Thách thức trong tiếp cận công lýmôi trường ở Việt Nam: Một số trường hợp điển hình

Nguyễn Hoàng Phượng – Nghiên cứu độc lập

Email: phuong.nature@gmail.com

2/14/2017HRS

1

Nội dung

Công lý Môi trường qua những con số;

Mong đợi từ người dân (Video)

Thách thức trong tiếp cận công lý Môi trường qua 3 vụ việc:

Vedan Vietnam (2008)

KCN Thụy Vân, Phú Thọ

Nicotex Thanh Thái (2013)

Nhận xét và Khuyến nghị.

2/14/2017HRS

2

Vi phạm về bảo vệ môi trường xảy ra phổbiến

Qua 7 năm hoạt động (2006 - 2013) lực lượng Cảnh sát môi trường (C49) đã phát

hiện, điều tra, xử lý 43.300 vụ vi phạm pháp luật về tài nguyên, môi trường và an

toàn thực phẩm; xử phạt vi phạm hành chính 413 tỷ đồng, chuyển cơ quan điều tra xử lý hình sự 1.023 vụ, 1.895 đối tượng.

06 tháng đầu năm 2015: C49 đã phát hiện, xử lý 6.234 vụ vi phạm pháp luật về

BVMT, xử phạt VPHC trên 74 tỷ đồng, chuyển Cơ quan điều tra các cấp đã khởi tố 107 vụ, 168 đối tượng

6 tháng đầu năm 2014: Toàn ngành Thanh tra trong lĩnh vực môi trường tiến

hành 277 cuộc thanh, kiểm tra đối với 762 tổ chức, cá nhân phát hiện 45,28% vi

phạm, xử phạt VPHC 412 tổ chức, cá nhân với số tiền là 39,9 tỷ đồng

2/14/2017HRS

3

Số lượng xử lý Hình sự về môi trường rất hạn chế

2/14/2017HRS

4

27

80

155

286 281

439

300273

209

146

333

471 474

10

46

81

164137

233

188

145126 121

150

275297

018

33

56

138167 218

158131 125

123

247

272

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

Năm 2000 Năm 2001 Năm 2002 Năm 2003 Năm 2004 Năm 2005 Năm 2006 Năm 2007 Năm 2008 Năm 2009 Năm 2010 Năm 2011 Năm 2012

Thống kê số vụ điều tra, truy tố, xét xử tội phạmmôi trường từ 2000 đến 2012

Số vụ điều tra Số vụ đã truy tố Số vụ xét xử

2.958/ 1.090.676 bị cáo

0,25%

0,27%

1.686/ 673.559 vụ án

Nguồn: Tác giả tổng hợp từ số liệu của Cục thống kê tội phạm và công nghệ thông tin, Viện Kiểm sát nhân dân tối

cao và Vụ Thống kê tổng hợp, Tòa án nhân dân tối cao

Mối liên hệ giữa ô nhiễm môi trường và bệnh tật

Sự xuất hiện của 37 “làng ung thư” trên cả nước (Trung tâm Quy

hoạch và Điều tra tài nguyên nước thuộc Bộ TN&MT (2012));

Mỗi năm Việt Nam có 150.000 bệnh nhân ung thư mới trong đó

75.000 người chết hàng năm, trung bình 205 người/ ngày

2/14/2017HRS

5

Mối liên hệ giữa ô nhiễm môi trường và nghèođói Tổn thất do ÔNMT của Việt Nam lên tới 5,5% GDP hàng

năm tương đương 3,9 tỉ USD năm 2007, và 4,2 tỉ USD năm2008 (WB, 2007);

Mỗi năm Việt Nam thiệt hại 780 triệu USD trong cáclĩnh vực sức khỏe cộng đồng vì ÔNMT (Bộ TNMT, 2009);

GDP cứ tăng 1% thì thiệt hại do ÔN môi trường sẽ làm mất

đi 3% GDP (Nguyễn Thế Chinh & Thắng, 2014).

Hơn 50% chi phí liên quan đến dịch vụ y tế và thuốcđiều trị do người dân tự phải chi trả (Nhóm Hành động vì Công

bằng Sức khỏe, 2011);

54% hộ gia đình có người bị bệnh ung thư phải chịuchi phí thảm họa (Đại học Y tế Công cộng, 2012)

2/14/2017HRS

6

Mối quan hệ giữa ô nhiễm môi trường và an ninhtrật tự Chỉ có 30% khiếu kiện về ÔNMT được giải quyết, 48% chưa giải quyết xong và 22% không

được giải quyết và không nhận được bất kỳ phản hồi nào từ các cơ quan quản lý nhà nước (Báo

cáo Chỉ số Công lý (UNDP, 2012)

Tình trạng người dân “tự xử”.

2/14/2017HRS

7

Xung đột ở Hòa Bình Xung đột ở Bình Thuận

Câu hỏi của người dân?

2/14/2017HRS

8

Pháp luật ở đâu?

Công lý ở đâu?

Ai thương, ai cứu lấy

chúng tôi?

VEDAN Việt Nam

2/14/2017HRS

9

• Thành lập năm 1991 với 432 triệu USD vốn đầu tư.

• Tổng diện tích 120 ha năm ở tỉnh Đồng Nai và ngay sát sông Thị Vải.

• Sản phẩm bột ngọt, lysine, acid (HCl), sodium hydroxide, phân bón, thức ăngia súc,.. với with hơn 2,000 lao động.

• Tháng 9/2008: Cảnh sát môi trường (C49) bắt quả tang hành vi xả thải rasông Thị Vải thông qua hệ thống cống ngầm rất tinh vi;

• Khoảng 70.400 m3 chất thải mỗi tháng đã bị xả xuống sông Thị Vải từ năm1993.

• 2.696 ha nuôi trồng thủy sản bị ô nhiễm.

• Gần 7.000 nông dân ở 3 tỉnh Đồng Nai, Bà Rịa – Vũng Tàu và Thành phố HồChí Minh bị ảnh hưởng.

• Thiệt hại nuôi tôm và cá lên tới hàng nghìn tỷ VNĐ.

Diễn biến vụ việc VEDAN

2/14/2017HRS

10

Bắt quảtang hànhvi xả thải

8 Sept 2008

Biên bản vềcác vi phạmmôi trườngđược lập

13 Sept 2008

Xử phạt 267,5 triệuVND cho 12 lỗi vi phạm môi trường

Truy thu 127 tỷ VNĐ (tương đương 7.7 triệu USD) phí nướcthải

Tạm dừng hoạtđộng

6 Oct 2008

Chỉ đạo củaThủ tướngcChinhs phủ vềxử lý nghiêmnhững vi phạm củaVEDAN ViệtNam

6 Nov 2008

Hàng ngànnông dâ nvàcơ quan quảnlý của 3 tỉnhlúng túngtrong việc yêucầu bồithường thiệt hại

Dec 2009

Hội Nông dântỉnh làm đầumối tiếp nhậnkhiếu nại củangười dân về vụVEDAN;

Ban chỉ đạođược thànhl ậpđể giải quyếtcác yêu cầu bồithường

2010

Báo cáo vềbản đồ ô nhiễm và thiệthại kinh tế:

2.686 ha nuôitrồng thủy sảnbị ô nhiễm

Vedan đónggóp 90% vàosự ô nhiễmnày

29 Jan 2010

Một nông dânĐồng Nai gửiđơn kiện yêucầu bồithường thiệthại về đầmtôm do ô nhiễm từVEDAN

12 Jul 2010

Đoàn Luật sưkêu gọi sự trợgiúp tìnhnguyện củahàng trăm luậtsư và luật giachuẩn bị hồ sơvà bằng chứngcho việc khởikiện VEDAN

Bộ TN&MT ứngtiền án phí choTòa án để khởikiện VEDAN

Jul-Sept 2010

Gần 5,000 đơn kiệnđượcg ửiđến cácTòa án ởtỉnh ĐồngNai.

12 Sept 2010

Vedan kýthỏa thuậnbồi thườngvới tỉnhĐồng Nai

13 Aug: kývới Thànhphố Hồ ChíMinh và tỉnhBà Rịa –Vũng Tàu

10 Sept 2010

HCMC chia đều tiền bồithường cho 839 nôgn dân bịảnh hưởng

Ba Ria VungTau trả cho1,255 nôgn dântươg nứngv ới tỷlệ thiệt hại đượckê khai

Dong Nai chưahoàn thànhviệc chi trả cho5,000 nông dânbị thiệt hại

Jul 2011

VEDAN không chấp nhận bồi thường, chỉ cam kết hỗ trợ, và chỉ thỏa thuận

trực tiếp với cơ quan quản lý chứ không phải với nông dân bị thiệt hại

Jul-Aug: Hiệp hội Siêu thị tẩy chay hàng hóa của VEDAN

VEDAN Vietnam đã phải trả gần 100 triệu USD để xửlý ô nhiễm

2/14/2017HRS

11

0 200,000,000,000 400,000,000,000 600,000,000,000 800,000,000,000

Tiền phạt vi phạm HC

Truy thu tiền phí BVMT

Biện pháp khắc phục hậu quả (cải tạo nâng cấp CN)

Chi phí điều tra, thống kê thiệt hại

Chi phí điều tra, khảo sát, đánh giá, tư vấn, giám định thiệt hại

Bồi thường thiệt hại cho nông dân 3 tỉnh: Bà Rịa – Vũng Tàu, Tp. Hồ Chí Minh và Đồng Nai

267,500,000

127,268,067,520

663,750,320,000

1,500,000,000

3,076,000,000

220,000,000,000

1

476

2,481

5.6

11.5

882

Số lần Số tiền

Tổng số tiền bồi thường thiệt hại và áp

dụng biện pháp khắc phục gấp 2.974 lần

số tiền phạt vi phạm hành chính

Khu Công nghiệp Thụy Vân, Phú Thọ

Thành lập năm 1997 bởi Công ty phát triểnhạ tầng trực thuộc UBND tỉnh Phú Thọ

Nằm ở xã Thụy Vân, Thành phố Việt Trì, tỉnhPhú Thọ với tổng diện tích 306 ha với 79 dựán về dệt may, chế biến và sản xuất vật liệu, điện tử, cơ khí và bao bì;

Nhà máy xử lý nước thải tập trung vẫn đangxây dựng

Gây ô nhiễm khoảng 50 ha ruộng trồng lúavà nuôi trồng thủy sản xung quanh và gây ranhiều vấn đề sức khỏe cho cộng đồng.

Người dân đã làm đơn khiếu nại nhiều lần, thậm chí tự ý lấp cống xả của Khu xử lýnươc thải chảy ra đồng ruộng.

2/14/2017HRS

12

Người dân ở thế yếu trong thỏa thuận bồi thường

Bồi thường thiệt hại về hoa màu: người dânđược bồi thường theo đơn giá nhà nướctrung bình 385.000đ/ ha lúa (2013) và chỉnhận được trong 2 năm (2008 & 2012) thayvì 6 năm như báo cáo (2007-2012);

Yêu cầu bồi thường thiệt hại về sức khỏe củangười dân là không có căn cứ, do đó, khôngđược bồi thường.

2/14/2017HRS

13

Nicotex Thanh Thái Thành lập năm 1999 với tên gọi Xí nghiệp Thanh

Thái, một công ty con của Công ty thuốc bảo vệ thựcvật Nicotex, Tổng công ty Công nghiệp thuộc Bộ QuốcPhòng và được chuyển đổi thành công ty cổ phầnNicotex Thanh Thái vào năm 2007.

Ngành nghề kinh doanh: san chiết, đóng chai và góicác sản phẩm thuốc bảo vệ thực vật với công suấtthiết kế 300-400 tấn / year.

Nằm tại xã Cẩm Vân, huyện Cẩm Thủy, tỉnh ThanhHóa trên tổng diện tích khoảng 13ha;

949 tấn đất bị ô nhiễm bởi thuốc bảo vệ thực vật bịphát hiện (trong đó có 239 tấn bị ô nhiễm nặng) chôntrong khuôn viên của công ty Nicotex Thanh Thái.

Ảnh hướng tới gần 30.000 dân sống xung quanh tạixã Cẩm Vân và Cẩm Tâm, huyện Cẩm Thủy và xã YênLâm, huyện Yên Định nơi có tỷ lệ bệnh tật cao;

2/14/2017HRS

14

Bất cập trong cơ chế khiếu kiện – Người dân đơn độctrong hành trình tìm công lý

Kiến nghị: phổ biến, thiếu cơ chế pháp lý ràngbuộc

Khiếu nại: lĩnh vực môi trường khôngthuộc đối tượng điều chỉnh

Tố cáo: Rủi ro cho người tố cáo (Cơ chế bảovệ người tố cáo; nghĩa vụ bồi thường)

Khởi kiện: Nghĩa vụ chứng minh mối quan hệnhân quả thiệt hại – hành vi vi phạm pháp luật

2/14/2017HRS

15

Kết quả vụ việc

Biện pháp phục hồi môi trường: xử lýđất ô nhiễm đã được thực hiện;

Hành vi chôn lấp chất thải không bị xử lýhành chính hay hình sự do hết thời hiệu.

Người dân không được bồi thường thiệthại về tài sản và sức khỏe;

2/14/2017HRS

16

Nhận xét

Các cơ chế giải quyết tranh chấp về môi trường (liên quan đến xử lý vi phạm và bồithường thiệt hại) qua con đường tố tụng chưa hiệu quả (3/3 vụ đều không giải quyếtbằng Tòa án);

Chưa có cơ chế bồi thường thiệt hại ngoài tố tụng, hiện áp dụng thỏa thuận theo từngvụ việc và người dân luôn ở thế yếu.

Chế tài xử lý vi phạm chưa đủ sức răn đe.

Tình trạng xung đột hay “tự xử” của người dân tỷ lệ nghịch với tính hiệu quả của cáccơ chế giải quyết tranh chấp;

2/14/2017HRS

17

Một số khuyến nghị

• Tạo cơ chế tham gia và giám sát cho người dân và các tổ chức xãhội;

• Phát huy các cơ chế độc lập hỗ trợ quá trình xử lý các vi phạmnhư Thừa phát lại; Giám định Tư pháp, Kiểm toán môi trường, Giám định công nghệ.

• Xây dựng cơ chế bồi thường thiệt hại đặc thù cho lĩnh vực môitrường:

• Trung gian thỏa thuận bồi thường thiệt hại tài sản;• Phương pháp dịch tễ học cho chứng minh thiệt hại sức khỏe;

• Áp dụng bắt buộc bảo hiểm môi trường đối với một số ngành nghề kinh doanh.

2/14/2017HRS

18

Một số khuyến nghị

• Xây dựng và hoàn thiện cơ chế giải quyết tranh chấp ngoài tốtụng

• Áp dụng cơ chế khởi kiện tập thể đối với lĩnh vực môi trường

• Thể chế hóa trách nhiệm hình sự của pháp nhân

2/14/2017HRS

19

Một số khuyến nghị

• Điều chỉnh chủ thể có trách nhiệm xác định thiệt hại

• Thành lập Tòa môi trường

• Đào tạo và tập huấn về môi trường cho các cơ quan tư pháp

2/14/2017HRS

20

Xin trân trọng cảm ơn!

2/14/2017HRS

21