teknika energjetike

Teknika energjetike III Hidraulika

1

Mr. SUZANA MASLAROVA Inxhinier i diplomuar i makinerisë

DRAGAN STOJANOVIQ Inxhinier i diplomuar i makinerisë

TEKNIKA ENERGJETIKE PЁR VITIN III TЁ DREJTIMIT MAKINERIK

TEKNIK I MAKINERISЁ

Shkup, 2013

Hidraulika Teknika energjetike III

2

Botues:

MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË Rr. Mito Haxhivasilev Jasmin, p.n. Shkup

Recensentë:

Prof. D-r Stojçe Deskovski Mr. Jove Jankulovski, Inxhinier i Diplomuar Elizabeta Trajkovska, Inxhinier i Diplomuar

Përkthyes: Fatri SALIU, Refail SULEJMANI Lektore: Arjeta ÇAJLANI

Со решение на Министерот за образование и наука на Република Македонија бр. 22-4366/1 од 29.07.2010 година се одобрува употребата на овој учебник. Me vendim të Ministrit të Arsimit dhe Shkencës të Republikës së Maqedonisë numër 22-4366/1 të datës 29.07.2010, lejohet përdorimi i këtij libri. CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека "Св.Климент Охридски" , Скопје 621.3(075.3) МАСЛАРОВА, Сузана Енергетска техника за III година машинска струка : машински техничар / Сузана Масларова, Драган Стојановиќ. - Скопје : Министерство за образование и наика на Република Македонија, 2010. - 132 стр. : илустр. ; 30 см Библиографија: стр. 131-132. - Содржи и: Прилози ISBN 978-608-226-253-6 1. Стојановиќ, Драган [ автор ] COBISS.MK-ID 84265994

Shtypi: Grafi cki centar dooel, Shkup

Tirazhi: 20


3

PARATHËNIE

Përdorimi i pajisjeve dhe sistemeve hidraulike e lehtëson zgjidhjen e shumë problemeve teknike, dukshëm thjeshtëson automatizimin e proceseve prodhuese dhe mundëson zvogëlimin e peshës dhe dimensionet e makinave. Për atë arsye, vëmendje e posaçme i është dhënë mësimit të tyre.

Ky libër është shkruar sipas programit mësimor për lëndën e Energjetikës teknike të vitit III për profesionin e teknikut të makinerisë në drejtimin makinerik.

Sipas programit mësimor, në këtë libër është parashikuar të bëhet një shqyrtim i të gjitha komponentëve hidraulikë, pneumatikë dhe hidropneumatikë.

Libri është konceptuar në mënyrë që të përfshijë tri pjesët kryesore si vijon: Hidraulika, Pneumatika dhe Hidropneumatika. Ai përmban shpjegime tekstuale të një numri të madh fotografish, skemash dhe tabelash, të cilat do t’u ndihmojnë nxënësve që më lehtë ta zotërojnë materialin.

Në fund të secilës kaptinë janë parashtruar pyetje me të cilat nxënësit mund ta verifikojnë diturinë e zotëruar nga lëmi përkatës.

Duke pasur parasysh materialin voluminoz dhe përfshirjen e lëndës nëpër shkolla, ekziston mundësia që të ketë lëshime dhe mangësi të caktuara, mu për këtë arsye vërejtjet dhe sugjerimet qëllimmira e të gjithë shfrytëzuesve të këtij libri për përmirësimin e tij do te jenë të mirëseardhura.

Autorët


4

Përmbajtja

Parathënie.................................................................................................................. 3

1. Hidraulika.............................................................................................................. 7

1.1. Hyrje............................................................................................................................ 9

1.1.1. Zhvillimi historik i hidroteknikës dhe pneumatikës...................................................... 9

1.1.2. Sistemi hidraulik për përcjellje të energjisë – përparësitë dhe mangësitë…………… 9

1.2. Cilësitë fizike të lëngjeve............................................................................................ 11

1.2.1. Llojet e shtypjes hidrostatike dhe njësitë matëse....................................................... 14

1.2.2. Goditja hidraulike....................................................................................................... 14

1.3. Pjesët e sistemit hidraulik.......................................................................................... 18

1.3.1. Ndërlidhja unazore dhe ndërlidhësit unazorë............................................................ 18

1.4. Pompat....................................................................................................................... 21

1.4.1. Nocioni dhe ndarja e përgjithshme e pompave.......................................................... 21

1.4.2. Pompat vëllimore....................................................................................................... 21

1.4.2.1. Pompat pistonale me veprim njëanësor dhe dyanësor.............................................. 21

1.4.2.2. Pompat pistonale boshtore dhe rrezore..................................................................... 23

1.4.2.3. Pompa me dhëmbëzorë............................................................................................. 25

1.4.2.4. Pompa fletëzore.......................................................................................................... 28

1.4.2.5. Pompa dredhore......................................................................................................... 29

1.4.2.6. Pompa membranore................................................................................................... 29

1.4.2.7. Pompa centrifugale.................................................................................................... 30

1.5. Shpërndarësit hidraulik.............................................................................................. 33

1.5.1. Shpërndarësit pistonal.............................................................................................. 33

1.5.2. Shpërndarësit pllakëzor............................................................................................ 35

1.5.3. Shpërndarësit me valvola.......................................................................................... 36

1.6. Valvolat...................................................................................................................... 38

1.6.1. Valvolat me shtypje.................................................................................................... 38

1.6.1.1. Valvolat për kufizim të shtypjes................................................................................. 38

1.6.1.2. Valvolat radhore....................................................................................................... 39

1.6.1.3. Valvolat për shkarkim të pompave............................................................................. 39

1.6.1.4. Rregullatori i shtypjes................................................................................................. 40

1.6.1.5. Ndërprerësit elektrik me shtypje................................................................................ 41

1.6.2. Valvolat rrjedhëse...................................................................................................... 42


5

1.6.2.1. Valvolat zhurmëmbytëse........................................................................................... 42

1.6.2.2. Valvolat për rregullim te rrjedhjes.............................................................................. 42

1.6.2.3. Ndarësit e rrjedhjes................................................................................................... 44

1.6.3. Valvolat për kahëzim................................................................................................ 44

1.6.3.1. Valvolat e pakthyeshme............................................................................................ 44

1.7. Motorët hidraulik........................................................................................................ 47

1.7.1. Motorët hidraulik me lëvizje rrethore......................................................................... 47

1.7.1.1. Motorët hidraulik me dhëmbëzorë.............................................................................. 47

1.7.1.2. Motorët hidraulik pistonal........................................................................................... 48

1.7.1.3. Motorët hidraulik fletëzor............................................................................................ 48

1.7.2. Cilindrat punues (hidrocilindrat)................................................................................. 49

1.8. Filtrat.......................................................................................................................... 53

1.9. Rezervuarët ............................................................................................................... 55

1.10. Akumulatorët hidraulik............................................................................................... 57

1.11. Gyppërcjellësit dhe elementet kyçëse........................................................................... 60

1.12. Parimet themelore gjatë projektimit të sistemeve hidraulike...................................... 63

1.13. Montimi, shqyrtimi dhe mirëmbajtja e sistemeve hidraulike....................................... 65

1.13.1. Montimi i komponentëve hidraulike........................................................................... 65

1.13.2. Shqyrtimi komponentëve hidraulike të sistemit......................................................... 66

1.13.3. Mirëmbajtja e sistemit hidraulik.................................................................................. 66

1.13.4. Defektet më të shpeshta të sistemit hidraulik............................................................ 67

1.14. Shembuj të sistemeve të sajuara hidraulike.............................................................. 68

1.14.1. Sistemi hidraulik i traktorit Т 120-Ѕ........................................................................... 68

1.14.2. Sistemi hidraulik për ngritje të platformës te kamioni ТАМ-4500.............................. 69

1.14.3. Sistemi hidraulik për rrotullim të kupolës se tankut.................................................... 70

1.14.4. Sistemi hidraulik te pajisjet makinerike....................................................................... 71

1.14.5. Sistemi hidraulik i makinave për lakimin e llamarinave.............................................. 71

2. Pneumatika ......................................................................................................... 73

2.1. Hyrje .......................................................................................................................... 75

2.1.1. Ndarja dhe zbatimi i pneumatikës.............................................................................. 75

2.1.2. Përparësitë dhe mangësitë e sistemeve pneumatike................................................ 75

2.2. Përfitimi i ajrit kompresues dhe rrjeti shpërndarës..................................................... 77

2.2.1. Stacioni kompresues.................................................................................................. 77

2.2.2. Kompresorët .............................................................................................................. 77

2.2.3. Rezervuari i ajrit të kompresuar................................................................................. 80

2.2.4. Tharja e ajrit............................................................................................................... 81


6

2.2.5. Njësia për përgatitjen e ajrit....................................................................................... 82

2.2.5.1. Pastruesi i ajrit........................................................................................................... 83

2.2.5.2. Rregullatori i shtypjes................................................................................................ 84

2.2.5.3. Vajëzuesi ................................................................................................................... 84

2.3. Shpërndarësit............................................................................................................. 86

2.3.1. Shpërndarësit me pistona.......................................................................................... 87

2.3.2. Shpërndarësit pllakëzor............................................................................................. 87

2.3.3. Shpërndarësit me bazament statik............................................................................ 89

2.4. Valvolat ..................................................................................................................... 92

2.4.1. Valvolat për shtypje.................................................................................................... 92

2.4.2. Valvolat për rrjedhje................................................................................................... 94

2.4.3. Valvolat e pakthyeshme............................................................................................. 96

2.5. Motorët pneumatik..................................................................................................... 98

2.5.1. Motorët pneumatik rrotullues..................................................................................... 98

2.5.2. Motorët drejtvizorë pneumatik................................................................................... 99

2.6. Elementet për lidhje ................................................................................................... 105

2.6.1. Gyppërcjellësit ........................................................................................................... 105

2.6.2. Zorrëpërcjellësit ......................................................................................................... 105

2.6.3. Elementet kyçëse....................................................................................................... 105

2.7. Shembuj të drejtimit me qarqet pneumatike.............................................................. 107

2.7.1. Drejtimi i cilindrave punues........................................................................................ 107

2.7.2. Drejtimi me zbatimin e valvolës së pakthyeshme...................................................... 108

2.7.3. Drejtim me valvolë me presion të dyfishtë................................................................. 109

2.7.4. Rregullim i rrjedhjes me valvolë ngufatëse ............................................................... 110

2.8. Projektimi, shqyrtimi, montimi dhe mirëmbajtja e sistemeve pneumatike.................. 113

2.8.1. Mirëmbajtja e sistemeve pneumatike......................................................................... 113

2.9. Shembuj të sistemeve të sajuara pneumatike ........................................................... 115

3. Hidropneumatika ............................................................................................. 118

Shtesa А.................................................................................................................... 125

Literaturë ................................................................................................................... 131


7

11.. HHIIDDRRAAUULLIIKKAA

QQËËLLLLIIMMEETT

Nxënësi duhet të dijë:

• të identifikojë termin hidraulikë • t’i emërojë cilësitë fizike të lëngjeve; • t’i numërojë llojet e shtypjeve dhe instrumentet për matjen e tyre; • definojë goditjen hidraulike; • t’i njohë dhe përshkruajë pjesët e sistemeve hidraulike; • ta shpjegojë parimin e punës të pompave dhe të bën krahasimin e tyre; • të elaborojë parimin e punës të shpërndarësve hidraulik, shënimin dhe përdorimin e

tyre; • ta shpjegojë dhe analizojë rolin e llojeve të caktuara te valvolave; • t’i përshkruajë dhe diskutojë për hidromotorët rrotullues dhe cilindrat punues;

t’i dallojë llojet e filtrave, si dhe mënyrën dhe metodën e filtrimit; • ta kuptojë funksionin dhe nevojën për rezervuare; • t’i numërojë akumulatorët hidraulik, t’i njohë dhe ta shpjegojë punën e tyre; • ta shpjegojë mënyrën e konektimit (ndërlidhjes) të gypave dhe elementeve

kyçëse(ndërlidhëse); • të diskutojë për varshmërinë e masës së sistemit nga intensiteti i shtypjes; • të përmbledhë informata për montim, shqyrtim dhe mirëmbajtje të sistemeve

hidraulike, si dhe të diskutojë për ato; • të shpjegojë parimin e punës të sistemeve të sajuara hidraulike, të vlerësojë dhe bie

përfundime në raste të ndryshimit te kushteve të tyre për punë.


8


9

1.1 HYRJE 1.1.1 ZHVILLIMI HISTORIK I HIDROTEKNIKËS DHE PNEUMATIKËS

Hidraulika është shkencë me të cilën njerëzit janë marrë qysh në kohërat e lashta.

Me zgjidhjen e problemit të përdorimit të ujit për qëllime praktike janë vënë themelet e mekanikës së lëngjeve, gjegjësisht të hidraulikës si degë të kësaj shkence. Përbri matematikës dhe astronomisë, shkenca për lëvizjen e lëngjeve bën pjesë në shkencat më të vjetra me të cilat është marrë njeriu. Të njohura janë punët hidroteknike që janë bërë ne Kinë qysh 5000 vjet para erës sonë. Janë ndërtuar kanale për ujitje, penda për mbrojtje nga vërshimet, liqene artificiale etj. Më vonë, punë të ngjashme janë kryer edhe në Mesopotami, Egjipt dhe Indi. Me zhvillimin e kulturës në Greqi dhe Romë, disa qindra vjet para erës sonë, janë sajuar punë shumë më të komplikuara. Shumë shtëpi janë furnizuar me instalime ujësjellësish, ujë të ngrohtë dhe të ftohtë nëpërmjet gypave me tulla. Në Romë edhe sot e kësaj dite disa pjesë të ujësjellësit janë akueduktet e Perandorisë së vjetër romake. Puna e parë shkencore nga lëmi i hidraulikës ka qenë traktati i Arkimedit i quajtur “Për trupat notues” (250 vjet para erës sonë). Në të gjendet teorema e njohur e Arkimedit për shtypjen e një trupi të zhytur në lëng, e cila edhe sot është bazë e hidrostatikës bashkëkohore. Në mesjetë, në kohën e renesancës bëhet zhvillimi i mëtutjeshëm i hidraulikës. Galileo Galileu punon në lëmin e baraspeshës dhe lëvizjes së trupave të ngurtë në lëngje, nxënësi i tij Toriçeli kontribuon në lëmin e rrjedhshmërisë së lëngjeve nëpër vrima të vogla, Paskali punon në bartjen e shtypjes (presionit) përgjatë lëngut, Njutoni punon në fërkimin e brendshëm në lëng, Bernuli, Euleri, Lomonosovi etj. Gjatë Luftës së Dytë Botërore ngutësisht u zmadhua përdorimi i hidraulikës tek aeroplanët dhe automjetet. Zhvillimi i pneumatikës ka filluar në shekullin e parë para erës sonë. Pajisja e parë për të cilën dihet ka qenë katapulëta i ndërtuar nga grekët. Në shekullin I është paraqitur libri i parë që ka përshkruar pajisjet, të cilat kanë punuar me ajër të ngrohur. Më vonë janë zbuluar barku farkues dhe mulliri me erë. Në fund të shekullit XIX ka filluar përdorimi i pneumatikës në industri. Hidraulika dhe pneumatika bashkëkohore janë shkenca që kanë përdorim të gjerë në praktikën teknike, gjithnjë duke u bazuar në metodat matematikore dhe eksperimentet. 1.1.2 SISTEMI HIDRAULIK PËR PËRCJELLJE TË ENERGJISË – PËRPARËSITË DHE

MANGËSITË Sistemi për përcjellje të energjisë mund të jetë: mekanik, elektrik, hidraulik dhe

pneumatik. Zgjedhja varet nga faktorë të ndryshëm dhe është e nevojshme të analizohen të gjithë faktorët ndikues, për të përcaktuar sistemin e duhur. Sistemi hidraulik në rastin e përgjithshëm përbëhet nga komponentët burimorë (pompat), komponentët për drejtim (shpërndarës dhe valvola), komponentët veprues (hidromotorët dhe hidrocilindrat), komponentët ndërlidhës (gyppërcjellësit dhe


10

ndërlidhësit), komponentët për pastrim (filtrat), komponentët për ftohje, ngrohje, ruajtje dhe deponim të lëngut punues (ftohës, ngrohës, rezervuar) dhe komponentët për akumulim të energjisë (akumulatorë hidraulik).

Nën përcjellje hidraulike të energjisë nënkuptojmë dy lloje të përcjelljes: 1. Përcjelljen hidrostatike (vëllimore) të energjisë ku “bartësi” i përcjelljes së

energjisë është shtypja dhe 2. Përcjellja hidrodinamike e energjisë, ku “bartësi” i përcjelljes së energjisë

është shpejtësia. Përparësitë e sistemeve hidraulike janë: - dimensionet e vogla si dhe masa e vogël për njësi fuqie; - ka moment të vogël inercioni të pjesëve lëvizëse; - mundësi rregullimi të vazhdueshëm të shpejtësisë së elementeve vepruese; - mbrojtja e thjeshtë nga mbingarkimet, në fakt, në rast të mbingarkimit teprica e

lëngut punues dërgohet nëpërmjet valvolave siguruese dhe kanaleve stërmbushëse kah rezervuari;

- shkalla e lartë e koeficientit të shfrytëzimit, e me atë edhe ekonomizim më i madh; - të besueshëm gjatë punës dhe kohëzgjatja e përdorimit; - mundësia e përpunimit të sistemeve të komplikuara me anë të përdorimit të

komponentëve standarde; - mundësia për përdorim në procesin e automatizimit. Mangësitë e sistemeve hidraulike janë: - mundësia e rrjedhjes së lëngut jashtë sistemit; - ndërlikueshmëria e montimit dhe mirëmbajtjes; - varshmëria e parametrave themelorë nga kushtet e temperaturës së jashtme dhe

temperaturës së lëngut punues; - domosdoshmëria e pastërtisë së madhe të lëngut punues

Pyetje për përsëritje: 1. Nga cilët komponentë përbëhet sistemi hidraulik? 2. Cili është përcjellësi hidrostatik i energjisë? 3. Kush është bartësi hidrodinamik i energjisë? 4. Cilat janë përparësitë dhe mangësitë e sistemeve hidraulike?


11

1.2 CILËSITË FIZIKE TË LËNGJEVE

Lëngu është trup fizik që lehtë e ndryshon formën e vet nën ndikim të ndonjë force dhe ai dallohet nga trupi i ngurtë për shkak se grimcat e tij janë lehtësisht të lëvizshme si rezultat i forcës së dobët kohezive. Për shkak të lëvizshmërisë së madhe të grimcave, lëngjet gjithmonë e marrin formën e enës në të cilën gjenden. Domethënë, trupat e ngurtë kanë formë dhe vëllim të përhershëm, ndërsa lëngjet kanë vëllim të përhershëm dhe e fitojnë formën e enës në të cilën gjenden. Në hidraulikë shpesh përdoret terminologjia e lëngut ideal dhe atij real. Nën lëng ideal nënkuptojmë kushtimisht thënë lëngun tek i cili viskoziteti është i barabartë me zero, ka cilësi të lëvizshmërisë absolute dhe të pandryshueshmërisë absolute të vëllimit. Lëng i këtillë në natyrë nuk ekziston, por ky term futet në fuqi për t’u lehtësuar zgjidhja e detyrave në lëmin e hidraulikës. Gjithsesi, gjatë përdorimit të termit lëng ideal do të paraqiten pasaktësi të caktuara, por këto pasaktësi nuk janë të mëdha dhe në lëmin e hidrostatikës vlera e tyre është neglizhente (e parëndësishme). Gjatë zgjidhjes së detyrave në hidrodinamikë, ku gabimet mund të jenë të mëdha, futen faktorë të ndryshëm korrigjues, të cilët fitohen me ndihmën e elementeve laboratorike ose në bazë të vështrimeve të kushteve reale gjatë lëvizjes së lëngut (fluidit). Vetitë karakteristike fizike të lëngjeve janë: Dendësia – paraqet madhësi fizike që e tregon shpërndarjen e masës së lëngshme (m) në vëllimin (V) ku ajo shtrihet. Ajo shënohet me shkronjën ρ (rо).

⎥⎦⎤

⎢⎣⎡= 3mkg

Vmρ

ku: ][kgm paraqet masën e fluidit (lëngut) ][ 3mV paraqet vëllimin e fluidit që ajo masë e përfshin Dendësia varet nga temperatura (t) dhe shtypja (presioni) (p), gjegjësisht është funksion i të njëjtave: ),( tpf=ρ . Në të shumtën e rasteve praktike ndryshimi i temperaturës dhe shtypjes janë të rendit të madhësive që s’kanë ndikim domethënës mbi dendësinë dhe prandaj ajo llogaritet të jetë konstante, gjegjësisht const=ρ . Në praktikë themi se uji në temperaturë prej 40[C] ka dendësi konstante

⎥⎦⎤

⎢⎣⎡= 31000mkgρ .

Pesha specifike – paraqet peshën e fluidit në njësi vëllimi, gjegjësisht raportin e peshës G dhe vëllimit V. Ajo shënohet me shkronjën γ (gama).

⎥⎦⎤

⎢⎣⎡= 3mN

VGγ

Pesha specifike e ujit të pastër të distiluar pranë temperaturës prej 40[C] është

⎥⎦⎤

⎢⎣⎡= 39810mNγ .

Shtypshmëria – paraqet një veti të lëngjeve për ta ndryshuar vëllimin e vet nën ndikim të forcave të jashtme. Shtypshmëria e lëngjeve dallohet nga shtypshmëria e gazeve. Shtypshmëria e lëngjeve është shumë e vogël, ashtu që vetëm nën ndikim të forcave shumë të mëdha vëllimi i lëngjeve zvogëlohet pak. Kur veprimi i forcës ndërpritet, fluidi i shtypur prapë do t’i kthehet vëllimit fillestar. Kështu p.sh., nëse në sipërfaqen e


12

ndonjë fluidi që gjendet në ndonjë enë vendoset një piston, atëherë vëllimi fillestar V1 do të zvogëlohet në vlerën V2. Në këtë rast, koeficienti i shtypshmërisë vëllimore βv (beta) do të jetë:

⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡∆∆

=−

−=

Nm

pVV

ppVVV

v

2

1121

21

)(β

ku: ][ 31 mV - vëllimi fillestar

][ 32 mV - vëllimi përfundimtar

V∆ - ndryshimi i vëllimit

⎥⎦⎤

⎢⎣⎡

21 mNp - presioni fillestar

⎥⎦⎤

⎢⎣⎡

22 mNp - presioni përfundimtar

p∆ - ndryshimi i presionit Vlera reciproke e βv shënohet me ε (epsilon) dhe quhet modul i elasticitetit vëllimor ε (epsilon) dhe përcaktohet sipas formulës së mëposhtme:

⎥⎦⎤

⎢⎣⎡

∆∆

=−−

= 21

21

121 )(mN

VpV

VVppVε

Shtypshmëria vëllimore e ujit në raste më të shpeshta neglizhohet, gjegjësisht në praktikë merret se uji është i pa shtypshëm. Përjashtim bëhet gjatë zgjidhjes së dukurisë së goditjes hidraulike.

Viskoziteti ose fërkimi i brendshëm – paraqet veti të fluidit real për të shfaqur

rezistencë gjatë lëvizjes relative të grimcave të vetë fluidit shkaku i fërkimeve të brendshme vetanake dhe të fërkimit të grimcave me muret e enës.

Termi viskozitet rrjedh nga fjala latine viskum – ngjitëse, ngjitshmëri. Të gjitha lëngjet reale janë viskoze. Nëse fërkimi i brendshëm është më i madh,

atëherë fluidi është më viskoz, d.m.th. rezistenca gjatë lëvizjes është më e madhe. Viskoziteti është i kushtëzuar nga lëvizjet e brendshme molekulare të fluidit dhe

manifestohet me zhvendosje të disa shtresave të fluidit në krahasim me shtresat fqinje, d.m.th. në fluid paraqitet forca e fërkimit. Forcat e fërkimit me veprimin e vet shkaktojnë që shtresa e fluidit që lëviz më shpejtë ta tërheqë shtresën fqinje që lëviz më ngadalë. Si pasojë e forcës së fërkimit, energjia mekanike shndërrohet në energji termike. Ndikimi i forcave të fërkimit mund të shihet prej shembullit të ardhshëm (figura 1.1):

Të supozojmë se fluidi gjendet mes dy pllakave, prej të cilave e poshtmja është e palëvizshme me

0=v , ndërsa e lartmja lëviz në rrafshin e vet me shpejtësi v. Supo-zohet se rrjedhja përbëhet prej një numri shumë të madh të shtresave të holla me trashësi ∆y. Shtresat që preken me pllakat i kanë shpejtësitë e tyre. Në një rast të këtillë, shpejtësitë me të cilat lëvizin shtresat do të zmadhohen në drejtimin prej pllakës së poshtme kah ajo e lartmja për dallimin ∆v. Nëse shpejtësia në

Figura 1.1 Ndikimi i forcave të fërkimit

për shkak të viskozitetit


13

ndonjë shtresë a është va, atëherë shpejtësia në shtresën e ardhshme b do të jetë vvv ab ∆+= , në fakt shtresa b do të rrëshqasë nëpër shtresën а me shpejtësi relative ∆v. Në figurën 1, në secilën shtresë të imagjinuar janë vizatuar vektorët e shpejtësive të tyre. Lakorja që i lidhë këto vektorë paraqet ligjin për ndryshim të shpejtësisë v në funksion të largësisë y.

Në pajtim të teorisë së Njutnit, forca e fërkimit është:

][NyvAFt ∆

∆=η

ku janë: ][NFt - forca e fërkimit midis dy shtresave fqinje

][ 2mA - ndreqja takuese e të dy shtresave v∆ - rritja e shpejtësisë së lëvizjes y∆ - ndryshimi i vërtetë midis dy shtresave fqinje ][ sPa ⋅η - koeficienti dinamik i viskozitetit

Forca e fërkimit në njësi të sipërfaqes quhet shtrëngim tangjencial dhe shënohet me τ (тау):

⎥⎦⎤

⎢⎣⎡

∆∆

== 2mN

yvA

AFt ητ

prej këtu rrjedh se viskoziteti dinamik η (eta) përkufizohet si : ⎥⎦⎤

⎢⎣⎡

∆∆

= 2mNs

yvτη .

Gjatë llogaritjeve praktike përdoret i ashtuquajturi viskoziteti kinematik ν (ni)

⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡=

sm2

ρην

Viskoziteti varet nga lloji i fluidit, presioni dhe temperatura. Përderisa fluidi është më shumë i lëvizshëm rrjedhimisht edhe viskozitetin e ka më të vogël. Viskoziteti i fluidit matet me viskozitetmetra.

Kapilariteti – paraqet aftësi të fluideve që të ngriten mbi nivelin normal në gypat me diametër të vogël, duke formuar thellime (nëse fluidi i lag muret e gypave p.sh uji) (figura 1.2а) ose të lëshohen nën nivelin normal duke formuar bregore (gunga) (nëse fluidi nuk i lag muret e gypave p.sh. zhiva) (figura 1.2b). Kjo aftësi (veti) është pasojë e veprimit të tensionit sipërfaqësor të fluidit dhe forcave ad’hezive, që lajmërohen në sipërfaqet kontaktuese të fluidit dhe gypave.

Kavitacioni – paraqet çrregullim në kontinuitetin e rrymimit të fluidit. Gjatë

zvogëlimit të presionit dhe zmadhimit të temperaturës, brenda fluidit fillojnë të paraqiten flluska nga avulli i tij dhe të ndahen gazra të përzier në fluid. Kur presioni bëhet i njëjtë me presionin e avujve të ngopur të fluidit të shqyrtuar, gjatë temperaturës së dhënë, në fluid formohen flluska me avuj dhe me gazra, të cilat e ndërpresin rrymimin e pandërprerë të fluidit. Flluskat duke lëvizur në masën e fluidit dhe duke arritur deri në hapësirë me temperaturë më të ulët ose presion më të lartë momentalisht mblidhen (ngase avulli kondensohet dhe gazrat përsëri përzihen me fluidin). Në zbrazëtirat që ashtu krijohen, grimcat e fluidit kahëzohen me shpejtësi të madhe, gjë që shkakton goditje hidraulike lokale, zmadhim të menjëhershëm të presionit në këto vende (10 – 100Mpa dhe më shumë), si dhe zmadhim lokal të temperaturës (1000 – 15000C).

Figura 1.2 Kapilariteti

b)


14

Kavitacioni është dukuri skajshmë-

risht e dëmshme për gyppërcjellësit dhe pajisjet hidraulike, ngase goditjet hidraulike lokale shkaktojnë shkatërrim të gypave dhe elementeve rrjedhëse të pajisjeve. Në figurën 1.3 është paraqitur dëmtim i tillë i një elementi hidraulik si pasojë e kavitacionit.

1.2.1 LLOJE TË PRESIONIT HIDROSTATIK DHE NJËSITË E MATJES

Ekzistojnë këto lloje vijuese të presionit hidrostatik: 1. Presioni absolut ose i plotë hidrostatik ap , i cili përcaktohet sipas barazimit:

Hppp a γ+== 0 Nëse në sipërfaqen e lirë vepron shtypja atmosferike, gjegjësisht nëse ena është e

hapur ndaj atmosferës: atpp =0

atëherë presioni hidrostatik do të jetë: Hpp ata γ+=

2. Presioni manometrik mp ose mbipresioni np (presion më i madh se ai atmosferik), i cili është i njëjtë për dallim mes presionit absolut ap dhe presionit atmosferik

atp , gjegjësisht Hpppppp atatanm γ+−=−== 0

Në rastin kur ena është e hapur rrjedh se: Hpp nm γ==

Presioni manometrik matet me instrumente që quhen manometra. 3. Presioni vakuummetrik ose nënpresioni vp që paraqet presion më të vogël se

ai atmosferik gjegjësisht 0ppp atv −=

Për matjen e presionit vakuummetrtik përdoren instrumente që quhen vakuummetra.

Në sistemin ndërkombëtar (SI) të njësive, si njësi për matjen e presionit (shtypjes)

përdoret ⎥⎦⎤

⎢⎣⎡

2mN , që quhet Paskal dhe shënohet me ][Pa .

1.2.2 GODITJA HIDRAULIKE

Secili ndryshim i shpejtuar i rrjedhjes së fluidit nëpër gyppërcjellës reciprokisht shkakton përforcim dhe dobësim të presionit, gjë që tregohet me goditje mbi muret e gypit. Këto goditje mund të vërehen ose menjëherë pas zërit ose sipas dridhjes së gypit. Goditja më e fortë hidraulike vërehet gjatë mbylljes së përshpejtuar (momentale) të gyppërcjellësit.

Figura 1.3 Pasojat nga kavitacioni


15

Në momentin e goditjes hidraulike ndalet lëvizja e shtresës së fluidit që është në kontakt të drejtpërdrejtë me pengesën, përderisa energjia kinetike e tij shndërrohet në energji presioni, gjë që shkakton zmadhim momental të presionit. Zmadhimi i presionit të shkaktuar për arsye të ngadalësimit të përshpejtuar të lëvizjes së fluidit bartet te shtresa fqinje e fluidit. Zmadhimi i presionit bartet në tërë gyppërcjellësin me shpejtësi të zërit nëpër mjedis të lëngshëm.

Gjatë ndalimit momental të lëvizjes së masave më të mëdha të fluidit punues, të cilat lëvizin me shpejtësi më të madhe, rritja e presionit mund të arrijë vlerë që është shkatërruese për gyppërcjellësin, për elementet ndërlidhëse si dhe për komponentët e sistemit hidraulik.

Goditje hidraulike, në rastin e përgjithshëm quhen të gjitha rritjet e ashpra të presionit (amplitudat), të cilat i përcjellin krejt ndryshimet tepër të shpejta të regjimit të rëndomtë të rrymimit të fluidit punues.

Goditjet hidraulike e zvogëlojnë kohëzgjatjen e punës të gyppërcjellësit dhe komponentëve të sistemit, kurse në raste të caktuara mund të sjellin edhe shkatërrimin e tyre. Në rast të mbylljes momentale të gyppërcjellësit, rritja e presionit goditës mund të përcaktohet sipas formulës:

vcp ⋅⋅=∆ ρ , ku madhësitë janë: c - shpejtësia e përhapjes së zërit në fluid v - shpejtësia e lëvizjes së fluidit në gyp ρ - dendësia e fluidit

Me periudhë të gyppërcjellësit nënkuptojmë kohën për të cilën vala goditëse dy herë e kalon distancën e pjesës së shqyrtuar të gyppërcjellësit (nga pengesa – vendi ku është ndaluar rrymimi deri te rezervuari dhe prapa). Ky barazim i jep përgjigje mbylljes momentale të gyppërcjellësit, gjegjësisht kur koha t e mbylljes së gyppërcjellësit është më e vogël se vlera e periudhës së gyppërcjellësit Т.

t < ][2 scLT =

ku ][mL – është gjatësia e pjesës së gyppërcjellësit të shqyrtuar Goditja hidraulike e këtillë quhet goditje e plotë ose direkte.

Nëse t > ][2 scLT = , gjegjësisht nëse mbyllja e gyppërcjellësit është më e

ngadalshme, atëherë goditja hidraulike do të jetë më e dobët. Goditja e këtillë hidraulike quhet goditje jo e plotë ose indirekte. Intensiteti i presionit goditës gjatë paraqitjes së goditjes hidraulike mund të zvogëlohet në dy mënyra: 1. me zmadhimin e kohës së mbylljes të gyppërcjellësit t 2. me zvogëlim të periudhës së gyppërcjellësit Т Zvogëlim i periudhës së gyppërcjellësit arrihet me vendosjen e të ashtuquajturve kompensatorë të goditjes hidraulike. Në figurën 1.4 janë dhënë më shumë lloje të kompensatorëve edhe atë:

а) kompensatori ajror - ku V paraqet rezervuar të mbyllur ajror, i cili gjatë goditjes hidraulike e pranon tepricën e presionit, e pastaj gradualisht e kthen; b) kompensatori pistonal me sustë - ku presioni i zmadhuar e ngre pistonin lart dhe e shtrydh sustën, ndërsa me normalizimin e presionit në sistem susta e kthen pistonin në pozitën fillestare; c) kompensatori pistonal me gaz – i cili punon mbi të njëjtin parim si kompensatori pistonal me sustë;


16

ç) kompensatori hidropneumatik me membranë – ku presioni i zmadhuar e deformon membranën tatëpjetë duke e ngjeshur gazin, ndërsa me normalizimin e presionit në sistem membrana kthehet në pozitën fillestare; d) valvolë – kompensator me sustë (valvolë sigurie) – ku presioni i zmadhuar e mposht sustën dhe e çel hapjen derdhëse drejt rezervuarit, kurse me normalizimin e presionit në sistem susta e mbyll valvolën.

Figura 1.4 Kompensatorët

Mangësi e kompensatorëve pistonal është plogështia e tyre dhe fërkimi i pistonit. Më të përshtatshëm për përdorim janë kompensatorët hidropneumatik me membranë, ngase kanë masë të vogël dhe s’kanë fërkim, si dhe kompensatorët ajror me valvolë sigurie. Në tabelën 1 janë dhënë emërtimet dhe shenjat e disa madhësive së bashku më shenjat dhe emërtimet e njësive të tyre matëse.

Tabela 1: Emërtime dhe shenja të disa madhësive me emërtimet dhe shenjat e njësive të tyre matëse

Madhësia Njësia matëse Emërtimi Shenja Emërtimi Shenja

Gjatësia L Metër m Masa M Kilogram kg Koha T Sekondë s Sasia e materies Mol mol Sipërfaqja A Metër katror m2 Vëllimi V Metër kub m3 Dendësia Ρ Kilogram në metër kub kg/m3 Shpejtësia V Metër në sekondë m/s

Përshpejtimi (Nxitimi) A Metër në sekondë katror m/s2

Rrjedhja vëllimore Qv Metër kub në sekondë m3/s Rrjedhja e masës Qm Kilogram në sekondë kg/s Forca Pesha

F G Njutën N

Presioni Tensioni

P σ, τ Paskal Pa

Viskoziteti dinamik Η Paskalsekondë Pa · s

Viskoziteti kinematik ٧ Metër katror në sekondë m2/s

b) c)

ç) d)


17

Energjia Puna Sasia e nxehtësisë

E Ë Q

Xhul J

Fuqia P Vat Ë Numri i rrotullimeve N Rrotullime në sekondë Vr/s

Pyetje për përsëritje:

1. Numëroi (ceki) cilësitë fizike të fluideve. 2. Ç’është dendësia? 3. Shpjego lidhjen mes dendësisë dhe peshës specifike? 4. Ç’është shtypshmëria dhe si shprehet? 5. Ç’është viskoziteti dhe prej se varet e njëjta? 6. Shpjego kapilaritetin. 7. Ç’është kavitacioni dhe si krijohet? 8. Çfarë lloje të presionit hidrostatik kemi dhe me se maten? 9. Shpjego goditjen hidraulike. 10. Vështro një fluid dhe një trup të ngurtë dhe përshkruaji dallimet mes tyre.


18

1.3 PJESË TË SISTEMEVE HIDRAULIKE

Me pjesë të sistemit hidraulik nënkuptojmë të gjithë komponentët që marrin pjesë në sistemin hidraulik. Këtu bëjnë pjesë: - elementet burimore – pompat që e mundësojnë presionin dhe rrjedhjen e fluidit punues;

- elementet për drejtim – shpërndarës dhe valvola që e drejtojnë punën e sistemit, duke e rregulluar presionin dhe rrjedhjen;

- elementet ekzekutuese (zbatuese) – hidromotorët dhe cilindrat punues, të cilët e shndërrojnë energjinë hidraulike në punë mekanike;

- gyppërcjellësit dhe elementet ndërlidhëse – që i ndërlidhin komponentët (përbërësit) e sistemit dhe e bartin energjinë hidraulike, gjegjësisht fluidin nën presion;

- elementet për pastrim të fluidit – filtrat që e pastrojnë fluidin nga papastërtitë mekanike dhe nga avulli i ujit;

- elementet për ruajtje, ftohje dhe ngrohje të fluidit – rezervuarët, ngrohësit dhe ftohësit;

- elementet për akumulim të energjisë hidraulike – akumulatorët hidraulik. 1.3.1 NDËRLIDHJA UNAZORE DHE NDËRLIDHËSIT UNAZORË

Problemi për sigurimin e ndërlidhjes së sigurt unazore dhe për hermetizmin e

komponentëve dhe sistemeve hidraulike është njëri ndër problemet themelorë të hidraulikës. Ndërlidhja unazore arrihet me bashkimin e kategorisë zero ose të vogël midis sipërfaqeve të cilat ndërlidhen. Lidhjet e tilla realizohen me ndihmën e elementeve ndërlidhura unazore.

Ndërlidhësit unazorë janë elemente me të cilat pengohet rrjedhja e lëngut punues në sistemet hidraulike. Rrjedhja, respektivisht rrjedhja e vogël e lëngut punues ndodh për shkak të kategorive dhe jo rrafsheve të pjesëve të jashtme, si dhe për shkak të presionit të lëngut punues. Sipërfaqet të cilat ndërlidhen duhet të kenë cilësi të lartë të përpunimit. Ndërlidhja unazore bëhet me vendosjen e ndërlidhësve unazorë nga ndonjë material i butë ose elastik.

Ndërlidhësit unazorë, përveç asaj se duhet ta pengojnë rrjedhjen e lëngut punues, ata duhet t’i kenë këto veçori: të mos lejojnë hyrje të pluhurit dhe të avullit të ujit, të mos i ndryshojnë veçoritë e lëngut punues dhe të ndërrohen dhe të mbahen lehtë dhe shpejt.

Ekzistojnë dy lloje të ndërlidhësve unazorë: а) ndërlidhjen e shtresave të palëvizshme b) ndërlidhjen e shtresave lëvizëse. а) Ndërlidhja e shtresave të palëvizshme Mënyra më e thjeshtë dhe më e sigurt e ndërlidhjes unazore të shtresave të

palëvizshme, të cilat gjatë eksploatimit nuk veçohen, është me saldimin e tyre ose me derdhjen e tyre.

Shtesat e palëvizshme të cilat gjatë eksploatimit ose mirëmbajtjes veçohen, ndërlidhen në këtë mënyrë:

1. me deformim me një ose dy sipërfaqeve të ndërlidhura me ndikim të forcës së jashtme;

2. me plotësim të hapësirës midis sipërfaqeve të ndërlidhura me ndërlidhës unazorë të cilat deformohen lehtë.


19

Për përpunimin e ndërlidhësve unazorë zbatohen materiale të ndryshme elastike të cilat e neutralizojnë ndikimin e sipërfaqeve jo të rrafshëta dhe dëmtimeve të ndërlidhësve unazorë(Fig. 1.5).

Fig. 1.5 Ndërlidhja me ndërlidhës të rrashtë dhe me unaza ndërlidhës

Gjatë shtypjes prej 75 bar dhe temperaturës së lëngut punues deri 1000С, për

ndreqjen e ndërlidhësve unazorë shfrytëzohen elastomerë (këtu bën pjesë goma natyrale dhe artificiale, kauçuku nitril, kauçuku silikon etj.).

Për shtypje deri 250 bar shfrytëzohen ndërlidhës bakri dhe alumini, kurse për shtypje dhe temperatura më të larta shfrytëzohen ndërlidhës çeliku.

Zbatohen edhe ndërlidhës të kombinuar prej disa shtresave të materialeve të ndryshme të ndërlidhësve, pastaj ndërlidhës të materialit të butë me mbështjellje metali të mbushur tërësisht ose pjesërisht me material të butë ndërlidhës (fig. 1.6). Skajet e ndërlidhësve e japin forcën e nevojshme.

b) Ndërlidhja e shtresave lëvizëse Për ndërlidhje të shtresave lëvizëse ekzistojnë: - Unaza metalike – paraqesin ndërlidhës më të thjeshtë të cilët shfrytëzohen në

sistemin hidraulik, kanë afat të gjatë të përdorimit dhe janë të përshtatshëm te komponentët me lëvizje drejtkëndore. Janë të përshtatshëm për diapazon të gjerë të temperaturës dhe veçohen me fërkim relativisht të vogël (fig. 1.7).

- Unazat jometalike - shfrytëzohen mjaft për diametra të vegjël të cilindrave. Ato

janë unaza nga telfoni dhe tekstoliti të cilat veçohen me rezistencë të madhe të ngrënies.

Fig. 1.6 Ndërlidhës gomë-metalik

Fig. 1.7 Unazat metalike

b)

c)


20

- Manshetat – paraqesin unaza elastike 2 me formë elastike të cilat nën shtypje të lëngut punues në mënyrë efikase i ndërlidhin sipërfaqet 1 dhe 3 (fig. 1.8).

Fig. 1.8 Manshetat Kryesisht shfrytëzohen me element të hermetizuar elastik që ndërhyn në sipërfaqe,

ashtu që shtypja specifike në zonën e kontaktit e zvogëlon shtypjen e fluidit punues. Në fig. 1.9 janë paraqitur manshetat në formë të shkronjës U dhe V, të cilat më

tepër shfrytëzohen në praktikë. Përveç këtyre shfrytëzohen edhe mansheta me profile të tjera.

Fig. 1.9 Ndërlidhës dhe mansheta U dhe V


1. Si realizohet ndërlidhja e shtresave të palëvizshme dhe cilat lloje të ndërlidhësve unazorë shfrytëzohen?

2. Me çfarë ndërlidhës ndërlidhen shtresat lëvizëse? 3. Çfarë materiale për ndërlidhje shfrytëzohen? 4. Shpjego çfarë do të ndodhë nëse nuk shfrytëzohen ndërlidhës në sistemin

hidraulik.

b)


21

1.4 POMPAT

1.4.1 KUPTIMI DHE NDARJA E PËRGJITHSHME E POMPAVE

Pompa është makinë punuese të cilës i jepet punë nga ndonjë makinë e fuqishme. Këtë punë mekanike pompa e transformon (shndërron) në energji të presioni të lëngut, e cila rrjedh nëpër të dhe gjatë kësaj siguron transport të fluidit.

Edhe pse synimi i krejt pompave është i njëjtë, ato dallohen mes veti si për nga rrjedha e bartjes së energjisë, ashtu edhe sipas konstruktimit. Sipas parimit të veprimit, të gjitha pompat mund të ndahen në dy grupe: pompa vëllimore dhe dinamike.

1. Te pompat vëllimore fluidi lëviz në bazë të ndryshimit periodik të vëllimit të fluidit brenda dhomës. Këtu bëjnë pjesë:

- pompat pistonale me lëvizje drejtvizore translatore të pistonit - pompat me dhëmbëzorë dhe lëvizje rrotulluese të organit punues - pompat me krahë dhe lëvizje lëkundëse (oscilatorë) të organit punues - pompat membranore me membranë oshiluese - pompat lakuese me lëvizje rrotulluese të organit punues etj. 2. Te pompat dinamike fluidi lëviz nën ndikim të forcave që veprojnë mbi fluidin.

Këtu bëjnë pjesë: - pompat me lopata (pompat centrifugale, diagonale dhe aksiale) - pompat e stuhishme - pompat e rrymës (me gaz ose fluid të kompresuar) etj.

1.4.2 POMPAT VËLLIMORE 1.4.2.1 POMPAT PISTONALE ME VEPRIM NJËANËSOR DHE DYANËSOR

Elementi punues te pompat pistonale është pistoni, që lëviz në mënyrë translatore

dhe gjatë kësaj e thith dhe e shtyp fluidin punues. Pompat pistonale mund të kenë një ose më shumë cilindra, si dhe mundësi për rregullim të rrjedhjes. Në figurën 1.10 shihet një pompë pistonale me veprim njëanësor.

Pompa pistonale vepron në mënyrën vijuese: Kur pistoni 8 lëviz nga PBV (pika e brendshme e vdekur) kah PJV (pika e jashtme e

vdekur) në cilindrin 7 krijohet nënpresion, gjegjësisht vakuum. Për shkak të dallimit të presioneve në rezervuarin thithës 1 dhe në cilindrin 7, fluidi nëpërmjet shportëzës thithëse 2, gyppërcjellësit thithës 3, dhomës ajrore thithëse 4 dhe valvola thithëse 5 ngritet mbi dhomën 6 në cilindrin 7 deri tek arritja e pistonit në PJV. Me këtë hapi i parë është kryer dhe me mbërritjen e pistonit në PJV ndërrohet kahja e tij e lëvizjes, gjegjësisht fillon hapi i dytë. Gjatë këtij hapi, nëpërmjet mekanizmit të lakores 10 pompës i transferohet puna e makinës së fuqishme (më së shpeshti elektromotorit). Pistoni 8 vepron me forcë të caktuar mbi fluidin dhe në këtë mënyrë bëhet zmadhimi i presionit në fluid. Nën ndikim të presionit valvola thithëse 5 mbyllet, ndërsa valvola shtypëse 11 hapet. Fluidi nëpërmjet valvolës shtypëse 11, dhomës ajrore kompresuese 12 dhe gyppërcjellësi kompresues 13 hip në rezervuarin kompresues 14. Ky proces zgjat deri në momentin para ardhjes së pistonit në PBV. Kur pistoni të vjen në PBV, kahja e lëvizjes ndryshon, mbyllet valvola kompresuese 11, hapet valvola thithëse 5 dhe cikli i ri fillon përsëri.


22

1. rezervuari thithës 2. shportëza thithëse 3. gyppërcjellësi thithës 4. dhoma ajrore thithëse 5. valvola thithëse 6. dhoma 7. cilindri 8. pistoni 9. bazamenti i pistonit 10. mekanizmi i lakores 11. valvola kompresuese 12. dhoma ajrore kompresuese 13. gyppërcjellësi kompresues 14. rezervuari kompresues

Figura 1.10 Pompa pistonale me veprim njëanësor Para se të lëshohet pompa në punë, është e nevojshme që dhoma 6, gyppërcjellësi

thithës 3, dhe dhoma ajrore thithëse 4 të mbushen me ujë për çpompim. Dhoma ajrore thithëse dhe ajo kompresuese shërbejnë që lëvizjen jostacionare ta

shndërrojnë në stacionare (gjegjësisht t’i amortizojnë forcat inerciale që paraqiten gjatë procesit) dhe ato nuk mbushen plotësisht me fluid, ngase mbi fluidin tek ato ekziston një hapësirë ajrore.

Shportëza thithëse 2 ka për detyrë t’i mënjanojë papastërtitë nga uji gjatë thithjes dhe në të zakonisht gjendet valvola e pakthyeshme.

Pompa pistonale punën mekanike e shndërron në energji kompresuese (potenciale). Në figurën 1.11 shihet pompa pistonale me veprim dyanësor.

1 dhe 2 dhomat punuese 3 dhe 4 valvolat kompresuese 5 dhe 6 valvolat thithëse 7 dhoma ajrore thithëse 8 dhoma ajrore kompresuese 9 gypi 10 pistoni 11 cilindri 12 bazamenti i pistonit

Figura 1.11 Pompa pistonale me veprim dyanësor

PBV PJV


23

Gjatë kyçjes së makinës së fuqishme nëpërmjet bazamentit të pistonit 12 pistoni 10 fillon të lëvizë prej pozitës PBV kah pozita PJV. Vëllimi në dhomën 1 zmadhohet, duke krijuar vakuum gjatë kësaj dhe valvola thithëse 3 hapet. Nëpër të rrjedh fluid nga rezervuari dhe e mbush dhomën me fluid. Për atë kohë vëllimi në dhomën 2 zvogëlohet dhe krijon mbipresion, i cili e hap valvolën kompresuese 4 nëpër të cilin del fluidi dhe lëviz kah sistemi hidraulik.

Kur pistoni 10 do të arrijë në PJV, ai menjëherë fillon të kthehet kah PBV, me ç’rast dhoma 1 fillon të zvogëlohet dhe të krijohet mbipresion në të, ndërsa dhoma 2 zmadhohet dhe krijohet nënpresion. Fluidi fillon ta mbushë dhomën 2 të rezervuarit nëpërmjet valvolës thithëse 6, ndërsa nga dhoma 1 fillon të dalë kah sistemi hidraulik nëpër valvolën kompresuese 3.

Prej këtu shihet se te kjo pompë për një lëvizje të pistonit prej PBV kah PJV ka një thithje dhe një shtytje, ndërsa për një cikël të pompës dy thithje dhe dy shtytje të fluidit. Në këtë mënyrë shtyhet (kompresohet) dy herë më shumë fluid në krahasim me pompën pistonale me veprim njëanësor.

Dhoma ajrore thithëse 7 dhe dhoma kompresuese 8 shërbejnë për zvogëlim të pulsimeve të fluidit.

1.4.2.2 POMPA PISTONALE AKSIALE DHE RREZORE (RADIALE)

Te pompat pistonale aksiale, cilindrat janë të vendosur aksialisht, gjegjësisht paralel

me aksin (boshtin) e bllokut cilindrik. Në figurën 1.12 shihet pompa pistonale aksiale me pllakë të pjerrtë, ku aksi i bllokut cilindrik përputhet me aksin e mekanizmit lëvizës. Pjesë përbërëse të pompës pistonale aksiale me pllakë të pjerrtë janë:

Kur mekanizmi lëvizës 2 rrotullohet, atëherë edhe blloku cilindrik 4 fillon të

rrotullohet bashkë me gëzhojën 7, fundin e cilindrit 8, pistonat 3 dhe me pllakat rrëshqitëse 5. Me ndihmën e pllakave rrëshqitëse 5 pistonat 3 mbahen për pllakën e pjerrtë 6. Gjatë rrotullimit pistonat 3 në bllokun cilindrik 4 lëvizin dhe e mundësojnë thithjen, gjegjësisht kompresimin e fluidit punues. Prurja dhe largimi i fluidit bëhet nëpërmjet dy hapjeve brenda pllakës shpërndarëse 9, e cila është e shtrënguar fort për shtëpizën 1. Përmes hapjeve në pllakën shpërndarëse 9 cilindrat janë të lidhur me rezervuarin. Fundet e pistonave 3 kanë formë rrethore dhe janë të vendosura në pllakat rrëshqitëse 5. Pllaka e pjerrtë 6 rri nën kënd konstant në krahasim me sipërfaqen normale të mekanizmit lëvizës 2 dhe me këtë mundëson rrjedhje konstante.

1. shtëpiza e palëvizshme 2. mekanizëm lëvizës 3. pistonat 4. blloku cilindrik 5. pllakat rrëshqitëse 6. pllaka e pjerrtë 7. gëzhoja me unazë 8. fundi i cilindrit 9. pllaka shpërndarëse

Figura 1.12 Pompa pistonale aksiale me pllakë të pjerrtë


24

Në figurën 1.13 shihen fazat e bartjes të fluidit punues me anë të pompës pistonale aksiale me pllakë të pjerrtë.

Figura 1.13 fazat e bartjes të fluidit punues me anë të pompës pistonale aksiale me pllakë të pjerrtë.

Te pompat pistonale aksiale me pllakë të pjerrët mund të mbindërtohet mekanizëm për

rrotullim të pllakës së pjerrët në raport me pozitën e mesme, me çka rregullohet rrjedhja. Pompat pistonale aksiale funksionojnë në presione të mesme dhe të larta dhe kanë

rrjedhshmëri të madhe. Kanë masë dhe vëllim të vogël krahasuar me njësi të fuqisë. Koeficienti i shfrytëzimit është i madh. Koeficienti vëllimor i shfrytëzimit mund të sillet rreth ηv = 0,95, kurse koeficienti i përgjithshëm i shfrytëzimit mund të shkojë edhe deri në η = 0,9.

Te pompat pistonale rrethore (radiale), cilindrat janë të shpërndarë në mënyrë radiale përreth rotorit.

Në figurën 1.14 shihet një pompë pistonale radiale, pjesët përbërëse të së cilës janë:

1 shtëpiza 2 mekanizmi lëvizës

ekscentrik 3 elementet e pompës (3.1;3.2;3.3) 4 pistoni 5 valvola thithëse 6 valvola për shtypje

Figura 1.14 Pompë pistonale radiale

Te kjo pompë pistonat janë të radhitur radialisht ndaj mekanizmit lëvizës. Çdo element i pompës paraqet pompë pistonale të përforcuar për shtëpizën 1. Pistonat 3.1; 3.2 dhe 3.3 lëvizin nën ndikim të mekanizmit lëvizës ekscentrik 2 dhe sustave dhe kështu veprojnë sipas një hapi të dyfishtë (thithje dhe kompresion) për një rrotullim të boshtit ekscentrik. Fluidi thithet përmes hapjes aksiale te mekanizmi lëvizës ekscentrik (shigjeta e bardhë te mekanizmi lëvizës) dhe nëpërmjet hapjeve radiale gjatë zmadhimit të vëllimeve të dhomave punuese e mbush hapësirën thithëse. Valvola thithëse 5 paraqet pllakë ventiluese, e cila nga ana e brendshme është e shtrënguar me sustë të dobët në tehun e çepit. Me lëvizjen e pistonit të elementit të pompës 3.1 kah qendra (mekanizmi lëvizës), zmadhohet vëllimi i dhomës punuese. Pllaka ventiluese lëviz kah cilindri për shkak të zvogëlimit të presionit në cilindër dhe kështu mundëson lejimin e derdhjes së fluidit në cilindër. Kur boshti ekscentrik vepron mbi pistonin dhe e shtyn kah jashtë, ai me anë të


25

presionit të fluidit dhe të sustës e kthen pllakën ventiluese në pozitë të mbyllur (pozita 3.2). Me rrotullim të mëtjeshëm të boshtit ekscentrik ngritet topthi i valvolës për shtypje dhe fluidi nga cilindri shkon në qarkun kompresues (elementi 3.3) kah instalimi i sistemit.

Përveç kësaj pompe me tri elemente të pompës, ekzistojnë edhe konstruksione me pesë dhe shtatë elemente të pompës.

Pompat pistonale radiale punojnë në presione të mesme dhe të larta, mirëpo rrjedhja e fluidit është më e vogël në krahasim me pompat pistonale aksiale. Koeficienti i shfrytëzimit është i njëjtë si te pompat pistonale aksiale, ndërsa masa dhe vëllimi ndaj njësisë së fuqisë janë më të mëdha.

1.4.2.3 POMPA DHËMBËZORE

Pompa dhëmbëzore në fig. 1.15 është ndërtuar më dhëmbëzorë të dhëmbëzuar nga

jashtë. Elemente punuese të kësaj pompe janë dhëmbëzorët, ndërsa pjesa mes

dhëmbëzorëve paraqet dhomën punuese. Pompa dhëmbëzore me dhëmbë të kahëzuar nga jashtë përbëhet nga një çift dhëmbëzorësh të impenjuar reciprokisht dhe të vendosur në trupin e pompës. Pompa e fiton energjinë mekanike nga motori i punës nëpërmjet mekanizmit lëvizës 5. Në trupin e pompës ekziston zgavra thithëse 6 që është e lidhur me rezervuarin dhe zgavrën kompresuese 7 të lidhur gjithashtu me qarkun kompresues.

1 shtëpiza 2 dhëmbëzori fuqidhënës 3 dhëmbëzori fuqimarrës 4 dhoma punuese 5 mekanizmi lëvizës i punës 6 zgavra thithëse 7 zgavra kompresuese

Figura 1.15 Pompa dhëmbëzore me dhëmbë të kahëzuar nga jashtë

Kur mekanizmi lëvizës 5 rrotullohet, atëherë rrotullohet edhe dhëmbëzori fuqi-dhënës 2, i cili pastaj e rrotullon dhëmbëzorin fuqimarrës 3 për shkak se janë të ndërlidhur mekanikisht. Gjatë rrotullimit të dhëmbëzorëve, dhëmbëzat e shtyjnë fluidin punues nga dhomat punuese (hapësirës ndërdhëmbore) kah qarku kompresues, ndërsa zbrazëtira që ngel mes dhëmbëzave shkakton thithje të fluidit punues nëpër qarkun thithës. Fluidi kështu i kapur e çon çdo dhomë punuese (ndërdhëmbëzorë) në periferi të dhëmbëzorëve në drejtim të qarkut kompresues. Mund të ndodhë që dhëmbëzat ta mbyllin hapësirën ndërdhëmbëzore para se të shtyhet i tërë fluidi. Që të evitohen presione të larta dhe goditje të mundshme, në bllokun e

Figura 1.15 а Pompa dhëmbëzore

dalje

hyrje


26

bazamenteve lihen kanale të vogla për shkarkim, të cilat janë të lidhura me qarkun kompresues.

Në figurën 1.16 shihen fazat e transportimit (bartjes) të fluidit nëpër pompat dhëmbëzore me dhëmbëza të drejtuara kah jashtë.

Figura 1.16 Fazat gjatë transportimit të fluidit te pompat dhëmbëzore me dhëmbëza të drejtuara kah jashtë

Në figurën 1.17 është kallëzuar ndërlidhja e pjesëve të pompës dhëmbëzore në një

njësi komplete.

Figura 1.17 Ndërlidhja e pjesëve përbërëse të pompës dhëmbëzore

Përveç pompave dhëmbëzore me dhëmbëza të drejtuara kah jashtë, ekzistojnë

edhe pompa dhëmbëzore me dhëmbëza të drejtuara brenda 1.18.


27

Figura 1.18 Pompë dhëmbëzore me dhëmbëza të drejtuara brenda

Pjesët përbërëse dhe parimi i punës të kësaj pompe janë të njëjta sikur te pompa

dhëmbëzore me dhëmbëza të drejtuara kah jashtë. Në figurën 1.19 shihen fazat e transportimit të fluidit në këto pompa.

Figura 1.19 Fazat gjatë transportimit të fluidit te pompat dhëmbëzore me dhëmbëza të drejtuara brenda

Pompat dhëmbëzore janë të thjeshta për përpunim, mirëmbajtje dhe operim. Mund

të përdoren në temperatura të ndryshme (prej -200С deri +800С) dhe në lartësi të ndryshme mbidetare. Kanë vëllim dhe masë të vogël në raport me njësi fuqie dhe kanë jetë të gjatë pune. Mangësi e këtyre pompave është zhurma e madhe gjatë punës në presione të larta dhe gjatë numrit të lartë të rrotullimeve. Më së shpeshti punojnë në presione të ulëta dhe të mesme (deri 250 bar) dhe kanë relativisht rrjedhshmëri të madhe. Koeficienti vëllimor i shfrytëzimit sillet rreth ηv = 0,9 - 0,95, ndërsa koeficienti i përgjithshëm i shfrytëzimit sillet rreth η = 0,8 – 0,85.

Këto pompa ndërtohen që të kenë kahje të majtë dhe të djathtë të rrotullimit të mekanizmit dhe mund të punojnë vetëm në kahjen e përcaktuar paraprakisht.

Nëse në mekanizmin boshtor të punës veprojnë forcat aksiale dhe radiale, brenda pompës është montuar bazament boshtor plotësues për absorbimin e këtyre forcave. Te disa pompa dhëmbëzore që punojnë në presione të mesme, ekziston një pajisje për rregullim automatik të hapësirës së zbraztë mes dhëmbëzave dhe trupit të pompës, me anë të së cilës arrihet koeficient më i lartë i shfrytëzimit.


28

Fluidi punues te këto pompa duhet të ketë cilësi lyerëse, ngase çiftit të dhëmbëzave të ndërlidhura ju duhet lyerje. Ky fluid duhet të jetë i pastër për arsye se bëhet harxhimi i dhëmbëzave e me këtë devijohen karakteristikat e pompës (rrjedhja dhe presioni).

Më së shumti përdoren për transport të vajit për lyerje te makinat e ndryshme, si te sistemi për rregullim i turbinave dhe të ngjashme.

1.4.2.4 POMPA FLETËZORE

Elemente punuese te këto pompa janë fletëzat. Pjesët përbërëse të pompës në

figurën 1.20 janë:

Fletëzat e pompës 5 shpesh janë rrezore (radiale), të montuara në rotor 4, e më

rrallë në shtëpizë 1. Gjatë rrotullimi të rotorit 4 të vendosura në mënyrë ekscentrike në shtëpizë 1, fletëzat 5 mbështeten mbi sipërfaqen e brendshme të statorit, duke hyrë dhe dalë nga bazamentet e veta nën ndikim të forcës centrifugale, varësisht nga ekscentriciteti.

Dhomat punuese te kjo pompë janë hapësira mes fletëzave, statorit dhe rotorit. Dhomat gjatë rrotullimit e ndryshojnë vëllimin e vet. Kur vëllimi zmadhohet, presioni zvogëlohet dhe fluidi thithet nëpër qarkun thithës. Fletëzat 5 tërhiqen nën ndikim të forcës centrifugale dhe e mbyllin dhomën. Përgjatë rrotullimit të mëtutjeshëm, vëllimi i dhomave punuese zvogëlohet, presioni zmadhohet, fletëzat tërhiqen kah bazamenti i rotorit dhe fluidi punues kompresues shtyhet kah qarku kompresues.

Në figurën 1.21 shihen fazat e transportimit të fluidit në pompat fletëzore.

Pompat fletëzore janë të thjeshta për konstruktim, operim dhe mirëmbajtje. Punojnë

në presione të ulëta dhe të mesme dhe kanë rrjedhshmëri të madhe. Masa dhe vëllimi i tyre ndaj njësisë së fuqisë janë të vogla dhe gjatë punës janë të qeta dhe pa zhurmë. Janë

1 shtëpiza 2 qarku thithës 3 qarku kompresues 4 rotori 5 fletëzat

Figura 1.20 Pompa fletëzore

Figura 1.21 Fazat e transportimit të fluidit në pompat fletëzore


29

të përshtatshme për përdorim te sistemet hidraulike në automjete. Janë të ndjeshme në presione goditëse, të cilat mund t’i thyejnë fletëzat. Koeficienti vëllimor i shfrytëzimit mesatarisht sillet rreth ηv = 0,85, ndërsa i përgjithshmi rreth η = 0,7.

Ekzistojnë pompa fletëzore te të cilat rrjedhja mund të rregullohet me ndërrim të ekscentricitetit.

1.4.2.5 POMPA DREDHORE

Si elemente punuese në pompën dredhore përdoren mbështjellës dredhor me profil

të adaptuar për thithje dhe kompresim të fluidit punues. Këtu, dhoma punuese paraqet hapësirën mes mbështjellësve dredhorë dhe trupit të pompës.

Në figurën 1.22 shihet një pompë dredhore me tre mbështjellës dredhorë, pjesët përbërëse të të cilit janë:

Mbështjellësi i mesëm dredhor ka përdredhje të djathtë (d.m.th. kahje të rrotullimit

të akrepave të orës) dhe gjithashtu paraqet mekanizmin fuqidhënës, ndërsa mbështjellësit anësorë janë fuqimarrës dhe me përdredhje të majtë. Mbështjellësi dredhor fuqidhënës pranon lëvizje rrethore nga mekanizmi lëvizës i punës dhe e përcjell atë lëvizje te mbështjellësit dredhor fuqimarrës. Dhoma punuese është e mbyllur dhe zhvendoset gjatë rrotullimit prej anës thithëse kah ajo kompresuese. Gjatë numrit konstant të rrotullimeve të mekanizmit lëvizës mundësohet rrjedhje konstante. Koeficienti i shndërrimit mes mbështje-llësit fuqidhënës dhe mbështjellësve fuqimarrës është i barabartë me 1.

Pompat dredhore përdoren për presione të ulëta dhe të mesme dhe kanë rrjedhje të madhe. Shquhen me të qenurit kompakt si dhe me punën e sigurt dhe pa zhurmë.

Këto pompa përdoren në industrinë e naftës, atë të ushqimit si dhe në degë të tjera industriale. Koeficienti i shfrytëzimit sillet rreth η = 0,7.

1.4.2.6 POMPA MEMBRANORE

Pompa membranore i përket grupit të pompave vëllimore. Si element pune përdoret

membrana e përpunuar nga stofi special me gomë. Në figurën 1.23 shihet një pompë membranore. Nëpërmjet llozit (levës) 2 dhe

tërheqësit 3 lëvizja rrethore nga pika ekscentrike 1 i përcillet membranës 4. Me tërheqje të membranës 4 teposhtë, zmadhohet vëllimi mbi të, gjegjësisht zvogëlohet presioni në dhomën punuese, rrjedhimisht hapet valvola thithëse 6, i cili e thith fluidin punues në dhomën punuese. Gjatë kësaj fluidi punues rrjedh nëpër qarkun thithës 9 dhe kalon nëpër filtrin e ashpër 10. Me rrotullim të mëtutjeshëm të boshtit ekscentrik, susta 11 e kthen llozin 2 dhe tërheqësin 3 prapa në pozitën fillestare, për shkak se susta 5 e ngre membranën 4

1. shtëpiza 2. mbështjellësi i mesëm dredhor 3. mbështjellësit anësor dredhor 4. qarku thithës 5. qarku kompresues

Figura 1.22 Pompa dredhore


30

me ç’rast zmadhohet presioni në dhomën punuese, mbyllet valvola thithëse 6, ndërsa valvola kompresuese 7 hapet dhe fluidi punues shtyhet nëpër qarkun kompresues 12.

Në figurën 1.24 janë shfaqur fazat e transportimit të fluidit punues me pompë

membranore.

1 2 Figura 1.24 Fazat e transportimit të fluidit punues me pompë membranore

Kjo pompë përdoret për rrjedhje të vogla dhe presione të ulëta. Shquhet me

konstruksion të ngjeshur dhe nuk ka pjesë që i nënshtrohen harxhimit intensiv, prandaj mund të përdoret për transport të fluideve agresive. Më së shumti përdoret për furnizim me karburant të motorëve OTO, shkaku i përshtatshmërisë së rrjedhjes sipas harxhimit.

1.4.2.7 POMPA CENTRIFUGALE

Pompat centrifugale janë pompa me lopatëza dhe bëjnë pjesë në pompat dinamike

që bartin fluid nën ndikim të forcave dinamike, e në këtë rast nën ndikim të forcës centrifugale.

Kjo pompë (figura 1.25) përbëhet nga qarku i punës, që është i përforcuar me thumb në mekanizmin lëvizës, e cila nga ana tjetër merr fuqi nga ndonjë makinë të fuqishme (më së shpeshti elektromotor). Qarku i punës përbëhet nga lopatëzat e lakuara dhe është i mbyllur brenda shtëpizës së palëvizshme spirale. Fluidi punues vjen në pompë

1. boshti ekscentrik i mekanizmit punues

2. mekanizmi punues 3. llozi 4. tërheqësi 5. membrana 6. susta e membranës 7. valvola thithëse 8. valvola kompresuese 9. kapaku 10. qarku thithës 11. filtri i ashpër 12. susta e llozit 13. qarku kompresues

Figura 1.23 Pompa membranore


31

nëpërmjet qarkut thithës, i cili në fund të tij ka shportëz thithëse dhe lëviz përgjatë qarkut prej qendrës kah periferia gjegjësisht e qarkut kompresues.

Figura 1.25 Pompa centrifugale njëshkallore Këto pompa quhen centrifugale sepse punojnë në bazë të forcës centrifugale që

krijohet gjatë rrotullimit të qarkut punues. Që të lëshohet në punë, trupi i saj dhe gyppërcjellësi thithës mbushen me fluid.

Gjatë rrotullimit të qarkut punues, fluidi që i mbush kanalet mes lopatëzave, nën ndikim të forcës centrifugale kompresohet kah periferia dhe e lëshon qarkun me shpejtësi të madhe (përafërsisht 15 m/s), me ç’rast hyn në shtëpizën spirale, e prej andej në gyppërcjellësin kompresues.

Gjatë rrotullimit të qarkut punues, veprimi i forcës centrifugale është i pandërprerë, që rezulton me thithje të vazhdueshme të kompresionit të fluidit në pompë.

Shtëpiza spirale shërben për largim të vazhdueshëm dhe të njëtrajtshëm të fluidit prej daljes së qarkut punues kah qarku kompresues. Përveç kësaj, ajo (shtëpiza) kontribuon edhe për zvogëlim të shkallëzuar të shpejtësisë së fluidit gjatë kalimit të energjisë kinetike nëpër qarkun punues në energji të presionit.

Pompa në figurën 1.25 është pompë centrifugale njëshkallore. Përveç pompave centrifugale njëshkallore ekzistojnë edhe pompat centrifugale shumëshkallore. Ato konstruktohen ashtu që implementohen më shumë qarqe punuese, me çka zmadhohet mundi (lartësia e presionit) i pompës, sepse mundi i përgjithshëm është i barabartë me shumën e mundeve që i krijojnë qarqet punuese veç e veç.

Në figurën 1.26 shihet një pompë centri-fugale shumëshkallore (katërshkallore).

Nga figura shihet se fluidi lëviz nga njëri qark punues në tjetrin nëpërmjet lopatëzave bartëse deri te qarku kompresues. Numri i qarqeve punuese varet nga mundi që duhet ta realizojë pompa. Pompat e këtilla konstruktohen me anë të dy a më shumë çifteve të qarqeve punuese dhe të lopatë-zave bartëse. Çdo qark punues së bashku me lopatëzat bartëse paraqet një shkallë.

Figura 1.26 Pompa centrifugale shumëshkallore


32


1. Ç’janë pompat dhe si ndahen? 2. Përse shërbejnë dhomat ajrore në pompë? 3. Shpjego procesin e thithjes dhe kompresionit të fluidit te pompat. 4. Cilat janë pjesët përbërëse të llojeve përkatëse të pompave dhe përshkruaje parimin e

punës së tyre. 5. Prej se varet numri i qarqeve punuese te pompat centrifugale shumëshkallore? 6. Çfarë llojit i përket shndërrimi i energjisë te pompat? 7. Cilat pompa bëjnë pjesë në pompat vëllimore? 8. Sa qarqe punuese ka pompa centrifugale katërshkallore? 9. A mund të bartet ujë me pompat dredhore? Shpjego. 10. Të çfarë lloji mund të jenë pompat dhëmbëzore?


33

2

1 3

1.5 SHPËRNDARËSIT HIDRAULIK

Shpërndarësit janë komponentë hidraulik që shërbejnë për drejtim të sistemeve hidraulike, gjegjësisht për shpërndarje të fluidit punues në pjesë të veçanta të sistemit hidraulik. Me ndihmën e shpërndarësve, fluidi punues kahëzohet te pajisjet përkatëse zbatuese (hidromotorë, hidrocilndra).

Sipas konstruksionit shpërndarësit ndahen në: - shpërndarës pistonal - shpërndarës pllakëzor - shpërndarës me valvola. Sipas numrit të caktuar të pozitave për kyçje kemi: - shpërndarës dypozicional, që kanë dy pozita të organit punues - shpërndarës trepozicional, që kanë tri pozita të ndryshme të organit punues - shpërndarës katërpozicional, që kanë katër pozita të ndryshme të organit punues. Sipas numrit të hapjeve ndërlidhëse, gjegjësisht qarqeve dallojmë shpërndarës

me dy, tre, katër, pesë dhe gjashtë hapje ndërlidhëse. Sipas mënyrës së aktivizimit dallojmë: - shpërndarës me aktivizim manual ose këmbor - shpërndarës me aktivizim mekanik - shpërndarës me aktivizim hidraulik - shpërndarës me aktivizim pneumatik - shpërndarës me aktivizim elektromagnetik. Sipas parimit të punës dallojmë: - shpërndarës me veprim direkt, sinjali drejtues i të cilit vepron drejtpërdrejt mbi

organin punues të shpërndarësit (pistoni, elementi pllakëzor etj.) - shpërndarës me veprim indirekt, sinjali drejtues i të cilit vepron mbi organin

punues nëpërmjet ndonjë pajisjeje plotësuese. Gjatë projektimit të sistemeve shpërndarësit shënohen me simbole. Me anë të

simbolit definohet funksioni i shpërndarësit dhe jo konstruksioni i tyre. Numri i hapjeve ndërlidhëse dhe numri i pozitave të kyçjes së elementit punues i karakterizojnë shpërndarësit dhe zakonisht hyjnë në shenjën e tyre.

Numri i pozitave për kyçje shënohet me katrorë të lidhur horizontalisht. P.sh shpërndarësi ka dy pozita të kyçjes, ndërsa

shpërndarësi ka tri pozita të kyçjes.

Në brendinë e katrorëve shënohen vija që tregojnë se sa hapje ndërlidhëse ka shpërndarësi dhe kah shkon fluidi punues. Shenja ┬ shënon hapje të mbyllur, kurse shigjetat e tregojnë kahjen e lëvizjes së fluidit.

P.sh. shpërndarësi është R3/2 dhe ka tri hapje ndërlidhëse dhe dy

pozita të kyçjes të organit punues.

1.5.1 SHPËRNDARËSI PISTONAL

Elementi shpërndarës te ky lloj i shpërndarësve është piston cilindrik, i cili mund të ketë lëvizje aksiale (për së gjati) dhe lëvizje rrethore të pistonit.


34

Elementi shpërndarës te shpërndarësit me lëvizje aksiale gjatë lëvizjes së vet i hap gjegjësisht i mbyll ndërlidhësit për prurje dhe lëshim të fluidit punues. Në figurën 1.27 shihet një shpërndarës pistonal 3/2 për drejtim të cilindrit punues me veprim njëanësor. Pjesët përbërëse të këtij shpërndarësi janë: 1 trupi i shpërndarësit

2 elementi shpërndarës - pistoni P hapja ndërlidhëse e qarkut kompresues Т hapja ndërlidhëse e rezervuarit А hapja ndërlidhëse e cilindrit punues.

Në figurën 1.27а pistoni është zhvendosur në të majtë, me ç’rast hapet kalimi i fluidit punues nga qarku kompresues kah cilindri punues. Njëkohësisht qarku i pakthyeshëm (reverzibil) është i mbyllur.

Në figurën 1.27b pistoni është zhvendosur në të djathtë, me ç’rast hapet kalimi i fluidit punues nga cilindri punues kah rezervuari dhe njëkohësisht qarku kompresues është i mbyllur.

Në figurën 1.28 shihen pozitat gjatë transportimit të fluidit punues te shpërndarësi pistonal 4/3, me të cilin drejtohet cilindri punues me veprim dyanësor.

Figura 1.27 Shpërndarësi pistonal 3/2

1

2

3

Figura 1.28 Shpërndarësi 4/3

b)


35

Elementi shpërndarës te shpërndarësi me lëvizje rrethore të elementit shpërndarës, i cili zakonisht është cilindrik dhe më rrallë ka formë rrethore, bën lëvizje rrethore gjatë marrjes së pozitave të caktuara të kyçjes. Elementi shpërndarës rrethor medoemos duhet të jetë i baraspeshuar në krahasim me forcën statike të presionit të fluidit punues, ngase në rastin e kundërt do të jetë i shtytur në njërën anë, gjatë të cilit proces do të zhvi-lloheshin forca të mëdha të fërkimit. Elementet shpërndarëse rrethore baraspeshohen me veprim diametralisht të kundërt të presionit të fluidit punues mbi elementin rrotullues. 1.5.2 SHPËRNDARËSIT PLLAKËZOR

Element shpërndarës te këto shpërndarës është një pllakë, në të cilën janë bërë

kanale dhe e cila mund të zhvendoset në mënyrë aksiale. Në figurën 1.29 shihet një shpërndarës pllakëzor me lëvizje aksiale (translatore) të

elementit shpërndarës, pjesët përbërëse të të cilit janë: 1 – trupi i shpërndarësit 2 - pllaka – elementi shpërndarës 3 - susta 4 - gëzhoja.

Në figurën 1.29а pllaka 2 është zhvendosur në të majtë, me ç’rast fluidi punues

kalon nga qarku kompresues P nëpërmjet qarkut А dhe shkon në dhomën e parë punuese të cilindrit punues. Njëkohësisht, fluidin punues që gjendet në dhomën e dytë punuese të cilindrit punues, pistoni e shtyn nëpërmjet qarkut B në rezervuarin Т.

Në figurën 1.29b pllaka 2 është e zhvendosur në të djathtë, me ç’rast fluidi punues kalon nga qarku kompresues P, nëpërmjet qarkut B kah dhoma e dytë punuese e cilindrit. Njëkohësisht, fluidi punues që gjendet në dhomën e parë punuese të cilindrit shtyhet nga qarku А kah rezervuari Т.

Susta 3 nëpërmjet gëzhojës 4 vazhdimisht e shtyn pllakën shpërndarëse deri te trupi i shpërndarësit, me qëllim që t’i sigurojë mbyllje të mjaftueshme.

Veç këtyre ekzistojnë edhe shpërndarës pllakëzor me lëvizje rrethore të elementit shpërndarës (figura 1.30) pjesët përbërëse të të cilit janë:

Figura 1.29 Shpërndarës pllakëzor me lëvizje aksiale (translatore) të elementit shpërndarës

b)


36

1 dorëza 2 pllaka rrotulluese

3 e 4 kanalthe në formë harku.

Kur elementi shpërndarës të

jetë në pozitën e mesme 0 të gjitha rrugët shpërndarëse janë të mbyllura.

Gjatë pozitës I të dorëzës 1, ndërlidhësit P, А dhe ndërlidhësit B e Т ndërlidhen mes veti. Ndërlidhja realizohet nëpërmjet kanaltheve harkore 3 dhe 4 në pllakën rrotulluese 2. Gjatë pozitës II, e cila pozitë sigurohet me rrotullim të dorëzës 1, kanalthet harkore i ndërlidhin ndërlidhësit P dhe B dhe ndërlidhësit А dhe Т.

Shpërndarësit pllakëzor për-doren për presione të ulëta dhe të mesme. Mangësi e kanë tejngar-kimin e elementit shpërndarës si pasojë e presionit të fluidit punues.

1.5.3 SHPËRNDARËS ME VALVOLË

Në figurën 1.31 shihet shpërndarësi me valvolë, me pjesët përbërëse në vijim:

1 trupi i shpërndarësit 2 elementi shpërndarës 3 aksi (boshti) bregor 4 brigjet Gjatë rrotullimit të aksit bregor 3, brigjet 4 i shtyjnë elementet shpërndarëse

njëpasnjëshëm. Siç shihet edhe në figurën 1.30 elementi i dytë dhe i katërt shpërndarës janë të shtypur teposhtë dhe janë duke u hapur, ndërsa valvola e parë dhe e tretë janë të mbyllura. Valvola e dytë e hap kalimin kah dhoma e parë e cilindrit punues А, kurse valvola e katërt e hap kalimin nga dhoma e dytë В kah rezervuari Т. Gjatë rrotullimit të ardhshëm të aksit bregor 3 do të hapen valvola e parë dhe e tretë, përderisa valvola e dytë dhe e katërt do te jenë të mbyllura. Me këtë nëpërmjet valvolës së parë realizohet kalim i fluidit punues deri te dhoma e dytë e cilindrit В, ndërsa nëpërmjet valvolës së tretë, dhoma e parë e cilindrit А zbrazet në rezervuarin Т.

Figura 1.30 Shpërndarësi pllakëzor me lëvizje rrethore të elementit shpërndarës

Pozita zero

Pozita I


37


1. Çka janë shpërndarësit dhe si ndahen ato? 2. Çka definohet me shenjën e shpërndarësit? 3. Shpjego parimin e punës të shpërndarësve pistonalë, pllakëzor dhe atyre me

valvolë. 4. Vendosi shenjat te shpërndarësi .

5. Sa hapje dhe sa pozita ka shpërndarësi

Figura 1.31 Shpërndarësi me valvolë


38

1.6 VALVOLAT

Përbërësit me të cilët drejtohet sistemi hidraulik dhe me të cilët rregullohet presioni dhe rrjedhja ose pamundësohet kalimi i fluidit punues quhen valvola.

Sipas përdorimit valvolat ndahen në: - valvola kompresuese - valvola rrjedhëse dhe - valvola kahëzuese.

1.6.1 VALVOLAT KOMPRESUESE

1.6.1.1 VALVOLAT PËR KUFIZIM TË PRESIONIT Këto valvola ndryshe quhen valvola sigurie, ngase shërbejnë për ta kufizuar

presionin në vlerë të caktuar brenda sistemit hidraulik, gjegjësisht ta ndalojnë rritjen e tij mbi vlerën e përcaktuar.

Në figurën 1.32 shihet valvola për kufizim të presionit, pjesët përbërëse të të cilës janë:

1. trupi i valvolës 2. susta 3. konusi 4. vida për rregullim 5. hapja për derdhje kah 6. rezervuari

Р qarku kompresues

Figura 1.32 Valvola për kufizim të presionit

Parimi i punës së valvolës nga figura më lart bazohet në baraspeshimin e forcës së presionit të fluidit punues dhe forcës së sustës. Përderisa forca e presionit të fluidit është më e vogël ose e njëjtë me forcën e sustës, konusi 3 (mund të jetë topth ose piston) ngel në bazamentin e vet.

Kur forca e presionit të fluidit e tejkalon forcën e sustës, konusi 3 i valvolës zhvendoset nga bazamenti i vet duke e mbledhur sustën 2, me ç’rast realizohet lidhja mes qarkut kompresues P dhe hapjes derdhëse drejt rezervuarit 5. Gjatë zvogëlimit të presionit të fluidit nën presion të hapjes, valvola përsëri kthehet në bazamentin e vet.

Ndërtimi i valvolës për kufizim të presionit është i tillë që me vidën për rregullim 4 mundësohet rregullim i presionit të hapjes të valvolës. Më së shpeshti valvola rregullohet për presion që është 10 – 20% më i madh nga presioni nominal.

Në sistemet hidraulike me presione të larta punuese, diametrat e hapjeve hyrëse të valvolave me veprim direkt janë të kufizuar të jenë të madhësisë deri më 25 mm. Nëse vlerat e diametrit janë më të mëdha, sustat do të marrin vlera më të mëdha, me ç’rast valvolat do të kishin qenë shumë të mëdha. Për t’i ikur kësaj përdoren valvolat për kufizim të presionit me veprim indirekt.


39

Valvolat për kufizim të presionit vendosen sa më afër pajisjes, të cilës i është dedikuar kjo mbrojtje. Për mbrojtje të pajisjeve hidraulike nga rritjet momentale dhe befasuese të presionit (p.sh. goditja hidraulike), rekomandohet përdorimi i valvolave me veprim direkt, ngase për shkak të masës minimale të pjesëve të tyre ato reagojnë më shpejt nga valvolat me veprim indirekt.

Valvolat për kufizim të presionit kanë veprim të përkohshëm, gjegjësisht hapen vetëm atëherë kur presioni zmadhohet mbi vlerën e lejuar.

Përveç tyre, ekzistojnë edhe valvola të cilat kanë veprim të përhershëm, të ashtuquajturat valvola derdhëse, të cilat janë të dedikuara për ruajtje të presionit të dhënë të fluidit punues, gjë që arrihet me largim të pandërprerë të një sasie të fluidit në rezervuar.

Parmi i punës i këtyre valvolave nuk dallohet nga parimi i punës i valvolave për kufizim të presionit. Si valvola derdhëse përdoren edhe valvolat për kufizim të presionit me veprim indirekt.

1.6.1.2 VALVOLAT RADHITËSE

Valvolat radhitëse shërbejnë për kyçje në punë të ndonjë sistemi tjetër hidraulik,

ose një pjese të sistemit, kur presioni ta arrijë vlerën e caktuar ose kur veprohet me sinjal shtypës të rregullimit.

Në figurën 1.33 shihet një valvolë radhitëse, pjesët përbërëse të të cilës janë:

1. trupi 2. pistoni punues 3. susta 4. sipërfaqja e poshtme

ballore e pistonit.

Figura 1.33 Valvolat radhitëse

Nëpërmjet qarkut I, përgjatë kanalit а, fluidi punues nga sistemi i parë bihet (sillet) deri te sipërfaqja e poshtme ballore e pistonit 4 (figura 32а). Kur forca e presionit të fluidit e tejkalon forcën e sustës, atëherë pistoni 2 lëviz lart dhe e mundëson kalimin e fluidit nga qarku i kah qarku II.

Valvola radhitëse e prezantuar në figurën 32b mundëson kalim të fluidit punues prej qarkut i kah qarku II tek atëherë kur nën sipërfaqen e poshtme ballore të pistonit sillet sinjali shtypës i rregullimit psig.

Valvolat radhitëse vendosen në ato vende ku kohë pas kohe është e nevojshme të kyçet dhe shkyçet një pjesë e sistemit, i cili sistem duhet të punojë kur presioni punues të arrijë vlerë të caktuar.

1.6.1.3 VALVOLAT PËR SHKARKIM TË POMPAVE

Në sistemet hidraulike të pompave me vëllim konstant punues dhe shpenzuesve

(motorë, cilindra) që punojnë kohë pas kohe, përdoren pajisje për shkarkim automatik të


40

pompave (përndryshe quhen automatë të hapit të lirë). Këto pajisje pas arritjes së presionit të dhënë e bëjnë pompën të punojë në hap të lirë.

Në figurën 1.34 shihet një pajisje e këtillë për shkarkim të pompave, me pjesët përbërëse të saj:

Fluidi punues vjen nga pompa nëpërmjet kanalit hyrës 1 deri te valvola për shkarkim të pompës. Kur topthi 3 është në pozitë të mbyllur, fluidi rrymon përmes qarkut 2, valvolës së pakthyeshme 7 dhe kanalit vertikal 9, në drejtim të akumulatorit hidro-pneumatik 10. Prej atje nëpërmjet shpërndarësit 11 fluidi rrymon kah cilindri 12 (figura 134а).

Nëse presioni në sistemin hidraulik dhe akumulatorin hidropneumatik 10 rritet mbi vlerën e përcaktuar me sustën 5, atëherë fluidi përmes kanalit 8 vepron te pistoni 6, me ç’rast tejkalohet forca e sustës 5, rrjedhimisht leva pistonale 4 dhe topthi 3 zhvendosen në të majtë (figura 134b), gjegjësisht valvola hapet. Në këtë mënyrë realizohet lidhja mes kanalit hyrës 1 dhe rezervuarit.

Valvola e pakthyeshme 7 e pamundëson zbrazjen e akumulatorit 10. Pas rënies së presionit punues në akumulator 10 deri në vlerën e presionit të sustës 5, ajo mund ta kthejë pistonin 6 prapa, kurse bashkë me të kthehet edhe topthi 3, me ç’rast valvola mbyllet dhe lidhja direkte e pompës me rezervuarin ndërpritet. 1.6.1.4 RREGULLATORI i PRESIONIT

Rregullatorët e presionit përdoren në sistemet hidraulike, ku njëra pompë furnizon më shumë shpenzues të presioneve të ndryshme. Ato e zvogëlojnë presionin në vlerën e duhur, të cilën e mbajnë konstante në dalje. Në fakt, rregullatori paraqet një zhurmëmbytës me veprim automatik, madhësia rezistuese e të cilit në çdo moment është e njëjtë me dallimin mes presionit të ndryshueshëm phy në hyrje të valvolës dhe presionit të reduktuar konstant pda në dalje.

Forma më e thjeshtë e një rregullatori të presionit shihet në figurën 1.35.

а) b)

1. kanali hyrës 2. qarku 3. topthi 4. leva pistonale 5. susta 6. pistoni 7. valvola e pakthyeshme 8. kanali 9. qarku vertikal 10. akumulatori hidropneumatik 11. shpërndarësi 12. cilindri (shpenzuesi)

Figura 1.34 Valvola për shkarkim të pompave


41

Gjatë ndonjë presioni konstant рhy

në hyrje, pistoni 2 do të jetë në baraspeshë nën ndikim të presionit të fluidit dhe forcës së sustës 1. Fluidi punues kalon përskaj kokës konike të pistonit 2 në drejtim të daljes, gjatë të cilit proces për shkak të kësaj rezistence lokale vlera e phy bie në vlerën e pda.

Nëse presioni në hyrje zmadhohet, atëherë pistoni 2 nën ndikim të presionit të fluidit

zhvendoset në të majtë dhe pjesërisht ose plotësisht e mbulon hapjen derdhëse. Për shkak të sipërfaqes së zvogëluar derdhëse, rënia e presionit do të jetë e madhe me ç’rast mundësohet që presioni dalës рda të ngelë konstant.

Valvola do të jetë e hapur kur PdaAF ≥ , ndërsa do të jetë e mbyllur kur (F[PdaA) APF da≤ , ku janë:

][NF - forca e sustës

][4

22

mdA π= - sipërfaqja aktive e kokës konike të valvolës.

1.6.1.5 NDËRPRERËSIT ELEKTRIK KOMPRESUES

Ndërprerësit elektrik kompresues shërbejnë për dhënie të sinjalit kur presioni në

sistemin hidraulik e arrin vlerën e caktuar. Një ndërprerës i tillë i llojit membranor shihet në figurën 1.36а, ndërsa në figurën

1.36b shihet ndërprerësi elektrik kompresues i llojit pistonal. Pjesët përbërëse të ndërprerësve janë:

а) 1 membrana 2 leva (llozi) 3 susta 4 ndërprerësi elektrik b) 1 pistoni për kufizim të

presionit 2 susta 3 pistoni 4 valvola e pakthyeshme 5 valvola zhurmëmbytëse 6 ndërprerësi elektrik

Figura 1.36 Ndërprerësi elektrik kompresues: а) membranor, b) pistonal

Te ndërprerësi elektrik kompresues(figura 1.36а), presioni i fluidit punues vepron mbi membranën 1, e cila është e mbështetur në sustën 3. Kur membrana 1 lakohet teposhtë, ajo e shtytë llozin 2, i cili e kyç ndërprerësin elektrik 4. Sinjali elektrik i fituar në këtë mënyrë, zakonisht përcillet deri te komponentët elektrohidraulik të sistemit rregullues.

Figura 1.35 Rregullatori i presionit

pda

pda

Phy

b)


42

Me zvogëlimin e presionit punues në instalim, membrana 1 tërhiqet përpjetë, susta 3 lirohet, llozi 2 ngrihet përpjetë dhe qarku elektrik ndërpritet.

Kur presioni punues në sistemin hidraulik e tejkalon vlerën e lejuar, fluidi hyn brenda ndërprerësit elektrik kompresues (figura 1.36b) përmes kanalit hyrës. Presioni i fluidit vepron mbi valvolën për kufizim të presionit 1 dhe duke e përballuar forcën e sustës 2 mundëson lëshimin e fluidit në hapësirën mbi pistonin 3. Duke vepruar mbi ballin e pistonit, fluidi e shtyn atë teposhtë dhe kështu e mbyll qarkun elektrik me prekje të pistonit te ndërprerësi elektrik 6. Në këtë mënyrë sistemi rregullues i sistemit hidraulik e ndërpret prurjen e fluidit punues.

Kur presioni në sistem do të zvogëlohet, forca e sustës 2 e mbyll valvolën për kufizim të presionit 1, ndërsa pistoni 3, nën ndikim të sustës kthehet përpjetë duke e liruar ndërprerësin 6. Fluidi mbi pistonin 3, përmes valvolës zhurmëmbytëse 5 dhe valvolës së pakthyeshme 4 kthehet prapa në sistem.

1.6.2 VALVOLAT RRJEDHËSE

Detyra e valvolave rrjedhëse në sistemin hidraulik është që ta rregullojnë rrjedhjen, gjegjësisht ta ndërrojnë ose ta mbajnë konstant. Ndërrimi i rrjedhjes më së shpeshti bëhet me ndryshim të prerjes tërthore të rrymës së fluidit.

1.6.2.1 VALVOLAT ZHURMËMBYTËSE

Valvola zhurmëmbytëse paraqet një rezistor të rregulluar ose të parregulluar lokal, i cili vendoset në rrugën e rrymimit të fluidit. Kufizimi i rrjedhjes arrihet me zvogëlim të prerjes tërthore të kanalit dhe me largimin e një pjese të tij në rezervuar. Shkaku se rregullimi zhurmëmbytës i rrjedhjes bazohet në shndërrimin e energjisë së presionit në nxehtësi, mënyra e këtillë e rregullimit të rrjedhjes përdoret, para së gjithash, në sistemet hidraulike me fuqi të vogla.

Në figurën 1.37 mund të shihen valvolat zhurmëmbytëse. Në figurën 1.37а shihet një val-volë zhurmëmbytëse me çep rrotullues. Duke u rrotulluar çepi e zvogëlon prerjen tërthore të kanalit hyrës - dalës, me ç’rast bëhet zvogëlimi i rrjedhjes. Në figurën 1.37b shihet një valvolë zhurmëmbytëse me lëvizje aksiale të elementit zhurmëmbytës.

1.6.2.2 VALVOLAT PËR RREGULLIM TË RRJEDHJES

Te sistemet hidraulike me drejtueshmëri zhurmëmbytëse, për rregullim të shpejtë-sisë së lëvizjes të organeve zbatuese (hidromotorëve) përdoren valvola me të cilat realizohet ndryshimi i rrjedhjes në sistem dhe të cilat punojnë mbi parimin e zhurmëmbytjes së rrymës së fluidit punues. Ekzistojnë dy lloje të sistemeve me drejtueshmëri zhurmëmbytëse:

Figura 1.37 Valvola zhurmëmbytëse: а) me çep rrotullues, b) me lëvizje aksiale të

elementit zhurmëmbytës

b)


43

- me burim për furnizim të rrjedhjes së ndryshueshme ( constQ ≠ ) dhe presion konstant ( constp = ), i cili mbahet me valvolë për kufizim të presionit dhe - me burim për furnizim të rrjedhjes konstante ( constQ = ) dhe presionit të ndryshueshëm ( constp ≠ ), i cili varet nga mbingarkimi i hidromotorit. Më të shpeshta janë sistemet për të cilat burimi i furnizimit siguron presion konstant punues. Shpejtësia e lëvizjes së hidromotorit rregullohet me valvola për rregullim të rrjedhjes. Këto valvola, në rastet më të shpeshta janë kombinime të një valvoleje zhurmëmbytëse dhe një rregullatori të presionit. Në figurën 1.38 shihet një valvolë për rregullim të rrjedhjes me hapje derdhëse kah rezervuari që i ka këto pjesë:

1 valvolë zhurmëmbytëse 2 kanal 3 piston 4 sustë 5 kanal derdhës 6 kanal 7 pompë 8 hidromotori

Figura 1.38 Rregullimi i derdhjes me hapje derdhëse kah rezervuari

Me valvolën zhurmëmbytëse 1 rregullohet madhësia e prerjes tërthore А nëpër të cilën duhet të rrymojë fluidi me derdhje konstante Qm kah hidromotori 8. Rregullim bëhet edhe në rënien e presionit ∆p mes presioneve në kanalin S dhe kanalin 6 para hidromotorit. Ajo rënie duhet të ketë vlerë konstante. Me ndërrim të regjimit të punës të hidromotorit 8 ndërrohet edhe vlera e ∆p. Vlera e rritur e presionit nëpër kanalin 2 vepron mbi pistonin 3 nga ana e sipërme, me ç’rast e tejkalon forcën e sustës 4 dhe e zhvendos pistonin teposhtë. Ashtu zmadhohet prerja tërthore e hapjes А1 nëpër të cilën përmes kanalit derdhës 5 fluidi dërgohet në rezervuarin Т. Në këtë mënyrë zvogëlohet presioni në kanalin Ѕ. Kjo na sjell tek arritja e vlerës së rregulluar të ∆p dhe nën veprim të forcës së sustës 4 pistoni 3 kthehet në pozitën normale. Në figurën 1.39 shihet një valvolë për rregullim të derdhjes pa hapje derdhëse kah rezervuari, së bashku me pjesët përbërëse të saj:

1 valvola zhurmëmbytëse 2 hidromotori 3 kanali 4 pistoni 5 susta

Figura 1.39 Rregullimi i rrjedhjes pa hapje derdhëse


44

Rregullimi i vlerës konstante të ∆p bëhet me ndryshim të prerjes tërthore А. Nëse zmadhohet prerja tërthore А në kanalin Ѕ, presioni do të zmadhohet, me

ç’rast zmadhohet edhe rënia e presionit ∆p. Presioni i zmadhuar nëpërmjet kanalit 3, nga ana e poshtme vepron mbi pistonin 4 duke e përballuar forcën e sustës 5. Me këtë pistoni 4 lëviz përpjetë dhe e zvogëlon prerjen tërthore А, gjegjësisht rrjedhjen e fluidit nëpër të kah kanali Ѕ. Në këtë mënyrë rënia e presionit ∆p kthehet në vlerën e rregulluar, ndërsa madhësia e rrjedhjes kah hidromotori 2 mbetet me vlerë konstante.

1.6.2.3 NDARËSI I RRJEDHJES

Shpesh është e nevojshme të sinkronizohen shpejtësitë dalëse të lëvizjes të disa

cilindrave ose hidromotorëve, të cilët i furnizon një pompë e përbashkët (p.sh. sinkronizimi i shpejtësive të cilindrave që e ngrejnë derën e anijes). Gjatë kësaj zakonisht nuk është e nevojshme të arrihen shpejtësi të caktuara të sakta të lëvizjes, por është e nevojshme të sigurohet barazi e shpejtësive të lëvizjes të hidromotorëve. Për këtë qëllim përdoren ndarës të rrjedhjes (figura 1.40).

Pjesët përbërëse të ndarësve të rrjedhjes janë:

1 trupi 2 pllakëzat

zhurmëmbytëse 3 dhomat 4 pistoni notues

Figura 1.40 Ndarësi i rrjedhjes

Fluidi punues nën presion hyn te ndarësi i rrjedhjes, ndahet në dy anë, kalon përmes pllakëzave zhurmëmbytëse 2 dhe mbërrin te dhomat 3. Në rast se presioni është i njëjtë në dhomat 3, atëherë pistoni notues 4 është në mes dhe rrjedhjet janë të njëjta, me ç’rast edhe presionet р1 dhe р2 janë të njëjta.

Gjatë ndryshimit të ngarkimit në njërin nga cilindrat punues krijohet dallim i presio-neve në dhomat 3 për të cilën arsye pistoni notues 4 zhvendoset kah dhoma me presion më të vogël dhe pjesërisht e mbyll hapjen përkatëse. Në këtë mënyrë zvogëlohet rrjedhja në cilindrin e dhënë punues derisa nuk barazohen presionet.

Për të lëvizur pistonat me pistonmbajtësit me një shpejtësi të njëjtë, presionet në cilindrat punues duhet të jenë të njëjta.

1.6.3 VALVOLAT PËR KAHËZIM

1.6.3.1 VALVOLAT E PAKTHYESHME

Roli parësor i valvolave për kahëzim te sistemet hidraulike është që ta kahëzojnë fluidin, gjegjësisht ta ndalojnë rrjedhjen e fluidit në njërën kahje dhe ta lëshojnë në kahjen tjetër. Ato janë valvolat e pakthyeshme.

Valvola e pakthyeshme për nga konstruksioni është shumë e ngjashme me valvolën për kufizim të presionit. Dallimi qëndron në faktin që forca e sustës e kësaj


45

valvole është shumë e vogël, por e mjaftueshme që të sigurojë vendosje të sigurt të valvolës në bazament.

Në figurën 1.41 janë përshkruar valvolat e pakthyeshme, pjesët përbërëse të të cilave janë:

1 element për mbyllje – kon 2 sustë 3 bazament i valvolës.

Gjatë rrjedhjes së fluidit në kahje të shigjetës (figura 1.41), presioni i tij e tejkalon

forcën e sustës 2, e ndan elementin për mbyllje - konin 1 nga bazamenti 3 dhe mundëson rrjedhje. Në kahjen e kundërt koni 1 nën veprim të forcës shtrihet në bazamentin 3, susta 2 dhe forca e presionit punues të fluidit nuk lejojnë rrjedhje.

Në figurën 1.42 shihet një valvolë dyfish e pakthyeshme, pjesët përbërëse të të cilës janë:

1 valvola e

pakthyeshme 2 valvola e

pakthyeshme 3 pistoni notues

Figura 1.42 Valvola dyfish e pakthyeshme

Në trupin e valvolës dyfish të pakthyeshme janë vendosur dy valvola të pakthyeshme 1 dhe 2. Mes tyre gjendet pistoni notues 3. Fluidi punues nën presion vjen nëpër hapjen А, e hap valvolën e pakthyeshme 1 dhe përmes hapjes А1 shkon në dhomën e majtë të hidrocilindrit. Njëkohësisht, fluidi punues nga qarku А e shtyt pistonin notues 3 në të djathtë, me ç’rast ai me krahun e vet të djathtë e hap valvolën e pakthyeshme 2 me të cilën gjë mundësohet kthimi i fluidit punues nga dhoma e djathtë e hidrocilindrit nëpërmjet hapjeve В1 dhe В në rezervuar. Pastaj shpërndarësi e kahëzon rrymimin e fluidit punues, ashtu që ai vjen prej hapjes В, e hap valvolën e pakthyeshme 2 dhe përmes hapjes В1 shkon në dhomën e djathtë të hidrocilindrit. Në të njëjtën kohë, fluidi punues që ka ardhur prej hapjes В e zhvendos pistonin notues 3 në të majtë, i cili pastaj e hap valvolën e pakthyeshme 1 me ç’rast mundësohet kthimi i fluidit punues prej dhomës së majtë të hidrocilindrit, përmes hapjeve А1 dhe А në rezervuar.

Figura 1.41 Valvolat e pakthyeshme


46

Nëse në valvolën dyfish të pakthyeshme nuk vjen fluid punues nën presion, atëherë valvolat e pakthyeshme 1 dhe 2 e mbyllin fluidin që gjendet në hidrocilindër, duke e bllokuar pistonin e tij në pozitë të përcaktuar.


1. Çka janë valvolat dhe si ndahen? 2. Shpjego qëllimin e përdorimit dhe parimin e punës të valvolës siguruese. 3. Shpjego dallimin mes valvolës për kufizim të presionit dhe valvolës rrjedhëse. 4. Cilat janë valvolat radhitëse dhe shpjego parimin e punës? 5. Përshkruaje parimin e punës të valvolave për shkarkim të pompave. 6. Çfarë lloje të valvolave përdoren kur një pompë duhet të furnizojë më shumë

shpenzues presionesh të ndryshme? 7. Për çfarë arsye shërbejnë ndërprerësit elektrik kompresues dhe shpjego

parimin e tyre të punës. 8. Përse shërbejnë valvolat zhurmëmbytëse dhe çfarë llojesh mund të jenë? 9. Shpjego valvolat për rregullim të rrjedhjes. 10. Me cilat valvola sinkronizohen shpejtësitë dalëse të disa cilindrave që

furnizohen nga një pompë? 11. Shpjego pjesët dhe parimin e punës të valvolave të pakthyeshëm dhe të atyre

dyfish të pakthyeshëm.


47

2.1 MOTORËT HIDRAULIK

Motorët hidraulik si organe zbatuese, janë pajisje për shndërrim të energjisë hidraulike të fituar nga pompa në punë mekanike.

Sipas llojit të lëvizjes që e realizojnë, ndahen në: - motorë me lëvizje rrethore ose hidromotorë - drejtvizorë, të cilët ndryshe quhen cilindra punues. Motorët, kryesisht kanë vëllim konstant, por përdoren edhe motorë me vëllim që

mund të përshtatet.

2.1.1 MOTORËT HIDRAULIK ME LËVIZJE RRETHORE

Sipas konstruksionit motorët hidraulik janë të ngjashëm me pompat dhe mund të jenë: dhëmbëzorë, pistonalë, fletëzorë dhe kthesorë. Parametrat punues themelor të hidromotorëve janë shpejtësia këndore, numri i rrotullimeve dhe momenti rrotullues i boshtit punues.

Shpejtësia këndore përcaktohet sipas formulës:

][30 s

radnπω =

ku: ][ 1−sn - është numri i rrotullimeve të boshtit punues Momenti rrotullues përcaktohet sipas formulës:

][NmrFM ⋅= ku ][NF - është forca Fuqia e hidromotorit përcaktohet sipas formulës:

][WMP ω⋅=

2.1.1.1 MOTORËT HIDRAULIK DHËMBËZOR

Sipas konstruktit dhe parimit të punës motorët dhëmbëzorë janë të ngjashëm me pompat dhëmbëzore. Në figurën 1.43 shihet një hidromotor dhëmbëzor me pjesët përbërëse vijuese:

1 trupi i motorit 2 dhëmbëzori 3 dhëmbëzori punues4 dhoma punuese 5 boshti punues

Figura 1.43 Hidromotori dhëmbëzor


48

Fluidi punues me presion të caktuar hyn në motor përmes hapjes Р dhe vepron mbi dhëmbëzorët e ndërlidhur 2 dhe 3. Ato fillojnë të rrotullohen në kahjet e shënuara me shigjeta, gjatë të cilit proces e bartin fluidin në hapësirën ndërdhëmbëzore kah qarku dalës Т. Dhëmbëzori 3 duke u rrotulluar e rrotullon edhe boshtin punues 5, i cili del jashtë motorit dhe me rrotullimin e tij mund të kryhet punë mekanike. Motorët dhëmbëzorë punojnë me presione të mesme dhe me numër më të madh të rrotullimeve, ngase në rast të numrit të vogël të rrotullimeve kanë humbje të mëdha. Ata janë të thjeshtë për nga konstruksioni, me dimensione të vogla dhe masë të vogël, si dhe kanë moment të madh rrotullimi dhe koeficient të mirë të shfrytëzimit. 2.1.1.2 MOTORË HIDRAULIK PISTONAL

Skema parimore e tyre është e njëjtë sikur edhe ato të pompave pistonale boshtore

dhe pompave pistonale radiale. Kanë relativisht pak humbje vëllimore të fluidit punues dhe mund të përdoren në rrethana ku kërkohen 50 deri 3000 e më shumë [rrot/min].

Te shumë makina, veçanërisht te traktorët dhe makinat e ndërtimtarisë përdoren hidromotorë pistonal radial që disponojnë me moment të madh dhe numër të vogël të rrotullimeve. Shpesh përdoren motorë me unazë të profilizuar të statorit me të cilin arrihet moment i lartë i torzionit.

Varësisht nga profili i unazës së statorit, pistoni gjatë një rrotullimi kryen disa hapa (figura 1.44). Me qëllim që momenti të zmadhohet, përdoren konstruksione të motorëve hidraulik me disa (zakonisht 2-3) vargje cilindrash, ku gjithsej ka 50 – 60 cilindra. Këta motorë hidraulik me moment të lartë konstruktohen për momente të mëdha rrotulluese dhe numër të vogël rrotullimesh.

2.1.1.3 MOTORË HIDRAULIK FLETËZOR

Sipas skemës parimore këta motorë janë të njëjtë sikur edhe pompat fletëzore. Për shkak të humbjeve të vogla vëllimore të fluidit punues mund të përdoren për numër të vogël rrotullimesh 10 – 1500 [rrot/min].

Në figurën 1.45 shihet një motor hidraulik fletëzor.

Figura 1.44 Hidromotori pistonal radial


49

Më së shpeshti prodhohen për një kahje

të rrotullimit. Përdoren edhe motorë hidraulik fletëzor dyanësor te të cilët në fakt edhe nuk ka ngarkim radial të boshtit.

Për nevoja speciale ndërtohen motorë fletëzor me moment të lartë, të cilët përdoren për vinça anijesh, makina minierash etj.

2.1.2 CILINDRAT PUNUES (HIDROCILINDRAT)

Cilindri punues paraqet motor hidraulik me lëvizje drejtvizore të organit punues

(piston ose piston zhytës) në krahasim me trupin e cilindrit. Në praktikë përdoren cilindra të llojeve të ndryshme dhe të tillë që kanë mënyrë të

ndryshme të kyçjes së tyre në sistemin hidraulik. Dallojmë këto lloje të cilindrave si në vijim: - me veprim njëanësor - me veprim dyanësor - me pistonetë njëanësore - me pistonetë dyanësore - cilindra teleskopik - cilindra punues special (hidromotorë oshilues). Te cilindrat me veprim njëanësor (figura 1.46) presioni vepron mbi njërën anë të

pistonit 1, i cili gjendet në trupin e cilindrit 3, me ç’rast bëhet hapi punues, ndërsa hapi kthyes bëhet nën ndikim të sustës kthyese 2 ose forcave të jashtme.

Figura 1.46 Cilindri punues me veprim njëanësor

Cilindrat me piston zhytës (figura 1.47)

janë lloj i veçantë i cilindrave njëanësor, te të cilët pistoneta njëkohësisht është edhe piston (zhytës) që rrëshqet mbi shina speciale dhe nuk ka asnjë lloj kontakti me muret e cilindrit.

Te cilindrat me veprim dyanësor (figura 1.48) presioni vepron nga të dyja anët e

pistonit dhe lëvizja zhvillohet nën ndikim të forcës së presionit të fluidit në të dyja anët.

Figura 1.45 Motori hidraulik fletëzor

Figura 1.47 Cilindri me piston zhytës


50

Figura 1.48 Cilindri punues me veprim dyanësor

Forca që lajmërohet, pa i marrë parasysh humbjet nga fërkimi përcaktohet sipas

formulës: ][NpAF = ku:

][ 2mNp - presioni punues

][ 2mA - sipërfaqja aktive e pistonit Sipërfaqja aktive e pistonit e cilindrit me veprim dyanësor gjatë heqjes së pistonetës

është:

4

2πDA = ,

ndërsa gjatë futjes së pistonetës është:

4)( 22 dDA −

=π

Nëse merren parasysh humbjet nga fërkimi i pistonit, atëherë forca e vërtetë e pistonetës është:

etavërt FF η⋅=

ku FFvërt

eta =η - koeficienti mekanik i shfrytëzimit i cilindrit, ndërsa vlera e tij sillet rreth mη =

0,85 – 0,97 dhe varet nga më shumë faktorë. Duke ditur forcën e duhur F gjatë futjes dhe heqjes së pistonit si dhe presionin punues në dispozicion, nga formulat paraprake përafërsisht mund të përcaktohen sipërfaqja aktive e pistonit, gjegjësisht diametrat e pistonit dhe pistonetës. Shpejtësia e lëvizjes së pistonit në cilindrin me veprim dyanësor gjatë heqjes përcaktohet sipas formulës:

⎥⎦⎤

⎢⎣⎡=sm

DQvheq π2

4 ,

ndërsa gjatë futjes së pistonetës është:

⎥⎦⎤

⎢⎣⎡

−=

sm

dDQvfut π)(

422

Për shkak të rrjedhjes së fluidit, gjegjësisht shkaku i humbjeve vëllimore, shpejtësia e lëvizjes së pistonit do të jetë më e vogël nga vlera e llogaritur:

vvërt vv η= ku vη - koeficienti vëllimor i shfrytëzimit të cilindrit punues. Në cilindrat punues, pistonat e të cilëve janë të bëra me çepa, mund të thuhet se s’ka rrjedhje dhe 1≈vη . Puna mekanike që fitohet me lëvizjen e pistonit në cilindrin punues është:

][JlFW ⋅=


51

ku: l - rruga që e kalon pistoni gjatë një lëvizjeje prej pikës së vdekur të brendshme kah ajo e jashtme në një kahje. Fuqia e cilindrit në kushte ideale është:

][WvFPi ⋅=

ku: ][sm

Aqv v= - shpejtësia mesatare e lëvizjes së pistonit.

Fuqia e vërtetë varet prej koeficientit të shfrytëzimit η të cilindrit punues, i cili i merr parasysh humbjet e energjisë për shkak të përballimit të rezistencave gjatë lëvizjes së pistonit:

][WPP i η⋅= . Këta cilindra quhen edhe cilindra me pistonetë njëanësore (figura 1.48) ngase

kanë vetëm një pistonetë, ndërsa sipërfaqet e pistonetës në të cilat vepron presioni i fluidit janë të ndryshme.

Cilindrat me pistonetë dyanësore (figura 1.49), në të dyja anët kanë nga një

pistonetë. Përdoren në raste kur kërkohet që shpejtësia të jetë e njëjte në të dyja kahjet e lëvizjes së pistonit.

Figura 1.49 Cilindri me pistonetë dyanësore Cilindrat teleskopik (figura 1.50) janë të formuar nga disa cilindra që hyjnë në njëri

tjetrin dhe përdoren në vende ku nevojiten hapa më të mëdhenj punues. Hapi total i këtyre cilindrave për disa herë e tejkalon

gjatësinë e trupit të cilindrit. Këta cilindra ndërtohen për veprim njëanësor dhe

dyanësor. Te cilindrat teleskopik me veprim njëanësor, fluidi punues hyn vetëm nëpër një hapje, ndërsa kthimi në pozitën fillestare bëhet nën ndikim të peshës vetanake dhe peshës së ngarkesës.

Te cilindri teleskopik me veprim të dyfishtë, fluidi punues hyn nga të dyja anët dhe lëvizja në të dyja kahjet është punuese.

Në figurën 1.51 shihet një hidromotor special oshilues me pjesët e veta përbërëse:

Figura 1.50 Cilindër

teleskopik


52

1 trupi 2 piston me veprim

dyanësor 3 dhëmbëzori 4 boshti punues

Figura 1.51 Hidromotori oshilues

Cilindri punues e shndërron energjinë hidraulike të fluidit në moment rrotullues të boshtit dalës 4. Pistoni 2 është i ndërtuar si dërrasë dhëmbore e cila është e lidhur në hap me dhëmbëzorin 3. Varësisht se nga cila anë hyn fluidi në trupin e cilindrit 1, pistoni 2 lëviz majtas ose djathtas dhe e rrotullon dhëmbëzorin 3 për një kënd të caktuar, e nëpërmjet tij edhe boshtin dalës 4. Nga gjatësia e pjesës së dhëmbëzuar të pistonit varet edhe madhësia e këndit të rrotullimit.


1. Cili është qëllimi i përdorimit i motorëve hidraulik dhe si ndahen ata? 2. Numëro pjesët e hidromotorëve dhëmbëzor, pistonal dhe fletëzor si dhe

shpjego parimin e tyre të punës. 3. Cilat janë veçoritë e hidromotorëve pistonal radial me moment të lartë? 4. Çka janë cilindrat punues dhe çfarë llojesh mund të jenë? 5. Si mund të përcaktohet forca e pistonetës kur ajo të hiqet prej cilindrit dhe si

përcaktohet kur pistoneta futet në cilindër? 6. Për çka përdoren cilindrat punues me pistonetë dyanësore? 7. Për çka përdoren cilindrat teleskopik? 8. Shpjego pjesët dhe parimin e punës të hidromotorit oshilues. 9. A mund të drejtohet cilindri me veprim dyanësor me një shpërndarës të tipit

R3/2? Shpjego. 10. Me çfarë shpërndarësi mund të drejtohet hidromotori oshilues: 3/2 ose 5/2?


53

1.8 FILTRAT

Filtrat ose pastruesit (sitat) janë komponentë në të cilët fluidi punues pastrohet nga papastërtitë. Papastërtia e fluidit punues përbëhet nga grimcat e pluhurit, grimcat metalike, grimcat e gomës, produktet e oksidimit të vajit e të ngjashme. Me filtrim jetëzgjatja e komponentëve zgjatet e me të edhe jetëzgjatja e tërë sistemit. Përllogaritet se 80% e dëmtimeve dhe parregullsive në sistem janë pasojë e papastërtisë. Për këtë arsye në çdo sistem filtrat janë të nevojshëm. Sipas vendit se ku vendosen ekzistojnë: - filtra thithës - filtra shtytës - filtra kthyes. Filtrat thithës vendosen në qarkun thithës të pompës dhe zakonisht këta janë filtra të vrazhdë me sitë. Detyrë e tyre është që ta mbrojnë pompën nga papastërtitë mekanike. Filtrat shtytës vendosen në qarkun shtytës të pompës, përderisa trupi i tyre gjendet nën rezervuarin punues. Filtrimi në zonën e presionit të lartë kërkon elemente filtruese mjaftueshëm të rezistueshëm, që të mos dëmtohen shkaku i presionit të lartë dhe rrjedhimisht janë më të shtrenjtë. Kryesisht përdoren për mbrojtje të disa komponentëve sensitivë, që kërkojnë shkallë të lartë të pastërtisë (p.sh. servoshpërndarës). Filtrat kthyes më së shpeshti përdoren në sistemet hidraulike. Filtri përbëhet prej elementeve filtruese për filtrim të vrazhdë dhe të imët si dhe prej valvolës derdhëse. Elementet filtruese për filtrim të vrazhdë përpunohen nga letra, stofi special, fijet sintetike etj.

Në figurën 1.52 shihet një filtër kthyes, i cili është i përbërë nga elementet vijuese:

1 tehu 2 trupi 3 kapaku 4 ena 5 elementi filtrues

Figura 1.52 Filtri kthyes

Fluidi punues hyn në trupin e filtrit 2 përmes hapjes së shënuar me shigjetë, e mbush enën filtruese 4 dhe kalon nëpër elementin filtrues 5. Elementi filtrues 5 ka formën e një cilindrit të zbrazët dhe është i ndërtuar prej materialit poroz, i cili e ndalon papastërtinë. Shigjetat e tregojnë kahjen e rrymimit të fluidit. Fluidi i pastruar del prej filtrit përmes hapjes së shënuar me shigjetë. Kapaku 3 hiqet kur filtri duhet të pastrohet dhe kur elementi filtrues 5 duhet të ndërrohet. Tehu 1 shërben për përforcim të filtrit.


54

Metodat e filtrimit Për të ndaluar grimcat e forta të papastërtisë nga fluidi punues përdoren metoda mekanike dhe energjetike. Te metodat mekanike pastrimi realizohet me përdorim të elementeve të ndryshme poroze, ndërsa te metodat energjetike përdoren fusha energjetike – magnetike, elektrike, gravitacionale, centrifugale etj. Filtrat që përdorin fusha energjetike kanë relativisht pak humbje, me ndihmën e tyre arrihet shkallë e lartë e filtrimit që ka rezistencë të vogël dhe lejojnë të punohet pranë temperaturave të larta. Në praktikën makinerike, para së gjithash, përdoren filtra me elemente filtruese poroze. Si elemente plotësuese në disa raste përdoren edhe filtrat magnetik me të cilët gjatë filtrimit ndahen grimcat metalike. Te shumë makina përdoren edhe pajisje për pastrim centrifugal. Lloje të filtrave poroz dhe materialeve filtruese

Sipas formës së materialeve filtruese, filtrat mund të ndahen në dy grupe themelore: - filtra te të cilët grimcat e papastërtisë ndalohen në sipërfaqen e materialit filtrues; - filtra te të cilët grimcat e papastërtisë ndalen në poret e materialit dhe që gjenden në thellësi më të vogël ose më të madhe të sipërfaqes. Filtrat e grupit të parë quhen sipërfaqësor, ndërsa ata të grupit të dytë quhen thellësinor. Për elementet filtruese si materiale përdoren metale nga më të ndryshmet që kanë formën e sitës, pako pllakash të holla metalike dhe elemente prej materialeve poroze, si dhe pëlhura të ndryshme. Te filtrat për pastrim të imët më së shumti përdoret letra filtruese dhe pëlhura filtruese (mëndafshi, batisti, najloni etj.). Mënyrat e filtrimit Përdoren dy mënyra të filtrimit: - filtrim i rrymës së tërë fluidale - filtrim i rrymës së pjesërishme fluidale. Mënyra e parë quhet kyçje rendore, ndërsa mënyra e dytë quhet kyçje paralele e filtrit në sistem. Skema e kyçjes rendore të filtrit siguron filtrim të sasisë së tërësishme të fluidit punues në sistem. Filtrimi i një pjese të rrymës fluidale, më së shpeshti përdoret atje ku nuk është e nevojshme të ketë pastrim të plotë të fluidit punues, i cili hyn në hidrokomponentë të caktuara.


1. Çka janë filtrat dhe si ndahen? 2. Cilat janë metodat e filtrimit? Përshkruaji. 3. Ceki mënyrat e filtrimit. 4. Cilat janë pjesët e filtrit kthyes dhe çfarë parimi të punës kanë? 5. Numëroji disa materiale që mund të përdoren si filtra.


55

1.9 REZERVUARËT Rezervuarët si komponentë të sistemit kanë përdorim të shumëfishtë. Rezervuarët shërbejnë për akumulim, ngrohje, ftohje, grumbullim të papastërtive dhe lirim të ajrit si dhe avullit të fluidit punues. Në rezervuar më së shpeshti vendosen filtra, ftohës ose ngrohës. Shpesh edhe pompa vendoset brenda rezervuarit, ndërsa shpërndarësit dhe valvolat vendosen mbi pompën. Nuk duhet të lejohet që fluidi punues gjatë hyrjes në rezervuar të shkaktojë turbullim dhe paraqitje të shkumës. Për këtë qëllim gypi prurës (qarku kthyes) vendoset nën nivelin e fluidit punues në rezervuar. Konstrukti i rezervuarit dhe vendndodhja e tij duhet të mundësojnë kontroll të lehtë të nivelit të fluidit punues dhe mbushje sa më të thjeshtë të tij. Në pjesën e sipërme rezervuari duhet të ketë një hapje për lëshim të ajrit dhe avullit 5, të furnizuar me filtër ajror, i cili e pamundëson hyrjen e grimcave të papastërtisë dhe hyrjen e lagështisë në rezervuar (figura 1.53). Pjesët përbërëse të rezervuarit janë:

1 qarku kthyes 2 filtri 3 harku thithës 4 muret ndarëse 5 valvola e

pakthyeshme e ajrit dhe avullit

Figura 1.53 Paraqitja skematike e rezervuarit

Hapja për mbushje të rezervuarit duhet të jetë e mbyllur me anë të kapakut me çep. Hapjet me çepa për lëshim duhet të vendosen në vende të tilla brenda rezervuarit, ashtu që në rezervuari të mund të zbrazet ndërrimit të vajit. Për të mundësuar pastrim dhe larje të rezervuarit në çdo anë boshtore të tij duhet të lihen hapje hermetikisht të mbyllura me kapakë.

Rezervuari duhet të ketë tregues lehtësisht të shikueshëm të nivelit të fluidit punues me shenja për nivel normal, minimal dhe maksimal. Niveli minimal duhet të gjendet më lart se 5 cm mbi gypin thithës.

Për t’u lehtësuar ndarja e ajrit nga vaji, e nevojshme është që gypi thithës 3 të largohet sa më shumë që është e mundshme nga gypi kthyes 1. Rekomandohet që këto gypa të ndahen me mure ndarëse 4.

Sipërfaqet e brendshme të rezervuarit duhet të jenë të lëmueshme dhe skajet e salduara të jenë të pastra.

Në murin e rezervuarit rrotullohet një çep magnetik, i cili i mbledh grimcat metalike nga vaji. Rezervuari medoemos duhet të jetë mjaft i madh për të mundësuar që temperatura e fluidit punues të mos e kalojë vlerën e lejuar. Madhësia e rezervuarit varet nga rrjedhja fluidale e pompës, vendit të montimit dhe kushteve punuese.

Për t’u përmirësuar pastrimi i fluidit punues, vëllimi i rezervuarit, varësisht nga kushtet, duhet të jetë së paku 2 deri 3 herë më i madh sasia e rrjedhjes fluidale të pompës për një minutë, ndërsa te sistemet që punojnë me temperatura të larta të fluidit punues kjo shkon deri 10 herë.


56

Forma dhe mënyra e vendosjes së rezervuarëve gjithashtu ndikon në kushtet punuese të sistemit hidraulik.

Rezervuari i lartë me bazament të vogël më mirë e lëshon nxehtësinë sesa rezervuari i vogël me bazament më të madh. Rezervuari vendoset në pjesën e poshtme të sistemit për të mundësuar shkëmbim më të mirë të nxehtësisë me rrethinën.

Sipërfaqja e brendshme e rezervuarit duhet të mbrohet, gjegjësisht duhet të jetë e rezistueshme ndaj goditjeve, fluidit punues dhe të rezistojë temperatura më të larta.

85 % e vëllimit të përgjithshëm të rezervuarit mbushet me fluid, ndërsa 15 % lihet i zbrazët për të ndarë ajrin dhe avullin e fluidit.

Në industrinë e aeroplanëve përdoren rezervuarë të mbyllur hermetikisht, në të cilët fluidi punues është i ndarë me piston ose membranë nga ajri nën kompresion, i cili krijon mbipresion në rezervuar.

Në figurën 1.54 shihen dy lloje ndërtimi të rezervuarëve të mbyllur:

Figura 1.54 Rezervuar hidraulik special

а) Rezervuari me piston dhe sustë vepron ashtu që nëpërmjet kanalit C, hapësira

pas pistonit mbushet me ajër të kompresuar ose me gaz inert nën presion të vogël. Forca e sustës dhe e ajrit të kompresuar veprojnë mbi anën e prapme të pistonit dhe shkaktojnë mbipresion në fluidin punues, i cili duhet të jetë gjithmonë më i vogël se presioni punues i sistemit hidraulik. Mbipresioni mundëson furnizim të vazhdueshëm dhe të plotë të pompës Р me sasi të fluidit punues.

b) Te rezervuari me piston mbipresioni në rezervuar arrihet me ndihmën e presionit punues të sistemit hidraulik. Fluidi punues, nëpërmjet qarkut kthyes 1 vepron mbi sipërfaqen ballore të llozit 2, ndërsa forca e presionit përmes pistonit 3 bartet te fluidi punues në rezervuar. Kështu, në rezervuar gjithmonë kemi mbipresion, i cili mundëson që fluidi punues të shkojë kah pompa Р. Madhësia e mbipresionit në rezervuar është më e vogël se presioni punues që e krijon pompa Р në sistemin hidraulik.

Pyetje për përsëritje: 1. Për çfarë qëllimi përdoren rezervuarët? 2. Përshkruaji pjesët përbërëse të rezervuarit. 3. Për çfarë qëllimi përdoren rezervuarët hidraulik special? 4. Çfarë lloje rezervuarësh speciale njeh? 5. Shpjegoi rezervuarët specialë me piston dhe sustë.

b)


57

1.10 AKUMULATORËT HIDRAULIK

Akumulatorët hidraulik janë pajisje të cilat mundësojnë akumulim të energjisë potenciale të fluidit punues. Në to akumulohet fluidi punues nën presion, në kohën kur harxhuesit në sistem nuk e përdorin plotësisht dhe iu kthehet harxhuesve kur ato kyçen me kapacitet të plotë.

Përdorimi i akumulatorëve hidraulik është veçanërisht i rëndësishëm në sistemet te të cilat është e nevojshme kohëpaskohe të zhvillohet presion i lartë, i cili ndjeshmërisht e kalon presionin mesatar të fluidit në sistem. Ngaqë fluidi punues, gjegjësisht energjia e akumuluar në akumulator mund t’i dorëzohet sistemit për një kohë shumë të shkurtër, akumulatori në intervale të shkurtra kohore mund të zhvillojë fuqi të madhe. Veç kësaj, akumulatori shërben si burim energjie nëse pompa shkurtimisht pushon së punuari dhe po ashtu shërben si kompensues i humbjeve të fluidit punues për shkak të rrjedhjes nëpër çarjet, gjithashtu shërben për të amortizuar goditjet hidraulike. Po ashtu shërben edhe për zhurmëmbytje të oshilimeve të presionit në sistemin hidraulik.

Varësisht nga mënyra e arritjes së trysnisë të fluidit punues, akumulatorët hidraulik mund të ndahen në:

- akumulatorë hidraulik me peshojë - akumulatorë hidraulik me sustë - akumulatorë hidraulik me gaz. Tek akumulatorët hidraulik me peshoja (figura 1.55) fluidi punues ngjeshet,

gjegjësisht energjia potenciale grumbullohet me ndihmën e peshojave 2 dhe vepron në pistonin 1. Këta akumulatorë përdoren më rrallë, ngasë janë shumë të mëdhenj dhe të rëndë.

Figura 1.55 Akumulatorët hidraulik me peshoja

Tek akumulatorët hidraulik me sustë (figura 1.56) fluidi punues ngjeshet me anë

të deformimit elastik të sustës. Këta akumulatorë përdoren vetëm për rrjedhje

relativisht të vogla, shkaku se për rrjedhjet e mëdha të akumulatorit sustat do të kishin qenë joproporcionalisht të mëdha dhe të rënda. Presioni i fluidit punues varet nga karakteristikat e sustës dhe ndryshon me ndryshimin e gjatësisë e sustës në procesin e punës.

Figura 1.56 Akumulatorët

hidraulik me sustë


58

Në sistemet hidraulike thuajse ekskluzivisht përdoren akumulatorët me gaz, ngaqë gazi ka masë të vogël, plogështi të vogël dhe afat të pakufizuar përdorimi. Zakonisht përdoren gazrat inerte ose azoti. Gazi medoemos duhet të jetë i ndarë nga fluidi punues për t’i ikur mundësisë që ai të përzihet me fluidin. Ndarja e ambientit me gaz nga ai i lëngshëm bëhet me piston ose membranë.

Akumulatori pistonal me gaz është paraqitur në figurën 1.57, ndërsa pjesët

përbërëse janë:

1 trupi 2 fluidi punues 3 pistoni 4 gazi 5 ventili për gaz

Figura 1.57 Akumulatori pistonal me gaz Te këta akumulatorë gazi është i ndarë nga fluidi punues me pistonin 3 me anë të

unazave zaptuese të gomës. Pjesa e sipërme e akumulatorit përmes ventilit për gaz 5 mbushet me gaz nën presion 4. Kur fluidi punues 2 nën presion hyn në akumulator, atëherë pistoni zhvendoset nga lart duke e ngjeshur gazin derisa presionet të barazohen. Kur bie presioni i fluidit punues në sistem, për shkak të harxhimit më të madh, akumulatori e kthen një pjesë të fluidit punues prapa në sistem. Për këtë arsye presioni në akumulator shënon rënie dhe gazi e shtyt pistonin teposhtë, gjatë të cilit proces një pjesë e fluidit kthehet në sistem.

Akumulatorët pistonal me gaz kanë konstruksion të thjeshtë, janë të përshtatshëm për presione të larta dhe mund të akumulojnë sasi të madhe të energjisë. Mangësi të tyre i kanë humbjet për shkak të fërkimit, inercionit të pistonit dhe hermeticitetit jo të plotë.

Akumulatori membranor me gaz është i paraqitur në figurën 1.58, ndërsa pjesët përbërëse janë:

1 ena e çeliktë 2 kyçësi për fluid 3 ventili 4 membrana e mbushur me gaz 5 ventili për gaz

Figura 1.58 Akumulatori membranor me gaz


59

Te këta akumulatorë, gazi dhe fluidi punues janë të ndara me membranë gome. Vëllimi i membranës mbushet me gaz kompresues përmes ventilit për gaz 5. Kur presioni në sistem rritet, fluidi punues hyn nëpërmjet hapjes 2. Nën presion të fluidit punues vëllimi i membranës me gaz zvogëlohet, ndërsa presioni i gazit zmadhohet derisa presionet të mos barazohen. Kur presioni i fluidit punues në sistem bie, membrana me gaz e zmadhon vëllimin e vet dhe kështu e kthen një pjesë të fluidit punues në sistem. Akumulatorët membranor gjithnjë e më shesh përdoren në praktikë.


1. Çka janë akumulatorët hidraulik? 2. Si ndahen akumulatorët? 3. Përshkruaje mënyrën e akumulimit të energjisë hidraulike tek akumulatorët me

gaz. 4. Krahaso akumulatorët me gaz dhe akumulatorët me sustë. 5. Krahaso akumulatorët pistonal me gaz dhe ato membranor.


60

1.11 GYPPËRCJELLËSIT DHE ELEMENTET NDËRLIDHËSE

Gyppërcjellësit janë komponentë themelorë të çdo sistemi hidraulik, gjegjësisht ata përbejnë 30% të masës së përgjithshme të sistemit. Shërbejnë për ndërlidhje të të gjithë komponentëve të sistemit si dhe për bartje të fluidit punues nën presion. Me gyppërcjellës nënkuptojmë gypa të vrazhdë metalik, gyppërcjellës të lakueshëm (zorrë elastike), lidhje të lëvizshme zorrësh e te ngjashme.

Gyppërcjellësit sipas rëndësisë mund të ndahen në kryesorë ose magjistralë, të cilët i ndërlidhin elementet kryesore të sistemit hidraulik, si dhe në pjesë ndihmëse me të cilat ndërlidhen elemente të veçanta.

Sipas funksionit gyppërcjellësi mund të jetë: - thithës, që bën pjesë në gyppërcjellësin magjistral dhe e ndërlidh rezervuarin me

pompën; - shtytës (furnizues), me të cilin fluidi bartet prej pompës kah elementet zbatuese; - kthyes, me të cilin fluidi i përdorur kthehet prej elementeve zbatuese prapa në

rezervuar. Zgjedhja dhe dimensionet e gyppërcjellësit varen nga: sasia e rrjedhjes, shpejtësia

e rrymimit, madhësia e presionit punues, gjatësia e gyppërcjellësit etj. Me elementet ndërlidhëse gypat lidhen mes vete si dhe me komponentët hidraulikë

(pompat, hidromotorët, ventilat etj.). Gyppërcjellësit e vrazhdë metalik Në sistemet hidraulike, kryesisht përdoren gypa të çeliktë, por gjithashtu përdoren

edhe gypa nga legura të aluminit (në aviacion, teknikë raketore etj.), gypa të hekurit dhe bakrit. Trashësia e gypave ѕ përcaktohet në bazë të tensionit të lejuar për zgjatje σе të materialit të gypit, diametrit të jashtëm të gypit d dhe presionit p:

e

pdsσ2

=

Por, për shkak të mundësisë për dëmtime mekanike, trashësia e mureve të gypave prej legure të aluminit nuk duhet të jetë më e vogël se 0,8 – 1mm, gjegjësisht 0,5 mm te gypat e çeliktë.

Gyppërcjellësit e lakueshëm Këta gyppërcjellës përdoren kur të jetë e nevojshme të vendoset gyppërcjellës mes

pjesëve lëvizëse të makinave ose pajisjeve. Dallojmë gyppërcjellës të lakueshëm metalik dhe të gomës. Në grupin e dytë

bëjnë pjesë edhe gyppërcjellësit e lakueshëm të tekstilit të përzier me gomë. Gyppërcjellësit e lakueshëm të gomës Bazamenti i gyppërcjellësve të lakueshëm të gomës është goma natyrale ose ajo

sintetike.


61

Gjyppërcjellësi i lakueshëm përbëhet prej gypit të brendshëm hermetik, i cili sipas nevojës forcohet me mbështjellës të jashtëm metalik ose mbështjellës pambuku (figura 1.59).

Dimensionet e zakonshme të diametrit të brendshëm të gyppërcjellësve të lakueshëm sillen prej 3 deri 50 mm. Gyppërcjellësit me diametër më të madh të brendshëm përdoren për presione më të vogla.

Gjithashtu prodhohen edhe gyppërcjellës nga tefloni, që janë të përshtatshëm për

punë në diapazon të temperaturës prej -550С deri +2300С. Gyppërcjellësit e lakueshëm metalik Gjatë punës me presione të larta dhe temperatura të ulëta gjithnjë e më shumë janë

duke u përdorur gyppërcjellës të lakueshëm metalik me gyp të brendshëm brinjëzor metalik dhe pa teh, që është mbuluar me mbështjellës telash (fig. 1.60).

Figura 1.60 Gyppërcjellësi i lakueshëm metalik

Elementet ndërlidhëse Gypat mund të ngjiten me saldim, me kallajisje ose me elemente mekanike

(tehëzore, ndërlidhëse etj.). Për gyppërcjellësit të cilët gjatë eksploatimit nuk

demontohen, mund të përdoren lidhje të pandashme me mbështjellës special kalimtar, të cilat saldohen ose kallajisen fort për gypat (figura 1.61).

Lidhjet e salduara zbatohen gjatë tempe-raturave të larta edhe për gypa me diametër më të madh (mbi 30mm).

Me ndihmën e tehëzorëve kënddrejtë dhe rrethorë më së shpeshti ndërlidhen

gypat që kanë diametër të brendshëm më të madh se 40 mm dhe që kanë presion të vogël pune. Në figurën 1.62 është paraqitur ndërlidhja me tehëzor, e cila përbëhet nga:

Figura 1.59 Gyppërcjellësit

e lakueshëm të gomës

Figura 1.61 Lidhja e pandashme


62

1 dhe 2 tehëzorët 3 vidhat me kaçavidë 4 gypi 5 ndërlidhësi unazor

Figura 1.62 Ndërlidhja me tehëzor

Gypat për presion të lartë më së shpeshti ndërtohen së bashku me tehëzorin. Ndërlidhësit me tehëzor përdoren në sistemet hidraulike të presave, gjatë presioneve prej 300 deri 400 bar.

Lidhja e gypave me zgjerim (ndërlidhje) bëhet ashtu që skajet e gypave zgjerohen në gjendje të ftohtë. Këndet e zgjerimit sillen prej 300 deri 900. Mënyra e këtillë e lidhjes (figura 1.63) përdoret te gypat me diametër të vogël (deri 35mm) dhe me trashësi të vogël të mureve.

Figura 1.63 Lidhja me zgjerim (ndërlidhje)

Në figurën 1.64 janë paraqitur më shumë lloje të elementeve ndërlidhëse për lidhje

ndarëse.

Figura 1.64 Elemente ndarëse për lidhje ndarëse

Pyetje për përsëritje: 1. Për çka shërbejnë gyppërcjellësit dhe çfarë lloje të tyre ekzistojnë? 2. Çfarë gyppërcjellës të lakueshëm përdoren në instalimet hidraulike dhe në cilat kushte përdoren? 3. Çfarë lidhje përdoren gjatë lidhjes së gypave? 4. Shpjego qëllimin e përdorimit të ndërlidhësve dhe mënyrat e tyre të lidhjes. 5. Si bëhet lidhja me zgjerim (ndërlidhje)?


63

1.12 PARIMET THEMELORE GJATË PROJEKTIMIT TË SISTEMEVE HIDRAULIKE

Gjatë projektimit të sistemit për bartje të energjisë, projektuesi duhet të bëjë analizë

se çfarë sistemi ai duhet të përdorë (mekanik, elektrik, hidraulik, pneumatik ose sistem të kombinuar), gjegjësisht medoemos duhet t’i vërtetojë përparësitë dhe mangësitë teknike dhe ekonomike të secilit sistem.

Sistemi i zgjedhur për bartje të energjisë duhet t’i kënaqë kriteret e caktuara teknike, por gjithashtu duhet të jetë edhe ekonomik. Projektimi i sistemeve për bartje të energjisë është punë specifike që përfshin më shumë analiza. Shikohen dhe shqyrtohen elementet e sistemit, bëhet zgjedhja e parametrave (presioni dhe rrjedhja), zgjedhja e komponentëve, fluidit punues, pajisjeve kontrolluese dhe matëse, instrumenteve etj.

Zbatimi i komponentëve dhe elementeve standarde mundëson ndërrueshmëri të lehtë, me se fitohet në kohë dhe kështu koha e ngecjeve bie në minimum.

Projekti i sistemit hidraulik, gjatë përgatitjes dhe realizimit, duhet t’i përmbajë dokumentet në vijim:

• detyrën projektuese me kërkesat teknike dhe të tjera si p.sh. kërkesat ekonomike, kërkesat në lidhje me funksionimin e sistemit, kufizimet e ndryshme etj. Përveç kësaj duhet të definohen forcat, momentet, shpejtësitë e rrotullimeve dhe të translacionit, hapat, këndet, renditja e operacioneve, kohëzgjatja e ciklit, kushtet punuese në të cilat sistemi do të funksionojë e të ngjashme;

• skemat funksionale hidraulike dhe elektrike që paraqesin skema të lidhjes të te gjithë komponentët dhe pajisjet e sistemit hidraulik dhe të cilët e ilustrojnë parimin e tij të punës;

• përllogaritjen e parametrave dhe madhësive themelore hidraulike dhe mekanike me zgjedhjen e komponentëve mekanik, hidraulik dhe elektrik, si dhe pajisjeve shoqëruese. Gjatë kësaj duhet të përcaktohen:

1. qëllimi i përdorimit të sistemit hidraulik; 2. kinematika dhe dinamika e lëvizjes së objektit dhe të sistemit hidraulik në

përgjithësi (e lëvizshme ose e palëvizshme etj); 3. kërkesat kinematike në raport me lëvizjen e motorit si dhe organet ekzekutive të

sistemit (rrotullimi ose translacioni, këndet e zhvendosjes, hapi i punës etj.); 4. masat inerciale dhe dinamika e lëvizjes së këtyre masave, gjegjësisht forcat dhe

momentet inerciale (ngarkimi baraspeshues, goditjet, dridhjet etj.); 6. mënyra e drejtimit të sistemit hidraulik (me dorë, mekanik, elektromekanik,

elektrohidraulik etj.). Zgjedhja e komponentëve hidraulik varet nga intensiteti i presionit. Presioni më

ekonomik është ai prej 300 bar. Gjatë këtij presioni masa dhe përmasat janë më të vogla. Gjatë presionit më të lartë se 300 bar muret dhe pajisjet medoemos duhet të zmadhohen, me çka zmadhohet edhe masa. Gjatë presionit më të vogël, masa gjithashtu është e madhe, shkaku i përmasave të mëdha të pajisjeve dhe komponentëve të duhur për fitim të parametrave të njëjtë.

Në figurën 1.65 është paraqitur varshmëria e masës së sistemit në varësi nga presioni punues.


64

Figura 1.65 Diagrami i varshmërisë së masës së sistemit nga presioni

Duke u bazuar mbi përllogaritjet e nxjerra për fuqi të nevojshme, forcë, shpejtësi, vlera të zgjedhura të presionit dhe rrjedhje zgjidhen pompat dhe hidromotorët. Sipas kërkesave në pikëpamje të ndryshimit të numrit të rrotullimeve nmin deri nmax, presionit të nevojshëm dhe rrjedhjes, si dhe mënyrës së lidhjes së pompës me motorin lëvizdhënës, zgjidhet edhe lloji i pompës (dhëmbëzore, pistonale, centrifugale etj.), tipi i pompës (mënyra e drejtimit, mënyra e lidhjes) dhe gjithashtu parametrat e pompës. Në mënyrë të njëjtë bëhet edhe përzgjedhja e hidromotorit. Të gjithë komponentët që ndodhen në rrugën e rrymimit të fluidit punues nga pompa deri te hidromotori, ndonjëherë edhe pas tij, hyjnë në pjesën drejtuese të sistemit. Detyra e tij është që të mundësojë ndryshime të parametrave të motorit dhe të sistemit hidraulik në përgjithësi, gjegjësisht mbajtjen e tyre në vlera të dhëna. Këta komponentë zgjidhen pas përllogaritjes së disa parametrave të sistemit, në bazë të kërkesave teknike, skemës funksionale dhe mundësisë për furnizim të tyre. Ato janë: shpërndarësit, valvolat për presion, valvolat lëshuese etj.

• skema montuese me listën e montimit që bëhet pas përzgjedhjes së komponentëve sipas skemës funksionale dhe e tregon secilin komponent hidraulik (valvolën, pompën, hidromotorin, filtrin etj). Kjo skemë është e domosdoshme gjatë montimit të sistemit hidraulik.

Lista e montimit është pjesë përbërëse e skemës montuese dhe paraqet specifikë të elementeve dhe komponentëve hidraulik që lidhen me gyppërcjellësin;

• skema e dispozicionit të sistemit në objekt, e cila e tregon renditjen e komponentëve hidraulik të objektit, së bashku me dimensionet e nevojshme dhe masat që ndërmerren për montim;

• dokumentacioni i nevojshëm teknik i elementeve dhe komponentëve jostandard;

• përshkrimi teknik i sistemit me përshkrim të punës; • doracaku për punë dhe mirëmbajtje; • lista e pjesëve, elementeve dhe pajisjeve rezervë. Pyetje për përsëritje:

1. Çka duhet të përmbajë projekti i sistemit hidraulik? 2. Çka paraqet skema funksionale e sistemit hidraulik? 3. Çka është skema montuese e sistemit hidraulik dhe çka duhet të përmbajë ajo? 4. Pse presioni prej 300 bar në sistem është më ekonomik? 5. Çka tregon skema e dispozicionit të sistemit në objekt?


65

1.13 MONTIMI, SHQYRTIMI DHE MIRËMBAJTJA E SISTEMEVE HIDRAULIKE

1.13.1 MONTIMI I KOMPONENTËVE HIDRAULIK

Gjatë montimit të komponentëve në sistem duhet të kemi kujdes në rekomandimet

për montim që zakonisht na i jep prodhuesi. Mospërmbajtja ndaj këtyre rekomandimeve mund të sjellë deri te dëmtimi i komponentëve, defektet e parakohshme dhe havarive të sistemit. Montimi i komponentëve hidraulike është shumë i përafërt me montimin e pajisjeve në mekanikën precize dhe atë të instrumenteve. Një nga kushtet më të rëndësishme gjatë montimit është pastërtia e vendit ku duhet të kryhet montimi. Shkaku i saktësisë së lartë të kontrollit të zbrazëtirave të parapërcaktuara, montimi më së shpeshti bëhet në hapësira me kondicioner ajri, që sigurojnë temperaturë konstante. Për montim të komponentëve më të ndjeshëm dhe më të rëndësishëm të sistemit (p.sh. servo-shpërndarësit elektrohidraulik) patjetër përdoret e ashtuquajtura “dhomë e pastër”, nga e cila mënjanohen të gjitha burimet e pluhurit dhe në të cilën punohet me uniforma dhe kapela të bardha.

Montimi i pompave dhe i hidromotorëve Gjatë montimit të pompave duhet të kihet kujdes që pompa të vendoset sa më afër

rezervuarit dhe mundësisht nën nivelin e fluidit punues brenda tij. Numri i rezistencave lokale në rrugën e rrymimit të fluidit prej rezervuarit kah pompa duhet të zvogëlohet sa më shumë që është e mundur, për të evituar zvogëlimin e presionit në qarkun thithës e me atë edhe paraqitjen e kavitacionit.

Gjatë vendosjes së pompës nën nivelin e fluidit në rezervuar, lartësia e shtyllës së thithjes nuk duhet të jetë më e madhe se 0.5 deri 1 m.

Pompat me dimensione të vogla (dhëmbëzore dhe fletëzore) mundësisht duhet t’i zhysim brenda fluidit të rezervuarit. Me këtë mënjanohet mundësia e thithjes së ajrit përmes ndërlidhësve johermetik të pompës.

Gjatë montimit të pompës dhe hidromotorit duhet të sigurohet bashkëngjitje precize e akseve gjeometrike të boshteve rrotulluese të tyre me boshtin rrotullues të motorit lëvizdhënës.

Po ashtu gjatë montimit të cilindrave hidraulik duhet të sigurohet që në to të veprojë vetëm forca aksiale. Forcat radiale janë të padëshirueshme, ngase shkaktojnë shtrembërim të pistonetës dhe të hidrocilindrit, si dhe harxhim dhe jofunksionalitet të tyre.

Montimi i gyppërcjellësve dhe elementeve ndërlidhëse Gjatë montimit të gyppërcjellësve duhet të kihet kujdes që të mos prishet cilindriteti i

prerjes tërthore të gypit. Gropëzat brenda gypave, nëse ka të tilla, duhet të rregullohen me lëshim të topthave të kalibruar nëpër gypa.

Gjatë montimit të elementeve ndërlidhëse te gypat, skajet e të cilave janë të zgjeruara, medoemos duhet të arrihet përputhshmëri e akseve gjeometrike të ndërlidhësve dhe të pjesës së zgjeruar të gypit.

Vidhat lidhëse nuk guxojnë të shtrëngohen dhunshëm, për të mos i dëmtojmë pjesët e zgjeruara të gypave. Prandaj shtrëngimi duhet të bëhet me çelës të rregulluar momenti, të cilët mundësojnë moment force të kufizuar. Gjithashtu ato nuk duhet të shtrëngohen kur fluidi punues në gyppërcjellës është nën presion.

Gjatë shtrëngimit të ndërlidhësve, sipërfaqet e ndërlidhësve unazorë dhe të kthesorëve duhet të lyhen me shtresë të hollë të vazelinës. Kjo është veçanërisht e rëndësishme gjatë punës me legura alumini.


66

Gjatë montimit të qarqeve të lakueshme, është me rëndësi të mos bëhet dredhimi i tyre. Rekomandohet që te qarqet e lakueshme të vendosen susta gjatësore për t’i ikur përdredhjes së tyre.

1.13.2 TESTIMI I KOMPONENTËVE HIDRAULIK TË SISTEMIT

Të gjithë komponentët pas përpunimit dhe montimit i nënshtrohen një cikli

sprovimesh tipike. Gjatë kësaj maten madhësi të shumta fizike si presioni, rrjedhja, temperatura, pulsacionet e presionit dhe rrjedhjes, hapat, shpejtësia, numri i cikleve etj.

Testimet bëhen në tavolinat gjegjëse sprovuese me pajisjet dhe instrumentet e nevojshme. Para montimit të komponentëve bëhet testimi i tyre, ngase ata zakonisht i dërgojnë prodhuesit tjerë për t’i testuar se a i plotësojnë kriteret e duhura.

Testimet kontrolluese bëhen në kushte nominale të punës, në tavolinat sprovuese, të cilat mundësojnë vendosje dhe zhvendosje të lehtë dhe të shpejtë, si dhe mundësojnë testim preciz me kohëzgjatje të vogël. Në një tavolinë mirë të pajisur, kontrollori i aftësuar kryen testimin kontrollues të një komponenti për 3-5 minuta.

Kontrollimi i këtillë i testimit të komponentëve bëhet pas servisimit dhe remontit. Pas montimit të komponentëve bëhen testimet vijuese të sistemit komplet:

- testimi i funksionalitetit të sistemit; - testimi i sjelljes së sistemit në kuadër të objektit. Funksionaliteti testohet në tavolinën sprovuese, gjatë të cilit proces testohen:

arsyeshmëria e sistemit, cilësia e sistemit, ndikimi reciprok i komponentëve të sistemit, gjykimi i drejtë i përzgjedhjes, dimensionimi dhe montimi i komponentëve, koeficienti i shfrytëzimit etj.

Testimi i sjelljes së sistemit në objekt quhet testim eksploatues dhe ka për detyrë kontrollimin e sistemit në kushte reale të punës si dhe gjatë mbingarkimit real.

1.13.3 MIRËMBAJTJA E SISTEMIT HIDRAULIK

Mirëmbajtja e çdo sistemi përbëhet nga përdorimi i rregullt, preventiva dhe konto-

llimi i planifikuar i punës së tij. Kjo nuk guxon të zbehet vetëm në ndërrim të thjeshtë ose ndreqje të elementeve që janë prishur gjatë punës. Prandaj, mirëmbajtja, e veçanërisht preventiva ka ndikim të madh në punën e rregullt të sistemit dhe në jetëzgjtjen e tij. Për të pasur mirëmbajtje efikase duhet të sigurohet kuadër kualitativ dhe i trajnuar. Me anë të mirëmbajtjes së rregullt dhe ndërrimit të elementeve me jetëzgjatje të caktuar, ndalimet në punën e sistemit bien në minimum dhe njëkohësisht zmadhohet efikasiteti. Kjo arrihet me anë të përgatitjes paraprake të planeve për mirëmbajtje (ditore, javore, periodike dhe vjetore). Veç kësaj rregullisht duhet të evidentohet dokumentacioni për çdo intervenim të bërë me të dhëna precize se çka është rregulluar ose ndërruar. Kontrollimi i rregullt i parametrave të përcaktuar të sistemit, korrigjimet e tij në pajtim me procesin teknologjik do të kontribuojnë që numri i defekteve të rastësishme (të paparapara) të sillet në minimum. Nëse kemi përdorim profesional dhe të trajnuar mirë, atëherë mirëmbajtja përbëhet prej operacioneve në vijim:

- pastrimi i filtrave ose ndërrim i elementit punues në filtër; - rimbushja e fluidit punues nëse ka rënë niveli më i ulët i sasisë së përcaktuar ose

ndërrim i fluidit punues nëse janë zvogëluar vetitë punuese të fluidit punues (viskoziteti, dendësia etj.);

- kontrollimi i parametrave të parapërcaktuar (presioni, rrjedhja, shpejtësia, temperatura);


67

- kontrollimi i rregullt i instrumenteve, etalonimi i tyre dhe ndërrimi i pjesëve të dëmtuara.

Intervenimet ditore, javore dhe periodike duhet të bëhen kur sistemi nuk punon, kurse ndërrimi i pjesëve të posaçme duhet bërë në konsultim me prodhuesin.

1.13.4 DEFEKTET MË TË SHPESHTA TË SISTEMIT HIDRAULIK

Si pasojë e gabimeve, gjatë udhëheqjes në sistem ndodhin defekte, edhe pse kemi bërë mirëmbajtje të rregullt dhe kualitative. Në rast se bëhet defekti, personi profesional duhet ta vërtetojë defektin dhe ta zbulojë arsyen se pse është bërë defekti.

Defektet më të shpeshta që hasen te sistemi hidraulik janë si vijojnë: 1. Ushtima e zmadhuar (zhurma) gjatë punës së sistemit. Ushtima mund të

paraqitet si rezultat i: paraqitjes së kavitacionit, defektit të pompës, hidromotorit, cilindrave punues, defektit të shpërndarësve ose valvolave, kombinimeve jo të shtrënguara mjaftueshëm. Pasi të lokalizohen elementet që duhet ndrequr ose ndërruar, defekti mënjanohet pas shkyçjes së sistemit.

2. Presioni i zvogëluar punues në sistem mund të ndodhë për shkak të: filtrit të papastër, fuqisë së pamjaftueshme të motorit lëvizdhënës, pamundësisë së pompës që të sjellë fluid të mjaftueshëm në sistem.

3. Rrjedhja e zvogëluar (sasi e pamjaftueshme e fluidit punues në sistem) mund të paraqitet përkohësisht ose përgjithmonë për shkak të: fuqisë së zvogëluar të motorit lëvizdhënës, kavitacionit, lidhjeve hermetikisht të pamjaftueshme të pompës, harxhimit të pjesëve të pompës.

4. Temperatura e zmadhuar e fluidit punues paraqitet për shkak të: viskozitetit të zvogëluar të fluidit, ftohjes së pamjaftueshme, zmadhimit të presionit punues, sasisë së zvogëluar të fluidit punues në rezervuar.

5. Presioni i zmadhuar në sistem paraqitet për shkak të: defektit në valvolat për kufizim të presionit, deformimit të sustës së valvolave etj. Në çdo dy deri tre muaj duhet të kontrollohen valvolat.

6. Rrjedhja e fluidit punues nga sistemi paraqitet si rezultat i deformimit të ndërlidhësve unazorë, shtrëngimi i pamjaftueshëm i kaçavidave të pjesëve ndërlidhëse, dëmtimit mekanik të instalimit etj. Këto defekte janë më të lehta për t’u zbuluar, ndërsa mënjanimi i këtyre defekteve bëhet pas shkyçjes së sistemit nga puna.


1. Çka duhet të dihet gjatë montimit të pompave dhe hidromotorëve në sistemin hidraulik?

2. Si testohen komponentët e sistemit hidraulik? 3. Çfarë testime bëhen pas montimit të sistemit hidraulik të kompletuar? 4. Cilat janë aktivitetet themelore që ndërmerren për mirëmbajtjen e sistemit hidraulik? 5. Numëroji defektet më të shpeshta që paraqiten në sistemin hidraulik.


68

1.14 SHEMBUJ TË SKEMAVE PRAKTIKE TË SISTEMEVE HIDRAULIKE

1.14.1 SISTEMI HIDRAULIK I TRAKTORIT Т 120-Ѕ

Traktori Т 120-Ѕ është i pajisur me sistem hidraulik, i cili i mundëson të punojë si lopatë ngarkuese ose dozer. Në figurën 1.66 është paraqitur skema e sistemit hidraulik të traktorit Т 120-Ѕ të pajisur me lopatë ngarkuese.

1. pompa 2. rezervuari 3. shpërndarësi (3-I dhe

3-II) 4. filtri 5. valvola e pakthyeshme6. çezmat 7. valvolat për kufizim të

presionit 8 dhe 9 hidrocilindrat

Figura 1.66 Sistemi hidraulik i traktorit Т 120-Ѕ

Pompën 1 e vë në lëvizje motori i traktorit përmes mekanizmit kardanik dhe është e montuar në pjesën e përparme të traktorit. Kur punon motori edhe pompa gjithmonë punon. Ajo thith hidrovaj nga rezervuari 2 dhe nëpërmjet shpërndarësit 3 e shtyn në hidrocilindrat.

Shpërndarësi 3 është në fakt shpërndarës i dyfishtë: në një trup janë të vendosur dy shpërndarës 3-I dhe 3-II, të cilët mundësojnë komandim të hidrocilindrave 9 si dhe e ngrejnë dhe e lëshojnë lopatën dhe hidrocilndrat 8, të cilët pastaj mundësojnë zbrazjen (rrotullimin) e lopatës dhe kthimin në pozitë horizontale.

Kur shpërndarësit 3 janë në pozitën e mesme, hidrovaji kalon nëpër to dhe shkon në rezervuar.

Sipas pozitës së komandimit të shpërndarësve 3-I dhe 3-II, hidrovaji vjen nga ana e sipërme ose e poshtme e hidrocilindrave 9 dhe 8 dhe shkakton ngritje ose zbritje të lopatës, gjegjësisht shkakton shkarkim (rrotullim) ose kthim në pozitën horizontale.

Konstrukti i shpërndarësit të dyfishtë 3 është i tillë që operacionin ngritje dhe lëshim, gjegjësisht rrotullim të lopatës mund ta ekzekutojë njëra pas tjetrës.


69

Në qarqet e furnizimit të hidrocilindrave 8 janë vendosur dy valvola të pakthyeshme 5 dhe dy valvola për kufizim të presionit 7. Këto valvola janë të vendosura në atë mënyrë që të mundësojnë lëvizje të pistonave të hidrocilindrave 8, kur shpërndarësit 3-I dhe 3-II gjenden në pozitë neutrale. Kjo është e nevojshme nga shkaku se gjatë ngritjes dhe lëshimit të lopatës së bashku me hidrocilindrat 9, duke i marrë parasysh raportet kinematike të mekanizmave të lopatave bëhet lëvizja e detyrueshme e pistonetave dhe pistonave te hidrocilindrat 8.

Çezmat 6 të qarqeve të hidrocilindrave 9 shërbejnë për shkyçje të këtyre qarqeve nga sistemi kur nuk punohet me lopatën ngarkuese. Të dy çezmat duhet të jenë të hapura kur në traktor të jetë e montuar lopata ngarkuese.

Në qarkun kthyes pas shpërndarësit 3 është i vendosur filtri 4. Presioni punues në sistemin hidraulik është 110bar, sasia e rrjedhjes së pompës

dhëmbëzore është 180 l/min, gjatë numrit të rrotullimeve të motorit prej n=1.750min-1. Gjatë këtyre parametrave lopata ngritet nga dyshemeja deri në pozitën e lartme fundore për 7 sekonda.

1.14.2 SISTEMI HIDRAULIK PËR NGRITJE TË PLATFORMËS TE KAMIONI TAM-4500

Kamioni ТАМ-4500 është i pajisur me sistem hidraulik i cili i mundëson ngritje të

platformës së tij dhe shkarkim të thjeshtë të ngarkesës së qullosur. Shkarkimi mund të bëhet nga ana fundore, nga e ana e majtë ose e djathtë e automjetit, gjë që arrihet me ndihmë të siguresave speciale të vendosura nën platformën e automjetit.

Sistemi hidraulik për ngritje të platformës së automjetit (figura 1.67) mund të gjendet në pozitë neutrale dhe punuese.

а) b)

1. mekanizmi kardanik

2. rezervuari 3. pompa 4. çezma 5. valvola për

shkarkim 6. cilindri

teleskopik 7. valvola

derdhëse 8. valvola për

kufizim të presionit

Figura 1.67 Sistemi hidraulik për ngritje të platformës së kamionit ТАМ - 4500

Pompën 3 e lëviz motori i automjetit përmes ndërruesit dhe mekanizmit kardanik 1. Përgjatë pozitës neutrale а) hidrovaji vjen te pompa 3 nëpërmjet hapjes А me

rënie të lirë nga rezervuari 2. Pompa e shtytë hidrovajin brenda sistemit hidraulik të ngritësit të platformës.

Çezma 4 e valvolës për shkarkim 5 gjendet në pozitë të hapur. Hidrovaji hyn në valvolën për shkarkim 5 përmes hapjes D dhe hapjes Е, ndërsa kthehet në rezervuarin 2


70

përmes hapjes F. Në sistemin hidraulik praktikisht nuk kemi presion dhe pompa punon në regjim të hapit të zbrazët (punës boshe).

Pranë pozitës punuese b), me mbylljen e çezmës 4 valvola për shkarkim 5 pamundëson kalimin e vajit dhe kthimin në rezervuar.

Hidrovaji tani kahëzohet nga hapja G e cilindrit teleskopik 6. Cilindri teleskopik 6 nxirret dhe e ngre platformën e kamionit.

Kur cilindri teleskopik 6 anon për 270, e shtyt dhe e çel valvolën derdhëse 7, e cila e lëshon vajin përmes hapjes H në rezervuarin 2, me ç’rast ndalohet nxjerrja e mëtejme e cilindrit teleskopik 6.

Kur është bërë shkarkimi nga platforma, hapet çezma 4 nga valvola për shkarkim 5 me çka pompa 3 lidhet me rezervuarin 2 nëpërmjet hapjeve D-E-F. Presioni në sistem dhe në cilindrin e teleskopit 6 do të zvogëlohet, cilindri tërhiqet, kurse platforma lëshohet nën ndikim të peshës vetanake. Vaji nga cilindri i teleskopit 6 kalon nëpër valvolën 5 dhe shkon në rezervuarin 2 nëpërmjet hapjeve G-D-E-F.

Valvola për shkarkim 5 paraqet kombinim nga çepi 4 dhe ventili për kufizim të presionit 8 me topth. Shpejtësia e lëshimit të platformës rregullohet me çezmën 4.

1.14.3 SISEMI HIDRAULIK PËR RROTULLIMIN E KUPOLËS SË TANKUT

Në fig. 1.68 është paraqitur skema e sistemit hidraulik për rrotullimin e tankut.

Elektromotori 1 e rrotullon pompën 2, e cila e vë në lëvizje hidromotorin 7.

Hidromotori 7 nëpërmjet reduktorit 8 e rrotullon kupolën e tankut 9. Kahja e ngjeshjes së lëngut nga pompa 2 ndërrohet me ndihmën e cilindrit

diferencial 10 me të cilin dërgohet me ndihmën e servopërcjellësit 11 me aktivizim të dorës.

Pompa dhëmbëzore 3 e furnizon servopërcjellësin 11 dhe cilindrin 10 dhe e mbush me lëng përcjellësin hidrostatik në përcjellësin thithës të pompës, nëpërmjet një ventili

1. elektromotori 2. pompa e kupolës

radiale me rrjedhje të ndryshueshme

3. pompa dhëmbëzore 4. ventilet e pakthyeshme 5. ventili derdhës 6. ventili për kufizim të

presionit 7. hidromotori radial

pistonal 8. reduktori 9. kupola 10. cilindri diferencial 11. servopërcjellësi

Fig. 1.68 Sistemi hidraulik te tanku


71

pakthyer 4. Ventili rrjedhës 5 e mban presionin konstant në përcjellësin shtypës të pompës dhëmbëzore 3.

Ventilet për kufizim të presionit 6 e pengojnë rrjedhjen e vlerës së lejuar të presionit në përcjellësin shtypës të përcjellësit hidrostatik.

1.14.4 SISTEMI HIDRAULIK TE VEGLAT E MAKINAVE

Në fig. 1.69 është paraqitur sistemi hidraulik te veglat e makinave me komponentë rrotullues dhe translator.

1. përcjellësit 2. ventili ngulfatës jokthyes 3. ventili për kufizim të presionit 4. filtri С cilindri hidraulik М motori hidraulik me lëvizje qarkore Р pompa Т rezervuari

Fig. 1.69 Sistemi hidraulik te veglat e makinave

Pompa P e thith lëngun punues nga rezervuari T. Nëpërmjet përcjellësit të presionit lëngu punues shkon në dy përcjellës 4/3. Përcjellësi i djathtë 1 drejton me punën e motorit hidraulik me lëvizje qarkore. Përcjellësi i majtë 1 drejton me punën e cilindrit hidraulik.

Lëngu punues vjen në cilindrin jokthyes C nga ana e majtë e pistonit duke kaluar nëpër ventilin shoqërues jokthyes 2, me të cilin rregullohet rrjedhja, e me atë edhe shpejtësia e tërheqjes së pistoletës në cilindrin C. Njëkohësisht, lëngu punues i cili gjendet nga ana e djathtë e pistonit kthehet, nëpërmjet përcjellësit kthyes në rezervuarin 1 dhe filtrin 4 në rezervuarin T. Kur lëngu punues vjen nga ana e djathtë e pistonit, shpejtësia e tërheqjes e pistontës nuk mund të rregullohet.

Ventili për kufizim të presionit 3 është ndërtuar në përcjellësin e presionit menjëherë prapa pompës P.

1.14.5 SISTEMI HIDRAULIK I MAKINAVE PËR KALLAJISJE TË LLAMARINAVE

Në fig. 1.70 është paraqitur skema e sistemit hidraulik të makinave për kallajisje të llamarinave me këto pjesë:


72

1. hidromotori 2. reduktori 3. cilindrat 4. ventili për kufizim të presionit 5. ventili jokthyes V ventili për kufizim të presionit

punues R4/3 përcjellësi Р pompa М motori Т rezervuari për lëng

Fig. 1.70 Sistemi hidraulik i makinave për kallajisje të llamarinave

Motori lëvizdhënës M e aktivizon pompën e pistonit P me rrjedhje alternative, që thith lëng punues nga rezervuari T. Lëngu punues, nëpërmjet përcjellësit elektromagnetik R4/3 përcillet deri te hidromotorin 1. Hidromotori 1 e lëviz reduktorin 2, kurse nëpërmjet tij edhe cilindrat për kallajisje të llamarinës 3. Ngase cilindrat duhet të rrotullohen në mënyrë alternative (përpara-prapa), ndërrimin e kahjes së tyre të rrotullimit e siguron përcjellësi elektromagnetik R4/3.

Hidromotori 1 është mbrojtur nga ringartesa me ventil për kufizim të presionit 4. Ventili për kufizim të presionit 6 e ruan tërë sistemin nga ringakesa. Rrjedhja alternative e pompës mundëson ndryshimin e numrit të rrotullimeve të

rrotës së hidromotorin. Pyetje për përsëritje:

1. Shpjegoje parimin e punës së sistemit hidraulik te traktori. 2. Në sa pozita mund të punojë sistemi hidraulik te kamioni dhe sqaroji ato? 3. Si rrotullohet kupola e tankut. Shpjego. 4. Sa përcjellës ka në sistemin hidraulik te veglat e makinave dhe për çfarë

shërbejnë? 5. Përshkruaje mënyrën e punës së sistemit hidraulik të makinave për kallajisje të

llamarinave. 6. Sistemi në fig. 1.70 a do të mund të punonte me përcjellësin 3/2? Shpjego. 7. Çfarë do të ndodhte kur sistemi në fig. 1.67 nuk do të kishte ventil derdhës?

22.. PPNNEEUUMMAATTIIKKAA QQËËLLLLIIMMEETT

Ky libër duhet:

• të identifikojë nocionin pneumatika;

• të informojë për nevojë dhe zbatimin e pneumatikës;

• të njohë dhe përshkruajë pjesët e sistemeve pneumatike;

• të shpjegojë parimin e punës së kompresorëve dhe të bëjë zbatimin e

tyre;

• e shqyrton funksionin dhe nevojën e rezervuarëve;

• e shpjegon rolin e stacionit të serviseve për përgatitjen e ajrit;

• elaboron parimin e punës së përcjellësve pneumatik, caktimin dhe

zbatimin e tyre;

• e shpjegon dhe analizon rolin e llojeve të veçanta të ventileve;

• i përshkruan dhe i diskuton parimet e punës së motorëve pneumatik

dhe cilindrave punues;

• e shpjegon mënyrën e lidhjes së gypave dhe elementeve lidhëse;

• i grumbullon informacionet për ndërtim, hulumtim dhe mirëmbajtje të

sistemeve pneumatike dhe distribuon për to;

• shpjegon parimet e punës të sistemeve të bëra pneumatike.

Pneumatika Teknika energjetike III

74

Teknika energjetike III Pneumatika

75

2.1 HYRJE

Ajri si materie, në saje të aftësisë së komprimimit dhe ekspansionit (përhapjes), ka zbatim të gjerë si përcjellës të energjisë. Shkenca e cila studion këtë mënyrë të transmetimit të energjisë quhet pneumatikë. Fjala pneumatikë vjen nga fjala greke pneuma, që do të thotë frymë ose frymëmarrje.

Sistemi pneumatik është bashkësi e komponentëve të ndërlidhur pneumatik, detyra e të cilëve është që energjinë mekanike ta shndërrojnë në energji pneumatike (shtypëse), e pastaj me energjinë pneumatike të kryhet ndonjë punë.

Sistemi pneumatik përbëhet nga: stacioni kompresor, grupi për përgatitjen e ajrit, komponentëve të drejtimit, komponentëve për lidhje dhe komponentëve kryerës.

Kompresori, energjia mekanike e përfituar nga motori lëvizdhënës (elektromotori ose motori me djegie të brendshme), e shndërron në energji pneumatike ose ajër të komprimuar. Energjia pneumatike, nëpërmjet komponentëve lidhës dhe drejtues sillet deri te kryerja e komponentëve të cilët energjinë pneumatike e shndërrojnë në energji mekanike, respektivisht kryejnë punë. 2.1.1 NDARJA DHE ZBATIMI I PNEUMATIKËS Pneumatika sipas shtypjeve punuese ndahet në:

- pneumatikë të shtypjeve të ulëta, prej 0,1 MPa, - zbatohet te pajisjet për përpunim dhe transmetim të informacioneve,

- pneumatikë të shtypjeve të mesme, prej 0,1 MPa deri 1 MPa, - zbatohet te pajisjet industriale,

- pneumatikë të shtypjeve të larta, prej 1MPa deri 50 MPa, - zbatohet te pajisjet me cilësi të lartë të funksionimit dhe te shpejtësitë e mëdha punuese,

- pneumatikë të shtypjeve shumë të larta, mbi 50 MPa, - zbatohet te fushat speciale të teknikës dhe laboratorët hulumtues). Pajisjet pneumatike shfrytëzohen në shumë fusha të teknikës:

- te makinat për përpunim të metalit, drurit, plastikës, gomës; - në industrinë ushqimore; - te mjetet transportuese: autobusët, kamionët, në hekurudhë; - në mekanizim dhe automatizim të ngarkesës dhe shkarkesës; - te pajisjet për bartje dhe transport të materialit etj.

2.1.2 PËRPARËSITË DHE MANGËSITË E SISTEMEVE PNEUMATIKE

Përparësitë e sistemeve pneumatike janë:

- ajri është fluid më ekonomik dhe më i shpeshtë. Për nevojat industriale si lëndë e parë është pa pagesë dhe gjendet në sasi të pakufizuara;

- pajisjet pneumatike nuk janë të ndjeshme ndaj ndryshimeve të temperaturës. Punojnë në temperaturë deri 200oC;

- janë të thjeshta për mirëmbajtje dhe përdorim, janë afatgjata dhe të lira; - shpejtësitë punuese të elementeve të kryera janë të mëdha dhe ekziston mundësia

për ndryshim të kontuinuar; - pajisjet zbatuese nuk janë të ndjeshme ndaj ringarkesës për shkak të elasticitetit të

ajrit, për dallim nga pajisjet elektrike të cilat gjatë ringarkesës shpesh digjen;


76

- pajisjet pneumatike nuk kanë nevojë për përcjellës kthyes, sepse ajri i shfrytëzuar lëshohet në atmosferë;

- ajri i shfrytëzuar është i pastër dhe nuk e ndot atmosferën; - pesha e vogël, pajisjet pneumatike për dallim nga ato elektrike, për dedikim të njëjtë

kanë peshë më të vogël (motorët e ajrit janë edhe deri dhjetë herë më të lehtë nga elektromotorët);

- rrezik i vogël i fatkeqësive për dallim nga elektropajisjet dhe instalimet (në hapësira të lagëta etj.);

- mundësi për përpunim të sistemeve të përbëra me shfrytëzim të elementeve standarde;

- një stacion kompresues mund të furnizojë më tepër sisteme pneumatike.

Mangësitë e sistemeve pneumatike janë:

- ajri i cili shfrytëzohet në sistemet pneumatike kërkon përgatitje të mirë, respektivisht largim të papastërtive dhe lagështisë;

- ajri është ngjeshës, që shprehet ndaj përpikshmërisë së punës të elementeve zbatuese;

- ajri shkakton korrozion të pjesëve metalike të sistemeve pneumatike; - ajri i shfrytëzuar gjatë lëshimit në atmosferë jep zë të pakëndshëm; - nuk mund të shfrytëzohet për bartje të forcave të mëdha; - për enët nën presion janë të nevojshme masa për sigurim.


1. Definoje konceptin pneumatikë? 2. Çka është sistemi pneumatik? 3. Numëroji fushat e zbatimit të sistemeve pneumatike. 4. Ceki përparësitë dhe mangësitë e sistemeve pneumatike në raport me

sistemet hidraulike dhe elektrike.


77

2.2 PËRITIMI I AJRIT GJATË PRESIONIT DHE RRJETIT PËRCJELLËS 2.2.1 STACIONI KOMPRESUES

Për punën e sistemeve pneumatike nevojitet energji pneumatike, respektivisht ajër

nën presion. Për përfitimin e ajrit nën presion, përveç kompresorit, nevojiten: motori lëvizdhënës, rezervuari, pajisjet e sigurisë, pajisjet për përgatitjen e ajrit (filtra, vajëzues vaji, pajisje për tharje të ajrit). Të gjitha pajisjet e përmendura e përbëjnë stacionin kompresues.

Ajri nën presion i cili vjen në stacionin kompresues, në vete përmban vaj dhe avull uji. Që ajri i komprimuar të mund të shfrytëzohet në pajisjet pneumatike, prej tij duhet të mënjanohen papastërtia, vaji dhe avulli i ujit, të cilat ndikojnë dëmshëm ndaj funksionimit të pajisjeve pneumatike.

Ajri nën presion prej rezervuarit vjen deri te përcjellësi kryesor. Përcjellësi kryesor vihet nën kënd 10 – 20, për shkak të rrjedhjes së kondensatit të krijuar. Lakimi bëhet në kahje të lëvizjes së ajrit. Gypat përcjellës deri te shpenzuesit vihen në anën e sipërme të përcjellësit kryesor, ashtu që të tërheqë ajër të pastër (pa primesa të ujit dhe vajit). Në pjesët e ulëta të gypave përcjellës vihen enë për mbledhje të kondensatit të grumbulluar.

Fig. 2.1. Stacioni kompresues

2.2.2 KOMPRESORËT Kompresorët janë komponentë të sistemit pneumatik të cilët energjinë mekanike të

motorit lëvizdhënës (elektromotorit ose motorit me djegie të brendshme) e shndërron në energji pneumatike, respektivisht në energji të ajrit të komprimuar. Sipas lëvizjes së elementit punues, kompresorët ndahen në: translatorë dhe rrotullues. Në kompresorët translatorë bëjnë pjesë: kompresorët pistonalë dhe membranorë, kurse në ata rrotullues bëjnë pjesë kompresorët me krahë (me lamela) dhe turbokompresorët.


78

Sipas parimit të punës ndahen në kompresorë vëllimorë dhe rrymorë. Kompresorët vëllimorë e mbledhin ajrin me zvogëlimin e vëllimit punues dhe ndahen në: kompresorë me piston, krahë dhe membranë. Kompresorët rrymorë e mbledhin ajrin që rrymon nëpër to, duke dhënë energji kinetike dhe potenciale. Në parim të njëjtë punojnë edhe turbokompresorët. Në industri shfrytëzohen kompresorët vëlli-morë të cilët e mbledhin ajrin deri 10 bar. Kompresorët rrymorë shfrytëzohen ku ka nevojë nga rrjedhat më të mëdha. Ndahen në aksialë dhe radialë.

Kompresorët mund të jenë të stacionuar (të palëvizshëm) dhe mobilë (të lëvizshëm).

Kompresorët me piston Më të përdorshëm në praktikë janë kompresorët me piston. Varësisht nga ajo

komprimimi i ajrit a mund të lëvizë nga njëra ose të dyja anët e pistonit, kompresorët me piston mund të jenë: kompresorë me veprim të njëanshëm dhe kompresorë me veprim të dyanshëm. Kompresorët me veprim të njëanshëm arrijnë presion deri 4 bar prej 160 deri 300 rrot/min. Për presione më të mëdha shfrytëzohen kompresorët me piston me veprim të dyanshëm. Më shpesh janë stacionuar dhe janë vendosur në themel (të fundamentuar).

Sipas numrit të cilindrave mund të jenë: njëcilndrorë dhe shumcilindorë, kurse sipas numrit të shkallëve mund të jenë njëshkallorë dhe shumëshkallorë. Kompresorët njëshkallorë shërbejnë për presion prej 6 deri 10 bar, ata dyshkallorë deri 15 bar, kurse kompresorët shumëshkallorë mund të arrijnë presion deri 1000 bar.

Kompresorët me piston mund të jenë horizontalë dhe vertikalë. Kompresorët kanë pajisje për “punë të zbrazur”. Kur presioni në përcjellësin shtypës do të arrijë vlerë të caktuar, kompresori punon pa ngarkesë, respektivisht nuk bëhet komprimimi i ajrit edhe pse pistonat lëvizin në cilindra.

Fig. 2.3. Kompresori me piston Fig. 2.4. Kompresori dyshkallor me piston

Fig 2.2. Kompresori i lëvizshëm

b)


79

Në fig. 2.3. është paraqitur kompresori me piston. Lëvizja rrotulluese e rrotës nyjore 1 nëpërmjet pistonetës 2 shndërrohet në lëvizje drejtkëndore të pistonit 3. Gjatë lëvizjes së pistonit teposhtë në cilindër zvogëlohet presioni, ventili thithës është mbyllur. Gjatë lëvizjes së pistonit lart ajri mblidhet, ventili thithës mbyllet, kurse ventili ngjeshës hapet dhe ajri ngjishet në rezervuar.

Në fig. 2.4. është paraqitur kompresori dyshkallor i pistonit me ndërftohje. Cilindri i majtë e shtyp ajrin nga atmosfera dhe pas komprimimit e ngjesh në cilindri e djathtë. Gjatë komprimimit ajri nxehet, prandaj në rrugën deri te cilindri i djathtë ftohet. Cilindri i djathtë i cili ka diametër më të vogël, sërish e mbledh ajrin në presion më të lartë dhe e ngjesh në rezervuar.

Në fig. 2.5. është paraqitur kompresori membranor. Membrana 4 është bërë nga pëlhura e gomës. Ajo e ndan pistonin nga hapësira për thithje, kështu që ajri nuk ka kontakt me pjesët rrëshqitëse, respektivisht me vajin e cilindrit. Për këtë shkak kompresorët membranorë janë të përshtatshëm për përdorim në industrinë ushqimore, farmaceutike dhe kimike.

Lëvizja rrotulluese e rrotës nyjore nëpërmjet pistonetës 3 bartet dhe shndërrohet në lëvizje drejtvizore në pistonin 2. Kur pistoni lëviz teposhtë, me të lëviz edhe membrana, hapet ventili thithës 5 dhe ajri hyn në hapësirën mbi membranë. Kur pistoni lëviz lart, e ngjesh membranën, hapësira mbi membranë zvogëlohet, kurse presioni i ajrit rritet. Ventili thithës 5 mbyllet, kurse ai ngjeshës 6 hapet dhe ajri i komprimuar ngjishet në rezervuar.

Fig. 2.6. Kompresori me krahë Fig. 2.7. Kompresori rrjedhës aksial

Kompresori me krahë është paraqitur në fig. 2.6. Rotori 2 është vendosur në

mënyrë ekscentrike në raport me shtëpizën 1. Krahët 3, të cilët vendosen në vend-qëndrimet e tyre, e ndajnë hapësirën e kompresorit në shumë dhoma punuese. Gjatë rrotullimit të rotorit në pjesën thithëse krahët tërhiqen, vëllimi punues rritet dhe thithet ajri në kompresor. Në pjesën ngjeshëse krahët tërhiqen, vëllimi punues zvogëlohet, e me këtë rritet presioni dhe ajri ngjishet në rezervuar.

Kompresori rrjedhës aksial është paraqitur në fig. 2.7.

Fig. 2.5. Kompresori

membranor


80

Kapaciteti i kompresorit Kapaciteti i kompresorit varet nga dimensionet e cilindrit dhe numri i rrotullimeve të

rrotës nyjore. Kapaciteti teorik i kompresorit me piston është:

2 3,[ ]

4 m intD mQ hnπ

=

D[m] – diametri i pistonit h [m] –rruga punuese e pistonit n [rrot/min] –numri i rrotullimeve të rrotës nyjore Kapaciteti i vërtetë është më i vogël nga ai teorik, respektivisht:

3, [ ]

m i ntmQ Qλ=

λ − shkalla e mbushjes, Shkalla e mbushjes gjithmonë është më e vogël se 1, ngase për shkak të

shpejtësisë së punës së kompresorit dhe inercionit të ventileve, cilindri nuk mund të mbushet tërësisht me ajër.

2.2.3 REZERVUARI PËR AJËR TË KOMPRIMUAR

Rezervuari për ajër shpesh vendoset pas kompresorit, kurse para rrjetit përcjellës.

Rezervuari e rregullon punën e kompresorit varësisht nga harxhimi i ajrit. Në rezervuar veçohen uji i kondensuar nga ajri dhe pikat e vajit nga kompresori. Për këtë shkak rezervuarët vendosen në distancë prej 10 deri 15 metrave nga kompresori në anën veriore të stacionit të kompresorit.

Madhësia e rezervuarit, përveç tjerash, varet edhe nga mënyra e punës së kompresorit. Nëse kompresori ka automat për shkyçje të motorit lëvizdhënës, numri i kyçjeve dhe shkyçjeve mund të jenë maksimum deri 15 herë në orë. Atëherë vëllimi i rezervuarit llogaritet sipas kësaj shprehjeje:

30,9 ,[ ]V Q m=

ku: V [m3] – vëllimi i rezervuarit, Q [m3/min] – kapaciteti i kompresorit.

Nëse rregulluesi i punës së kompresorit, kur do të arrihet presioni punues, nuk e shkyç motorin lëvizdhënës, por mundëson punë të kompresorit “në të zbrazët”, atëherë numri i shkyçjeve në orë arrin deri 100. Vëllimi i rezervuarit në atë rast llogaritet sipas shprehjes:

Nëse në stacionin e kompresorit punojnë shumë kompresorë, vëllimi i rezervuarit

sillet sipas kompresorit më të madh.

30,4 ,[ ]V Q m=


81

Rezervuarët ndërtohen në formë të enëve cilindrike të vendosura horizontalisht ose vertikalisht në themele. Si enën nën presion qëndrojnë nën kontrollin shtetëror dhe vetëm pas atestit të kryer mund të lëshohen në përdorim. Rezervuari duhet të jetë vendosur ashtu që të jetë i kapshëm nga të gjitha anët për shkak të kontrollit nga jashtë, brenda, për remont ose pastrim.

Për shkak të veçimit të mirë të pikave të vajit dhe lagështisë, hyrja e ajrit te rezervuarët vertikalë është në mes, kurse pjesa dalëse është para majës së rezervuarit. Për veçim më të mirë të pikave të ujit dhe vajit, në brendinë e rezervuarit vendosen gardhe ose ndarës.

Çdo rezervuar patjetër duhet të ketë: - vrima lidhëse për hyrje dhe dalje të ajrit; - vrimë lidhëse me rezervuarin; - ventil sigurimi; - manometër; - çezmë për lëshim të ujit dhe vajit; - vrimë për hyrje për shkak të pastrimit të brendisë së rezervuarit; - ventil për shkyçje të rezervuarit nga rrjeti.

Fig. 2.8. Rezervuari vertikal: а) vëllimi 19 m3, b) vëllimi 7 m3 2.2.4 THARJA E AJRIT

Me procesin e tharjes përmbajtja e ujit në ajër mund të zvogëlohet për 0,001g/m3.

Më shpesh përdoren këto lloje të tharjes së ajrit: - me absorbim, me çka masa depërtuese kokrrore e thith lagështinë; - me ftohje, me çka lagështia kondensohet.


82

Tharësi absorbues Tharja e ajrit me tharës absorbues është paraqitur në fig. 2.3. Ajri nga atmosfera

kalon nëpër filtrin 1 dhe hyn në absorberin 3. Në absorber gjendet materia depërtuese kokrrore, e cila e thith lagështinë. Ajri i liruar nga lagështia kalon në ventilin e poshtëm të hapur dhe në filtrin e poshtëm dhe shkon në rezervuar.

Pajisja ka dy abrosberë të ndërtuar paralelisht, me çka njëri për tharje të ajrit, kurse tjetri ripërtërihet. Ventilatori 5 hedh ajër në ngrohësin 6, kurse pastaj ajri i nxehur nëpërmjet përcjellësit të sipërm 4 përcillet tek abserberi. Ajri i nxehur e thith ajrin nga materia e nxehur poroze nga absorberi, me çka e ripërtërin. Nëpërmjet përcjellësit të poshtëm ajri jo i lagur hidhet në atmosferë.

Kur materia poroze kokrrore në absor-berin e majtë do të mbushet me lagështi, fillon ripërtëritja e tij me rikahëzim të përcjellësit 4, kurse për atë kohë absorberi i djathtë bën tharjen e ajrit. Mjeti absorbues duhet të ndërrohet në çdo dy vite.

Tharësi me ftohje Ajri nën presion është nxehur, prandaj nevojitet ftohja e tij. Nëse ajri ftohet nën

pikën e vesës, lagështia kondensohet dhe veçohet në formë të pikave të ujit. Ajri nën presion hyn në tharësin, kalon

nëpër ndërruesin e nxehësit 1, ku ftohet dhe pjesërisht veçohet uji dhe vaji në enën e sipërme për kondensatin 2. Pastaj ajri kalon nëpër agregatin për ftohje 3, ku ftohet deri 1,7оС. Prej ajrit të tillë të ftohur veçohet sasia e mbetur e ujit dhe vajit, që mblidhet në enën e poshtme të kondensatit 2. Ftohja e agregatit mundësohet me rrymim të lëngut për ftohje nëpër gypat spitalore. Ajri i liruar nga lagështia dhe vaji sërish kalon nëpër ndërruesin e nxehtësisë 1 dhe hyn në rezervuar.

2.2.5 NJËSIA PËR PËRGATITJE TË AJRIT

Ajri nën presion i cili vjen në stacionin kompresues në vete përmban papastërti, vaj dhe avull uji. Që ajri i komprimuar të mund të shfrytëzohet në pajisjet pneumatike, duhet të

Fig. 2.9. Tharësi absorbues

Fig. 2.10. Tharësi i ajrit me ftohje


83

mënjanohen të gjithë komponentët e padëshirueshëm. Papastërtia, prania e avullit të vajit ose të pikave të ujit ndikon negativisht ndaj punës së pajisjeve pneumatike.

Që të vërehet seriozisht shkaku për nevojën e pastrimit të ajrit do të vështrojmë se çfarë sasie e avullit të vajit dhe të kondensatit është në rezervuar. Vaji për lyerje të kompresorit avullon për shkak të temperaturës së lartë të ajrit të komprimuar (1500С e më tepër) dhe bashkë me përzierjen e ajrit dhe avullit të ujit e vazhdon lëvizjen. Sasia e përgjithshme e vajit i cili harxhohet në kompresor mesatarisht sillet 1gr/kWh.

Nëse kapacitetin e kompresorit e shprehim me vlerë ekuivalente vëllimore Nm3, atëherë fitohet e dhëna se te një kompresor njëshkallor ka 100 gr/Nm3, kurse te kompresori dyshkallor 150 gr/Nm3. Vëllimi prej 500 Nm3 përmban 50 deri 75 gramë vaj. Këtë e shqyrtojmë për këto shkaqe:

- aparatet e ndjeshme punuese pneumatike dhe aparatet rregulluese të jenë të dëmtuara në mënyrë funksionale;

- mund të krijohet përzierje e ngopur të avullit të vajit, me çka nga temperatura e lartë mund të eksplodojë.

Ajri i komprimuar i cili vjen nga rezervuari, ka presion të ndryshueshëm. Kompresori në fund të çdo cikli punues ngjesh një sasi të caktuar të ajrit në rezervuar, me çka presioni në rezervuar gjithmonë ndryshohet. Që pajisjet pneumatike të mund të punojnë në rregull, nevojitet që presioni punues të jetë konstant. Ajri pas daljes nga pastruesi i ajrit, lëshohet në rregullatorin për presion, detyra e të cilit është që presionin e ajrit ta mbajë konstant.

Procesi i punës në sistemet pneumatike është shumë i shpejtë dhe nuk ka kohe të mjaftueshme që ajri përsëri të lirohet nga avulli i ujit. Edhe përveç tharjes së ajrit dhe pastrimit të pastruesit, një pjesë e avullit të ujit hyn në sistem me ajrin e komprimuar. Për pengim të korrozionit të pjesëve jometalike për shkak të pranisë së avullit të ujit, ajri në mënyrë të kontrolluar bëhet me yndyrë me lëshim në vajëzuesin e ajrit.

Pastruesi i ajrit, rregulluesi i presionit dhe vajëzuesi e përbëjnë njësinë për përgatitje të ajrit. Komponentët ndërtohen në hyrje të sistemit si komponentë të veçantë, ose si agregat.

2.2.5.1 PASTRUESI I AJRIT Detyrë e pastruesit të ajrit është që ta pastrojë ajrin nga

papastërtitë mekanike dhe uji i kondensuar. Ajri hy te pastruesi dhe me ndihmën e kanaleve të kahëzuara 1 fiton merr rrotulluese dhe shpejtësi të shtuar. Nën veprim të forcës centrifugale veçohen grimcat mekanike dhe pikat e kondensatit, të cilat mblidhen në pjesën e poshtme të enës 2. Mbledhësi kondensat duhet të zbrazet para se ta arrijë lartësinë e lejuar maksimale të shënuar në enë, në të kundërtën rryma e ajrit përsëri do ta marrë me vete. Ajri kahëzohet kah sita 3, ku mblidhen të gjitha materiet mekanike të cilat janë më të mëdha nga vrimat e sitës. Me kalimin e kohës sita mbushet, prandaj nevojitet pastrim i kohëpaskohshëm ose ndërrim.

Gjatë veçimit më të madh të kondensatit në vend të vidës për lëshim me dorë 4, nevojitet të ndërtohet pajisje për pastrim automatik të kondensatit.

2.2.5.2

Fig. 2.11. Pastruesi

i ajrit


84

2.2.5.3 RREGULLATORI I PRESIONIT Rregullatori i presionit është ventil i cili presionin e ajrit e mban konstant pavarësisht

nga ndryshimi i presionit në rrjetin përcjellës dhe harxhimi i ajrit. Presioni në anën hyrëse patjetër gjithmonë duhet të jetë më i lartë nga presioni i anës dalëse. Rregullimi i presionit bëhet me membranën 1. Nga ana e sipërme e membranës vepron presioni dalës, kurse nga ana tjetër forca e sustës 2, e cila bëhet me vidën 3. Me rritjen e presionit dalës membrana 1 lëviz teposhtë, nga ana e kundërt e sustës. Me këtë rast zvogëlohet prerja e vendqëndrimit të elementit për mbyllje 4, ose ventili tërësisht mbyllet. Presioni rregullohet me sasinë e rrjedhjes nëpër ventil.

Me harxhimin e ajrit bie presioni punues dhe forca e sustës e hap ventilin. Mbajtja e presionit më të madh arrihet me hapjen ose mbylljen e ventilit. Për shmangien e goditjes së ventilit ndërtohet amortizer me sustë 5. Hapësira nën membranë nëpër vrimën 7 është lidhur me atmosferën.

Në fig. 2.12. është paraqitur rregullatori i presionit të ajrit, kurse në fig. 2.13. është paraqitur rregullatori i thjeshtuar i presionit me paraqitjen skematike.

Fig. 2.12. Rregullatori i presionit

Fig. 2.13. Paraqitja e thjeshtuar e rregullatorit të presionit

2.2.5.4 VAJËZUESI

Ajri i pastruar me presion konstant nga rregullatori i presionit hyn në vajëzuesin.

Vajëzuesi punon në parim me gypin e Venturit. Për shkak të ngushtimit të gypit rritet shpejtësia e rrymimit, kurse zvogëlohet presioni.

Ventili rregullues 7, një pjesë të rrymimit të ajrit e kahëzon në hapësirën e gotës 1. Për shkak të rritjes së presionit në gotën 1 dhe zvogëlimit të presionit në hapësirën 6, vaji 2 shtypet në gypin 3 dhe pikon në hapësirë 6. Pikat e vajit shtypin në rrymimin e ajrit dhe për shkak të shpejtësisë së rrymimit të tyre pluhurosen.


85

Fig. 2.14 Vajëzuesi Fig. 2.15 Paraqitja e thjeshtuar e vajëzuesit

Vajëzuesi fillon me punë kur do të arrihet shpejtësia gjegjëse e rrymimit të ajrit.

Sasia e vajit qëllohet me vidën 9. Pikat e mëdha të vajit bien në hapësirën për vaj, kurse pikat e imëta në formë të mjegullës së vajit, nëpër kanalin 8 arrijnë deri te rrymimi i ajrit, përzihen me të dhe vazhdojnë në sistem. Pikat e vajit duhet të jenë mjaft të imëta që të mund të arrijnë në të gjitha pjesët e sistemit pneumatik. Mjegulla e vajit i lyen pjesët e sistemit pneumatik që të mos bëhet korrozioni dhe të zvogëlohet fërkimi i pjesëve lëvizëse.


1. Cilët janë komponentët e një stacioni kompresor? 2. Shpjegoje rolin e kompresorit në sistemet pneumatike. 3. Bëje ndarjen e kompresorëve. 4. Definoje kapacitetin e kompresorit. 5. Si llogaritet vëllimi i rezervuarit të ajrit? 6. Tregoje nevojën e tharjes së ajrit. 7. Shpjegoje funksionin e pastruesit të ajrit. 8. Tregoje nevojën e vajëzuesit të ajrit.


86

2.3 SHPËRNDARËSIT Shpërndarësit janë komponentë pneumatik të cilët drejtojnë me pajisjet e kryera

(cilindrat). Në shpërndarës ajri kahëzohet kah cilindri ose nëpër shpërndarësin cilindri lidhet me atmosferën. Ajri nën presion duhet të arrijë deri te harxhuesi për një kohë sa më të shkurtë dhe pa rënie të madhe të presionit. Prerjet e tërthorta e të gjitha kanaleve në shpërndarës duhet të përgjigjen në prerjet e tërthorta të lidhjeve të harxhuesit.

Simbolet me të cilat shënohen shpërndarësit përmbajnë: numrin e lidhjeve, numrin e pozitave dhe mënyrën e aktivizimit të shpërndarësve.

Për shembull, 3/2 tregon shpërndarës i cili ka tri lidhje dhe mund të marrë dy pozita të pistonit shpërndarës. Simboli grafik për të njëjtin shpërndarës është me sa vjon:

numri i drejtkëndëshave e jep numrin e pozitave

┬ lidhësi i mbyllur shigjeta e jep kahjen e rrymimit të ajrit lëshimi në atmosferë Shënimi i lidhjeve është me shkronja të mëdha latine (A, B, P, R ..), ose me

numra (1, 2, 3 ...) Majtas dhe djathtas drejtkëndëshit (pozitave) janë treguar mënyrat e aktivizimit të

shpërndarësve. Aktivizimi mund të jetë: manual, mekanik ose elektro-pneumatik.


87

Shpërndarësit sipas konstruksionit ndahen në: shpërndarës me piston, pllakor

dhe shpërndarës me vendqëndrim.

2.3.1 SHPËRNDARËSIT ME PISTON Te shpërndarësit me piston elementi punues është pistoni, i cili duke lëvizur në

mënyrë drejtvizore i hap ose i mbyll vrimat e kyçura.

Fig. 2.16. Shpërndarësi me piston 2/2


88

Nga fig. 2.16 mund të shikojmë se pistoni ka dy lidhje P dhe A dhe dy pozita a dhe b. Me aktivizim të dorës pistoni zhvendoset majtas dhe e mbyll lidhjen P (pozita b). Kur do të ndalet presioni i dorës, forca e sustës e mban pistonin në pozitën e fundit të djathtë, me çka lirohet lidhësi përcjellës dhe ajri nën presion, nëpërmjet lidhësit përcjellës A, shtypet kah cilindri punues (pozita a).

Fig. 2.17. Shpërndarësi me piston 5/2

Në fig. 2.17 është treguar shpërndarësi me piston 5/2 me drejtim pneumatik. Në pozitën fillestare, sikurse në figurë, janë lidhur lidhësi P me B dhe lidhësi A me R, kurse lidhësi S është mbyllur. Ajri në rezervuar hyn në lidhësin P dhe B kahëzohet nga cilindri. Ajri i shfrytëzuar në lidhësin A hyn në shpërndarësin dhe në lidhësin R lëshohet në atmosferë.

Me sjelljen e ajrit drejtues në lidhësin X, pistoni drejtues zhvendoset në të djathtë dhe e shtyp pistonin 1. Pistoni 1 në pozitën e fundit të djathtë mundëson mbyllje të lidhësit R dhe lidhje të lidhësve P me A dhe B me S. Ajri në shpërndarësin hyn nëpër lidhësin P dhe A kahëzohet nga cilindri. Ajri i shfrytëzuar në lidhësin B hyn në shpërndarësin dhe në lidhësin S lëshohet në atmosferë.

Me ndalimin e veprimit të sinjalit drejtues në lidhësin X, respektivisht me lidhjen e hapësirës majtas pistonit 2 me atmosferën, pistoni 1 nën veprim të presionit në hapësirën 3 kthehet në pozitën e majtë fillestare. Ajri drejtues i cili sillet në lidhësin X, mund të jetë më i vogël ose i barabartë me presionin punues. Në sistemet pneumatike shpesh presioni drejtues dhe punues janë të barabartë.

2.3.2 SHPËRNDARËSIT PLLAKORË Shpërndarësit pllakorë emrin e tyre e kanë marrë sipas elementit shpërndarës i

cili ka formë të pllakës për shpërndarje të ajrit nën presion. Sipas lëvizjes së elementit punues ndahen në shpërndarës translatorë dhe rrotullues.

Në fig. 2.18. është paraqitur shpërndarësi pllakor 4/2 me lëvizje translatore të elementit punues. Ajri drejtues i cili hyn nëpër vrimën Z, e shtyp pistonin 2 dhe pllakën 3 në të djathtë. Me atë vihet lidhja midis lidhësve P dhe A, respektivisht ajri në përcjellësin shtypës P nëpër lidhësin A sillet në cilindër nga ana e majtë e pistonit. Në të njëjtën kohë nga ana e djathtë e pistonit kthehet nëpër lidhësin B në shpërndarës dhe nëpër kanal në pllakën 3 nëpër R lëshohet në atmosferë (pozita a). Kur ajri drejtues vjen nëpër lidhësin Y, pistoni dhe pllaka zhvendosen në të majtë, me çka lidhen lidhësit P me B dhe A me R (pozita b).


89

Fig. 2.18 Shpërndarësi pllakor 4/2

Në fig. 2.19 është paraqitur përcjellësi rrotullues pllakor 4/3 me drejtim të dorës.

Fig. 2.19. Përcjellësi rrotullues pllakor 4/3 me drejtim të dorës

Në pozitën mesatare janë mbyllur të gjithë lidhësit. Kjo është pozita zero e

shpërndarësit. Me rrotullim të pikës 1, rrotullohet edhe pllaka 2, me çka mundësohet rrjedhja e ajrit nga lidhësi P kah A nëpër kanalin e shpërndarësit 4. Ajri i shfrytëzuar hyn nëpër lidhësin B, kalon nëpër kanalin lidhës 3 dhe nëpër lidhësin R lëshohet në atmosferë. Me rrotullimin e dorëzës 1 në të djathtë, mundësohet lidhja e lidhësit P dhe B dhe lidhësve A dhe R.

2.3.3 SHPËRNDARËSIT ME VENDQËNDRIM Te shpërndarësit me vendqëndrim, elementi punues është: top, kon, plakë ose

disk. Me shtrirje ose veçim të elementit punues nga vendqëndrimi mundësohet mbyllja ose lirimi i rrugëve shpërndarëse.

Në fig. 2.20 është paraqitur shpërndarësi 3/2 me element punues pllakor. Kur shpërndarësi nuk është aktivizuar, sjellja e ajrit në lidhësin 1 është mbyllur, kurse ajri i shfrytëzuar hyn nëpër lidhësin 2 dhe nëpër lidhësin 3 del në atmosferë.

b)


90

i pa aktivizuar i aktivizuar

Fig. 2.20 Shpërndarësi 3/2 me vendqëndrim të mbyllur topthor

Kur shpërndarësi është aktivizuar, veçohet elementi topthor nga vendqëndrimi dhe ajri nga lidhësi 1 kalon nëpër shpërndarësin dhe nëpërmjet lidhësit 2 kahëzohet kah cilindri punues.

Në fig. 2.21 është paraqitur shpërndarësi 3/2 me mbyllës të vendqëndrimit në formë të diskut.

i pa aktivizuar i aktivizuar Fig. 2.21 Shpërndarësi 3/2 me mbyllës në formë të diskut


91

Fig. 2.23 Shpërndarësi 5/3 me drejtues pneumatik dhe sustë

Fig. 2.22 Shpërndarësi 3/2 me drejtim pneumatik


1. Çka janë shpërndarësit dhe si ndahen? 2. Çka definohet me simbolin e shpërndarësit? 3. Numëroji llojet e aktivizimit të shpërndarësve. 4. Shpjegoje parimin e punës së shpërndarësve me piston. 5. Diskuto për shpërndarësin të paraqitur ne simbolin skematik


92

2.4 VALVOLAT Valvolat janë komponentë pneumatik me të cilët kryhet drejtimi me sistemin, ku

bëhet rregullimi i presionit dhe rrjedhja e ajrit ose pengohet kalimi i ajrit nën presion. Vlavolat në pneumatikë shumë pak dallohen nga vavolat në hidraulikë. Parimi i punës

dhe drejtimit janë të njëjta. Për shkak të dallimit në madhësi të presionit punues dhe veçorisë së fluidit punues, ekzistojnë dallime konstruktive dhe dallime në materialin e përpunimit.

Sipas përdorimit ndahen në valvola për presion, valvola për rrjedhje dhe valvola e pakthyeshme.

2.4.1 VALVOLAT PËR PRESION Valvolat për presion mund të jenë bërë si: valvola për sigurim, valvola të radhës

dhe rregullatorë të presionit. Valvola për sigurim e pengon tejkalimin e presionit të lejuar maksimal në sistemin

pneumatik. Çdo sistem pneumatik patjetër duhet të ketë valvola për sigurim. Kur presioni në përcjellësin shtypës P do të rritet deri te vlera kufizuese, elementi punues 2 zhven-doset në të djathtë, e me këtë mundësohet lidhja me atmosferën nëpër lidhësin R dhe presioni i ajrit bie. Presioni i lejuar duhet të jetë i barabartë me sustën 3, i cili rregu-llohet me vidën 4.

Valvola e radhës shfrytëzohet kur dëshirojmë që një pjesë e sistemit të kyçet në punë kur presioni në sistem do të arrijë një vlerë të caktuar.

Konstruksioni i valvolës së radhës është i njëjtë me valvolën për sigurim. Lidhja midis lidhësit A dhe përcjellësit shtypës P është ndërprerë derisa nuk arrihet presioni në bar prej P kah A. Kur presioni do të zvogëlohet lidhja përsëri ndërpritet.

Valvolë karakteristike është valvola e presionit dyfishor. Ky lloj i valvolës

kryesisht shfrytëzohet për drejtim logjik në sistemet pneumatike. Janë të mundshme variante vijuese në punën e kësaj valvole.

- nëse në njërën hyrje hyn ajër nën presion, kurse në hyrjen tjetër aspak nuk ka rrymim, atëherë bëhet mbyllja e plotë e valvolës – nuk ka rrymim kah dalja;

- nëse në të dy hyrjet rrymon ajër me presione të ndryshme, atëherë përparësi ka rrymimi i ajrit me presion më të vogël, derisa hyrja nëpër këtë ajër rrymimi me presion më të lartë mbyllet;

Fig. 2.24 Valvola për sigurim

Fig. 2.25 Valvola e radhës


93

- nëse në të dy hyrjet rrymon ajër me presione të njëjta, arrihet gjendja ekuilibruese dhe ajri nga të dy hyrjet rrymon kah dalja. Në këtë mënyrë është realizuar funksioni logjik i drejtimit të llojit “I” (i nga njëra i deri te hyrja tjetër ajri drejtohet kah dalja).

Fig. 2.26 Valvola me presion të dyfishtë

Rregullatori i presionit është valvola me te cilën presioni punues rregulloret dhe mbahet e pandryshuar. Elementi punues përbëhet prej dy plakave rrethore të lidhura ndërmjet veti me trup në formë të cilindrit. Pllaka e vogël shërben për mbyllje të vrimës për ajër nën presion, kurse në pllakën e madhe mbështetet susta.

Presioni i kërkuar në dalje të valvolës qëllohet me vidën 4, me çka vihet baraspesha midis forcës së sustës 3 dhe forcës së presionit të ajrit. Nëse presioni i daljes zvogëlohet, susta e shtyp elementin punues 2 në të majtë, me çka rritet diametri i kalimit të ajrit në valvolë. Rrjedha e ajrit rritet, e me të rritet edhe presonit, respektivisht kthehet në vlerën e qëlluar. Konstruksionin e përbërë të rregu-llatorit të presionit e shqyrtuam në grupin përgatitor të ajrit.

Ngufatësit e zhurmës janë elemente të sistemit pneumatik të cilët mundësojnë zvogëlim (ngufatje) të zhurmës që paraqitet gjatë lëshimit të ajrit nga pajisjet pneumatike. Shpesh jemi dëshmitarë të zhurmës jo të këndshme gjatë lëshimit të ajrit nga cilindrat për mbylljen e dyerve të autobusëve, kur ngufatësit e zhurmës janë jo në rregull.

Ngufatësit e zhurmës vendosen në vendet ku lëshohet ajri në atmosferë. Në fig. 2.27 janë paraqitur dy lloje të ngufatësve të zhurmës. Në fig. 2.27а është paraqitur ngufatësh i zhurmës me vëllim të shtuar dhe me gardhe. Ajri nën presion hyn në vrimën a, zgjerohet dhe duke kaluar nëpër gardhet e humb një pjesë të energjisë së vet dhe del nëpër vrimën R. Shembull i një ngufatësi të tillë të zërit është kazani fryrës i gypit fryrës të motorit të automobilave.

Fig. 2.26 Rregullatori i presionit


94

Fig. 2.27 Ngufatësi i zhurmës

Në fig. 2.27b është paraqitur ngufatësi i zhurmës ku hapësira e zgjeruar është plotësuar me materie poroze dhe ka vrima shumë të vogla në trupin e ngufatësit. Ajri nën presion hyn në pjesën e zgjeruar nëpër vrimën a, kalon nëpër materien e poroze dhe del në atmosferë nëpër vrimat e vogla të trupit të ngufatësit.

2.4.2 VALVOLAT PËR RRJEDHJE Valvolat për rrjedhje drejtojnë me madhësinë e rrjedhjes së ajrit në sistemet

pneumatike dhe kanë për detyrë që ta rregullojnë rrjedhjen, respektivisht ta zvogëlojnë ose ta mbajnë konstant. Ndryshimi i rrjedhjes shpesh arrihet me ndryshimin e diametrit të rrymimit të ajrit. Përfaqësues më të rëndësishëm të këtij grupi janë valvolat ngufatëse dhe ato me lëshim të shpejtë.

Janë të mundshme dy lloje të ngushtimit te valvolat për rregullim të rrjedhjes: - me diafragmë dhe - me gyp (kapilar) të gjatë të ngushtuar, i cili ka rolin e ngufatësit. Fërkimi që krijohet gjatë ngushtimit të valvolës, shkakton shndërrim të energjisë së

shtypur në nxehtësi dhe rënie të presionit prej p1 në p2. Ndryshimi i presioneve shprehet me:

1 2p p p∆ = −

Fig. 2.28 Ngushtimi i diametrit të tërthortë të pjesës rrjedhëse

Valvola ngufatëse paraqet rezistencë lokale të rrymimit të ajrit nën presion në

sistemin pneumatik. Rezistenca në valvolë e me atë edhe rezistenca e rrymimit ndryshon me veprim të jashtëm të valvolës. Valvola më e thjeshtë ngufatëse është paraqitur në fig. 2.29 ku ngufatja bëhet me piston me përfundim koni. Me zhvendose aksiale të pistonit ndryshohet vrima unazore nëpër të cilën rrymon ajri, prandaj në këtë mënyrë lëshohet sasi më e vogël ose më e madhe e rrjedhjes kah harxhuesit. Në fig. 2.30 është paraqitur

me diafragmë gypi ngushtues kapilari


95

konstruksioni i valvolës ngufatëse me piston koni me blendë si karrige. Blenda mundëson rregullim të mirë të rrjedhjes së ajrit e me atë bëhet rregullimi i shpejtësisë së lëvizjes të organit të kryer. Valvola ngufatëse shpesh montohen në vetë cilindrin.

Fig. 2.29 Valvola ngufatëse me

piston me përfundim koni Fig. 2.30 Valvola ngufatëse

me piston dhe blendë Në fig. 2.31 është paraqitur valvola dykahëshe ngufatëse. Me ndihmën e vidës me

përfundim koni 2 bëhet rregullimi i rrjedhjes së ajrit në të dy kahjet.

Fig. 2.31 Valvola dykahëshe ngufatëse Fig. 2.32 Valvola ngufatëse e pakthyeshme

Në fig. 2.32 është paraqitur valvola ngufatëse e pakthyeshme. Me ndihmën e vidës 2 bëhet zvogëlimi ose zmadhimi i diametrit të rrymimit të ajrit, e me atë edhe rregullimi i rrjedhjes së ajrit në kahjen e shënuar. Në kahjen e kundërt rrymimi i ajrit është mundësuar vetëm nëpërmjet valvolës së pakthyeshme 3.

Në rastin kur duhet të zbrazet shpejt njëra anë e cilindrit punues, shfrytëzohet valvola shpejtlëshuese. Valvola shpejtlëshuese përdoret për rritjen e shpejtësisë së pistonit në cilindër. Koha e punës kthyese të pistonit mund të zvogëlohet shumë, posaçërisht te cilindri me veprim të thjeshtë, me lëshim të shpejtë të ajrit në atmosferë. Vendoset në afërsi të cilindrit punues ose në vetë cilindrin.

Në fig. 2.33 është paraqitur në mënyrë skematike parimi i punës së valvolës shpejtlëshuese e lidhur në rrjetën me shpërndarësin dhe cilindrin punues. Nga lidhësi pneumatik N vjen ajri nën presion deri te shpërndarësi 1 dhe njëra anë e cilindri 4. Në përcjellësin 7 afër cilindrit është vendosur valvola shpejtlëshuese B. Nën veprimin e ajrit nën presion rrjeta 2 është shtypur kah vendndodhja e kanalit lëshues 3 dhe mundëson kalimin e ajrit kah cilindri. Kur në cilindër është kryer puna, shpërndarësi 1 shkyçet dhe në përcjellësin 7 bie presioni punues, mansheta veçohet nga vendndodhja dhe bie në vrimën e valvolës me çka e mbyll. Kështu ajri nga cilindri nëpërmjet përcjellësit 7 vjen te valvola lëshuese dhe nëpërmjet vrimës E del në atmosferë. Nga veprimi i presionit nga ana e


96

kundërt e pistonit 6, i njëjti kthehet në pozitën e mëparshme. Me kyçjen e shpërndarësit 1 procedura përsëritet.

Fig. 2.33 Skema funksionale i valvolës shpejtlëshuese

Lëshimi në atmosferë Kah cilindri punues

Fig. 2.34 Valvola shpejt lëshuese

2.4.3 VALVOLAT E PAKTHYESHME

Valvolat e pakthyeshme mundësojnë lëvizje të ajrit vetëm në një kahje, kurse e

pengojnë lëvizjen në kahje të kundërt. Për ndalimin e ajrit në kahje të kundërt shfrytëzohen elemente për mbyllje në formë të: topthit, konit, pllakës ose diskut. Këto valvola kanë diametër të njëjtë të tërthortë me gyppërcjellësit që janë lidhur në to, me çka shmanget dukuria e ngufatjes.

Valvolat e pakthyeshme mund të vendosen në pozitë vertikale ose horizontale. Te valvolat e vendosura horizontale për mbyllje të valvolave shfrytëzohet forca e sustës. Që të hapet valvola dhe të mundësohet rrjedhja, forca e presionit në ajër duhet të jetë më e madhe se forca e sustës.


97

Valvolat e vendosura vertikalisht

mund të bëhen edhe pa sustë. Topthi ose mbyllësi në formë të konit nën veprim të peshës së vet bien dhe e ndërpresin rrjedhjen në kahjen e kundërt.

Fig. 2.36 Valvola e pakthyeshme me topth Fig. 2.37 Valvola e pakthyeshme me kon

Valvola e pakthyeshme alternative ka dy sjellës dhe një dalës. Nëse në anën e majtë rritet presioni, topthi do ta mbyllë sjellësin e djathtë dhe do të mundësojë kalim prej Р1 kah А (Fig. 2.26а). Nëse rritet presioni te dalësi i djathtë, topthi e mbyll dalësin e majtë dhe mundësin kalim prej Р2 kah А (fig. 2.26b).

Fig. 2.38 Valvola e pakthyeshme alternative me topth

Fig. 2.35 Valvola e pakthyeshme me disk


1. Çka janë valvolat dhe si ndahen? 2. Shpjegoje përdorimin dhe parimin e punës të valvolës për sigurim. 3. Cilat janë valvolat e radhës dhe shpjegoje parimin e punës. 4. Ceke nevojën e ngufatëse të zhurmës. 5. Për çka shërbejnë valvolat ngufatëse dhe çfarë mund të jenë? 6. Përshkruaje parimin e punës së valvolës shpejtlëshuese. 7. Cili është roli i valvolës së palëshueshme në sistemet pneumatike? 8. Shpjegoji pjesët dhe parimin e punës të valvolave të pakthyeshme dhe

atyre të dyfishta të pakthyeshme.


98

2.5 MOTORËT PNEUMATIK Motorët pneumatik janë komponentë të sistemit pneumatik të cilët energjinë

pneumatike (energjinë e presionit dhe rrymimin e gazit) e shndërrojnë në energji mekanike, respektivisht kryejnë punë mekanike.

Varësisht nga lëvizja e elementit punues, motorët pneumatik ndahen në: - rrotullues (dhëmbëzorë dhe me krahë); - vijëdrejtë (cilindra punues dhe motorë me membranë. Motorët pneumatik energjinë e trysnuar drejtpërdrejt mund ta shndërrojnë në punë

mekanike, por mund të shfrytëzojnë motorë lëvizdhënës për mbajtjen e makinave të tjera.

2.5.1 MOTORËT PNEUMATIK RROTULLUES Veglat dhe makinat pneumatike (shpuesit, rrafshuesit, makinat për polirim etj.)

energjinë e trysnuar drejtpërdrejt e shndërrojnë në punë mekanike. Lëvizja rrotulluese e rrotës punuese drejtpërdrejt realizohet me motor pneumatik dhëmbëzor ose me motor pneumatik me krahë (lamela).

Për arritjen e forcës më të madhe shfrytëzohen motorë pneumatik dhëmbëzorë, kurse për arritjen e një numri më të madh rrotullimesh dhe forcë më të vogël shfrytëzohen motorë pneumatik me krahë dhe turbina gazi.

Forca e rrotës punuese varet nga momenti rrotullues dhe shpejtësia këndore, respektivisht nga numri i rrotullimeve të rrotës.

,[ ]P M Wω= 1,[ ]30n sπω −=

ku [ ]M Nm - momenti rrotullues, n [ rrot/min ] – numri i rrotullimeve të rrotës. Motori pneumatik dhëmbëzor si element punues i shfrytëzon dhëmbëzat e të dy

dhëmbëzoreve të lidhur, me çka e ka marrë edhe emrin.

Pjesët përbërëse të motorit pneumatik janë: trupi i motorit 1, dhëmbëzori 2, dhëmbëzori i lirë 3, boshti punues 4, avullorja për futjen e ajrit 5 dhe vrima për lidhje me atmosferën. Ajri nën presion hyn në motor nëpër avulloren 5 dhe vepron në anën skajore të dhëmbëve të dhëmbëzoreve të lidhur 2 dhe 3, duke i rrotulluar në kahjen e shënuar. Dhëmbëzori 2 është përforcuar në boshtin dalës, kurse dhëmbëzori 3 rrotullohet lirisht. Momenti rrotullues i boshtit dalës në të vërtetë është energjia mekanike me të cilën bëhet puna mekanike.

Fig. 2.39 Motori pneumatik dhëmbëzor


99

Te motorët pneumatik me krahë si element punues shfrytëzohen krahët (lamelat). Në fig. 2.40 është paraqitur motori pneumatik me krahë. Pjesë përbërëse të motorit janë: statori 1, motori 2, krahët 3, vrima për sjellje të ajrit 4 dhe vrima për nxjerrje të ajrit në atmosferë 5.

Rotori 2 është vendosur në mënyrë ekscentrike

në raport me statorin 1. Krahët tërhiqen në vendet e tyre në rotor dhe tërhiqen nën ndikim të forcës centrifugale, duke e ndarë hapësirën midis statorit dhe rotorit të dhomave punuese. Ajri nën presion hyn në vrimën 4, vepron në krahët dhe e rrotullon rotorin në kahjen e shënuar. Me rrotullim të rotorit, dhomat me ajër nën presion gjenden në vrimën 5 dhe ajri del në atmosferë. Varësisht nga ngarkesa vrima sjellëse 4 zgjerohet ose ngufatet (ngushtohet). Rrotullimi i rotorit paraqet energjinë e fituar mekanike.

2.5.2 MOTORËT DREJTVIZORË PNEUMATIK Te motorët drejtvizorë pneumatik ajri nën presion vepron në ndonjë sipërfaqe e cila

kryen lëvizje drejtvizore. Motorët e tillë pneumatik mund të jenë: veglat me veprim goditës, organet kryerëse me membranë ose cilindrat pneumatik.

Veglat pneumatik me veprim goditës Në këtë grup bëjnë pjesë çekanët pneumatik, prerësit etj. Veglat e tilla shfrytëzohen

në industrinë metalike për formimin e copave të caktuara, lidhjen e dy pjesëve me gozhda, në ndërtimtari, xehetari etj. Veglat e tilla kanë një piston të lirë i cili bën lëvizje osciluese nën veprimin e ajrit nën presion. Energjia kinetike e pistonit të lirë shfrytëzohet ashtu që me veprim goditës të pistonit kryhet ndonjë punë. Varësisht nga përdorimi veglat e tilla kanë konstruksione të ndryshme.

Mënyra e arritjes së veprimit goditës të veglës pneumatike mund të shpjegohet sipas fig. 2.41.

Nën veprimi e presionit të ajrit i cili futet në vrimën 1, pistoni i lirë 2 ngritet. Që në fillim të lëvizjes së vet lart pistoni e mbyll kanalin fryrës. Gjatë lëvizjes së mëtejshme pistoni e mbledh ajrin në hapësirën mbi piston. Gjatë lëvizjes së pistonit lart, vrima e kanalit 3 lidhet me sjelljen e ajrit nën presion. Kështu, në anën e sipërme të pistonit krijohet forca e cila fuqishëm e trysnon pistonin teposhtë. Lëvizja e pistonit teposhtë realizohet duke iu falënderuar sipërfaqes së madhe goditëse nga ana e sipërme e pistonit. Gjatë lëvizjes së pistonit teposhtë hapet sjellja e ajrit nga ana e sipërme të pistonit, por lëvizja e pistonit vazhdon duke iu falënderuar ekspansionit të ajrit.

Fig. 2.40 Motori pneumatik me

krahë

Fig. 2.41 Vegla pneumatike

me veprim goditës


100

Para se pistoni të vijë në pozitën e vet përfundimtare, skaji i sipërm i pistonit e liron vrimën për lidhje me atmosferën. Ajri nën presion del në atmosferë, presioni mbi piston zvogëlohet dhe pistoni mbahet lart.

Lëvizja oshiuese e pistonit do të përsëritet përderisa nuk ndërpritet sjellja e ajrit në vegël.

Konstruksioni i veglave të cilat kanë veprim goditës bëhet varësisht nga detyra që duhet ta kryejnë.

Cilindrat pneumatik punues Cilindrat pneumatik shërbejnë që presionin e ajrit ta transformojnë në forcë me

intensitet të caktuar. Konstruksioni i tyre varet nga detyra dhe funksioni që e kryejnë. Për shembull, për kalime shumë të vogla shfrytëzohen cilindra membranorë. Zbatim më të gjerë në praktikë kanë gjetur cilindrat punues të pistonave. Bëhen me diametra standarde prej 20 ÷ 350 mm, kurse gjatësia e kalimit punues caktohet sipas nevojave edhe deri 2000 mm.

Përdorimi i tyre është i arsyeshëm sepse bëhen në mënyrë serike dhe nga pjesët standarde. Kanë afat të gjatë të përdorimit dhe janë të lehta për mirëmbajtje, përveç ndërrimit të elementeve ngjitëse edhe atë disa herë për tërë afatin e përdorimit. Karakterizohen me ndërrim të lehtë të shpejtësisë së lëvizjes dhe rregullimit të thjeshtë. Funksionojnë pa ndërprerë edhe në kushte të vështirësuara të punës, në mjedise me lagështi, në mjedise me veprim kimik dhe durojnë ngarkesa të mëdha pa pasoja.

Sipas mënyrës së punës cilindrat pneumatik me pistona ndahen në: - cilindra me veprim të njëanshëm; - cilindra me veprim të dyanshëm. Mund të bëhen pa ngufatje ose me ngufatje (në anën e përparme të pistonit, në

anën e pasme ose në të dy anët e pistonit). Nëse duhet të arrihet forcë më e madhe, kurse nuk ka vend për vendosje të cilindrit

me diametër më të madh, mund të bashkohen dy cilindra në të a.q. lidhje “tandem”, me çka fitohet forcë e madhe e dyfishtë e pistonetës, por konstruksioni zgjatet.

Cilindri punues me veprim të njëanshëm Te cilindrat me veprim të njëanshëm ajri nën presion vepron vetëm në njërën anë

të pistonit, që mundëson forcë të presionit vetëm në një anë. Pistoni nën veprim të forcës së presionit lëviz vetëm në një kahje. Për kthimin e pistonit në pozitën fillestare shfrytëzohet forca e sustës e vendosur nga ana e kundërt e pistonit.

Forca e cila fitohet në ballë të pistonit paraqet prodhim të presionit të ajrit dhe sipërfaqes në ballë të pistonit.

,[ ]F pA N=

Fig. 2.42 Paraqitja skematike e cilindrit me veprim të njëanshëm

cilindri pistoneta

piston


101

Puna teorike që e jep cilindri sillet:

,[ ]A Fh J= ku: h [m] – rruga e pistonit

Forca teorike të cilën e krijon cilindri gjatë kryerjes së punës sillet:

,[ ]P Fv W= v [m] - shpejtësia e pistonit, shpesh sillet 1 deri 2 m/s.

rruga kthyese rruga punuese

Fig. 2.43 Cilindri pneumatik me veprim njëanësh

Ajri nën presion hyn në cilindër dhe e shtyp pistonin, me çka bëhet rruga punuese e

pistonit. Gjatë kryerjes së rrugës punuese susta mblidhet, kurse ajri që gjendet mbi piston del në atmosferë. Me ndërprerje të sjelljes së ajrit nën presion në cilindër, forca e presionit zvogëlohet dhe bëhet më e vogël nga forca e sustës. Pistoni nën ndikim të forcës së sustës kthehet në pozitën fillestare.

Cilindri me veprim të dyanshëm Cilindrat të cilët për lëvizje të pistonit nevojitet të sillet ajër nën presion, nga njëra

ose nga ana tjetër e pistonit, varësisht nga ajo se në cilën kahje duhet të lëvizë, quhen cilindra me veprim të dyanshëm. Ajri nën presion vepron në mënyrë alternative nga të dy anët e pistonit. Kur në njërën anë sillet ajri nën preson, ana tjetër lidhet me atmosferën dhe e kundërta. Shpejtësia e lëvizjes së pistonit rregullohet me ngufatje të ajrit dalës.

Gjatë lëvizjes së pistonit përpara

(djathtas), forca e cila vepron në pistonin F1 është:

Fig. 2.44 Paraqitja skematike e cilindrit me veprim të dyanshëm


102

1 1,[ ]F pA N=

Gjatë kthimit të pistonit prapa (majtas), forca e cila vepron në pistonin F2 është:

2 3[ ],F pA N= 23 1 2[ ]A A A mm= −

А1 – sipërfaqja në ballë të pistonit (ana e mesme) А2 – sipërfaqja e prerjet diametrale e pistonetës А3 – sipërfaqja aktive e pistonit nga ana e pasme Nëse ka nevojë për forcë të barabartë të presionit në të dy kahjet, atëherë

shfrytëzohet ndërtimi konstruktiv i cilindrit me dy pistona (nga të dyja anët e pistonit). Ndërtimi konstruktiv i cilindrit me veprim të dyanshëm në të dy pozitat është

paraqitur në fig. 2.45.

Fig. 2.45 Cilindri pneumatik me veprim të dyanshëm

Që të shmanget prekja e pistonit me kapakun e cilindrit, zbatohet realizimi i

ndërtimit të elementeve ngufatësh në trupin e njërit ose të dy kapakëve të cilindrit. Kështu, ndalimi i pistonit është me të a.q. “jastëkë ajri”. Realizimi i cilindrit me elemente nguaftëse nga të dyja anët e pistonit është paraqitur në fig. 2.46.

Fig. 2.46 Cilindri pneumatik me veprim të dyanshëm me ngufatje nga të dyja anët e pistonit


103

Fig. 2.47 Realizimi i cilindrit “tandem”

Cilindri me veprim goditës

Cilindrat me veprim goditës janë me dimensione relativisht të vogla, kurse në lëvizdhënie me sukses mund ta zëvendësojnë punën e presës. Përveç dimensioneve të vogla, këta cilindra kanë forcë të madhe goditëse. Rekomanduese është që gjithmonë kur është e mundshme presa të zëvendësohet me cilindër me veprim goditës për shkak të hapësirës së vogël që e zë dhe çmimit të ulët të kostos. Mund të vendosen në pozitë vertikale dhe horizontale, varësisht nga përdorimi. Sipas nevojës mund të ndërtohen shumë cilindra. Zbatimi i veçantë i cilindrit me veprim goditës është shumë i shkurtë, shfrytëzohet për mbërthim, presim, shpuarje të vrimave, prerje, markim etj. Cilindri mund të shfrytëzohet për shtypjen e shenjave dhe numrave në pjesët e nxehta mbi 5000С. Për arritjen e forcës më të madhe goditëse pistoni në cilindër duhet të arrijë shpejtësi të madhe për një kohë të shkurtë. Nëse fitohet shpejtësi më e madhe e lëvizjes së pistonit, atëherë është më e madhe energjia kinetike e masës e cila lëviz. Nëse hapësira A në cilindrin 1 është nën presion dhe nëse aktivizohet shpërn-darës, lëshohet ajër nën presion në hapë-sirën B, kurse lëshohet nga hapësira A. Kur forca e presionit të sipërfaqes C është më e madhe nga forca e presionit në anën e djathtë të pistonit 2, pistoni lëviz në kahjen Z. Kur pistoni do të zhvendoset pak, ajri nën presion nga hapësira B hyn në hapësirën A dhe vepron në tërë sipërfaqen në ballë të pistonit. Forca e presionit rritet dhe pistoni me shpejtësi të madhe lëviz përpara, me çka fitohet veprim i madh goditës në veglën e vendosur në pistonetën 3.

Shënimi i komponentëve pneumatik Në diagramet pneumatike funksionale, komponentët pneumatik shënohen me

shenja standarde: - cilindri punues А - valvola V - elektromagneti (solenoidi) Y - tastiera, ndërprerësi S - stacioni kompresues Z

Fig. 2.48 Cilindri me veprim goditës


104

Shembuj të shënimit: Shenja e parë e jep numrin rendor të elementit drejtues (cilindrit, valvolës), shenja e

dytë është komponenti i funksionit të elementit drejtues, kurse shenja e tretë është numri rendor i komponentit.

1А1 – cilindri punues, 1S1 – tastiera 1 për drejtimin e cilindrit punues 1, 1S2 – tastiera 2 për drejtimin e cilindrit punues 1, 1Y1 – elektromagneti 1 për drejtimin e valvolës 1, 1Y2 – elektromagneti 2 për drejtimin e valvolës 1, 2V1 – valvola 1 për drejtimin e cilindrit 2, 2V2 – valvola 2 për drejtimin e cilindrit 2, 1Z2 – stacioni kompresues 2 për furnizimin e cilindrit 1.


1. Çfarë përdorimi kanë motorët pneumatik dhe si ndahen? 2. Definoje forcën e motorëve pneumatik dhe shprehe me formulë. 3. Shpjegoje parimin e punës së motorëve dhëmbëzorë dhe atyre pneumatik me

krahë. 4. Çka janë cilindrat punues dhe si mund të jenë? 5. Si përcaktohet forca e pistonetës kur ajo tërhiqet nga cilindri, e si kur futet? 6. Për çka përdoren cilindrat punues me pistonetë të dyanshme? 7. Kur shfrytëzohet cilindri “tandem”? 8. Shpjegoje parimin e punës së cilindrit me veprim goditës.


105

2.6 ELEMENTET PËR LIDHJE Si elemente për lidhje në sistemet pneumatike shfrytëzohen: gyppërcjellësit,

zorrëpërcjellësit dhe kyçësit e ndryshëm. Elementet për lidhje shpërbëjnë për lidhje të komponentëve të caktuar në sistem, si dhe për bartje (transport) të ajrit nën presion.

2.6.1 GYPPËRCJELLËSIT

Për lidhje reciproke të komponentëve pneumatik shfrytëzohen gyppërcjellës nga

gypat të përpunuara nga çeliku, bakri, alumini dhe legurave të tyre dhe gypat e plastikës. Gypat e çelikut janë përpunuar nga çeliku i pandryshkur, për shkak të rrezikut nga

korrozioni. Shfrytëzohen për presione të larta, janë të rezistueshëm ndaj dëmtimeve mekanike dhe kanë afat të gjatë të përdorimit.

Gypat e bakrit shfrytëzohen për presione më të ulëta, lakohen lehtë dhe janë të rezistueshëm ndaj korrozionit.

Gypat e aluminit shfrytëzohen për presione të ulëta, janë të rezistueshëm ndaj korrozionit dhe kanë peshë shumë të vogël, për ç’arsye kanë përdorim të madh në industrinë e fluturakeve.

Gypat e plastikës kanë peshë shumë të vogël, shfrytëzohen te pajisjet të cilat nuk janë ekspozuar temperaturave të larta dhe janë të lehta për lidhje dhe shkëputje të shpeshtë.

Gypat janë të standardizuar, më saktë standard janë diametrat e tyre, trashësia e mureve dhe rrezja e lakimit.

Gypat shfrytëzohen për presione punuese maksimum deri 10 bar dhe temperaturë të fluidit punues dhe rrethinës deri 800С.

2.6.2 ZORRËPËRCJELLËSIT

Për lidhje të pjesëve të palëvizshme të sistemit pneumatik me sistemin lëvizës, si

dhe pjesë të cilat vibrojnë gjatë punës shfrytëzohen zorrëpërcjellësit. Zorrëpërcjellësit kanë peshë të vogël, nuk korrodojnë, janë të lehtë për montim dhe

për mirëmbajtje dhe kanë çmim të ulët të kostos. Përpunohen nga goma natyrale dhe artificiale dhe nga materialet sintetike. Zorrët e gomës për rritjen e rezistencës shpesh janë të mbrojtura nga ana e jashtme ose janë armuar me rrjet pambuku ose çeliku gjysmë të zinkuar.

Edhe zorrëpërcjellësit janë të standardizuar sipas diametrit të jashtëm dhe trashësisë së murit.

2.6.3 KYÇËSIT

Për lidhje të gyppërcjellësve dhe të elementeve të tjera në sistemin pneumatik, si

dhe për ndërlidhje reciproke shfrytëzohen kyçësit e ndryshëm Për lidhje të gypave metalike dhe plastike, si dhe për lidhje të zorrëve të gomave

dhe plastike shpesh përdoren kyçësit me vint. Gypi së pari duhet të përgatitet për lidhje, ashtu që fundi i gypit duhet të jetë prerë

rrafsh dhe nën kënd 900, për shtrirje më të mirë të kyçësit. Gypi 4 vihet në kyçësin dhe mbështetet në kufizuesin 2. Gjatë shtrëngimit të vidës 6, unaza 3 rrëshqet në gyp dhe hyn në konin e brendshëm 5.


106

Më shtrëngim të mëtejshëm të vidës 6 krijohet forca e cila e përputh unazën 3 në konin e brendshëm 5 dhe gypin 4. Me këtë sigurohet përputhja. Unaza 3 është për-punuar në mënyrë termike. Konstruksioni i tillë mundëson lidhje dhe ndarje të lehtë të kyçësit dhe gypit.

Kur këta kyçës përdoren për lidhje të gypave të bakrit, për pengim të deformimit të gypit gjatë shtrëngimit, në të futen shkurre çeliku në mënyrë sipërfaqësore të mbrojtura me bakërim.

Kyçësit shpesh janë të përpunuar për lidhje të gypave me diametër të njëjtë, por mund të përpunohen edhe për lidhje të gypave me diametra të ndryshëm (kyçës reducir).

Në fig. 2.50 janë paraqitur disa lloje të kyçësve për lidhje të gyppërcjellësve edhe atë:

a) lidhja e gypave të vendosur aksialë; b) kyçësi bërrylor për lidhje të gypave të vendosur në kënd të drejtë; c) T – kyçësi për lidhje të tre gypave; d) kyçësi kryqëzor për lidhje të katër gypave.

Fig. 2.50 Shembuj për kyçësit me vint

Fig. 2.49 Kyçësi me vint


1. Për çka shërbejnë gyppërcjellësit dhe çfarë llojesh ekzistojnë? 2. Kur zbatohen gyppërcjellësit në sistemet pneumatike? 3. Si rritet rezistenca te gypat e gomës? 4. Shpjegoje përdorimin e kyçësve dhe mënyrat e lidhjeve të tyre.


107

2.7 SHEMBUJ TË DREJTIMIT ME QARQET PNEUMATIKE 2.7.1 DREJTIMI I CILINDRAVE PUNUES

Drejtimi i cilindrave punues është me ndihmën e valvolave kahëzuese – shpërndarësve.

Në fig. 2.51 është paraqitur drejtimi i cilindrit punues njëanësor me shpërndarësin 3/2. Energjia e akumuluar në sustë e zhvendos pistonin në të majtë, me çka insistohet që ajri në cilindër, nëpërmjet shpërndarësit të lëshohet në atmosferë (figura majtas). Me shtypjen e tastierës, ndryshohet pozita e shpërndarësit dhe mundësohet sjellja e ajrit të komprimuar nga ana e majtë e pistonit, me çka pistoni mbahet në të djathtë. Ajri nëpërmjet valvolës së pakthyeshme në vetë cilindrin lëshohet në atmosferë (figura djathtas).

Në fig. 2.52 është paraqitur drejtimi i cilindrit të dyanshëm punues me shpërndarës

4/2. Ajri i komprimuar nëpërmjet shpërndarësit sillet në të djathtë të pistonit, me çka pistoni mbahet në të majtë duke shtypur ajrin para vetes, i cili nëpërmjet shpërndarësit lëshohet në atmosferë (figura majtas).

Me aktivizim të shpërndarësit, pozita i ndërrohet, ashtu që ajri sillet në të majtë të pistonit dhe e mban pistonin në të djathtë. Duke lëvizur pistoni në të djathtë e shtyp ajrin, i cili nëpërmjet shpërndarësit lëshohet në atmosferë (figura djathtas).

Fig. 2.51 Drejtimi i cilindrit të njëanshëm punues

Fig. 2.52 Drejtimi i cilindrit të dyanshëm punues


108

Drejtimi i cilindrave punues mund të jetë: - direkt ose - indirekt.

Drejtimi direkt zbatohet për cilindrat punues me diametra të vegjël, kurse bëhet me

shpërndarës, për aktivizimin e të cilëve nevojitet një forcë relativisht e vogël (me dorë).

Fig. 2.53 Drejtimi direkt –

i pa aktivizuar Fig. 2.54 Drejtimi direkt –

i aktivizuar Për drejtim me cilindra me diametra më të mëdhenj zbatohet drejtimi indirekt. Për

aktivizim të elementeve drejtuese nevojitet një forcë më e madhe e cila mundësohet me komponentë të tjerë pneumatik, shpesh edhe me shpërndarës pneumatik.

Fig. 2.55 Drejtimi indirekt –

i pa aktivizuar Fig. 2.56 Drejtimi indirekt –

i aktivizuar


109

2.7.2 DREJTIMI ME ZBATIMIN E VALVOLËS SË PAKTHYESHME

Në automatikën pneumatike, për kënaqjen e kushteve logjike të llojit OSE, shfrytëzohet drejtimi me valvola të pakthyeshme.

Për aktivizim të shpërndarësit 1V1, mjafton të aktivizohet shpërndarësi 1S1 ose shpërndarësi 1S2 (fig. 2.58).

Fig. 2.57 Drejtimi me valvolë të pakthyeshme – i pa aktivizuar

Fig. 2.58 Drejtimi me valvolë të pakthyeshme – i aktivizuar

2.7.3 DREJTIM ME VALVOLË ME SHTYPJE TË DYFISHTË

Për kënaqje të kushtit logjik DHE, shfrytëzohet drejtimi me valvolë me presion të dyfishtë.

Fig. 2.59 Drejtimi me qarkun logjik “DHE” –

i pa aktivizuar

Për aktivizim të shpërndarësit 1V1, është e nevojshme që në kohë të njëjtë të aktivizohet shpërndarësi 1S1 dhe shpërndarësi 1S2 (fig. 2.61). Nëse kënaqet vetëm njëri kusht, aktivizimi i shpërndarësit 1V1 do të jetë i pasuksesshëm (fig. 2.60).


110

Fig. 2.60 Drejtimi me qarkun logjik “DHE” – i aktivizuar me një shpërndarës

Fig. 2.61 Drejtimi me qarkun logjik “DHE” – i aktivizuar me dy shpërndarës

2.7.4 RREGULLIM I RRJEDHJES ME VALVOLË NGUFATËSE Ndryshimi i shpejtësisë së lëvizjes së pistonit në cilindrin punues bëhet me

rregullimin e rrjedhjes së ajrit në përcjellësin sjellës dhe lëshues. Kjo arrihet me montimin e valvolës ngufatëse në përcjellësin sjellës ose në të dy përcjellësit.

Fig. 2.62 Rregullimi i rrjedhjes me valvolë ngufatëse


111

Detyra 1: Për diagramin e dhënë funksional të paraqitur në figurë, shkruaje rëndësinë e komponentëve pneumatik, rëndësinë e tyre, si dhe mënyrën e aktivizimit të komponentit 5.

MËNYRA E AKTIVIZIMIT TË Komponentit 5

ana e djathtë

ana e majtë


112

Detyra 2: Nga komponentët e dhënë pneumatik përpilo diagram funksional (qark pneumatik). Mënyra e aktivizimit të shpërndarësit është me sa vijon: ana e majtë – elektromagneti dhe pneumatika, kurse ana e djathë – susta. Pistoni në cilindrin punues të jetë në pozitë tërheqëse.

SKICA (FIGURA) E TËRËSISË SË USHTRUAR SIMBOLET E KOMPONENTËVE PNEUMATIK

GUPPËRCJELLËSIT


113

2.8 PROJEKTIMI, SHQYRTIMI, MONTIMI DHE MIRËMBAJTJA E SISTEMEVE PNEUMATIKE

Projektimi, shqyrtimi dhe mirëmbajtja e sistemeve pneumatike bëhet kryesisht në të

njëjtën mënyrë si edhe sistemet hidraulike, kurse kjo tanimë është përshkruar në pjesën e hidraulikës.

Dallimi në veçoritë e fluidit i cili shfrytëzohet, e kushtëzon dallimin në dimensionet dhe në material i cili përdoret për përpunim të komponentëve të caktuar të cilët shfrytë-zohen në hidraulikë dhe pneumatikë. Ekzistojnë komponentë të cilët shfrytëzohen vetëm në hidraulikë ose vetëm në pneumatikë. Për shembull, në hidraulikë shfrytëzohen pompa për thithje të lëngut nga rezervuari dhe trysinimi i tyre në sistem. Lëngu i shfrytëzuar kthehet përsëri në rezervuar, që do të thotë se ka sistem të mbyllur. Në pneumatikë shfrytëzohen kompresorë për komprimim të ajrit dhe trysnimit të tij në sistemin pneumatik. Ajri i shfrytëzuar lëshohet në atmosferë.

Në raport me shqyrtimin, te sistemet pneumatike paraqitet shqyrtimi i lëshimit të ajrit në sistem, me çka dallohen.

2.8.1 MIRËMBAJTJA E SISTEMEVE PNEUMATIKE Kohëzgjatja e përdorimit të sistemeve pneumatike varet nga cilësia e kompo-

nentëve, cilësia e ajrit nën presion, kushtet e punës, ngarkesa gjatë punës dhe përdorimi dhe mirëmbajtja e drejtë.

Mirëmbajtja preventive me plan kryhet gjatë eksploatimit të sistemeve dhe duhet ta pengojë zvogëlimin e saktësisë së makinave dhe ta zvogëlojë dukurinë e defekteve të befasishme.

Çdo sistem i madh pneumatik duhet të ketë udhëzim për mirëmbajtje. Udhëzimi duhet të përmbajë të dhëna teknike për mënyrën dhe kohën e realizimit të mirëmbajtjes. Sistemet pneumatike duhet të kenë libër për mirëmbajtje në të cilin futen të gjitha të dhënat për intervenim gjatë mirëmbajtjes.

Teknologjia e mirëmbajtjes së sistemeve pneumatike përfshin: pastrimin dhe larjen, lyerjen, kontrollimet preventive, ndërrimin e komponentëve si dhe riparimet planifikuese dhe intervenuese. Gjatë mirëmbajtjes gjithmonë duhet përmbajtur udhëzimeve nga prodhuesi.

Mirëmbajtje e shpeshtë është kontrolli i rregullt i parametrave të sistemit: rrjedhja, presioni, temperatura, shpejtësia e tjera, me lexim të instrumenteve matëse dhe aftësim të materialeve të caktuara në pajtim me procesin teknologjik.

Mirëmbajtja e kompresorit përfshin pastrimin dhe ndërrimin e filtrit thithës që varet nga cilësia e ajrit atmosferik. Lyerja me vaj e kompresorit bëhet pas një numri të caktuar të orëve punuese, në pajtim me udhëzimin e prodhuesit.

Rezervuarët janë enë nën presion dhe kontrollimi i tyre riparues është i përkohshëm.

Rrjeti shpërndarës i ngufatjes kontrollohet dy deri katër herë në vjet. Ngufatja e rrjetit shpërndarës kontrollohet ashtu që mbyllen të gjithë kyçësit e harxhuesve, sistemi sillet në presion punues dhe maten humbjet e ajrit në bazë të rënies së presionit për një kohë të caktuar. Nëse humbjet janë më të mëdha se 10%, atëherë kërkohen vendet e humbjes së ajrit me lyerje të gyppërcjellësit dhe të kyçësve me sapun. Zakonisht rrjeti shpërndarës në eksploatim është 24 orë nën presion, prandaj humbjet e ajrit janë të rëndësishme.


114

Enët për grumbullim të kondensatit nga rrjeti rregullisht duhet të zbrazen. Rregullshmëria e tyre duhet të kontrollohet një herë në javë.

Cilindri punues mirëmbahet ashtu që nxirret nga sistemi dhe demontohet në pjesë. Pjesët përbërëse pastrohen dhe lyhen me vaj, prandaj kontrollohen se a kanë dëmtime. Dëmtimet e vogla nga korrozioni dhe vijat e zgjatura mënjanohen me pastrim me letër të hollë lëmuese. Nëse pjesët janë të dëmtuara më tepër, ato ndërrohen. Posaçërisht i kushtohet kujdes nyjeve të ndërlidhësve, sepse me dëmtimin e tyre zvogëlohet ndërlidhja unazore. Te cilindri me veprim të njëanshëm kontrollohet dhe ndërrohet susta e kthyeshme. Pas kontrollimit dhe riparimit të domosdoshëm cilindri demontohet, në tavolinën provuese kontrollohet funksioni i tij dhe ndërlidhja unazore dhe përsëri montohet në sistemin pneumatik.

Valvolat shpërndarëse për eksploatim kërkojnë ajër të pastruar, në të kundërtën bëhet shtresimi i papastërtive dhe dëmtimi i tyre. Nëse shfrytëzohet ajri i pastruar mirë shpërndarësit dhe valvolat qëndrojnë pa defekt edhe deri 107 lidhje. Pastaj duhet të ndërrohen unazat e ndërlidhura dhe të gjitha pjesët të cilat janë të ekspozuara ngrënies.

Riparimi i shpërndarësve dhe valvolave bëhet ashtu që demontohen nga sistemi, pastrohen dhe lyhen, kurse pastaj pjesët përbërëse montohen. Të gjitha pjesët kontrollohen, posaçërisht pjesët ku ka fërkim gjatë kohës së punës. Dëmtimet e vogla mënjanohen me polirim me letër lëmuese dhe pastë poliri. Pjesët të cilat janë të dëmtuara më tepër, ndërrohen me pjesë të reja. Elementet ndërlidhëse nuk guxon të jenë të dëmtuara. Pjesët përbërëse lyhen, montohen dhe në tavolinën provuese kontrollohet funksioni, ndërlidhja, rruga e pjesëve më kryesore dhe forca e aktivizimit të tyre. Valvolat e sigurisë kontrollohen në mënyrë preventive në çdo dy deri tre muaj.

Njësia e servisit për riparim të ajrit mirëmbahet, ashtu që për çdo ditë kontrollohet niveli i kondensatit në pastruesin e ajrit dhe kohë pas kohe bëhet zbrazja e tij. Pjesa mbuluese e pastruesit pastrohet dhe kohë pas kohe ndërrohet.

Për funksionim të drejtë të rregullatorit për presion ajri duhet të jetë pastruar mirë. Nëse manometri nuk e tregon presionin e kërkuar, do të thotë se nuk ka presion në rrjet ose rregullatori është dëmtuar.

Te vajlyerësi kontrollohet lartësia e nivelit të vajit dhe mbushet nëse ka nevojë. Nëse ndodh që vaji të mos pikojë në rrymimin e ajrit, do të thotë se vaji është mjaft i trashë ose nuk është i përshtatur mirë për prurje të vajit.

Te instrumentet matëse kohë pas kohe kontrollohet rregullshmëria, ndjeshmëria dhe saktësia.


1. Numëroji parametrat të cilët kontrollohen gjatë punës së sistemeve

pneumatike. 2. Shpjegoje mirëmbajtjen e cilindrave punues. 3. Çfarë kontrollime bëhen pas riparimit dhe montimit të shpërndarësve dhe

valvolave? 4. Cilat janë aktivitetet themelore që ndërmerren për mirëmbajtje të njësisë së

servisit për përgatitje të ajrit?


115

2.9 SHEMBUJ TË SISTEMEVE TË SAJUARA PNEUMATIKE Sistemet pneumatike janë të përbëra prej komponentëve të lidhur në mënyrë

reciproke standarde. Nga mënyra e lidhjes së komponentëve varet mënyra e punës së sistemit. Sistemet pneumatike barin forcën, e aftësojnë punën e makinave dhe drejtojnë me makinat dhe proceset. Sistemet pneumatike mund të sigurojnë punë të automatizuar dhe të programuar.

Te sistemet pneumatike kompresori, energjinë mekanike nga motori lëvizdhënës (elektromotori ose motori me djegie të brendshme) e shndërron në energji pneumatike. Nëpërmjet elementeve për lidhje, komponentët drejtues dhe ata të tjerë, energjia pneumatike bëhet nga komponentët e kryer – motorët pneumatik, ku sërish shndërrohet në energji mekanike me të cilën kryhet ndonjë punë.

Skemat funksionale e tregojnë përbërjen dhe funksionin, respektivisht mënyrën e punës së sistemeve pneumatike. Komponentë të caktuar janë paraqitur me simbole të cilat midis vete janë të lidhura me vija, të cilat i paraqesin përcjellësit.

Në shembujt e ardhshëm janë paraqitur sistemet pneumatike të zbatuara te makina

të ndryshme dhe me funksion të ndryshëm. Në fig. 2.63 është paraqitur sistemi pneumatik i cili drejton me punën e

transportuesit. Në këtë figurë në mënyrë skematike është paraqitur transportuesi, pjesa e djathtë e të cilit është lëvizëse dhe rrotullohet me ndihmën e cilindrit punues C, ashtu që barra mund të transportohet në dy kahje. Në figurën nën b është paraqitur skema funksionale e transportuesit.

Fig. 2.63 Sistemi pneumatik për transportuesin

Me aktivizimin e shpërndarësit 2 presioni drejtues Z e aktivizon shpërndarësin 1,

prandaj ajri nën presion nëpërmjet përcjellësit A vjen deri në anën e majtë të pistonit dhe pistoneta tërhiqet. Gjatë tërheqjes së pistonetës, ngase është lidhur me pjesën e djathtë të transportuesit, e zhvendos në pozitë tjetër.

Me aktivizimin e shpërndarësit 3 presioni drejtues Y e aktivizon shpërndarësin 1, ajri nën presion nëpërmjet përcjellësit B hyn deri në anën e djathtë të pistonit dhe pistoneta tërhiqet. Gjatë tërheqjes, pistoneta e tërheq transportuesin në pozitën e mëparshme.

Në fig. 2.64 është paraqitur sistemi pneumatik i veglës për shtypje. Pjesët e shënuara në skemën funksionale janë: 1 – njësia e servisit për ajër, 2 – shpërndarësi 4/2 i aktivizuar në mënyrë pneumatike, 3 – shpërndarësi 3/2 i aktivizuar me dorë, 4 – shpërndarësi 3/2 i aktivizuar në mënyrë pneumatike, С – cilindri me veprim të dyanshëm.

Me aktivizimin e shpërndarësit 3 presioni drejtues Z e aktivizon shpërndarësin 2 dhe ajri nën presion nëpërmjet përcjellësit A vjen deri në anën e majtë të pistonit dhe


116

pistoneta tërhiqet, respektivisht vegla mbahet teposhtë dhe bën shtypje. Presioni nga përcjellësi A i cili nevojitet për shtypje, njëkohësisht është edhe presion drejtues Z i cili e aktivizon përcjellësin 4. Përcjellësi 4 me presionin drejtues Y e aktivizon përcjellësin 2 dhe ajri nën presion nëpërmjet përcjellësit B vjen deri te ana e djathtë e pistonit dhe pistoneta tërhiqet, respektivisht vegla shkon lart.

Fig. 2.64 Sistemi pneumatik i veglës për shtypje

Në fig. 2.65 është paraqitur zbatimi i tavolinës rrotulluese punuese të shpuarëses shtyllore të drejtuar në mënyrë pneumatike. Rrotulluesja punuese me turjelën lëviz lart-poshtë me ndihmën e cilindrit pneumatik automatik. Funksionimin e tavolinës së punës e siguron shpërndarësi elektropneumatik, kurse punën e cilindrit një tjetër shpërndarës pneumatik. Lëvizja e veglës është përbërë nga afërsia e shpejtë deri te pjesa dhe hyrja e ngadalshme në material. Për rrotullim të masës punuese sillet ajër nga përcjellësi kryesor i instilacionit. Rrotullimi i tavolinës punuese dhe lëvizja osciluese e turjelës janë sinkronizuar. Në rastin e ndërprerjes së qarkut elektrik, turjela ndërpritet në pozitën e sipërme për shkak të sigurimit gjatë punës.

Në fig. 2.66 është paraqitur zbatimi i cilindrit pneumatik si njësi e pavarur punuese gjatë transportit të tullave me transportues. Për hedhjen e tullave prej një transportuesi në tjetrin, është vendosur një cilindër pneumatik me montim të një përcjellësi elektromagnetik. Kur tulla e parë do ta prekë ndërprerësin 2, pajisja elektrike 4 do të fitojë impuls nëpërmjet relesë 3. Kur tulla e dytë do ta prekë ndërprerësin 2, atëherë pajisja 4 nëpërmjet shpërndarësit e aktivizon cilindrin 1. Cilindri do të bëjë kalimin punues dhe kthyes dhe do të presë impuls të sërishëm. Gjatë kohës së kalimit punues pllaka shtypëse e montuar në pistonetën e cilindrit, tullat i hedh prej një transportuesi në tjetrin. Takti punues i cilindrit do të varet nga distanca midis tullave të vendosura në transportuesin e parë. Operacioni i hedhjes së tullave bëhet automatikisht sipas mënyrës së përshkruar, pa praninë e njeriut. Sipas kësaj, ky transportim mund të bëhet në vendet e pakalueshme për njeriun ose në

Fig. 2.65 Tavolina punuese rrotulluese

me cilindrin pneumatik automatik


117

vendet e rrezikshme ndaj jetës së njeriut për shkak të temperaturës së lartë ose për ndonjë shkak tjetër.

Në fig. 2.67 është paraqitur pajisja pneumatike për mbylljen e kutive të llamarinës. Këtu janë zbatuar dy cilindra pneumatik automatik, sinkronizimi i të cilëve arrihet nëpërmjet ndërprerësit elektrik dhe përcjellësit elektromagnetik të lidhur në cilindër. Nëpërmjet transportuesit të vendosur tërthorazi me cilindra vinë kutitë. Kur kutia do të vijë para cilindrit për shtypje, pistoni e shtyp kutinë nën veglën për rrotullim të kutive. Vegla është vendosur në pistonetën e cilindrit vertikal. Pas kryerjes së operacionit vegla kthehet në pozitën e mëparshme, kurse pistoni në cilindrin horizontal e tërheq kutinë prapa. Kutia vijuese që vjen nga transportuesi e shtyp kutinë e përpunuar në sënduk të veçantë për paketim. Operacioni përsëritet për çdo kuti të ardhshme.

Fig. 2.66 Zbatimi i cilindrave pneumatik

automatik gjatë transportimit Fig. 2.67 Makina speciale për mbyllje të

kutive


1. Shpjegoje parimin e punës së sistemit pneumatik te transportuesi. 2. Si mundësohet lëvizja osciluese lart-poshtë e veglës te cilindri pneumatik

automatik për shpuarje? 3. Cilat lëvizje janë të sinkronizuara te makinat me tavolinë punuese rrotulluese

dhe te cilindri pneumatik automatik? 4. Përshkruaje mënyrën e punës së sistemit pneumatik te vegla për shtypje.


118

33.. HHIIDDRROOPPNNEEUUMMAATTIIKKAA

QQËËLLLLIIMMEETT

Ky libër duhet:

• ta identifikojë termin hidropneumatika;

• i njeh dhe i përshkruan pjesët e sistemeve hidropneumatike;

• e shqyrton funksionin dhe nevojën e sistemeve hidropneumatike;

• i grumbullon informacionet për ndërtimin, shqyrtimin dhe mirëmbajtjen e

sistemeve hidropneumatike;

• shpjegon parimin e punës të sistemeve të zbatuara hidropneumatike;

• e tregon nevojën e zbatimit të sistemeve hidropneumatike në industri.

Hidropneumatika Teknika energjetike III

120

Teknika energjetike III Hidropneumatika

121

HIDROPNEUMATIKA

Hidropneumatika është kombinim i hidraulikës dhe pneumatikës. Komponentët e hidropneumatikës zbatohen kur nevojitet lëvizja e barabartë, ose zhvendosja konstante te makinat e veglave, ose kur vepron ngarkesa e ndryshueshme. Elementet pneumatike në këto raste vetëm nuk do t’i kënaqnin për shkak të shtypjes dhe elasticitetit të ajrit. Sistemet hidropneumatike mundësojnë të shfrytëzohen veçoritë e mira edhe të hidraulikës dhe të pneumatikës. Në sistemet hidropneumatike energjia sillet shpesh nëpërmjet pjesës pneumatike të sistemit, kurse drejtimi zbatohet me ndihmën e pjesës hidraulike të sistemit. Ana e mirë e këtyre sistemeve është se nuk shfrytëzojnë lëng nën presion, por shfrytëzojnë ajër me presion të ulët. Në praktikë te disa makina të veglave, duhet të zbatohen dy shpejtësi: shpejtësia e vogël punuese, respektivisht shpejtësia e gdhendjes dhe shpejtësia më e madhe gjatë kalimit më të madh të makinës. Për këtë shkak në sistemet hidropneumatike ndërtohen përcjellës dhe valvola të cilat mundësojnë aftësim të shpejtësisë në të dy kahjet.

Në fig. 3.1 është paraqitur ngritësi hidropneumatik. Pjesët përbërëse të ngritësit janë: 1 – cilindri hidraulik me veprim të njëanshëm, 2 – përcjellësi hidraulik 2/2, 3 – rezervuari me vaj, 4 – përcjellësi pneumatik 3/2. Me aktivizimin e përcjellësit 4, ajri nën presion hyn ne rezervuarin për vaj 3. Presioni i vajit në rezervuar barazohet me presionin e ajrit. Me aktivizimin e përcjellësit 2, është mundësuar rrymimi i vajit nga rezervuari 3 në cilindrin 1 dhe ngarkesa ngritet. Me mbylljen e përcjellësit 2 ngarkesa mund të mbahet në cilëndo pozitë. Gjatë lëshimit të ngarkesës aktivizohet përcjellësi 4, ajri nga rezervuari nëpërmjet përcjellësit del në atmosferë, kurse vaji në rezervuar shkarkohet nga presioni. Me aktivizimin e përcjellësit 2, vaji nga cilindri 1 nën veprim të peshës së vet të pistonit, pistonetës, platformës dhe ngarkesës kthehet në rezervuarin 3. Konstruksioni i tillë shfrytëzohet në serviset për riparim të automjeteve si ngritës automobili.

Fig. 3.1 Ngritësi hidropneumatik

Te tornot shfrytëzohet sistemi pneumatik i paraqitur në fig. 3.2. Pjesët përbërëse të

sistemit janë: 1 – suporti i makinës, 2 – cilindri hidropneumatik, 3 – pistoni dhe pistoneta me kanal për mosngufatje, 4 – ventili i pakthyeshëm ngufatës, 5 – rezervuari për lëngun punues, 6 – përcjellësi pneumatik 5/2.

ngarkesa


122

Me aktivizim të përcjellësit 6, ajri nën presion hyn në rezervuarin 5 dhe e shtyp vajin nëpërmjet valvolës 4 në cilindrin 2. Nën veprim të presionit të vajit pistoni dhe pistoneta mbahen majtas duke e zhvendosur suportin. Njëkohësisht ajri që gjendet në anën e majtë të pistonit të cilindrit, nëpërmjet përcjellësit 6 del në atmosferë. Që të shmanget përzierja e lëngut dhe ajrit, në piston vendosen ndërlidhës përkatës. Në rast se ajri ose vaji kalojnë nëpër ndërlidhës, ato nëpërmjet kanalit të shpuar në piston dhe pistonetë, dalin në atmosferë.

Kur do të kahëzohet përcjellësi 6, ajri në rezervuar nëpërmjet përcjellësit 6 del në atmosferë, kurse vaji shkarkohet nga presioni. Ajri nën presion nga përcjellësi 6 vjen në cilindrin 2 nga ana e majtë e

pistonit dhe e shtyp djathtas pistonin dhe pistonetën me suportin. Njëkohësisht vaji që gjendet nga ana e djathtë e pistonit nëpërmjet valvolave të pakthyeshme 4 kthehet në rezervuarin 5. Në këtë konstruksion rruga punuese është hidraulike, kurse rruga kthyese është pneumatike.

Në fig. 3.3 është paraqitur përforcuesi hidropneumatik. Pjesë përbërëse të përfor-cuesit janë: 1 – cilindri pneumatik punues, 2 – përcjellësi pneumatik 5/2 dhe 3 – cilindri hidraulik punues.

Me aktivizimin e përcjellësit 2, ajri nën presion hyn në cilindrin punues 1 nga ana e sipërme e pistonit dhe e shtyp pistonin dhe pistonetën teposhtë. Pistoni i cilindrit preu-matik dhe hidropneumatik punues lidhet me të njëjtën pistonetë dhe lëvizja e tij është e përbashkët. Ngase prerja e cilindrit pneumatik është shumë e madhe nga prerja e cilindrit hidropneumatik, në cilindrin hidraulik presioni rritet. Duke e shfrytëzuar ekuacionin për barazim të forcës që vepron ndaj ballit të pistonave në cilindrin pneumatik dhe hidro-pneumatik, e njehsojmë presionin në cilindrin hidraulik.

p p h hp A p A= ku pp dhe ph [Pa] – presione në cilindrin pneumatik dhe hidraulik, Ap dhe Ah [m2] – sipërfaqe në ballë të pistonave në cilindrin pneumatik dhe

hidraulik,

Fig. 3.2 Sistemi hidropneumatik te tornoja

Fig. 3.3 Përforcuesi hidropneumatik

Teknika energjetike III Hidropneumatika

123

,[ ]ph p

h

Ap p Pa

A=

Përforcuesit hidropneumatik zbatohen te makinat e veglave për arritjen e forcave të mëdha të shtrëngimit.


1. Kur në industri shfrytëzohen komponentët hidraulik? 2. Tregoje përparësinë gjatë përdorimit të sistemeve hidropneumatike? 3. Shpjegoje parimin e punës së ngritësit hidropneumatik. 4. Si mundësohet lëvizja e suportit me sistemet hidropneumatike te tornoja? 5. Përshkruaje mënyrën e punës së përforcuesve hidropneumatik.


124

SSHHOOJJCCAA АА

SSIIMMBBOOLLEETT EE KKOOMMPPOONNEENNTTËËVVEE HHIIDDRRAAUULLIIKK DDHHEE PPNNEEUUMMAATTIIKK

Simbolet e komponentëve hidraulik dhe pneumatik Teknika energjetike III

126

Teknika energjetike III Simbolet e komponentëve hidraulik dhe pneumatik

127

EMRI I KOMPONENTIT SIMBOLI

Pompa me rrjedhje konstante - me një kahje të shtypjes

Pompa me rrjedhje konstante - me dy kahje të shtypjes

Pompa me rrjedhje të ndryshueshme - me një kahje të shtypjes

Pompa me rrjedhje të ndryshueshme - me dy kahje të shtypjes

Kompresori

Hidromotori me rrjedhje konstante - me një kahje të rrymimit

Hidromotori me rrjedhje konstante - me dy kahje të rrymimit

Hidromotori me rrjedhje të ndryshueshme - me një kahje të rrymimit

Hidromotori me rrjedhje të ndryshueshme - me dy kahje të rrymimit

Hidromotori rrotullues

Motori pneumatik me rrjedhje konstante

Motori pneumatik rrotullues


128

Cilindri punues me veprim të njëanshëm

Cilindri punues me veprim të dyanshëm

Cilindri punues me veprim të dyanshëm me gufatje të njëanshme

Cilindri punues me veprim të dyanshëm me gufatje të dyanshme

Cilindri teleskopik punues me veprim të njëanshëm

Cilindri teleskopik punues me veprim të dyanshëm

Shpërndarësi hidraulik 3/2

Shpërndarësi pneumatik 3/2








129



Valvola e pakthyeshme

Valvola e pakthyeshme alternative

Valvola e pakthyeshme e dyfishtë

Valvola hidraulike për sigurim

Valvola pneumatike për sigurim

Valvola e radhës

Rregullatori për presion

Ndërprerësi elektrik për presion (presostati)

Ngufatësi i ajrit

Valvola ngufatëse me rrjedhje konstante

Valvola ngufatëse me rrjedhje të ndryshueshme

Ngufatësi - valvola e pakthyeshme me rrjedhje konstante


130

Ngufatësi - valvola e pakthyeshme me rrjedhje të ndryshueshme

Ndarësi i rrjedhjes

Valvola e shpejtë lëshuese

Rezervuar me përcjellës të kthyeshëm nën nivelin e lëngut punues

Rezervuar me përcjellës të kthyeshëm mbi nivelin e lëngut punues

Akumulatori hidraulik

Akumulatori pneumatik

Filtri për pastrim

Filtri me veçues të ujit

Tharësi i ajrit

Përforcuesi

Njësia e servisit për përgatitjen e ajrit

Manometri

Termometri

Matësi i rrjedhjes


131

LITERATURA 1. Јовановиќ С., Уљна хидраулика, Beograd, 1979, 2. Зрниќ В., Пнеуматика, Beograd, 1986, 3. Каталог на производи, ПРВА ПЕТОЛЕТКА, Tërstenik, 4. Митровиќ П., Митов П., Радојевиќ З., Хидраулика и пнеуматика, Завод за

уџбенике и наставна средства, Beograd, 1993, 5. Јовановиќ П. dhe grup autorësh, Цилиндри у хидраулици и пнеуматици,

Beograd, 1985, 6. Ашковиќ Р. dhe grup autorësh, Заптивке и савремени заптивни системи у

хидраулици и пнеуматици, Beograd, 1985, 7. Ашковиќ Р. dhe grup autorësh, Хидромотори и арматуре, Beograd, 1985, 8. Ашковиќ Р. dhe grup autorësh, Хидраулика, разводници и вентили, Beograd,

1985, 9. Ашковиќ Р. dhe grup autorësh, Хидраулика и пнеуматика на алатним

машинама, Beograd, 1986, 10. М-р Попов М., д-р Косовац С.:Хидраулика и пнеуматика, Завод за уџбенике

и наставна средства, Beograd 1987, 11. Dr. inxh. Mirçevski M.: Hidraulika dhe makina hidraulike 1, Prosvetno dello,

Shkup 1981, 12. Dr. inxh. Mirçevski M.: Hidraulika dhe makina hidraulike 2, Prosvetno dello,

Shkup 1981, 13. Janev P.: Teknika hidropneumatike, Prosvetno dello, Shkup 1996 http://en.wikipedia.org/wiki/Rotary_vane_pump marrë në mars 2010 http://www.google.com/imgres?imgurl=http://media-2.web.britannica.com marrë në mars 2010 http://www.pumpschool.com/principles/vane.htm marrë në mars 2010 http://www.vikingpump.com/en/products/VanePumps/Vane_Pumps.html marrë në shkurt 2010 http://www.pulsedampers.com/ marrë në shkurt 2010 http://en.wikipedia.org/wiki/Gear_pump marrë në mars 2010 http://www.pumpschool.com/principles/external.htm marrë në mars 2010 http://www.vikingpump.com/en/products/ExternalGear/egAnimation.html marrë në mars 2010 http://www.vikingpump.com/en/products/InternalGear/igAnimation.html marrë në mars 2010 http://www.google.com/imgres?imgurl=http://upload.wikimedia.org/wikipedia/ marrë në mars 2010


132

http://www.liquid-dynamics.com/animations/unused-old-versions/ marrë në shkurt 2010 http://www.google.com/imgres?imgurl=http://www.liquid-dynamics.com/animations/ marrë në mars 2010 http://en.wikipedia.org/wiki/Piston marrë në mars 2010 http://www.redoaksys.com/roksdev/ROKS/ROG_Demo/HTML_Files/Animation_Hydraulic.htm marrë në shkurt 2010 http://home.planet.nl/~brink494/frm_e.htm marrë në mars 2010 http://home.planet.nl/~brink494/frm_e.htm marrë në mars 2010 http://home.planet.nl/~brink494/frm_e.htm marrë në mars 2010 http://home.planet.nl/~brink494/frm_e.htm marrë në mars 2010 http://www.google.com/imgres?imgurl=http://www.tadano.co.jp/ihq/tadanocafe/abc/ marrë në mars 2010 http://www.hydraulic-equipment-manufacturers.com/symbols2.html marrë në mars 2010 http://www.top-hydraulics.de/Bild_zahnradpumpe_en.html marrë në mars 2010 http://www.freestudy.co.uk/fluid%20power/motors.pdf marrë në shkurt 2010

teknika energjetike

Documents