realizuju se
elementi I40
Četvrti
nivo
Primenjeni svi
elementi I40 za
organizaciju
Organizacija radi na Platformi
I40
Projekat uspešno
završen
Na drugom nivou Tim definiše detaljni Projekat sa potrebnim resursima i
daje okvir modela I40 za pojedine funkcije
Na trećem novou definiše se detaljna Mapa puta sa svim elementima za I40
za organizaciju po kojoj se Projekat radi i preispituju postignuti rezultati Korak po
korak se realizuju pilot projekti za pojedine celine
Najzad na poslednjem nivou organizacija ima uspostavljen svoj poslovni
model na Platformi I40
Dimenzije koncepta spremnosti I40 za organizaciju koje predstavljaju okvir
poslovnog modela su sveobuhvatne i imaju strukturu kao u tabeli 2
Ukupni model ocene ima devet dimenzija od strategije organizacije za I40
do pravnog okvira digitalne fabrike Za svaku dimenziju je konstruisan poseban
upitnik sa pitanjima na koje se daje odgovor po modelu Likert-ove skale (1-5 1-nije
primenjen 2-delimično primenjen 3-primenjen u više od 50 slučajeva 4-primenjen
u potpunosti 5-vrše se unapređenja u primeni) Zato je izuzetno važno da onaj ko
prikuplja odgovore na pitanja izuzetno poznaje koncept I40 posebno sa aspekta
primene u dotičnoj organizaciji Ocenjivanje se vrši određivanjem koeficijenta Mr za
svaku dimenziju preko formule koja obuhvata dimenziju karakteristiku težinski
faktor u okviru dimenzije i broj karakteristika u okviru dimenzije Na ovaj način se
dobija radar chart za svaku organizaciju posebno
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
47
Tabela 2 Struktura upitnika za ocenu spremnosti organizacije
Dimenzija Karakteristike Napomena
Strategija Mapa puta za primenu I40 Potrebni resursi Projektovanje
poslovnog modela
1
Kultura
organizacije
Deljenje znanja Inovacije Cross SME saradnja Vrednosti
ICT u organizaciji
2
Liderstvo Odgovornosti i ovlašćenja lidera Lideri projekta 3
Kupci Baza podataka kupaca Digitalizacija usluga prodaje
Socijalne mreže
4
Dobavljači Baza podataka dobavljača Digitalizacija naručivanja i
kontrole isporuke
5
Proizvodi Digitalizacija proizvoda Inregracija proizvoda u ostale
sisteme
6
Tehnologija Postojanje savremenih IKT Korišćenje naprednih mašina 7
Zaposleni Kompentencije zaposlenih u SME spremnost zaposlenih za
primenu novih tehnologija
8
I40 model Osnovni elementi I40 Računarstvo u oblaku 9
Zakonski okvir Zakonska regulativa za I40 Raspoloživost ICT standarda
Zaštita intelektualne svojine
10
4 Rezultati i diskusija naših istraživanja
Za potrebe ovih istraživanja razvijen je Uptnik 1 za ocenu spremnosti
(readiness) sa 84 pitanja a paralelno sa njim je urađen i Upitnik 2 kojim su
analizirane opšte činjenice o I40 za SMEs u Srbiji Oba Upitnika su distribuirana na
106 SMEs iz proizvodnog sektora a dobijeno je 49 odgovora [2930]
Prva grupa pitanja iz Upitnika 2 se odnosila na izazove organizacije u vezi sa
njenom opštom spremnošću da uđe u Projekat I40 a dobijeni odgovori su
sistematizovani na slici 1 Najznačajniji problem su nepoznanice oko potrebne
investicije organizacije za realizaciju i primenu ovog koncepta u organizaciji (46) i
tako redom Ove činjenice nam govore o tome da organizacije moraju na sistematski
način pristupiti ovom Projektu
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
48
Slika 1 Izazovi za uspešnu implementaciju Industrije 40 u Srbiji
Druga grupa pitanja se odnosila na opšte činjenice o mogućnosti primene
koncepta I40 u sopstvenoj sredini slika 2 Skoro polovina odgovora je potvrda toga
da organizacije u Srbiji na ozbiljan način razmišljaju i rade na pripremi Projekta I40 u
svojoj sredini
Slika 2 Činjenice o Industriji 40 u MSO
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
49
Najzad treća grupa pitanja se odnosila na funkcije SMEs u kojima prvo treba
primeniti I40 slika 3 Naše organizacije razumeju šta je suština koncepta I40 pa je
onda logičan odgovor da je proizvodnja ključni element za primenu I40 u njima
Nakon toga dolaze lanci nabavke kao važan element I40 u realnoj proizvodnji
Urađen je pomoću Upitnika 1 drugi eksperiment kojim se ocenjuje
spremnost organizacije za primenu elemenata I40 u svojoj sredini slika 4 Dobijeni
su odgovori od 49 organizacija a sledeći korak je da se ovi odgovori ukrste da bi se
dobila spremnost svih organizacija određene industrijske grane
Slika 3 U kojim oblastima bi najpre bila primenjena Industrija 40
Slika 4 Radar karta za I40 spremnost organizacije XYZ
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
50
Organizacija iz ovog primera je ostvarila najviši nivo spremnosti za
dimenzije kupci (4) dobavljači (5) i proizvodi (6)
5 Zaključci i buduća istraživanja
Naša zemlja je na Četvrtoj internacionalnoj konferenciji ndash Industrija 40 (4th
International Conference ndash Industry 40) održanoj od 4 do 7 juna 2019 godine u
Beogradu kao 38 zemlja u svetu definisala svoj nacionalni Program za Industriju 40
[22930] Nakon toga širom Srbije su održani Paneli gde je ovaj Program prezentovan
čime je u Srbiji stvoreno kritično znanje o I40 Ovi Paneli se i dalje održavaju pri čemu
je sada fokus na primerima dobre prakse o elementima I40 koji se danas u Srbiji već
prepoznaju Naša istraživanja u ovoj oblasti biće nastavljena mapiranjem industrijskih
grana SME za razvoj modela za njihovu ocenu od opštih ka posebnim
6 Literatura
[1] Recommendations for implementing the strategic initiative INDUSTRIE 40
Securing the future of German manufacturing industry Final report of the Industrie
40 Working Group April 2013
(httpswwwdindeblob76902e8cac883f42bf28536e7e8165993f1fdrecommendatio
ns-for-implementing-indu stry-4-0-datapdf ndash pristupano nov 2020)
[2] Majstorovic V et al Industry 40 ndash a national program of Serbia Faculty of
Mechanical Engineering Belgrade (2019)
[3] Guumlnther Schuh Reiner Anderl Juumlrgen Gausemeier Michael ten Hompel Wolfgang
Wahlster Industrie 40 Maturity Index - Managing the Digital Transformation of
Companies wwwacatechdepublikationen - pristupano nov 2020
[4] Ravi Kumar Nampuraja Enose Making Industry 40 Real ndash Using the ACATECH
I40 Maturity Index White paper (2017) (httpswwwinfosyscomengineering-
serviceswhite-papersDocumentsindustry-40-realpdf ndash pristupano dec 2020)
[5] Vanessa Felch Bjoumlrn Asdecker Eric Sucky Maturity Models in the Age of Industry
40 ndash Do the Available Models Correspond to the Needs of Business Practice
Proceedings of the 52nd Hawaii International Conference on System Sciences 2019
pp 5165 ndash 5174 httpsdoihdlhandlenet1012559953
[6] Anna De Carolis Marco Macchi Boonserm Kulvatunyou Michael P Brundage
Sergio Terzi Maturity models and tools for enabling Smart Manufacturing Systems
comparison and reflections for future developments Proceedings of IFIP 14th
International Conference on Product Lifecycle Management (2017)
httpsdoi101007978-3-319-7295-3_3
[7] Lee Bibby Benjamin Dehe Defining and Assessing Industry 40 Maturity levels -
Case of the Defence sector Journal Production Planning and Control Volume 29
2018 ndash Issue 12 pp 1030-1043 httpsdoiorg1010800953728720181503355
[8] Milena Botlikova Jozsef Botlikov Local Extremes of Selected Industry 40
Indicators in the European SpacemdashStructure for Autonomous Systems Journal of
Risk Management 2020 13 13 httpsdoi103390jrfm13010013
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
51
[9] Teresa Taurino Agostino Villa A method for applying Industry 40 in Small
Enterprises Proceedings of 9th IFAC Conference on Manufacturing Modelling
Management and Control Berlin Germany August 28-30 2019 IFAC Papers On
Line 52-13 (2019) 439ndash444 https101016 jifacol201911099
[10] Jaione Ganzarain Nekane Errasti Three Stage Maturity Model in SMErsquos towards
Industry 40 Journal of Industrial Engineering and Management JIEM 2016 ndash 9(5)
httpdxdoiorg103926jiem2073
[11] Andreas Schumacher Selim Erolb Wilfried Sihn A maturity model for assessing
Industry 40 readiness and maturity of manufacturing enterprises Procedia CIRP 52 (
2016 ) 161 ndash 166 httpsdoi101016jprocir201607040
[12] Erik Hofmann Marco Ruumlsch Industry 40 and the current status as well as future
prospects on logistics Computers in Industry Volume 89 August 2017 Pp 23-34
httpsdoiorg101016jcompind201704002
[13] Dr Karl Lichtblau Prof Volker Stich Dr-Ing Dr Roman Bertenrath Matthias
Blum Martin Bleider Agnes Millack Katharina Schmitt Edgar Schmitz Moritz
Schroumlter Industrie 40 Readiness Aachen Cologne October 2015
httpsindustrie40vdmaorgdocuments ndash pristupano dec 2020
[14] Onur Agca Jon Gibson Jan Godsell Joshua Ignatius Cerys Wyn Davies Pinsent
Masons An Industry 40 readiness assessment tool University of Warwick
(wwwwarwickacukscip ndash pristupano dec 2020)
[15] Athos Paulo-Tadeu Pacchini Wagner Cezar Lucato Francesco Facchini Giovanni
Mummolo The degree of readiness for the implementation of Industry 40
Computers in Industry Volume 113 December 2019 103125
httpsdoiorg101016 jcompind2019103125
[16] Josef Basl Petr Doucek A Metamodel for Evaluating Enterprise Readiness in the
Context of Industry 40 Information 2019 10 89 https doi103390info10030089
ndash pristupano dec 2020)
[17] Zsolt Jaacutenos Viharos Szilveszter Sooacutes Gaacutebor Nick Tamaacutes Vaacutergedő Richaacuterd Beregi
Non-comparative Industry 40 Readiness Evaluation for Manufacturing Enterprises
15th IMEKO TC10 Workshop on Technical Diagnostics Technical Diagnostics in
Cyber-Physical Era Budapest Hungary June 6-7 (2017)
(httpswwwimekoorgpublicationstc10-2017IMEKO-TC10-2017-031pdf ndash
pristupano dec 2020)
[18] Carla Gonccedilalves Machado Mats Winrotha Dan Carlssonb Peter Almstroumlma Victor
Centerholtb Malin Hallin Industry 40 readiness in manufacturing companies
challenges and enablers towards increased digitalization Procedia CIRP 81 (2019)
1113ndash1118 httpsdoi101016jprocir201903262
[19] Isabel Castelo-Branco Frederico Cruz-Jesus Tiago Oliveira Assessing Industry 40
readiness in manufacturing Evidence for the European Union Computers in Industry
Volume 107 May 2019 pp 22-32 httpsdoiorg101016jcompind 201901007
[20] Gaacutebor Nicka Aacutedaacutem Szallera Juacutelia Bergmanna Tamaacutes Vaacutergedőa Industry 40
readiness in Hungary model and the first results in connection to data application
Proceedings of 9th IFAC Conference on Manufacturing Modelling Management and
Control Berlin Germany August 28-30 2019 IFAC Papers On Line 52-13 (2019)
289ndash294 httpsdoi101016jifacol201911185
[21] Batchkova A Popov T Ivanova A Belev A Assessment of readiness for
Industry 40 International Journal Industry 40 Year III Issue 6 pp 288-291 (2018)
(httpsstumejournalscomjournalsi420186288fullpdf ndash pristupano nov 2020)
Industrija 40 u Srbiji ndash kako je primeniti
_____________________________________________________________________
52
[22] Josef Basl Companies on the Way to Industry 40 and their Readiness Journal of
systems integration 20183 (2018) httpsdoi1020470jsiv9i3351
[23] Nilubon Chonsawat Apichat Sopadang The Development of the Maturity Model to
evaluate the Smart SMEs 40 Readiness Proceedings of the International Conference
on Industrial Engineering and Operations Management Bangkok Thailand March 5-
7 (2019) pp 354-363 (httpwwwieomsocietyorgieom2019papers97pdf ndash
pristupano nov 2020)
[24] Jan Stentoft Kent Wickstroslashm Jensen Kristian Philipsen Anders Haug Drivers and
Barriers for Industry 40 Readiness and Practice A SME Perspective with Empirical
Evidence Proceedings of the 52nd Hawaii International Conference on System
Sciences (2019) pp 5155-5164
httpsscholarspacemanoahawaiieduhandle1012559952
[25] Amjed Essakly Matthias Wichmann Thomas S A reference framework for the
holistic evaluation of Industry 40 solutions for small-and medium-sized enterprises
Proceedings of 9th IFAC Conference on Manufacturing Modelling Management and
Control Berlin Germany August 28-30 2019 IFAC Papers On Line 52-13 (2019)
427ndash432 httpsdoi101016jifacol201911093
[26] Jian Qina Ying Liua Roger Grosvenora A Categorical Framework of Manufacturing
for Industry 40 and Beyond Procedia CIRP 52 ( 2016 ) 173 ndash 178 https doi
101016jprocir201608005
[27] Thuy Duong Oesterreich Frank Teuteberg Understanding the implications of
digitisation and automation in the context of Industry 40 A triangulation approach
and elements of a research agenda for the construction industry Computers in
Industry Volume 83 December 2016 Pp 121-139
httpsdoiorg101016jcompind201609006
[28] Tariq Masood Johannes Egger Augmented reality in support of Industry 40mdash
Implementation challenges and success factors Robotics and Computer-Integrated
Manufacturing Volume 58 August 2019 Pp 181-195
a httpsdoiorg10jrcim201902003
[29] Majstorovic V et al Program - Advanced Industrialization of Serbia and Industry
Policy Horizon 20202030 Mechanical Engineering Faculty (2016)
[30] Majstorovic V et al Project - Advanced Industrialization of Serbia ndash Industry 40
for Serbia Mechanical Engineering Faculty Belgrade (2016)
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
53
Dr Dušica Semenčenko7 dr Valentina Nikolić8 profdr Đuro Kutlača9
SEKTOR POLJOPRIVREDE U STRATEGIJAMA PAMETNE
SPECIJALIZACIJE U SRBIJI I SUSEDNIM ZEMLJAMA
Apstrakt U ovom radu je dat pregled delova strategija pametne
specijalizacije (S3) tri države u regionu Zapadnog Balkana koji se odnose na
prioritetne oblasti poljoprivreda i proizvodnja hrane Imajući u vidu da je
poljoprivreda tradicionalno značajan sektor za region kako ekonomski tako i
demografski bilo je indikativno istražiti ciljeve transformacije unutar ovog
prioritetnog sektora (oblasti) i mogućnosti primene rezultata potencijalnih
istraživačko razvojnih projekata Druga namera analize je da se ispita mogućnost
doprinosa strategija S3 transformaciji samih nacionalnih inovacionih sistema triju
država Zapadnog Balkana koje su kao prioritetne oblasti svojih S3 izabrale
poljoporivredu i proizvodnju hrane
Ključne reči strategija pametne specijalizacije nacionalni inovacioni sistem
sektor poljoprivrede Srbija Zapadni Balkan
THE AGROFOOD SECTORS IN SMART SPECIALIZATION
STRATEGIES IN SERBIA AND NEIGBOURHOOD COUNTRIES
Abstract This paper provides an overview of the parts of smart
specialization strategies (S3) in three states in Western Balkans region that relate to
the priority areas of agriculture and food production Bearing in mind that
agriculture is traditionally an important sector for the region both economically and
demographically it was indicative to explore the goals of transformation within this
priority sector (area) and the possibilities of applying the results of potential research
and development projects The second intention of the analysis is to examine the
possibility of the contribution of S3 strategies to the transformation of the national
innovation systems of the three Western Balkan countries which have chosen
agriculture and food production as priority areas of their S3
Key words smart specialization strategy national innovation system
agrofood sector Serbia Western Balkan
7 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin dusicasemencenkopupinrs 8 Institut za kukuruz bdquoZemun poljeldquo valentinasmrizp 9 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin djurokutlacpupinrs
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
54
1 Uvod
Donošenje strategije pametne specijalizacije ndash S3 (države iili regiona unutar
države) od ključnog je značaja za sagledavanje potencijala usmeravanje
naučnotehnološkog i ekonomskog razvoja efikasno korišćenje resursa uz
participativni pristup i jačanje veza između privrede i istraživačkog sektora [4 5]
Osnovni ciljevi ovakvih strategija za čije sprovođenje je uglavnom zaduženo
ministarstvo (ili druga institucija) nadležno za nauku i istraživanja je podsticanje
razvoja nacionalnog inovacionog sistema (ili u novije vreme ekosistema inovacija)
kroz transformaciju izabrannih prioritetnih sektora10 Specifični ciljevi su usmereni na
poboljšanje kapaciteta istraživačkih organizacija za sprovođenje vrhunskih
istraživanja i dalji transfer znanja i veština koji mogu u značajnoj meri doprineti
društvenom i privrednom razvoju naročito u izabranim prioritetnim područjima S3 i
međusektorskim temama11
Budući da smo na temu pametne specijalizacije objavili više radova u
zbornicima naučnog skupa bdquoTehnologija kultura i razvojldquo počev od 2015 godine
[25] namera nam je bila da anliziramo dokle se stiglo u razvoju i primeni S3 u
regionu Zapadnog Balkana imajući u vidu i najnovije doprinose teorije metodologiji i
praksi S3 Cilj ovog rada je da na primerima strategija pametne specijalizacije tri
zemlje Zapadnog Balkana pokaže njihov pristup i razloge za izbor poljoprivrede i
proizvodnje hrane kao jedne od prioritetnih oblasti strategije i način na koji bi trebalo
da doprinese naučnotehnološkom ekonomskom i društvenom razvoju Osnovne
pretpostavke istraživanja i radne teze su da 1 ovakve (kao i mnoge druge) strategije
nije moguće realizovati ukoliko alati i sredstva za njihovo sprovođenje nisu
istovremeno isplanirana 2 ukoliko sredstva postoje a veze unutar nacionalnog
inovacionog sistema (NIS) nisu dovoljno izgrađene iili jake kontinuitet sprovođenja i
razvoj same S3 biće otežan Uz ove teze možemo dodati i predpostavku da će manje
napredni regioni imati više poteškoća u pribavljanju minimum preduzetničkih i
inovacionih kapaciteta neophodnih za implementaciju koncepta [19]
U prvom delu ovog rada ćemo obrazložiti značaj donošenja strategije pametne
specijalizacije koja bi trebalo da bude jedan od odgovora na probleme nacionalnog
inovacionog sistema uočene u našim prethodnim istraživanja NIS (posebno u NIS
10 Ako je ideja je da se koncentriše bolje je očekivati transformaciju dakle treba izbegavati
specijalizaciju u tehnologijama i poslovnim modelim jer će oni ubrzo zastariti Koncept
ldquopametna specijalizacijardquo nije najbolje objašnjen tim izrazom jer on je pre svega
transformacija (koja obuhvata diverzifikaciju tranziciju modernizacijuhellip) Odgovor Foreja
na prvo pitanje u okviru debate sa Hassink i Gong [19 15] 11 bdquoSposobnost ekonomskog sistema (region na primer) da generiše nove specijalizacije
otkrivanjem novih domena svojih mogućnosti i lokalne koncentracije i aglomeracije resursa i
nadležnosti u ovim domenimardquo [15]
ldquoS3 je proces oblikovanja i posredovanje sa ciljem unapređenja preduzetničkih napora i
koordinacije unutar okivra (strateškog prioriteta) koji je strukturirala državardquo Paul David
2011 prema Foray 2019
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
55
Srbije) a istovremeno i potvrda naših preporuka u vezi sa strateški usmerenim
razvojem istraživačkorazvojnog (naučnotehnološkog) i privrednog sistema U
nastavku ćemo se kao okosnicom ovog rada baviti sektorom poljoprivrede i
proizvodnje hrane jednim od prioritetno izabranih sektora specijalizacije u
strategijama pametnih specijalizacija tri države Zapadnog Balkana Crna Gora
Hrvatska i Srbija U četvrtom petom i šestom delu radu ukratko ćemo prikazati
strategije pametne spceijalizacije Srbije Hrvatske i Crne Gore sa izdvojenim
prioritetnim oblastima koje se odnose na sektor poljoprivrede i proizvodnje hrane
Budući da ćemo se u trećem delu baviti pojedinim performansama sektora
poljoprivrede na Zapadnom Balkanu u sedmom delu rada daćemo poređenja radi i
kratak uvid u trenutne adekvatne pokazatelje sektora poljoprivrede Evropske unije
(EU) imajući u vidu da je poljoprivreda jedan od najpovlašćenijih privrednih sektora
EU U zaključnim razmatranjima doći čemo do zaključaka koji mogu poslužiti i kao
preporuke zainteresovanim stranama u daljim aktivnostima na sprovođenju strategija
pametne specijalizacije
2 Nacionalni inovacioni sistem i strategije pametne specijalizacija
Mnogi od teoretičara pametne specijalizacije vide primenu strategije unutar
inovacionih sistema mada se Forej kao jedan od tvoraca metodologije [15] ne slaže
sa ovom tvrdnjom naprotiv on namerno izostavlja concept NISRIS (prema Freeman
Lundvall) Ostajući dosledni u ubeđenju da je koncept NIS evolutivna forma sistema
nalazimo blisku vezu sa konceptom pametne specijalizacije Unutar RISNIS
ispoljavaju se kako prednosti tako i slabosti koncepta pametne specijalizacije
Istraživanje nacionalnog inovacionog sistema (NIS) u Srbiji tokom proteklih
više od dvadeset godina [21 24] vodilio nas je ka jednom od osnovnih zaključaka a to
je - nepostojanje dugoročnih nacionalnim konsenzusom odabranih ciljeva i
zajedničke vizije razvoja Srbije na nacionalnom nivou Kao jedan od uzroka problema
najčešće je viđena slaba i nedovoljna koopertivnost između svih delova NIS
Ekonomije i društva država u regionu (bivše Jugoslavije) su većinom ekonomije u
razvoju posledica je da su tradicionalno opterećene i problemom nerazvijenog
nacionalnog inovacionog sistema u kojem su indikatori ulaza (input) i rezultata
(output) nezadovoljavajući nizak nivo ulaganjatroškova za istraživanje i inovacije
nedovoljni ljudski resursi slabe veze između privrede i istraživačkog sektora mali
broj patenata itd [21] Kao što ćemo u nastavku obrazložiti sve ovde analizirane
strategije su iz država koje su i tzv nepotupni transformatori i kada je poljoprivreda u
pitanju Naučnoistraživačka baza o načinima uspostavljanja na znanju zasnovanog
razvoja u Srbiji i regionu većinom nije nedostajala ali nije bilo iskazane volje da se
ona stavi u funkciju donosilaca odluka
Metodologija izrade strategije pametne specijalizacije sadrži i jedan od oblika
primene forsajt procesa [23] u strateškom promišljanju uspostavljanja funkcionalnog
NIS ili u novije vreme sistema definisanog kao ekosistem inovacija kako na
nacionalnom nivou tako i na regionalnom (unutar države) nivou [5 6 7] Strategija
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
56
pametne specijalizacije pruža koristi regionima u smislu predviđanja i planiranja
ekonomske modernizacije i transformacije korišćenjem znanja i drugih resursa
Regionima unutar države omogućuje da pretvore svoje konkurentne prednosti u robu i
usluge na tržištu Cilj S3 je davanje prioriteta javnim investicijama u istraživanje i
inovacije kroz pristup odozdo prema gore sa ciljem ekonomske transformacije regija
nadogradnje regionalne konkurentne prednosti i stvaranje tržišnih prilika u
regionalnim i evropskim lancima vrednosti [7] Početna ideja S3 je da zemlja može
postati konkurentna ako koncentriše resurse u istraživanje i inovacije i poveže ih sa
nekoliko prioritetnih ekonomskih sektora
Evropska komisija od 2011 godine daje savete regionalnim i nacionalnim
donosiocima odluka za uspostavljanje i implementaciju svojih strategija pametne
specijalizacije preko mehanizma Platforma pametne specijalizacijerdquo [7] Platforma
olakšava zajedničko učenje prikupljanje podataka analize i mogućnosti umrežavanja
za oko 180 EU regiona i 24 nacionalne vlade EU je usmerila i buduće članice Unije
da krenu putem definisanja ove strategije kako bi bile spremnije za saradnju u
trenutku učlanjenja Jedan od najvažnijih elemenata pametne specijalizacije je
koordinacija u programiranju i korišćenju EU fondova što je u ranijim periodima
nedostajalo uzrokujući fragmentiranost investicija Isti problem možemo da
primetimo da je postojao i na nacionalnom planu [22]
Kako strategija pametne specijalizacije ne može da se kopira jer je proistekla
iz analize prikupljenih podataka o tržištima tehnologijama veštinama o transferu
znanja sposobnostima poslovnim modelima o konkurentnosti sektora i grupa
regionalnih preduzeća i njihovim ulaganjima u IR i to za konkretne države iili
njihove regione tako se i izabrane prioritetne oblasti razlikuju Prioriteti se izrazito
razlikuju širom različitih NUTS ndash iako je prioritetna oblast ista - način na koji se
trasformativne aktivnosti odvijaju su različite ndash svako će doći do specifične mape puta
transformacije jer su kapaciteti i pitencijalni regionalno specifični
Ključna faza u definisanju strategije je proces preduzetničkog otkrivanja [30]
odnosno upravo dijalog svih zainteresovanih strana u postupku selekcije
identifikovanih prioriteta usaglašavanja različitih interesa i uspostavljanje
kompromisa i koncenzusa Proces preduzetničkog otkrivanja otkriva prednosti zemlje
ili regiona u oblasti istraživanja i inovacija To je proces odozdo nagore u kojem
ključni akteri (kompanije univerziteti akademska zajednica vlada civilni sektor)
identifikuju potencijalne mogućnosti i mapiraju konkurentne sektore Postoje razne
ankete i metode koje se mogu koristiti u dizajniranju EDP-a [25] EDP je od velikog
značaja za buduću strategiju jer je inkluzivan i interaktivan proces odozdo na gore u
kojem učesnici iz različitih sredina otkrivaju (sebi i drugima) svoje potencijalne
mogućnosti i mesta potencijalnih inovacija (transformacija) Ovaj proces bi trebalo da
bude i kontinualna aktivnost u obnavljanju specijalizacije u vremenskom periodu koji
sledi nakon započinjanja njene primene
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
57
3 Poljoprivreda ndash prioritetna oblast u strategijama pametne
specijalizacije tri države regiona Zapadnog Balkana
Poljoprivreda sa proizvodnjom hrane je jedan od ključnih privrednih sektora u
svim zemljama Zapadnog Balkana tj bivše Jugoslavije koji procentualno doprinosi
bruto domaćem proizvodu (BDP) značajnije nego u državama Evropske unije (EU)
Ulaganje u tehnološki razvoj ovog sektora vidi se kao dodata vrednost koja bi znantno
unapredila tehnološki i ekonomski razvoj Srbije i država u regionu Budući da su
strategije pametne specijlizacije usvojene od strane nekoliko vlada država regiona a u
njima je poljoprivreda i proizvodnja hrane viđena kao jedan od prioritetnih sektora u
ovom radu ćemo prikaziti mesto ovog sektora u strategijama pametne specijalizacije
kao i ciljeve razvoja sa posebnom pažnjom na aktuelnost istraživanja predviđenih
strategijama u odnosu na neke pokazatelje položaja poljoprivrede i proizvodnje hrane
u EU
Poljoprivreda i proizvodnja hrane se apriori smatraju tradicionalno
najznačajnijim privrednim sektorima u svim državama regiona Ovakav stav ima i
istorijsko uoprište zbog vekovne domanicaje ovog sektora u demografskim
karakteristikama i privredema regiona U Srbiji oko 40 radno aktivnog stanovništva
živi u seoskim naseljima u Hrvatskoj oko 35 a u Crnoj Gori 36 to međutim nije i
zaposleno stanovništvo u poljoprivrednim aktivnostima (vidi tabelu 1)
Poljoprivreda se imala u vidu i tokom rada na pripremi strategija pametne
specijalizacije u Crnoj Gori Hrvatskoj i Srbiji tokom celog procesa počev od prvog
koraka ndash mapiranja potencijalnih oblasti do preduzetničkog otkrivanja (EDP ndash
entrepreneurial discovery process) i formulisanja akcionih planova Sektor
poljoprivrede i proizvodnje hrane se najpre pokazao kao potencijalno značajan u prvoj
fazi procesa pripreme za izradu strategije pametne specijalizacije kroz kvantitativne
analize ekonomskih performansi i mapiranje ekosistema istraživanja i inovacija
Pojedini statistički regioni u Srbiji na primer već u toj fazi ispoljili su mogućnosti za
dalji razvoj kroz specijalizacije u sektoru kao što je u Vojvodini u Poljoprivrednoj
ekonomiji (uključujući prerađivačku industriju) Šumadiji i Zapadnoj Srbiji u
Ekonomiji poljoprivredehortikulture (sa prerađivačkom industirjom) i Južnoj i
Istočnoj Srbija u u istom segmentu sektora (23) Potencijalna prioritetna područja
mogla su se identifikovati na osnovu podataka koji će da posluže kao osnova za dalja
razmatranja u kasnijim procesima donošenja strategije utemeljenim na participaciji
zainteresovanih strana Iako poljoprivreda nema visok udeo u bruto dodatoj vrednosti
(BDP) ona ima visok udeo u zaposlenosti a seoska naselja su brojnija i površinom
veća tako da su i više nastanjena od gradskih U Šumadiji i Zapadnoj Srbiji 309
zaposlenih je u poljoprivredi dok je u Vojvodini 180 U Beogradu u kojem
dominiraju uslužne delatnosti iznosi samo 26 Za sledeća razmatranja ovi veoma
opšti nalazi su od velikog značaja jer ilustruju da se u ruralnoj Srbiji struktura
zaposlenosti i dodate vrednosti uopšte ne preklapaju Iako je poljoprivreda i dalje
veoma važna za utvrđivanje zaposlenosti i prihoda za mnoge njen doprinos
nacionalnom bruto domaćem proizvodu nije značajan
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
58
Ove nalaze potvrđuju i druga istraživanja U studiji Svetske banke o
potencijalima poljoprivrede na Zapadnom Balkanu (ZB) [28] se ističe da je dodata
vrednost po radniku u regionu mala što pokreće proces migracije iz ruralnih područja
ka gradu kao i prema drugim evropskim zemljama u kojima su zarade u poljoprivredi
mnogo veće Ovi procesi stvaraju značajne nestašice radne snage bez poboljšanja
ukupne produktivnosti rada Poljoprivredna proizvodnja (iz aspekta dodate vrednosti)
po hektaru je uglavnom konstantna u celoj regiji Zapadnog Balkana i ispod one u EU-
28 (1405 USD)12 Multiplikativni efekti poljoprivrede kako povratno - prema
početnim fazama proizvodnih procesa tako i u poslednjim fazama pred izlazak na
tržište su slabi To sprečava proces transformacije i širenja poljoprivredne
proizvodnje nizvodno i otključavanje potencijala poljoprivredno-prehrambene
industrije u regionu Pored toga analiza sugeriše da bi napori da se javna podrška
poljoprivredi preusmeri od vezanih (podsticajnih) plaćanja do nevezane podrške za
povećanje produktivnosti mogli doprineti povećanju produktivnosti u zemljama ZB
Nalazi u ovom izveštaju takođe sugerišu da je fokusiranje na kapitalna
ulaganja u poljoprivredu i istraživanje i razvoj (IR) kritično za povećanje
poljoprivredne produktivnosti na Zapadnom Balkanu Sve ove zemlje još uvek mogu
da se klasifikuju kao bdquonepotpuni transformatorldquo13 (ibid) zbog relativno male
produktivnosti i konkurentnosti poljoprivredno-prehrambenog sistema visokog udela
u BDP i zaposlenosti koji je i dalje u zavisnosti od primarnog sektora podela između
sela i grada (prihod siromaštvo itd) i veza između siromaštva i poljoprivrede
Međutim imajući u vidu ovakav kontekst kao polazište analize i predviđanja trenutno
stanje nudi mogućnosti i otvara prostor za modernizacije i transformacije
poljoprivrede stvaranje boljih radnih mesta i prihoda poboljšanje sredstava za život u
ruralnom prostoru i povećanje ukupne konkurentnosti poljoprivredno-prehrambenog
sistema u zemljama ZB Naravo preduslov je postizanje koncenzusa u vezi sa
prioritetima razvoja u svakom od izabranih sektora i pre svega podsticanje što čvršće
saradnje svih aktera u okviru ekosistema inovacija
U tabeli 1 dati su neki od pokazatelja o učešću poljoprivrede u ekonomijama
izabranih država ZB oni predstavljaju prosečne vrednosti u prethodnom
petogodišnjem periodu (2015-2019) Po svim pokazateljima države u regionu zaostaju
u odnosu na Evropsku uniju (EU) (dok je Hrvatska istovremeno jedna od članica EU)
12 U Srbiji je ovaj pokazatelj gotovo konstantna u periodu 2006-2016 godine iznosi oko 900
USD (922 USD u 2016) dok je u Crnoj Gori u period 2006-2012 bio prosecno oko 600 USD
da bi u 2013 (i narednih godina) bio više nego dupliran (u 2016 iznosio 1571 USD) [28] 13 Karakteristike nepotpunih transformatora su Mala produktivnost i konkurentnost
poljoprivredno-prehrambenog sistema Udeo primarnog sektora u BDP-u i zaposlenosti je
visok Značaj podele na ruralna i urbana naselja (prihod siromaštvo itd) Siromaštvo je i
dalje povezano sa poljoprivredom i ruralnim prostorom [28]
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
59
Table 1 Ekonomski pokazatelji doprinosa poljoprivrede ekonomiji u Srbiji
Hrvatskoj i Crnoj Gori u (prosek 2016-2019)
Udeo
poljoprivrede u
BDP
Udeo
proizvodnje
hrane u BDP
Zaposleni u
poljoprivredi
Zaposleni u
proizvodnji
hrane
Srbija 75 (63) 4 17 69
Hrvatska 55 32 124 36
Crna
Gora
7 NA 76 NA
Izvori Podaci zavoda za statistiku istraživanih zemalja i proračun autora
Indikatori kao što su udeo zaposlenih i odnos zaposlenosti i visine zarada
sledstveno dodate vrednosti jedna su od okosnica ekonomskih aspekata planiranja
strategije (prvi koraci odozgo na dole lokike) pa time zavređuju i jasanu metedološku
osnovu Metodološko pitanje procene udela zaposlenih u poljoprivrednom sektoru na
primeru Srbije detaljno je razjašnjeno u studiji o radnoj snazi i aktivnostima
poljoprivrednih gazdinstava u Srbiji [1] Studija o zaposlenosti u poljoprivrednom
sektoru je nastala korišćenjem obimne količine podataka dobijene Popisom
poljoprivrede sprovedenim 2012 godine Autori navode da su zaposlenost u
poljoprivredi kao i obim i struktura poljoprivredne radne snage na selu među
faktorima koji imaju presudan uticaj na dinamiku strukturnih promena u poljoprivredi
kao i na njen ukupni razvoj što je od značaja kako za naša razmatranja tako i za
donošenje i sprovođenje strategije pametne specijalizacije
Značaj analize radne snage i zaposlenosti članova poljoprivrednih gazdinstava
proizlazi iz činjenice da takva istraživanja daju važne informacije o načinu korišćenja
raspoloživog fonda rada na poljoprivrednom dobru o produktivnosti rada u
poljoprivredi značaju pojedinih izvora prihoda i njihove stabilnost kao i mnogi drugi
važni aspekti funkcionisanja gazdinstava kao osnovnih socioekonomskih jedinica na
selu Udeo lica koja su angažovana u ekvivalentu punog radnog vremena tokom cele
godine na nivou Republike Srbije kreće se malo ispod 17 (u 2018 156) Kako su
zainteresovane strane za razvoj poljoprivrede i prehrambene industrije unutar
nacionalnih inovacionih sistema ndash poslovni sektor - proizvođači (poljoprivredna dobra
i prerađivačka industrija) isto tako treba imati u vidu i akademski sektor gde se dolazi
do novih saznanja i rešenja koja treba transferisati ka proizvođačima hrane a u
najboljem slučaju ostvarati u saradnji sa njima Kao što je već rečeno znanje i
ekspertiza u ovoj oblasti nisu nedostajući u izabranim zemljama Zapadnog Balkana U
tabeli 2 dat je prikaz nekih od pokazatelja koji se odnose na ulazne resurse IR sktora u
oblasti poljoprivrede
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
60
Tabela 2 Indikatori ulaza ndash troškovi za IR i ljudski resursi u IR u oblasti
poljoprivrede u Srbiji Hrvatsko i Crnoj Gori (prosek 2016-2019)
Troškovi
istraživanja i
razvoja ( BDP)
Broj istraživača u
poljoprivrednimbio
tehničkim naukama
Procenat
diplomranih
studenata
Srbija 089 7 265
Hrvatska 087 16 5
Crna Gora 038 3 NA
Izvori Podaci zavoda za statistiku istraživanih zemalja i proračun autora
U 2018 u Hrvatskoj je bilo 13257 istraživača ukupno od toga 2223 u
biotehnologijama (16) u Srbiji od 16213 istraživača 1142 se bavilo poljoprivrednim
naukama (7) a u Crnoj Gori od ukupno 1596 istraživača samo je 54 bilo u oblasti
poljoprivrede (3) Ovi pokazatelji su veoma uporedivi sa istim u EU kako trenutnog
stanja tako i trendova u razvoju (detaljnije u delu 7 ovog rada)
4 Strategija pametne specijalizacije u Srbiji - S4 i Hrana za budućnost
kao prioritetna oblast
Rezultat mapiranja ekonomskih istraživačkih i inovacionih potencijala 4
regiona u Srbiji obavljenog od strane eksperata JRC uz podršku analitičkog tima iz
Srbije dobijen je krajem 2017 [20] Ove kvantitativne analize dale su jasne indikacije
o tome u kojim ekonomskim sektorima srpsko stanovništvo zavisi od rasta ekonomije
i radnih mesta i gde su njihov dinamičniji razvoj i transformacija verovatniji Cilj
analize nije bio samo predodređivanje ishoda već više da se jasno pokažu koje oblasti
se ne mogu zanemariti u budućim konsultacijama zainteresovanih strana
Potencijalni prioritetni domeni sa gledišta privrede U tri regiona ndash
Vojvodina Šumadija i Zapadna Srbija i Jugoistočna Srbija poljoprivreda se javlja kao
značajna privredna grana tih regiona
Potencijalne prioritetni domeni sa gledišta inovacije Kada je reč o Vojvodini
podaci dobijeni inovacionim istraživanjem naglašavaju sliku koja je dobijena već u
istraživanju ekonomskih potencijla posebno u pogledu poljoprivrednih proizvoda
(višegodišnji usevi) instrumenata i mernih uređaja kao i proizvoda od plastike u
kojima su skoncentrisane najrelevantnije aktivnosti što ukazuje da je akcenat na
poljoprivredu i lakoj industriji
Slično kao u Vojvodini poljoprivredni sektor u Šumadiji i zapadnoj Srbiji
izuzetno je istaknut u rezultatima istraživanja inovacija posebno su istaknute dve
grane poljoprivredno-prehrambene industrije bdquoprerada voća i povrćaldquo i bdquoproizvodnja
drugih prehrambenih proizvodaldquo U Beogradskom regionu ne postoji specifična
specijalizacija u nauci ali kao i u Vojvodini i Šumadiji sa stanovišta nauke
poljoprivreda je jedna od potencijalnih prioritetnih oblasti Međutim velika većina IR
resursa i izlaznih sadržaja nalzi se u Beogradu i Novom Sadu (tabela 3)
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
61
Tabela 3 Naučne aktivnosti u Beogradu i Novom Sadu u poljoprivrednim naukama
Poljoprivredne
nauke
Istraživači (FTE
2016)
Troškovi za IR (u
1000 RSD 2016)
Publikacije (2016)
broj
ukupnog
broj
ukupnog
broj
ukupnog
Belgrade 706 628 2100378 625 186 568
Novi Sad 342 304 1429287 153 105 319
Izvor Kroll H at al 2017
Jedna od osnovnih poruka ove analize je da je od suštinskog značaja za
ekonomije poput srpske koja i dalje snažno zavisi od poljoprivrede i razčitih sekotra
lake industrije da treba da koriste ove potencijale umesto da se fokusiraju samo na
klasične visokotehnološke sektore Rezultati SWOT analize za oblast Hrana za
budućnost ukazuju na snage koje se odnose na Obrazovan visokostručni kadar
Razvijenu poljoprivrednu proizvodnjasirovinska baza Tradicionalni proizvodi
biodiverzitet poljoprivreda bez GMO Vidi se niz mogućnosti od kojih su nabrojane
Jačanje međusektorske saradnje i multidisciplinarnost Intenzivna poljoprivredna
proizvodnja Povećanje udela proizvoda dodate vrednosti kroz inovacije Sertifikacija
tradicionalnih prehrambenih proizvoda i njihova tržišna valorizacija Plasman na
tržišta sa privilegovanim statusom Upotreba tehnologija i novih načina prodaje i
promocije Efikasnije korišćenje i razvoj mreža za podršku poljoprivrednim
proizvođačima Slabosti sektora poljoprivrede i proizvodnje hrane se u Nedostatku
primenjenih savremenih znanja i prakse u obrazovnom sistemu Niskom stepenu
transfera tehnologije iz nauke u privredu Nedostatku adekvatne radne snage
Nepovoljnoj demografskoj strukturi u ruralnim područjima Nedovoljno razvijenoj
tehnološkoj infrastrukturi Usitnjenosti poseda Usitnjenosti proizvodnih kapaciteta i
nedovoljnoj funkcionalnosti klastera i drugih oblika udruživanja Neadekvatnoj
strukturi proizvodnje ndash niska dodata vrednost proizvoda Dok su pretnje razvoju
Odliv ljudskih resursa u inostranstvo i mladih ljudi iz ruralnih područja Nedovoljna
tehnološka pripremljenost za klimatske promene Više subvencije u poljoprivredi u
EU Nedostatak kontinuiteta u sprovođenju podsticajnih politika i strategija
Nepoverenje i otpor prema inovacijama od strane potrošača
Nakon sproveden EDP faze u februaru 2020 godine usvajana je Strategije
pametne specijalizacije u Republici Srbiji za period od 2020 do 2027 godine [27]
Rezultat EDP faze izrade 4S su vertikalne i horizontalne prioritetne oblasti u Srbiji
Vertkalne prioritetne oblasti 1 Informaciono-komunikacione tehnologije 2
Hrana za budućnost 3 Kreativne industrije 4 Mašine i proizvodni procesi
budućnosti
Horizontalne (podržavajuće) oblasti 1 Energetski efikasna i Eko-pametna
rešenja 2 Key Enabeling tehnologije (KET) i Emerging tehnologije - među kojima i
Biotehnologija
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
62
31 Hrana za budućnost
U okviru šire oblasti su na bazi sistematizovanih podataka dobijenih u
obavljenim intervjuima rezultati SWOT analize interpretirani kroz analizu strateške
orijentacije predložene tri ključne podoblasti Visoko tehnološka poljoprivredna
proizvodnja Prehrambeni proizvodi dodate vrednosti i Održiv lanac proizvodnje
hrane Opšti zaključak je da u identifikovanim podoblastima postoji kritična masa
firmi potrebna za uspešno sprovođenje EDP procesa da postoji visok potencijal koji
je potrebno dodatno istražiti i iskoristiti u procesu preduzetničkog otkrivanja
Kada je reč o međusektorskim inovacijama prioritetne oblasti 4S imaju
izražen potencijal za međusektorsko povezivanje i stvaranje dodate vrednosti kroz
zajedničke inovacione projekte U oblasti hrana za budućnost u domenu razvoja
istraživačkih kapaciteta sagledane su potrebe jačanja pilot postrojenja za razvoj novih
tehnologija u proizvodnji hrane kao i laboratorija u kojima će moći da se izvedu sva
ispitivanja za sofisticirane nove prehrambene proizvode kako bi mogli da se plasiraju i
ostvare kompetitivnu prednost na globalnom tržištu [27]
Kao rezultat radionica u okviru EDP i ciljanog dijaloga organizovanog u
procesu pripreme Strategije pametne specijalizacije zainteresovane strane koje su
učestvovale u radionicama su usaglasile finalnu viziju sektora koja glasi Republika
Srbija ndash proizvođač hrane dodate vrednosti kroz partnerstvo zasnovano na znanju
Očekivani efekti za oblast Hrana za budućnost biće merljivi na osnovu dogovorenih
pokazatelja Povećana dodata vrednost u lancu proizvodnje hrane Dodata vrednost
po zaposlenom u oblasti proizvodnje hrane i pića Broj kompanija koje učestvuju u
pozivima za finansiranje projekata 4S
Visoko tehnološka poljoprivreda Poljoprivredu u Srbiji generalno karakteriše
veoma niska produktivnost tj relativno niski prinosi po hektaru ili po stanovniku kao
i nedostatak procesne industrije Poznato je da su prinosi u Srbiji niži zbog neefikasne
upotrebe savremene agro-mehanike i agrotehničkih mera i da se to često nadoknađuje
nižim troškovima rada energije i zemljišta ali dinamičniji rast konkurentnosti zahteva
povećanje produktivnosti
Imajući u vidu da je u poslednje vreme broj proizvođača koji uspešno prelaze
na visoko tehnološku poljoprivrednu proizvodnju u stalnom porastu strateško
opredeljenje Srbije se vidi u jačanju potencijala i u saradnji svih učesnika u ovako
opredeljenoj proizvodnji U visoko tehnološku radno intenzivnu proizvodnju
investiraju ne samo poljoprivredni proizvođači već i investitori koji su kapital stekli u
drugim oblastima poslovanja kao i strani investitori Od presudnog je značaja
integracija različitih delatnosti i savremenih tehnologija koje generišu ovakvu vrstu
inovacija Neke od delatnosti su već razvijene od strane preduzetnika u Srbiji a u
brojnim ima dodatnih razvojnih potencijala Velike mogućnosti za dalji razvoj i
transformaciju poljoprivrede u Srbiji i zemljama regiona nude nova znanja i inovacije
u okviru IKT [27]
Proizvodi sa dodatom vrednošću Vekovni problem Srbije je izvoz
neobrađenih sirovina Još u procesu prvobitne industrijalizacije Srbije sredinom XIX
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
63
veka propuštena je šansa da se iskorači u specijalizaciju proisteklu iz primarne
poljoprivredne proizvodnje [24] Izvoz potpuno neobrađenih sirovina predstavlja neku
vrstu izgubljene dodate vrednosti u sektoru prehrambene industrije Odnos između
poljoprivrede i prehrambene industrije kako u pogledu BDV tako i u pogledu izvoza
ukazuje da je Srbija među zemljama koje poljoprivrednoj proizvodnji dodaju
najmanje vrednosti kroz dalji lanac prerade Analiza trenutnog stanja u
poljoprivrednoj proizvodnji pokazuje da je vrednost ukupne dodate vrednosti u
poljoprivrednoj proizvodnji Srbije niska zbog kratkih lanaca vrednosti i niske
produktivnosti 2016 izvezeno je poljoprivrednih proizvoda u vrednosti od milijardu
evra U izvozu preovlađuju žita pre svega kukuruz kao i seme uljarica i drugo
industrijsko bilje Posmatrano sa stanovišta lanca vrednosti kukuruz se gotovo
isključivo izvozi u sirovom obliku dok se takođe povećava izvoz sirove soje S
obzirom da se u Srbiji gaje kukuruz i soja koji nisu GMO Srbija ima šansu da brendira
i promoviše takve proizvode Opšti je zaključak da potencijali za proizvodnju
visokokvalitetnih proizvoda visoke dodate vrednosti nisu dovoljno iskorišćeni ni kada
je u pitanju proizvodnja vina čajeva prerada lekovitog bilja iskorišćavanje
potencijala samoniklog bilja pčelinji proizvodi i drugo [27]
Jedna od najvećih šansi Srbije je da se od izvoznika poljoprivrednih proizvoda
transformiše u izvoznika hrane i gotovih proizvoda na bazi kvalitetnih poljoprivrednih
sirovina Zainteresovane strane su tokom EDP prepoznale neophodnost ulaganja u
inovacije iz tzv horizontalnih oblasti kao i međusektorske inovacije uključujući
biotehnologiju biomedicinu kao i ekološki prihvatljivih rešenja
Održivi lanac proizvodnje hrane Održivost lanca proizvodnje hrane
podrazumeva zaštitutu životne sredine društvenu odgovornost ekonomsku održivost
duž celog lanca proizvodnje Lanac proizvodnje hrane obuhvata kako sam način
proizvodnje hrane tako i distribuciju pakovanje i način konzumacije Poljoprivredna
proizvodnja integriše sistem biljne i stočarske proizvodnje koji omogućuje optimalno
iskorišćenje resursa na način koji obezbeđuje maksimalnu energetsku efikasnost
vrhunski kvalitet proizvoda i brigu o očuvanju resursa i biodiverziteta za
poljoprivrednu proizvodnju [14]
Tokom EDP definisanie su oblasti inovacija koje treba da obezbede održivost
proizvodnje hrane u Srbiji Primena principa održive proizvodnje podrazumeva
investicije u energetska i druga postrojenja što predstavlja potencijal za pokretanje
mašinogradnje Za potrebe postizanja punog potencijala ove podoblasti potrebno je
otkloniti niz nedostataka okruženja koji ograničavaju razvoj i implementaciju
tehnologija usmerenih na unapređenje održivosti lanca proizvodnje hrane kao što su
regulacija upravljanja otpadom korišćenja pesticida očuvanja i unapređenja kvaliteta
zemljišta
Upravljanje procesom sprovođenja strategije 4S U okviru paketa mera
(policy mix) Strategija predlaže niz mera kao odgovor na strategijom definisane
posebne ciljeve (kojih ima 5) Četiri mere koje se direktno odnose na izabranu oblast
Hrana za budućnost grupisane su u podsticajne mere pilot projekte programe sa
kompetitivnim pozivima za projkte Ovde posebno ističemo Meru 52 Uspostavljanje
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
64
saradnje sa zemljama u regionu u okviru pametne specijalizacije ndash Navedena mera
ima za cilj uspostavljanje saradnje sa zemljama u regionu (Dunavski region
Jadransko-Jonski region region Zapadnog Balkana) u okviru prioriteta pametne
specijalizacije U oblasti Hrana za budućnost u EDP je ustanovljena potreba
usklađivanja brojnih propisa ali i uspostavljanje informacionih registara koji su bitni
kako za tržište tako i za istraživače a tiču se primenjenih agrotehničkih mera (npr
upotrebljeni pesticidi i sl)
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja kao nosilac Strategije 4S
biće odgovorna institucija i glavno telo zaduženo za praćenje i implementaciju 4S
Kreatori strategije uviđaju da je 4S dugoročna inovaciona politika i vidljivi rezultati se
ne mogu pouzdano meriti na početku implementacije mera pa je zbog toga
neophodno dati vreme kako bi što bolje procenili efekat mera i aktivnosti U okviru
široke grupe ndash radnog tela uspostaviće se i nova posebna radna grupa samo za
prioritetnu oblast bdquoHrana za budućnostrdquo s obzirom na složen i težak regulatorni okvir
u poljoprivrednom sektoru [27]
5 Hrvatska strategija pametne specijalizacije ndash tematsko prioritetno
područje Hrana i bioekonomija
Jedna od obaveza Hrvatske pred ulazak u EU a u skladu sa Politikom
kohezije EU za programski period 2014 ndash 2020 [8] bila je i donošenje strategije
pametne specijalizacije14 Na taj način je Hrvatska jedina od tri istraživane države čije
su aktivnosti predviđene strategijom S3 unapred bile finansijski obezbeđene
Strategija je odneta kao i ostale dve države na nivou cele države Glavni fokus
Strategije pametne specijalizacije Hrvatske za razdoblje od 2016 do 2020 godine
(S3) je na pet odabranih tematskih prioritetnih oblasti (TPO) s relevantnim
tehnološkim i proizvodnim oblastima 1 Zdravlje i kvalitet života 2 Energija i
održiva životna sredina 3 Saobraćaj i mobilnost 4 Sigurnost i 5 Hrana i
bioekonomija [26]
Kada je reč o poljoprivredi i proizvodnji hrane pored Evropskog regionalnog
razvojnog fonda (ERDF) iz kojeg se finansiraju projekti Operativnog programa
Konkurentnost i kohezija u izabranim oblastima strategije pametne specijalizacije (za
period 2014-2020 Hrvatskoj je na raspolganju bilo 8036770938 evra) Hrvatska je
mogla da raspolaže i sredstvima iz Programa za ruralni razvoj EU 2014-2020 u iznosu
od 2 milijarde evra
Tematsko prioritetno područje (TPP) Hrana i bioekonomija Tokom procesa
preduzetničkog otkrivanja ovo tematsko područje prepoznato je kao jedno od ključnih
prioritetnih područja za dalji razvoj hrvatske privrede a glavni izazov bio je stavljanje
fokus na najperspektivnije teme koje imaju potencijal za istraživanje i dalji razvoj
14 Pored ove strategije uslovi za korišćenje EU fondova su bili i reforma sistema javnih
nabavki nacionalna strategija transporta reforma poslovnog sektora poštovanje zakona o
životnoj sredini
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
65
Hrana i bioekonomija odabrani su kao TPP iz više razloga Hrvatska obiluje prirodnim
resursima značajnim za razvoj ovog područja obilje kvalitetnog obradivog zemljišta i
mora prirodnih šuma i vodnih resursa koji predstavljaju kvalitetnu osnovu za
proizvodnju hrane za ljude i životinje proizvoda od drveta i drugih proizvoda
biološkog porekla Drugo veliki broj preduzeća različite veličine (od kojih su neka
regionalni lideri) ima značajan uticaj na BDP i zapošljava veliki procenat radne snage
(poljoprivreda učestvuje s 124 (u 2015) u ukupnoj zaposlenosti šumarstvo s 1
industrija proizvodnje i prerade hrane s 34) koja je dobro obrazovana i ima visok
nivo veština pa je tradicionalno orijentisana prema ovom području Treće postoji
adekvatan istraživački i obrazovni sistem s pratećom istraživačkom infrastrukturom
U bliskoj prošlosti proizvodni kapaciteti i prihodi ovog sektora bili su znatno
veći ali su se zbog nepovoljnih tranzicionih činilaca značajno smanjili tokom zadnje
decenije Međutim zbog nedovoljne povezanosti IR sektora i industrije njihovo
efikasno povezivanje putem pametne specijalizacije u okolnostima raspoloživih
prirodnih i ljudskih resursa trebalo bi da omogući brži rast jačanje konkurentnosti i
novo zapošljavanje
U okviru ovog prioritetnog područja postoje dva glavna klastera
konkurentnosti koji doprinose povećanju konkurentnosti ovog područja 1
Prehrambeno-prerađivački klaster konkurentnosti i 2 Drvno-prerađivački klaster
konkurentnosti Dalji razvoj Klastera bi trebalo da doprinese povećanju
konkurentnosti TPP i podsticanju saradnje između javnog privatnog i IR sektora što
će imati značajan uticaj na unapređenje pozicije ovog područja u lancima snabdevanja
i vrednosti stavljajući naglasak na održivu proizvodnju efektivno korišćenje
prirodnih resursa i primenu čistih tehnologija Ovo TPP je logično i funkcionalno
povezano s ostalim TPP kao što su Zdravlje i kvaliteta života Energija i održiva
životna sredina a uključuje i mogućnost primena horizontalnih tema (KET i ICT) što
otvara mogućnosti za međusektorsku saradnju i razvoj novih niša putem istraživanja i
razvoja proizvoda i primene novih tehnologija za stvaranje više dodate vrednosti
51 Podtematsko prioritetno područje (PTPP) Održiva proizvodnja i prerada
hrane
Prvo PTPP (drugo se odnosi na drvo i drvnu industriju) obuhvata tri vrlo
važna i dinamična sektora za hrvatsku privredu poljoprivredu ribarstvo i
akvakuluturu i prehrambeno-prerađivačku industriju Ovi sektori zasnivaju se na
tradicionalnoj proizvodnji kapacitetima poslovnog i IR sektora bogatim i raznolikim
prirodnim resursima važnim za razvoj primarne proizvodnje kao i obrazovanoj i
veštoj radnoj snazi Isto tako može se reći da prehrambeno-prerađivačku industriju
obeležava i visok stepen dovršenosti proizvoda i visoke dodate vrednosti što taj sektor
čini privlačnim za dalje investicije potrebne za njegov razvoj i unapređenje
Proizvodnja i prerada hrane uključuje proizvodnju i preradu sigurne hrane s visokom
dotanom vrednošću i pokriva istraživanje i razvoj u okviru celog prehrambenog lanca
vrednosti U okviru PTPP promoviše se razvoj prehrambenih lanaca koji čuvaju
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
66
biološku vrednost i se daje podrška razvoju lokalnog brenda i stoga stvara ne samo
mogućnost lokalne prodaje već i mogućnost izvoza (naročito u slučaju hrvatskih
autohtonih)
Poljoprivreda je istorijski značajan privredni sektor Hrvatske s relativno
značajnim udelom radne snage Iako ne velika po ukupnim površinama zbog
raznolikosti klimatskih uslova reljefa i tla hrvatsku poljoprivredu karakteriše veliki
broj malih gazdinstava i uspešno gajenje velikog broja poljoprivrednih kultura
počevši od žitarica i industrijskih biljaka do vinove loze maslina voća i povrća Ipak
najveći deo tržišne proizvodnje odnosi se na velika poljoprivredna gazdinstva koja
imaju trend rasta u zadnjih nekoliko godina Poljoprivredni sektor ostvaruje 55
BDP-a i zapošljava 138 ukupne radne snage
Uprkos značajnim resursima i rezultatima u poljoprivrednom sektoru nema
dobro organizovanih istraživanja i primene stručnih znanja Saradnja sektora sa
naučnim institucijama je nedovoljna i nejednako zastupljena Sektor poljoprivrede
prati i nizak nivo uključenosti poljoprivrednih gazdinstava u složenije organizacione
oblike i ostale vrste saradnje nekonkurentna poljoprivredna proizvodnja i niska
produktivnost zastareli i zapušteni sistem odvodnjavanja i nerazvijena infrastruktura
za navodnjavanje
Hrvatska prehrambeno-prerađivačka preduzeća uglavnom su skoncentrisana
na domaću proizvodnju bilja životinja i riba i relativno su konkurentna Poredeći ovaj
sektor s ostalim proizvođačkim sektorima Hrvatske glavne snage prehrambeno-
prerađivačke industrije (hrana i piće) su visoki ukupni prihodi (30 ukupnih prihoda
prerađivačkog sektora) i veliki broj zaposlenih (1953 tj više od 65000 zaposlenih
u više od 3000 registriranih poduzeća unutar prerađivačkog sektora) Osim velikih
preduzeća postoji velik broj razvijenih i rastućih malih i srednjih preduzeća i privatnih
poljoprivrednih gazdinstava koji zajednički čine mrežu uspešne prehrambeno
prerađivačke industrije Najvažniji izvozni proizvodi prehrambene industrije su dodaci
prehrani keks i vafli punjene čokolade konzervisana riba instant supe maslinovo
ulje pivo i druga alkoholna pića [17]
Ipak hrvatska prehrambeno-prerađivačka industrija ima niži stepen
tehnološke razvijenosti i znatno manja ulaganja u IRI u odnosu na ostale članice EU
Glavni problemi industrije koji su istaknuti od strane ključnih preduzeća i
istraživačkih organizacija tokom EDP su zastarela tehnologija (niska efikasnost
visoka energetska potrošnja niži kvalitet proizvoda visoka cena proizvoda) nizak
nivo ulaganja u istraživanje i razvoj (razvoj novih proizvoda proizvodnja proizvoda s
većom dotanom vrednošću npr funkcionalna hrana) slaba povezanost primarnih
proizvođača s industrijom
Na osnovu potpisanih ugovora u sklopu Operativnoga programa
Konkurentnost i kohezija ERDF 2014-2020 sa korisnicima kao što su fakulteti i
instituti utrošeno je 29 budžeta zaključno sa 2019 godinom Podržani su
kolaborativni IRI projekti NI organizacija za implementaciju istraživanja predviđenih
S3 koji doprinose rešenju problema i odgovaraju potreba privreda i društva u celini
[9]
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
67
6 Crna Gora ndash strategija pametne specijalizacije i prioritetni sektor
Održiva poljoprivreda i lanac vrednosti hrane
Tokom procesa donošenja strategije pametne specijalizacije u Crnoj Gori
identifikovana su 4 prioritetna sektora 1 Održiva poljoprivreda i lanac vrednosti
hrane 2 Energija i održiva životna sredina 3 Održivi i zdravstveni turizam kao
vertikalni prioriteti i 4 Informaciono-komunikacione tehnologije (ICT) kao
horizontalni prioritet [3]
61 Održiva poljoprivreda i lanac vrednosti hrane
Poljoprivreda je sektor koji ima višestruku ulogu u razvoju društva i
ekonomije Crne Gore Njen ekonomski značaj ogleda se u visokom doprinosu
stvaranju BDP (preko 7 a u EU je ispod 2) Još je veće učešće poljoprivrede u
zapošljavanju radne snage budući da je na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima
angažovana gotovo četvrtina ukupno zaposlenih u Crnoj Gori Obrazlažući značaj
poljoprivrede u S3 ističe se da ona ima i druge važne uloge i utiče na razvoj drugih
privrednih sektora 1 osnova je za celokupan lanac hrane (prehrambenu industriju i
povezane sektore) 2 nezaobilazna je podrška razvoju turizma 3 podstiče razvoj i
brojnih drugih sektora (proizvodnju opreme mehanizacije i ambalaže zatim transport
i brojne usluge) 4 ključna je u održivom razvoju i ublažavanju depopulacije seoskih
područja 5 doprinosi očuvanju okoline biodiverziteta i pejzaža 6 doprinosi borbi
protiv siromaštva u seoskim područjima i 7 važan je činilac u očuvanju tradicije i
ukupnog kulturnog nasleđa crnogorskog sela [2]
Vizija S3 Crne Gore u oblasti koja se odnosi na poljoprivredu je da je ldquoCrna
Gora prepoznata po poljoprivredi koja je zasnovana na znanju i inovacijama razvija
se na principima održivosti čuva tradiciju i vrednosti sela upotpunjuje lepotu
crnogorskog pejzaža i čini vitalnu osnovu za lanac vrednosti hrane koji potrošaču nudi
široku paletu autentičnih proizvodardquo(3) Ciljevi 2022 Povećanje bruto vrednosti
hrane do 20 Povećanje proizvodnje organske hrane do 35 Kreirati najmanje 100
novih proizvoda i udvostručiti broj tradicionalnih proizvoda u sistemu šeme kvaliteta
Najmanje dva pilot projekta koji će uvesti nove lance vrednosti i nove tehnologije
62 Fokusna područja i tehnologije
U strategiji su nabrojana mnoga identifikovana fokusna područja i tehnologije
koji imaju veliki potencijal od proizvodnje meso i mesnih prerađevina (tradicionalni i
novi proizvodi) mlečnih proizvoda preko karakterističnog povrća i voća i
prerađevina od žitarica meda i pčelinjih proizovda do vina i maslina i njihovih
prerađevina Naglasak je stavljen na proizvode od autohotonih sort i tradicionalne
tehnologije
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
68
Međutim ne zanemariju se ni inovacije kreiranje novih proizvoda i primena
novih tehnologija za proizvodnju hrane uključujući proizvodnju ekološke i pametne
ambalaže bioloških preparata biopesticida kao i pametno upravljanje otpadom Uzet
je u obzir i razvoj organske proizvodnje u svim ključnim sektorima poljoprivrede
ribarstvo i akvakultura kao i pametno upravljanje otpadom
U S3 Crne Gore ulaganje u održivu poljoprivredu vidi se kao racionalno
korišćenje investicija zato što pored sinergije s brojnim sektorima donosi i brojne
društvene koristi (nematerijalne i nemerljive ekosistemske usluge) Poljoprivredu u
Crnoj Gori karakteriše raznovrsnost proizvodnje po regionima (raznolikost
agroekoloških i klimatskih uslova uslovljava veliku raznolikost gajenih biljnih i
životinjskih vrsta) kao i postojanje velikog broja autohtonih vrsta i sorti u biljnoj i rasa
u stočarskoj proizvodnji Kada je reč o međusektorskoj saradnju u okviru S3
poljoprivredu karakteriše visoka komplementarnost s drugim prioritetnim sektorima a
posebno sa turizmom kao pokretačem svih vidova agroturizma i zdravstvenog turizma
kroz prezentovanje tradicionalne gastronomije u kontekstu turističke ponude Veruje
se da će održiv razvoj ovog sektora ublažavati negativne demografske trendove
doprinositi balansu u teritorijalnom razvoju omogućavati inkluziju različitih grupa i
doprinositi ublažavanju posledica klimatskih promena
Strategijom pametne specijalizacije Crne Gore predviđene su različiti mere za
podršku sektoru poljoporivrede i proizvodnje hrane Mere se mogu grupisati
uglavnom na one koje se odnose na jačanje infrastrukture mere finansijske podrške
mere koje se odnose na edukaciju i podizanje svesti o značaju korišćenja domaćih
proizvoda podrška udruživanju proizvođača i stvaranju klastera jačanje sistema
kontrole porizvodnje hrane kao jačanje saradnje privatnog i akademskog sektora na
polju istraživanja i inovacija [2]
7 Sektor poljoprivrede u EU
Veliki značaj koji se u Evropskoj uniji pridaje poljoprivredi evidentan je i na
osnovu same definicije EU koja je definisana kao 1 Federacija u monetarnim
odnosima poljoprivredi trgovini i zaštiti životne sredine 2 Konfederacija u
socijalnoj i ekonomskoj politici zaštiti potrošača unutrašnjoj politici i kao 3
Međunarodna organizacija u spoljnoj politici [18]
Glavna oblast na kojoj EU počiva je jedinstveno tržište koje se bazira na
carinskoj uniji jedinstvenoj moneti (usvojenoj od strane 18 članica) zajedničkoj
poljoprivrednoj politici i zajedničkoj politici u sferi ribarstva Prilikom stavaranja
zajedničke agrarne politike u godinama posle 1960 trebalo je da se zajednički nivo
agrarnih cena utvrdi na osnovu pre toga niskih agrarnih cena u zemljama kao što je
Francuska i visokih agrarnih cena u zemljama poput Nemačke Posle žustrih rasprava
odluka je doneta ndash pre svega na insistranje Nemačke ndash u korist srazmerno visokog
nivoa agrarnih cena Agrarne cene u EU rasle su konstantno tokom narednih godina i
time se sve više udaljavale od nivoa koji bi vladao na tržištima bez interevencija
države EU je postala izvoznik sivh značajnih poljoprivrednih proizvoda Izvoz sve
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
69
većeg viška proizvoda je nastavljen uz visoke subvencije pošto su cene na svetskom
tržištu bile daleko niže od agrarnom politikom utvrđenih cena u EU Osamedesetih
godina je doneta odluka o smanjenju obradivih površina kako bi se izdaci za
zajedničku agrarnu politiku mogli održati ispod gornje granice utvrđene 1988
godine Radi kompenzacije izgubljenih prihoda za poljoprivredne proizvođače
uvedene su direktne isplate iz budžeta EU 1999 cene žitarica i govedine ponovo
snižene i doneta odluka o budućim snižavanjima cena za mleko Ovi novi koraci
trebalo je da doprinsesu pripremi EU za predstojeće proširenje na Istok To se činilo
neophodnim budući da pristupajuće zemlje iz srednje Evrope donose ogroman
potencijal agrarnih proizvoda što će doneti zaoštravanje problema viškova na
agraranom tržištu Direktne isplate postale su centralni element agrarne politike EU i
predstavljale su polovinu svih izdataka za agrar sa tendencijom rasta Morali su da se
koncipriaju novi načini podrške kojima će se kontrolisati nagrađivanje na osnovu
društvenog učinka koji poljprivreda bude ostvarila pre svega u korist životne sredine i
regionalnog razvoja [18]
Zajednička poljoprivredna politika (CAP ndash Common agricultural policy)
pokrenuta 1962 godine predstavlja partnerstvo između poljoprivrede i društva i
između Evropske zajednice i njenih poljoprivrednika Cilj politike je da podrži
poljoprivrednike i poboljša poljoprivrednu produktivnost osiguravajući stabilno
snabdevanje pristupačnom hranom zaštititi poljoprivrednike Evropske unije kako bi
razumno zarađivalli za život pomogne u suočavanju sa klimatskim promenama i
održivom upravljanju prirodnim resursima održava ruralna područja i pejzaže širom
EU održava seosku ekonomiju na životu promovisanjem radnih mesta u
poljoprivredi poljoprivredno-prehrambenoj industriji i povezanim sektorima CAP je
zajednička politika za sve zemlje EU Njome se upravlja i finansira na evropskom
nivou iz sredstava budžeta EU [18]
U EU je 2018 godine poljoprivreda sa proizvodnjom hrane ostvarila ukupnu
dodatu vrednost u iznosu od oko 182 milijarde evra doprinoseći istovremeno sa 11
bruto domaćem proizvodu EU Vrednost ostvarenih rezultata poljoprivredne industrije
je procenjen na oko 434 milijarde evra u 2018 (51 dolazi od proizvodnje raznih
useva i biljka od toga 11 žitarice a najviše ndash 13 povrće i cveće) dok su troškovi
intermedijarne potrošnje poljopirvrede (troškovi za kupovinu npr semena đubriva
hrane za životinje goriva za mašine veterinarske usluge itd) EU iznosili 2566
milijardi evra [11 12 13]
Produktivnost radne snage u poljoprivredi EU Veći deo radnog doprinosa u
poljoprivredi dolazi od neplaćenog rada koji se odnosi na procenjenih 68 miliona
radnika angažovanih sa celim radnim vremenom dok je 25 miliona radnika plaćena
radna snaga U mnogim članicama EU bilo je više plaćenih radnika tokom 2018 nego
2017 Silazni trend u broju zaposlenih u poljoprivrednom sektoru primećuje se od
2005 sa prosečnim godišnjim smanjenjem obima od 25 dok je 2018 procenat bio
nešto niži (11)
Poljoprivredni sektor je i dalje veliki poslodavac u EU Zaposlenost u
poljoprivredi EU 42 svih zaposlenih tj 97 miliona stalno zaposlenih a ukupno
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
70
17 - 205 miliona stalno i privremeno zaposlenih u 2016 godini Vođenje farmi je i
dalje dominantno muški posao samo 28 zaposlenih na faramama su žene Takođe
malo je mladih farmera samo jedan od 10 upravnika farmi u EU (11 (123) i
86 (195) žena) bio je mlađi od 40 godina dok je 579 bilo starije od 55 godina
(u Srbiji 682) Karakteristično je takođe da stariji vlasnici upravljaju manjim
gazdinstvima (u ekonomskom smislu) koje karakterišu izdržavajuća domaćinstva i
nizak nivo poljoprivrednih prihoda Četiri petine upravnika farmi u EU koji su bili
stariji od 65 godina radili su na gazdinstvima i vrlo malim farmama [13]
Poljoprivredni prihod definisan realnim faktorskim prihodima po AWU (annual work
unit - jednica godišnjeg rada - JGR) je opao za 44 u 2018 Ipak trend rasta indeksa
poljoprivrednog dohotka iako nešto smanjen nastavio se i u 2018 kada je bio za
197 veći nego u 2010 godini Za poljoprivredni sektor u EU od velikog intresa je
potreba za povećanjem efikasnosti korišćenja resursa Postoje različiti nemerljivi
indikatori efikasnosti poljoprivrednog sektora kao što su npr oni iz oblasti uticaja na
životnu sredinu koji bi mogli biti mereni tzv bdquozelenim računomldquo ali su još uvek
daleko od toga Tokom referentnog perioda između 2005 i 2018 godine postojao je
relativno stabilan trend rasta obima proizvodnje poljoprivredne industrije EU (ukupno
= 94 i više) U velikoj meri veći obim proizvodnje ogledao se u većem obimu
potrošnje ulaznih dobara i usluga (79 i više) Kao takav rast međufazne potrošnje
uglavnom je bio u skladu sa ukupnim rastom poljoprivredne proizvodnje u EU To
sugeriše da još uvek nema razdvajanja rasta proizvodnje od upotrebe resursa na nivou
EU Treba imati na umu da ove promene mogu delimično odražavati promene u
strukturi poljoprivredne industrije u svim državama članicama kao i poboljšanu
efikasnost resursa [12]
U 11 država EU (iili njihovih reigona) među prioritetnim oblastima njihovih
S3 za period 2014-2020 nalaze se i poljoprivreda i hrana a u više (državaregiona) i
kao brojne prioritetnih podoblasti
8 Zaključna razmatranja
Tri države iz regiona ZB ovde analizirane strategiju pametne specijalizacije
donele su na nivou države (a ne regiona madu su za Srbiju početne analize urađene za
4 regiona) a sve su izabrale neki od specifičnih aspekata poljoprivrede i proizvodnje
hrane Ovaj izbor je pre svega u vezi sa geoklimatskim odlikama i tradicionalno
uspešnim porizvodnim nišama Izabrani razvojni projekti se najviše odnose na ciljane
biljne kulture i druge prehrambene proizvode specifične i tradicionalne za regione tih
država Kako je u ovom radu reč pre svega o poređenju strategija pametne
specijalizacije triju država regiona ZB tj onih oblasti (sektora) koji su im zajednički
prioritet a to je poljoprivreda i proizvodnja hrane možemo zaključiti da su početne
analize pokazale da su ulazni indikatori (demografski u oblasti ekonomije i IR
vezanih za poljoprivredu) većinom iili približno slični Praveći paralelu sa podacima
za iste indikatore sa onima iz EU (prosek svih članica) došli smo do zaključka da su
demografski pokazatelji i trendovi veoma slični Naravno ulaganja u poljoprivredu i
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
71
fondovi koji su na raspolaganju (posledica jednim delom protekcionističke politike
EU u odnosu na poljoprivredu) su neuporedivo veći Od 11 država novijih članica EU
(onih na koje se odnosilo ldquoširenje EU na Istokrdquo ndash (21)) 7 je izabralo kao nacionalnu
oblast specijalizacije hranu i poljoprivredu (među njima i Hrvatska) za period 2014-
2020 (26) Zaključci do kojih smo došli u vezi sa inputima za tehnološki i ekonomski
razvoj poljoprivrede i proizvodnje hrane zasnivaju se sledstveno tome pored
geoklimatiskih i tradicionalnh i na demografskim pokazateljlima
Ni obrazovni nivou i način obučavanja za rad u poljoprivredi znatno se ne
razlikuju Imajući sve ovo u vidu može se predpostaviti da će i u regionima ZB doći
do daljeg smanjenja stanovništva u ruralnim oblastima pa prema tome i broja
zaposlenih Demografske karakteristike se odražavaju na doprinos proljoprivrede
bruto domaćem proizvodu koja je u region ZB znatno veća od one u EU (11)
međutim zbog niže cena rada i većeg broja zaposlenih ndash na štetu produkutivnosti i
ukupne dodate vrednosti
Mala dodata vrednost je i konsekvenca kratkih lanaca vrednosti jer se
značajna količina proizvedenih poljoprivrednih sirovina i dalje koristi za prirodnu
potrošnju dok se značajan deo sirovina - posebno žitarica i uljarica - izvozi Pored
niske dodate vrednosti i produktivnost je relativno niska u čitavom lancu i u proseku
zaostaje za prinosima u EU I segment prerade je uglavnom obeležen niskom
produktivnošću rada koja se nadoknađuje nižom troškovi rada i energije Međutim
da bi se unapredila konkurentnost ova produktivnost moraće da raste brže od
izvesnog i očekivanog povećanja zarada Održivi razvoj poljoprivrede viđen je u
strategijama pametne specijalizacije regiona ZB kao jedan od načina da se smanje
negativne demografske tendencije i mala dodata vrednost Sinergija sa drugim
privrednim granama i ključnim tehnologijama trebalo bi da ima pozitivno dejstvo i
doprinese njihovom ublažavanja
Projekti čiji će nosioci biti nedovoljno iskorišćeni potencijali
istraživačkorazvojnog sektora u oblasti poljoprivrede i drugih komplementarinih
naučnih oblasti su najpouzdaniji oslonac strategija pametne specijalizacije ali samo u
saradnji sa poljoprivredom i prehrambenom industirijomStrukturna transformacija
poljoprivrednog sektora najviše se odnosi na njegovu transformaicju ka preradi
poljoprivrednih proizvoda u htanu čime će se povećati dodata vrednosti privedi i rast
izvoza kao jedan o najvažnijih identifikovanih prioriteta Nijedna od ove tri strategije
nije razmatrala trendove koji se nasuprot tendencijama ka što većem izvozu
poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda odnose na sve šire pokrete kao što su
vegetarijanski i veganski način ishrane i života što se može dovesti u vezi sa načelima
ekologije i održivosti proizvodnje i korišćenja lokalne hrane kao i tzv ldquospori načinrdquo
(slow food) proizvodnje i konzumiranje hrane Pandemija Covid-19 pokazuje da
ciljevi ovakvih pokrata imaju smisla Doneti akcioni planovi su sa nagoveštajima
mogućih projekata sa alokocijom sredstava (Crna Gora i Srbija) međutim ceo process
donošenja strategija pametne specijalizacije i strategije kao njihovi rezultati ostaće na
nivou vežbe za pripremu ulaska u EU ukoliko ne budu obezbeđena sredstava za
realizaciju strategijama predviđenih aktivnosti mera i programa
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
72
Iako su joj bila na raspolaganju značajna sredstva Hrvatska nije dosledno
koristila planirana sredstva iz kohezionih fondova EU namenja razvojnim projektima
definisanim u S3 pa je u 2019 godini dostigla je procenat iskorišćenositi od samo
29 u globalu To bi moglo biti indikativno ndash ukazuje na još uvek značajnu
neprilagođenost svih stejkholdera i nedovoljno izgrađene veze između delova sistema
Kako omogućiti da proces transfera znanja i tehnologija i međusobna saradnja
i dijalog svih stejkholdera postane trajan proces
Autorima rada kao i javnosti u državi ostaje nada da će usvojena strategija pametne
specijalizacije Srbije ipak biti pokretač razvojnih projekata i aktivnosti koje će kroz
transformaciju sektora imati za cilj povećanje bruto domaćeg proizvoda i standarda
stanovništva Da li će se i kada dijalog uspostaviti kao stalna aktivnost neophodna za
uspostavljanje odgovornog istraživanja i inovacija u Srbiji ostaje i dalje nepoznanica
Za sada ostaju dva najznačajnija nasleđena i jedan potencijalni problem 1
Nedostatak finansijskih sredstava za sprovođenje aktivnosti predviđenih strategijom
2 I ukoliko se neka vrsta budžeta usmeri na sprovođenje aktivnosti ndash i dalje su
prisutne slabe veze između sektora IR i privrede kao posledica nasleđenih a
nerestrukturiranih struktura unutar NIS 3 Postizanje kontinuiteta u sprovođenju i
inoviranju S3 zbog poteškoća u uspostavljanju participacije i dijaloga između svih
stejkholdera
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete
nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije
Literatura
[1] Bogdanov N Babović M (2014) Radna snaga i aktivnosti poljoprivrednih
gazdinstava Popis poljoprivrede 2012 Poljoprivreda u Republici Srbiji
Republički zavod za statistiku Beograd 2014 [2] Crna Gora Ministarstvo nauke (2019) Strategija pametne specijalizacije Crne
Gore 2019-2024
[3] Crna Gora Ministarstvo nauke (2018) Održiva poljoprivreda i lanac vrijednosti
hrane Rezultati procesa preduzetnic kog otkrivanja Pripremili S3 tim sa
ekspertima Marjanom Majerič i Alešom Pevc TPLJ Jul avgust i septembar 2018
[4] European Commission (2010) Regional Policy Contributing to Smart Growth in
Europe 2020 COM (2010) 553 final
[5] European Commission (2011) Europe 2020 Flagship Initiative Innovation Union
SEC(2010) 1161 Communication from the Commission to the European
Parliament the Council the European Economic and Social Committee and the
Committee of the Regions European Union 2011
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
73
[6] European Commission (2012) Communication from the Commission to the
European Parliament the Council the European Economic and Social Committee
and the Committee of the Regions A European strategy for Key Enabling
Technologies - A bridge to growth and jobs Brussels 2662012 COM(2012)
341 final
[7] European Commission Smart Specialization Platform (S3)
httpss3platformjrceceuropaeuagri-food Agri-Food thematic platform
[8] European Commission (2014) An introduction to EU Cohesion Policy 2014shy2020
httpseceuropaeuregional_policysourcesdocgenerinformatbasicbasic_2014_
enpdf
[9] European Commission (2015) Factsheet on the Rural Development Programme
2014-2020 of Croatia httpseceuropaeuinfositesinfofilesfood-farming-
fisherieskey_policiesdocumentsrdp-factsheet-croatia_enpdf
[10] European Commission (2017a) Communication from the Commission to the
European Parliament the Council the European Economic and Social Committee
and the Committee of the Regions Strengthening Innovation in Europes Regions
Strategies for resilient inclusive and sustainable growth SWD(2017) 264 final
httpseceuropaeuregional_policysourcesdocoffic2014com_2017_376_2_en
[11] European Commission (2017b) Eurostat Statistics on rural areas in the EU
httpseceuropaeueurostatstatisticsexplainedindexphpStatistics_on_rural_area
s_in_the_EU
[12] ECEurostat(2019)Performance of agricultural sector
httpseceuropaeueurostatstatistics-explainedindexphpPerformance
_of_the_agricultural_sector
[13] European Commission Eurostat (2018) Farmers and the agricultural labour
force ndash statistics httpseceuropaeueurostatstatistics-explained
indexphpFarmers_and_
the_agricultural_labour_force_-_statistics
[14] FAO (2014) SAFA Sustainability assessment of food and agriculture
systems Guidelines version 30 FAO Rome 2014 E-ISBN 978-92-5-108486-1
httpwwwfaoorg3a-i3957epdf
[15] Foray D (2019) In response to lsquoSix critical questions about smart
spezialisationrsquo European Planning Studies
DOI1010800965431320191664037
httpsdoiorg1010800965431320191664037
[16] Foray D (2015) Smart specialisation Opportunities and challenges for
regional innovation policyAbingdon Routledge Regional Studies Association
[17] Franić R Jurišić Ž Gelo R (2014) Food production and rural
development ndashCroatian perspective within the European context Agroeconomia
Croatica 42014 (1) 16-24
[18] Hase R H Šnajder Vajgelt K (2005) bdquoLeksikon socijalne tržišne privredeldquo
Ekonomska politika od A-Š Fondacija Konrad Adenauer Beograd 2005
Sektor poljoprivrede u strategijama pametne specijalizacije u Srbiji i
susednim zemljama
_____________________________________________________________________
74
[19] Hassink Robert Gong Huiwen European Planning Studies Oct2019 Vol
27 Issue 10 p2049-2065 17p DOI 1010800965431320191650898Six critical
questions about smart specialization
[20] Kroll H Schnabl E Horvat Dj (2017) Mapping of economic innovative
and scientific potential in Serbia Fraunhofer ISI November 2017 Together with
the Analytical Team of the Inter-ministerial Working Group for Smart
Specialisation of the Republic of Serbia
[21] Kutlača Đ Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
Prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin ndash Centar za istraživanje
razvoja nauke i tehnologije ISBN 979-86-82183-14-3
httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201212NIS2-P1-colorpdf
[22] McCann Phili Ortega-Argileacutes Raquel (2016) The early experience of smart
specialization implementation in EU cohesion policy European Planning Studies
248 1407-1427 DOI 1010800965431320161166177
[23] Miles I (2010) The development of technology foresight A review
Technological Forecasting amp Social Change 77 (2010) pp 1448-1456
[24] Semenčenko D Kutlača Đ (2018) Shaping National Innovation System in
Small Transitional Economy ndash Case of Serbia Institut Mihajlo Pupin Beograd
2018 ISBN 979-86-82183-16-7 httpwwwpupinrscirntwp-
contentuploads201805Shaping-National-Innovation-System-in-Serbia-ffpdf
[25] Semenčenko D Kutlača Đ Živković L (2017) Proces preduzetničkog
otkrivanja za buduće regionalne razvojne prioritete Tematski zbornik radova
ldquoTehnologija kultura i razvoj 24rdquo Beograd 2017 httpwwwpupinrscirntwp-
contentuploads201802tkr24-zbornik-fpdf
[26] Strategija pametne specijalizacije Republike Hrvatske za razdoblje od 2016
do 2020 godine i akcijski plan za provedbu strategije pametne specijalizacije
Republike Hrvatske za razdoblje od 2016 do 2017 godine Zagreb 2016
[27] Vlada RS (2020) Strategija pametne specijalizacije u Republici Srbiji za
period od 2020 do 2027 godine Službeni glasnik RS br 3018 odluka Vlade
05 Broj 153-18512020-1 27 februara 2020 godine
[28] World Bank Group (2018) Exploring the Potential of Agriculture in the
Western Balkans A Regional Report September 2018
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
75
Lazar Živković MSc15 Dr Dijana Štrbac16 Prof dr Đuro Kutlača17
NAUČNOTEHNOLOŠKE I INOVACIONE POLITIKE ANALIZA
STANJA U SRBIJI
Apstrakt Naučnotehnološke i inovacione (NTI) politike su prepoznate od
strane razvijenijih zemalja kao najvažniji faktor uspostavljanja društva zasnovanog na
znanju Sa druge strane i zemlje u razvoju sve više prepoznaju nauku tehnologije i
inovacija kao važan činilac održivog razvoja U prvom delu rada je predstavljen
teorijski okvir evolucija i teorijska klasifikacija instrumenata NTI politike U drugom
delu rada je prikazana analiza instrumenata NTI politike u kojoj se daje odgovor na
pitanje da li postojeći set instrumenata rešava ključne izazove nacionalnog
inovacionog sistema Republike Srbije Opšti zaključak rada je da iako postoji
evidentan napredak u ovoj oblasti instrumenti NTI politike ne rešavaju najvažnije
izazove nacionalnog inovacionog sistema Republike Srbije u dovoljnoj meri U
strukturi identifikovanih instrumeanta NTI politike dominiraju instrumenti na strani
ponude što predstavlja pokazatelj nedovoljnog obuhvata instrumenata inovacione
politike
Ključne reči nauka tehnologija i inovacije (NTI) NTI politika instrumenti
NTI politike nacionalni inovacioni sistem (NIS)
SCIENCE TECHNOLOGY AND INNOVATION POLICY ANALYSIS
OF THE SITUATION IN SERBIA
Abstract Science technology and innovation (STI) policies are recognized
by the developed countries as the most important factor in establishing a knowledge-
based society On the other hand developing countries are also increasingly
recognizing science technology and innovation as an important factor of sustainable
development The first part of the paper presents the theoretical framework evolution
and theoretical classification of STI policy instruments The second part of the paper
presents an analysis of STI policy instruments and provides an answer to the question
of whether the existing set of STI policy instruments address the key challenges of the
national innovation system of the Republic of Serbia The general conclusion of the
paper is that although there is evident progress in this area the instruments of STI
policy do not resolve the most important challenges of the national innovation system
in the Republic of Serbia to a sufficient extent The structure of identified STI policy
15 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin lazarzivkovicpupinrs 16 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin dijanastrbacpupinrs 17 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin djurokutlacapupinrs
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
76
instruments is dominated by the supply-side instruments which is an indicator of
insufficient coverage of innovation policy instruments
Key words science technology and innovation (STI) STI policy STI policy
instruments national innovation system (NIS)
1 Uvod
Da bi jedna država postala društvo zasnovano na znanju potrebno je
akumulirati visok nivo znanja kao i uspostaviti sistem transfera znanja u nove
proizvode tehnologije procese i usluge Nauka tehnologija i inovacije predstavljaju
jedan od ključnih faktora konkurentnosti i održivog razvoja U razvijenim državama
Zapadne Evrope Sjedinjenih Američkih Država i Japana značajna finansijska sredstva
se ulažu u istraživanje tehnološki razvoj inovativnu delatnost i ljudske resurse
Dakle savremena društva su odavno prepoznala nauku tehnologiju inovacije i
obrazovanje kao dinamičke faktore ukupnog ekonomskog razvoja
Uticaj naučnih istraživanja tehnološkog razvoja i inovacija na ekonomski i
društveni razvoj počinje da dobija na značaju nakon završetka Drugog svetskog rata
Međutim priroda uticaja inovacionih procesa i sistema se menjala i dobijala različit
kontekst tokom vremena Inovaciona politika naročito dobija na značaju 70-ih godina
prošlog veka nakon perioda usporenog ekonomskog rasta [1] Takvo stanje je značajan
broj ekonomista i istraživača povezivalo sa nedostatkom sposobnosti i kapaciteta za
iskorišćavanje tehnoloških mogućnosti što je u prvi plan izbacilo inovacionu politiku
kao važan faktor ekonomskog rasta i međunarodne konkurentnosti [1] Neuspele
tržišno-orijentisane reforme nedovoljan doprinos stranih direktnih investicija
ekonomskom rastu kao i praćenje posledica globalne ekonomske krize 2008-2009
godine koja je pokazala da tržište samo po sebi ne dovodi do dugoročnog
ekonomskog rasta uticale su na povećanje značaja naučnotehnoloških i inovacionih
politika u cilju povećanja produktivnosti i održivog ekonomskog rasta [2]
Analizirajući inovacione politike Smic i Kulman [3] su identifikovali
nekoliko trendova Prema njima prvi trend karakteriše linearni model nauke
tehnologije i inovacija koji je bio preovlađujuća perspektiva dugi niz godina Drugi
trend karakteriše uticaj sistemske perspektive i tvrdnji da organizacije ne inoviraju
izolovano već u kontekstu sistema Značajan doprinos drugom trendu inovacionih
politika su dali autori koji su zastupali teorijski koncept nacionalnih inovacionih
sistema [4] [5] [6] Treći trend karakteriše neizvesnost i potreba za učenjem
Neizvesnost je svojstvena inovacijama iz nekoliko razloga Prvo s obzirom da su
inovacije delo lјudi one se nikada ne mogu predvideti Sistemska perspektiva ukazuje
na to da su mnogi akteri iz različitih perspektiva uklјučeni u inovativne procese što
implicira da je inovacija složen proces i da akteri uklјučeni u inovacione procese ne
poseduju savršene informacije i moraju funkcionisati u uslovima ograničene
racionalnosti [3]
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
77
Glavni predmet istraživanju ovog rada je naučnotehnološka i inovaciona
(NTI) politika Republike Srbije sa fokusom na mapiranje ključnih instrumenata ove
politike kao i uticaja koji NTI politika ima na rešavanje najvažnijih izazova
nacionalnog inovacionog sistema (NIS) Republike Srbije
U sledećem poglavlju je dat teorijski okvir i ključni aspekti NTI politika sa
posebnim osvrtom na razlike i sličnosti između naučne tehnološke i inovacione
politike Imajući u vidu da NTI politika pokriva širok opseg inicijativa akcija i
instrumenata u trećem poglavlju su sumirani najvažniji instrumenti NTI politike U
četvrtom poglavlju je prikazana analiza najvažnijih instrumenataa NTI politike
Republike Srbije i ograničavajući faktori ove politike Poslednje poglavlje sumira
najvažnije zaključke istraživanja
2 Naučnotehnološke i inovacione politike
Postoji širok spektar politika koje nadležna ministarstva primenjuju u cilju
jačanja ekonomskih sistema kao što su trgovinske politike politike javnih investicija
mere podrške malim i srednjim preduzećima mere u oblasti obrazovanja i obuka
regionalnog razvoja naučnotehnološke i inovacione politike i dr
Iako hronološki pregled razvoja NTI politika pokazuje da su politike naučnog
i tehnološkog razvoja bile u fokusu pre inovacionih politika često se u teoriji i praksi
NTI politike posmatraju u jednoj celini Međutim važno je razlikovati najvažnije
elemente svake politike pojedinačno predstavljene u Tabeli 1 U nastavku ove sekcije
biće predstavljene najvažnije karatkeristike naučne tehnološke i inovacione politike
Prema [1] naučna politika kao koncept dobija na značaju nakon Drugog
svetskog rata kao rezultat pionirskog rada Bernala (1939) i Buša (1945) Bernal je
istraživao uticaj ulaganja u istraživanje i razvoj (IR) na privredni rast u Engleskoj i
snažno lobirao za dramatično povećanje ulaganja u IR u cilju stimulisanja
ekonomskog rasta Buš je u svom izveštaju bdquoScience The Endless Frontierldquo govorio
o uzročnim vezama između nauke (osnovnih istraživanja) i društveno-ekonomskog
napretka u SAD Poput Bernala i Bušov izveštaj snažno je naglasio potencijalni
ekonomski uticaj investicija u nauku Naučne politike su orijentisane ka stvaranju
naučnog znanja i podršci naučnom radu istraživača u okviru univerziteta istraživačkih
i tehnoloških instituta i istraživačkih i razvojnih laboratorija Fokus naučne politike je
usmeren na unutrašnju regulaciju ovih delova sistema i na povezivanje ovih institucija
sa okruženjem Neki od najčešće korišćenih instrumenata naučne politike
podrazumevaju definisanje okvira za finansiranje javnih istraživačkih institucija i
univerziteta subvencije poreske olakšice za poslovni sektor osnaživanje
institucionalnih mehanizama za povezivanje istraživačkih rezultata i korisnika
istraživanja uspostavljanje okvira za zaštitu intelektualne svojine na univerzitetima i
drugo
Tehnološke politike su usmerene na tehnološki razvoj komercijalizaciju
tehnološkog znanja i specifične sektore Lundval i Boras [1] ukazuju na to da je
potrebno praviti razliku u implementaciji tehnološke politike između razvijenih
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
78
zemalja u odnosu na zemlje u razvoju U bogatijim zemljama fokus tehnološke
politike je na uspostvljanju kapaciteta za prozvodnju i lansiranje najnovijih naučno-
zasnovanih tehnologija Zemlje u razvoju fokus tehnološke politike stavljaju na
uspostavljanje kapaciteta za apsorpciju i upotrebu postojećih tehnologija Kao i na
primeru naučnih politika tehnološke politike su orijentisane ka univerzitetima
istraživačkim i tehnološkim institutima i istraživačkim i razvojnim laboratorijama ali
fokus mera politike se pomera sa univerziteta ka inženjeringu i od interne organizacije
univerziteta ka njihovom odnosu sa industrijom Tehnološka politika često uključuje i
komercijalizaciju tehnologija čiji je opseg više pokriven inovacionom politikom
Postoji širok spektar instrumenata tehnološke politike a neke od najčešće korišćenih u
praksi su javne nabavke direktni ekonomski podsticaji kao što su subvencije i
poreske olakšice za firme usmerena podrška ka naučnim oblastima koje proizvode
najnovije tehnologije i dr Pored navedenih skup instrumenata koji se koriste može
biti kombinacija ekonomskih podsticaja specifičnih za sektor ili tehnologiju u
kombinaciji sa protekcionističkom trgovinskom politikom
Inovaciona politika za razliku od naučne i tehnološke mnogo veći naglasak
stavlja na institucije sistema Tehnološke politike su usredsređene na razvoj i
komercijalizaciju tehnološkog znanja koje je obično specifično za određeni sektor
dok su inovacione politike orijentisane na promociju inovacionih procesa
komercijalizaciju i difuziju [1] Za razliku od naučne i tehnološke politike fokus
inovacione politike se pomera sa univerziteta i tehnoloških sektora ka svim delovima
privrede koji imaju uticaj na inovacione procese Najčešće korišćeni instrumenti
inovacione politike uključuju regulativu u oblasti intelektualne svojine pristup tržištu
rizičnog kapitala i dr
Međutim treba imati u vidu da u realnom svetu različite pristupe politikama
instrumente i aktere koji su uključeni u proces kreiranje i implementaciju politika u
nauci tehnologiji i inovacijama nije uvek jednostavno svrstati u jednu ili drugu
kategoriju Kao što je rečeno naučna i tehnološka politika imaju izvesne sličnosti i
preklapanja dok inovaciona politika ide korak dalje donoseći još širi skup
instrumenata politike koji obuhvata prethodne dve Efikasna inovaciona politika čiji je
cilj podsticanje tehnoloških inovacija pored instrumenata naučnotehnološke politike
mora da uključi i druge instrumente politike kao što su regulisanje tržišta
oporezivanje razvoj infrastrukture i dr [7]
Tabela 1 Veza između naučne tehnološke i inovacione politike Inovaciona politika
Fokus Inovativne performanse privrede
Instrumenti Horizontalni instrumenti politike kombinujući efekte bdquoštapa šargarepe i
besedeldquo
Unapređenje individualnih veština i sposobnosti učenja (kroz opšti obrazovni
sistem i obuku)
Pobolјšanje organizacionih performansi i učenja (ISO 9000 standardi
kontrola kvaliteta itd)
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
79
Pobolјšanje pristupa informacijama informaciono društvo
Propisi o zaštiti životne sredine
Regulativa u oblasti bioetike
Privredno pravo
Propisi o zaštiti konkurencije
Zaštita potrošača
Tehnološka politika
Fokus Komercijalizacija sektorskih
tehnologija i unapređenje tehničkih znanja
Instrumenti
Javne nabavke
Javna podrška strateškim sektorima
Povezivanje i saradnja nauke i
privrede
Obuka radne snage i usavršavanje
tehničkih veština
Standardizacija
Predviđanje tehnologije
Benčmarking industrijskih sektora
Naučna politika
Fokus Stvaranje naučnog znanja
Instrumenti
Javna sredstva za
istraživanje dodeljena na
konkursu
Javne istraživačke institucije
(laboratorije univerziteti
istraživački centri )
Poreski podsticaji firmama
Visoko obrazovanje
Prava intelektualne svojine
Izvor [1]
Postoje i drugi pristupi proučavanju naučnotehnoloških i inovacionih politika
Prema [8] NTI politike se mogu svrstati u dve grupe politike na strani ponude i
politike na strani tražnje NTI politike na strani ponude uključuju finansijsku i uslužnu
podršku kao što su poreski podsticaji podrška javnim istraživanjima obuka i
mobilnosti osoblja tehnička pomoć malim i srednjim preduzećima grantovi za
industrijska istraživanja razmena znanja i formiranje istraživačkih tehnoloških i
inovacionih mreža NTI politike na strani tražnje uključuju regulativu javne nabavke i
podršku privatnoj tražnji
Pojedini autori razlikuju linearne i nelinearne NTI politike [9] Linearne
politike karakteriše snažna i aktivna uloga vlade kroz definisanje inovacionih
prioriteta i pružanje direktne podrške NTI aktivnostima Linearne politike su
usredsređene na rešavanje tržišnih neuspeha stoga im je prioritet ispravljanje
informacionih asimetrija Nelinearne politike nisu isključivo zasnovane ni na privatnoj
tehnološkoj tražnji ni na javnoj ponudi tehnologije Za njih je karakteristično usvajanje
sistemskog pristupa inovacionim procesima Interakcija među akterima inovacionih
sistema određuje tehnološku strategiju koju treba usvojiti Vlade igraju ključnu ulogu
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
80
u koordinaciji i artikulisanju strategije sistema zajedno sa preduzećima i akademskim
sektorom
21 Evolucija inovacionih politika
Evropska unija ima razvijen sistem kreiranja i implementacije inovacione
politike Pri tome inovacionu politiku označava kao bdquoskup političkih akcija kojima se
povećava kvantitet i efikasnost inovacionih aktivnosti koje se odnose na kreiranje
prilagođavanje ili usvajanje novih ili unapređenih proizvoda procesa ili uslugaldquo [10]
Otuda istraživanje i inovacije se stavlјaju u širi kontekst povećanja produktivnosti
preduzeća a time i konkurentnosti država članica
Inovaciona politika Evropske unije imala je dinamičan razvoj u poslednjih 50
godina Pristupi i metodi u upravljanju inovacionim politikama Evropske unije su se
značajno menjali tokom vremena Kulman [11] je identifikovao četiri faze inovacione
politike u periodu od početka 70-tih godina prošlog vega do početka XXI veka koja su
detaljno sumirane u radu [12]
I Prvu fazu u 70-tim godinama XX veka karakteriše stimulacija IR
aktivnosti kao osnovni cilj i glavni prioritet inovacione politike Finansiranje
predstavlja glavni pristup a subvencije za IR su glavni instrument inovacione politike
kako u državama članicama tako i na nivou Evropske unije kao zajednice
II Drugu fazu u 80-im godinama XX veka karakteriše transfer znanja iili
tehnološke kompetentnosti kao prioritet i osnovni cilj a naučnoistraživačke aktivnosti
kao sadržaj inovacione politike Difuzija znanja i tehnologija je glavni instrument
inovacione politike EU u ovoj fazi
III Treću fazu u 80-tim godinama XX veka karakteriše podrška pokretanju
biznisa kao osnovni cilj inovacione politike Društvene nauke formalno i tacitno
znanje su prioriteti i sadržaj inovacione politike Menadžment je glavni instrument
inovacione politike EU
IV Četvrta faza započeta je krajem 90-ih godina XX veka a glavna
karakteristika inovacione politike je olakšavanje promena kao prioritet inovacione
politike EU Sadržaj inovacione politike čine naučne oblasti formalno i tacitno znanje
kao i obezbeđivanje strateških informacija neophodnih kako za tekuće inovacione
aktivnosti tako i za planiranje budućih Sistemski instrumenti su glavni instrumenti
inovacione politike npr podržavaju se i reorganizuju inovacione mreže
obezbeđivanjem inicijativa za organizacione promene i za realizaciju aktivnosti
predviđanja naučnotehnološkog razvoja
Nadovezuući se na prethodnu klasifikaciju inovacionih politika Evropske
Unije autori ovog rada su identifikovali i petu fazu inovacionih politika Evropske
unije koja ima sledeće karakteristike
V Peta faza inovacione politike je započeta krajem prve decenije 21 veka i
zasniva se na principu bdquopametne specijalizacijeldquo tj na identifikaciji nacionalnih ili
regionalnih prioriteta u cilju kreiranja komparativne prednosti kroz povezivanje
istraživačkih i inovacionih snaga sa potrebama privrede Osnovna logika koja stoji iza
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
81
koncepta pametne specijalizacije kao nove paradigme u upravljanju inovacionom
politikom je da koncentrisanjem resursa znanja i povezivanjem sa ograničenim
brojem prioritetnih ekonomskih aktivnosti zemlje i regioni mogu postati i ostati
konkurentni u globalnoj ekonomiji Ova vrsta specijalizacije omogućava regionima da
iskoriste prednost razmera obima i prelivanja u proizvodnji i upotrebi znanja koji su
važni pokretači produktivnosti [13] Dominik Foray [14] je obrazložio dva argumenta
koja podržavaju logiku specijalizacije Prvi argument zasniva se na važnosti dostizanje
kritične mase u oblastima istraživanja i razvoja koji je pogotovo važan za male i
nedovoljno razvijene zemlje Malim zemljama je teže da stvore kritičnu masu u
istraživanju i razvoju u svim oblastima i zbog toga moraju da skoncetrišu svoje resurse
u mali broj oblasti u kojima mogu da stvore efekte kritične mase Uska specijalizacija
omogućava dostizanje kritične mase kako bi se realizovao inovacioni potencijal (akteri
neće biti razdeljeni na mnogo oblasti) Nove oblasti specijalizacije ukoliko su
pametno izabrane imaće mnogo pozitivnih efekata poboljšanje performansi iz
dotičnih sektora izgradnja sposobnosti i proširenje baze znanja ka novim oblastima
istraživanja i razvoja i inovacija i stvaranje efekata prelivanja znanja u povezanim
domenima ekonomije Drugi argument bazira se na obrazloženju političke
izvodljivosti Strategija pametne specijalizacije je kompleksna strategija koja se bavi
specifičnim i složenim aktivnostima u nekoliko oblasti Samim tim jasno je da
državne institucije koje su nadležne za implementaciju uglavnom nemaju kapaciteta
da podrže sve specifične mere i infrastrukturne potrebe Strategije i odgovore na sve
potencijalne specifičnosti i potrebe pametne specijalizacije Zbog toga opet postoji
potreba izbora i specijalizacije u nekoliko konkretnih oblasti kako bi se omogućila
lakša implementacija [14]
3 Instrumenti NTI politike
Instrumenti politike su oslonac svake politike Izbor instrumenata predstavlja
proces formulisanja NTI politike dok instrumenti predstavljaju ogledalo primene te
politike [15] U teoriji i praksi postoji mnoštvo različitih instrumenata NTI politike
svrstanih u različite klasifikacije u zavisnosti od područja primene Bemelmans-Videc
i dr [16] su sve instrumente NTI politike svrstali u tri opšte klasifikacije regulativni
instrumenti (bdquoštapldquo) subvencije (bdquošargarepaldquo) i informativne kampanje (bdquobesedaldquo)
Rotvel i Zegveld [17] takođe klasifikuju instrumente NTI politike u tri tipa
instrumenti na strani ponude instrumenti na strani tražnje i zaštitni instrumenti Prema
Rotvelu i Zegveldu instrumenti NTI politike na strani tražnje dopunjuju instrumente
na strani ponude stoga bi trebalo uspostaviti održavati i razvijati efikasne veze
između njih Instrumenti NTI politike na strani ponude se odnosi na finansijsku
tehnološku kadrovsku i infrastrukturnu podršku poslovnom sektoru radi stimulisanja
inovacionih aktivnosti najčešće kroz direktno finansiranje troškova IR zatim
beskamatnim kreditiranjem politikom ubrzane amortizacije poboljšanjem uslova
kreditiranja i dr Instrumenti NTI politike na strani tražnje se odnose na ogromne
državne kupovine novih domaćih proizvoda u inicijalnoj fazi nastanka tzv sistem
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
82
garantovanih kupovina i javnih nabavki Instrumenti zaštite uključuju carine za
ograničenje uvoza određenih proizvoda poreske olakšice i subvencije za brže
ovladavanje novim tehnologijama i dr Isak i Radosevic [18] instrumente NTI politike grupišu u sledećih 5 kategorija
(i podkategorija) (1) Upravljanje i horizontalne politike (2A) Istraživačke
organizacije (2B) Saradnja u oblasti IR i transfer tehnologije (2C) Podrška IR
aktivnostima u poslovnom sektoru (3) Razvoj ljudskih resursa (4) Podrška
inovacionim aktivnostima u poslovnom sektoru i (5) Tržište i inovaciona kultura
Prva grupa instrumenata podrazumeva instrumente podrške kreiranju politika
analiza podataka i davanje preporuka dugoročni istraživački programi podrška
finansiranju i dr
Instrumenti u okviru kategorije istraživačke organizacije pokrivaju mere
podrške izvrsnosti relevantnosti i upravljanju u oblasti istraživanja koje ciljaju četiri
vrste institucija univerzitete javne istraživačke organizacije istraživačke i tehnološke
organizacije i istraživačku infrastrukturu
Saradnja u oblasti IR i transfer tehnologije uključuje instrumente finansiranja i
obuka centara za transfer tehnologije podršku strukturama za komercijalizaciju
istraživanja mere usmerene ka unapređenju sistema zaštite intelektualne svojine mere
za poboljšanje IR saradnje između javnih institucija privrede akademije i neprofitnog
sektora
Podrška IR aktivnostima u poslovnom sektoru uključuje direktne mere državne
pomoći IR aktivnostima sve oblike direktnog finansiranja (grantovi zajmovi)
preduzećima koja se bave industrijskim istraživanjem razvojem proizvoda izradom
prototipa i sl
Razvoj ljudskih resursa podrazumeva podršku obrazovanju u oblasti nauke
mere za podizanje interesa mladih za nauku i tehnologiju i usmeravanja fokusa
osnovnog i srednjeg obrazovanja ka nauci i tehnologiji odnos između nastave i
istraživanja stimulsanje doktora nauka istraživačkog osoblja razvoja karijere razvoja
veština i zapošljavanje
Podrška inovacionim aktivnostima u poslovnom sektoru podrazumeva
instrumente podrške sektorskim inovacionim programima inovacijama u uslugama
preduzetničkim inovacijama upravljanju inovacijama i savetodavnim uslugama
organizacionim inovacijama uključujući e-poslovanje nove oblike organizacije rada
podršku novoosnovanim preduzećima
Tržište i inovaciona kultura podrazumeva mere za podršku kulturi inoviranja
kao što je podrška stvaranju povoljne klime za inovacije ili nagrađivanje uspostavljanje
novih tržišta mere za podizanje svesti i pružanje opštih informacija o intelektualnoj
svojini
Pored prethodno navedenih klasifikacija instrumenata NTI politike Smic i
Kulman [19] su analizirali instrumente inovacione politike Evropske unije svrstavajući
ih u sledeće četiri kategorije finansijski sistemski upravljački i instumenti fokusirani
na difuziju Pregled konkretnih instrumenata za svaku kategoriju dat je u Tabeli 2
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
83
Tabela 2 Instrumenti inovacione politike Evropske unije
Cilj instrumenta Vrsta instrumenta
Finsansiranje
Fondovi za finansiranje istraživanja i inovacija
Poreske olakšice
Podrška istraživanju i razvoju u kompanijama
Osnivanje kompanija zasnovanih na novim tehnologijama
Difuzija
Mobilnost
Apsorpcija tehnologija od strane MSP
Upravljanje
Mobilnost
Inovacije i menadžment
Osnivanje kompanija zasnovanih na novim tehnologijama
Apsorpcija tehnologija od strane MSP
Strategija vizija istraživanja i razvoja
Sistemski uticaj
Dinamički
Podizanje javne svesti
Promocija klastera i saradnje u oblasti inovacija
Saradnja između istraživačkog obrazovnog i poslovnog
sektora
Statički (infrastruktura)
Organi javne vlasti
Konkurencija
Zaštita prava intelektualne svojine
Pojednostavlјivanje administracije
Pravno i regulatorno okruženje
Obrazovanje i obuke
Izvor Prilagođeno na osnovu [19]
4 Analiza instrumenata NTI politike u Republici Srbiji
Prema zakonu o inovacionoj delatnosti18 Ministarstvo nadležno za
naučnoistraživačku delatnost i tehnološki razvoj odgovorno je za utvrđivanje i
realizaciju inovacione politike podsticanje tehnopreduzetništva transfera znanja i
tehnologija u privredu razvoj i unapređenje inovacionog sistema u Republici Srbiji i
propise u oblasti zaštite i prometa prava intelektualne svojine Ovaj zakon dalje definiše
da nadležno ministarstvo sarađuje sa drugim ministarstvima sa ciljem podsticanja
18 Zakon o inovacionoj delatnosti (Sl glasnik RS br 1102005 182010 i 552013)
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
84
razvoja ukupnih inovacionih kapaciteta u Republici Srbiji predlaže Vladi politiku u
oblasti inovacione delatnosti i programe inovacione delatnosti prati realizaciju
postojećih aktivnosti u inovacionoj delatnosti i predlaže programe u skladu sa
razvojnim potencijalom Republike Srbije donosi akt o načinu realizacije i finansiranja
programa inovacione delatnosti u skladu sa razvojnim potencijalom Republike Srbije
akt o uslovima konkurisanja kriterijumima za izbor realizatora i uslovima pod kojima se
programi inovacione delatnosti realizuju i finansiraju vrši raspodelu sredstva budžeta
Republike Srbije za njihovo finansiranje i kontroliše njihovo namensko korišćenje u
skladu sa ovim zakonom realizuje javne pozive za finansiranje inovacione delatnosti u
skladu sa zakonom ostvaruje međunarodnu saradnju i stara se o uključivanju nosilaca
inovacione delatnosti u evropski i međunarodni inovacioni prostor u skladu sa zakonom
i podnosi Vladi najmanje jednom godišnje izveštaj o stanju i rezultatima inovacione
delatnosti u Republici Srbiji
Prema ovom zakonu Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja je
nadležno za inovacionu delatnost i u skladu sa tim vrši raspodelu sredstava iz budžeta
Republike Srbije za finansiranje programa i realizuje javne pozive za finansiranje
inovacione delatnosti Međutim da bi se osigurao bolji obuhvat instrumeanta NTI
politike analizom u ovom radu će biti obuhvaćeni i instrumenti politike Ministarstva
privede koje je uglavnom zaduženo za industrijsku politiku
41 Metodologija istraživanja
Metodološki pristup primenjen u radu se sastoji iz dva dela
identifikacija postojećih instrumenata politike u oblasti nauke tehnologije i
inovacija
analiza identifikovanih instrumenata NTI politike u odnosu na najvažnije
izazove nacionalnog inovacionog sistema Republilke Srbije
Pregledom relevantne nacionalne pravne regulative uzimajući u obzir svrhu i
predmet istraživanja prilikom identifikovanja instrumenata i programa za sprovođenje
naučnotehnološke i inovacione politike pošlo se od sledećih strateških dokumenata
1 Strategija naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije za period od 2016
do 2020 godine ndash Istraživanja za inovacije
2 Strategija pametne specijalizacije Republike Srbije za period 2020-2027 godine
3 Strategija industrijske politike Republike Srbije od 2021 do 2030 godine
Identifikacija i grupisanje identifikovanih instrumenata NTI politike je izvršena
u odnosu na klasifikaciju instrumenata inovacione politike date u radu [18]
Upravljanje i horizontalne politike
Istraživačke organizacije
Saradnja u oblasti IR i transfer tehnologije
Podrška IR aktivnostima u poslovnom sektoru
Razvoj ljudskih resursa
Podrška inovacionim aktivnostima u poslovnom sektoru
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
85
Tržište i inovaciona kultura
Prema ovoj klasifikaciji identifikovani su instrumenti NTI politike koji se
primenjuju od strane Ministarstva prosvete nauke i tehnološkog razvoja i Ministarstva
privrede
U drugom delu istraživanja identifikovani instrumenti NTI politike su
analizirani u odnosu na izazove nacionalnog inovacionog sistema Republike Srbije koji
su definisali Kutlača i Semenčenko [20]
Prisutan linearni model upravljanja u IR i inovacionim sistemu Srbije
Odsustvo koordiniranog upravljanja finansiranjem NIS u Srbiji između
ministarstava i agencija nadležnih za finansiranje nauke i inovacija
Nedovoljna ulaganja privatnog sektora u IR
Nerazvijena infrastruktura za inovativno preduzetništvo i nedostatak kulture za
tehnološko preduzetništvo u sektoru visokog obrazovanja i javnog
naučnoistraživačkog i IR sistema
Nedostatak kulture i prakse evaluacije u IR i inovacionom sistemu
Nedostatak kapaciteta za IR i inovacije u privatnom sektoru
Nedovoljno alociranje finansijskih sredstava za inovacione aktivnosti ukupno i po
pojedinačnim inovacionim projektima
Nedostatak tražnje za IR aktivnostima kao i nedostatak mera inovacione politike
prisutnih u državama sa razvijenim NIS
Zastarela naučnoistraživačka i IR infrastruktura
Mobilnost istraživača prisutna je uglavnom u obliku brain-drain napuštanja
države iili delatnosti
Skromno učešće IR i inovativnih poslovnih organizacija u programima koje
finansira EU
Mali broj patenata koje su registrovale naučnoistraživačke i IR organizacije
Pregledom postojećih instrumenata NTI politike cilj je analizirati njihov efekat
na identifikovane izazove NIS i dobiti odgovor na istraživačko pitanje Da li je postojeći
set instrumenata NTI politike dizajniran na način da rešava ključne izazove nacionalnog
inovacionog sistema Republike Srbije
42 Rezultati i diskusija
Najvažnije institucije za implementaciju NTI politike u Republici Srbiji su
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja (MPNTR) Ministarstvo privrede
Fond za inovacionu delatnost Fond za nauku Centar za promociju nauke Razvojna
agencija Srbije i Privredna komora Srbije
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja je nadležno za instrumente
politike koji se odnose na finansiranje programa za razvoj naučnoistraživačkih kadrova
uspostavljanje naučnotehnološke infrastrukture i realiziju programa podrske inovativnim
projektima kroz javne pozive Pored toga MPNTR je osnivač tri institucije koje imaju
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
86
krucijalnu ulogu u naučnotehnološkoj i inovacionoj politici Fond za inovacionu
delatnost Fond za nauku i Centar za promociju nauke
Fond za inovacionu delatnost je osnovan Zakonom o inovacionoj delatnosti sa
cilјem podsticanja inovativnosti i obezbeđivanja sredstava za finansiranje inovacione
delatnosti Fond obavlјa poslove u vezi sa finansiranjem pripreme realizacije i razvoja
programa projekata i drugih aktivnosti u oblasti sprovođenja inovacione politike
Republike Srbije Neki od ključnih instrumenata podrške Fonda uključuju sledeće
programe Program ranog razvoja Program sufinansiranja inovacija Program saradnje
nauke i privrede Inovacioni vaučeri Dokaz koncepta Program transfera tehnologije i
dr
Fond za nauku u svom portfoliju nudi raznovrsne programe koji su osmišlјeni
tako da odgovaraju na različite društvene izazove i potrebe Programi podržavaju
tehnološki razvoj napredne i inovativne ideje razvoj istraživačkih kadrova laboratorija
i istraživanja izgradnju naučne infrastrukture integraciju u međunarodne naučne
tokove saradnju nauke i privrede i druge teme od strateškog i društvenog značaja
Imajući u vidu da je Fond počeo sa radom tek sredinom 2019 godine većina programa
podrške je i dalje u procesu dizajniranja
Centar za promociju nauke (CPN) je javna institucija koju je 2010 godine
osnovalo Ministarstvo prosvete nauke i tehološkog razvoja sa zadatkom da promoviše
nauku i tehnologiju CPN u skladu sa svojim mandatom programe i aktivnosti sprovodi
radeći sa istraživačkim i obrazovnim institucijama u Srbiji i širom sveta a blisko
sarađuje i sa republičkim ministarstvima medijima i privatnim sektorom
Ministarstvo privrede je u najvećoj meri zaduženo za industrijsku politiku a u
kontekstu nauke tehnologije i inovacija Ministarstvo privrede realizuje nekoliko
programa podrške malim i srednjim preduzećima kao i programe podsticanja
preduzetništva U okviru Fonda za razvoj Ministarstvo privrede nudi usluge kreditiranja
poslovnog sektora u oblasti nabavke tehnološke opreme
Privredna komora Srbije (PKS) realizuje program digitalne transformacije
privrede što predstavlja važnu podršku u podsticanju inovacija procesa poslovnog
sektora
Na Slici 1 su prikazani najvažniji programi podrške koji predstavljaju ključne
instrumente NTI politike Republike Srbije Programi podrške su grupisani prema
instituciji nosiocu programa i grupisani prema klasifikaciji instrumenata NTI politike
prema Izcak amp Radosevic (2017)
Instrumenti NTI politike Republike Srbije su uglavnom usmereni ka podršci
inovativnim aktivnostima u poslovnom sektoru zatim finansiranju projekata koji se
realizuju u istraživačkim organizacijama kao i programima saradnje u oblasti IR i
transfera tehnologije
Kada su u pitanju instrumenti podrške kreiranju politika analizi podataka i
davanju preporuka Srbija poseduje strateške dokumente u oblasti nauke i tehnološkog
razvoja dok je tek donošenjem Strategije pametne specijalizacije 2020 godine Srbija
po prvi put donela strateški dokument u oblasti inovacione politike Evidentno je da
nedostaju mere podške kreatorima politike i povećanju internih kapaciteta za donošenje
odluka
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
87
Iako dugi niz godina strateški dokumenti Republike Srbije definišu cilj koji se
odnosi na povećanje ulaganja poslovnog sektora u IR tek 2019 godine su donete
konkretne mere koje teže ostvarenju ovog cilja
Programi Fonda za inovacionu delatnost u velikoj meri doprinose podršci
inovativnim aktivnostima u poslovnom sektoru Međutim većina instrumenata se
odnosi na finansiranje izvrsnih ideja i projekata dok nedostaju instrumenti koji ciljaju
povećanje internih kapaciteta i ljudskih resursa u poslovnom sektoru
Analizirajući uticaj realizacije instrumenata NTI politike Republike Srbije na glavne
izazove nacionalnog inovacionog sistema mogu se doneti sledeći zaključci
1 Prisutan linearni model upravljanja u IR i inovacionim sistemu Srbije
Iako je linearni model upravlјanja inovacionom politikom bio prisutan do kraja
prve decenije 21 veka osnivanjem Fonda za inovacionu delatnost zatim ulaganjem u
naučnotehnološku infrastrukturu za podršku inovacionom preduzetništvu i transferu
tehnologija stiče se utisak da je linearni model upravljanja inovacionom politikom
prevaziđen
2 Odsustvo koordiniranog upravljanja finansiranjem NIS u Srbiji između
ministarstava i agencija nadležnih za finansiranje nauke i inovacija Iako je prema zakonu o inovacionoj delatnosti MPNTR nadležno za oblast
nauke tehnološkog razvoja i inovacija da bi se uspostavili uslovi za efikasan NIS
neophodna je koordinacija u implementaciji instrumenata NTI politike između
relevantnih institucija Najveća prepreka za rešavanje ovog izazova je nepostojanje
jedinstenog informacionog sistema za koordinisanje akcija između ministarstava
Takođe nepostojanje instrumenata za podršku kreatorima politika je još jedna prepreka
efikasnijoj implementaciji NTI politika
3 Nedovoljna ulaganja privatnog sektora u IR
Lansiranjem dva instrumenta NTI politike koji se odnose na poreske olakšice
firmama koje ulažu u IR očekuje se rast ulaganja poslovnog sektora u istraživačke
aktivnosti Međutim s obzirom da su ove mere započele sa implementacijom po prvi
put u 2020 godini još je rano za ocenjivanje efekata
4 Nerazvijena infrastruktura za inovativno preduzetništvo
Republika Srbija je u poslednjih nekoliko godina značajno unapredila
naučnotehnološku infrastrukturu za inovativno preduzetništvo kroz otvaranje
naučnotehnoloških parkova Trenutno je u funkciji Naučnotehnološki park u Beogradu
u Novom Sadu i Nišu a radi se i na proširivanju kapaciteta Naučnotehnološkog parka u
Čačku S druge strane poslovni inkubatori su na vrlo niskom nivou razvoja Poslovni
inkubatori moraju da unaprede i standardizuju usluge koje pružaju klijentima i da
razviju upravljačke kapacitete kako bi prešli u sledeću fazu razvoja Evidentna je
potreba za kreiranjem instrumenata podrške poslovnim inkubatorima kako bi se povećao
interes za korišćenjem usluga poslovnih inkubatora kao održivih alata u podsticanju
inovativnosti i preduzetništva
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
88
Slika 1 Mapiranje NTI instrumenata
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
89
5 Nedostatak kulture za tehnološko preduzetništvo u sektoru visokoškolskog
obrazovanja i javnog naučnoistraživačkog i IR sistema
Evidentno je da je ovaj izazov i dalje prisutan ali su aktivnostima Centra za promociju
naukelansirane mere koje imaju za cilj da unaprede obrazovanje u oblasti nauke
Međutim nedostaje evidencija efekata ovih mera koja bi ukazala na to da li aktivnosti
CPN imaju pozitivan efekat na unapređenje kulture preduzetništva i naučnih
istraživanja
6 Nedostatak kulture i prakse evaluacije u IR i inovacionom sistemu
Nedostatak prakse praćenja i evaluacije je jedan od najvećih izazova u oblasti
NTI politika sa jasnim negativnim posledicama na NIS Srbije Glavna karakteristika
implementacije strategija u oblasti NTI politika je nepostojanje sistemskog praćenja
implementacije i evaluacije efekata politike Iako je ovaj izazov prepoznat već dugi niz
godina i dalje ne postoje jasni instrumenti politike kojima bi se unapredilo stanje u ovoj
oblasti
7 Nedostatak kapaciteta za IR i inovacije u privatnom sektoru
Ova izazov je povezan sa nedostatkom apsorpcionog kapaciteta poslovnog
sektora Mapiranjem instrumenata NTI politike jasno se izvodi zaključak da postoji
veliki prostor za unapređenje u ovoj oblasti Značajan broj instrumenata je usmeren ka
finansiranju inovativnih aktivnosti preduzeća ali sa druge strane skoro da ne postoje
sistemski instrumenti politike kojima se teži unapređenju internih kapaciteta za
inovacije
8 Nedovoljno alociranje finansijskih sredstava za inovacione aktivnosti
ukupno i po pojedinačnim inovacionim projektima
Trenutna finansijska sredstva koja se ulažu u podsticanje inovativnih aktivnosti
kroz programe Fonda za inovacionu delatnost su veoma skromna Najbolji pokazatelj je
veoma nizak udeo finansiranih u odnosu na prijavljene inovacione projekte Nizak
procenat uspešnosti je posledica ograničenih finansijskih sredstava a ne nedovoljnog
kvaliteta projektih prijava Imajući u vidu da su međunarodni fondovi ograničeni jedino
rešenje je alociranje značajno većih budžetskih sredstava za podršku inovacionoj
delatnosti
9 Nedostatak tražnje za IR aktivnostima
Nedostatak tražnje za IR aktivnostima je posledica stanja tržišta ali i nedostatka
instrumenata politike na strani tražnje Kreiranjem instrumenata politike na strani tražnje
(kao što su inovativne javne nabavke) značajno bi doprinelo rešavanju ovog izazova
10 Zastarela naučnoistraživačka i IR infrastruktura
Mapiranjem trenutnih instrumenata NTI politike zaključak je da ne postoje
instrumenti podrške naučnoistraživačkoj infrastrukturi Zastarela naučnoistraživačka
infrastruktura je rezultat nedovoljnog ulaganja u istraživačku opremu u poslednjih 10
godina U okviru Fonda za nauku predviđen je program podrške istraživačkoj
infrastrukturi Implementacijom ovog programa podrške stanje u ovoj oblasti bi trebalo
biti unapređeno Međutim da bi se merili efekti ovog programa potrebno je unaprediti
sistem evaluacije programa
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
90
11 Mobilnost istraživača prisutna je uglavnom u obliku brain-drain
napuštanja države iili delatnosti
Trenutno ne postoje instrumenti NTI politike kojima bi se direktno uticalo na
bdquobrain-gainldquo i bdquocirkulaciju mozgovaldquo koja podrazumeva vraćanje visoko obrazovanih
kadrova u Srbiju Međutim treba imati u vidu da je problem odlaska visoko
obrazovanih kadrova u razvijene države sistemski izazov koji nije moguće rešiti samo
kroz instrumente NTI politike već kroz mnogo šire instrumente politike Vlade
Republike Srbije
12 Skromno učešće IR i inovativnih poslovnih organizacija u programima
koje finansira EU
U poređenju sa državama EU Srbija značajno zaostaje u učešću poslovnog
sektora u programima Evropske unije kao što je H2020 Trenutno postoji instrument
podrške institucijama za prijavu na programe H2020 ali je ova podrška uglavnom
informativne prirode Evidentno je da nedostaju ciljane mere podrške koje bi
podrazumevale unapređenje kapaciteta za pisanja kvalitetnih projekata
13 Mali broj patenata koje su registrovale naučnoistraživačke i IR
organizacije
Izuzetno nizak broj prijavljenih patenata od strane istraživačkih organizacija i
poslovnog sektora predstavlja rezultat nedovoljne svesti o prednostima zaštite
intelektualne svojine Problem nedovoljne informisanosti o oblasti zaštite intelektualne
svojine koji je prisutan u poslovnom sektoru je detaljno anliziran u radu [21] Pregledom
aktivnih isntrumenata NTI politike evidentno je da nedostaju instrumenti kojima bi se
povećao broj prijavljenih patenata u poslovnom i istraživačkom sektoru
5 Zaključak
U radu je analizirana naučnotehnološka i inovaciona politika Republike Srbije
kroz mapiranje instrumenata NTI politike u cilju dobijanja odgovora na istraživačko
pitanje da li trenutna NTI politika rešava najvažnije izazove nacionalnog inovacionog
sistema Početna pretpostavka rada je da bi NTI politika bila uspešna neophodno je
kreirati paket mera na način da direktno rešava identifikovane izazove u nacionalnom
inovacionom sistemu Opšti zaključak koji proizilazi iz istraživačkog pitanja je da iako
postoji evidentan napredak u poslednjih 10-ak godina aktuelni instrumenti NTI politike
ne rešavaju u potpunosti najvažnije izazove nacionalnog inovacionog sistema Republike
Srbije Rezultati istraživanja pokazuju da se upravljanje NTI politikom Republici Srbiji
zasniva na izboru instrumenata politike koji uglavnom prestavljaju nastavak prethodno
definisane šeme i okvira finansiranja a zasnovan je na praksama iz prethodnih perioda
Da bi nacionalni inovacioni sistem bio efikasniji neophodno je unaprediti
proces upravljanja NTI politikom koji između ostalog podrazumeva izbor adekvatnih
instrumenata NTI politike kreiranih tako da rešavaju složene probleme nacionalnog
inovacionog sistema Mapiranjem najvažnijih instrumenata NTI politike izvodi se
zaključak da dominiraju isntrumenti na strani ponude odnosno da instrumenti na strani
tražnje praktično ne postoje Lansiranjem mera inovativnih javnih nabavki u velikoj
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
91
meri bi se doprinelo jačanju domaćeg inovacionog ekosistema ali ovakve mere u Srbiji
još uvek nisu implementirane
Uspostavljanje interakcije i dijaloga u procesu kreiranja i sprovođenja NTI
politika između državnih organa s jedne strane i poslovnog akademskog i nevladinog
sektora s druge strane je neophodan uslov za razvijanje društveno relevantnih i jasnih
programa NTI politike koji se mogu uspešno primeniti Iako konsultativni procesi u
kreiranju strategija postoje oni se često svode na formalnu obavezu a rezultati ovog
dijaloga najčešće se ne odražavaju u implementaciji instrumenata NTI politike
Evidentno je da ne postoji koordinacija između relevantnih institucija u procesu
dizajniranja i implementacije strategija u oblasti nauke tehnološkog razvoja i inovacija
Pored toga nepostojanje sistema praćenja implementacije i evaluacije NTI politika na
sistemskom nivou jedan od ključnih razloga neefikasnog nacionalnog inovacionog
sistema Republike Srbije
U ovom istraživanju su obuhvaćeni instrumenti NTI politike koje sprovodi
Ministarstvo prosvete nauke i tehnološkog razvoja Ministarstva poljoprivrede kao i
povezanih agencija i institucija ali je važno napomenuti da i druga ministarstva imaju
nezanemarljivu ulogu u podsticanju inovacija u pojedinačnim sektorima čiji instrumenti
nisu obuhvaćeni ovim istraživanjem Ministarstvo poljoprivrede šumarstva i
vodoprivrede realizuje programe podrške poljoprivredi kroz realizaciju podsticajnih
programa namenjenih malim poljoprivrednim gazdinstvima kao i velikim
poljoporivrednim gazdinstvima u okviru IPARD mera Ministarstvo trgovine turizma i
telekomunikacija realizuje programe podrške sektoru infromaciono-komunikacionih
tehnologija
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete nauke i
tehnološkog razvoja Republike Srbije
Literatura
[1] Lundvall BA Borraacutes S 2005 Science technology and innovation policy
In Fager-berg J et al (Eds) The Oxford Handbook of Innovation Oxford
University PressNew York pp 599ndash631
[2] Padilla-Peacuterez R amp Gaudin Y (2014) Science technology and innovation
policies in small and developingeconomies The case of Central America
Research Policy 43 749ndash759
[3] Smits R Kuhlmann S (2004) The rise of systemic instruments in
innovation policy International Journal Foresight and Innovation Policy
Vol 1 No 12 4-32
[4] Freeman C and Lundvall BA (1988) Small Countries Facing the
Technological Revolution London and New York Pinter Publishers Ltd
[5] Lundvall BA (1992) National Systems of Innovation Towards A Theory of
Innovation and Interactive Learning London Pinter
Naučnotehnološke i inovacione politike analiza stanja u Srbiji
_____________________________________________________________________
92
[6] Nelson R (1993) National Innovation Systems New York Oxford
University Press
[7] Hadjimanolis A Dickson K 2001 Development of national innovation
policy in small developing countries the case of Cyprus Research Policy
30805ndash817
[8] Elder J Georghiou L 2007 Public procurement and innovation
Resurrecting the demand side Research Policy 36 949ndash963
[9] Cimoli M Ferraz JC Primi A 2005 Science and Technology Policies in
Open Economies The Case of Latin America and the Caribbean Productive
Devel-opment Series 165 ECLAC United Nations Santiago de Chile Chile
[10] European Commission (2010) Europe 2020 Flagship Initiative Innovation
Union Communication from the Commission to the European Parliament the
Council the European Economic and Social Committee and the Committee of
the Regions SEC(2010) 1161
[11] Kuhlmann S (2001) Future governance of innovation policy in Europe -
three scenarios Research Policy 30 (6) pp 953-976
[12] Kutlača Dj amp Semenčenko D (2004) Sistemski pristup u izgradnji
inovacione politike Zbornik radova Symorg 2004
[13] European Commission (2012) Guide to Research and Innovation Strategies
for Smart Specialisations Luxembourg Publications Office of the European
Union 2012
[14] Dominique Foray (2017) The Economic Fundamentals of Smart
Specialization Strategies Chapter 2 in book Advances in the Theory and
Practice of Smart Specialization Elsevier Inc pp 37-50
[15] Borras S amp Edquist C (2013) The choice of innovation policy instruments
Technological Forecasting amp Social Change 80 1513ndash1522
[16] Bemelmans-Videc ML Rist RC amp Vedung E (2003) Carrots Sticks amp
Sermons Policy Instruments amp Their Evaluation Transaction London 2003
[17] Rothwell R Zegveld W (1988) An Assessment of Government Innovation
Policies In Roessner JD (eds) Government Innovation Policy Policy
Studies Organization Series Palgrave Macmillan London
[18] Izsak K amp Radosevic S (2017) EU Research and Innovation Policies as
Factors of Convergence or Divergence after the CrisisScience and Public
Policy 44(2) 274ndash283
[19] Smits R amp Kuhlmann S (2002) Strengthening interfaces in innovation
systems Rationale concepts and (new) instruments Report prepared for the
workshop ldquoNew challenges and new responses for SampT policies in Europerdquo
Brussels Belgium p 23
[20] Kutlača Dj amp Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin 2015 Beograd
[21] Kutlača Dj Popović-Pantić S amp Živković L (2020) Innovativeness
without protection XVII International Symposium Symorg 2020 Belgrade
September 7-9 pp153-158
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
93
Prof Dr Đuro Kutlača19 Dr Dušica Semenčenko20
STRATEGIJA PAMETNE SPECIJALIZACIJE U SRBIJI ndash
NACIONALNI vs REGIONALNI PRISTUP
Apstrakt Prateći razvoj koncepta strategija pametne specijalizacije (S3)
Evropske unije (EU) kao i njegove primene a delom i učestvujući u pripremi
strategije S3 u Srbiji u ovom radu smo imali dovoljno argumenata da uradimo
pregled i analizu dosadašnjih iskustava u oblikovanju i sprovodđenju S3 Od
posebnog interesa je bila analiza pristupa pametnoj specijalizaciji kao nacionalnoj
iili regionalnoj strategiji budući da su sve do sada usvojene strategije kako u Srbiji
tako i u ostalim državama Zapadnog Balkana nacionalnog karaktera
Ključne reči Strategija pametne specijalizacije Nacionalni pristup
Regiionalni pristup Srbija
SMART SPECIALISATION IN SERBIA ndash NATIONAL
vs REGIONAL CONCEPT
Abstract Following the development of the concept of smart specialization
strategies (S3) of the European Union (EU) as well as its implementation and partly
participating in the preparation of the S3 strategy in Serbia in this paper we had
enough arguments to review and analyze previous experiences in designing and
implementing S3 Of particular interest was the analysis of the approach to smart
specialization as a national and or regional strategy since the strategies adopted so
far both in Serbia and in other Western Balkan countries are of a national character
Key words Smart Specialization Strategy National concept Regional
concept Serbia
19 Univerzitet u Beogradu Institut ldquoMihajlo Pupinrdquo 11060 Beograd Volgina 15
djurokutlacapupinrs 20 Univerzitet u Beogradu Institut ldquoMihajlo Pupinrdquo 11060 Beograd Volgina 15
dusicasemencenkopupinrs
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
94
1 Uvod
Strategija pametne specijalizacije bila je do sada predmet i našeg
interesovanja u većem broju radova saopštenih i objavljenih u zbornicima radova
naučnog skupa bdquoTehnologija kultura i razvojldquo gde smo njen razvoj i potencijalnu
primenu u Srbiji sagledavali iz različitih aspekata [1314152324] Budući da je tzv
S4 (Smart specialization strategy Serbia) usvojena [17] a i u većini država regiona
Zapadnog Balkana usvojene su a u nekima se i sprovode RIS3 u ovom radu
bavićemo se pre svega tim strategijama sa ciljem da istražimo koliko je i da li je
izvorni koncept strategije u njima primenjen da li su i koliko izvodljive u odnosu na
način na koji su dizajnirane kako sa početnih pozicija tako i na kraju prvog
projektnog perioda 2014-2020 (u Hrvatskoj i Sloveniji)
Koncept strategije pametne specijalizacije pojavio se relativno skoro [2]
sredinom prve decenije 21 veka (kao rezultat rada European Commissionrsquos
Knowledge for Growth expert group a jedan od tvoraca ovog koncepta koji se inače
najčešće spominje je Dominik Forej) i odmah privukao znatnu pažnju teoretičara
ekonomije tehnološkog razvoja i inovacionih studija ali i donsilaca politika u
Evropskoj uniji (EU)
Autori ovog rada baveći se istraživanjem nacionanog inovacionog sistema
(NIS) više od dve decenije neminovno su u svojim analizama morali da dođu do
zaključaka kako NIS u Srbiji nije funkcionalan sa diskontinuitetima je u razvoju bez
jakih veza i kooperativnosti unutar sistema i iznad svega nedostatka zajedničke vizije
razvoja [8 15] Jedna od mogućih opcija za participativni pristup svih zainteresovanih
strana u formulisanju nacionalnih prioriteta tehnološkog razvoja bila je u prvoj
deceniji 21 veka i primena metoda tehnološkog forsajta na nacionalnom nivou
Ovakvi projekti su do tada primenjeni u mnogim zemljama Evropske unije pa i u
susednim (Mađarska npr) manje-više uspešno Donosioci odluka u Srbiji (pre svega
se misli na ministarstvo zaduženo za nauku i tehnološki razvoj) nisu imali sluha ni
ldquovremenardquo za sprovođenje forsajata u Srbiji Početkom druge decenije ovog veka sve
češće su počeli da se primenjuju kako u teoriji tako i u praksi projekti koji su bili u
vezi sa strategijom pametne specijalizacije te smo je i mi videli kao mogućnost
unapređenja NIS Srbije
Iako relativno noviji koncept nastao krajem prve decenije dvadesetprvog
veka strategija pametne specijalizacije (S3 ndash smart specialization strategy ili RIS3 ndash
research and innovation strategy for smart specialization) najpre je shvaćen kao neka
vrsta nadgradnje do tada vođenih projekata u okvirima politika regionalnog razvoja
[1] industrijskih i strategija razvoja klastera21 Regionalne inovacione politike imale
su već tridesetogodišnju tradiciju u Evropi akademska istraživanja su započeta
21 S3 koncept je ldquorekombinovanje inovacijerdquo ndash drugim rečima njegova novina proizlazi iz
kombinacije koncepata koji već postoje Zato je bio rado prihvaćen eksperti za regionalne
ekonomije i politike su unapredili pristup neki od njih su insistirali naročito na ograničenjima
regiona u smislu institucionalnih kapaciteta za oblikovanje i primenu relativno sofisticiranih
politika [4]
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
95
devedesetih godina prošlog veka tako da su klasteri i regionalni inovacioni sistemi
bili osnove koncepta ovih politika To je bio jedan od razloga da je u početku bilo i
nedoumica u vezi sa originalnošću samog koncepta RIS3
Zamišljena u okviru reformisane kohezione politike Evropske komisije
pametna specijalizacija je teritorijalno zasnovan pristup (tj na geografskoj iili
administrativnoj celini) koji se karakteriše identifikovanjem strateških oblasti za
intervenciju zasnovanu na analizi snaga i potencijala ekonomije određene teritorije -
državeregiona i na procesu preduzetničkog otkrivanja (EDP) uz široko učešće
zainteresovanih strana
Smisao postojanja ovog koncepta je da se omogući regionima da se
transformišu i razviju nove konkurentsjke prednosti zasnovane na toj transformaciji
Principi definisani 2009 [2] su
Koncentrisati se na stvarne prioritete čime će se postići
komplementarnost i aglomeracija koje su suštinske determinante
inovacija kretivnost i istraživačko-razvojna (IR) produktivnost
Koncentrisati se ne na strukturu (npr tri najznačajnije industrije u
regionu) već na transformaciju te strukture
Podržavati logiku preduzetničkog otkrivanja koja je stalni process
navigacije ka ciljevima transformacije koji podrazumeva rigorozne
povratne informacije monitorinig i fleksibilne mehanizme sprovođenja
projekata
Ovaj pristup je obeležen i visokim nivoom namerenosti i strateškog
fokusiranja na prioritete To je kombinacija dve logike politika ndash planske logike i
samootkrivajuće logike (često suprotstavljene u litaraturi i praksi) i one čine zaštitni
znak pametne specijalizacije S3 kao što je rekao Paul David [4] nije potpuno odozgo
na dole niti čisto odozdo na gore koncept
Budući da je u početku S3 ipak bio eksperiment (manje ili više uspešan)
njegova primena je podložna evaluaciji i oceni uspešnosti na kraju prvog perioda
primene u EU (2014-2020) što je predmet mnogih zvaničih i akademskih analiza [4
5 13] Implementacija i reakcije na ono što se sprovelo ali i naučilo od 2014 će
verovatno već sada se tako ocenjuje omogućiti predloge robustnijeg i jednostavnijeg
koncepta čije će posledice kada je u pitanju implementacija biti mnogo očiglednije i
lakše što se tiče samih regiona
Koncept je bio predmet analize i Dominika Foreja [4] Forej smatra da nakon
masivne primene i neke vrste probe S3 koncepta počev od 2014 godine osnovni
smisao i opšti principi ostaju nepromenjeni ali da se korisnicima ndash regionima može
ponuditi jednostavniji i očigledniji proces koji će moći lakše da implementiraju Na
primer umesto velikog broja faza i rigidnog procesa koji su se morali poštovati po
svaku cenu sada je razumno i mudrije savetovati primenu samo tri koraka koje regioni
mogu da vode svaki na svoj način
1 Identifikacija tematskih prioritetnih oblasti
2 Prevođenje tih prioritetnih oblasti u mape puteva transformacije
3 Primena transformacionih aktivnosti na osnovu akcionog plana
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
96
Ovaj pojednostavljeni proces primene S3 u prvom koraku neće zahtevati
učešće svih regionalnih aktera ali će i dalje zahtevati značajnu ulogu statistike i
ekonomskog znanja budući da se mora voditi računa o delikatnom balansu između
suviše široke i preterano uske definicije prioritetnih oblasti U ovom koraku očekuje
se maksimalni doprinos javnih i privatnih stejkholdera onih koji će najbolje znati koje
je rastuće tržište značajno za njihov region i koja će istraživanja na najbolji način
zadovoljiti potrebe biznisa i društva u datom region To je sve u svrhu
pojednostavljenja procesa a EDP će se veoma brzo materijalizovati u sledećoj fazi
U prvoj fazi primene RIS3 potvrđena je teza da bez obzira što nekoliko
regiona izabere slične prioritetne oblasti oni će doći do svojih specifičnih rešenja i
mapa puteva transformacije jer su kapciteti potencijali i mogućnosti regionalno
specifični Prevođenje prioriteta u transformativne aktivnosti22 (drugi korak)
omogućiće pojavu regionalne diversifikacije U ovoj fazi se konkretizuju pravac
promene u početku izražen kroz prioritet i otkrivaju smernice koje se odnose na
pravac akcije u postizanju promene Specifični prioriteti vodiće ka različitim
transformativnim aktivnostima koje će zatim biti oblikovane kao specifičan odgovor
na problem i mogućnosti određenog regiona
2 Strategije pametne specijalizacije u Evropskoj uniji
Mnoge države članice EU imaju razvijene i funkcionalne nacionalne
inovacione sisteme kao i različite strategije koje se odnose na istraživanje i razvoj i
inovacije (IRI) mnoge od njih kao Austrija npr mogu se pohvaliti dobrom
participacijom stejkholdera pri definisanju i sprovođenju strategija i pre usvajanja
koncepta strategije pametne specijalizacije Većina država i regiona EU donela je
istraživačke i inovacione strategije za pametnu specijalizaciju ndash RIS3 za period 2014-
2020 Novina u donošenju ovih strategija u odnosu na prethodni period bila je da su
one bile uslov za korišćenje ERDF sredstava (European Research and Development
Fund) RIS3 pristup je u EU u celini veoma pozitivno prihvaćen čak i ako se uzme u
obzir monitoring iako se nije očekivalo da će fundamentalno ponovo da stvori ili
promeni regionlane inovacione politike unutar EU Više se razumelo da će najpre
pomoći da se okončaju mnogi nasleđeni problemi i izazovi u strukturnim fondovima
U početku (2012) su donosioci politika naročito u regionima koji su već
sprovodili RIP (regionalnu inovacionu politiku) prihvatali sa distancom novi
22 Transformativna aktivnost je kolekcija odgovarajućih projekata povezanih činjenicom da svi
oni doprinose na neki način istoj strukturnoj transformaciji u prioritetnoj oblasti To stvara
gustinu odnosa (koncentraciju) i šansu da se obuhavate koristi od određene koordinacije
između projekta i aktera ukuljučenih u transformaciju Transformativne aktivnosti pokrivaju
veliki broj faktora uključujući stvaranje ljudskog kapitala korporativnog menadžmenta
usvajanje novih tehnoloigja itd Zbog toga je to i kolekcija distribuiranih kapaciteta i
projekata koji ne mogu biti redukovani na jedan veliki projekat (kao što stvaranje novog
specijalizovanog IR instituta često sa željom da postane poslovični beli slon) [4]
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
97
akademski koncept i sadržaj RIS3 da bi već sledeće godine (2013) odnos bio
pozitivniji i bolje prihvaćen [14] Regioni sa nekim prethodnim iskustvom u
aktivnostima tipa RIS3 ili sličnim metodologijama bili su više zadovoljni od ostalih
regiona i više je bilo verovatno da će nastaviti sa takvim aktivnostima u budućnosti
[7]
Pristup RIS3 zahtevao je od regiona da izvrše eksplicitne procene potreba i
mogućnosti zasnovanih na dokazima da obave šire konsultacije i proces angažovanja
zainteresovanih strana kako bi pomogli da se regionalna (nacionalna) svojstva
identifikuju i artikulišu Usvajanje i prevođenje koncepta pametne specijalizacije u
regionalni kontekst omogućio je da se ovaj pristup transformiše u sredstvo politike
Uredba (EU) 13012013 Evropskog parlamenta i Saveta od 17 decembra
2013 je pravna osnova koja definiše bdquostrategiju pametne specijalizacijeldquo
bdquoStrategija pametne specijalizacijeldquooznačava nacionalne ili
regionalne inovacione strategije koje postavljaju prioritete u cilju izgradnje
konkurentske prednosti kroz usklađivanje sopstvenih snaga za razvoj
istraživanj i inovacije sa poslovnim potrebama kako bi se iskoristile nove
mogućnosti i razvoj tržišta na koherentan način izbegavajući dupliranje i
fragmentaciju napora
Strategija pametne specijalizacije može imati oblik nacionalnog ili
regionalnog istraživanja ili biti uključena u okvir strateške politike za
istraživanje i inovacije
Strategije pametne specijalizacije razvijaće se uključivanjem
nacionalnih ili regionalnih vlasti i zainteresovanih strane kao što su
univerziteti i druge visokoškolske ustanove industrija i društveni partneri u
procesu preduzetničkog otkrivanja
RIS3 za period 2014-2020 uslovljava dakle države članice i regione EU da
identifikuju specijalizacije koje najbolje odgovaraju njihovom inovacionom
potencijalu zasnivaju se na specifičnim snagama konkurentskim prednostima i
poznavanju kapaciteta regioni Nacionalne iili regionalne vlasti moraju zatim da
formulišu dokument (operativni program) u kome se navodi predložena strategija za tu
zemlju ili region i posebno planirane javne i privatne investicije uključujući
strukturne fondove za istraživanje tehnološki razvoj i inovacije Tokom primene RIS3
treba da se vrši samoprocena strategije i ako je potrebno i moguće da se ona
revidira23 Evropska komisija procenjuje ispunjenje uslova na osnovu prethodnih
pregovora i Sporazuma o partnerstvu kao i Operativnog programa
Heterogenost je ključna karakteristika regionalnog konteksta EU sa izuzetno
različitim ekonomskim i institucionalnim realnostima Regioni u EU se značajno
razlikuju kako u profilisanju tako i u usvajanju RIS3 agende pa je bilo osnova i za
zabrinutost za sprovođenje strategije u određenim regionima
23 Postoji niz benčmarking alata koji su dostupni i mogu pomoći regionima u profilisanju S3 i
samoanalizi Platforma EyeRIS3database daje pregled predviđenih prioriteta (sektorskih i
tematskih) širom različitih NUTS (Nomenclature of Units for Territorial Statistics) u EU
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
98
Evaluacije već na sredini projektnog perioda pokazale su da postoje velike
mogućnosti za dalji razvoj RIS3 kako samog koncepta tako i iz perspektive prakse [7]
Rane faze iskustava sa primenom RIS3 širom mnogih EU regiona sugerisale su da
koristi mogu biti multidimenzionalne pre nego čisto tehnološke i istraživačke što je
sve u skladu sa postizanjem ciljeva kao što je konglomeracia i transformacija sektora
Istraživačka i inovaciona observatorija (RIO ndash Research and Innovation
Observatory) Evropske unije kojom je zamenjena ERAWATCH platforma za sada
nam daje uvid u samoprocenu i evaluaciju implementacije RIS3 u zemljama Evropske
unije u period 2014-2017 (vidi Prilog) U pojedinačnim izveštajima (country report)
za svaku od zemalja članica EU data je kratka analiza istraživačkog i inovacionog
sistema kojom je obuhvaćen njegov ekonomski kontekst glavni akteri trendovi
finansiranja ljudski resursi politike koje se odnose na izazove istraživanja i razvoja i
istraživanje i razvoj u nacionalnoj i regionalnim strategijama pametne specijalizacije
U tabeli P1 u prilogu ovog rada je dat pregled po državama njihovih aktivnosti na
sprovođenju nacionalnih iili regionalnih RIS3 zaključno sa decembrom 2017 godine
Imajući u vidu pregled donetih i do sada sprovedenih RIS3 u EU vidimo da se
one odnose ne samo na regione nivoa NUTS2 već i na cele države NUTS1 pa i manje
regione (teritorijalne jedinice) ndash NUTS324 Da bi teritorijalna jedinica u Srbiji imala
karakteristike NUTS2 - region ako se ukaže mogućnost korišćenja fondova EU treba
da ima i pravnu formu kao što je ima Vojvodina ndash (skupštinu vladu budžet) koja će
obezbediti sprovođenje operativnog programa RIS3 i Sporazuma o partnerstvu
Postoji takođe mogućnost da se država obaveže da sredstva dobijena iz ERDF
usmerava regionima na osnovu prethodno regionalno postavljenih ciljeve RIS3 U
Srbiji je samo Vojvodina u statusu regiona a tu se može dodati i grad Beograd kao
najveća jedinica lokalne samouprave25 Autonomne pokrajine i jedinice lokalne
samouprave imaju status pravnih lica i mogućnost da sarađuju sa odgovarajućim
teritorijalnim zajednicama i jedinicama lokalne samouprave drugih država u okviru
spoljne politike Republike Srbije uz poštovanje teritorijalnog jedinstva i pravnog
poretka Republike Srbije S druge strane član 94 Ustava kaže Republika Srbija stara
se o ravnomernom i održivom regionalnom razvoju u skladu sa zakonom Regioni
Zapadna i Centralna Srbija i Južna i Istočna Srbija su statatistički regioni što opet ne
bi trebalo da predstavlja prepreku za podršku prethodnim analizama uočenih
potencijalnih sektora njihovog pametnog razvoja
24 Regulisanje odnosa prema NUTS u cilju sprovođenja RIS3 i distribucije sredstava ERDF
definisano je najpre veličinom ndash tj minimalnim odnosno maksimalnim brojem stanovnika u
datom regionu (httpseceuropaeueurostatwebnutsprinciples-and-characteristics) ali opet
nije moguće striktno se pridržavati ovakve definicije zbog heterogenosti evropskih regiona i
različite pravne regulative u državama EU 25 174 jedinice lokalne samouprave (gradovi i opštine) imaju lokalne vlasti i budžete
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
99
U Evropskoj uniji u 55 regiona sproveden je peer review RIS3 kao i u 17
država koje imaju strategije S3 na nivou države (a većina njih i na nivou regiona)
(Slika 1)
Slika 1 Nacionalni vs Regionalni pristup izrade strategije pametne specijalizacije
(S3)
Legenda
Države EU registrovane na S3P
Regioni EU registrovani na S3P
Države koje nisu u EU registrovane na S3P
Regioni država koje nisu u EU registrovani na S3P
Nacionalna peer review
Regionalna peer review
Izvor httpss3platformjrceceuropaeus3-platform-registered-regions
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
100
3 Strategija pametne specijalizacije Srbije nacionalni vs regionalni
pristup
Izrada strategije pametne specijalizacije na nacionalnom ili regionalnom
nivou je dilema koja je prisutna u jednom broju država članica EU (Bugarska
Estonija Irska Kipar Litvanija Letonija Mađarska Luksemburg Malta Slovačka
Slovenija Hrvatska) a još više u državama Zapadnog Balkana (Srbija Crna Gora
Severna Makedonija Kosovo26) što se vidi prema analizi u Tabeli 1 (S3 prema NUTS
nivou 1-3) i prema podacima sa S3 platforme EU
(httpss3platformjrceceuropaeus3-platform-registered-regions) Slovenija i
Hrvatska su odlučile da urade S3 na nacionalnom nivou U tom smeru su pošle i Crna
Gora Srbija i Severna Makedonija Kada je u pitanju Srbija na opredeljivanje za
nacionalni ili regionalni pristup mogla je da utiče i struktura naučnoistraživačkog
sistema To najbolje pokazuje slike 2 koja ilustruju strukturu raspodele ukupnih
troškova za istraživanje i razvoj u Srbiji po četiri navedena statistička regiona sa
učešćem regiona Beograd od preko 60 regiona Vojvodine od oko 30 a preostala
dva regiona ukupno imaju preostalih oko 10
U tabeli 1 navedeni su prioritetni sektori po regionima Srbije identifikovani u
okviru procesa mapiranja i kvantitativne analize na osnovu raspoloživih statističkih
podataka za indikatore ekonomskih naučnih i inovacionih potencijala Ovaj deo
mapiranja i kvantitativne analize uradili su saradnici Fraunhofer instituta [6] Oni su u
procesu mapiranja za identifikaciju prioritetnih delatnosti koristili kao ključni
kriterijum da sektor mora u relativnom smislu imati za 50 veći značaj u regionalnoj
nego za nacionalnu ekonomiju odnosno vrednost količnika LQ27 je morala da bude
veća od 15 Ovom analizom oni su identifikovali sektore sa LQ ge 15 ali informacije
o ostalim aktivnim sektorima u regionima nisu raspoložive iz ovakvog mapiranja Sa
stanovišta selekcije prioriteta pristup izdvajanja sektora sa LQ ge 15 je efikasan i
veoma selektivan sa svega nekoliko sektora koji mogu da ispune tako zahtevan
kriterijum Sa stanovišta vođenja sveobuhvatne regionalne razvojne politike
neophodne su informacije o konkurentnoj poziciji svih delatnosti koje su u
posmatranom periodu aktivne u datom regionu Za te potrebe ovaj pristup je suviše
rigorozan i ne daje neophodne informacije o svim drugim aktivnim delatnostima sem
za prioritetne
26 Ovo imenovanje ne dovodi u pitanje stavove o statusu i u skladu je sa Rezolucijom SB UN
1244 i Mišljenjem ICJ-a o proglašenju nezavisnosti Kosova 27 Prioritetni sektori u jednom regionu identifikuju se prema njihovoj specijalizaciji
tjprioritetni sektori su oni čiji je u relativnom pogledu veći značaj u regionalnoj ekonomiji
nego što je to slučaj za nacionalnu ekonomiji - tipična mera za utvrđivanje ove specijalizacije
u literaturi je Location Quotient (LQ) koji upoređuje udeo sektora u lokalnoj ekonomiji sa
udelom sektora u nacionalnoj ekonomiji
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
101
Slika 2 Struktura troškova za istraživanje i razvoj prema statističkim regionima u
kojima se obavlja IR u Srbiji 2010-2016 Izvor RZS
Tabela 1 Prioritetni sektori po regionima Srbije kriterijum LQ ge 15
Prioritetni sektori Potencijalno (u nastajanju)
inovativni sektori
Sektori sa izraženom
naučnom bazom
RS11 Beograd
bull Računarsko programiranje i
IKT
bull Pića bull Razni sektori
bull NI i IR rad i Tehnički
konsalting
bull farmaceutski proizvodi
bull Kreativna ekonomija bull električne komponente
bull Finansijsko posredovanje bull transportna oprema
RS12 Vojvodina
bull Automobilski delovi bull Poljoprivredne mašine bull Računarstvo
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
20102011
20122013
20142015
2016
Regionalna distribucija GERD u
Beogradski region Region Vojvodine
Region Šumadije i Zapadne Srbije Region Južene i Istočne Srbije
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
102
Prioritetni sektori Potencijalno (u nastajanju)
inovativni sektori
Sektori sa izraženom
naučnom bazom
bull Poljoprivredna ekonomija
(uključujući prerađivačku
industriju)
bull Merni instrumenti bull Telekomunikacije
bull Petrohemijska industrija
bull Plastična industrija
RS21 Šumadija i zapadna Srbija
bull AgroHorti Šumska ekonomija
(uključujući prerađivačku ind)
bull Mašine za posebne namene bull Mašinstvo
bull Automobilski bull Farmacija
bull Tekstilna industrija
bull Plastična industrija
bull Metalna industrija
RS22 Južna i istočna Srbija
bull Poljoprivredna hortikulturna
ekonomija (uključujući
prerađivačku industriju)
bull Prehrambeni proizvodi bull Elektrotehnika
bull Tekstilna industrija bull Medicina
bull Gumarska industrija bull Stomatologija
bull Elektrotehnika
Izvor Faza mapiranja u izradi S3 [6]
Saradnici Analitičkog tima u procesu izrade S3 za Srbiju iz Instituta ldquoMihajlo
Pupinrdquo proširili su kvantitativnu analizu u procesu mapiranja primenom metoda
višekriterijumskog ocenjivanja i rangiranja i na taj način obavili rangiranje svih
aktivnih sektora po statističkim regionima Srbije i za Srbiju na nacionalnom nivou što
je ilustrovano u tabeli 2 gde su dati rangovi prvih deset sektora za svaki region i za
Srbiju ukupno Primena metoda višekriterijumskog ocenjivanja i rangiranja
obezbeđuje neophodne informacije za analizu kompletne ekonomije kako po
regionima tako i za nivo nacionalne ekonomije ukupno za sve aktivne delatnosti po
nivoima NUTS 1-3 za koje se prikupljaju statistički podaci po navedenim
indikatorima ekonomskih naučnih i inovacionih potencijala
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
103
Tabela 2 Rangiranje sektora po statističkim regionima i za Srbiju ukupno primer
prvih 10 sektora
Rang RS - SRBIJA NACE
1 J620 - Computer programming J620
2 M731 - Advertising M731
3 M711 - Architectural and engineering activities M711
4 A11 - Growing of non-perennial crops A11
5 G469 - Non-spec wholesale trade G469
6 M712 - Technical testing and analysis M712
7 C282 - Manufacture of other general-purpose machinery C282
8
C265 - Manufacture of instruments and appliances for
measuring testing and navigation watches and clocks C265
9 C108 - Manufacture of other food products C108
10 M721 - R amp D - Natural Science M721
Rang RS11 - Beogradski Region NACE
1 C263 - Manufacture of communication equipment C263
2 J581 - Publishing of books etc J581
3 C262 - Manufacture of computers and peripheral equipment C262
4 C274 - Manufacture of electric lighting equipment C274
5 D351 - Electric power generation transmission and distribution D351
6
C202 - Manufacture of pesticides and other agrochemical
products C202
7
C204 - Manufacture of soap and detergents cleaning and
polishing preparations perfumes and toilet preparat C204
8 J620 - Computer programming J620
9
C265 - Manufacture of instruments and appliances for
measuring testing and navigation watches and clocks C265
10 C282 - Manufacture of other general-purpose machinery C282
Rang RS12 - Region Vojvodine NACE
1 C281 - Manufacture of general-purpose machinery C281
2 C283 - Manufacture of agricultural and forestry machinery C283
3 C222 - Manufacture of plastics products C222
4 C252 - Manufacture of tanks reservoirs and containers of metal C252
5 C104 - Manufacture of vegetable and animal oils and fats C104
6 C109 - Manufacture of prepared animal feeds C109
7
C151 ndash Tanningampdressing of leathermanufacof
luggagehandbagssaddleryampharness dressingampdyeing of fur C151
8 C329 - Manufacturing nec C329
9 C231 - Manufacture of glass and glass products C231
10 C309 - Manufacture of transport equipment nec C309
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
104
Rang RS21 - Region Šumadije i Zapadne Srbije NACE
1 C205 - Manufacture of other chemical products C205
2 C254 - Manufacture of weapons and ammunition C254
3 C261 - Manufacture of electronic components and boards C261
4 C273 - Manufacture of wiring and wiring devices C273
5 C289 - Manufacture of other special-purpose machinery C289
6 C105 - Manufacture of dairy products C105
7 C259 - Manufacture of other fabricated metal products C259
8 E381 - Waste collection E381
9 C141 - Manufacture of wearing apparel except fur apparel C141
10
C203 - Manufacture of paints varnishes and similar coatings
printing ink and mastics C203
Rang RS22 - Region Južne i Istočne Srbije NACE
1 C120 - Manufacture of tobacco products C120
2 C132 - Weaving of textiles C132
3 C152 - Manufacture of footwear C152
4
C267 - Manufacture of optical instruments and photographic
equipment C267
5 M750 - Veterinary activities M750
6 C233 - Manufacture of clay building materials C233
7 C293 - Manufacture of parts and accessories for motor vehicles C293
8 J582 - Software publishing J582
9 C273 - Manufacture of wiring and wiring devices C273
10 C211 - Manufacture of basic pharmaceutical products C211
Izvor Faza mapiranja u izradi S3 Analitički tim saradnici Instituta ldquoMihajlo Pupinrdquo
interna analiza [12]
Kada se iz tabele 2 ldquoizvukurdquo samo oznake delatnosti dobija se tabela 3 koja
pokazuje koje su najistaknutije delatnosti po regionima i u Srbiji ukupno
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
105
Tabela 3 Rangiranje sektora po statističkim regionima i za Srbiju ukupno primer
prvih 10 sektora po klasifikaciji delatnosti (KD 2010)28
Rang RS
Srbija
RS11
Beograd
RS12
Vojvodina
RS21
Šumadija i Zapadna Srbija
RS22
Južna i Istočna Srbija
1 J620 C263 C281 C205 C120
2 M731 J581 C283 C254 C132
3 M711 C262 C222 C261 C152
4 A11 C274 C252 C273 C267
5 G469 D351 C104 C289 M750
6 M712 C202 C109 C105 C233
7 C282 C204 C151 C259 C293
8 C265 J620 C329 E381 J582
9 C108 C265 C231 C141 C273
10 M721 C282 C309 C203 C211
Izvor Faza mapiranja u izradi S3 Analitički tim saradnici Instituta ldquoMihajlo Pupinrdquo
interna analiza
Analizom tabele 3 izvode se sledeći zaključci
Jedini region u kojem su u prvih deset prioritetnih delatnosti sve iz sektora C ndash
Prerađivačka Industrija jeste region Vojvodine (RS12)
Jedina delatnost koja je zajednička i to samo za dva regiona RS21 (Region
Šumadije i Zapadne Srbije) i RS22 (Region Južne i Istočne Srbije) jeste delatnost
C273 (proizvodnja žičane i kablovske opreme)
Delatnost J620 (Računarsko programiranje i konsultantske delatnosti) koja je
najznačajnija na nivou nacionalne ekonomije prisutna je samo u regionu
Beograda RS11 u prvih deset najznačajnijih delatnosti
Na nivou nacionalne ekonomije u prvih deset najznačajnijih delatnosti
identifikovano je čak 5 sektora A C G J M
U regionu Beograda (RS11) u prvih deset najznačajnijih delatnosti identifikovano
je 3 sektora C D J
U regionu Vojvodine (RS12) u prvih deset najznačajnijih delatnosti identifikovan
je 1 sektor C
28 KD 2010 Sektor A - Poljoprivreda Šumarstvo i Ribarstvo Sektor B ndash Rudarstvo Sektor C -
Prerađivačka Industrija Sektor D - Snabdevanje Električnom Energijom Gasom i Parom
Sektor E - Snabdevanje Vodom i Upravljanje Otpadnim Vodama Sektor F ndash Građevinarstvo
Sektor G - Trgovina na Veliko i Malo i Popravka Motornih Vozila Sektor H - Saobraćaj i
Skladištenje Sektor I - Usluge Smeštaja i Ishrane Sektor J - Informisanje i
Komunikacije Sektor K - Finansijske Delatnosti i Delatnost Osiguranja Sektor L - Poslovanje
Nekretninama Sektor M - Stručne Naučne Inovacione i Tehničke delatnosti Sektor N -
Administrativne i Pomoćne uslužne delatnosti Sektor O - Državna Uprava i Obavezno
Socijalno Osiguranje Sektor P - Obrazovanje Sektor Q - Zdravstvena i Socijalna Zaštita
Sektor R - Umetnost Zabava i Rekreacija Sektor S - Ostale Uslužne Delatnosti Sektor T -
Delatnost domaćinstva kao poslodavca Sektor U - Delatnost eksteritorijalnih organizacija i
tela [Izvor RZS-Republički Zavod za Statistiku]
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
106
U regionu Šumadije i Zapadne Srbije (RS21) u prvih deset najznačajnijih
delatnosti identifikovano je 2 sektora C E
U regionu Južne i Istočne Srbije (RS22) u prvih deset najznačajnijih delatnosti
identifikovano je 3 sektora C J M
Izloženom analizom najistaknutijih delatnosti po regionima i u Srbiji ukupno
(tabela 3) potvrđuje se pretpostavka o regionalnoj specifičnosti i značajnoj razlici
između nacionalnog i regionalnog pristupa u identifikaciji prioritetnih delatnosti To
dovodi u pitanje opravdanost izbora nacionalnog pristupa za izradu strategije pametne
specijalizacije u Srbiji i u potpunosti podržava regionalni pristup koji su od samog
početka zastupali članovi Analitičkog tima i saradnici Frauhofer instituta Svi podaci
neophodni za kvantitativnu analizu u procesu mapiranja raspoloživi su za Srbiju do
nivoa NUTS 1 NUTS 2 i NUTS 3 To implicira primenu drugih političkih a ne
stručnih kriterijuma prilikom izbora pristupa u identifikaciji prioritetnih delatnosti u
Srbiji pa se u procesu kvalitativne analize primenio nacionalni a ne regionalni
pristup
4 Zaključna razmatranja
U radu je izložena analiza i diskusija o primerenosti nacionalnog ili
regionalnog pristupa u izradi strategije pametne specijalizacije (S3) Autori koncepta
S3 su potencirali da je u suštini tog koncepta inkorporiran regionalni pristup i da samo
specifični razlozi mogu da vode ka opredeljenju ka nacioalnom pristupu Pokazano je
da 12 država članica EU nije izabralo regionalni već nacionalni pristup Ujedno to su
i države manje uspešne u privlačenju sredstava ERDF namenjena članicama EU koje
imaju prihvatljivu S3 Na žalost njima su se pridružile i države Zapadnog Balkana
Srbija Crna Gora i Severna Makedonija koje su izabrale nacionalni pristup u izradi
S3 Činjenica je da države Zapadnog Balkana nemaju pristup sredstvima ERDF ali
izbegavanjem regionalnog pristupa ove države su ponovo propustile šansu da pokrenu
dijalog o razvojnim prioritetima na regionalnom nivou Time se i dalje odlaže
uspostavljanje dijaloga kao ključne aktivnosti u formiranju strategije razvoja
istraživanja i inovacija odnosno uspostavljanja razvojne strategije zasnovane na
znanju i specifičnim karakteristikama regiona
Pored ovog nalaza za donosioce odluka je značajna i raspoloživost ranga za
sve aktivnose delatnosti u nekom regionu državi a ne samo mali broj prioritetnih
delatnosti Primenom metoda višekriterijumskog ocenjivanja i rangiranja mogu da se
kreiraju rang liste svih aktivnih delatnosti i time obezbedi potpuna informacija o
stanju konkurentnosti i razvijenosti ekonomskih naučnih i inovacionih potencijala za
svaku delatnost u svakom regionu Strategija pametne specijalizacije potencira izbor
najperspektivnijih delatnosti ali donosioci odluka treba da imaju kompletnu sliku o
ekonomiji kako bi intervencijama mogli da podrže i one delatnosti koje trenutno nisu
najkonkurentnije ali za dugoročni razvoj regiona mogu da imaju poseban značaj
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
107
Ništa od navedenog u ovim zaključnim razmatranjima nije bilo obuhvaćeno
aktivnostima na finalizaciji izrade S4 u Srbiji Isuviše vremena je proteklo za relativno
skromno angažovanje posebno u fazi preduzetničkog otkrivanja sa nedovljnim
obimom i obuhvatom dijaloga koji se bazirao na već zastarelim analizama i
statistikama Dobijena strategija pametne specijalizacije Srbije nije aktuelna po
raspoloživim informacijama niti je rezultat sveobuhvatnog dijaloga i zato predstavlja
još jednu propuštenu priliku da se u Srbiji na adekvatan način u metodološkom
smislu i praktičnoj realizaciji uvede princip participacije i dijaloga u kreiranju
ključnih stratešekih razvojnih dokumenata
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete
nauke i tehnološkog razvoja Srbije
Literatura
[1] European Commission (2010) Regional Policy Contributing to Smart Growth in
Europe 2020 COM (2010) 553 final
[2] Foray D David PA and Hall BH (2009) Smart Specialisation ndash The
Concept Knowledge Economists Policy Brief No 9 June 2009 available at
httpeceuropaeuinvest-in-researchmonitoringknowledge_enhtm
[3] Foray D (2015) Smart specialisation Opportunities and challenges for regional
innovation policyAbingdon Routledge Regional Studies Association
[4] Foray D (2019) In response to lsquoSix critical questions about smart spezialisationrsquo
European Planning Studies DOI1010800965431320191664037
httpsdoiorg1010800965431320191664037
[5] Hassink Robert Gong Huiwen (2019) Six critical questions about smart
specialization European Planning Studies Oct 2019 Vol 27 Issue 10 p2049-
2065 17p DOI 1010800965431320191650898
[6] Kroll H Schnabl E amp Horvat Dj (2017) Mapping of economic innovative
and scientific potential in Serbia Fraunhofer ISI Report commissioned by the
JRC European Commission
[7] Kroll H (2015) Efforts to Implement Smart Specialization in Practicemdash
LeadingUnlike Horses to the Water European Planning Studies 2015
Vol 23 No 10 2079ndash2098 httpdxdoiorg1010800965431320141003036
[8] Kutlača Đ Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
Prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin ndash Centar za istraživanje
razvoja nauke i tehnologije ISBN 979-86-82183-14-3
httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201212NIS2-P1-colorpdf
[9] Kutlača Đ Semenčenko D Babić D (2015) Pametna specijalizacija ndash poluga
(održivog) razvoja Srbijerdquo 22 Naučni skup sa međunarodnim ućešćem
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
108
bdquoTehnologija kultura i razvojldquo 8 - 10 septembar 2015 Palić Srbija Zbornik
radova str 153-159 ISBN 978-86-915151-4-0
[10] Kutlača Đ Semenčenko D Nedović V (2016) Smart specialisation in
Serbia ndash challenges for governance of research and innovation Tematski zbornik
radova XXI naučnog skupa međunarodnog značaja Tehnologija kultura i
razvoj 2016 Tivat Crna Gora 30avgust-1septembar 2016 str 7-21 ISBN
978-86-915151-5-7 COBISSR-ID 230384908
[11] Kutlača Đ Kleibrink A Nedović V Semenčenko D Živković L (2017)
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash metodologija mapa puta i prvi
rezultati Tematski zbornik radova Tehnologija kultura i razvoj 24 Beograd
2017 ISBN 978-86-82183-15-0 str 43-59
[12] Kutlača Đ Živković L Štrbac D Semenčenko S Popović-Pantić S
(2018) ICT Case Study in Serbia Report on the innovation potential of the
software industry in Serbia izdavač Institut bdquoMihajlo Pupinldquo CIRNT Beograd
2018 httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201806ICT-case-study-
reportpdf
[13] McCann Philpi Ortega-Argileacutes Raquel (2016) The early experience of
smart specialization implementation in EU cohesion policy European Planning
Studies 248 1407-1427 DOI 1010800965431320161166177
[14] S3 Platform (2012) Guide to Research and Innovation Strategies for Smart
Specialisation (RIS3) May 2012
httpeceuropaeuregional_policysourcesdocgenerpresentasmart_specialisatio
nsmart_ris3_2012pdf
[15] Semenčenko D Kutlača Đ Živković L (2017) Proces preduzetničkog
otkrivanja za buduće regionalne razvojne prioritete Tematski zbornik radova
Tehnologija kultura i razvoj 24 Beograd 2017 ISBN 978-86-82183-15-0 str
60-76
[16] Semenčenko D Kutlača Đ (2018) Strategija pametne specijalizacije u
Srbiji -prioritetne oblasti i ljudski resursi IR SISTEMA Tematski zbornik radova
Tehnologija kultura i razvoj 25 održan u periodu 27-29082018 Tivat Crna
Gora ISBN 978-86-82183-17-4 str 64-81
[17] Vlada RS (2020) Strategija pametne specijalizacije u Republici Srbiji za
period od 2020 do 2027 godine Službeni glasnik RS br 3018 odluka Vlade
05 Broj 153-18512020-1 27 februara 2020 godine
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
109
PRILOG
Tabela P1 Strategije pametne specijalizacije (S3) država članica EU ndash analiza izrade
S3 prema NUTS nivou
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018
Austrija
radic radic
Austrijski pristup pametne specijalizacije zasnovan je na
nacionalnoj ITI (istraživačko-tehnološko ndashinovaciona
strategija) strategiji dopunjen regionalnim strategijama na
nivou saveznih država (bdquoBundeslanderldquo) bdquoBundldquo (tj
Nacionalna tela) čini otprilike 90 javne potrošnje u ITI
bdquoLanderldquo (tj Regionalno) finansiranje je heterogeno
Međutim sa 52 GRP-a Štajerska je bila evropski region
sa najvećim intenzitetom istraživanja u 2017 2016
predstavljen je okvir politike kojim se želi uspostaviti
zajedničko razumevanje interakcija nacionalne strategije za
ITI sa regionalnom ekonomijom i inovacionim strategijama
bdquoBundeslenderaldquo Danas svi bdquoBundeslanderldquo imaju ITI
strategije budžete za šeme finansijske pomoći i agencije
koje podržavaju sprovođenje strategije Urađen je veliki
broj regionalnih strategija za istraživanje i razvoj prema
modelu S3 Međutim pristup S3 se nije bitno razlikovao od
ranijih procesa kreiranja politike koji su se takođe zasnivali
na aktivnoj ulozi zainteresovanih strana Iako nacionalna
ITI strategija to ne čini - izuzev opšteg naglasak na velikim
izazovima tj isticanju tematskih prioriteta u regionalnim
strategijama prioritet je na kombinaciji određenih sektora
tehnoloških domena i naučnih oblasti Transnacionalni
lanci vrednosti delimično se uzimaju u obzir ali je to
finansijski teško ostvarivo Svi procesi implementacije
strategije S3 imaju monitoring i mehanizme za
izveštavanje ali oni se razlikuju od regiona do regiona i rad
na sumarnoj analizi još uvek nedostaje
Belgija
radic
U Valoniji je regionalna inovaciona strategija suštinska
komponenta bdquoMaršalovog plana 40ldquo koji predviđa budžet
od 642 miliona evra za komponentu inovacija (2015-2019)
uglavnom u kontekstu politike stubova konkurentnosti
Flandrija ažurira svoju Strategiju pametne specijalizacije
dok će prioritetne teme ostati uglavnom slične onima iz
nacrta S3 iz decembra 2014 Njena strategija S3 usko je
usklađena sa politikom klastera (kroz stvaranje 5 klastera) i
4 strateška istraživačka centra u Flandriji I Valonija i
Flandrija su deo Vanguard inicijative Flandrija vodi
projekat 3D štampe zajedno sa regionima Norte (Portugal)
i Južnom Holandijom u okviru Vanguardske inicijative
Flandrija takođe povezuje klastere i ekosisteme putem
projekata bdquointerclusterldquo U novim međuregionalnim
partnerstvima koja je EU odlučila da podrži nakon poziva
2017 godine Flandrija će voditi 2 konzorcijuma (za 3D
štampu i bio-ekonomiju) i učestvovaće u 2 druge mreže U
julu 2016 godine vlada regije glavnog grada Brisela
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
110
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 odobrila je novi Regionalni plan inovacija 2016-2020 kako
bi identifikovala snage regiona kroz proces preduzetničkog
otkrivanja uz značajan doprinos kompanija
Bugarska
radic
Strategija inovacija za pametnu specijalizaciju 2014-2020
predviđa kvalitativni skok za Bugarsku do 2020 godine u
njenim inovacionim performansama Ova vizija izražena je
u praktičnom smislu u strateškom cilju do 2020 Bugarska
će preći iz grupe bdquoskromnih inovatoraldquo u grupu bdquoumerenih
inovatoraldquo fokusirajući se na bdquopametnaldquo tematska područja
(IKT mehatronika i CleanTech Industrija za zdrav životni
stil i BioTech i CCI) i horizontalna podrška za poboljšanje
efikasnosti resursa i primenu IKT u industriji (EU Digital
Agenda6) Prema RIS3 akcionom planu organizovani su
događaji u vezi sa EDP-om u periodu april-jun 2017
godine dve regionalne diskusije u svakom NUTS II
regionu i četiri tematska događaja zainteresovanih strana
koji su se fokusirali na prioritetne teme Nakon usvajanja
ažuriranog Nacionalnog plana puta za istraživačku
infrastrukturu 2017-2023 od strane Saveta ministara 28
juna 2017 godine i revidirane Strategije pametne
specijalizacije za Bugarsku 12 jula 2017 godine Komisija
je ocenila prethodnu uslovljenost 11 (Istraživanje i
Inovacija) i 12 (Istraživačka i inovaciona infrastruktura)
kao ispunjenu 31 jula 2017 godine
Grčka
radic radic
Grčka Strategija pametne specijalizacije RIS3 razvijena je i
na nacionalnom i na regionalnom nivou u periodu 2013-
2015 Usvajanje strategije pametne specijalizacije praćeno
je odobrenjem najvećeg operativnog programa bdquoPonovno
pokretanjeldquo (EPANEK) koji uključuje veliki deo akcija
opisanih u strategiji Na nacionalnom nivou RIS3 stavlja
akcenat na osam sektora Agrohrana Nauke o životu i
zdravlje - Pharma Informacione i komunikacione
tehnologije Energija Životna sredina i održivi razvoj
Transport i logistika Materijali - konstrukcija Kultura -
Turizam - Kulturne i kreativne industrije Na regionalnom
nivou trinaest RIS3 razvijeno je nakon procesa
konsultacija sa lokalnim akterima Svi do sada objavljeni
pozivi za prijavu projekata osmišljeni su tako da u
potpunosti odgovaraju prioritetima RIS3
Danska
radic radic
Danska nema jedinstvenu strategiju za pametnu
specijalizaciju već skup strategija koje zajedno čine
danske strategije pametne specijalizacije To uključuje
vladine planove rasta i regionalne strategije rasta i razvoja
Prioritetna područja pametne specijalizacije za Dansku su
proizvodnja i industrija proizvodnja i distribucija energije
održive inovacije zdravstvene i socijalne radne aktivnosti
poljoprivreda šumarstvo i ribarstvo U periodu 2014-2020
inicijativa INNO + podržava ulaganja pametne
specijalizacije u transport životnu sredinu i urbani razvoj
proizvodnju hrane i bio ekonomiju zdravstvena rešenja
inovativnu proizvodnju i inovativna digitalna rešenja
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
111
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 Danske politike istraživanja i inovacija u skladu su sa
pristupom pametne specijalizacije ali preporučuje se dalja
koordinacija i usklađivanje strategija između nacionalnog i
regionalnog nivoa
Estonija
radic
Upravljanje i praćenje mera pametne specijalizacije
premešteno je iz Estonskog fonda za razvoj (nakon
njegovog zatvaranja) u Ministarstvo za ekonomska pitanja i
komunikacije (MEAC) i Ministarstvo obrazovanja i
istraživanja (MER) u 2016 godini Monitoring i evaluacija
pametne specijalizacije je pod posebnom međuresornom
komisijom koja se sastoji od državnih službenika
predstavnika univerziteta i industrije Ključni zadatak
komisije je da nadgleda napredak različitih mera S3 i po
potrebi predlaže korektivne mere Rukovodstvo komisije se
rotira godišnje između MEAC-a i MER-a Ukupno je
primenjeno 5 posebnih mera pametne specijalizacije Pored
toga oko 25 mera koje se delimično finansiraju iz
strukturnih fondova u potpunosti podržavaju pametnu
specijalizaciju Implementacija je u skladu sa strateškim
okvirom Inovativne nabavke i primenjene mere podrške
istraživanju i razvoju nove su politike a samim tim se i
relativno sporo prihvataju Međutim u oba slučaja situacija
se popravila u 2017 godini jer ima više podnosilaca
zahteva
Irska
radic
Iako je irska Nacionalna prioritizacija istraživanja
nacionalna strategija jasno je da su određena prioritetna
područja važnija za ekonomiju u određenim regionima
nego u drugim npr Koncentracija medicinske tehnologije
na zapadu Irske ili morska obnovljiva energija na zapadu i
severozapadu U poljoprivrednom i prehrambenom sektoru
fokus je na urbano-ruralnoj raspodeli i zadržavanju
zaposlenosti u ruralnim oblastima Međutim baza
preduzeća u prioritetnoj oblasti obično obuhvata više od
jednog regiona a potrebe za istraživanjem i razvojem u
kompanijama su multidisciplinarne i zahtevaju saradnju u
brojnim istraživačkim oblastima oslanjajući se na
istraživačke snage na nacionalnom nivou Uprava za visoko
obrazovanje formalno podstiče institucije da se
konsoliduju tamo gde to ima smisla i da formiraju
regionalne klastere s ciljem izgradnje kritične mase i
povećanja konkurentnosti u dobijanju sredstava za
finansiranja istraživanja Dakle na način odozdo prema
gore kroz postupak konkurentnog finansiranja koji zahteva
sufinansiranje industrije veliki centri treba da budu locirani
u regionima u kojima će uticaj investicija biti
najrelevantniji i sa najvećim mogućnostima za snabdevanje
i iskorišćenje veština i transfer rezultata itd
Italija
radic radic
Nacionalnu Strategiju pametne specijalizacije Italije 2015-
2020 u aprilu 2016 Je odobrila Komisija EU Strategija je
identifikovala pet nacionalnih tematskih područja i
dvanaest regionalnih tematskih područja specijalizacije
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
112
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 Agencija za teritorijalnu koheziju zadužena za nadgledanje
RIS3 objavila je 2016 godine nacionalni strateški
dokument o RIS3 koji opisuje aktivnosti za integraciji
mera politike i programa istraživanja i inovacija Agencija
je radila na standardizaciji regionalnih pokazatelja praćenja
U 2016 godini svaki region je objavio regionalnu strategiju
sa regionalnim sistemom praćenja obično imajući u vidu i
druge inovacione politike kao što su Zakon o pokretanju
preduzeća i inovativni alati za finansiranje Instrumenti
politike dostupni za sprovođenje nacionalne strategije
opisani su u nacionalnom strateškom dokumentu i
integrisani su sa trenutnim merama za istraživanje i razvoj
Područja RIS3 uključena su u PON (Piani Operativi
Nazionali) i Regionalne operativne programe za upotrebu
evropskih strukturnih fondova
Kipar
radic
Akcioni plan Kiparske strategije pametne specijalizacije
S3Ci obuhvata pozive za podnošenje predloga koji
zahtevaju ili podstiču saradnju (Integrisani projekti
čvorišta izvrsnosti Jedinice nove strateške infrastrukture -
mladi naučnici DIDAKTOR-postdoktorski istraživači
Istraživanje u preduzećima Istraživanja u startapovima)
dok se drugi pozivi odnose na jednog korisnika i ili su u
obliku malog paušala (vaučeri za inovacije industrijska
svojina podsticaj dopunsko finansiranje) Ukupno je
podneto više od 700 predloga za finansiranje iz RPF-a čija
je procena u toku Takođe u okviru poziva za podnošenje
predloga za preduzetničke inovacije Ministarstva
energetike trgovine industrije i turizma (MECIT) podneta
su 224 predloga od kojih je 84 odobreno za finansiranje sa
ukupnim budžetom od 10 miliona evra
Letonija
radic
U februaru 2017 godine vlada je odlučila da ne nameni
zasebni budžet za sistem praćenja RIS3 (kao što je
prvobitno planirano 2015 godine) tvrdeći da je finansiranje
sistema praćenja RIS3 i srodnih aktivnosti uključeno u
različite programe podrške strukturnih fondova EU Jedan
od glavnih programa strukturnih fondova EU je za
istraživanje i inovacije za period 2014-2020 i direktno je
usmeren na promociju RIS3 (ukupan budžet od 1153
miliona evra) Pored toga mnogi drugi programi koji se
finansiraju iz državnog budžeta i fondova EU usmereni su
na olakšavanje RIS3 i doprinose sprovođenju RIS3 na
mikro nivou Planirani indikatori ishoda (npr ulaganje u
istraživanje i razvoj kao procenat BDP-a ulaganja
privatnog sektora u istraživanje i razvoj broj osoblja za
istraživanje i razvoj) možda neće biti dostignuti trenutnim
miksom politika koji ukazuje na potrebu za revizijom
podsticaja aktuelnih programima Prvi izveštaj o praćenju
RIS3 objavljen je 2017 godine Zaključeno je da su se
popravila tri pokazatelja broj radova objavljenih u
međunarodnim bazama podataka udeo stanovništva
(starosti 30-34 godine) sa višim obrazovanjem i smanjeni
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
113
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 broj naučnih institucija finansiranih od strane države (zbog
procesa konsolidacije) Međutima većina indikatora koji se
odnose na ciljeve RIS3 pokazala su ili neznatna
poboljšanja i dobila su status bdquostabilnoldquo ili su se smanjili
Litvanija
radic
Do avgusta 2017 godine većina instrumenata RIS3 se
primenjuje za prvi prioritet bdquoJačanje istraživanja i razvoja i
inovacijaldquo i deveti prioritet bdquoObrazovanje društva i jačanje
potencijala ljudskih resursaldquo Operativnog programa 2014-
2020 Međutim broj potpisanih ugovora je relativno nizak
zbog kasnog početka i kontinuirane evaluacije predloga
Izveštaj o napretku za 2017 godinu ukazuje da samo četiri
od 20 prioriteta IRIS-a pokazuju potrebnu kritičnu masu
Ovo je veoma važno za usmeravanje budućih mera politike
Napredak u primeni instrumenata odozgo nadole (npr
Razvoj infrastrukture za istraživanje i razvoj) je spor
Prerano je ukazivati na bilo kakve dokaze o uticaju
nacionalne strategije pametne specijalizacije Međutim
Litvanija je izvršila privremenu procenu uticaja mera za IR
obuhvaćenih operativnim programom 2014-2020 što bi
moglo dovesti do revizije RIS3 u 2018 Pokazalo se da je
trenutno verovatnoća da se postignu predviđeni ciljevi mala
do srednja naročito a) malo je verovatno da će biti
postignut cilj indikatora bdquoizdaci poslovnog sektora za IRldquo
b) mere polisi miksa nisu dovoljne i primerene za
olakšavanje komercijalizacije znanja transfer i korišćenje
znanja istraživačke infrastrukture i c) mere usmerene na
jačanje veština i kapaciteta istraživača su u proseku
relevantne ali ne obezbeđuju preduslove za privlačenje
stranih istraživača ili litvanskih istraživača koji rade u
inostranstvu Dalje izdvajanje sredstava za mere usmerene
na jačanje veština i kapaciteta istraživača nisu dovoljna
Mađarska
radic
Sprovođenje Nacionalne strategije pametne specijalizacije
(S3) započelo je pod nadzorom Nacionalne službe za
istraživanje razvoj i inovacije (NKFIH) Specijalizacije
definisane strategijom S3 ugrađene su u pozive NKFIH koji
su objavljeni za novi programski period 2014-2020
Strategija S3 usklađena je sa Nacionalnom strategijom za
istraživanje i razvoj 2013-2020 Kancelarija NRDI
pokrenula je obnavljanje IRI strategije u maju 2017
godine što takođe može uticati na S3 strategiju Nacionalna
strategija S3 usredsredila se na promociju pametne
proizvodnje Delimično i na osnovu toga vlada je 2016
započela razradu nove strategije Industrije 40 (Irinii plan)
Cilj plana Irinii je dalje povećati udeo prerađivačke
industrije u mađarskom BDP-u uz podršku sedam ključnih
industrija U kontekstu Irinii plana planirano je osnivanje
takozvanih bdquofabrika za primerldquo na nekoliko lokacija širom
Mađarske koje će biti objavljene na jesen 2017 IRI pozivi
koje je objavio NKFIH i drugi pozivi koje sufinansiraju
strukturni fondovi EU sadrže izričito prioritete S3 u okviru
navedenih ciljeva poziva a postupak evaluacije favorizuje
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
114
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 one projektne predloge koji su u skladu sa prioritetima S3
Zbog toga se strateški ciljevi S3 ostvaruju na nivou
celokupnog portfelja IRI strategije
Nemačka
radic radic
Zvanično potvrđena nacionalna strategija za Nemačku je
Strategija za visoke tehnologije koja se planira i sprovodi
uz aktivno učešće svih ministarstava Na regionalnom
nivou strategije RIS3 uspešno su ugrađene u regionalne
strategije inovacija u pokrajinama (Prognos 2017)
Međutim zbog svog saveznog ustrojstva koji čine 16
provincija (Lander) instrumenti za primenu i nadzor RIS-a
se značajno razlikuju Dok većina zemalja (Lander) svoje
RIS strategije bazira na definiciji i razvoju regionalnih
klastera tematski klasteri se razlikuju Prerađivačka
industrija digitalne i informacione tehnologije energija i
životna sredina kao i zdravstvena industrija deo su
identifikovanih polja specijalizacije u većini zemalja
(Prognos 2017) Međutim pristupi primeni su heterogeni
Ove različite perspektive i širinu RIS strategija u Nemačkoj
ilustrujemo opisivanjem dve regije Brandenburg i Baden-
Virtemberg sa različitim ekonomskim i geografskim
uslovima Obe S3 ovih saveznih država odnose se na
klastere i unapređenje aktivnosti upravljanja klasterima
Zbog već visokog nivoa istraživanja inovacija i
tehnološkog razvoja Baden-Virtemberg se više fokusirao
na poboljšanje efikasnosti upravljanja klasterima i na
mrežne efekte unutar i među klasterima Suprotno tome u
Brandenburgu je broj klastera manji a fokus je više na
unapređenju istraživačkih i inovacionih aktivnosti unutar
klastera
Poljska
radic radic
Svih 16 poljskih regija ima svoje strategije pametne
specijalizacije i učestvuju u platformi pametne
specijalizacije a nacionalna strategija se sastoji od 17
prioriteta Regioni se razlikuju u poimanju svojih
konkurentskih prednosti i institucionalnim mogućnostima
što rezultira različitim pristupima u praćenju i ocenjivanju
Pored ažuriranja prioriteta teško je identifikovati opipljive
rezultate procesa praćenja S3 a sistem koordinacije je u
pripremi Regija Šleska sprovela je niz aktivnosti praćenja i
pilot evaluacije kako bi podržala ažuriranje regionalne
strategije Regioni ne koriste 15 strukturnih fondova za
spoljne aktere Snažno učešće univerziteta u postavljanju
prioriteta nije u potpunosti iskorišćeno i za vođenje njihove
primene s obzirom na to da je finansiranje ESIF-a snažno
fokusirano na industrijske korisnike
Portugal
radic radic
Informacije o napretku u primeni RIS3 i dalje su
ograničene Međutim svi regioni su već objavili svoje
prioritete i čini se da su u dobrom položaju da proces u
potpunosti primene Jedno od glavnih pitanja je ograničeni
nivo sprovođenja EDP Očekuje se da će ANI uskoro
ponovo pokrenuti ovaj proces ANI takođe namerava da
razvije inicijative za reviziju nacionalne i regionalnih RIS3
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
115
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 strategija Druga linija delovanja u bliskoj budućnosti
odnosi se na istraživački rad na komplementarnostima
između nacionalne i regionalnih strategija pametne
specijalizacije Informacije o prijavama su već dostupne za
regije Alentejo i Centro Za oba regiona stepen
usklađenosti aplikacija sa kriterijumom RIS3 igrao je važnu
ulogu u odabiru projekata
Rumunija
radic radic
Četiri prioriteta pametne specijalizacije (S2) koje su na
nacionalnom nivou su (1) bio ekonomija (2) IKT svemir
bezbednost (3) energija životna sredina klimatske
promene i (4) ekotehnologije i napredni materijali Projekat
bdquoSIPOCA 27rdquo primenjuje mehanizam strateške orijentacije
čiji je cilj identifikovanje niša pametne specijalizacije kroz
aktivan proces EDP Svih sedam regija razvilo je svoj
RIS3 Većina RIS3 uključuje praćenje indikatora učinka i
uticaja korišćenjem relevantnih izvora Agencije za
regionalni razvoj (RRA) uz učešće regionalnih IRP-a i
ekonomskih aktera identifikovale su projekte za koje se
prijave podnose u okviru poziva za ROP (koji će biti
zatvoreni u januaru 2018 godine) Sva identifikovana polja
pametne specijalizacije u sedam regiona poklapaju se sa
ciljevima za razvoj nauke i tehnologe identifikovanim u
NSRDI 2014-2020 i Strategiji za konkurentnost
Slovačka
radic
Slovačka Republika bila je jedna od prvih država članica
EU koja je razvila Strategiju pametne specijalizacije 2013
međutim sprovođenje RIS3 suočilo se sa administrativnim
kašnjenjima pa je 2017 Izmenjen akcioni plan Ovo
kašnjenje će verovatno još više usporiti primenu RIS3
dokumenta u Slovačkoj Slovački sistem za istraživanje i
inovacije je visoko centralizovan a strategija pametne
specijalizacije je na nacionalnom nivou U Slovačkoj nisu
razvijeni eksplicitni regionalni programi za istraživanje i
razvoj i ili mere politike Osam regionalnih vlada imaju
ograničena ovlašćenja za podršku inovacijama i nemaju
nadležnosti za podršku istraživanju i razvoju
Slovenija
radic
Slovenija je usvojila svoju Strategiju pametne
specijalizacije (RIS3) 2015 RIS3 identifikuje tri prioritetna
područja a) Digitalna b) Cirkularna i c) (S) Industrija 40
Kašnjenja u pripremi RIS3 takođe su dovela do kašnjenja u
primeni U periodu 2016 - 2018 Slovenija planira da uloži
19 milijardi evra kroz Operativni program u skladu sa
tematskim prioritetima RIS3 (1 milijarda evra za
istraživanje i razvoj 08 milijardi evra za preduzetništvo i
005 milijardi evra za ljudske resurse)
Finska
radic radic radic
U Finskoj pametna specijalizacija je usko povezana sa
pametnim regionima Vladina vizija za 2025 je da će
regioni stvoriti i ekonomski prosperitet rast zasnovan na
visokokvalitetnim kompetencijama i održivom razvoju uz
pametnu specijalizaciju zasnovanu na regionalnim
snagama aktivnu obnovu poslovnih struktura i bolje
osnove za preduzetništvo i poslovanje Vlada planira da
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
116
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 uspostavi centar izvrsnosti tokom proleća 2018 za
unapređenje inovativne nabavke što se posebno odnosi na
opštine Cilj je da svaki region formuliše strategije
istraživanja i inovacija za pametnu specijalizaciju (RIS3)
koje sprovode i nadgledaju Regionalni saveti Pored
pametnih regiona nacionalna strategija pametne
specijalizacije Finske usredsređena je na razvoj pametnih
gradova Sprovedena je analiza regionalnih snaga kako bi
se podržali napori Vlade da pojača rast i zapošljavanje kroz
regionalnu specijalizaciju i obezbediti informacije za
tekuće napore na regionalnom razvoju
Francuska
radic radic
Nacionalna strategija pametne specijalizacije Francuske
pokriva opšte principe definisane na evropskom nivou Ova
strategija usmerava finansijske resurse posvećene
istraživanju inovacijama i ekonomskom razvoju na
prioritete i ključne industrije određene u skladu sa glavnim
regionalnim karakteristikama Generalni komesarijat za
teritorijalnu ravnopravnost bdquoCommissariat general a
lrsquoegalite des territoiresldquo (CGET) - agencija pri Kabinetu
premijera odgovorna je za vladinu koordinaciju kako bi se
osigurao uravnotežen regionalni razvoj - odgovorna je i za
monitoring Strategije pametne specijalizacije (S3)
Nedavna vežba S3 dala je niz rezultata neki regioni
odlučili su da se specijalizuju za vrlo malo tehnologija
(Alzas na primer) dok su se drugi (Auvergne-RhoneAlpes
i Bretanja) odlučili za opštiji pristup Međutim svi regioni
su se specijalizovali za određene sektorske aktivnosti (npr
Zdravstvo energetika) Još je prerano da se pruže dokazi o
uticaju francuske nacionalne i regionalne strategije pametne
specijalizacije na ekonomsku aktivnost Procena efekata
S3 uglavnom na lokalnom nivou često je otežana
nedostatkom kvantitativnih podataka
Holandija
radic radic
Nije primenjen novi razvoj politike koji se direktno odnosi
na RIS3 strategije iako je bilo redigovanja regionalnih
inovacionih strategija zbog veza sa nacionalnom RIS3
strategijom U sve četiri regije koje imaju RIS3 sredstva iz
ERDF-a se dodeljuju u skladu sa RIS3 strategijama a svi
regioni su takođe aktivni na tematskim RIS platformama
Konkretni dokazi o uticaju još uvek nisu dostupni iako
postoje znaci uticaja u različitim oblastima
Hrvatska
radic
Hrvatska S3 predstavljena je na nacionalnom nivou
indikativnim godišnjim planom poziva za podnošenje
projekata koji je ESIF sufinansirao kroz Operativni
program Konkurentnost i kohezija 2014-2020 Počelo je
2016 godine javnim pozivima za podnošenje predloga za
inovativne kompanije (Kompetentnost i razvoj MSP
Inovacije u novoosnovanim MSP) i za kooperativne
projekte za industrijska istraživanja (Povećanje razvoja
novih proizvoda i usluga koji proističu iz IR aktivnosti
Jačanje kapaciteta za istraživanje razvoj i inovacije)
Uspostavljeno je nekoliko važnih infrastrukturnih objekata
Strategija pametne specijalizacije u Srbiji ndash nacionalni vs regionalni pristup
_____________________________________________________________________
117
Država NUTS1 NUTS2 NUTS3 Research and Innovation Observatory (RIO) -
Country analyzes Smart Specialization 2018 za istraživanje i razvoj predviđenih akcionim planom S3
uključujući CoRE klastere konkurentnosti i centre
kompetencija (čija je procena još uvek u toku)
Češka
radic radic
Češke regionalne vlasti koje se sastoje od 14 samoupravnih
regiona na nivou NUTS3 retko su se bavile politikom IRI
pre pokretanja RIS agende Jedini izuzetak bila je
Južnomoravska regija Nekoliko drugih regiona pokušava
da oponaša ovaj model sa različitim stepenima uspeha uz
pomoć RIS3 agende Nacionalna platforma za inovacije
koja je u okviru vladine kancelarijom za nauku istraživanje
i inovacije ima ključnu ulogu u utvrđivanju primenjenih
istraživačkih prioriteta Budući da je vlada odobrila
ažuriranu nacionalnu strategiju RIS3 u julu 2016 godine a
zatim je usledila EK u septembru 2016 godine prerano je
procenjivati njene uticaje na ekonomiju i društvo u celini
Švedska
radic radic
Vlada je sprovođenje pametne specijalizacije na
nacionalnom nivou delegirala Švedskoj agenciji za
ekonomski i regionalni rast Agenciji ima ulogu u (1)
podršci regionalnim vlastima u njihovom radu sa S3 (2)
pružanju pomoći regionalnim vlastima u znanju i
usklađivanju sa nacionalnim prioritetima i budućoj
konkurentnosti (3) pružanju podrške regionalnim vlastima
u njihovoj saradnji sa EU Švedska agencija za ekonomski i
regionalni rast takođe upravlja i distribuira sredstva iz
Evropskog fonda za regionalni razvoj po nalogu vlade što
znači da je zadužena za podršku pametnoj specijalizaciji na
regionalnom nivou NUTS 2 što nije u skladu sa
organizacijom Švedska u administrativnim regionima (21
županija je primarna jedinica i odgovara NUTS 3
regionima a njih 10 se danas nazivaju bdquoregijamaldquo u tekućoj
teritorijalnoj politici povećanja regionalne autonomije) dok
u Švedskoj postoji osam NUTS 2 regija od kojih je jedna
okrug (Stokholm) dok se ostalih sedam sastoji od dva do
pet okruga regija To stvara određene poteškoće u
koordinaciji i koheziji i određenu neravnotežu na nivou
primene strategija pametne specijalizacije
Španija
radic
Svih 17 španskih regiona je 2014 godine usvojilo svoje
strategije istraživanja i inovacija za pametnu specijalizaciju
(RIS3) Mnogi regioni su se fokusirali na slične prioritete
Do sada su španske regionalne vlade primenile svoj RIS3
uglavnom putem javnih poziva za predloge za II zasnovane
na prioritetima njihovih RIS3 i finansiranih iz
odgovarajućeg Operativnog programa (OP) Neki regioni
su takođe stvorili nove II instrumente akcije i upravljačke
strukture Budžet Evropskog fonda za regionalni razvoj
(ERDF) predstavlja u mnogim španskim regionima više od
40 planiranih sredstava za primenu RIS3
Izvor RIO ndash Reasearech and Innovation Opservatory httpsriojrceceuropaeucountry-
analysis 2018 i sistematizacija autora
118
Opšte teme skupa
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
119
Prof Dr Slobodan Miladinović29
TEHNOLOŠKI RAZVOJ I PITANJE RADNIČKIH PRAVA
Apstrakt Jedna od bitnih odlika savremenog tehnološkog razvoja je njegovo
ubrzavanje On u sadejstvu sa enormnim populacionim rastom proizvodi mnoge
negativne tendencije vezane za društveni položaj savremenog radništva koje u
krajnjoj liniji vode njegovom stalnom pogoršavanja Nova tehničko-tehnološka
rešenja sada već ubrzano smanjuju potrebu za živim radom i to ne u proizvodnji već i
u uslužnim delatnostima Posledica toga je povećavanje nezaposlenosti privremene i
povremene zaposlenosti uvećavanje prekarnog rada socijalna marginalizacija
velikog broja ljudi snižavanje zarada produžavanje radnog vremena i slične pojave
Perspektivno ovi procesi vode povećavanju siromaštva i društvenih nejednakosti
Ideološki koncept koji opravdava ovakvo stanje se naziva neoliberalizam Njegova
pojava je većim delom vezana za raspad socijalističkih društvenih sistema što je
dovelo do slabljenja međunarodnog radničkog pokreta i otupljivanja oštrice
sindikalnih borbi U ovakvim uslovima postavlja se pitanje kako prevazići negativne
tendencije razvoja U opticaju je više ideja kao što su skraćivanje radnog vremena ili
uvođenje obaveznog prihoda Cilj ovakvih mera je da najbogatiji podele svoje
bogatstvo sa onima koji ostaju izbačeni iz radnog procesa
Ključne reči tehnološki razvoj društvene nejednakosti prekarni rad sindrom
sagrevanja na poslu digitalne platforme obavezan prihod radno vreme
TECHNOLOGICAL DEVELOPMENT AND THE ISSUE OF
WORKERS RIGHTS
Abstract One of the important features of modern technological development
is its acceleration It in conjunction with enormous population growth produces
many negative tendencies related to the social position of modern labour which
ultimately lead to its constant deterioration New technical-technological solutions
now rapidly accelerating reduce the need for live work not only in production but
also in services activities The consequence is an increase in unemployment
temporary and occasional employment an increase in precarious work the social
marginalization of a large number of people lowering wages extending working
hours and similar phenomena Perspectively these processes lead to an increase in
29 Univerzitet u Beogradu Fakultet organizacionih nauka mail
slobodanmiladiinovicfonbgacrs
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
120
poverty and social inequalities The ideological concept that justifies this situation is
called neoliberalism Its appearance is largely related to the disintegration of socialist
social systems which led to the weakening of the international labour movement and
the blunting of trade union struggles In such conditions the question is how to
overcome the negative tendencies of development There are several ideas in
circulation such as shortening working hours or introducing mandatory income The
goal of such measures is for the richest to share their wealth with those who remain
excluded from the work process
Keywords technological development social inequalities precarious work
burnout syndrome digital platforms mandatory income working hours
1 Uvod
Od kraja osamdesetih godina XX veka ključne tendencije u razvoju
savremenog kapitalizma počinju de se označavaju terminom neoliberalizam On
nastaje kao odgovor na raspad socijalističkih sistemu pri čemu nestaje konkurencija
dva velika bloka koji se u najširem značenju mogu označiti kao Istok i Zapad
Kapitalistički svet dobija polet i pokušava da ospori tekovine radničkog pokreta koje
su svoj vrhunac doživele sedamdesetih godina XX veka na koje se gleda kao na
zlatno doba za radničku klasu Neoliberalne snage u sadejstvu sa tendencijom
enormnog populacionog rasta [1] koji u drugoj polovini XX veka počinje da se
eksponencijalno ubrzava proizvode mnoge negativne tendencije vezane za društveni
položaj savremenog radništva koje u krajnjoj liniji vode njegovom stalnom
pogoršavanja Nova tehničko-tehnološka rešenja sada već ubrzano smanjuju potrebu
za živim radom i to ne samo u proizvodnji već i u uslužnim delatnostima Posledica
toga je povećavanje nezaposlenosti privremene i povremene zaposlenosti uvećavanje
obima prekarnog rada socijalna marginalizacija velikog broja ljudi snižavanje zarada
produžavanje radnog vremena i slične pojave Perspektivno ovi procesi vode
povećavanju siromaštva i društvenih nejednakosti Uspon neoliberalizna je
posledično doveo do slabljenja međunarodnog radničkog pokreta i otupljivanja
oštrice sindikalnih borbi U ovakvim uslovima postavlja se pitanje kako prevazići
negativne tendencije razvoja U opticaju je više ideja kao što su skraćivanje radnog
vremena ili uvođenje obaveznog prihoda za sve građane Put do ovakvih mera je da
najbogatiji podele svoje bogatstvo sa onima koji ostaju izbačeni iz radnog procesa
No to nije tako jednostavno
U daljem tekstu će biti više reči o nekim aspektima ovog problema Posle
osvrta na razvojne faze industrijske revolucije i posledice koje izaziva u društvenom
žiovtu biće dat osvrt na sindrom izgaranja na poslu (burnout) kao i na probleme koji
se vezuju uz rad na digitalnim platformama Iz toga sledi razmatranje bezuslovnog
obaveznog prihoda i skraćivanja ranog vremena kao načina na koji mogu da se
regulišu problemi vezani za analizirane posledice naučnotehnološkog razvoja
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
121
2 Periodi u razvoju industrijske revolucije
Jedan od kriterijuma po kojima možemo podeliti dosadašnju istoriju je način
proizvodnje Po tom osnovu se kompletna ljudska istorija može podeliti na agrarni i
industrijski period Prvi period je obeležila dominacija poljoprivredne proizvodnje i
njoj odgovarajućih društvenih institucija Rad je bio jednoličan odvijao se u
vremenskim ciklusima bio je obeležen sporim tempom i zavisan od prirodnih sila
Prvu naznaku novog načina proizvodnje označila je modernizacija zanatstva u vidu
manufakturne proizvodnje Još je Adam Smit [2] uočio da se ključni razvojni doprinos
manufakture odnosi na razgranavanje podele rada Preciznije ona utire put
usavršavanju tehničke podele rada koja omogućava povećanje produktivnosti i
ubrzavanje proizvodnje
Dosadašnji razvoj industrijskog načina proizvodnje su obeležile četiri
epohalne promene u tehničkoj i tehnološkoj osnovi materijalne proizvodnje
Prvi značajniji impuls uvođenju inovacija u proizvodnju ali i u društveni život
daje pojava prvih mašina koje na ovaj ili onaj način koriste energiju vode ili vodene
pare One stavljaju u drugi plan upotrebu ručnog alata i ručnog rada i na njima
zasnovane prve manufakturne proizvodnje koja predstavlja tek preteču industrije
Industrijski način proizvodnje je pokrenuo niz promena na društvenom ekonomskom
i političkom planu Pokreću se prve radne migracije menja se socijalna struktura
javljaju se ideje građanske demokratije oblikuju se nove društvene klase i na njima
zasnovani klasni sukobi itd Naravno menja se i struktura zanimanja s obzirom da se
migracije odvijaju od ruralnih ka urbanim sredinama Ključni rezultat svega ovoga je
da klasični feudalizam načet manufakturnom proizvodnjom definitivno prelazi u
istoriju a na njegovo mesto dolazi liberalni kapitalizam
Drugu industrijsku revoluciju pokreće razvoj motora pokretanih gorivima
dobijenim iz nafte i električnom energijom To je period ubrzanog razvoja metalurgije
i klasiče mašinske industrije obeležene automatizacijom koja je podstaknuta razvojem
električnih uređaja Na socijalnom planu liberalni kapitalizam smenjuju veliki
monopoli a na delu je ubrzana urbanizacija To je period ubrzanog razvoja radničkog
pokreta i pokretanja prvih radničkih organizacija i njihovih akcija Ostvaren je ideal
radničkih borbi osmočasovno radno vreme regulisan je rad žena i dece
Razvoj elektronike i pronalazak mikroprocesora otvaraju treću industrijsku
revoluciju Njen pun razmah donosi razvoj kompjutera i generalno informaciono-
komunikacionih tehnologija Ovo je period u kojem nauka tehnika i tehnologija kreću
ubrzano da se razvijaju Njih prati nešto sporije ali ipak evidentno menjanje
društvenih odnosa U kulturološkom domenu u domenu vrednosti i generalno
društvene svesti promene se odvijaju najsporije Vrhunac svih promena je prelazak na
održive izvore energije i biotehnologije oličene u genetskom inženjeringu koje tek
treba da pokažu svoje mogućnosti i granice
Sve ovo je omogućio razvoj elektronike tako da se najznačajnije promene
moraju tražiti na ovom polju Razvoj informaciono-komunikacionih tehnologija i
interneta je povezao ljude do te mere da se tanje granice između pojedinaca naroda i
njihovih kultura Posledica ovoga je da se svet do kraja globalizuje ljudi se povezuju
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
122
po različitim osnovama vrši se difuzija kulturnih vrednosti i svet definitivno postaje
globalno selo [3] u tehnološkom društvenom i kulturološkom smislu
Rapidno ubrzavanje tehnoloških inovacija dovodi do njihovog povezivanja u
celovit i jedinstven proizvodno-poslovni sistem-proces Praktično sve ono što je
iznedrila treća industrijska revolucija sada postaje samo deo infrastrukture koja se
oblikuje oko novog koncepta proizvodnje kojim počinje četvrta industrijska
revolucija koji se odlikuje brzinom kompleksnošću ali i upravljačkom nezavisnošću
od čoveka Stvaraju se velike mreže koje se više ne mogu svoditi samo na internet
koji ostaje njihova osnovna infrastruktura Prostorno razdvojeni centri podeljeni po
funkcionalnom principu se povezuju u velike sisteme koje čine projektni
istraživačko-razvojni dizajnerski proizvodni komercijalni marketinški i mnogi
drugi sa njima povezani delovi Da bi se omogućila koordinacija ovako velikih
sistema bilo je potrebno da se razvije nešto potpuno novo To je bila veštačka
inteligencija Ona postaje okosnica novog načina proizvodnje
Zaključak za prve tri industrijske revolucije se može svesti na stav da je prva
od njih koristila snagu vode i vodene pare za mehanizaciju proizvodnje Druga je
pomoću fosilnih goriva (naftnih derivata) i električne energije pokrenula masovnu
proizvodnju dok je treća uspela da pomoću digitalne tehnologije tj elektronike i
računara izvrši automatizaciju proizvodnje Sada četvrta nastupa u kontinuitetu sa
prethodnom povezujući vrlo različite dimenzije rada koje su doskora nastupale
odvojeno i nezavisno jedna od druge Za dosadašnji rast industrije bismo mogli reći da
je bio linearan Sada on postaje eksponencijalan Brzina i obuhvat promena koje
nastaju izazivaju radikalnu izmenu u načinu proizvodnje i upravljanju stvarima i
ljudima ali i generalnu promenu socijalnih obrazaca na svim poljima od privatnog do
poslovnog Mogućnosti koje tehnologije najnovijih generacija pružaju sada postaju
gotovo neograničene Čini se da presudnu ulogu u ovome ima razvoj veštačke
inteligencije koji preti da gotovo potpuno potisne čoveka iz čitavog spektra radnih
aktivnosti od najprostijeg fizičkog do najsofisticiranijih sfera upravljačkog i
naučnoistraživačkog rada Većina ovih poslova se sada odlikuje time da ih je moguće
raditi i na daljinu da postaju efikasniji produktivniji i uopšte ekonomski racionalniji
Ovo bi moglo da značajno promeni kvalitet svakodnevnog života No postoji
i dosta razloga da se optimizam obuzda s obzirom da bi sve ove promene (ako
uzmemo u obzir da je savremeni svet duboko podeljen po različitim kriterijumima -
ekonomski vojno kulturno politički itd) mogle da utiču i na uvećanje društvenih
nejednakosti Zamena živog rada mašinama može produbiti već postojeću
disproporcionalnu raspodelu bogatstva na svet rada i svet kapitala gde bi svakako
radnici ostali u goroj poziciji nego što su bili do sada Naravno jedan broj zanimanja
će i dalje ostati u zoni stabilne tražnje
Još na samom početku industrijske revolucije je primećeno da razvoj tehnike
vodi smanjivanju broja potrebnih radnika za normalno obavljanje proizvodnje David
Rikardo [4] je na samom početku XIX veka zaključio da razvoj tehnike proizvodi
višak stanovništva Marks [5] ukazuje na pojavu lumpenproletarijata Od ovoga je
mali korak do razvoja ideje o postojanju marginalne klase u društvu tj grupacije koju
odlikuje dugoročna nezaposlenost isključenost sa tržišta rada i socijalna
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
123
marginalizacija [6] Već u prvoj polovini XX veka Kejns [7] konstatuje postojanje
tehnološke nezaposlenosti koja je posledica razvoja tehnologije koja vremenom
izbacuje sve više ljudi iz radnog procesa Sve pomenute ideje su se u početku
odnosile na fizičku radnu snagu međutim od polovine XX veka se primećuje
tendencija da pod udar dolaze i mnoga intelektualna zanimanja
Razvoj treće industrijske revolucije je ove tendencije ubrzao Prvu teorijsku
elaboraciju ovakvog stanja je dao Pjer Burdije [8] koji uvodi termin prekaritet kojim
označava privremene i radnike u poljoprivrednim poslovima da bi početkom XXI
veka Gaj Stending [9] [10] uveo u opticaj pojam prekarijata Pod ovim pojmom
podrazumeva one koji se odlikuju nedostatkom sigurnosti vezane za rad i identiteta
zasnovanog na radu Praktično reč je o svima onima koji nemaju stalno zaposlenje
već svoju egzistenciju namiruju iz tzv nestandardnih oblika radnog angažovanja ili
preciznije iz povremenih i privremenih a samim tim i neizvesnih poslova ali i drugih
poslova za koje se vezuje nesigurnost redovnih prihoda i prinadležnosti koje slede i
regularnog radnog odnosa Stending primećuje da je reč o rastućoj grupi neadekvatno
zaposlenih ljudi
Pojmovi prekarijata i marginalne klase su samo naizgled slični U marginalnu
klasu ulaze oni koji se nalaze na dnu socijalne stratifikacije po svim važnim
kriterijumima poput visine prihoda nivoa obrazovanja ili mesta u podeli rada S druge
strane prekarijatu pripadaju svi oni koji nemaju regularan stalni posao Dakle ne
samo neobrazovani i nisko plaćeni već i oni sa najvišim obrazovanjem (akademski
prekarijat) koji mogu da stiču visoke prihode radeći na dobro plaćenim projektima ili
na raznim onlajn platformama koji ne dele niti socijalni status niti klasne interese sa
onima sa dna društvene hijerarhije Jedina zajednička stavka im je materijalna
nesigurnost koja proizilazi iz prekarnog radnog položaja Po svemu ostalom oni su
drugačiji
Klaus Švab [11] anticipira da bi u budućnosti talenat mogao da predstavlja
značajniji faktor proizvodnje od kapitala što bi vodilo definitivnoj segmentaciji tržišta
rada na niskokvalifikovane i nisko plaćene poslove s jedne strane i
visokokvalifikovane i dobro plaćene poslove s druge strane Ova ideja je već viđena u
teorijskim elaboracijama marginalne klase po kojima se očekuje da će u budućnosti
radništvo biti podeljeno na dva segmenta Prvi su oni koji čine stabilno jezgro radnika
koji imaju radnu sigurnost i visoke plate Drugi su tzv sekundarni radnici koji se
kratkoročno zapošljavaju i otpuštaju radi zadovoljavanja fluktuirajućih potreba tržišta
rada Sekundarni radnici su zatvoreni u nepovoljnom tržišnom položaju koji proizvodi
razvoj tehnologija koje izbacuju živi rad iz radnog i proizvodnog procesa [12]
Sekundarni radnici kako ih vidi Gidens su osnova iz koje bi mogli da se regrutuju i
prekarijat i marginalna klasa
U slučaju ovakvog scenarija bi se moglo očekivati povećanje socijalnih
napetosti Visoka zastupljenost platformi za društveno umrežavanje pored svih
pozitivnih strana koje donosi otvara i mogućnost brzog širenja ekstremističkih
ideologija Ovo tim pre postaje problem što se očekuje uvećavanje društvenih
nejednakosti koje su posledica tehnološkim razvojem izazvanog tendencijskog
smanjivanja tražnje za niskokvalifikovanim radom dok s druge strane raste cena
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
124
visokostručnog inovativnog rada Ovim se sužava prostor za oblikovanje srednjih
klasa koje se smatraju ključnim faktorom demokratizacije društva Praktično
ekonomija pobednika koji hoće sav plen iza koje stoji ekstremna neoliberalna
ideologija nudi ograničen pristup srednjoj klasi iz čega se ne može očekivati išta
drugo do odumiranje demokratije Otuda je razumljiv i strah širokih slojeva koji žive
od rada za drugog Tehnologija oduzima veliki broj radnih mesta Zauzvrat nudi
prekarizaciju i marginalizaciju rada koja je postala sinonim za dugoročnu socijalnu
nesigurnost i osnova za narastanje društvenih nejednakosti
3 Sindrom sagorevanja na poslu (burnout)
Sindrom sagorevanja na poslu je rezultat dugotrajnih stresova i javlja se kao
trajno stanje [13] Reč je o reakciji zaposlenog na hronični stres vezan za posao kojim
se bavi Javlja se kao posledica dugoročnog pritiska i očekivanje bilo sopstvenih bilo
svoje okoline i stalne konkurentske borbe za sticanje ili očuvanje stečenih pozicija
Ovo prati i konfliktna atmosfera na radnom mestu što sve proizvodi emocionalni
zamor i nezadovoljstvo sopstvenim poslom radnim uslovima i postignućem Sve ovo
se ispoljava kroz niz pokazatelja među kojima poseban značaj imaju fizički simptomi
(stani umor iscrpljenost glavobolja nesanica stomačne tegobe i sl) promene u
ponašanju (napetost razdražljivost nervoza ljutnja problemi u porodici i na poslu i
sl) kao i kognitivni i afektivni simptomi (preosetljivost zatvorenost tuga slaba
koncentracija loše raspoloženje osećaj bespomoćnosti i beznadežnosti)
Ovaj pojam je razvio Herbert Frojdenberger [14] koji ga je označio kao niz
simptoma koji su posledica iscrpljenosti izazvane prekomernim zahtevima na poslu
vezanih za gubitak motivacije posebno ako odnos prema poslu ne proizvodi željene
rezultate Njegov prvi rad na tu temu je bio objavljen 1974 godine da bi zatim usledila
serija njegovih studija tog problema Pored njega iste godine je ovu pojavu opisao i
Ginsberg [15] Treba napomenuti da je sam termin dosta stariji i da potiče od
engleskog pisca Grejema Grina i njegovog romana bdquoSlučaj izgaranjerdquo (A Burn-Out
Case) čija se radnja razvija oko poznatog arhitekte koji već umoran od sopstvene
slave gubi smisao i zadovoljstvo u životu te odlučivši da ostavi svoj posao odlazi u
afričku džunglu [16] Frojdenbergova zasluga je u tome da je ovaj termin definisao
kao propadanje trošenje ili iscrpljivanje postavljanjem prekomernih zahteva za
energijom snagom ili resursima te što je sistematski analizirao i opisivao iskustva i
mentalna stanja na radnom mestu još pre nego što je ono prihvaćeno kao psihološka i
klinička dijagnoza (str 159) On dalje navodi da najveću šansu da sagore imaju oni
koji su posvećeni i predani poslu To su oni koji bi radije dali sve od sebe nego li se
povukli oni koji daju svoje veštine znanja intenzivno koriste raspoloživo radno
vreme uz minimum finansijske nadoknade Baš zbog takve posvećenosti upadaju u
zamku izgaranja rade previše predugo i suviše intenzivno To su oni koji osećaju
pritisak iznutra da rade a osećaju i spoljni pritisak da pomognu Ako se tom prilikom
oseti i dodatni pritisak šefova da se pruži još više tada su izloženi trostrukom pritisku
Dakle ovde se radi s jedne strane o pritisku savesti da se posao obavi na
valjan način dok se s druge strane oseća spoljni pritisak koji se racionalizuje tuđim
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
125
očekivanjima Ovome treba dodati socijalni pritisak kroz konkurenciju tzv rezervne
armije rada i potencijalnih konkurenata koji traže posao ili očekuju unapređenje
Uvećavanjem ukupnog broja ljudi koje je jedna od vidljivijih posledica naučno-
tehničko-tehnološkog razvoja i smanjivanjem broja raspoloživih radnih mesta koje
proizvodi ubrzani tehničko-tehnološki razvoj i spoljni i unutrašnji pritisci postaju još
jači Dakle problem nije isključivo psihološke prirode već dobija duboku socijalnu
dimenziju
Ona se ogleda upravo u činjenici da tehnološki razvoj podržan širenjem
neoliberalne filozofije i ideologije nagoni zaposlene posebno one savesne i uspešne
da se dopunski angažuju kako bi se održali na svojim pozicijama ili možda i
potencijalno napredovali Umesto izgradnje sjajne karijere upada se u psihičko
rastrojstvo koje brzo vodi u fizička oboljenja kakva smo nekada nazivali
menadžerskim bolestima U međuvremenu je burnout ili sagorevanje na poslu ušao u
međunarodnu klasifikaciju bolesti pod šifrom ICD-11 I Svetska zdravstvena
organizacija je primetila da pored različitih oblika psihoterapije treba preduzimati
određene društvene korake na prevenciji ovakvih stanja između ostalog i kroz razvoj
zakonodavstva strategija i politike koji bi doprineli izgradnji uspostavljanje zdravog
radnog okruženja Naravno ovde je ključni problem kako izmiriti interese zaposlenih i
poslodavaca
Problem dobija na težini fleksibilizacijom rada koju mnogi shvataju olako ne
uviđajući da ona uvlači radnike u zamku velikog angažovanja za relativno malu
nadoknadu Jedan od najkarakterističnijih primera je rad preko digitalnih platformi na
kojima se radnici angažuju pod uslovima sličnim onima od pre sto i više godina
Nemaju i radno vreme niti pravo na godišnji odmor socijalno osiguranje zdravstvenu
zaštitu zbog bolesti povrede na radu nege deteta i slične potrebe koje su za regularne
radnike zakonski regulisane Uz to su im zarade tendencijski niže nego kod stalno
zaposlenih Drugim rečima oni su prekarni radnici u punom značenju reči Odlikuje ih
stalna nesigurnost bez ikakve garancije da se njihova situacija popraviti
4 Problemi u vezi sa radom na digitalnim platformama
Kada se pojavila ideja o radu preko digitalnih platformi je izgledala kao nešto
što će bitno promeniti svet rada Nažalost očekivanja nisu ispunjena Njih je pratila
neadekvatna zaštita zaposlenja nelojalna konkurencija i neadekvatna zaštita korisnika
njihovih usluga Konačni dobitnici ovog procesa su bili vlasnici tih platformi Početno
opravdanje njihovog uvođenja je nađeno u stavu da se ovim putem postiže veća
sloboda i autonomija radnika Umesto toga radnici su dobili jak nadzor i smanjenu
pregovaračku snagu što je svaku priču o više slobode i autonomije učinilo
deplasiranom U skladu s tim se postavilo pitanje moralnih osnova angažovanja
radnika na digitalnim platformama i uravnoteživanja odnosa moći uprave i
angažovanih radnika
Nije bilo potrebno mnogo vremena da se otvoreno pokaže prekarni položaj
digitalnih radnika Stiglo se dotle da njih danas nazivaju parijama digitalne privrede
U ovom momentu je jedno od vitalnih pitanja upravo regulisanje radnopravnog
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
126
statusa svih onih kojima platforme otvaraju prostor za rad zaposlenje i sticanje
prihoda
Maria Meksi [17] procenjuje da je došlo vreme da se ugrade pravda i
transparentnost na tržište rada Za ovo je potrebno vreme da se radnici organizuju i
pregovaraju sa platformama a za ovo su potrebni s jedne strane globalna sindikalna
saradnja i delovanje specifično za svaku pojedinačnu zemlju s druge strane Za ovo
se još uvek primarno interesuju nacionalne politike dok je međunarodna saradnja
prilično slaba Problem je u tome što se digitalni radnici masovno angažuju upravo na
prekograničnim poslovima Ključna pitanja koja bi trebalo regulisati su uslovi rada
algoritamsko upravljanja i kontrola tj prekogranična koordinacija socijalnog
osiguranja Meksi satra da bi ove aktivnosti mogla da koordinira Međunarodna
organizacija rada
Danas se vodi velika borba oko prava velikog broja digitalnih radnika
angažovanih u tzv gig ekonomiji pod kojom se podrazumeva sistem slobodnog
tržišta na kom se sklapaju privremeni i kratkoročni poslovni aranžmani
Najkarakterističniji primeri angažovanih na ovaj način su frilenseri (slobodnjaci)
konsultanti nezavisni ugovarači i stručnjaci i radnici na određeno vreme [18] Razvoj
tehnologije je toliko smanjio barijere za ulazak u ovakav način radnog angažovanja da
je on postao dostupan velikom broju ljudi Danas je gotovo nemoguće proceniti šta se
sve može podrazumevati pod ovim pojmom Radi se o velikom broju radnika i
organizacija različitih kvalifikacija i poslovnih interesovanja koji sklapaju
kratkoročne ugovore po principima slobodnog tržišta Neki od njih ovakvo
angažovanje doživljavaju kao dopunski izvor svojih prihoda a ima dosta onih kojima
je to jedini način da obezbede svoju egzistenciju Visokoobrazovani ovakav rad često
shvataju kao svoj izbor dok oni drugi njemu pristupaju zato što nemaju drugog izbora
Najčešće se kao posrednici pri zapošljavanju javljaju softverske platforma
koje nastoje da da njihovi troškovi ostanu niski otvarajući pri tom prostor za visoku
zaradu Njihov je cilj da radnici zadrže prekarni položaj te da budu nesigurni u statusu
koji je veoma sličan samozapošljavanju ili samostalnom poslovanju dok oni ostvaruju
milijarde dolara profita
Lejla Čaibi poslanik u Evropskom parlamentu [19] napominje da su
korporacijske platforme u Kaliforniji odnele veliku pobedu nad radnicima uspevši da
ih zakonski klasifikuju kao bdquoizvođače radovaldquo prebacujući na njih kompletu
odgovornost za njihov tržišni položaj Njen zahtev je da Evropska unija zauzme
sasvim suprotan stav s obzirom da ogroman broj radnika živi od ovakvih angažmana
Njima nisu realizovana prvobitna obećanja o fleksibilnom radu nezavisnosti i
samostalnosti Umesto fleksibilnog rada dobijen je prekomerni rad pod nepovoljnim
uslovima i slabim zaradama i bez socijalne zaštite Učinak digitalnih platformi se
svodi na podizanje sopstvenog profita a da se pri tom s jedne strane radnicima
uskraćuju njihova osnovna prava a s druge strane se državni budžet od kojeg se
finansiraju brojne javne usluge ne puni na adekvatan način Radnici koji su
angažovani na platformama su uskraćeni po raznim osnovima nemaju godišnje
odmore pravo na bolovanje osiguranje od raznih nezgoda a pored toga su podložni
konstantnim iskorišćavanjem od strane platformi
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
127
5 Pitanje skraćivanja radnog vremena
Skraćivanje radnog vremena je jedan od prvih i stalnih ciljeva borbi radničkog
pokreta Još u devetnaestom veku je osvojena formula 8+8+8 (osam sati rada osam
sati odmora i osam sati slobodnog vremena) No u najnovije vreme je krenula borba
za očuvanje stečenog prava Različite okolnosti su navodile poslodavce da pokušaju
da reorganizuju radno vreme Rečit primer je postsocijalistička tranzicija prelazak sa
javne na privatnu svojinu i narastanje nove samonikle kapitalističke klase u
postsocijalističkim zemljama koja je želela da se naprečac obogati Tako nešto je u
tranzicionim uslovima najlakše izvodivo smanjivanjem zarada i produžavanjem
radnog vremena Novobogataši su svoje bogatstvo sticali najčešće i sivoj ili polusivoj
zoni poslovanja mimo kontrole ali ponekad i uz blagoslov državnih struktura
Tranzicija nije bila jedini razlog ovome tehnološki razvoj je takođe nosio
svoje breme Razvijeni deo sveta je već zašao duboko u digitalnu eru čime je otvorio
kanale preobražaja ne samo domaće već i globalne privrede Tehnološke promene
prate i mnoge nove ideje poput fleksibilizacije rada i radnog vremena Tehnološka
nezaposlenost koju je uočio Kejns još tridesetih godina XX se daljim naučno-
tehničkim razvojem sve više zaoštrava Tome joj pomažu nova tehnološka rešenja
koja polako ali sigurno izbacuju živi rad iz proizvodnog procesa Ovo se posebno
radikalizuje u trećoj i naročito četvrtoj industrijskoj revoluciji
Razvoj elektronike i kasnije digitalnih tehnologija omogućava da se čovek
sve više potiskuje iz radnog procesa Ovde se dakle ne govori isključivo o
potiskivanju fizičkog ada već sve više i o potiskivanju visokostručnog rada
Praktično mnogi poslovi od onih koje obavlja nekvalifikovani nosač do onih koje
vrši usko i visoko specijalizovan inženjer matematičar ili hirurg sada mogu biti
potisnuti i zamenjeni sofisticiranim mašinama podržanim kompjuterskim
tehnologijama i veštačkom inteligencijom
I ne samo to nove tehnologije na prvi pogled deluju revolucionarno otvaraju
šanse velikom broju onih koji ispadaju iz regularnog radnog odnosa Nude se nova
rešenja za pronalaženje sada novih poslova koje je moguće raditi van prostorija
poslodavca od kuće Komunikacije poslodavca i izvršioca se obavlja posredstvom
interneta Na prvi pogled vrlo komforno zaposlenje Malo detaljniji uvid ipak
pokazuje da se taj komfor obija o glavu angažovanim radnicima koje sada ne
možemo ni nazivati a još manje smatrati zaposlenima Oni mogu biti sve drugo samo
ne to Oni su naprosto samo angažovani obični izvođači radova Regularno
zaposleni u današnje vreme u startu već imaju neka prava poput prava na bolovanje
godišnjeg odmora prava na bezbedan rad socijalnog i zdravstvenog osiguranja itd
Dakle na Istoku su na delu novi oblici prvobitne eksploatacije dok se na
Zapadu razvijaju nove forme neoliberalnog izrabljivanja radnika Zajedničko im je da
i jedni i drugi žele da ozakone eksploataciju Prvi to čine na otvoren a drugi na
perfidan način
Jedan od najbogatijih ljudi sveta Karlos Slim [20] predlaže skraćivanje radne
nedelje kao moguće rešenje problema tehnološke nezaposlenosti kojem pridružuje i
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
128
kasniji odlazak u penziju koji bi mogao da bude i posle sedamdesete godine On
smatra da manje radnih sati po radniku utire put otvaranju novih radnih mesta za
rastući broj nezaposlenih Pored ovoga benefit skraćivanja radnog vremena bi bilo i
više slobodnog vremena Ovim bi se rad humanizovao jer bi radnici imali više
vremena za sebe i svoju porodicu uključujući i vreme za stručno usavršavanje
kulturno uzdizanje hobi ili rekreaciju
Ovaj model ne izgleda nerealno Ključni problem je što on nije ostvariv
jednovremeno u čitavom svetu zbog neravnomerne ekonomske i tehnološke
razvijenosti različitih zemalja U ovom momentu njega bi mogle sebi da priušte samo
najbogatije zemlje Ostatak sveta bi morao da se zadovolji manje radikalnim merama
Naravno ovo bi podrazumevalo spremnost vlasnika kapitala da svoj profit podele sa
radnicima da manje ostavljaju za ličnu potrošnju a više za investicije i plate
radnicima Obavljeno je i nekoliko eksperimenata na ovu temu sa manje ili više
uspeha Primera radu neka preduzeća iz Geteborga u Švedskoj su skratila radno
vreme i na račun toga zaposlila nove radnike [20] Ovo je rezultiralo povećanjem
produktivnosti tako da oni ne žele da se vraćaju na staro Opet s druge strane bilo je i
manje uspešnih pokušaja što ukazuje na brojnost teškoća u realizaciji ove ideje
Slična iskustva postoje već dosta dugo Još je Henri Ford pre stotinak godina
uveo u svoju kompaniju petodnevnu radnu nedelju Iako je malo ko verovao da će
eksperiment uspeti Ford je konstatovao da kraće radno vreme povećava produktivnost
njegovih zaposlenih Njegov zaključak je bio da je odmorni radnik ujedno i efikasniji
On je otvoreno govorio da treba da se oslobodimo shvatanja da je slobodno vreme za
radnike ili gubljenje vremena ili klasna privilegija Očigledno da ga je doživljavao kao
neku vrstu nužnosti za efikasno odvijanje radnog procesa Ideju skraćivanja radnog
vremena u u teorijskoj ravni ima dugu predistoriju Nju su pre više od jednog veka
promovisali K Marks Dž S Mil i Dž M Kejns [21]
Istraživanje sprovedeno u Hrvatskoj [22] objavljeno 2019 god je pokazalo
da dve trećine ispitanika ponekad radi prekovremeno te da se taj rad ne vidi kroz radne
naloge i ne plaća u 40 slučajeva Nalazi se da je gotovo 60 ispitanika radilo i po
deset sati dnevno a trećina i više od dvanaest sati A da čak 59 njih odgovara na
službene mejlove van radnog vremena Više od polovine ispitanika ne utiče na
utvrđivanje radnog vremena nisu sigurni oko svojih prava te nisu bili u mogućnosti
da u celini iskoriste svoj godišnji odmor Indikativno je da gotovo polovina njih
smatra da bi skraćivanje radne nedelje i radnog vremena imalo pozitivan uticaj na
njihovo zadovoljstvo i produktivnost na poslu posebno kod zaposlenih u privatnom
sektoru
Da je ovakva ideja i te kako smislena pokazuje i jedno medicinsko
istraživanje iz Australije [23] Cilj ovog istraživanja je bio da se istraži koje je
optimalno radno vreme za radnike srednjih i starijih godina Utvrđeno je da radno
vreme do 25-30 sati za muškarce i 22-27 sati za žene pozitivno utiče na kognitivne
sposobnosti Preko toga rezultati su slabiji To znači da bi rad sa skraćenim radnim
vremenom bio efikasan u održavanju kognitivnih sposobnosti radnika ili preciznije
da previše radnog vremena može imati negativne efekte na kognitivno funkcionisanje
U ovakvom slučaju bi se postigla veća produktivnost kada bi se za starije radnike
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
129
skratilo radno vreme Postoje istraživanja koja tvrde da podizanje starosne granice za
penzionisanje može potencijalno ublažiti slabljenje kognitivne funkcije s obzirom da
rad vrši kontinuiranu intelektualnu stimulaciju [24] [25]
Važno pitanje koje se može postaviti je bdquokoji se problemi rešavaju
skraćivanjem radnog vremenaldquo Bregman navodi sledeće benefite [21] na prvom
mestu je stres ljudi koji rade manje su zadovoljniji svojim životom Sa kraćim radnim
vremenom se dešava manje grešaka koje dovode do povređivanja radnika Na ovaj
način se mogu ublažiti periodi recesija tako što će više ljudi moći da sačuva posao sa
kraćim vremenom rada Kada je kraće radno vreme u posao se uključuje više žena
čime se podstiče rodna ravnopravnost i emancipacija žena Sve je veći udeo starijih
koji žele da rade jer to utiče povoljno na njihovo opšte zdravstveno stanje Prisustvo
društvenih nejednakosti je evidentno u zemljama sa dugim radnim vremenom
njegovim
6 Pitanje obaveznog prihoda
Osnovni univerzalni ili obavezni prihod predstavlja redovno plaćanje svim
licima nezavisno od njihove imovine ili materijalnog stanja Njegove osnovne
karakteristike su univerzalnost (sleduje svima bez obzira na imovinsko stanje)
bezuslovnost (nema ograničenja za njegovo dobijanje) i adekvatnost (dovoljan je da
štiti od siromaštva) [26] Univerzalni osnovni prihod mnogima zvuči vrlo primamljivo
s obzirom da u sebi sadrži davnašnju ideju socijalne pravde koja bi trebalo da bude
odgovor na rastuće društvene nejednakosti izazvane ubrzanim tehnološkim razvojem
Mnogi u njemu vide instrument koji bi mogao da ublaži posledice masovnih
otpuštanja radnika nastalih digitalnom automatizacijom proizvodnje Primena
univerzalnog osnovnog prihoda bi zamenila mnoga socijalna davanja koja padaju a
teret države tipa dečjih dodataka invalidnina pomoći za nezaposlene đake i
studente nisko plaćene radnike ili stare itd
Bezuslovni obavezni prihod je postao aktuelna tema iz dva razloga Prvi je
globalna ekonomska kriza koja ima za posledicu rast nezaposlenosti i opadanje
prihoda stanovništva razvijenih zemalja Drugi razlog je što razvoj najnovije
generacije digitalnih tehnologija preti da će u velikoj meri eliminisati živi rad iz
proizvodnog procesa i to ne samo nižekvalifikovane radne snage već i onih čiji su
poslovi do sada bili dobro plaćeni Sve navodi na to da ekonomski rast i rast broja
radnih mesta već u najbližoj budućnosti neće biti u pozitivnoj korelaciji [27]
Ključni ciljevi uvođenja obaveznog prihoda [28] bi bili obezbeđivanje
osnovnog nivoa ekonomske sigurnosti radi smanjivanja društvenih nejednakosti i
promovisanja solidarnosti u vreme rapidnih tehnoloških promena pojednostavljivanje
sistema socijalne zaštite smanjivanje administrativnih troškova i rešavanje poreskih
neujednačenosti smanjivanje stigmatizacije kroz univerzalne bezuslovne koristi
Jedan od efikasnih načina za njeno sprovođenje bi mogla da bude tzv redistributivna
pravda koja bi se ostvarivala kroz progresivno oporezivanja visokih prihoda
nasledstva ili poklona kroz akcize socijalne doprinose i slične mehanizme Piketi
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
130
navodi da u središtu svakog značajnog političkog preokreta leži poreska revolucija
[29]
Tu se upravo ogleda važnost državne politike koja bi trebalo da u vreme kada
nove tehnologije izbacuju veliki broj ljudi iz radnog procesa preduzme neophodne
mere radi kontrolisanja tokova društvenih nejednakosti Naravno za nešto ovakvo bi
trebalo da postoji globalni konsenzus što iz današnje perspektive nije lako ostvarivo s
obzirom da u svetu paralelno egzistira veliki broj različitih civilizacija sa različitim
sistemima vrednosti ali i različitim ekonomskim i političkim sistemima Neke od njih
se nalaze u permanentnom sukobu te teško da može da se očekuje bilo kakav
ozbiljniji dogovor među njima na ovu temu [30] Lokalne akcije bi bile ograničenog
domašaja s obzirom da je kapital veoma mobilan i sklon da se seli na lokacije na
kojima je bezbedniji kao što su razni poreski rajevi i slična mesta
Bregman [21] smatra da je došlo vreme da se razmišlja o obaveznom
bezuslovnom prihodu za sve ljude Njegova argumentacija je da veća fleksibilizacija
rada nameće pitanje veće egzistencijalne sigurnosti Čak i prihodi srednje klase koju
uglavnom čine visokoobrazovani postaju sve manji ona već sada živi sa dugovima
što u dugoročnoj perspektivi nije održivo Polazi od toga da se rastuće nejednakosti
mogu razrešiti tako što će se dati onima koji nemaju Smatra da je kapitalizam je već
stigao do onog nivoa kada je moguće svakom pojedincu pružiti sigurnost osnovnog
prihoda Bregman vidi da bi to trebalo da bude cilj njegovog razvoja U tom kontekstu
bi obavezan prihod trebalo posmatrati kao dividendu za napredak omogućen krvlju
znojem i suzama prošlih generacija s obzirom da je naš uložen trud zaslužan samo za
deo našeg prosperiteta jer su sadašnje generacije bogate zahvaljujući znanju i
socijalnom kapitalu koje su nam ostavile prethodne generacije Zaključuje da
bogatstvo pripada svima nama a osnovni prihod omogućava da ga delimo Ono što je
bila Marksova anticipacija stanja na kraju istorije kada kapitalizam maksimalno
razvije svoje snage sada Bregman vidi kao realnost koja je veoma blizu Ubrzavanje
tehnološkog razvoja podstaknutog robotizacijom i veštačkom inteligencijom čini
realnim ono što je korporacija RAND uticajni think tank predvidela da će u
budućnosti samo 2 stanovništva moći da proizvede sve što je potrebno društvu To
znači da bi uskoro rad mogao biti rezervisan za elitu ili gledano iz Marksove
perspektive da će rad postati dokolica
Ovome treba dodati i to da iako ideja obaveznog prihoda lepo zvuči mnogima
nije prihvatljiva Suštinska primedba se sastoji u tome što se njime degradira sam rad
jer je posao koji neko obavlja suštinska kategorija koja mu određuje identitet daje
njegovom životu smisao tako što ga stavlja na određenu poziciju unutar društvene
strukture [31] Može mu se prigovoriti i da deluje demotivišuće Izlaskom iz radnog
procesa se produbljuju nejednakosti s obzirom da u dinamičnim razvojnim periodima
znanja onih koji privremeno napuštaju radni proces brzo zastarevaju
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
131
7 Zaključak
Ranije industrijske revolucije su ukidale jedne poslova ali su zato uvodile
neke nove tako da se radna snaga prebacivala iz jednih delatnosti u druge Napredak
nije nužno značio povećavanje nezaposlenosti Prateći tu logiku i od savremenog
tehnološkog razvoja se očekivalo da će razviti neke nove poslove na kojima bi bio
angažovan veliki broj ljudi koji bi sada u novim delatnostima obezbeđivali sopstvenu
egzistenciju S druge strane već na samom početku je bilo vidljivo da će nastupajući
talas četvrte industrijske revolucije smanjivati potrebu za mnogim zanimanjima što
znači da će a tržište rada biti zapljusnuto radnicima čiji se radni profili neće tražiti
Sada se mnogi poslovi naprosto gase a da se ne stvaranju nova zanimanja ka kojima bi
bio usmeren višak radnika Nova tehnologija uspeva da zameni ogroman broj radnika
a da zauzvrat ne nudi zadovoljavajuće rešenje za one koji su ostali bez posla
Da bi se predupredili potencijalno neželjeni ishodi razvoja tipa masovne
nezaposlenosti ili porasta društvenih nejednakosti bitno je da s jedne stane
preduzeća pruže punu podršku svojim radnicima i da im pomognu da se pripreme za
nadolazeće tehnologije Prekvalifikacija i usavršavanje ne bi trebalo da bude samo
lična stvar radnika Ulaganjem u zaposlene i njihovu radnu kompetentnost gradi se
ljudski kapital svake pojedinačne radne organizacije U ovome aktivnu ulogu treba da
imaju i preduzeća koja treba da nastupe sa programima podrške S druge strane i
vlade u ovom procesu imaju značajnu ulogu s obzirom da treba da stvore povoljan
ambijent za prilagođavanje radnika novonastajućim okolnostima Zavisno od
dostignutog stepena ekonomskog i tehnološkog razvoja svaka vlada bi trebalo da
zaštiti u meri u kojoj je to moguće sopstveno radništvo Time se pored političkih
poena koji ovde predstavljaju nužno zlo obezbeđuje održavanje kakve ndash takve
socijalne ravnoteže i socijalnog mira
Istraživanje prezentirano na Svetskom ekonomskom forumu 2018 godine
[32] kazuje da gotovo polovina kompanija očekuje da će se već do 2022 godine zbog
automatizacije rada smanjiti broj postojećih zaposlenih u sadašnjim zanimanjima S
druge strane 38 kompanija očekuje da svoju radnu snagu dopuni za nove poslove
koji će dovoditi do daljeg uvećanja produktivnosti Pri tome postoji namera da se novi
radnici angažuju na fleksibilniji način za rad van sedišta organizacije i
decentralizaciju poslovanja Ove ideje ukazuju na neoliberalni koncept rešavanja
trenutno aktuelnog problema na nameru da se ostvare što je moguće manji troškovi
(fleksibilno angažovanje van sedišta organizacije i sl) ne bi li se time ostvario što je
moguće veći profit Naravno ovakav pristup će voditi ka rastućem osiromašivanju
zaposlenih i uvećanju društvenih nejednakosti
Očigledno da je vreme da se razmišlja o alternativnim strategijama razvoja
Savremeni razvoj već otvara doduše samo najrazvijenijim zemljama mogućnost da
primene mere poput skraćenog radnog vremena ili obaveznog bezuslovnog prihoda
Ostaje veliki problem što je na delu neravnomeran ekonomski i tehnološki razvoj
savremenog sveta i što nije načeto pitanje podele bogatstva koje se nalazi u rukama
najbogatijih pojedinaca i porodica Dok se to ne desi ove teorije ostaju u domenu
utopije ali utopije koja bi mogla lako da se pretoči u realnost posebno ako se ostvare
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
132
predviđanja korporacije RAND o tome da roboti i veštačka inteligencija preuzmu
ogromnu većinu poslova u industrijskoj proizvodnji i uslužnim delatnostima
Literatura
[1] Miladinović Slobodan Ima li mesta za sve socijalne implikacije savremenog
populacionog rasta Društvo i prostor Urbani i ruralni prostor Ekonomski pravni i
organizacioni prostor Beograd Srpsko sociološko društvo Institut za uporedno
pravo Novi Sad Filozofski fakultet 2015 str 390-403
[2] Smith Adam An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations
Edited by S M Soares Meta Libri Digital Library 2007
[3] McLuhan Marshall The Gutenberg Galaxy The Making of Typographic Man
University of Toronto Press Scholarly Publishing Division 1962
[4] Ricardo David On the Principles of Political Economy and Taxation Batoche
Books Kitchener 2001 p 284
[5] Marks Karl Kapital Prosveta Beograd 1987
[6] Lister R (ed) Charles Murray and the underclass the developing debate London
IEA Health and Welfare Unit in association with the Sunday Times 1996 pp 24-35
httpwwwcivitasorgukpdfcw33pdf
[7] Keynes John Maynard Essays in Persuasion W W Norton amp Company New
York and London 1961 p 364
[8] Bourdiue Pierre Signalna svetla prilozi za otpor neoliberalnoj invaziji Zavod za
udžbenike i nastavna sredstva Beograd 1999
[9] Standing Guy The precariat ndash The New The New Dangerous Class Bloomsbury
Academic London 2011
[10] Standing Guy A Precariat Charter From Denizens to Citizens London
Bloomsbury Academic 2014
[11] Klaus Schwab The Fourth Industrial Revolution what it means how to respond
Foreign Affairs 12 2015 httpswwwforeignaffairscomarticles2015-12-12fourth-
industrial-revolution
[12] Giddens Antony The Class Structure of Advanced Societies
LondonHutchinson London 1973
[13] Girdino DA Everly GS Dusek DE Controlling Stress and Tension Needham
Heights MA Allyn amp Bacon 1996
[14] Freudenberger H J Staff burn-out Journal of Social Issues 30 1974
[15] Ginsburg S G (1974) The problem of the burned-out executive Personnel
Journal 48 1974 598-600
[16] Mrđa Anđela Sagorevanje na poslu 2019 httpsgalaksijanovarssagorevanje-
na-poslu
[17] Mexi Maria The platform economymdashtime for decent lsquodigiworkrsquo Social Europe
2020 httpswwwsocialeuropeeuthe-platform-economy-time-for-decent-digiwork
[18] Duczyński Maciej Gig Economy Definition Statistics amp Trends 2020
httpszetycombloggig-economy-statisticsgclid=Cj0KCQiA48j9BRC-
ARIsAMQu3WQbQhD_QMOsqZIIyKmA9O3WXCDb3uEtCQJYT2kreBXnwyrID0
3qIx0aAnpQEALw_wcB 19 05 2020
Tehnološki razvoj i pitanje radničkih prava
_____________________________________________________________________
133
[19] Chaibi Leiumlla A proposal to legislate for the rights of platform workers Social
Europe httpswwwsocialeuropeeua-proposal-to-legislate-for-the-rights-of-
platform-workers 16 11 2020
[20] Petrović Jelena Skraćena radna nedelja - mač sa dve oštrice RTS 18 08 2016
httpswwwrtsrspagestoriessrstory125drustvo2422789skracena-radna-nedelja--
-mac-sa-dve-ostricehtml
[21] Bregman Rutger Utopia for Realists The Correspondent 2016
wwwbasinkomstpartietorg
[22] Savez samostalnih sindikata Hrvatske Predgovor saveza samostalnih sindikata
Hrvatske De Spiegelaere Stan and Piasna Agnieszka Zašto i kako skratiti radno
vrijeme Savez samostalnih sindikata Hrvatske Zagreb 2019
[23] Kajitani Shinya McKenzie Colin and Sakata Kei Use It Too Much and Lose
It The Effect of Working Hours on Cognitive Ability Melbourne Institute of Applied
Economic and Social Research 2016
[24] Potter GG Helms MJ Plassman BL Association of job demands and
intelligence with cognitive functioning measures among men in late life Neurology
70(19 part2) 2008 1803ndash1808
[25] Small GW What we need to know about age related memory loss British
Medical Journal 324 (7352) 2002 1502ndash1505
[26] Gentilini Ugo Grosh Margaret Rigolini Jamele and Yemtsov Ruslan (Eds)
(2020) Exploring Universal Basic Income A Guide to Navigating Concepts
Evidence and Practices International Bank for Reconstruction and Development -
The World Bank
[27] Arthur Don Basic income a radical idea enters the mainstream Research paper
series 2016ndash17 Parliamentary Library Department of Parliamentary Services
Canberra 2016
[28] Bowman D Mallett S Cooney-OrsquoDonoghue D Diversion Ahead Change Is
Needed but That Doesnrsquot Mean That Basic Income Is the Answer In Klein E Mays
J Dunlop T (eds) Implementing a Basic Income in Australia Exploring the Basic
Income Guarantee Palgrave Macmillan Cham 2019 httpsdoiorg101007978-3-
030-14378-7_6
[29] Piketi Toma Kapital u XXI veku Akademska knjiga Novi Sad 2015
[30] Huntington Samuel P The clash of civilizations and the remaking of world
order Simon amp Schuster Inc New York 1996
[31] Meyer Henning No Need For Basic Income Five Policies To Deal With The
Threat Of Technological Unemployment 27 March 2017
httpswwwsocialeuropeeu201703no-need-basic-income-five-policies-deal-threat-
technological-unemployment
[32] World Economic Forum (2018)ldquoThe future of jobs reportrdquo Insight report Centre
for the New Economy and Society
www3weforumorgdocsWEF_Future_of_Jobs_2018pdf
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
134
Dr Dijana Štrbac30 Lazar Živković MSc31 Prof dr Đuro Kutlača32
METODOLOGIJE ZA MERENJE NAUČNOTEHNOLOŠKIH I
INOVACIONIH AKTIVNOSTI
Apstrakt Metrika nauke tehnologije i inovacija od ključnog je značaja za
uspešno kreiranje i implementaciju javnih politika i programa u brojnim oblastima -
privredni razvoj obrazovanje istraživanje i razvoj međunarodna naučnotehnološka
saradnja Preduzeća nevladine organizacije i pojedinci takođe koriste pokazatelje
razvoja nauke tehnologije i inovacija prilikom donošenja odluka u svom opsegu
delovanja Otuda nameće se neophodnost boljeg razumevanja različitih pristupa u
oceni složenih aktivnosti u domenu nauke tehnologije i inovacija U radu su
predstavljeni osnovni načini za merenje inputa i autputa naučno-istraživačkog rada
tehnološkog progresa i inovacija Sve metodologije su svrstane u tri široke grupe
inovacione ankete pojedinačni pokazatelji naučnotehnološkog razvoja i kompozitni
indikatori Za svaku od navedenih grupa objašnjene su glavne karakteristike kao i
međunarodno prihvaćene metodologije i standardi za njihovo obuhvatanje i merenje
Ključne reči nauka tehnologija i inovacije (NTI) ankete o inovacijama
naučnotehnološki indikatori kompozitni indikatori
METHODOLOGIES FOR MEASURING SCIENTIFIC
TECHNOLOGICAL AND INNOVATION ACTIVITIES
Abstract The metrics of science technology and innovation is of key
importance for the successful creation and implementation of public policies and
programs in numerous areas - economic development education research and
development international scientific and technological cooperation Businesses
NGOs and individuals also use indicators of scientific technological and innovation
development when making decisions in their scope of work Hence there is a need for
a better understanding of different approaches in the assessment of complex activities
in the field of science technology and innovation The paper presents the main ways
to measure the inputs and outputs of science technological progress and innovation
All methodologies are classified into three broad groups innovation surveys
individual indicators of scientific and technological development and composite
indicators For each of these groups the main characteristics as well as
30 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin dijanastrbacpupinrs 31 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin lazarzivkovicpupinrs 32 Univerzitet u Beogradu Institut Mihajlo Pupin djurokutlacapupinrs
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
135
internationally accepted methodologies and standards for their coverage and
measurement are explained
Key words science technology and innovation (STI) innovation surveys
scientific and technological indicators composite indicators
1 Uvod
Tehnološke i inovacione aktivnosti označavaju se u literaturi kao osnovni
pokretač privrednog i društvenog razoja One su omogućile promenu načina na koji se
formiraju komparativne prednosti privreda pošto u savremenim uslovima privredni
razvoj sve više zavisi od znanja i njegove primene
Nivo tehnološke razvijenosti jedne države određuje bdquonjenu razvojnu
sposobnost konkurentsku poziciju u međunarodnoj podeli rada pregovaračku moć i
ugled sposobnost da zadrži svoje i privuče tuđe razvojne potencijalehellipi kao
posledicu svega toga nivo socijalnog mira uverenosti u budućnost i rastući kvalitet
životaldquo [1] Pri tome razvoj se dešava kao posledica rasta produktivnosti usled
primene naučnotehnoloških dostignuća a ne kao rezultat prostog uvećanja faktora
proizvodnje
U interesu svih svetskih ekonomija privrednih subjekata i privrednih sektora
je merenje i praćenje tehnoloških promena Rezultati do kojih se dolazi u procesu
merenja koriste za vođenje efikasnih javnih politika u oblasti privrednog razvoja
inovacija i naučnotehnološkog razvoja Planiranje evaluacija i implementacija brojnih
politika i programa u velikoj meri zavise od sprovedenih analiza u relevantnim
oblastima Na primer donošenje odluka o izdvajanjima iz državnog budžeta po
oblastima nauke u jednoj državi treba da bude zasnovano na performansama
konkretnih sektora i izboru prioriteta Posedovanje tačnih podataka o nivou razvoja
tehnologije u privrednim delatnostima ili preduzećima neophodno je u cilju donošenja
odluka vezanih za alokaciju finansijskih sredstava kreiranje inovativnih strategija ili
izbor budućih pravaca razvoja
Precizno predstavljanje obima intenziteta i pravaca naučnotehnoloških i
inovacionih aktivnosti izuzetno je teško pre svega zato što je reč uglavnom o
neopipljivim procesima Otuda naučnotehnološke aktivnosti se uglavnom mere na
indirektne načine Složen karakter tehnoloških aktivnosti može se objasniti i odlikama
inovacija u industriji 1) tehnološke promene imaju uticaj na implicitno i eksplicitno
znanje 2) izvori inovacija u preduzeću mogu biti interni ili eksterni 3) inovacije
mogu biti opredmećene u kapitalnim dobrima ili neopredmećene odnosno zasnovane
na znanju i iskustvu sadržanom u patentima licencama dizajnu naučno-istraživačkim
aktivnostima ili stručnim znanjima [2]
Veliki doprinos u postavljanju standarda za merenje naučnih i tehnoloških
aktivnosti dala je Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (Organisation for
Economic Co-operation and Development OECD) Ova međunarodna organizacija
razvila je niz priručnika koji su omogućili internacionalnu harmonizaciju metodologija
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
136
za merenje istraživačko-razvojnih inovativnih i tehnoloških aktivnosti kako na nivou
preduzeća tako i ma makro nivou Pregled relevantnih publikacija dat je u Tabeli 1
Tabela 1 OECD standardi za merenje naučnih i tehnoloških aktivnosti
Obuhvat Naslov publikacije
Istraživanje i
razvoj
Fraskati priručnik ndash smernice za prikupljanje i izveštavanje o
podacima iz oblasti istraživanja i eksperimentalnog razvoja
(Frascati Manual - Guidelines for Collecting and Reporting Data
on Research and Experimental Development)
Naučna
produktivnost
Kolekcija bibliometrijskih indikatora u nauci
(Compendium of Bibliometric Science Indicators)
Inovacije
Oslo priručnik ndash smernice za prikupljanje i interpretaciju podataka
o inovacijama
(Oslo Manual - Guidelines for collecting reporting and using data
on innovation)
Patenti
Priručnik za patente ndash korišćenje patenata kao naučnotehnoloških
indikatora
(Patent Manual - using patent data as science and technology
indicators)
Naučno-
istraživački
kadrovi
Kanbera priručnik ndash obuhvatanje ljudskih resursa u domenu nauke
i tehnologije
(Canberra Manual - Manual on the Measurement of Human
Resources Devoted to SampT)
Bilans
tehnoloških
plaćanja
Priručnik za bilans tehnoloških plaćanja ndash predlog standardnih
metoda za obuhvatanje i tumačenje podataka iz bilansa tehnoloških
plaćanja
(Proposed standard method of compiling and interpreting
technology balance of payments data)
Klasifikacija
industrije
prema
tehnološkom
nivou
Klasifikacija prerađivačke industrije na osnovu intenziteta ulaganja
u istraživanje i razvoj
(Classification of manufacturing industries into categories based
on RampD intensities)
Izvor sistematizacija autora
Inovaciona metrika ima za cilj da objasni raznovrsne procese u različitim
sektorima savremenog ekonomskog i društvenog sistema koji bi trebalo da se
zasnivaju na znanju i novim tehnologijama Za potrebe ovog istraživanja metodologije
za merenje tehnoloških i inovacionih procesa grupisane su u tri kategorije ankete o
inovacijama pojedinačni inovacioni i tehnološki indikatori kompozitni indikatori
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
137
2 Ankete o inovacijama
Glavni cilj anketa o inovacijama je prikupljanje širokog spektra podataka o
aktivnostima preduzeća u domenu unapređenja tehnoloških i netehnoloških aspekata
poslovanja Na taj način se analizira ponašanje kompanija vezano za inoviranje i
donošenje drugih povezanih poslovnih odluka a zatim se na osnovu reprezentativnog
obuhvaćenog uzorka donose generalni zaključci za makro nivo
Ankete o inovacijama omogućavaju prikupljanje širokog opsega podataka iz
relevantnih oblasti Razlog njihove primene jeste saznanje da podaci o istraživanju i
razvoju ne mogu u potpunosti opisati proces tehnoloških promena pošto inovacije
predstavljaju interaktivni proces koji uključuje različite vrste i izvore znanja [3]
Najpoznatija anketa za merenje inovacija u Evropi je bdquoIstraživanje
inovativnosti evropske zajedniceldquo (Community Innovation Survey CIS) Ona
predstavlja glavni statistički instrument za praćenje inovacija u Evropskoj uniji a
bazira se na definiciji inovacija iz Oslo priručnika Do 2016 godine CIS upitnik je
obuhvatao pitanja o inovativnim aktivnostima preduzeća odnosno o inovacijama
proizvodausluga procesa kao i organizacionim i marketinškim inovacijama Od
2018 godine u skladu sa promenom definicije inovativnosti iz Oslo priručnika CIS
upitnik prepoznaje samo inovacije proizvodausluga i inovacije procesa Prema novoj
metodologiji organizacione i marketinške inovacije spadaju u inovacije poslovnih
procesa Anketom su obuhvaćeni podaci o inovativnosti imajući u vidu vrste
preduzeća tipove inovacija izdatke za inovacije saradnju u inovativnim
aktivnostima limitirajuće faktore i drugo Upitnik se lansira počev od 1992 godine na
svake dve godine u svim državama članicama Evropske unije kao i u zemljama koje
su deo Evropskog statističkog sistema među kojima je i Srbija
Istraživanje o inovativnosti evropske zajednice uključuje brojne izvore
podataka 1) interne (u okviru preduzeća ili grupe preduzeća) 2) tržišne (dobavljači
klijenti konkurenti konsultanti i komercijalne laboratorije) 3) obrazovne i
istraživačke institucije (institucije visokog obrazovanja država javni i privatni
istraživački instituti) 4) druge izvore (konferencije sajmovi izložbe naučni časopisi i
tehničke publikacije profesionalna i industrijska udruženja) [4]
Republički zavod za statistiku Srbije sprovodi CIS istraživanje od 2006
godine pod zvaničnim nazivom bdquoIstraživanje o inovacionim aktivnostima poslovnih
subjekata u Republici Srbijildquo Preduzeća koja učestvuju u ovom istraživanju imaju
zakonsku obavezu da daju ldquotačne kompletne i ažurne podatke koji po sadržini i
obliku odgovaraju zahtevima zvanične statistikerdquo a postoje i kaznene odredbe za
nedostavljanje podataka u zahtevanom roku ili davanje nepotpunih i netačnih
podataka [5]
Ankete o inovacijama su značajan merni instrument i u brojnim drugim
geografskim područjima Najveći iskorak je napravljen u Latinskoj Americi u kojoj je
2001 godine kreiran Bogota priručnik (Manual de Bogotaacute) koji je zasnovan na Oslo
priručniku ali prilagođen zemljama u razvoju Fokus Bogota priručnika je
prikupljanje podataka o organizacionim aspektima inovacija i inkrementalnim
inovacijama koje dovode do značajnog rasta produktivnosti [6]
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
138
U 2005 godini u nekoliko država Latinske Amerike sprovedene su ankete o
inovativnosti preduzeća ndash u Brazilu Argentini Čileu i Kolumbiji Glavni problem koji
se javio prilikom interpretacije rezultata ovih istraživanja leži u nemogućnosti tačnog
upoređivanja podataka između zemalja usled različitog uzorka u istraživanju Naime
ankete sprovedene u Brazilu i Čileu su uključivale preduzeća iz sektora prerađivačke
industrije i usluga dok su u druge dve zemlje Latinske Amerike bile obuhvaćene
samo firme iz prerađivačke industrije S druge strane obuhvat preduzeća se takođe
razlikovao Na primer Argentina je imala stratifikovan uzorak Kolumbija je
anketirala firme sa više od 10 zaposlenih a Brazil je obuhvatao firme sa više od 500
zaposlenih dok je za manje firme korišćena druga tehnika [7]
Mnoge azijske države sprovode inovacione ankete na osnovu pravila iz Oslo
priručnika Pri tome pionir je svakako Kina koja je prvo istraživanje sprovela 1995
godine a zatim su je sledile Južna Koreja Tajvan Singapur Malezija i Tajland
Istraživanja o inovativnosti preduzeća se realizuju i na afričkom kontinentu sa
najvećim uspehom u Južnoafričkoj republici a sa nešto skromnijim rezultatima u
Maroku Tanzaniji i Tunisu
Glavna prednost inovacionih anketa je što omogućavaju obuhvatanje velikog
broja podataka o tehnološkim promenama u poslovnom sektoru koji uključuju
ulaganja u inovacije ograničavajuće faktore vrste inovacija ciljeve i izvore sredstava
Međutim prilikom analize rezultata anketnog istraživanja inovacija treba imati u vidu
i nedostatke koji proističu iz subjektivnosti ispitanika odnosno iz načina prikupljanja
podataka Na primer kao jedan od glavnih pokazatelja koji proističe iz Istraživanja o
invativnosti evropske zajednice uzuma se procentualni udeo inovativnih firmi u jednoj
zemlji Međutim ovaj indikator ne ukazuje na obim u kom su preduzeća zaista bila
inovativna Osim toga CIS-u se često zamera da ne ukazuje na uticaj inovacija jer bi
bilo informativno utvrditi koliko su zaista inovacije uticale na produktivnost i
profitabilnost [8]
3 Pojedinačni inovacioni i tehnološki indikatori
Tehnologija i inovacije predstavljaju rezultate naučno-istraživačkih aktivnosti
što omogućava kreiranje brojnih pokazatelja za direktnu i indirektnu ocenu nauke
tehnologije i inovacija Indikatori u ovoj oblasti su se evolutivno razvijali i prema
vremenu nastanka mogu se podeliti u nekoliko grupa (Tabela 2) Prvu generaciju čine
pokazatelji zasnovani na linearnom modelu inovacija čiji je akcenat bio na inputima
kao što su izdaci za istraživanje i razvoj naučno-istraživački kadrovi i izdaci za
obrazovanje Tokom 70-ih i 80-ih godina 20 veka javlja se druga generacija
pokazatelja koju si činili patenti naučne publikacije novi proizvodi i procesi Treću
generaciju čine inovacione ankete indeksi i pokazatelji inovacionog kapaciteta U
četvrtu generaciju spadaju pokazatelji znanja nematerijalih ulaganja umrežavanja i
inovacionog ekosistema
Prema shvatanju OECD-a naučnotehnološki indikatori treba da pruže odgovore
na pitanja o naučnom i tehnološkom sistemu njegovoj internoj strukturi povezanosti sa
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
139
privredom i društvom kao i o nivou do kog on ispunjava ciljeve onih koji njime
upravljaju rade u okviru njega ili su na neki drugi način pod njegovim uticajem [10]
Pojedinačni naučnotehnološki indikatori doprinose sledećim aktivnostima
merenju rezultata i benčmarkingu - omogućavaju analizu pojedinih dimenzija
naučno-istraživačkog sistema tokom vremena kao i njegovo upoređivanje sa
drugim državama ili grupama država
informisanju donosilaca odluka u javnom sektoru ndash preko identifikacije ciljeva
određenih politika ali i ocene rezultata
informisanju donosilaca odluka iz poslovnog i nevladinog sektora
unapređenju istraživanja u oblasti društvenih nauka preko povećanja statističke
osnove za kreiranje modela i testiranje hipoteza [11]
Tabela 2 Evolucija metrike inovacija po generacijama
Prva generacija
Input indikatori
(1950-60)
Druga generacija
Autput indikatori
(1970-80)
Treća generacija
Inovacioni
indikatori
(1990-е)
Četvrta generacija
Indikatori procesa
(2000 + fokus u nastajanju)
Izdaci za IR
Naučno-
istraživački
kadrovi
Kapital
Tehnološki
intenzitet
Patenti
Publikacije
Proizvodi
Promene
kvaliteta
Inovacione
ankete
Indeksi
Benčmarking
inovacionog
kapaciteta
Znanje
Nematerijalna ulaganja
Mreže
Tražnja
Klasteri
Menadžment tehnike
Rizikpovraćaj
Dinamika sistema
Izvor [9]
Pojedinačni inovacioni i tehnološki indikatori se najčešće dele na inpute i autpute
Pri tome pod inputima se podrazumevaju ulazi kao što su ulaganja u istraživanje i
razvoj ili ljudski resursi dok se pod autputima podrazumevaju rezultati kao što su
publikacije patenti ili inovacije
Osim ove osnovne podele naučnotehnoloških indikatora na inpute i autpute postoje
i šira grupisanja Jedna od takvih podela je na inpute (inputs) autpute (outputs)
rezultate (results) i uticaj (impact) [12] Kod ove klasifikacije pravi se razgraničenje
između autputa rezultata i uticaja Pod autputima se podrazumevaju aktivnosti koji
nastaju kao posledica angažovanja inputa kao što su naučne publikacije i međunarodne
ko-publikacije Rezultati su posledice naučno-istraživačkih aktivnosti kao što su patenti i
citati Uticaj meri efekte koje inovacije i tehnologija imaju na privredni i društveni
razvoј Na primer porast životnog standarda rast produktivnosti ili rast
visokotehnološkog izvoza
U zemljama u razvoju postoje određene specifičnosti u oblasti metrike nauke
tehnologije i inovacija One proizilaze pre svega iz karakteristika nacionalnog
inovacionog sistema vezanih za dominantan udeo države u strukturi izdvajanja za
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
140
istraživanje i razvoj nedovoljnu saradnju između institucija četvorostrukog Heliksa i
nedovoljnu komercijalizaciju rezultata naučno-istraživačkih aktivnosti Otuda
pokazatelji načuno-istraživačkih i inovacionih aktivnosti u zemljama u razvoju trebalo
bi da se fokusiraju na analizu delova sistema koji će doprineti pretvaranju pozitivnih
tehnoloških promena u privredni rast
Veliki broj pojedinačnih naučno tehnoloških indikatora vezanih za istraživanje i
razvoj inovacije patente naučno-istraživačke kadrove i naučnu produktivnost razvijen
je u okviru prethodno pomenutih OECD priručnika koji omogućavaju međunarodno
standardizovane i uporedive mere Najčešće korišćen indikator svakako su ulaganja u
istraživanje i razvoj odnosno pokazatelj koji se u Fraskati priručniku terminološki
određuje kao bdquoukupni domaći izdaci za istraživanje i razvojldquo (Gross domestic
expenditure on RampD GERD) GERD obuhvata ukupne izdatke za istraživanje i razvoj
koji se sprovodi na teritoriji jedne države u odeđenom periodu od strane sva četiri
domaća sektora (državni poslovni visoko obrazovanje privatni neprfotni) i finansiranje
iz inostranstva a isključuje plaćanja za istraživanje i razvoj koji se sprovodi u
inostranstvu [13] Komponente ukupnih domaćih izdataka za istraživanje i razvoj
odnose se na izdatke pojedinačnih sektora i kreiraju sledeće pokazatelje
izdaci državnog sektora za istraživanje i razvoj (Government expenditure on
research and development GOVERD)
izdaci poslovnog sektora za istraživanje i razvoj (Business enterprise
expenditure on research and development BERD) i
izdaci sektora visokog obrazovanja za istraživanje i razvoj (Higher education
expenditure on research and development HERD)
izdaci privatnog neprofitnog sektora za istraživanje i razvoj (Private nonprofit
expenditure on research and development PNPRD)
U cilju obuhvatanja ukupnih budžetskih izdvajanja za istraživanje i razvoj Fraskati
priručnik uvodi indikator GBARD (Government budget allocations for RampD) koji
obuhvata izdvajanja iz državnog budžeta za istraživanje i razvoj koji se realizuje u svim
sektorima ndash državnom poslovnom privatnom neprofitnom visokom obrazovanju i
inostranstvu Otuda važno je razumevanje i razgraničenje indikatora GOVERD i
GBARD
Kompletna lista pojedinačnih naučnotehnoloških indikatora koje je razvio OECD
data je u Tabeli 3
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
141
Tabela 3 Osnovni naučnotehnološki indikatori definisani od strane OECD-a
Obuhvat Indikatori
Izdvajanja za istraživanje i razvoj
Ukupni domaći izdaci za IR (GERD) - u apsolutnom
iznosu od BDP-a godišnja stopa rasta po glavi
stanovnika
GERD-a finansiran od strane poslovnog sektora
države visokog obrazovanja inostranstva
GERD-a koji sprovodi poslovni sektor visoko
obrazovanje država neprofitni sektor
Ljudski resursi angažovani na
poslovima istraživanja i razvoja
Ukupni istraživači (FTE) - u apsolutnom iznosu godišnja
stopa rasta na hiljadu zaposlenih
Ukupni IR kadrovi (FTE) - u apsolutnom iznosu godišnja
stopa rasta na hiljadu zaposlenih
Ukupan broj istraživača
Broj žena istraživača
Broj žena istraživača kao od ukupnog broja istraživača
Izdvajanja za IR i ljudski resursi u
poslovnom sektoru
Izdaci poslovnog sektora za IR (BERD) - u apsolutnom
iznosu kao od BDP-a godišnja stopa rasta kao od
dodate vrednosti u industriji
Ukupan broj istraživača u poslovnom sektoru
Ukupan broj žena istraživača u poslovnom sektoru
Žene istraživači u poslovnom sektoru kao od ukupnog
broja istraživača
Ukupni istraživači u poslovnom sektoru (FTE) - u
apsolutnom iznosu godišnja stopa rasta kao od
ukupnog broja na hiljadu zaposlenih u industriji
Ukupni IR kadrovi u poslovnom sektoru (FTE) - u
apsolutnom iznosu godišnja stopa rasta kao od
ukupnog broja na hiljadu zaposlenih u industriji
Izdaci poslovnog sektora za IR u farmaceutskoj
industriji računarskoj elektronskoj i optičkoj industriji
vazduhoplovnoj industriji uslužnom sektoru
Izdvajanja za IR i ljudski resursi u
sektoru visokog obrazovanja
Izdaci sektora visokog obrazovanja za IR (HERD) - u
apsolutnom iznosu kao od BDP-a godišnja stopa rasta
Istraživači u sektoru visokog obrazovanja (FTE) -
ukupno godišnja stopa rasta kao od ukupnog broja
Ukupni IR kadrovi u sektoru visokog obrazovanja (FTE) -
ukupno godišnja stopa rasta
Izdvajanja za IR i ljudski resursi u
državnom sektoru Izdaci državnog sektora za IR (GOVERD) - u apsolutnom
iznosu kao od BDP-a godišnja stopa rasta
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
142
Istraživači u državnom sektoru (FTE) - ukupno godišnja
stopa rasta kao od ukupnog broja
Ukupni IR kadrovi u državnom sektoru (FTE) - ukupno
godišnja stopa rasta
Budžetska izdvajanja za IR
Ukupna budžetska izdvajanja za IR (GBARD)
Budžet za IR u namenskoj industriji kao od GBARD-a
Budžet za IR sa civilnom namenom kao od GBARD-a
Civilni GBARD za programe iz oblasti privrednog
razvoja oblasti zdravlja i zaštite životne sredine
obrazovne i socijalne programe svemirske programe
horizontalne istraživačke programe opšte univerzitetske
programe
Patenti
Broj trijadnih familija patenata
Broj PCT prijava patenata
Broj patenata u IKT sektoru
Broj patenata u biotehnološkom sektoru
Pokazatelji međunarodne trgovine
Farmaceutska industrija - uvoz izvoz trgovinski bilans
Računarska elektronska i optička industrija - uvoz izvoz
trgovinski bilans
Vazduhoplovna industrija - uvoz izvoz trgovinski bilans
Izvor [14]
4 Kompozitni pokazatelji
Kombinacijom više individualnih pokazatelja naučnotehnološkog razvoja
dobijaju se kompozitni odnosno složeni pokazatelji koji omogućavaju sagledavanje
pozicije zemlje u pogledu dostignutog tehnološkog i inovativnog nivoa Uglavnom se
izražavaju u obliku indeksa i brojne međunarodne organizacije imaju svoje inicijative u
ovoj oblasti
Brojni korisnici kompozitnih pokazatelja nemaju jasnu predstavu o tome kako
se oni formiraju i koliki je njihov informativni karakter To može stvoriti asimetriju
informacija između kreatora i korisnika ovih pokazatelja a otuda i njihovu slučajnu ili
namernu zloupotrebu U opštem slučaju kompozitni pokazatelj porede zemlje u
relativnim iznosima Otuda pad ili rast ranga određene države ne treba tumačiti kao
apsolutni pad ili rast u određenoj oblasti već kao relativnu promenu u odnosu na
kretanja u drugim državama
Kompozitni pokazatelji naučnotehnološkog razvoja često se određuju kao
indikatori produktivnih sposobnosti jer ukazuju na nivo produktivnih sposobnosti države
koje su uglavnom zasnovane na naučnotehnološkom razvoju Za potrebe ovog
istraživanja biće predstavljeni sledeći agregatni indikatori globalni indeks inovativnosti
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
143
sumarni indeks inovativnosti indeks ekonomije zasnovane na znanju globalni indeks
konkurentnosti i indeks tehnološkog ostvarenja
Globalni indeks inovativnosti (Global Innovation Index GII) kreiran je 2007
godine od strane Svetske organizacije za intelektualnu svoju Univerziteta Kornel i
međunarodne poslovne škole INSEAD kako bi se obuhvatio veći proj pokazatelja i
napravio iskorak u odnosu na pojedinačne tradicionalne mere U 2020 godini ovaj
indeks se izračunavao na osnovu 58 indikatora formiranih na osnovu bdquočvrstihldquo podataka
18 kompozitnih pokazatelja i 4 pitanja iz ankete Svetskog ekonomskog foruma
bdquoExecutive Opinion Surveyldquo [15]
Tokom vremena se menjao obuhvat indikatora na osnovu kojih se utvrđuje
Globalni indeks inovativnosti a trenutno uključuje dva indeksa ndash indeks inovacionih
inputa i indeks inovacionih autputa Svaki od ovih pod-indeksa sadrži nekoliko stubova
koji uključuju određene pojedinačne pokazatelje
1) Indeks inovacionih inputa ndash obuhvata 5 stubova odnosno elemenata privrede
koji omogućavaju inovativne aktivnosti U pitanju su sledeći stubovi institucije ljudski
resursi i istraživanje infrastruktura sofisticiranost tržišta i poslovna sofisticiranost
2) Indeks inovacionih autputa ndash uključuje rezultate inovativnih aktivnosti i ima
dva stuba znanje i tehnološki autputi i kreativni autputi (Slika 1)
Slika 1 Struktura Globalnog indeksa inovativnosti
Izvor [15]
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
144
Sumarni indeks inovativnosti (Summary Innovation Index SII) je razvila
Evropska komisija 2001 godine a njegove vrednosti se objavljuju u izveštaju
European Innovation Scoreboard Zahvaljujući svojim sastavnim elementima ovaj
indeks omogućava komparaciju istraživačkog i inovacionog potencijala evropskih
država kao i detaljniju evaluaciju pojedinih delova inovacionog ekosistema Sumarni
indeks inovativnosti obuhvata 27 indikatora koji su klasifikovani u 4 grupe (okvirni
uslovi investicije inovativne aktivnosti i uticaj) i 10 dimenzija inovativnosti Pregled
svih indikatora dat je u Tabeli 4
Tabela 4 Struktura Sumarnog indeksa inovativnosti
OKVIRNI USLOVI INOVATIVNE AKTIVNOSTI
Ljudski resursi Inovatori
Novi doktori nauka MSP sa inovacijama proizvoda ili procesa
Populacija starosti 25-34 sa tercijarnim
obrazovanjem
MSP sa marketinškim ili organizacionim
inovacijama
Celoživotno učenje MSP koja interno inoviraju
Atraktivni istraživački sistemi Povezanost
Međunarodne ko-publikacije Inovativna MSP koja sarađuju sa drugima
Top 10 najviše citiranih publikacija Javno-privatne ko-publikacije
Strani studenti doktorandi Privatno kofinansiranje javnih izdvajanja za IR
Okruženje pogodno za inovacije Intelektualna svojina
Širokopojasni pristup internetu PCT prijave patenata
Preduzetništvo vođeno šansama Prijave žigova
Prijave dizajna
INVESTICIJE UTICAJ
Finansiranje i podrška Uticaj zaposlenosti
Izdaci za IR u javnom sektoru Zaposlenost u delatnostima zasnovanim na znanju
Rizični kapital Zaposlenost brzo rastućih preduzeća iz inovativnog
sektora
Investicije firmi Uticaj prodaje
Izdaci za IR u poslovnom sektoru Izvoz srednje i visoko tehnoloških proizvoda
Izdvajanja za inovacije koje ne uključuju
IR
Izvoz usluga zasnovanih na znanju
Preduzeća koja sprovode obuke u cilju
razvoja IKT veština svojih zaposlenih
Prodaja inovacija proizvoda koje su nove za tržište i
nove za firmu
Izvor [16]
Indeks ekonomije zasnovane na znanju (Knowledge Economy Index KEI)
razvila je Svetska banka 1995 godine kao agregatni pokazatelj a ukazuje na nivo
razvoja države ili regiona u pogledu razvoja društva znanja Cilj ove metodologije jeste
da utvrdi koliko je okruženje podsticajno za usmeravanje znanja u svrhe privrednog
razvoja Indeks se izračunava na osnovu indikatora koji su svrstani u četiri stuba
ekonomije zasnovane na znanju ekonomski i institucionalni režim obrazovanje i
ljudski resursi inovacioni sistem i IKT U Tabeli 5 su predstavljeni indikatori koji čine
ovaj indeks
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
145
Tabela 5 Struktura indeksa ekonomije zasnovane na znanju
Stub Indikator
Ekonomski i
institucionalni režim
Carinske i necarinske barijere
Kvalitet regulative
Vladavina prava
Obrazovanje i ljudski
resursi
Stopa pismenosti odraslih
Upis u srednje škole
Upis na fakultete
Informaciona
infrastruktura
Broj telefona na 1000 stanovnika
Broj računara na 1000 stanovnika
Broj korisnika interneta na 1000 stanovnika
Inovacioni sistem
Naplate i plaćanja za tantijeme
Naučni radoviu tehničkim časopisima na milion stanovnika
Patentne prijave odobrene od strane USPTO na milion
stanovnika
Izvor [17]
Globalni indeks konkurentnosti (Global Competitiveness Index GCI) je jedan
od najstarijih i najpopularnijih agregatnih pokazatelja Objavljuje ga Svetski ekonomski
forum od 1979 godine u okviru Izveštaja o globalnoj konkurentnosti (Global
Competitiveness Report) Metodologija za izračunavanje ovog indeksa formulisana je u
okviru 12 stubova koji omogućavaju sagledavanje osnovnih pokretača dugoročnog
privrednog rasta Od ukupno 103 indikatora na osnovu kojih se izračunava ovaj indeks
47 se izvodi iz ankete Svetskog ekonomskog foruma bdquoExecutive Opinion Surveyldquo Na
Slici 2 su predstavljene komponente ovog indeksa Za potrebe detaljnije analize
naučnotehnoloških i inovativnih performasi najznačajniji je stub 12 ndash inovativne
sposobnosti Ovaj stub čine sledeći pokazatelji raznovrsnost radne snage nivo razvoja
klastera međunarodne ko-invencije saradnja između stejkholdera naučne publlikacije
patentne prijave izdvajanja za IR kvalitet naučno-istraživačkih institucija
sofisticiranost kupaca prijave žigova [18]
Indeks tehnološkog ostvarenja (Technology achievement index TAI) meri
nacionalne tehnološke kapacitete odnosno nivo tehnološke spremnosti jedne države da
učestvuje u stvranju društva zasnovanog na znanju Ovaj indeks je prvi put objavljen
2001 godine u okviru Izveštaja o ljudskom razvoju (Human development report) koji
objavljuje Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) Indeks se sastoji od osam
indikatora koji su svrstani u četiri dimenzije
- Kreiranje tehnologije ndash mereno brojem patenata odobrenih rezidentima po
glavi stanovnika i primanjima za licence i autorske honorare iz inostranstva
po glavi stanovnika
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
146
- Difuzija novijih inovacija ndash izračunata preko broja internet korisnika po
glavi stanovnika i udelom visokog i srednje visokog tehnološkog izvoza u
ukupmom izvozu
- Difuzija starijih inovacija ndash merena brojem telefona (fiksnih i mobilnih) po
glavi stanovnika i potrošnjom električne energije po stanovniku
- Veštine radne snage ndash utvrđeno prosečnim godinama školovanja kod
populacije starije od 15 godina i ukupnim upisom u visokoškolske ustanove
[19]
Slika 2 Globalni indeks konkurentnosti
Izvor [18]
Kompozitni indikatori imaju niz prednosti sumiraju više pojedinačnih
pokazatelja omogućavaju poređenja između država obezbeđuju predstavljanje rezultata
široj javnosti donose mogućnost analize pojedinih dimenzija i otuda praćenje kretanja
kroz vreme S druge strane s obzirom da je reč o agregatnim pokazateljima mogu uticati
na donošenje izuzetno pojednostavljenih zaključaka kao i ignorisati onih karakteristika
koje nisu kvantitativno merljive Otuda važno je kompozitne pokazatelje posmatrati kao
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
147
pojednostavljene indikatore performansi u određenim oblastima koje treba koristiti kao
polaznu tačku za dalju analizu
5 Ograničenja metrike nauke tehnologije i inovacija
Korišćenje pokazatelja nauke tehnologije i inovacija u procesu kreiranja
implementacije i evaluacije javnih politika ima određena ograničenja Pre svega odnos
između primenjenih indikatora i koncepata na koji se odnose nije savršen Naime
gotovo da ne postoji pokazatelj u oblasti nauke tehnologije i inovacija koji na idealan
način oslikava stvarnost Upravo zbog toga je neophodno korišćenje više različitih
pokazatelja i uključivanje kvalitativne analize
Još jedno ograničenje se odnosi na nepodudaranje vremena prikupljanja i
obrade podataka sa vremenom donošenja odluka Ovo je naročito vidljivo kod anketa o
inovacijama koje se sprovode svake dve godine a odluke u domenu inovativnosti
preduzeća se donose u mnogo kraćim vremenskih intervalima gotovo svakodnevno
Međutim vremensko kašnjenje postoji i kod drugih pokazatelja jer se oni uglavnom
izračunavaju na godišnjem nivou čime su donosioci odluka u najvećem broju slučajeva
ograničeni na metriku iz prethodne kalendarske godine
Indikatori nauke tehnologije i inovacija u zemljama u razvoju takođe imaju
svoja ograničenja imajući u vidu nedovoljan privredni rast i nerazvijenost nacionalnog
inovacionog sistema Takođe ove države često odlikuje i neadekvatnost statističkog
sistema i otuda nemogućnost prikupljanja potrebnih podataka izračunavanja i primene
pojedinih pokazatelja Osim toga u zemljama u razvoju naučno-istraživački sistemi se
uglavnom nalaze u procesu transformacije tako da je potrebno uključiti i indikatore koji
ukazuju na dinamiku sistema
Istraživanja su pokazala da postoje brojni limiti u prikupljanju podataka o
inovacijama u neformalnom sektoru i sektoru poljoprivrede Ovo je naročito izraženo u
zemljama u razvoju u kojima su ovi sektori uglavnom isključeni iz anketa o
inovacijama Jedan od razloga su svakako i problemi vezani za njihovo statističko
obuhvatanje što predstavlja izazov i za razvijene države
Takođe postoji i mogućnost da određeni indikator izgubi informativni značaj
koji je imao onda kada postane cilj naučnotehnološke politike Naime tada veliki broj
aktera traži način da brzo utiče na određeni pokazatelj preko primenjenih mera ili preko
izmena načina izračunavanja Tada se veštački menja vrednost tog pokazatelja bez
rešavanja uzroka koji su doveli do nepovoljnih statističkih trendova
6 Zaključak
Merenje nauke tehnologije i inovacija doprinosi kvantitativnoj analizi
nacionalnog inovacionog sistema omogućava međunarodna poređenja i kreiranje
preporuka za donosioce odluka Razvoj uporedivih i relevantnih indikatora naročito je
značajno za zemlje u razvoju koje uglavnom nisu u potpunosti uključile naučne dokaze
u strateške dokumente odnosno u sprovođenje relevantnih politika
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
148
Uspeh primene indikatora nauke tehnologije i inovacija zavisi od toga koliko
su oni dobro integrisani u strateške dokumente i upravljačke procese u ovoj oblasti
Takođe neophodan je kontinuirani monitoring i evaluacija ovih indikatora od strane
kreatora politika statističkih službi i šire javnosti U idealnom slučaju indikatori bi
trebalo da na što precizniji načini ukazuju na procese kreiranja primene i difuzije znanja
u nacionalnom inovacionom sistemu
Svaka od predstavljenih grupa indikatora nauke tehnologije i inovacija ima
svoje kako prednosti tako i nedostatke Ankete o inovacijama omogućavaju
obuhvatanje velikog broja podataka ali su istovremeno zavisne od subjektivnog
mišljenja obuhvaćenih preduzeća Individualni indikatori su uglavnom jednostavni i
omogućavaju obuhvatanje samo malog dela određene oblasti ili procesa Kompozitni
indikatori se dobijaju agregiranjem većeg broja individualnih indikatora čime se s jedne
strane gubi deo informativnosti a s druge strane obezbeđuje međunarodna uporedivost i
praćenje kroz duži vremenski period
Imajući u vidu navedena ograničenja indikatora moguće je formulisati sledeće
preporuke za kreatore politike u oblasti nauke tehnologije i inovacija
korišćenje većeg broja indikatora nauke tehnologije i inovacija imajući u
vidu njihove nedostatke i potrebe konkretnih politika
neophodnost formiranja okvira za obuhvatanje podataka o inovacijama u
neformalnom sektoru i sektoru poljoprivrede
uključivanje indikatora u strateške dokumente i upravljačke procese
kontinuirani monitoring i evaluacija obuvaćenih indikatora
povezivanje naučnotehnoloških i inovacionih indikatora sa ciljevima
privrednog rasta i razvoja
Savremene uslove karakterišu neprekidne promene prirode nauke tehnologije i
inovacija Otuda neophodno je da indikatori u ovoj oblasti uzmu u obzir ove promene
Naime u budućnosti je potreban razvoj novih indikatora koji će objasniti sledeće
procese sve veća multidisciplinarnost naučno-istraživačkog rada kreiranje
međunarodnih istraživačkih mreža jačanje povezanosti između nauke i industrije
mobilnost naučno-istraživačkih kadrova ocena efikasnosti instrumenata inovacionih
politika
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete
nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije
Literatura
[1] Matejić V ed (1989) Naučnoistraživački projekat Strategija tehnološkog
razvoja Jugoslavije do početka XXI veka Završni izveštaj Savez inženjera i
tehničara Jugoslavije Beograd
[2] Archibugi D and Pianta M (1996) Measuring technological change through
patents and innovation surveys Technovation 16(9) pp 451-468
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
149
[3] Radošević S (1999) Patterns of Innovative Activities in Countries of
Central and Eastern Europe An Analysis Based on Comparison of Innovation
Surveys Science Policy Research Unit University of Sussex Working Paper
No 34 Brighton
[4] Biagi F Pesole А and Stancik Ј (2016) Modes of Innovation Evidence
from the Community Innovation Survey Luxembourg Publications Office of
the European Union
[5] Zakon o zvaničnoj statistici Službeni glasnik RS br 1042009
[6] Chaminade C Lundvall BA amp Haneef S (2018) Advanced Introduction
to National Innovation Systems Cheltenham UK Edward Elgar Publishing
[7] Bogliacino F Perani G Pianta M amp Supino S (2010) Innovation and
Development The Evidence from Innovation Surveys Working paper of
BETA number 13 Bureau dEconomie Theacuteorique et Appliqueacutee UDS
Strasbourg
[8] Szunyogh Z (2009) Methodology of Innovation Surveys International
Scientific Conference Challenges for Analysis of the Economy the
Businesses and Social Progress Universitas Szeged Press
[9] Milbergs Е amp Vonortas Н (2004) Innovation Metrics Measurement to
Insight White Paper National Innovation Initiative 21st Century Innovation
Working Group
[10] Tijssen Р and Hollanders H (2006) Using Science and Technology
Indicators to support knowledge-based Economies United Nations University
Policy Brief UNU-MERIT
[11] Hall B amp Jaffe A (2012) Measuring Science Technology and Innovation
A Review A report prepared for the Panel on Developing Science
Technology and Innovation Indicators for the Future National Academies of
Science
[12] Danish Agency for Science Technology and Innovation (2014) Research and
Innovation Indicators 2014 Research and Innovation Analysis and
Evaluation 52014 Copenhagen
[13] OECD (2015) Frascati Manual 2015 Guidelines for Collecting and
Reporting Data on Research and Experimental Development The
Measurement of Scientific Technological and Innovation Activities OECD
Publishing Paris
[14] OECD (2020) Main Science and Technology Indicators Volume 2020 Issue
1 OECD Publishing Paris httpsdoiorg101787e3c3bda6-en
[15] Cornell University INSEAD and WIPO (2020) The Global Innovation Index
2020 Who Will Finance Innovation Ithaca Fontainebleau and Geneva
[16] European Commission (2020) European Innovation Scoreboard 2020
Luxembourg Publications Office of the European Union
[17] World Bank Institute Measuring knowledge in the worldrsquos economies
Knowledge assessment methodology and knowledge economy index
Knowledge for development program
Metodologije za merenje naučnotehnoloških i inovacionih aktivnosti
_____________________________________________________________________
150
[18] World economic forum (2019) The Global Competitiveness report 2019
Geneva
[19] Desai M Fukuda-Parr S Johansson C amp Sagasti F (2002) Measuring the
Technology Achievement of Nations and the Capacity to Participate in the
Network Age Journal of Human Develeopment Vol 3 No 1 pp 96-122
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
151
Mr Marija Radunović33
RELIGIJSKI KORIJENI EKONOMIJE EVROPE
Apstrakt Predmet istraživanja ovog rada je uticaj religije na razvoj jednog
(ekonomskog društvenog političkog ) područja Cilj rada je istražiti i ukazati na
veze između judejsko-hrišćanske religije i ekonomije Evrope Istražujući uzroke i
razloge širenja vjere koja je danas dominantna religija svijeta postavlja se pitanje
kako je prelazak sa politeizma na vjerovanje u jednog boga oblikovao današnju
civilizaciju Zapada Kako je hrišćanstvo od ldquojevrejske buntovničke sekterdquo u Palestini
postala jedna od najrasprostranjenijih svjetskih religija Zašto Da li je u osnovi
dominacije hrišćanstva nad svjetskim religijama sila ili milost Zašto baš
hrišćanstvo Iz strasti i(li) interesa Koji vrjednosni sistem i moralni okvir je
postavilo hrišćanstvo kao dominantnu religiju Starog kontinenta da ga mnogi autori
smatraju kolijevkom evropskog napretka i viševjekovne ekonomske moći Evrope
kojom je bdquopokorilaldquo svijet Zbog čega se judaizam smatra pretečom današnjeg
kapitalističkog društva Polazeći od pretpostavke da je sadašnjost moguće razumjeti
jedino dubokim razumijevanjem prošlosti detaljna istorijska antropološka analiza
društvenih i religijskih korijena (ekonomije) Evrope prikazana je u ovom radu
Ključne riječi judejsko-hriščanska religija ekonomija Evropa istorija ideja
kapitalizam
RELIGION ROOTS OF THE ECONOMY OF EUROPE
Abstract The basic research question of this paper is how does the religion
influence the development of a specific (social political economic hellip) region More
precisely how did the Judeo-Christian religion shape the economy of Europe
Analyzing the historical causes and reasons for the spread of Christianity throughout
the history this paper questions whether the Western civilization would be the same if
there were no itsrsquo Judeo-Christian roots What value system and moral framework
did Christianity set as the dominant religion of the Old Continent that many authors
consider it the cradle of European progress and the centuries-old economic power of
Europe with which it conquered the world Why is Judaism considered the
forerunner of todays capitalist society Starting from the assumption that the present
can be understood only with a deep understanding of the past a detailed historical
33 Univerzitet Donja Gorica Crna Gora marijaradunovicudgedume
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
152
anthropological analysis of the social and religious roots (economy) of Europe is
presented in this paper
Key words Judeo-Christian religion economy Europe history of ideas
capitalism
1 Uvod
Civilizacija je kompleksni sistem u čijoj osnovi leži jedinstvena kultura i
sistem vrijednosti iz kojih proizilazi duh kao vezivna nit naroda koji toj civilizaciji
pripadaju Kultura shvaćena u njenom suštinskom smislu proizilazi iz i ogleda se u
ritualima društvenim normama i običajima karakterističnim za određeno područje
Koja je uloga religije u razumijevanju civilizacije Kako objašnjava F Brodel
ldquoCivilizacija nije samo religija (iako je ona u srži svakog kulturnog sistema) Ona je i
umjetnost življenja i na hiljade stavova koji se ponavljajurdquo (Brodel 2001) Dakle
razumjevanje kulture jedne civilizacije zahtijeva i razumijevanje njenih korijena A
jedan od njenih nasušnih korijena je religija Religija oslikava i izražava društvene
strukture i ideje Oblikovanjem kulture religija (ne)posredno oblikuje i ostale
proizvode te kulture među kojima je i sama ekonomija Zato osnovno istraživačko
pitanje u ovom radu jesu hrišćanski osnovi evropske kulture s obzirom na značaj koju
je hrišćanstvo imalo za razvoj ove civilizacije Danas skoro tri četvrtine stanovništva
Evrope (722) su hrišćani Hrišćanstvo je takođe najrasprostranjenija svjetska
religija Ipak da li je od vajkada bilo tako Nastala oko prije 12000 god religija je
širom svijeta mijenjala svoje forme izraze ali njena suštinska uloga je uvijek bila
omogućiti moralni oslonac i jedinstvo zajednice kroz različita ponekad apstraktna i
nestvarna objašnjenja svijeta u kom su živjeli naši preci
Predmet istraživanja ovog rada je uticaj religije na uspon Evrope Tačnije
uticaj monoteističke hrišćanske religije na paradigmu Zapada Hrišćanstvo je religija
koja je od ldquobuntovničke sekterdquo u Palestini postala jedna od najrasprostranjenijih
svjetskih religija Nastala kao oblik pripovijedanja Isusa Nazarećanina njen primarni
oblik javlja se 1 god n e Ipak veliki uticaj na hrišćanstvo imao je judaizam Ako
svaki početak sadrži elemente starog pitanje je koliko starog (bdquojudaizmaldquo) ima u
Isusovim počecima ne samo vjerske već i društvene revolucije Vjekovima njegovo
učenje bilo je osuđivano njegovi poklonici gonjeni i mučeni Ipak danas je on ključna
vremenska stanica u računanju vremena makar u Zapadnoj civilizaciji Kako je Isus
bdquoprelomioldquo naše vrijeme i da li je to učinio on Da li bi put hrišćanstva bio isti kao
danas da u 4 vijeku rimski car Konstantin nije želio da ulije duh i vrati moralni stub
carstvu kog je ophrvao bdquomoral svinjcaldquo Kako je to uticalo na dalji razvoj Rimskog
carstva kao prvog oblika ujedinjenja Evrope Kao jedan od važnih doprinosa
hrišćanstva ovom svijetu a pogotovo Rimskoj imperiji smatra se vraćanje vrlini
moralu i duhovnim vrijednostima koje nijesu bile dominantno prisutne u Rimskom
carstvu Kako H Dž Vels objašnjava bdquoHrišćanstvo je nauka koja će igrati važnu
ulogu u našoj istoriji i koja će otvoriti oči ljudima i dati zamisao ujedinjenog svijetaldquo
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
153
(Vels 2006) Uloga hrišćanske vjere je od esencijalnog značaja za oblikovanje i
sudbinu Starog kontinenta i zato hipoteza ovog rada glasi Hrišćanstvo je u osnovi
jedinstva Evrope i viševjekovne dominacije paradigme Zapada nad svjetskim
poretkom
Sa ciljem dokazivanja uspostavljene hipoteze biće analizirano više
istraživačkih pitanja a u kontekstu društvenih istorijskih ekonomskih procesa koji su
izrodili specifičnu kulturu Zapada koja je (još uvijek) dominantna kultura svijeta
Kakva je veza hrišćanstva sa ekonomijom Evrope Koji su hrišćanski osnovi principa
ekonomije koja je izvor moći u današnjem svijetu
Metodologijom bdquoPutovanje vremenskim vozom (profesor Vukotić)ldquo34 u radu
će biti prikazano procesno nastajanje razvoj i širenje dominantne religije Evrope ndash
hrišćanstva Prolaskom prugom vremena kroz stanice koje su od suštinskog značaja za
razumijevanje uticaja vjere na uspon Evrope u ovom radu će se nastojati ukazati na
procese koje su započeli određeni istorijski događaji i čiji plod je današnja Zapadna
civilizacija Premda istoriju svijeta karakterišu brojni padovi ratovi konflikti
nestajanja civilizacija vrijeme teče i nosi klice prošlosti sve do danas a svaki kraj
jednog doba ujedno je i početak novog Svaka nova vremenska stanica sadrži elemente
svojih prethodnica Odnosno ono putuje i (pre)nosi gen naših predaka i najranijih
civilizacija Zato njihov uticaj na nas današnje nemoguće je zanemariti ukoliko
želimo suštinski razumjeti ono što jesmo Istorija je kako to objašnjava Hju Trevor-
Roper kontinuitet koji teče uprkos svim dešavanjima Dodaje bdquoSamo jedna stvar je
sigurna u istoriji a to je da nijedan istorijski proces ili istorijska promena nemaju
samo jedan uzrok sve zavisi ne samo od proste matematičke logike već od složene
hemije uzrokaldquo [3] Tako putovanje vremenskim vozom je putovanje kroz procese
(bdquohemiju uzrokaldquo ili mrežu društvenih ekonomskih političkih vjerskih
antropoloških ekoloških bioloških epidemioloških itd uticaja) koji su izrodili
sadašnjost i pojavnost koja se analizira Prenešeno na razmišljanje o hrišćanstvu
razumjeti ulogu hrišćanstva u usponu Evrope znači razumjeti procese koji su ga
izrodili i oblikovali ključne događaje u istoriji razvoja ove religije koji su je načinili
onim što ona jeste danas
2 Isus čovjek koji je bdquoprepolovioldquo vrijeme
2 1 Judejski korijeni učenja Isusa Nazarećanina (2000 god p n e)
Jevreji (Židovi) bili su semitski pastiri iz Ura (dolina Eufrata) koji su u Egipat
došli da bi našli nove pašnjake Porijeklom sa antičkog Bliskog istoka Jevreji u 18
vijeku p n e dolaze u Egipat gdje će se zadržati pola milenijuma U Egiptu su
proveli pola milenijuma Nakon što su Egipćani povratili nezavisnost od Hiksa kojima
su služili Jevreji Egipćani ih učiniše robovima Kao najamni radnici (robovi) Jevreji
34 Inovativna istraživačka metodologija koju je razvio prof dr Veselin Vukotić u čijoj srži su
induktivna analoška i deduktivna metoda istraživanja
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
154
su radili sve do 13 vijeka p n e kada se dogodio Egzodus kojim se u Starom zavjetu
označava izgnanstvo (izlazak) Jevreja iz Egipta pod vođstvom njihovog spasioca
Mojsija Mojsije osnivač jevrejske religije bio je vođa Jevreja na putu do obećane
zemlje ndash Palestine Na njegov poziv u potragu obećane zemlje krenuo je veliki broj
ljudi masa kojom je trebalo upravljati Legenda o Mojsiju kazuje da mu se Bog
(Jehova) obratio dok je čuvao ovce davši mu moć da egipatske Jevreje spasi od
ropstva u Egiptuhellip Kako bi veliki narod koji je za njim pošao držao ujedinjene na
okupu i u miru i toleranciji na gori Sinaj im je dao tablice koje predstavljaju osnov
jevrejske religije (Deset Božjih zapovijesti osnov Starog zavjeta) Kako to objašnjava
Hendrik Willem van Look u knjizi bdquoPovijest čovječanstvaldquo bdquoBožje zapovijesti je
napisao Mojsije na dvije table u ime Jehove koji je svom izraelskom narodu propisao
kako treba da živeldquo Jehova bestjelesni bog i otac svih ljudi sinonim je moralnog
savršenstva te je slušati božje zapovijesti i zakone bila je dužnost dobrog vjernika
Mojsije je uspostavljanjem moralnog jedinstva među Jevrejima od Sinajske gore
vodio svoje sljedbenike u Palestinu u grad mira ndash Jerusalim Kakve posljedice je ovo
naizgled nevažno izgnanstvo jedne vjerske i etničke grupe imalo po čitavi svijet
Spontano i iz života rađa se vjera čije propovijedanje će uspostaviti klice promjene
vjerske paradigme širom tadašnjeg svijeta Klica koja se duže od milenijuma razvijala
i čiji korijeni su isprepletani i osnov su brojnih drugih religija Postoji nešto
revolucionarno u Mojsijevom pokretu Naime judaizam je bio prva monoteistička
vjera a Jevreji prvi narod koji je obožavao jednog boga Da li je ovaj prelaz sa
paradigme mnogobožanstva (politeizam više bogova) na paradigmu jednog boga
(monoteizam jedan bog) klica vjere u apsolutnu jednu istinu koja će dugo dominirati
svjetskim poretkom te tako formirati različite društvene strukture
Koji elementi starog (elementi judaizma) su zadržani u novom
revolucionarnom učenju Isusa Nazarećanina koje će po njegovoj smrti nastaviti
njegovi sljedbenici takođe jevrejskog porijekla Čitavo učenje Isusa koji je i sam
jevrejskog porijekla oslanja se na Stari zavjet Govorivši u kratkim parabolama i
izrekama njegovo učenje oslanjalo se na Toru najvažniji judaistički spis koji je
propovijedao Mojsije Sva moralna načela hrišćanstva počivaju na Deset Božjih
zapovijesti te je ovo put prodora i uticaja judaizma na područja koja su prihvatila
hrišćanstvo To je način kako je jevrejska religija oblikovala način razmišljanja nas
Evropljana i pripadnika hrišćanske vjere uopšte Isus je propovijedao Božje carstvo
na zemlji koje se dostiže kroz ljubav prema bližnjem svom i poštovanje zapovijesti
koje je dao Bog Ovi moralni okviri ma koliko često njihova primjena bila dovođena
u pitanje u današnjem svijetu određuju odnose među ljudima i danas Kao i kod
judaizma i Isusovo učenje je monoteističko ndash učenje o jednom bogu U ovom prelazu
na monoteizam ali i dostizanju moralnog savršenstva i jedinstva kroz Deset Božjih
zapovijesti ogledaju se najveći uticaji judaizma na hrišćanstvo Kao što to nije bio
slučaj u judaizmu tako ni Isus nije propovijedao postojanje bilo kakvih posrednika
božjih izaslanika na zemlji Njegovo učenje po uzoru na judaizam nije znalo za
sveštenike hramove obrede niti bilo kakvo prinošenje žrtve sa svrhom pokajanja
Ipak birokratizacijom Isusovog učenja i njegovim prilagođavanjem postojećim
društvenim strukturama hrišćanstvo je uvođenjem autoriteta produbilo raskol između
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
155
judejskog i hrišćanskog učenja Okupljanje vjernika božjih sljedbenika učenika i
pokorenih božjoj nauci takođe je jedan od religijskih činova koji potiču od judaizma
Ovo je činio i Isus a potom je kroz crkvu ndash gdje su se ljudi okupljali na čitanje
molitve okupljanje vjernika bio način jačanja međusobnih veza među pripadnicima
ove vjere
Svaki novi intelektualni poredak inspirisan je počecima onog prethodnog Ili
kako Pol Konerton objašnjava bdquoSvaki početak sadrži element sjećanjaldquo Takav je
slučaj i sa učenjem Isusa koje je kasnije prilagođeno društvenim uslovima i
strukturama u kojima se razvijalo Religija predstavlja najvažniji element kolektivnog
pamćenja jedne zajednice Moralni okvir i duhovno jedinstvo jednog područja
pretočeni u rituale čine jedno od najsnažnijih oblika predanja i prenošenja vrjednosnog
sistema sa jedne generacije na drugu Religija je kako kaže Karl Marks opijum za
mase Ipak da li su današnje mahom božanske religije proizvod kolektiva ili pak
pojedinca Ideja je uvijek u glavi pojedinca a istorija nas uči da je religija bez obzira
na njen duhovni karakter proizvod života strasti i interesa pojedin(a)ca Takav je
slučaj i sa idejom hrišćanske nauke
2 2 Učenje Isusa Nazarećanina (0 do 33 god n e)
Sin nazaretskog tesara Ješua Nazaretski početkom nove ere počinje
propovijedati o spasenju ljudske dušehellip Legenda o Isusu Nazarećaninu kazuje da je
on proveo četrdeset dana u Judejskoj pustinji kako bi doživio duhovno čišćenje i
samospoznaju U Judejskoj pustinji se Isus spremao da javno djeluje i da širi svoje
učenje o carstvu nebeskom U srži proročkog učenja Isusa Nazarećanina bili su ljubav
i pravičnost jednog Boga koji među stanovnicima Zemlje ne pravi nikakve klasne
rasne vjerske razlike već ih kao svoju djecu sve voli jednako Isus je učio da se
ugovor sa Bogom ne može sklopiti te da u carstvu božjem na zemlji nema izabranog
naroda i povlašćenih Ovo posljednje je bio razlog što su se Jevreji protivili njegovom
učenju Takođe Isus je smatrao da iskonskom vjerniku nije potreban hram da bi
ispunio svoju svetu dužnost te da prinošenje žrtava svojstveno svim ranijim
religijama nije način iskupljenja za počinjene grijehehellip Pozivajući na ljubav mir
toleranciju Isus je svoje učenike pozivao da bdquohellip ljudi u svom bližnjem vide brata i
ljude jedinoga boga oca sveta živogldquo Ovakva nauka davala je vjeru i nadu rimskim
plebejcima ali i velikom broju robova koji su živjeli u carstvu Da li je to bio razlog
brzog Isusovog širenja etnički i vjerski raznolikim Rimskim carstvom
Društvena i vjerska konjuktura Rimskog carstva bila potpuno drugačija od
principa Isusovog učenja Car je bio vrhovni vođa božji izabranik čiji ime i lik su bili
predmet obožavanja Rimsko carstvo poznato je kao carstvo čiji je prosperitet ležao na
robovima stoga su klasne podjele bile veoma izražene Ne čudi da se Isusovo učenje
koje je prvobitno bilo ograničeno na ribare i njegove najbliže proširilo na Judeju a
potom i kroz ostale oblasti današnje Palestine i Sirije Davši nadu najsiromašnijima
zalaganjem za isposnički život otklon od materijalnog ali i bunt protiv svake klasne
segregacije hrišćanstvo se pokazalo kao svojevrstan buntovnički pokret koji se
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
156
svojom ideologijom zalagao za jednakost nasuprot izraženom klasnom sistemu koji je
vladao u tadašnjem Carstvu
Zbog čega je Isusovo bdquoopasno učenjeldquo prijetilo klicama promjena u Carstvu
Ovaj pokret pozivao je na promjenu dominantnog sistema vrijednosti koji je vladao u
Rimskom carstvu H Dž Vels to objašnjava na sljedeći način bdquoIsus je propovijedao
ne samo moralnu nego i društvenu revoluciju Htio je da izmijeni društveni poredakldquo
(Vels 2006) Njegovo učenje zahtijevalo je totalni obrt u načinu razmišljanja tadašnjih
bogataša vladara trgovaca carskih činovnikahellip Isus je prezirao bogatsvo i ličnu
svojinu Prepuštanje materijalnim zadovoljstvima smatrao je najvećim grijehom i
smatrao je da Bog ne voli bogate Ili kako se o tome propovijeda u Jevanđelju po
Marku bdquohellip lakše je kamili proći kroz iglene uši nego li bogatome ući u carstvo
božjehellipldquo Isus je sudeći po gore opisanom bio svojevrstan izdajnik vladajuće
paradigme I danas inovatori ljudi koji drugačije misle teško su prihvaćeni od
vladajuće elite Takav je slučaj bio sa Ješuom Nazaretskim Njegovo učenje bilo je
smatrano opasnim izdajničkim zbog čega ga je 30 godine nakon što je konačno
stigao u Jerusalim uhapsio i razapeo Pontije Pilat namjesnik rimskog cara Tiberija u
Judeji Bio je pogubljen u najvećim mukama razapet na krstu na brdu Golgotahellip Kao
istorijska ličnost kako objašnjavaju autori knjige bdquoReligije svetaldquo Dino Abazović et
al Isus je bio vođa jednog od mnogih religijskih pokreta u Palestini pod rimskom
vlašću Neki autori smatraju da je njegov način pogubljenja bio primjer kojim su
rimski namjesnici plašili ostale buntovničke pokrete dokaz i pokazatelj kako se guše
bune i pobunjenici u Rimskom carstvu
Rimsko carstvo je u prvoj polovini 1 vijeka nove ere karakterisala velika
vjerska i etnička raznolikost U Palestini je tada živjelo oko tri miliona stanovnika koji
su se služili različitim jezicima (aramejski grčki latinski) a ukupna populacija
Rimskog carstva brojila je 70-80 miliona stanovnika Kako je Isusovo učenje našlo put
među ovolikim pučem Kako je on od izdajnika postao bdquopomazanik božjeg spasenjaldquo
i osnivač jedne od najrasprostranjenijih svjetskih religija Da li je za to bio zaslužan
Bog Istorija nas uči da je potreba ta koja rađa interes koji je glavni pokretač promjena
i revolucija Isus je zametnuo klice potpune promjene paradigme svijeta u kom su
živjeli preci današnjih evropskih narodahellip Kako je prelaz sa mnogobožanstva na vjeru
u jednog boga uticao na političke društvene prilike i svakodnevni život ljudskog roda
biće prikazano u poglavlju koje slijedi
3 Hrišćanstvo od buntovničkog pokreta do svjetske religije
Objasniti širenje hrišćanstva i njegov uticaj na istoriju Evrope podrazumijeva
razumjeti istorijske događaje i političke prilike srednjeg vijeka čiji se početak vezuje
za raspad Rimskog carstva (5 vijek) Politički raspad Rimskog carstva ozvaničen je
476 god Međutim kao društvena struktura ono će živjeti vjekovima kasnijehellip
Metodologija društvenih korijena nas uči da gašenje jedne društvene strukture
istorijske institucije ne podrazumijeva njen duhovni nestanak Ona živi u svojim
nasljednicama u formi prilagođenoj duhu novog vremena Prilike Srednjeg vijeka
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
157
Evrope najbolje je opisati kroz Velsovo objašnjenje klica koje je zametnulo širenje
hrišćanske vjere bdquoIstorija Evrope u vremenu od petog do petnaestog vijeka velikim
dijelom svojim ispunjena je stalnim uzaludnim pokušajima za konačnim ostvarenjem
velike zamisli jedne jedine bogom nadahnute vlasti nad cijelim svijetomldquo Ova ideja
je u srži pisanja Svetog Avgustina čije djelo bdquoBožja državaldquo je inspirisalo Karla
Velikog na prvo hrišćansko ujedinjenje Evrope Kako su hrišćanska crkva i doktrina
spasili Evropu od propasti te da li bi njen razvoj bio drugačiji da je pokušaj
islamizacije Evrope u 8 vijeku uspio Zašto Karlo Martel nije svetac uprkos tome što
je bdquospasio hrišćanstvoldquo Kako su krstaški ratovi uticali na procvat srednjovjekovnog
grada i trgovine koji su posadili klice novih pokreta iz kojih se izrodila industrijska
revolucija kojom je Evropa kolonizovala svijet biće predmet analize ovog poglavlja
3 1 Rano hrišćanstvo
Nakon smrti Isusa Nazarećanina njegovi sljedbenici nedovoljnih duhovnih
kapaciteta nastavili su širiti Isusovu vjersku nauku često izopačeno i neusklađeno sa
iskonskim učenjem Ješue iz Nazareta Kako to slikovito objašnjava H Dž Vels
ldquoIstorija najranijih početaka hrišćanstva nam govori o borbi između istinske nauke
između istinskog duha Isusa Nazarećanina i ograničenog naduvenog i pogrešnog
shvatanja umno nerazvijenih ljudi koji su ga bili zavoljelirdquo [4] I danas ovo je česta
sudbina neshvaćenih genija Nazareni kako su prvobitno zvali Isusove sljedbenike
nijesu bili kadra da suštinski shvate i prihvate Isusovo učenje Većina prvobitnih
Isusovih sljedbenika bili su Jevreji koji su u Ješui vidjeli mesiju koji će ih duhovno
povezati sa Bogom Stoga ne čudi da je judaizam ostavio dubok trag u hrišćanstvu
Ipak religija je iskaz društvenih struktura odnosno njihov proizvod Tako se rano
hrišćanstvo adaptiralo društvu i društvenim prilikama u kojima je nastalo Zarobljeni
dogmama okvirima starog sistema Isusovi sljedbenici nijesu uspjeli da razumiju
duhovnu kompleksnost njegovog učenja Uprkos svemu modifikovani oblici
njegovog učenja zasnovanog na ljubavi i moralu kao najvišim vrijednostima ljudskog
života koje će na zemlji obezbijediti milost Božju i carstvo nebesko nastavili su se
širiti Carstvom
Jedan od najzaslužnijih apostola koji su propovijedali Isusovo učenje bio je
Savle iz Tarza ili Pavle Njegovo propovijedanje prati period oko sredine prvog vijeka
nove ere Ovaj rimski građanin duha više ograničenog nego što je to bio Isusov
propovijedao je nauku Ješue Nazarećanina iako ga nikada nije vidio a ni upoznao
Sa Isusovim idejama upozao se iz kazivanja njegovih prvobitnih učenika Osnovna
razlika između Isusove nauke i hrišćanstva najbolje je oslikana u Velsovoj knjizi
ldquoIstorija svijetardquo gdje autor ističe da se Isusova nauka o životu pretvorila u nauku o
vjeri Za razliku od Isusovog učenja koje se obraća ljudskoj duši Pavlovo
hrišćanstvo obraća se njegovom umu Tako je Pavlovo učenje bilo tolerantno prema
ličnoj svojini te pronalazilo opravdanja za ropstvo koje je bilo jedna od najvećih
pošasti Rimskog carstva nasuprot Isusovom učenju koje se zalagalo za isposništvo te
život lišen materijalnih koristi i zadovoljstava Ipak Pavle je najviše doprinio naglom
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
158
širenju hrišćanstva duž obale Sredozemnog mora njegovim pripovijedanjem u
Jerusalimu Antiohiji Korintu Efesu Kolosu Korintu ali i samom Rimu
Hrišćanstvo tzv bdquoistočna jevrejska jeresldquo je predstavljalo svojevrsni ustanak
protiv ustanova Rimskog carstva Vjerom u jednog i jedinstvenog Boga hrišćani su
odbijali poslušnost i pokornost caru odbijajući između ostalog da podliježu kultu
obožavanja carahellip Za njih je postojao samo jedan Bog kom su se klanjali i za čiju
milost su se molili Hrišćanstvo je dakle podrivalo autoritet Cara do tada apsolutnog
vladara Hrišćani su takođe žustro osuđivali gladijatorske borbe kao i bilo koje
oblike klasnih podjelahellip Kao što ni Isusovo učenje nije bilo u potpunosti originalno
tako je i hrišćanstvo poprimilo karakteristike mitraizma ali i aleksandrijskog
obožavanja bogova zoroastizmahellip Tako je ono neprimjetno prisvojilo karakteristike
najrasprostranjeninih vjera koje su postojale na tom području Time je hrišćanstvo
(p)ostala vjera kao i sve druge prije nje nasuprot idejama Isusa koji je težio
duhovnom moralnom prevratu Carstva
3 2 Konstantin Veliki
Da bi se razumjela uloga Konstantina Velikog u prihvatanju i širenju
hrišćanske vjere neophodno je razumjeti društvene (ne)prilike toga doba u Rimskom
carstvu Ključno pitanje ovog poglavlja biće kako je i zašto prihvaćeno hrišćanstvo
Da li će odgovor na ovo pitanje otkriti da je car Konstantin bio važniji razvoj
hrišćanstva od samog Isusa Sve veći nemiri i unutrašnji sukobi siromašenje najnižih
slojeva stanovništva napadi susjeda ndash varvara korupcijahellip Poznim dobom Starog
Rim vladao je bdquomoral svinjcaldquo koji je ujedno nagovješavao njegov skori krah
Duhovno osakaćen i nikada dovoljno razvijen Rim je izgubio moralni stub duhovnu
nit koja je održavala jedinstvo u Carstvu Faktori koji su uzrokovali raspad Rimskog
carstva neposredno su pripremili tlo za širenje i razvoj hrišćanstva Kako u knjizi
bdquoHrišćanski uspon Evropeldquo objašnjava Hju Trevor-Roper ruralizacija je predstavljala
bitan faktor gubitka unutrašnje snage Rimskog carstva Oslonjena na gradove rimska
civilizacija razvoj je bazirala na gradovima koji su se nalazili na istočnom
Sredozemlju jer su oni bili industrijski i trgovački centri koji su proizvodili bogatstvo
koje je izdržavalo Rimsko carstvohellip Gradovi od kojih je živjela birokratija Starog
Rima ubirajući velike poreze Nasuprot urbanom naselju istočnog Mediterana
zapadnu teritoriju Rimskog carstva nastanjivalo je ruralno provincijalno društvo koje
je strukturalno bilo u potpunosti različito od iskonskih istočnih gradova
Koja je bila uloga sela u Starom Rimu Kao što je objašnjeno Stari Rim bio
je civilizacija gradova impozantnih tvorevina koje su institucija čiji je sjaj obećavao
vječnost Ipak politička i društvena zdravstvena ali i ekonomska kriza oslabile su
moć grada Depopulacija kuga kidanje veza sa Istokom rezultirali su slabljenjem
ekonomije i moći grada Sa oslabljenom moći grada slabila je i njegova vjera Kako to
objašnjava profesor Trevor-Roper gubitak značaja paganskih moćnika značio je
popularizaciju bdquoistočne jeresildquo ndash hrišćanstva koje se razvijalo u ruralnim područjima
bdquoOsiromašenje gradova oslabilo je staru pagansku vladajuću klasu a ojačalo
autsajdere jeretike Posebno je ojačalo hrišćane čiji prozelitski žar i veoma
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
159
ogranizovana dobrotvorna pomoć je sada u punoj mjeri došla do izražajaldquo Nijesu
samo stanovnici Rimskog carstva prihvatili ovu vjeru Veliki broj okolnih varvarskih
plemena koja su napadala Carstvo su takođe baštinili ovu religiju Shvativši da je
hrišćanstvo našlo svoj put i pristalice i van granica Rimske imperije Konstantin Veliki
je vrlo promišljeno iskoristio ovo sredstvo da bdquohellip obezbijedi moralnu solidarnost u
čitavom tom svijetuldquo Kao bdquosamodržacldquo bez povjerenja u savjetnike u hrišćanstvu je
vidio duhovnu silu koja će na scenu vratiti moral ali i probuditi bdquohellip onu silnu
stvaralačku volju bez koje je Carstvo bezuslovno moralo da se raspadne kao kakvo
ogromno a skroz istrulelo platnoldquo Dakle iako je nastalo kao ideologija o nebeskom
carstvu na zemlji ono uskoro postaje glavni alat za održavanje kontrole jedinstva ali
i za zaštitu od napada okolnih varvarskih plemena Sve veća potreba za vojskom koju
je trebalo finansirati da bi se zaštitile granice Carstva sve je više Konstantina okretala
ka hrišćanstvu Za razliku od svojih prethodnika Konstantin je birao religiju koja se
pokazala kao snaga u zemlji Tako sa Konstantinom počinje poistovjećivanje
hrišćanstva sa granicama Rimskog carstva Ukoliko je Rimsko carstvo prvi oblik
ujedinjenja Evrope kakvu poznajemo danas da li je razumijevanje Evrope moguće
bez razumijevanja hrišćanstva koje je određivalo njene granice hiljadama godina
unazad
Godine 325 na Nikejskom saboru Konstantin uvodi hrišćanstvo kao jednu od
legitimnih religija Rimskog carstva To je trenutak rađanja hrišćanske crkve i uopšte
hrišćanske vjere na svjetskoj pozornici Ipak hrišćanstvo se nije autonomno razvijalo
Na njegovu prirodu i učenje mnogo su uticali i sami carevi Zato je učenje hrišćanske
crkve bilo oblikovano duhom hrišćanstva jednakim intenzitetom kao što je na njegovu
formu uticao Isus Uloga hrišćanske crkve koju je Konstantin Veliki ustoličio i dao joj
autoritet i dogmatizam bila je od krucijalne važnosti za zapadni svijet Njen uticaj u
očuvanju svijesti o zajedništvu bio je do tada nezapamćen Ističući moralno jedinstvo
hrišćana hrišćanstvo je postalo moralna sila koja je postala sastavni dio duševnog
života ljudi Dometi hrišćanske tvorevine su poznavali čitavi svijet Ona se prostirala i
Persijom Jermenijom Abisinijomhellip Širila se od Germanije i Irske pa sve do južne
Azije Indije Turkestanahellip Njen značaj postao je veći od bilo kakvog carstva
Iako je hrišćanstvu dao legitimitet car Konstantin sam nije bio hrišćanin
Pokrstio se na smrtnoj postelji bdquoZar nije čudno da zemaljski Bog (vladar Konstantin)
ndash nehrišćanin uvodi nebeskog Boga ndash Hrista u religiozni posjed ljudskih
ovozemaljskih duša Da li je i ovo dokaz da su religija i sveštenstvo u funkciji
očuvanja vlasti na Zemlji više nego priprema za raj onoga svijeta Da li je ovo dokaz
mogućnosti instrumentalizacije religijeldquo Duga milenijumska istorija i prije nastanka
samog hrišćanstva nas uči da su i naši bdquonerazvijenildquo preci koristili religiju kao vid
upravljanja masom i uspostavljanja odnosa među njima Zato važno je razumjeti da
iako su Isusov pokret i učenje bili prevratnički da nije bilo praktičnih razloga za
primjenu njegovih ideja on nikada ne bi postao bdquonajpoznatiji čovjek ljudske vrsteldquo
Konstantin je hrišćanstvu dao onaj značaj i ulogu koja se često pripisuje samom Bogu
Svakako jedno je sigurno ndash hrišćanska crkva spasila je Evropu od njene totalne
propasti Ujedno pojava Crkve označila je početak nove ere a kraj Starog svijeta
Pojava Crkve značila je prekretnicu u pogledu na svijet To je trenutak prelaska sa
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
160
neodređene filozofije na dogmatska pravila crkve Ili kako to objašnjava Von Loon
bdquohellip crkva preuzima dominantnu ulogu zbog odlučnosti praktičnosti i određenostildquo
[5] Car Konstantnin je spontano igrom slučajnosti birokratizacijom Isusovog učenja
svijetu podario vjeru koja će obilježiti njegovu sudbinu Koje procese je pojava i
širenje hrišćanstva sa sobom imalo Jedno od najvažnijih u srednjem vijeku jeste
pokretanje procesa ujedinjenja Evrope Ipak kako je moguće klice ove religije uvidjeti
u savremenoj ekonomiji Evrope
4 Hrišćanstvo i ekonomija Evrope
4 1 Jevreji i rađanje kapitalizma
Razumijevanje ekonomije Evrope nije moguće bez razumijevanja judejsko-
hrišćanske ideje koja je u osnovama današnjeg zapadnog društva Iako su proganjani
kroz istoriju od različitih zemalja i naroda Jevreji su svojim specifičnim načinom
razmišljanja običajima i vjerovanjima oblikovali današnji svijet Kao vrsni trgovci
pregovarači bankari bili su neizostavan dio svake zajednice Postoji nešto što kako
D Goldberg u knjizi bdquoIstorija judaizmaldquo objašnjava nalazi put da zaobiđe brojna
embarga i zabrane trgovina i zajednički trgovački interesi Tako su Jevreji pogotovo
u Srednjem vijeku ostavili dubok trag koji i danas živi u duhu Evrope Jedan od
takvih primjera uticaja Jevreja na razvoj Evrope jeste uticaj na nastanak moderne
države Iako bdquoljudi bez državeldquo Jevreji su imali posredan značaj za njeno formiranje s
obzirom na činjenicu da su obezbjeđivali materijalna sredstva vladarima ne bi li oni
zadržali svoju poziciju To finansiranje ogledalo se kroz materijalnu pomoć i oružje za
vojsku kao i novac za potrepštine vladajuće klase Već u 16 17 i 18 vijeku Jevreji
su bili poznati vojni dobavljači i finansijeri vojske na dvorovima Francuske
Holandije ali i u kolonijama Kanadi Brazilu itd Još i u Srednjem vijeku Jevreji su
bili kreditori dvorova i palata posebno na Pirinejima gdje su finansirali poreze
rudnike soli i kraljevske kuće Pozajmljivanje novca u različitim formama od strane
Jevreja koji su zadovoljili potrebe tržišta bilo je inicijalna kapisla za rođenje
kapitalizma smatra V Zombart
Zašto su baš Jevreji a ne hrišćani zaslužni za nastanak ovog ekonomskog
uređenja Njihova vjera je ohrabrivala racionalizaciju života i svoje vjernike je
podsticala da žive život na ovom svijetu te davanje zajmova i naplata dugova nije bila
grijeh kao što se to smatralo u hrišćanstvu Kroz davanje zajmova razvijaju se
posebni finansijski instrumenti Jevreji su bdquostandardizovali davanje zajmaldquo te tako
nastaju mjenice hartije od vrijednosti i novčanice Kako objašnjava V Zombart
nastanak mjenica i hartija od vrijednosti nije bila ideja onih kojima je bila potrebna
pozajmica i koji su zavisili od nje već onih (Jevreja) koji su davali taj zajam i koji su
željeli da ostvare od toga profit bdquoBio je to oblik kapitalističkog preduzećaldquo
objašnjava V Zombart Nastanak prvih opštih novčanica a ne ličnih novčanica vezuje
se za 15 vijek i Veneciju kada su banke izdale pisano obećanje da će platiti određenu
sumu novca koja je deponovana na ime tog dokumenta Prvi ljudi kojima su
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
161
dokumenti takvog tipa bili izdati bili su jevrejskog porijekla da bi nakon toga svi
ostali pratili njihov primjer
Svi ovi instrumenti i olakšice u trgovini razvijeni su zarad olakšanja trgovine
na Mediteranu čijom internacionalizacijom je dominirala Venecija Kakva je uloga
Jevreja u razvoju Venecije bdquoVenecija je bila grad Jevrejahellip Shodno podacima iz
1152 godine u Veneciji je bilo ne više od 1300 Jevreja da bi u 16 vijeku taj broj
porastao na 6000 Jevreja koji su zapošljavali 4000 hrišćanaldquo Nakon progona iz
Španije Jevreji su nastanili i Đenovu te da su tamo bili omraženi zbog njihovog
bankarskog umjeća jer su vodili bankarske kuće širom španskih gradova koje su bile
konkurenti đenovljanskim bankama Jevreji su bili poznati trgovci uvoznim i
luksuznim dobrima a njihova vjera nije osuđivala zarađivanje profita Upravo zbog
toga oni su se zalagali za slobodnu trgovinu i s obzirom na njihovu sposobnost i
tendenciju stvaranja novca V Zombart prenosi njemačku poslovicu koja kaže bdquoŽuta
je omiljena boja Jevrejaldquo Sa željom i tendencijom da zarade profit Jevreji su imali
jasne racionalne biznis principe i njihova trgovina se mogla okarakterisati kao
univerzalna Racionalizacija života koju je ohrabrivala njihova vjera bila je razlog
njihovog isključivo racionalnog odnosa prema biznisu što je bila i srž njihovog
uspjeha u periodu dominacije Crkve pravedne cijene osuđivanja ostvarivanja profita i
zarade odnosno davanja dugova Za razliku od duha koji je vladao u Srednjem vijeku
(pred-kapitalističkom periodu) među hrišćanima pod objašnjenjem bdquoquieta non
movereldquo Jevreji su bili preduzetni trgovci koji su posijali klice novog doba u kom i
danas živimo
Kako u svojoj knjizi objašnjava Verner Zombart jevrejski Talmud je
podržavao tržišnu razmjenu koju su Jevreji počeli primjenjivati u Srednjem vijeku
Kao odgovor na sve veću potrebu novih izvora finansiranja u Srednjem vijeku se
razvija Berza (ditto di Borsa) tržište kapitala na kome se cijena nije ugovarala između
dva pojedinca koja se poznaju već je ona proizvod mehaničkih odnosa i interesa
velikog broja pojedinaca uključenih u njeno definisanje Naime kreiranjem tržišta
kapitala počinje se sprovoditi zakon koji je u srži ekonomije zakon ponude i tražnje
Da li bi bilo ekonomije da nije njenih religijskih (judejskih) korijena
4 1 Hrišćanske ideje u osnovima ekonomije Evrope
Koje hrišćanske ideje je moguće prepoznati u ekonomiji Ključni termini kao
što su tržište razmjena cijena profit motivacija harmonizacija ličnih i zajedničkih
interesa i sl upućuju na oprečnost u ovim dvijemama naukama Ipak da li ima profita
bez morala brige i tolerancije prema drugima Zar jedan od ključnih principa
funkcionisanja ekonomije ne govori o tome da je profit nagrada za pomaganje
drugima- rješavanjem njihovih problema Koje su to ideje poruke i zapovijesti
hrišćanske vjere koji su u saglasju i iz kojih su proistekli neki od bazičnih ekonomskih
principa
Jedino u hrišćanskoj vjeri postoji ideja o Svetom trojstvu ili Trojičnom Bogu
Naime ideja hrišćanstva leži u tome da su ljudska bića stvorena kao različite ličnosti
koje su povezane u dinamičnom procesu uzajamne razmjene Tržište kao jedan od
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
162
najvažnijih elemenata ekonomije funkcioniše po principima dobrovoljnog učešća i
razmjene koja je od dobrobiti za obje strane Kako o tome piše Verling u ideji o
Trojičinom Bogu individualne ličnosti nijesu niti pomiješane niti eliminisane te je
kao i na tržištu naglasak najprije na pojedincu i njegovim izborima bdquoTaj pozitivni
međuodnos radikalno autonomnih bića bdquokarakterističan je za tržišni sistemldquo
Međutim ta Trojičina logika se takođe suprotstavlja dominantnoj paradigmi onoj iz
udžbenika političke ekonomije gdje je tržište zasnovano na akterima koji uvećavaju
svoje solpističke ciljeve na antagonistički načinldquo Jedan od deset ekonomskih principa
glasi bdquoSlobodna razmjena podstiče ekonomski progresldquo Progres shvaćen kao oboje i
kvantitativna i kvalitativna promjena ipak se tiče zajednice a ne pojedinca Da li je u
kontekstu doprinosa zajednici ekonomski akter zaista vođen isključivo ličnim
interesom Odnosno da li je njegov lični interes ograničen interesima drugog
pojedinca (jer žive u zajednici) Hrišćansko predanje i doprinos ogleda se u toleranciji
i uvažavanju drugih u zadovoljavanju svojih ličnih interesa Odnosno jedan od
glavnih doprinosa hrišćanskog obrazovanja društvu je svijest o zajednici svijest o
zajedničkoj dobrobiti kojom je vođen pojedinac pri donošenju odluka Ipak
zajedničku je dobrobit i zadovoljavajuću akciju nemoguće postići ukoliko se svako ne
zalaže sa svoj lični interes Shvatiti hrišćansko učenje znači razumjeti da je u njegovoj
srži pojedinac i njegova lična odgovornost za ispunjenje hrišćanske dužnosti Dobri
lično odgovorni hrišćanin koji teži razmjeni sa drugima uvijek daje zmajac tržištu
Kako objašnjava Frensis Vorling (parafraza) tržište može samo funckionisati ali je
potrebna hrišćanska vjera da bi povećala djelovanje prirodne naklonosti ka razmjeni
koja je svojstvena svakom ljudskom biću da bi ono efikasno funkcionisalo
Poštovanje volje Božje je u srži ponašanja svakog hrišćanina Jedan od
ključnih postulata naglašenih u Bibliji je da čovjek treba što više uživati u svjetovnim
darovima te voditi potpuni svjetovni život Kako Vorling objašnjava bdquo tržišna
ekonomija je bdquopraktičan način za ostvarivanje istorije spasenjaldquo Da li to znači da su
energija preduzetništva stvaralaštvo kreativnost slobodna inicijativa i hrabrost za
ponovni pokušaj u funkciji obavljanja dobre hrišćanske uloge na ovom svijetu
Hrišćanska vjera je za razliku od ostalih religija koje su se takođe razvijale na
moralnim normama i okvirima uspostavila moralni sistem koji je podsticao ličnu
odgovornost pojedinca prema Bogu nasuport podređivanja bdquounitarnom modelu
društvene organizacijeldquo kao što je to bio slučaj sa drugim religijama Naime lična
odgovornost je polazna tačka svake efikasne ekonomske organizacije Svaki božji sin
je shodno hrišćanskoj ideji i vjeri rođen da bi vršio mogućnosti koje mu je Bog dao
Zato svakom od njih je u hrišćanskoj dužnosti iskorisiti što više svoje potencijale i
ličnu odgovornost doprinosa zajednici ostvarivati kroz vrijedni rad i stvaranje A
hrišćanstvo kao put ka vječnom životu (a ne većem (samo) bruto nacionalnom
proizvodu) predstavlja mnogo širi koncept od ekonomije Ekonomija je samo njegov
mali dio
Jedno od ključnih ekonomskih pitanja je pitanje vrijednosti Cijena je ta koja
harmonizuje pojedinačne interese dva aktera u razmjeni kupca i prodavca
Mehanicistički pogled na doživljaj vrijednosti te pripisivanje (samo) racionalizma
ekonomiji osnov je uobičajenog pogleda na ovu disciplinu Ipak ekonomija nije samo
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
163
racionalna nauka Kao nauka o rijetkostima ili racionalnoj upotrebi resursa pojedinca
uvijek dovodi u situaciju da bira među alternativama A izbor uvijek uključuje
preferencije koje nijesu samo objetkivna kategorija Shodno hrišćanskoj doktrini
postoje dvije vrste dobara ona koja služe ispunjenu želja takvih kakve jesu i ona koja
služe ispunjenju prirode Dobar hrišćanin uvijek bira ono što jeste (subjektivni osjećaj
vrijednosti) stoga su njegove potrebe nasuprot materijalističkom svijetu većinom
zasnovanom na principu bdquoImatildquo skromnije i manje Zato je shodno hrišćanskim
porukama i idejama čitavo društvo osuđeno na sudbinu vrjednosnog sistema njegovih
članova koji se često u ekonomskim teorijama smatra datošću Nasuprot tome
potrebno je razumjeti da je upravo sistem vrijednosti taj koji rađa potrebe i da ukoliko
je društvo u krizi ne preispituje se koliko novca ima već da li je u opasnosti njegov
sistem vrijednosti Kako to objašnjava Pjer de Lozen bdquo novac koji se koristi nije
potrošan jer njegova upotreba zavisi od onoga koji ga posjedujeldquo Pojam rijetkosti
jedan je od ključnih ekonomskih pojmova ali njegovo definisanje proističe iz šireg
konteksta od monetarnog Zato je uloga hrišćanstva kao široko rasprostranjenog
moralnog okvira iz kojeg proizilazi čitav vrjednosni sistem Zapada važna za
razumijevanje pojma rijetkosti koji je centralni problem ekonomske teorije
Važno pitanje koje je ključna pokretačka snaga ekonomije a koje je u saglasju
sa hrišćanskom ličnom odgovornošću jeste preduzetništvo Pjer de Lozen
preduzetnika definiše na sljedeći način bdquoPreduzetnik je međutim neko ko stavlja u
kapitalni odnos rad i materijalne faktore kako bi proizveo neko dobro ili usluguldquo
Preduzetnik dakle profit zarađuje pomažući drugima svojim idejama kojima je
riješio njihov problem rijetkosti povećao njihovu korisnost angažovanjem drugih u
realizaciji njegovih projekata Jedno od esencijalnih pitanja u ekonomiji je da li je
moralno zarađivati profit Prevedeno na hrišćanstvo i njegovu moralnu ulogu u
uređivanju odnosa na Zapadu da li je hrišćanski zarađivati profit Jedan od autora
Majkl Novak preduzetništvo smatra bdquosvetim pozivomldquo jer je aktivnost preduzetnika
srodna sa stvaralačkom Božjom aktivnošću U Bibliji božje stvaralaštvo pomoglo je
drugima- njegovim sinovima Osim toga preduzimanje akcije da se nešto stvori u sebi
uvijek sadrži čin vjere vjere u bolji svijet vjere u bolje sjutra vjere u inovacije što
jeste važan element hrišćanstva Kroz stvaranje preduzetnik služi zajednici jer kroz
stvaranje nove vrijednosti on omogućava stvaranje ekonomske dobiti za sve Zato
kako objašnjava prečasni Siriko bdquo (preduzetnici) se mogu svrstati među najveće
vjerujuće muškarce i žene u Crkvildquo Staro pismo poziva na jednakost brigu za druge i
milost za one u nevolji Problem siromaštva jeste jedan od ključnih problema kojima
se bavi ekonomija Međutim kako sam Siriko objašnjava problem nestašice i
siromaštva stvara se jedino većim stvaranjem bogatstva Upravo u kreativnoj
preduzetničkoj energiji i kuraži preduzetništvu kao svetom pozivu leži ispunjenje
ovih zapovijesti Svetog pisma
Moral treba voditi ekonomiju a ne obrnuto Sve veće razumijevanje moralne
supstance od strane Crkve koja predstavlja važan element vođenja ekonomije ogleda
se u mišljenju Pape Benedikta XVI da ulaganje u preduzeće ne treba imati samo
ekonomsko već i moralno značenje bdquo sve više se širi ubjeđenje prema kome
upravljanje preduzećem ne može uzimati u obzir samo interese njegovih jedinih
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
164
vlasnika već i interese svih drugih kategorija subjekata koji doprinose životu
preduzeća radnika klijenata zajednica koje zavise od njega Ulaganje osim
ekonomskog značaja podrazumijeva uvijek i moralno značenjeldquo Da li ima išta
moralnije od energije stvaranja slobodnog pojedinca koji svojim stvaralaštvom čini
svijet boljim Moralni okvir hrišćanstva u njegovim vjernicima je probudio savjest
(posljedica lične odgovornosti) koja je urezana u srca i dušu hrišćana Postupanje po
savjesti (ispunjenje moralnih obaveza) najviši je čin ljubavi prema Bogu
Jedan od razloga zašto je evropska civilizacija uspjela kolonizovati svijet i u
svjetskom poretku ostaviti neizbrisiv trag jeste pouzdanje koje su hrišćani imali zbog
vjere u vječni život koja mu je pružala nadu i davala snagu da se suoči sa
neizvjesnim rizičnim događajima bdquoKada je riječ o ekonomiji kao i u jevanđeljima
njegov proračun podrazumijeva neograničen parametar koji je vječni život Sa takvim
mentalnim zaleđem zapadne zemlje djelimično posvjetovnjačene i sa svim njihovim
nedostacima otkrile su nove zemlje (Portugalci) zatim i novi svijet industrije
(Britanci)ldquo Vjera i nada proizišle iz vjere u Boga i vječni život na onom svijetu i
božja milost prema preduzetništvu i pregalaštvu (bdquoPregaocima (i) Bog daje mahoveldquo
profesor Vukotić) osnov su progresa Zapada i njegovog eminentnog uticaja na čitavi
svijet Stoga uloga hrišćanstva je u razumijevanju zapadne paradigme neizbrisiva jer
kako Pjer de Lozen objašnjava hrišćanstvo je vjera koja se razlikuje od svih ostalih
zbog njene posebne i bliske spone sa ekonomskim životom Tomaš Sedlaček dodaje
da čak 19 od 30 Isusovih parabola Novog zavjeta ima socio-ekonomski karakter dok
su ove teme i pitanje pravednosti po istraživanjima brojnih autora među najčešćim
temama Starog i Novog zavjeta Bez hrišćanstva Zapad ne bi bio ono što jeste danas
Ipak da li danas Zapadom vlada bdquomoral zatvorenostildquo bdquomoral mesožderske
sebičnostildquo bdquomoral nacionalizmaldquo bdquomoral netolerancijeldquo bdquomoral osuđivanjaldquo
Usuđujemo li se reći da smo kao civilizacija Zapada blizu bdquomorala svinjcaldquo koji je
karakterisao naše pretke ophrvane problemima zaraza sve većih unutrašnjih nemira i
sukoba ali i napada okolnih plemena Moderna civilizacija civilizacija zasnovana na
materijalnoj koristi nasuprot duhovnom i moralnom napretku je u krizi Hrišćanstvo
je kolijevka materijalne civilizacije kakvu danas poznajemo Ipak živimo u svijetu
koji je u potpunosti odbacio suštinske hrišćanske uzore Kako dalje bdquoNastavak
zajedničke avanture čovječanstva ne zahtijeva manje hrabrosti i pouzdanja (nade) u
odnosu na prethodne etapeldquo konstatuje Pjer de Lozen Kako vratiti vjeru i nadu
odnosno povjerenje ljudskog roda u budućnost Autor knjige bdquoEkonomija i
hrišćanstvoldquo smatra da je ključno vratiti četiri suštinske hrišćanske vrline
1 Snaga ndash hrabrost za odlučno djelovanje
2 Umjerenost ndash u korišćenju resursa koje je božjim sinovima podario
Bog
3 Pravednost ndash kao jednakost šansi i postupanje po savjesti koja je u
srcu svakog hrišćanina
4 Opreznost ndash mudro i razumno ponašanje nasuprot sitničavom
promatranju koje se često pripiruje definiciji ove riječi danas
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
165
Konačno suočavanje sa krizom Zapada poziva na vraćanje kolektivnim
vrijednostima (moralu) vjeri i nadi iz kojih proizilazi povjerenje u budućnost i
hrabrost za borbu sa svim neizvjesnostima kojih će u milenijuma koji dolaze biti sve
više
5 Zaključak
Metodologija društvenih korijena ukazuje nam na to da svaka civilizacija u
sebi sadrži gene njene prethodnice Tim genima putuju posljedice društvenih
političkih istorijskih događaja i procesa a koji se ogledaju kroz duh koji putuje
civilizacijama i živi kako u sadašnjim tako i u civilizacijama koje će uslijediti poslije
nje Duhovno ljepilo koje teče civilizacijama Sredozemlja obilježeno je vjerom koja je
bila zaslužna za procvat Evrope ndash hrišćanstvom Kako je nastala ideja hrišćanstva
Kao što smo vidjeli u srži je ideja ljubavi prema bližnjem svom (stanovniku planete
Zemlje) Nije li ovo iskonski pokušaj tvorca ove ideje ndash Isusa da ulije nadu i održi mir
i jedinstvo siromašnih u inače pobunjenoj palestinskoj provinciji Rimskog carstva
Cilj ovog rada bio je ukazati na jaku sponu između religije- hrišćanstva
judaizma i ekonomije Evrope odnosno razloga njene dominantne uloge u svjetskom
poretku Otkuda Evropi tolika moć Kakav je to poseban sistem vrijednosti način
razmišljanja Evropljanina omogućio prosperitet kojim je Evropa pokorila svijet
Uvidjevši da objašnjenje ekonomije leži daleko od ekonomskih teorija razmišljanje na
temu o religijskim korijenima Evrope odvelo nas je na putovanje istorijskim razvojem
hrišćanstva kroz vrijeme i prostor i praćenje njegovog uticaja na razvoj Evrope kroz
istoriju Vjera nada podsticanje jednakosti i milosrđe prema siromašnima ulivali su
povjerenje u budućnost Nerijetko hrišćanstvo i ratni pohodi za njegovu odbranu
rezultirali su stvaranjem novih društvenih struktura koje su svaka na svoj način
mijenjale sudbinu Evrope Sa razvojem trgovaca i srednjovjekovnog grada rađa se
energija stvaralaštva (preduzetništvo) Hrišćanstvo je pregaocima davalo pouzdanje iz
kog je proizilazila hrabrost za suočavanje sa neizvjesnostima koje je donosila
budućnost To je jedan od razloga što su Evropljani uspjeli promijeniti i obilježiti
svijet Hrišćanstvo i njegovi principi žive u civilizaciji Zapada i danas Ipak
materijalna civilizacija koja je proistekla iz hrišćanskih principa kao da je bdquookrenula
pogledldquo od suštinske hrišćanske vrijednosti ndash morala Preimućstvo materijalnog nad
duhovnim zaboravljanje na duh tolerancije i praštanja ideologija napretka u čijoj srži
je samo materijalno ophrvali su civilizaciju današnjice A ona je u krizi Vraćanje
ličnoj odgovornosti toleranciji prema drugom i drugačijem ali i samopouzdanju koje
proizilazi iz stvaralaštva preduzetništva i pregalaštva ili bdquosvetog pozivaldquo znači
vraćanje duhovnim i kulturnim vrijednostima kojim je Evropa ovladala svijetom
Religijski korijeni ekonomije Evrope
_____________________________________________________________________
166
6 Literatura
[1] F Brodel Mediteran Beograd Geopoetika 2001
[2] V Vukotić Razmišljajući hodogram Podgorica UDG 2015
[3] H Trevor-Roper Hrišćanski uspon Evrope Novi Sad Izdavačka kuća Zorana
Stojanovića 2009
[4] H D Vels Istorija sveta svakome jasna istorija života i čovečanstva Beograd
Vukovljak 2006
[5] H W Van Loon Povijest čovječanstva Zagreb Minerva 1937
[6] D J Goldberg History of Judaism Future Publishing Limited 2018
[7] V Zombart The Jews and modern capitalism Batoche books 2001
[8] V Vukotić Ekonomija i razvoj Podgorica UDG 2018
[9] V Vukotić Simboli i metafore Beograd Kosmos izdavaštvo 2020
[10] D R J V M Abazović Religije sveta Beograd Beogradski centar za ljudska
prava 2007
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
167
Nikola Vasilić Msc35 dr Dušica Semenčenko
profdr Đuro Kutlača dr Sanja Popović-Pantić
RANGIRANJE NACIONALNIH INOVACIONIH SISTEMA
POJEDINIH EVROPSKIH ZEMALJA
Apstrakt Rad je nastao u nameri da se istraži efikasnost nacionalnog
inovaciong sistema (NIS) Srbije uz benčmark sa pojedinim drugim zemaljama i
korišćenjem metodologije kompromisnog programiranja Budući da je nacionalni
inovacioni sistem dinamičan i u stalnoj tranziciji za donosioce odluka od značaja je
praćenje njegovog razvoja (ili nazadovanja) uz pomoć rezultata analiza koje mogu
biti ponuđene od strane istraživača u ovoj specifičnoj oblasti Različite metodologije
(prethodno korišćene a predstavljene u radu) za ocenu samog NIS njegovo rangiranje
benčmark ili merenjem efikasnosti su značajni alati koji pojedinačno iili u sprezi
mogu dati pouzdanu ocenu i prognozu za preduzimanje budućih aktivnosti u vezi sa
unapređenjem NIS
Ključne reči nacionalni inovacioni sistem metodologija inovacije
kompromisno programiranje višekriterijumsko odlučivanje
RANKING OF NATIONAL INNOVATION SYSTEMS OF CERTAIN
EUROPEAN COUNTRIES
Abstract The paper was created with the intention to investigate the
efficiency of the National Innovation System (NIS) of Serbia with a benchmark with
some other countries and using the methodology of compromise programming Since
the national innovation system is dynamic and in constant transition it is important
for decision-makers to monitor its development (or decline) consulting the results of
analyzes that can be provided by researchers in this specific area Different
methodologies (previously used and described in the paper) for evaluating NIS itself
its ranking benchmarking or measuring efficiency are important tools that
individually andor in combination can provide a reliable assessment and forecast for
undertaking future activities related to the improvement of NIS
Key words national innovation system methodology innovation
compromise programming multi-criteria decision making
35 Institut Mihajlo Pupin Univerzitet u Beogradu nikolavasilicpupinrs
dusicasemencenkopupinrs djurokutlacapupinrs sanjappanticpupinrs
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
168
1 Uvod
Istraživačko razvojni (IR) sistem36 je samo uži deo nacionalnog inovacionog
sistema (NIS) ndash kompleksne mreže institucija i organizacija koje bi trebalo da budu
mnogostrano povezane kako međusobom unutar IRS i obrazovnog sistema tako i sa
preduzećima državnim agencijama različitim infrastrukturnim povezujućim
jedinicama u kojem se stvara prenosi i primenjuje znanje sa krajnjim ciljem rasta iili
poboljšanja kvaliteta života [12] Preduzeća su deo NIS koji plasira inovacije na
tržište a inovacione aktivnosti koje ona obavljaju mogu biti uzroci njihovog uspeha ili
neuspeha Prema našim prethodnim nalazima NIS u Srbiji nije dovoljno efikasan a
posledično ni dovoljno produktivan Problemi NIS kao i mogući načini za njihovo
prevazilaženje i poboljšanje i razvoj bili su već predmet mnogih istraživanja a
prikazani su pre svega u radovima saradnika Centra za istraživanje razvoja nauke i
tehnologije (CIRNT) Instituta Mihajlo Pupin [13612]
Sumirajući osnovne načine za postizanje tranzicije NIS iz trenutnog stanja ka
poželjnom teorija ističe neophodnost donošenja određenih politika [6] opšte politike
tehnološkog razvoja politike tehnološkog razvoja MSP strateške tehnološke politike
razvoja određenih sektora privrede politike transformacije IRS politike razvoja
ljudskih resursa u nauci i tehnologiji politike međunarodne naučnotehnološke
saradnje inovacione politike
Donošenje odluka treba da bude zasnovno i potkrepljeno odgovarajućim
podacima nastalim na osnovu analiza statističkih podataka za izabrane indikatore
U radovima autora koji su objavljeni u prethodnih dvadesetak godina a neki
od njih i u zbornicima radova TKR jasno se izdvajaju anlize efikasnosti NIS
primenom metodologije za ocenu nacionalnog inovacionog kapaciteta kao i
međuzavisnosti uticaja produktivnosti IRS i privrednog rasta Primera radi u radu [4]
se analizira kako je organizacija NI i IRS-a Srbije u periodu od 1980 do 2004 godine
uticala na razvoj privrede Srbije Posebno se analiziraju promene u
naučnoistraživačkom (NI) i IR sistemu u periodu od 1991 koje su se dogodile bez
uticaja upravljačkih struktura i mehanizama države i efekti tih promena na sam NI i
IR sistem i na stanje privrede države Zaključna razmatranja diskutuju neophodnost
preduzimanja upravljačkih akcija nadležnih državnih institucija za restrukturiranje NI
i IR sistema Srbije u odnosu na suprotnu hipotezu po kojoj ovaj sistem treba
samostalno da se transformiše uz minimalno administriranje države U radu [1]
analizira se efektivnost naučnostraživačkog sistema Srbije Dat je pregled istraživanja
u periodu od 2002 do 2008 godine koji ukazuje na odstupanje od proklamovane
naučnoistraživačke i razvojne (NIR) politike Analiza je pokazala da se najviše
sredstava ulaže u osnovna istraživanja i da je to posledica primenjenih kriterijuma za
vrednovanje istraživača i istraživačkih projekata Njima se prvenstveno vrednuju
objavljeni naučni radovi naročito u inostranim časopisima a neadekvatno se vrednuju
36 IRS zbog idenfikacije kao dela NIS možemo ga smatrati i ldquoužimrdquo NIS nasuprot ldquoširegrdquo koji
objedinjuje sve organizacije i institucije ne samo obrazovnog i IR sistema već i poslovnog i
vladinog sektora [3]
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
169
i finansiraju primenjena i razvojna istraživanja Autori predlažu primenu novog
sistema za vrednovanje istraživača i istraživanja koji je primereniji za sve vrste
istraživanja i naučne oblasti i koji odgovaraju ciljevima NIR politike
2 Metode rangiranja efikasnosti nacionalnih inovacionih sistema
21 Koncept Nacionalnog inovacionog kapaciteta
U nekim od naših ranijih istraživanja efikasnosti NIS [3] usvojili smo koncept
istraživanja Nacionalnog inovacionog kapaciteta (NIK) prema autoru Radoševiću
[11] kojim se identifikuju četiri dimenzije kapaciteta
1) Apsorptivni kapacitet je sposobnost preuzimanja novog znanja i
prilagođavanja uvezenih tehnologija Ova sposobnost je ključna za tranzicione
ekonomije koje hvataju priključak u razvoju i inovacijama
2) IR sposobnost je značajna ne samo za generisanje novih znanja već i kao
mehanizam za njihovu apsorpciju
3) Difuzija je ključni mehanizam za realizaciju ekonomskih koristi od investicija
u IR kao i za povećanje apsorptivnog kapaciteta
4) Tražnja za IR i inovacijama je ključni ekonomski mehanizam koji generiše
proces stvaranja dobara u IR apsorpcionim i difuzionim aktivnostima
Pojedinačne dimenzije ovog koncepta su međusobno uslovljene a agregirane
one čine NIK Naša analiza se odnosila na stanje u posmatranom skupu od 35 zemalja
(28 člancia EU) u 2012 godini odnosno za Srbiju u 2012 godini
Slika 1 Agregatna vrednost NIK Srbije prema podacima iz 2012 godine
Izračunavanje agregatne vrednosti NIK obezbeđuje mogućnost mnogo širih
analiza pa je autor ovog koncepta agregatnu vrednost NIK za analizirane zemlje
članice Evropske unije (EU) regresirao sa produktivnošću rada u industriji imajući na
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
170
umu da je ultimativna mera konkurentnosti i rasta ekonomije njena produktivnost
[10] Time je autor proširio primenu koncepta NIK za analizu kako tehnologija utiče
na produktivnost i zatim na ekonomski rast
Na slici 1 prikazana je agregatna vrednost NIK Srbije dobijena primenom
koncepta NIK po Radoševiću a na osnovu podataka za 2012 godinu [3]
22 DEA metodologija
Neka novija istraživanja efikasnosti NIS drugih autora koriste tzv DEA
metodlogiju (Data Envelopment Analysis) [28914] DEA je neparametarska tehnika
za utvrđivanje efikasnosti zasnovana na linearnom programiranju pri čemu se više
ulaza svodi na jedan ulaz a više izlaza na jedan izlaz korišćenjem odgovarajućih
pondera
Merenjem efikasnosti NIS pomoću DEA pristupa ponderisanom sumom ulaza
dolazi se do ponderisane suma izlaza Tradicionalnim DEA modelima koji su
bilateralni modeli za kritičko merenje performansi kombinuju se višestruki indikatori
izlaza i ulaza za merenje veličine razlike u učinku (efikasnosti) ndash u našem slučaju NIS
izabranih zemalja
U jednom od referntnih radova [9] ispitana je npr tehnička efikasnost
nacionalnih inovacionih sistema Na osnovu podataka iz European Innovation
Scoreboard (EIS) (evropskog pregleda rezultata inovacija kako država EU tako i
nekoliko drugih država) korišćenjem DEA modela analizirana je efikasnost ulaganja
u inovacije Primećeno je da su takozvani skromni i umereni inovatori često efikasniji
u korišćenju resursa dok se inovacioni lideri rangiraju neočekivano nisko što je bio
slučaj i u jednoj od naših analiza Ovo stvara nedoumicu vezanu za pouzdanost
metoda
Međutim u radu [14] pokazno je da duže vremenske serije istih indikatora
korišćenjem DEA metoda daju drugačije rezultate
Glavni cilj u radu prikazanog istraživanja je poređenje ruskih regiona prema
njihovoj sposobnosti da efikasno stvaraju nove tehnologije i identifikovanje faktora
koji određuju ove razlike tokom dužeg vremenskog perioda Primenjena je analiza
obavijanja podataka (DEA) kako bi se procenio odnos između rezultata o patentiranju
i resursa regionalnog inovacionog sistema (RIS) Za razliku od prethodnih studija
DEA metod je primenjen na duži period čime su se performase regiona poredile
tokom vremena U celini se efikasnost RIS-a u Rusiji povećala tokom prikazanog
perioda a posebno u manje razvijenim teritorijalnim celinama Došlo je do značajne
regionalne diferencijacije Najefikasniji RIS formirani su u najvećim aglomeracijama
sa vodećim univerzitetima i istraživačkim centrima gradovima Moskvi i Sankt
Peterburgu zatim u Novosibirsku Voronježu i Tomsku Ekonometrijski proračuni
pokazuju da je efikasnost RIS-a bila veća u tehnološki razvijenijim regionima sa
najstarijim univerzitetima i većim zalihama patenata Vreme je presudni faktor za
akumulaciju znanja i stvaranje veza između inovativnih činilaca u RIS-u
Preduzetnička aktivnost je takođe bila važan faktor jer pomaže transfer ideja i
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
171
istraživanja u pronalaske i nove tehnologije i poboljšava interakciju između
inovativnih agenata
Izdvajaju se dva opšta zaključka 1 Povoljnije je biti lociran u blizini glavnih
inovacionih centara zbog intenzivnijeg prelivanja znanja 2 Javna podrška efikasnijim
regionima može dovesti do produktivnije regionalne inovacione politike
23 Inovacioni indeks Evropske unije
Jedna od pouzdanijih i u kontinuitetu prisutnih i svestrano korišćenih ocena
(vrednovanja) NIS je Inovacioni indeks Evropske unije na osnovu podataka EIS
Dimenzije inovacione performanse su ljudski resursi istraživački sistem finansiranje
investicije preduzeća veze i preduzetništvo intelektualna svojina inovatori
ekonomski efekti dok se zbirni inovacioni indeks formira na osnovu kompozitnih
indikatora ulaza aktivnosti preduzeća i izlaza Sumarni inovacioni indeks (SII)
formira se analizom kompozitnih indikatora svrstanih u mogućnosti aktivnosti
preduzeća i izlaze Mogućnosti obuhvataju glavne pokretače inovacija izvan
preduzeća kroz tri inovacione dimenzije ljudski resursi otvoreni izuzetni i atraktivni
istraživački sistemi finansiranje i podrška Aktivnosti preduzeća obuhvataju
inovacione napore na nivou preduzeća grupisane takođe u tri dimenzije investicije
preduzeća povezivanja i preduzetništvo i intelektualna svojina Izlazi obuhvataju
efekte inovacionih aktivnosti preduzeća u dve dimenzije inovatori i ekonomski efekti
Slika 2 EIS 2020 za 2019
httpsinteractivetooleuEISEIS_2html
Svih 25 indikatora bolje definišu performanse nacionalnog sistema
istraživanja i inovacija kao celine Dok su neki od pokazatelja EIS (kao što su javni
troškovi za IR) podložniji uticajima političkih intervencija nego drugi (kao što su
inovacije unutar malih i srednjih preduzeća - MSP) opšti cilj EIS je da pruži
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
172
informacije za diskusije politika na nacionalnom i nivou EU i praćenje napretak u
obavljanju inovacija unutar i izvan EU tokom vremena
Slika 3 Inovacioni indeks Srbije u 2019 godini
httpsinteractivetooleuEISEIS_2html
Inovacioni indeks Srbije tokom vremena (od 2008 naovamo) se poboljšao što
je doprinelo prelasku iz grupe skromnih u grupu umerenih inovatora u kojoj je već
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
173
osam godina (slike 2 i 3) Najjače dimenzije inovacionog indeksa Srbije su inovatori
investicije preduzeća i okruženje pogodno za inovacije su Srbija se visoko kotira i
kada su u pitanju investicije preduzeća u ljudske resurse to se odnosi na indkatore
preduzeća obezbeđuju IKT obuku zaposlenih inovacije unutar MSP ne-IR troškovi
inovacija i MSP inovatori proizvoda i procesa Intelektualna svojina atraktivnost
istraživačkog sistema finansije i podrška su najslabije oblasti NIS Srbije
Niskovrednovani indikatori uključuju i troškove rizičkog kapitala prijave dizajna
privatno-javne koopublikacije i troškove poslovnog sektora za istraživanje i razvoj
Slika 4 Inovacioni indeks Srbije u odnosu na performanse EU u periodu 2012-2019
54 5457 58
5560
6367
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
httpsinteractivetooleuEISEIS_2html
Sagledavanjem inovacionih performansi Srbije tokom dužeg perioda vidljiv
je njen relativni porast (slika 4) tokom prikazanog perioda u odnosu na performanse
EU u 2012 godini Kada su u pitanju strukturne razlike između Srbije i EU Srbija
pokazuje najveću pozitivnu razliku u odnosu na EU u neto prilivu stranih direktnih
investicija prosečnoj godišnjoj promeni u BDP-u i otvaranju novih preduzeća a
najveća negativna razlika je u izdacima velikih preduzeća za IR BDP po glavi
stanovnika i u zaposlenosti u proizvodnji visokih i srednje visokih tehnologija
3 Metodologija kompromisnog programiranja
Pored prethodno nabrojanih metoda za rangiranje efikasnosti NIS u ovom
radu ćemo prikazati rezultate rangiranja NIS Srbije i nekoliko zemalja (onih koje
prema EIS spadaju u skromne i umerene inovatore ali i inovacionih sledbenika i
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
174
lidera) korišćenjem ograničenog broja indikatora ulaza i izlaza i jednom od metoda
višekriterijumske analize
Za rangiranje nacionalnih inovacionih sistema korišćen je metod
kompromisnog programiranja Kompromisno programiranje predstavlja jednu od
metoda višekriterijumske analize pomoću koje se alternative rangiraju prema bliskosti
određenim idealnim vrednostima kriterijuma Kompromisno programiranje izdvaja
kao najbolju alternative onu koja ima najmanje rastojanje od idealnog rešenja u skupu
svih mogućih rešenja [137] Rastojanje od idealnog rešenja se računa na sledeći
način
gde je Lp(i) oznaka za Lpndashmetriku alternative Ai rij vrednost j-tog kriterijuma za i-tu
alternativu i su minimalna i maksimalna vrednost j-tog kriterijuma u skupu
alternativa p - parametar koji ukazuje na sklonost donosioca odluka u vrednovanju m -
broj kriterijuma n - broj alternativa wj ndash ponder j-tog kriterijuma
Tabela 1 Kriterijumi za rangiranje NIS-a
Kriterijumi Ponderi Optimizacija
Ulazni elementi
Broj istraživača na million stanovnika
Izdaci za istraživanje i razvoj (GDP)
Uvoz visoko tehnoloških proizvoda
( od ukupnog uvoza)
Izlazni elementi
Izvoz visoko tehnoloških proizvoda
( od ukupnog izvoza)
Broj prijavljenih patenata na million
stanovnika
Broj naučnih i tehničkih publikacija
na million stanovnika
Bruto domaći proizvod po glavi
stanovnika
1429
1429
1429
1429
1429
1429
1429
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Maksimum
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
175
U Tabeli 1 su prikazani kriterijumi korišćeni u analizi NIS izabranih evropskih
zemalja Podaci o korišćenim kriterijumima su preuzeti sa sajta Svetske banke i odnose
se na 2018 godinu U analizu su uključene sledeće zemlje Austrija Bugarska Belgija
Danska Hrvatska Litvanija Letonija Srbija Slovenija Slovačka Estonija Holandija
Crna Gora Poljska Češka Mađarska Grčka Rumunija
3 Rezultati
Pre finalnog rangiranja zemalja biće izvršeno poređenje zemalja prema
pojedinačnim ulaznim i izlaznim elementima NIS-a
Danska zauzima lidersku poziciju kada se posmatra broj istraživača (Prilog ndash
Slika 1) Na drugom mestu je Austrija koja ima za čak 2333 istraživača manje od
Danske a zatim slede Holandija Belgija i Slovenija Na začelju se nalaze Srbija
Hrvatska Letonija Rumunija i Crna Gora
Slika 2 (Prilog) prikazuje visinu izdataka za istraživanje i razvoj Austrija ima
najveće izdatke za istraživanje i razvoj dok je Danska na drugom mestu Ove dve
zemlje su jedine dostigle cilj definisan strategijom EU ndash Evropa 2020 a to su izdaci za
istraživanje i razvoj od najmanje 3 GDP Naredna tri mesta zauzimaju Belgija
Holandija i Slovenija Najniži nivo izdataka za istraživanje i razvoj ima Crna Gora
(037 GDP) dok se Srbija nalazi na 13 poziciji sa visinom izdataka od 092 GDP i
ispred je Slovačke Bugarske Letonije i Rumunije koje su kao članice EU pozicionirane
od 14 do 17 mesta
Slovačka je najveći uvoznik visoko tehnoloških proizvoda sa 147 od
ukupnog uvoza (Slika 3 - Prilog) a slede je Češka Mađarska Danska Rumunija čiji se
uvoz visoko tehnoloških proizvoda kreće u rapsonu od 114 do 138 od ukupnog
uvoza Visoko tehnološki proizvodi su najmanje zastupljeni u strukturi uvoza Crne
Gore svega 43 od ukupnog uvoza dok se Srbija nalazi na pretposlednjem mestu sa
56 Sa druge strane Holandija je najveći izvoznik visoko tehnoloških proizvoda sa
213 od ukupnog izvoza dok su Češka Mađarska Austrija i Estonija rangirane od 2
do 5 mesta redom (Slika 4 - Prilog) Srbija i Crna Gora kao i kod uvoza visoko
tehnoloških proizvoda zauzimaju pretposlednju i poslednju poziciju sa 19 odnosno
09 izvoza visokotehnoloških proizvoda u ukupnom izvozu
Austrija je vodeća zemlja prema broju prijavljenih patenata sa 231 patentom na
milion stanovnika Danska je na drugom mestu sa 218 prijavljenih patenata dok
Slovenija i Holandija dele treće mesto sa po 123 patentnih prijava (Slika 5 - Prilog)
Najlošiji rezultat prema ovom indikatoru ostvarile su Estonija i Crna Gora sa 18
donosno 048 prijavljenih patenata na milion odnosno na sto hiljada stanovnika Srbija
je nisko rangirana (16 mesto) sa 23 prijavljena patenta na milion stanovnika
Najveći broj naučnih i tehničkih publikacija ima Danska ukupno 2413 a
Holandija je na 2 mestu sa 267 manjim brojem publikacija od Danske (Slika 6 -
Prilog) Slede Slovenija Češka Austrija i Belgija Crna Gora je i prema ovom
indikatoru najlošije rangirana sa svega 40 publikacija na sto hiljada stanovnika Srbija je
rangirana na 15 mestu sa 648 publikacija i nalazi se ispred Rumunije i Bugarske
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
176
Nakon analize pojedinačnih indikatora pristupljeno je njihovoj agregaciji
primenom metode kompromisnog programiranja Svi kriterijumi korišćeni u analizi su
maksimizacionog tipa i imaju jednake pondere (Tabela 2) Što je skor veći to je zemlja
bolje rangirana
Lidersku poziciju zauzima Danska sa najboljim skorom od 0587684 Austrija
Holandija Belgija Češka su rangirane od 2 do 5 mesta redom Slovenija Poljska
Mađarska Estonija Slovačka Grčka Litvanija Letonija su rangirane od 6 do 13
mesta Najlošije rangirane zemlje su Hrvatska Rumunija Bugarska Srbija i Crna Gora
Tabela 2 Rangiranje zemalja agregacijom ulaznih i izlaznih elemenata NIS 2018
Zemlja Skor Rang
Danska 0587684 1
Austrija 0735909 2
Holandija 0750595 3
Belgija 1085862 4
Češka 1231751 5
Slovenija 1336116 6
Poljska 1549458 7
Mađarska 1555827 8
Estonija 1558064 9
Slovačka 1657632 10
Grčka 169998 11
Litvanija 1752072 12
Letonija 1803606 13
Hrvatska 1808888 14
Rumunija 1933257 15
Bugarska 1968161 16
Srbija 2095201 17
Crna Gora 2392089 18
Izvor Proračun autora
4 Zaključak
Za kreatore inovacione politike i donosioce odluka o pitanjima vezanim za
naučni tehnološki i ukupni socio-ekonomski razvoj neophodna je permanentna analiza
odnosno posedovanje podataka o definisanim indikatorima za duži period a isto tako
značajno je korišćenje različitih metoda Analizu izvedenu u ovom radu kao i u nekim
prethodnim ovde navedenim treba posmatrati pre svega sa konceptualno-metodološkog
stanovišta uz uvažavanje stanja u određenom vremenskom preseku za koji su autorima
bili raspoloživi neophodni podaci Kontinualnim praćenjem stanja u ovoj oblasti
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
177
uspostavlja se mehanizam evaluacije stanja i identifikacije oblasti u kojima je
neophodno uspostaviti akcije i mere za poboljšanje stanja Na taj način se donosiocima
odluka u oblasti razvoja nauke i inovacija u Srbiji obezbeđuju informacije i analize na
osnovu kojih je moguće definisati strategiju i politiku razvoja nauke i inovacija
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva
prosvete nauke i tehnološkog razvoja Srbije
Literatura
[1] Domazet D Kutlača Đ (2009) Prilog istraživanju efektivnosti
naučnoistraživačkog sistema Srbije Zbornik radova naučnog skupa
Tehnologija kultura i razvoj XVI Beograd 2009
[2] Guan J Chen K (2012) Modeling the relative efficiency of national
innovation systems Research Policy 41 (2012) 102-115
[3] Kutlača Đ Semenčenko D (2015) Nacionalni inovacioni sistem u Srbiji
Prošlost sadašnjost budućnost Institut Mihajlo Pupin ndash Centar za istraživanje
razvoja nauke i tehnologije ISBN 979-86-82183-14-3
httpwwwpupinrscirntwp-contentuploads201212NIS2-P1-colorpdf
[4] Kutlača Đ (2006) Организација ни система србије-узрок или последица
(не)доприноса науке развоју економије Србије Zbornik radova naučnog
skupa Tehnologija kultura i razvoj XIII Beograd 2006
[5] Кутлача Ђуро ldquoИстраживање иновационог капацитета Србијеrdquo XII
научни скуп Технологија култура и развој 2005
[6] Kutlača Đ Semenčenko D (2005) Koncept nacionalnog inovacionog
sistema Institut Mihajlo Pupin 2005 httpwwwpupinrscirntwp-
contentuploads201212NIS-Knjiga-fpdf
[7] Kutlača D (2001) Ocenjivanje tehnološkog nivoa firmi sektora nacionalne
ekonomije Zadužbina Andrejevć Beograd 2001
[8] Nasierowski W Assessment of Technical Efficiency of NIS with the use of
DEA (2008) Procedeengs of the 4th IEEE International Conference on
Management of Innovation and Technology DOI
101109ICMIT20084654345
[9] Pan T-W Hung S-W Lu W-M (2010) DEA PERFORMANCE
MEASUREMENT OF THE NATIONAL INNOVATION SYSTEM IN ASIA
AND EUROPE Asia-Pacific Journal of Operational ResearchVol 27 No 03
pp 369-392 (2010)
[10] Porter M E The Competitive Advantage of Nations New York Free
Press 1990
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
178
[11] Radosevic S A Two-Tier or Multi-Tier Europe Assessing the Innovation
Capacities of Central and East European Countries in the Enlarged EU JCMS
2004 Volume 42 Number 3 pp 641-666 2004
[12] Semenčenko D (2009) Faktori u oblikovanju nacionalnog inovacionog
sistema Institut Mihajlo Pupin 2009 httpwwwpupinrscirntwp-
contentzborniciFaktori_u_izgradnjiNISpdf
[13] Zeleny M (1976) The theory of the displaced ideal in M Zeleny (ed)
Multiple Criteria Decision Making Kyoto Springer-Verlag Berlin pp153-
206
[14] Zemtsov S Kotsemir M (2019) AN ASSESSMENT OF REGIONAL
INNOVATION SYSTEM EFCIENCY IN RUSSIA THE APPLICATION
OF THE DEA APPROACH Scientometrics volume 120 pages 375ndash404
(2019)
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
179
Prilog
Slika 1 Broj istraživača na milion stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Slika 2 Izdaci za istraživanje i razvoj (GDP) 2018
Izvor Svetska banka
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
180
Slika 3 Uvoz visoko tehnoloških proizvoda ( od ukupnog uvoza) 2018
Izvor Svetska banka
Slika 4 Izvoz visoko tehnoloških proizvoda ( od ukupnog izvoza) 2018
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
181
Slika 5 Broj prijavljenih patenata na milion stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Slika 6 Broj naučnih i tehničkih publikacija na milion stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Rangiranje nacionalnih inovacionih sistema pojedinih evropskih zemalja
_____________________________________________________________________
182
Slika 7 Bruto domaći proizvod po glavi stanovnika 2018
Izvor Svetska banka
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
183
Dr Sanja Popović-Pantić37 dr Dušica Semenčenko Nikola Vasilić Msc
IZGRADNJA KAPACITETA MSP ZA USVAJANJE KONCEPTA
ODRŽIVOG RAZVOJA
Apstrakt Polazeći od ciljeva održivog razvoja i bazičnih definicija istog u
radu se razmatra veza izmedju inovacija i održivog razvoja kao i njhov uticaj na
njega posebno kad je reč o inovacijama u malim i srednjim preduzećima Budući da
se MSP sektor smatra generatorom inovacija razmatra se njegov potencijal za
pozitivan uticaj na održivi razvoj kroz opis koncepta održivih inovativnih proizvoda
koji su analizirali različiti autori Predstavljeni su modeli održivosti i njihove
komponente sagledane su prednosti primene strategija korporativne društvene
odgovornosti i uticaj na ekonomske perfomanse preduzeća kao i načini da se
preduzeće održivo razvija Na kraju je predstavljena i jedna od metodologija za ocenu
održivosti poslovanja u malim i srednjim preduzećima kao primer dobre prakse i
putokaza za unapređenje performansi održivog poslovanja u malim i srednjim
preduzećima
Ključne reči održivi razvoj mala i srednja preduzeća inovacije model
održivosti
DELOPMENT OF SMEs CAPACITIES FOR THE CONCEPT OF
SUSTAINABLE DEVELOPMENT ADDOPTION
Abstract Starting from the goals of sustainable development and its basic
definitions the paper discusses the relationship between innovation and sustainable
development and their impact on it especially when it comes to innovation in small
and medium-sized enterprises Since the SME sector is considered a generator of
innovation its potential for a positive impact on sustainable development is
considered through a description of the concept of sustainable innovative products
analyzed by various authors Sustainability models and their components are
presented the advantages of applying corporate social responsibility strategies and
the impact on the economic performance of the company are considered as well as
the ways for the company to develop sustainably Finally one of the methodologies for
assessing the sustainability of business in small and medium-sized enterprises is
presented as an example of good practice and guidelines for improving the
performance of sustainable business in small and medium enterprises
Key words sustainable development small and medium-sized companies
innovation sustainability model
37 Institut Mihajlo Pupin sanjappanticpupinrs
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
184
1 Uvod
Mala i srednja preduzeća (MSP) su glavni pokretač ekonomskog rasta i
društveno-ekonomskog razvoja ali i brojnih rezultata u realizaciji ciljeva održivog
razvoja (SDG) Primena koncepta održivog razvoja je zasnovana na milenijumskim
ciljevima održivog razvoja koji se definiše uglavnom kao razvoj društva koji
raspoloživim resursima zadovoljava ljudske potrebe ne
ugrožavajući prirodne sisteme i životnu sredinu čime se osigurava dugoročno
postojanje ljudskog društva i njegovog okruženja Koncept održivog razvoja
predstavlja novu strategiju i filozofiju društvenog razvoja
Održivi razvoj se najčešće dovodi u vezu sa zaštitom životne sredine odnosno
nastojanjem da se zabrinutost za opstanak živog sveta na planeti Zemlji poveže sa
očuvanjem prirodnih resursa i brojnim ekološkim izazovima koji stoje pred svakim
društvom državom i čovečanstvom u celini Medjutim sve više je studija ali i
praktičnih primera koji pokazuju da se održivi razvoj ne može svesti samo na jedan
aspekt već da je slojevit i da suštinski leži na tri stuba ekonomskom društvenom i
stubu koji se odnosi na zaštitu životne sredine Neformalno paradigma održivog
razvoja počiva na tri principa profitu planeti i ljudima
Slika 1 Principi održivog razvoja
Izvor 230 Agenda for Sustainable Development
httpswwwcovestrocomensustainabilitywhat-drives-uscommitment
Upravo sedamnaest ciljeva održivog razvoja koje je su definisale Ujedinjene
nacije predstavljaju putokaz za njegovo ostvarivanje s obzirom da polaze od
smanjenja siromaštva i izgradnje mirnodopskog i inkluzivnog društva u kojem svi
imaju jednak pristup pravdi
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
185
Slika 2 Ciljevi održivog razvoja
Tranzicija ka ekonomskoj društvenoj i održivosti u smislu zaštite životne
sredine je postala glavni prioritet novog sastava Evropske komisije U isto vreme
naglašava se da ta tranzicija treba da se zasniva na jakoj i otpornoj ekonomiji čija
kičma su mala i srednja preduzeća Zbog toga je prioritet politike EU upravo u tome
da poveže održivi razvoj sa rastom malih i srednjih preduzeća na način da održivost
postane šansa za dalji rast MSP u okviru jedinstvenog EU tržišta i šire kroz kreiranje
održivih proizvoda i usluga MSP su usmerene na postizanje veće konkurentnosti i u
sklopu toga su veoma otvorena za usvajanje novih poslovnih modela i strategija koje
ih okreću u pravcu održivog razvoja Strategije poput korporativne društvene
odgovornosti (KOP) ali i upravljanje lancima dobavljača su postale dominantne u
obezbeđivanju održivosti preduzeća i njihove finansijske konsolidacije Literatura
pokazuje da teorije o održivosti i donosiocima odluka predstavljaju osnovne postulate
za održiv rast i razvoj preduzeća Teorija održivosti je usmerena na ekonomske
društvene i aktivnosti na zaštiti životne sredine sa ciljem ostvaranje dugoročne
profitabilnosti biznisa [15] Druga važna teorija je ona koja se odnosi na konkurenciju
u uslovima slobodnog tržišta sa ciljem ostvarenja većih ekonomskih i finansijskih
benefita za osnivače [12] Postoje i oponenti ovim teorijama pa tako Porter i Kramer
[27] smatraju da neki primeri društvene i filantropske prakse zapravo umanjuju
produktivnost Nasuprot tome neki autori [5] i Engert et al [11] smatraju da su
društvene ekonomske i aktivnosti usmerene na zaštitu životne sredine u sklopu
društveno odgovorne strategije preduzeća u pozitivnoj korelaciji sa njihovom
profitabilnošću
Evidentan je prelaz u percepciji održivog poslavanja kao onog koji se
isključivo odnosi na brigu o životnoj sredini ka onome koji podrazumeva uspešan
ekonomski i društveni razvoj čime se revitalizuje ideja o tome da DOP nije samo
privilegija bogatih [20] Uspešnost ove paradigme se dokazuje kroz razvoj Svetskog
poslovnog saveta za održivi razvoj (World Business Council for Sustainable
Development -WBCSD) i drugih organizacija koje se bave obukama i informisanjem
poslovne zajednice o pitanjima održivog razvoja kreiranjem indeksa održivosti -
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
186
kompozitnog indeksa kojim se meri stepen uticaja konkretnog biznisa na životu
sredinu kroz njegove istraživačko razvojne aktivnosti i stepen ostvarenog
korporativnog upravljanja38 porast plaćenih reklama kojima se promoviše održivost
kao i sertifikovanim (oditovanim) izveštajima o održivosti nekoliko vodećih firmi koje
primenjuju globalnu inicijativu izveštavanja - Global Reporting Initiative (GRI) kao
vodičem [22] Neki programi su takođe kreirani sa ciljem da podstaknu MSP u
zemljama u razvoju da brže usvajaju koncept održivog razvoja poput programa UN
Global Compact [20]
2 Primena koncepta održivog poslovanja u malim i srednjim
preduzećima aktuelno stanje
Mala i srednja preduzeća su najčešće primorana nacionalnim zakonodavstvom
da primenjuju neke od ciljeva održivog razvoja i uglavnom se odnose na zaštitu
životne sredine i reciklažu Ipak odnedavno se fokus pomera ka društvenim
aspektima upravo zahvaljujući konceptu društveno odgovornog poslovanja koje
korporacije primenjuju sa ciljem da doprinesu unapređenju socijalnog konteksta u
lokalnim zajedinicama u kojima posluju U tom smislu poklanja se sve veća pažnja i
cilju 5 održivog razvoja koji se odnosi na rodnu ravnopravnost Neretko se on
povezuje sa sa društveno odgovornim nabavkama i principom inkluzije različitih
društvenih grupa u jedinstveni eko-sistem [26] Iako se rodna ravnopravnost ne naglašava direktno ipak je namera prisutna
kroz preporuke ugovornim stranama da razmotre ne samo zaštitu životne sredine već i
druge društvene faktore prilikom dodele ugovora ili definisanja indikatora njegove
uspešne implementacije U primeni principa održivog razvoja razlikuju se tri nivoa [31] Prvi nivo
ldquoBusiness Sustainability 10rdquo se odnosi na situaciju kada preduzeće prilagodjava svoje
poslovanje postojećoj legislativi kako bi se uspešno integrisalo u tržišno okruženje u
kojem posluje i na to je zapravo uslovljeno pravnim okvirom U ovoj fazi oni
uglavnom prilagodjavaju svoje poslovne strategije direktivama u okviru osmog cilja
održivog razvoja koji se odnosi na dostojanstven rad inkluzivnost i ekonomski rast
Sledeći nivo nazvan ldquoBusiness Sustainability 20rdquo podrazumeva da preduzeća
uključuju u svoj poslovni model društvene vrednosti i principe očuvanja životne
sredine kroz uključivanje još jednog standarda koji se odnosi na 9 cilj održivog
razvoja koji se odnosi na upravljanje otpadom Nakon toga preduzeće može da
nastavi pravim putem poslovne održivosti koji znači minimiziranje negativnog uticaja
i usvajanje proaktivne strategije kad je reč o zaštiti životne sredine recikliranje resursa
i podrške lokalnoj zajednici što je deo trećeg nivoa odnosno ldquoBusiness Sustainability
30rdquo a koji uključuje prinicipe 12 cilja održivog razvoja čime se zatvara krug strategije
održivog poslovanja Najviši nivo održivosti se naziva takodje i ldquopristupom cirkularne
ekonomijerdquo Geissdoerfer et al [13] ih definišu kao sistem u kojem je potrošnja
38 Dow Jones Sustainability Index (DJSI)
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
187
resursa kao i otpad emisija i isticanje štetnih materija usporeno ili sprečeno u
potpunosti
O značaju primene strategije društveno-odgovornog poslovanje govori i
podatak da su preduzeća koja su primenjivala ove postulate bila otpornija na krizu
izazvanu pandemijom COVID 19 [24] Investiranje u korporativnu društvenu
odgovornost (KDO) doprinosi izgradnji poveranja sa kupcima dobavljačima
zaposlenima i drugim ključnim akterima u poslovanju koji su u periodu epidemije
pokazali mnogo veću spremnost da se prilagode iznenadnim okolnostima i tako
podrže preduzeća koja su takođe bila zatečena zaključavanjem usled pandemije i
suočila se sa padom poslovnih performansi U tom smislu zanimljiva je analiza
indeksa KOP Nacionalnog biroa za ekonomska istraživanja iz Kembridža (ibid) koji
analizira uticaj investicija u KOP na otpornost vrednosti akcija na berzi u odnosu na
krizu izazvanu pandemijom virusa COVID 19 Za te svrhe je korišćen Thomson-
Reutres ASSET4 instrument koji obuhvata preko 132 indikatora aktivnosti KDO-a u
preduzeću na osnovu čega se formiraju indeksi koji prate odredjene DOP aktivnosti
Autori Ding et al [9] ističu tri relevantna indeksa kojim se meri održivo poslovanje
preduzeća 1) indeks očuvanja životne sredine koji uključuje merenje eksploatacije
prirodnih resusrsa emisiju štetnih gasova i stepen generisanja zelenih inovacija 2)
Eksterne stejkholdere koji nisu vlasnici udela u preduzeću i društvene teme poput
blagostanja zaposlenih ljudska prava i etički odnos prema klijentima dobavljačima i
lokalnoj zajednici u kojoj kompanija posluje i treći 3) operacionalizacija i
implementacija aktivnosti KDO
Indeks očuvanja životne sredine koji se sastoji od tri komponente
ekspolatacije prirodnih resursa smanjenja emisije štetnih gasova i stvaranje zelenih
inovacija Prva komponenta reflektuje sposobnost kompanije da smanji potrošnju
energije materijala ili vode i da pronadje eko-efikasnija rešenja u lancu svojih
dobavljača [9] Druga komponenta meri efikasnost i posvećenost preduzeća u merenju
smanjenja emisije štetnih materija prilikom proizvodnje (ibid) Treća komponenta
Zelene inovacije se odnosi na kapacitet preduzeća da utiče na smanjenje troškova
zagađenja životne sredine kreirajući na taj način nove tržišne mogućnosti primenom
novih tehnologija i ekoloških procesa ili pak stvaranjem novih eko-proizvoda
Društveni indeks sakuplja informacije o tome u kojoj meri preduzeća unapređuju
blagostanje svojih zaposlenih (Workforce) promovišu ljudska prava (Human rights)
na kraju koliko su uključena u razvoj lokalne zajednice (Community) i koliko su
odgovorna u odnosu na svoje potrošače (Odgovorna porizvodnja - Product
Responsibility) Kad je reč o unapređivanju blagostanja svojih zaposlenih meri se
stepen u kojoj su zaposleni zadovoljni poslom koji obavljaju zdravstvenim uslovima i
bezbednošću na radnom mestu poštovanjem različitosti i obezbeđivanjem jednakih
mogućnosti i uslova za napredovanje za sve zaposlene bez obzira na pol rasu religiju
i sl Kod komponente ljudskih prava meri se stepen u kome kompanija poštuje ljudska
prava na primer a) da li je kompanija obezbedila poštovanje ljudskih prava generalno
b) obezbedila slobodu udruživanja svojih zaposlenih c) da li sprečava dečiji rad i rad
pod prinudom i d) da li primenjuje kriterijum poštovanja ljudskih prava u slekciji
dobavljača Odgovorna proizvodnja se odnosi na kapacitet kompanije da proizvodi
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
188
kvalitetne proizvode i usluge uz uvažavanje najviših zdravstvenih i bezbedonosnih
standarda kao i prinicipa zaštite privatnosti i ličnog integriteta Komponenta ldquolokalna
zajednicardquo (Community) uključuje mere poput onih da li kompanija ima a) etički kod
u cilju sprečavanja podmićiivanja i korupcije obezbeđuje najviši stepn opšte poslovne
etike posluje kao fer konkurent upravlja kompanijom pošštujući postulate
gradjanskog društva b) prodaje proizvode i usluge po diskontnim cenama na tržištima
koja su u razvoju sprovodi istraživanje i razvoj lekova za zarazne bolesti u zemljama
u razvoju c) sprovodi odgovarajuće medjunarodne standarde poput OECD preporuka
za multinacionalne kompanije
Indeks strategije KDO uključuje informacije o stepenu u kojem firme
organizuju i sprovode strategije KDO Velike kompanije imaju veći finansijski
kapacitet da sprovode strategiju KDO i da posluju na način da ostvaruju i ciljeve
održivog razvoja Zbog toga je važno kreiranje programa koji će obezbediti podršku
malim i srednjim preduzećima da se razvijaju na održiv način
Takav poslovni koncept nesumnjivo iziskuje troškove pa je važno obezbediti i
adekvatnu finansijsku institucionalnu potporu i utvrditi postojeći kapacitet malih i
srednjih preduzeća i prostor za unapredjenje njihovog održivog rasta i razvoja
Metodološki apsekt ocene održivog poslovanja kao i mogućnosti za njegovo
finansiranje će biti predmet dalje analize u ovom radu
3 Finansiranje MSP za održivi razvoj
U analizi postojećih fondova raspoloživih za finansiranje održivog razvoja
MSP u smislu definisanom u uvodu treba sagledati ko su sve relevantne institucije
programi i instrumenti podrške u ovoj oblasti To su pre svega kreatori politika u
institucijama poput Ujedinjenih nacija Evropske komisije OECD-a Svetske banke i
sl i njihova tela instrumenti podrške i inicijative kao što su
Evropski institut za Inovacije i Tehnologiju (EIT)ndash EIT komunikaciona platforma
Platforma pametne specijalizacije (Smart specialization platform)
EIT za klimatske promene (EIT Climate-Kick )
EIT u digitalnoj oblasti ndash EIT Digital
EIT u oblasti hrane - EIT Food
EIT u oblasti zdravlja- EIT Health
EIT u oblasti inovativnih izvora energije ndash EIT InnoEnergy
EIT u oblasti prozvodnje ndash EIT Manufacturing
EIT u oblasti sirovina ndash EIT RawMaterials
EIT u oblasti urbane mobilnosti- EIT Urban Mobility
Izvršna agencija za MSP Evropske komisije (EASME) i druge agencije na
nacionalnom ili regionalnom nivou koje raspolažu fondovima za podršku MSP
sektora
Udruženja klasteri i druge organizacije za podršku MSP
Jedan od najvažnijih EU programa za finansiranje inovacija i podsticanje rasta
inovativnih firmi je InnovFin koji je rezultat zajedničke inicijative Evropske
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
189
investicione banke i Evropskog investicionog fonda (EIB i EIF) u saradnji sa
Evropskom komisijom InnovFin pokriva širok spektar finansijskih instrumenata za
podršku održivom razvoju od kredita garancijskih šema do finansiranja kapitala ali i
savetodavne inovacione podrške koji se mogu prilagoditi potrebama inovatora
Finansiranje se obezbeđuje ili direktno ili preko finansijskih posrednika obično
banaka ili odgovarajućih fondova InnovFIn je dostupan u svim sektorima kako
zemalja članica EU tako i zemalja kandidata koje učestvuju u programu Horizont
2020 a verovatno i u njegovom nasledniku Horizontu Evropa koji je u pripremi EIB
u saradnji sa EU je kreiranjem ovog programa istako značaj održivog razvoja i rasta
MSP stavljajući ih u kontekst konkurentnosti na tržištu Pored podrške MSP InnovFin
podržava i velika preduzeća i javne institucije Dakle kroz ovaj program se
kombinuju povoljna kreditna sredstva omogućava se privlačenje doatnih investicija
ali daje i podršku u pripremi projekta i boljem upravljanju finansijama
Program JASPERS (Joint Assistance to Support projects in European
Regions) ima za cilj da poboljša kvalitet investicija podržanih kroz EU fondove Reč
je o partnerstvu izmedju EIB Evropske komisije i EBRD-a [10] JASPER je dostupan
svim korisnicima Strukturnih i investicionih fondova EU (ESIF) Održivi razvoj je
tesno povezan sa inovacijama i kao takav ima dominantno mesto i u ovom programu
Projekti podržani od strane sektora za pametan razvoj JASPER programa imaju za
cilj
- Da povećaju investicije u veštine i inovacije kroz unapredjenje obrazovanja i
aktivnosti istraživanja razvoja i inovacija
- Da poboljšaju pristup upotrebu i kvalitet IKT-a
- Podstaknu urbani razvoj i revitalizaciju marginalizovanih područja
- Poboljšaju uslova lečenja
- Unaprede pametnu specijalizaciju i izgradnju pametnih gradova u pogledu
održivog razvoja
- Unaprede razvoj i primenu instrumenata najboljih praksi metodologija i studija
sličaja u pomenutim domenima
Tipični projekti koji se finansiraju u ovoj oblasti su
- Izgradnja i obnova obrazovne i istraživačke infrastrukture upotrebom novih
tehnologija
- Razvoj naučno-tehnoloških parkova kao mesta za nastanak otvorenih inovacija
- Izgradnja pan-evropske istraživačke infrastrukture i mreže nacionalnih
istraživačkih centara
- Istraživanje novih materijala na makro mikro i nano nivou
- Izgradnja široko-pojasne telekomunikacione mreže u urbanim i ruralnim
sredinama
- Razvoj javnih servisa poput e-uprave e-zdravstva e-javnih nabavki
Program Evropske unije koji se najviše vezuje za održivi razvoj i podršku
realizaciji ciljeva održivog razvoja je evropski Zeleni ugovor (European Green Deal)
koji je donet kao plan EU da podstakne efikasnu upotrebu resursa u pravcu čiste i
cirkularne privrede smanjenja zagađenja i očuvanja biodiverziteta U Zelenom planu
su izložene inepohodne investicije i finansijska sredstva i koraci da se tranzicija ka
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
190
zelenoj ekonomiji odvija kao inkluzivan proces koji nikog neće ostaviti po strani Deo
tog plana je cilj EU da do 2050 postane klimatski neutralna zbog čega je predložila i
poseban zakon Da bi se ovaj cilj dostigao potrebno je da se
- Investira u tehnologije koje su u skladu sa zaštitom životne sredine
- Podržava industrija koja kreira inovacije
- Uvedu čistije i zdravije forme privatnog i javnog transporta
- Sprovede dekarbonizacija energetskog sektora
- Obezbedi energetska efikasnost zgrada
- kroz saradnju različitih međunarodnih partnera poboljšava primena globalnih
standarda zaštite životne sredine
Evropska unija je u okviru programa predvidela finansijsku i tehničku
podršku u cilju pomoći onima koji su najpogođeniji tranzicijom ka zelenoj ekonomiji
Ovaj instrument se zove Jedan mehanizam za tranziciju u okviru koga je na
raspolaganju 100 mld evra za period od 2021-2027 u najkritičnijim regionima
Zeleni ugovor ima osam ciljeva
1 Povećano angažovanje u smanjivanju klimatskih promena
2 Snabdevanje čistom i bezbednom enrgijom po pristupačnim cenama
3 Tranzicija industrije u pravcu čiste iili cirkularne ekonomije (uključujući i
smanjenje otpada iili otpada)
4 Izgradnja kapaciteta za snabdevanje novim izvorima energije i unapredjenje
postojećih u pravcu efikasnije upotrebe
5 Ubrzavanje prelaska na održivu i pametnu mobilnost
6 Tranzicija ka fer i zdravom sistemu ishrane koji će biti uskladjen sa zaštitom
životne sredine
7 Očuvanje i zaštita ekosistema i biodiverziteta
8 Realizacija nultog zagađenja i životne sredine bez otrova
Osim pomenutih programa postoji još niz programa koji pružaju finansijsku
podršku preduzećima u njihovoj tranziciji ka održivom razvoju i rastu svojih
kompanija39
4 Inovacije u MSP sektoru i održivi razvoj
Jedno od osnovnih pitanja održivog razvoja je zasnovano na vezi izmedju
inovacija i održivog razvoja Danas se ova veza još više potencira u cilju smanjenja
rizika izazvanih pandemijom virusa COVID19 ali i ostvarivanja prednosti u nekim
aspektima kroz obavljanje poslovnih aktivnosti i starih poslovnih funkcija na nov i
održiv način [23] Posledično održive inovacije predstavljaju važno sredstvo za
promovisanje održivog razvoja u preduzeću Istovremeno izazovi pandemije podstiču
39 Ekspertska grupa za održivost pri Evropskoj mreži preduzetništva koju je oformio EASME
2020 Godine u okviru jednokratne aktivnosti uradila je mapiranje ovih programa prema
kojem je izlistano oko 30 različitih pretežno sektorski usmerenih finansijskih šema Ovaj
tabelarni pregled obuhvata širok spektar finansijskih instrumenata dostupnih preduzećima od
kredita preko grantova crowdfunding-a kapitalnih investicija mikro kredita i sl
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
191
i konkurenciju u privredi i izgradnju boljeg društva Na osnovu toga je i nastao tzv
koncept održivih inovativnih proizvoda (Sustainable Product Innovation Performance
- PIP) koji obuhvata napore i aktivnosti materijalne i nematerijalne prirode koje
preduzeće preduzima kako bi što efikasnije upravljalo resursima a što za rezultat treba
da ima inovaciju proizvoda [2]
Autori Siqueira i Pitassi [29] smatraju da je koncept održivih inovacija
proizvoda širi od pojma eko-inovacija jer obuhvataju i socijalnu dimenziju On je
višeslojan tako da na makro nivou podrazumeva vladine politike i aktivnosti koje
imaju za cilj prevazilaženje rizika koji su svojstveni radikalnim inovacijama na mezo
nivou odnosno na niovu preduzeća podrazumeva razvoj novih poslovnih modela a na
mikro nivou (individualnom) odnosi se na promenu svesti i kognitivnog mehanizma
kod ljudi kao i njihovih stavova i ponašanja
Szekly i Strebel [30] definišu održive inovacije kao kreiranje nečeg novog što
poboljšava performanse održivog razvoja na tri nivoa društvenom ekonomskom i
nivou zaštite životne sredine Ovakva poboljšanja nisu limitirana samo na tehnološke
promene i tiču se podjednako i promena u procesima operativnim praksama
poslovnim modelima i sistemima kao i načinu razmišljanja Hanssen et al [14]
smatraju da je održiva inovacija sredstvo kojim se obuhvata kako održivost tako i
uključivanje novih kupacaklijenata i tržišta čime se uvećava dodata vrednost kapitala
firme
U svakom slučaju za preduzeća je veliki izazov da inoviraju na način da
obezbeđuju održivi razvoj kroz dodavanje vrednosti proizvodima i procesima
doprinoseći istovremeno smanjivanju negativnih društveno-ekonomskih uticaja koji
proizilaze iz industrijske aktivnosti Preduzeće može da stvara inkrementalne ili
radikalne održive inovacije Ipak u praksi većina inovacija su inkrementalne zbog
toga što još uvek nisu dovoljno razvijena tržišta za održive proizvode i usluge
Potrebne su društvene promene kako bi se na adekvatan način vrednovali ovi
proizvodi i usluge [6] Održivi razvoj zahteva promenu u proizvodnom sistemu ali i u
sistemu potrošnje tako da se čini da je nedovoljno preduzimati samo inkrementalne
inovacije [4] Zbog toga održive inovacije treba da prevazidju okvire poslovnog
okruženja i da budu vrednovane od strane šire društvene zajednice kako bi kompanije
mogle da investiraju u radikalne inovacije gradeći tako novu poslovnu paradigmu
okrenutu održivosti
Tradicionalno shvatanje biznisa je da mu je jedini cilj ostvarenje profita bez
obzira na koji se način do njega dolazi Poslednjih godina smo svedoci toga da je
ovakav pristup doveo do uništavanja prirodnih resursa uz devastirajuće efekte na
ljude posebno one najranjivije kategorije stanovništva Klimatske promene
finansijska kriza 2008-2009 kao i prinudni rad predstavljaju eklatantne primere
pogrešnog pristupa u ostvarivanju profita prethodnih generacija Poslovni model koji
je fokusiran isključivo na profitu u finansijskom smislu je nesumnjivo neodrživ
ukoliko ignoriše dva bitna elementa za uspeh ljudski kapital i prirodne resurse To je
novi trilateralni model koji obuhvata ljude planetu i profit a ove tri komponente se još
navode na nekoliko sličnih načina poput ldquoživotna sredina ekonomija kapitalrdquo ili
ldquoljudski prirodni i finansijski resursirdquo Nova poslovna paradigma nameće razmišjanje
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
192
o važnom aspektu istrajavanja na tradicionalnom poslovnom konceptu Naime
oslanjanje na jeftinu proizvodnju baziranu na fosilinim gorivima i sirovinama koji
postaju sve oskudniji u područjima koja su pogođena klimatskim promenama može
izazvati probleme u poslovanju Šta će se dogoditi kada ovi proizvodi ne budu mogli
da se prodaju tako jeftino kao što je jeftina bila njihova proizvodnja Šta će se
dogoditi ako sirovine koje se koriste u proizvodnji ne budu više dostupne Razvoj
biznisa koji nisu toliko zavisni od prirode će najverovatnije uticati na smanjivanje
ovakvih rizika a i oni sami će se obavljati na način da izazivaju manje štete po
okolinu S druge strane otvaraju se brojne mogućnosti za biznis u ovom novom
održivom kontekstu razvoja Razvijaju se nove palete proizvoda i usluga i niču nova
tržišta Takodje već sada dolazi do velikih ušteda na smanjenju troškova poslovanja
Na primer Wal Mart je najveći komercijalni proizvođač solarne energije u SAD-u
Ušteda na resursima znači uštedu novca Zbog toga su energetska efikasnost i
smanjivanje otpada osnovne dve oblasti u kojima će kompanije početi ili su već počele
da primenjuju koncept održivog razvoja Postoji još jedna oblast u kojoj je moguće
ostvarivati uštede a to je povezano sa ostvarivanjem prometa preduzeća Naime firme
koje promovišu vrednosti održivog razvoja privlače i takav profil ljudi a takodje takav
sistem vrednosti u kompaniji motiviše zaposlene da i sami doprinose uštedama što je
dobro za biznis
Povećavanje prihoda je takodje jedna od pozitivnih posledica tranzicije
biznisa u pravcu održivog razvoja Naime kada preduzeće proširi svoju proizvodnu
liniju ili pak udje na nova tržišta to generiše prihod koji se ne bi na drugi način
ostvario Kada firma gradi lojalnost svojih potrošača prema brendu promovišući se
kao društveno odgovorna to povećava dugoročno prihod po glavi potrošača Obe
strategije mogu povećati profitabilnost kompanije
Kombinacija smanjenja troškova povećavanja prihoda smanjivanja rizika i
otvaranja novih poslovnih mogućnosti predstavljaju šansu za brže prihvatanje novog
trilateralnog poslovnog modela zasnovanog na ljudima planeti i kapitalu (profitu)
5 Metodologija ocene održivih inovacija
Sa ciljem ocene održivih inovacija i struktuiranja efekata održivih inovacija
Hansen et al [14] predlažu model bdquokocke održivih inovacijaldquo (Sustainable Innovation
Cube) koji uključuje tri dimenzije ciljnamenu životni ciklus i tip inovacije
Dimenzija namene se zasniva na konceptu bdquotri osnovebdquo koji obuhvata tri ključna
efekta inovacija ekonomski ekološki (uticaj na životnu sredinu) i društveni
Dimenzija životnog ciklusa se odnosi na efekte inovacija u različitim fazama njihovog
životnog ciklusa Dimenzija tip inovacije se odnosi na tehnološke inovacije proizvoda
ili procesa inovacije poslovnog modela i proizvodno-uslužnih sistema (PSS) Imajući
u vidu i postojanje pod-dimenzija model broji ukupno 27 pojedinačnih oblasti u
kojima se sagledavaju potencijalni efekti održivosti
Držeći se trodimenzionalnog generičkog modela koji obuhvata cilj životni
ciklus i tip inovacije Hanssen et al [14] su identifikovali praktične implikacije za one
koji upravljaju održivim inovacijama koje se mogu razvrstati na sledeći način
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
193
integrisanje kriterijuma održivosti integrisanje stejkholdera i korisnika ekspanzija
proizvodno-uslužnih Sistema (PSS) ciljani marketing za održive inovacije svest o
održivosti Bocken et al [3] predlaže set arhetipova održivih poslovnih modela kako
bi se pospešila disperzija održivih poslovnih modela u praksi i istraživanjima Ovi
autori predlažu osam arhetipova grupisanih u matricu od tri dimenzije tehnološku
društvenu i organizacionu inovaciju kako bi opisali rešenja koja mogu doprineti
održivosti sa ciljem da se maksimizira energetska efikasnost i efikasnost materijala da
se ostvari funkcionalnost na račun vlasništva da se usvoji liderska uloga da se
podstakne manir dovoljnosti i napusti praksa ldquorazbacivanja resursardquo da se biznis
prilagodi društvu i životnoj sredini (a ne obrnuto) i da se razvijaju različita rešenja
Tabela 1 predstavlja ove arhetipove
Tabela 1 Arhetipovi inovacija poslovnih modela za održivost
INOVACIJE ARHETIPOVI DEFINICIJE
Tehnološke -Maksimiziraju efikasnost potrošnje
materijala i energije
-Kreiraju dodatnu vrednost od
otpada
-Vrše zamenu obnovljivim i
prirodnim procesima
-Činiti bdquoviše sa manjeldquo resursa
u smislu kreiranje manje
ostataka emisije štetnih gasova
i zagađenja
- koncept bdquootpadaldquo se odbacuje
na taj način što se postojeći
otpad koristi kao ulazna
sirovana za neku drugu
proizvodnju omogućavajući
bolju potrošnju i veću
iskorišćenost kapaciteta
- smanjivanje štetnih uticaja na
životnu sredinu i povećanje
poslovne otpornosti kroz
utvrđivanje ograničenosti
neobnovljivih izvora i
postojećih proizvodnih procesa
Socijalne Za rezultat daju funkcionalnost
umesto vlasništva
Usvajanje liderske uloge
Podsticanje dovoljnosti i
sprečavanja hiperprodukcije
-Pružanje usluga kojima se
zadovoljavaju potrebe
korisnika bez fizičkih
proizvoda
-proaktivno uključivanje
zainteresovanih strana sa ciljem
obezbeđenja blagostanja i
zdravlja
-pronalazenje rešenja kojima se
smanjuje proizvodnja i
potrošnja
Organizacione Prilagodjavanje poslovnog
okruženja životnoj sredini i
društvenoj zajednici
Prioritizovanje ostvarivanja
društvenih i benefita za životnu
sredinu u odnosu na
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
194
Razvoj palete rešenja maksimiziranje profita kroz
tesnu saradnju kompanija i
lokalne zajednice i drugih
zainteresovanih strana
Tradicionalni biznis model u
kojem je potrošač glavni
korisnik će se možda promeniti
Pružanje široke palete održivih
rešenja kako bi se
maksimizirali benefiti za
društvo i za životnu sredinu
Izvor Prilagodjeno na osnovu Bocken et al [3]
Autori su ukazali da cilj ove kategorizacije nije samo da ukaže na efekte
održivog razvoja na društvo i okolinu već i prilagođavanje poslovnih modela u pravcu
održivosti [3] Komapnije dakle mogu primenjivati kombinaciju arhetipova u tom
procesu prilagodjavanja održivosti Ovih osam tipova su samo baza za analizu
održivih inovacionih procesa na osnovu kojih su moguće brojne kombinacije Neki
faktori su relevantni za usvajanje održivih inovacija kao što su veličina i priroda
aktivnosti Robinson i Stubberud [28] smatraju da će velike kompanije pre nego mala i
srednja preduzeća primenjivati zelene inovacije jer imaju veći kapital za investiranje
S druge strane zelene inovacije predstavljaju šansu upravo za MSP da ostvare
konkurentsku prednost u odnosu na velike komapnije i tako izađu u ssuret svojim
kupcima okrenutim novim trendovima održivosti u izboru i kupovini proizvoda i
usluga Autori Zee et al [34] su utvrdili da velika preduzeća inkliniraju ka proizvodnji
zelenih proizvoda i usluga dok su mala preduzeća ekološki svesnija i više veruju u
značaj održivosti Nidomoulu et al [25] su izučavajući inicijative velikih kompanija u
oblasti održivih inovacija utvrdili da one percipiraju održivost kao novi izvor
inovacija
Uspešne kompanije povezuju održivost sa inovacijama postižući tako
konkurentsku prednost na tržištu zato što redefinišu proizvode tehnologije procese i
poslovne modele uz smanjivanje troškova trošenje manje resursa dok istovremeno
novi procesi generišu dodatni prihod i omogućavaju kreiranje novih biznisa Klewitz i
Hansen [18] se bave održivim inovacijama u MSP budući da su oni prepoznati kao
osnova održivog razvoja Wagner [33] je analizirao vezu izmedju održivog upravljanja
u kompanijama i ekonomskih performansi utvrdivši da održivo upravljanje nema
značajniji društveni uticaj ali da je uticaj na okolinu veliki Održiva inovacija
uključuje tehnološka poboljšanja koja mogu dovesti do uštede energije smanjenja
zagađenja recikliranja otpada razvoj zelenih proizvoda i korporativno upravljanje
životnom sredinom Ovakva inovacija takodje doprinosi poslovnoj održivosti jer
potencijalno ima pozitivan efekat na na finansije društvo i okolinu [1] Posledično
kompanije koje su pioniri u zelenim inovacijama će poboljšati svoj imidž razviće
nova tržišta i ostvariće konkurentsku prednost Cheng et al [7] su istraživali
međusobnu povezanost između tipova eko-inovacija (process proizvoda i
organizacije) kao i njihovog uticaja na poslovne performanse tajvanskh preduzeća
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
195
Kao rezultat poslovne perfomanse merene indeksom povraćaja investicija tržišnim
udelom profitabilnošću i prodajom mogu bit povećani na bazi eko-inovacija
Autori Kneipp et al [19] su razvili konceptualni model za analiziranje kako
održivih inovativnih praksi tako i poslovnih performansi polazeći od dve pretpostavke
1) da postoji pozitivna korelacija izmedju usvajanja održivih inovativnih praksi i
poslovnih performansi i 2) stepen usvajanja održivih inovativnih praksi se razlikuje u
zavisnosti od toga kakve poslovne performanse preduzeće ostvaruje Na osnovu
korelacione analize ustanovljeno je da su varijable održivih inovativnih praksi koje
utiču na finansijske performance sledeće
1 povezanost sa lokalnom zajednicom i drugim stejkholderima u kreiranju benefita
za društvo i životnu sredinu sa uticajem na kapital i profitabilnost preduzeća
prinos od prodaje i cash-flow
2 interakcija sa stejkholderima uključujući i profitabilnost firme i prinos od prodaje
3 dobre prakse u smanjivanju emisije štetnih materija u lancu snabdevanja
uključujući prinos na imovinu profitabilnost firme prinos od prodaje i cash-flow
4 proizvodni sistem i odabrani dobavljači koji doprinose društvenim benefitima i
koristima u pogledu zaštite životne sredine
Autori su zaključili da održive inovativne prakse koje se odnose na
stejkholdere smanjivanje emisije i odabir dobavljača imaju uticaja na finansijske
performanse poslovanja čemu idu u prilog i nalazi drugih autora da poslovne
performanse merene indeksom povraćaja investicija (ROI) udelom u tržištu
profitabilnošću i prodajom mogu biti unapredjene eko-inovacijama [7]
Ocena održivosti preduzeća se može sprovoditi na više načina a jedan je i kroz
tzv odit održivosti (sustainability audit) koji podrazumeva da se praksa održivog
poslovanja konkretnog preduzeća upoređuje sa onom koja važi za najbolju Zbog toga
se može nazvati i bennchmarking Bez obzira koji metod se primeni ocena održivosti
može biti jednostavna ali i kompleksna Jedan od metoda koji ćemo predstaviti je
jednostavan i pomaže preduzećima da primene najbolje prakse kad je reč o društvenoj
odgovornosti i odgovornosti prema životnoj sredini Zasniva se na široko prihvaćenim
praksama koje se svode na specijalizovane inicijative u pravcu zaštite resursa
uključivanja zaposlenih davanja zajednici i slično Takodje zasnovana je i na nekim
već dokazanim praksama koje su primenjivali konsultanti za održivi razvoj u
preduzećima [8]40 Ova konsultantska kuća koristi u oceni održivosti preduzeća
upitnik ili bdquochecklistldquo koju može i samo preduzeće da popuni ali je ipak preporuka da
se uradi uz asistenciju stručnog lica ili tima ljudi koji se bave bdquozelenim razvojembdquo ili
pak održivim poslovanjem u celini Ovaj vodič za samoprocenu održivosti (checklist)
uključuje sledeće oblasti
- Upravljanje ndash da li preduzeće ima odgovarajuću podršku da razvije dobar program
održivosti
40 httpswwwcultivatingcapitalcom metodologija je sertifikovana od strane kompanije
Cultivating capital
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
196
- Društveni uticaj Zaposleni ndash na koji način preduzeće uključuje svoje zaposlene u
implementaciju strategije održivog razvoja i da li zaposleni imaju adekvatan
tretman u firmi
- Uticaj na okolinu smanjivanje otpada ndash šta predzeće čini kako bi smanjilo otpad
- Uticaj na okolinu zaštita prirodnih resursa ndash šta preduzeće čini da zaštiti prirodne
resurse
- Uticaj na okolinu ugljenični otisak i smanjivanje toksičnosti ndash šta preduzeće
preduzima kako bi smanjilo ugljenični otisak i upotrebu toksičnih materijala
- Uticaj na okolinu razvoj proizvoda i životni ciklus- šta preduzeće preduzima da
minimuzuje štetni uticaj svojih proizvoda na okolinu
- Uticaj na okolinu i na društveno okruženje lanac snabdevanja i nabavke ndash na koji
način preduzeće uključuje svoje dobavljače u promociju održivosti
Primer upitnika za ocenu održivog poslovavnja [8]
UTICAJ NA OKOLINU UGLJENIČNI OTISAK I SMANJENJE TOKSIČNOSTI
Praksa Dane Ne znam Napomena Preduzeće meri svoj
ugljenični otisak
Zaposleni su
edukovani o uticaju
svog rada na okolinu
UTICAJ NA OKOLINU ZAŠTITA PRIRODNIH RESURSA
Praksa Dane Ne znam Napomena Preduzeće štedi
energiju korišćenjem
energetski efikasnih
LED sijalica za
unutrašnje i spoljno
osvetljenje
Preduzeće meri svoj
otisak na vodne
resurse
UTICAJ NA OKOLINU SMANJENJE OTPADA
Praksa Dane Ne znam Napomena Kompanija reciklira sve
što može (uključujući i
toaletne ubruse i pravi
kompost od ostataka
hrane
Preduzeće je eliminisalo
upotrebu plastičnih boca
iz prostorije za užinu u
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
197
firmi kao i sa svih
sastanaka uključujući i
sastanke uprave
DRUŠTVENI UTICAJ UKLJUČIVANJE U GRAĐANSKE INICIJATIVE I
DAVANJE
Praksa Dane Ne znam Napomena Preduzeće pruža pro
bono usluge
neprofitnim
organizacijama ili
neformalnim grupama
Preduzeće ima politiku
delovanja u
dobrotvorne svrhe i
davanja zajednici
6 Zaključak
Primena pricnipa održivog poslovanja nesumnjivo ima pozitivan uticaj na
ostvarivanje ekonomskih performansi kako na nivou preduzeća tako i na makro
nivou Iako velike kompanije imaju veće kapacitete i resurse da sprovode ovu
strategiju zasnovanu na ciljevima održivog razvoja mala i srednja preduzeća iako nisu
lideri u tome ipak predstavljaju jedan veliki i nedovoljno iskorišćen resurs koji može
značajno doprienti održivom razvoju s obzirom na to da su MSP generator inovacija
Sve je veći broj progama koji obezbedjuju finansijsku podršku preduzećima u razvoju
inovacija koje će podstaći održivost i pre svega doprineti očuvanju okoline jer je
ustanovljano da ekološki osvešćene kompanije imaju bolje poslovne pokazatelje Iako
se društveni angažman još uvek ne odražava bitnije na poslovanje preduzeća postoje
brojni primeri u kojima preduzeća ostvaraju različite benefite kada su bolje integrisani
u lokalnu zajednicu i kada primenjuju princip inkluzivnosti U radu su prikazani
različiti modeli prilagodjavanja poslovnih modela održivom razvoju dajući i niz
preporuka preduzećima koja žele da se u ovom pravcu razvijaju i postepeno orijentišu
svoje poslovanje sa svešću da održiv razvoj nema alternativu i da je to naša
sadašnjost a ne više daleka budućnost Zato je u radu predstavljen i primer
metodologije za ocenu postojećeg stepena održivosti koju preduzeća mogu i
samostalno da primene kako bi stekli okvirni uvid u svoje prednosti i slabosti koje
treba otkalnjati kada je reč o održivosti i to najbolje uz stručnu konsultantsku
podršku
Literatura
[1] Aguilera-Caracuel J amp Ortiz-de-Mandojana N (2013) Green innovation and financial
performance an institutional approach Organization amp Environment 26(4) 365ndash385
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
198
[2] Alegre J Lapiedra R Chiva R A measurement scale for product innovation
performance Eur J Innov Manag 2006 9 333ndash346
[3] Bocken N M P Short S W Rana P amp Evans S (2014) A literature and practice
review to develop sustainable business model archetypes Journal of Cleaner Production
65(1) 42ndash56
[4] Boons F A A (2009) Creating ecological value An evolutionary approach to business
strategies and the natural environment Cheltenham UK Edward Elgar
[5] Carroll AB Shabana KM The Business Case for Corporate Social Responsibility A
Review of Concepts Research and Practice Int J Manag Rev 2010 12 85ndash105
[6] Charter M amp Clark T (2007) Sustainable innovation ndash key conclusions from
sustainable innovation
[7] Cheng C C J Yang C -L amp Sheu C (2014) The link between eco-innovation and
business performance a Taiwanese industry context Journal of Cleaner Production 64(1)
81ndash90
[8] Cultivating Capital 2020- httpswwwcultivatingcapitalcomsustainability-assessment
[9] Ding W Levine R Lin C ^ Xie W (2020) Corporate immunity to the Covid-19
pandemic (2020) National Bureau of Economic Research Working Paper 27055
Cambridge httpwwwnberorgpapersw27055homson Reuters 2018 Thomson Reuters
ESG Scores Available at
httpswwwrefinitivcomcontentdammarketingen_usdocumentsmethodologyesgscor
esmethodologypdf
[10] EIB STUDY fostering innovation to remain competitive DOI
1028675456httpswwweiborgattachmentsthematicinnovation_and_skills_enpdf
[11] Engert S Rauter R Baumgartner RJ Exploring the integration of corporate
sustainability into strategic management A literature review J Clean Prod 2016 112
2833ndash2850
[12] Friedman M The Social Responsibility of Business Is to Increase Its Profits In
Corporate Ethics and Corporate Governance ZimmerliWC Holzinger M Richter K
Eds Springer BerlinHeidelberg Germany 2007 pp 173ndash178
[13] Geissdoerfer M Savaget P Bocken NMP Hultink EJ (2017) The circular
economy ndash a new sustainability paradigm Journal of Cleaner Production 143 757-768
DOI 101016jjclepro201612048 DOI httpsdoiorg101016jjclepro201612048
[14] Hansen E Grosse-Dunker F amp Reichwald R (2009) Sustainability innovation cube a
framework to evaluate sustainability-oriented innovations International Journal of
Innovation Management 13(4) 683ndash713
[15] Hart SL Milstein MB Creating sustainable value Acad Manag Perspect 2003 17
56ndash67
[16] Hillary R (2000) Small and medium-sized enterprises and the environment business
imperatives Sheffield Greenleaf
[17] Jarmila Šebestovaacute Włodzimierz Sroka Sustainable development goals and sme
decisions The Czech Republic vs Poland doi httpdxdoiorg1015549jeecarv7i1418
Journal of Eastern European and Central Asian Research Vol7 No1 (2020)
httpsieecaorgjournalindexphpJEECARarticleview418
[18] Klewitz J amp Hansen E G (2014) Sustainability-oriented innovation of SMEs a
systematic review Journal of Cleaner Production 65(1) 57ndash75
[19] Kneipp JM Gomes CM Bichueti RS Frizzo K and Perlin AP (2019)
Sustainable innovation practices and their relationship with the performance of industrial
Izgradnja kpaciteta MSP za usvajanje koncepta održivog razvoja
_____________________________________________________________________
199
companies Revista de Gestatildeo Vol 26 No 2 pp 94-111 httpsdoiorg101108REGE-
01-2018-0005
[20] Luetkenhorst W (2004) Corporate Social Responsibility and the Development Agenda
The Case for Actively Involving Small and Medium Enterprises Intereconomics
MayJune 157-166
[21] McWilliams A Siegel D Corporate Social Responsibility A Theory of The Firm
Perspective Acad Manag Rev 2001 26 117ndash127
[22] Moore amp Manring 2009) Moore S amp Manring S (2009) Strategy development in
small and medium sized enterprises for sustainability and increased value creation Journal
of Cleaner Production 17 276ndash282
[23] Muntildeoz-Pascual L Galende J Curado C (2021) Contributions to Sustainability in
SMEs Human Resources Sustainable Product Innovation Performance and the Mediating
Role of Employee Creativity Sustainability Volume13 Issue 4
[24] National Bureau of Economic Research (2020) COMPETITION LAWS NORMS AND
CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY Wenzhi Ding Ross Levine Chen Lin Wensi
Xie Working Paper 27493 httpwwwnberorgpapersw27493
[25] Nidumolu R Prahalad C K amp Rangaswami M R (2009) Why sustainability is now
the key driver of innovation Harvard Business Review 87(9) 56ndash64
[26] Popović-Pantić S Semenčenko D Vasilić N (2020) Gender based analysis of the access
to public procurement in Western Balkan by SMEs Ekonomske analize Institut
ekonomskih nauka Vol 54 No 2 December
[27] Porter ME Kramer MR Creating shared value Harv Bus Rev 2011 89 63ndash77
[28] Robinson S amp Stubberud H A (2013) Green innovation in Germany a comparison by
business size Journal of International Business Research 12(1) 47ndash56
[29] Siqueira R P amp Pitassi C (2016) Sustainability-oriented innovations can mindfulness
make a
[30] Szekely F amp Strebel H (2013) Incremental radical and game changing strategic
innovation for sustainability Corporate Governance 13(5) 467ndash481 doi101108CG-06-
2013-0084
[31] The 2030 Agenda for Sustainable Development
httpswwwunsscorgsitesunsscorgfiles2030_agenda_for_sustainable_development_k
csd_primer_enpdf
[32] The Small Business Guide to Sustainable Business Practice
httpswwwcultivatingcapitalcombusiness-sustainability-triple-bottom-line
[33] Wagner M (2010) The role of corporate sustainability performance for economic
performance a firmlevel analysis of moderation effects Ecological Economics 69(7)
1553ndash1560
[34] Zee S M L Fok L Y amp Hartman S J (2011) Exploring the relationships between
organizational size and market focus and commitment to the green movement and impacts
of organizational culture a comparative study of Jamaica and the United States
International Journal of Business and Social Science 2(22) 19ndash34
Zahvalnost
Istraživanje opisano u ovom radu finansirano je od strane Ministarstva prosvete nauke
i tehnološkog razvoja Srbije
200
CIP - Каталогизација у публикацији - Народна библиотека Србије Београд
3303411(497)(082)
62(082)
61698578834]3(49711)(082)
НАУЧНИ скуп међународног значаја Технологија култура и развој (27 2020
Београд)
Tehnologija kultura razvoj tematski zbornik radova XXVII naučnog
skupa međunarodnog značaja Tehnologija kultura i razvoj održan u
Beogradu onlajn 11122020 godine kontekst skupa Zapadni Balkan na putu
ka Evropskoj uniji prva tema skupa Uticaj pandemije COVID-19 na različite
društvene tehnološke i privredne aspekte i promišljanje razvoja druga
tema skupa Poželjna i moguća razvojna specijalizacija Srbije i zemalja
Zapadnog Balkana - uticaj društvenih kulturoloških i tehnoloških faktora
[organizatori] Udruženje Tehnologija i društvo [et al] [urednici
Đuro Kutlača Dušica Semenčenko] - Beograd Udruženje Tehnologija i
društvo Institut Mihajlo Pupin Centar za istraživanja razvoja nauke i
tehnologije 2021 (Beograd Akademska misao) - 200 str ilustr 24 cm
Tiraž 100 - Napomene i bibliografske reference uz radove - Bibliografija
uz svaki rad - Abstracts
ISBN 978-86-82183-20-4 (IMP)
1 Удружење Технологија и друштво (Београд) 2 Институт Михајло Пупин
(Београд) Центар за истраживање развоја науке и технологије 3 Машински
факултет (Београд) 4 Elektrotehnički fakultet (Podgorica)
a) Технолошки развој - Балканске државе - Зборници b) Корона вирус -
Друштвени аспект - Зборници
COBISSSR-ID 35477257
