... دها

کرار

رفتدر

ی یس

رددگ

و ش

داعور

ظه

127

فصلنامه علمی - پژوهشی

ظهور داعش و دگرديسی در رفتار کردها )سوريه و عراق(

روح الله طالبی آرانی1استادیار گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه شهید بهشتی )نویسنده مسئول(

یحیی زرین نرگس2كارشناسی ارشد مطالعات خاورمیانه و شمال آفریقا دانشگاه شهید بهشتی

تاریخ دریافت: 1395/03/01 تاریخ پذیرش: 1395/06/11

چکيدهظهور داعش در وضعیت شکننده ی خاورمیانه، تغییرات اساسی را در رفتار، موقعیت و وضعیت دولت ها و نیروهای فروملی، قدرت های منطقه و بین المللی ایجاد نموده است. در این میان كردها، در كانون دگردیسی های منطقه ای ناشی از ظهور داعش قرار گرفتند. نوشتار حاضر تبیین مي كند كه ظهور داعش چه تاثیری را بر جایگاه و دگرگونی وضعیت سیاسی كردهای عراق و سوریه داشته است. مقاله با روندكاوي و بهره گیري از روش تحلیلي، استدلال مي كند كه موجودیت داعش در كنار تهدیدات خاص خود برای كردها تبدیل به محركی اساسی برای افزایش وزن سیاسی و پرستیژ بین المللی آنها در سوریه و عراق شده است. در مجموع، كردهای سوریه با گذار از وضعیت انفعال سیاسی چند دهه ای، شمال سوریه را در قالب نظام كنفدرالیسم دموكراتیک تحت كنترل خود گرفته اند. كردهای عراق نیز، در نتیجه ظهور داعش گام هایی جدی را در مسیر كسب استقلال خواهی بر داشته اند. درک این مسائل، با یک سؤال جدی همراه است؛ ظهور داعش چه تاثیری بر جایگاه و دگرگونی وضعیت سیاسی و نظامی كردها در

عراق و سوریه داشته است؟

واژه هاي کلیدي: داعش، سوریه، عراق، كردها، یگان های مدافع خلق، كوبانی.

1.aranipolitics@gmail.com2. yahyazarrin@gmail.com

فصلنامه پژوهشهای سیاسی جهان اسلام، سال ششم، شماره دوم، تابستان 1395، صص 127-150 D

OI:

10.21

859/

priw

-060

206

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

128

فصلنامه علمی - پژوهشی

1395

انست

، تابدوم

ره شما

م ، شش

ال س

مقدمهاقتدارگرایی غالب رژیم های سیاسی حاكم در كشورهای اسلامی خاورمیانه را دولت های توسعه منطق اساس بر حتا و دارند زیادی فاصله ی دموكراسی از كه می دهند، تشکیل نمی توانند اقتدارگرایی خود را توجیه كنند )رنجبر و صیاد 1392: 100(. در واكنش به این رژیم ها، خیزش هاي مردمي از سال 2010 به این سو، بارقه هاي امید را براي رخت بربستن استبداد در كشورهاي عربي ایجاد نمود، بهاری كه با »انقلاب یأس« آغاز گردید )عجم اوغلو و رابینسون، 1394: 23(، و به تنش های گسترده ای در میان جوامع خاورمیانه ای دامن زد. یکی از مهم ترین پیامدهای ناشي از این خیزش ها، این بود كه روند فعالیت های تروریستی ـ تکفیری در خاورمیانه از سال 2010 رو به فزونی نهاد. معرّف چنین الگوی رفتار خشن و خطرناكی، گروه هایی نظیر داعش و جبهه النصره )جبهه فتح الشام كنونی( هستند )كریمی مله و گرشاسبی،

1394: 156( كه به شکل خشونت باری منطقه را به خاک و خون كشیده اند. در مقابله با ظهور این نیروها، جمهوری اسلامی ایران، هم چون كشوری پیشگام در مبارزه با تروریسم وارد عمل شد و در عراق و سوریه، نقش چشم گیری در مبارزه با پیشروی داعش و نیز مبارزه با النصره ایفا نمود. چراكه دولت اسلامی یا داعش و جبهه النصره، حامل تهدیدات فزاینده ای در سطح منطقه ای برای ایران هستند )حاتمی، 1394: 38(. چراكه علاوه بر تهدید منافع ملی كشور در منطقه، خود نیز به قربانی عملیات تروریستی داعش در داخل بدل شده و در 17 خرداد 1396، دو عملیات تروریستی در مجلس شورای اسلامی و نیز مقبره ی بنیان گذار

انقلاب اسلامی، امام خمینی )ره( به وقوع پیوست.هم اكنون عراق، سوریه، یمن، لیبی، تركیه، تونس، لبنان و مصر درگیر جنگ یا بی ثباتی سیاسی شدید ناشی از فعالیت های تکفیری ها شده اند )كرم زادی، بهار 1395: 114(. در كنار این، دولت های زیادی در سطح منطقه ای و بین المللی تحت تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم این پدیده ی تروریستی قرار گرفته اند )نظری و قنبری، 1393(. در این میان، كردها را مي توان یکی از بازیگران سیاسی مهمي دانست كه از ظهور داعش تأثیر پذیرفتند. این تأثیرپذیری از چند عامل نشأت مي گیرد: نخست؛ كردها در پهنه ی جغرافیایي گسترده اي سکونت دارند. دوم؛ قومیتي هستند كه از حیث جمعیت در قیاس با عرب ها، ترک ها و فارس ها در خاورمیانه كم شمارترند و از این رو تلاش مي كنند از هر رویداد جهت هماوردي با دیگران بهره گیرند.

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

... دها

کرار

رفتدر

ی یس

رددگ

و ش

داعور

ظه

129

فصلنامه علمی - پژوهشی

سوم، كردها تنها هئیت اجتماعي بزرگ بي دولت در خاورمیانه به شمار مي آیند، لذا از هر فرصتي براي ابراز استقلال سیاسي استفاده مي كنند )میلر، 1385(. در همین ارتباط، نوشتار حاضر مي كوشد به این پرسش كلیدی پاسخ دهد كه »ظهور داعش چه تاثیری بر جایگاه و

دگرگونی وضعیت سیاسی كردها در عراق و سوریه داشته است؟«براي پاسخ به این پرسش، فرضیه ای مقدماتی طراحی شده است، كه كردها با استفاده از هر بحران در سطح داخلی و منطقه ای زمینه را برای پیگیری آمال سیاسی ـ تاریخی خود فراهم دیده و ظهور داعش در عراق و سوریه به آنها فرصت لازم را برای تدارک حاكمیت سرزمینی در سوریه و ادعای استقلال خواهی در عراق داده است. بنابراین، مقاله حاضر دو بخش اصلی دارد، نخست بررسی وضعیت كردها در دو كشور پیش از ظهور داعش و دوم تحلیل وضعیت

و پویش سیاسی كردها پس از ظهور داعش در عراق و سوریه.

ادبيات پژوهشدر بخش ادبیات پژوهش، می توان به طیفی از آثار منتشره در مورد كردها در عراق و سوریه، پیش و پس از ظهور داعش اشاره نمود، كتاب »کردها در عراق: گذشته، حال و آینده« نوشته ی كریم یلدیز، برپایه ی رهیافتی نوین به بررسی وجوه مختلف مساله ی كردها در عراق از گذشته ی تاریخی تا اواخر دهه ی 2000 می پردازد. یلدیز به خوبی میان قطعات مختلف تاریخ سیاسی و اجتماعی كردها در عراق ارتباط برقرار كرده و دلایل مترتب بر آن وضعیت را در سطح ملی، منطقه ای و بین المللی بیان می كند )یلدیز، 1391(. كتاب »کردها، عرب ها و انگلیسی ها« اثری است تاریخی در مورد كردهای عراق، كه بر اساس خاطرات والاس لایان در عراق توسط دیوید فیلدهاوس، گردآوری و تألیف شده است. این اثر حاصل دیده ها و نیز مأموریت های لایان در عراق و نیز مناطق كردنشین در دوران بین دو جنگ جهانی است )فیلدهاوس، 1395(. دیوید فیلیپس، متخصص مسائل كردها و استاد برجسته آمریکایی در سال 2015، كتاب »بهار کردی« را با تاكید بر تحولات مناطق كردنشین، خصوصاً با تمركز بر كردستان عراق منتشر نمود. فیلیپس در این كتاب انقیاد كردها از سوی قدرت های عرب و عثمانی را مورد واكاوی قرار داده و تحول وضعیت كردها را از قربانی قدرت های بزرگ به

.)Phillips, 2015( سوی جامعه ی منسجم سیاسی را مورد مداقه قرار می دهد

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

130

فصلنامه علمی - پژوهشی

1395

انست

، تابدوم

ره شما

م ، شش

ال س

ژوردی تژل در كتاب »کردها در سوریه: تاریخ، سیاست و جامعه« به بررسی شکل گیری آگاهی سیاسی ـ اجتماعی كردها در سوریه از مجرای تحولات تاریخی این كشور تا به امروز ارائه ی به می پردازد. كتاب علاوه بر دارابودن بعد نظری در تحلیل جنبش كردی سوریه، زمینه های اتنو ـ گرافیکی در مورد واقعیت های وجودی كردهای سوریه می پردازد تا از دل آن، به دركی از وضعیت كردها در سوریه معاصر و خصوصاً پس از خیزش های 2011 نائل آید )تژل، 1395(. كتاب »روژآوا: آلترناتیوی برای امپریالیسم، ملی گرایی و اسلام گرایی در خاورمیانه« اثری است تحلیلی از اسُو سابیو كه تلاش دارد به تحولات كردستان سوریه پس از 2011 و ظهور سیستم كنفدرالیسم دموكراتیک بپردازد. این اثر علاوه بر بررسی وضعیت نظری كنفدرالیسم دموكراتیک در كردستان سوریه، به خوانشی از تاریخ تحولات خاورمیانه می پردازد كه شامل دوران امپریالیسم، دوران ناسیونالیسم و پس از آن، یعنی اسلام گرایی است تا در نهایت به روژآوا به عنوان بدیلی نوین برای تحولات خاورمیانه پس از 2011 نائل آید

.)Sabio, 2015(را به مساله كردها در عراق یلدیز، رویکرد حقوقی اثر در آنچه گفت شد، اساس بر شاهدیم. كتاب فیلدهاوس نیز اثری روایتی از تحولات تاریخی كردها در عراق است و بر مشاهدات لایان متکی است تا دیدگاهی علمی و آكادمیک. بهار كردی تلاش دارد تا وضعیت كردها را با عنایت به تحولات پس از هزاره ی سوم و نیز ظهور داعش به خصوص در عراق مورد سنجش قرار دهد. تژل نیز به عنوان یک ژورنالیست نگاهی جامعه شناختی به تحولات كردها در سوریه دارد. در نهایت اثر سابیو را باید تلاشی نظری برای مفهوم پردازی نظری تحولات كردستان سوریه به عنوان بدیل امپریالیسم، ناسیونالیسم و اسلام گرایی دانست تا اثری كه بر تحولات عملیاتی كردها در سوریه تکیه كرده باشد. به همین منظور نگارندگان این نوشتار در تلاش اند با بهره گیری از ایده ی بحران و فرصت سازی به بررسی وضعیت كردها با عنایت به ظهور داعش بپردازند. به این معنا كه كردها به بحران داعش به عنوان یک فرصت

نگریسته و از دل آن به پیگیری امیال خود پرداخته اند.

1ـ زمينه يابی ظهور داعشصعود القاعده به عنوان عاملی در بازی قدرت در فضای بحرانی عراق، از همال روزي كه این

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

... دها

کرار

رفتدر

ی یس

رددگ

و ش

داعور

ظه

131

فصلنامه علمی - پژوهشی

كشور به اشغال نیروهاي ائتلاف به رهبري آمریکا درآمده، آغاز شده بود؛ از همان سال 2003. ابومصعب الزرقاوی، به عنوان شخص اول القاعده در عراق رخ مي نمایاند. این مرد، پیش از آن قصد داشت با حزب »توحید و جهاد« خود، بساط سلطنت اردن را سرنگون كند، اما ناگهان اشغال عراق از سوی آمریکا، امکانات كاملًا متفاوتی پیش روی وی گذاشت )تودنهوفر، 1394: 14(. در نتیجه، حمله ی آمریکا به عراق در سال 2003، فرصت و فضای مناسبی را برای حضور و نقش آفرینی گروه های تروریستی مختلف از جمله گروه های مرتبط با القاعده در این كشور به وجود آورد )میرزا زاده، 1394: 32(. شاخه ی القاعده در عراق در طی مبارزه علیه ایالات متحده و هم پیمانانش به تدریج خود را پروراند، نام دولت اسلامی در عراق1 را بر خود .)terrorism-info.org.il( نهاد و به نیروی مركزی میان شورشیان ضدآمریکایی تبدیل شدپس از كشته شدن زرقاوی به دست نیروهای آمریکایی در ژوئن 2006، رهبران القاعده گروه خود را با نام دولت اسلامی عراق از نو جمع كردند. دولت اسلامی عراق در سال 2010، دو تن از معروف ترین رهبران خود را از دست داد2، به شدت ضعیف شد، اما از بین نرفت. با عقب نشینی آمریکا در سال 2011، بار دیگر به رهبری ابراهیم عواد ابراهیم البدری السامرایی

)معروف به ابوبکر البغدادی( كار خود را از سر گرفت.در آوریل 2013، ابوبکر بغدادی، میل خود را در جهت جمع كردن نیروهایش در عراق و سوریه )همراه با گروه النصره(، ذیل نام دولت اسلامی در عراق و شام، اعلام نمود. النصره و رهبران القاعده با تاكید بر این امر، كه كشمکش ها میان سنی های تندرو در منطقه در حال افزایش است، این هم پیمانی را رد نمودند )كه تزمه ن و هاوكاران، 1394: 65- 64(. با این وجود، در نهایت در جولای 2014 تشکیل خلافت اسلامی اعلام شد و به نام »دولت اسلامی« نظامی، مذهبی، پدیده ای سیاسی، داعش واقع، در .)Todenhofer, 2015: 7( یافت. تغییر ایدئولوژیک و اجتماعی محسوب می شود. مجموعه ای از ویژگی های متضاد فکری، سیاسی و اجتماعی در این گروه سازمان یافته است )ئه بوبه كر عه لی، 2015: 7ـ 8(. پس از آن، داعش تهاجم خود را در خاک عراق و سوریه ی بحرانی تشدید نمود و بخش هایی از این كشورها

را به كنترل خود درآورد.

1. Islamic State in Iraq (ISI)2. منظور ابوایوب المصری و ابوعبدالرشید البغدادی است.

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

132

فصلنامه علمی - پژوهشی

1395

انست

، تابدوم

ره شما

م ، شش

ال س

قدرت حضور داعش ناگهان و به شکلی بسیار خشن شدت یافت. حضور روزافزون داعش در دو سرزمین عراق و سوریه رسمیت یافت، آن هم با جاه طلبی های سیاسی ـ نظامی این گروه در سوریه و هم زمان با اعلام خلافت اسلامی از طرف رهبر گروه؛ ابوبکر بغدادی. قدرت های هم چنین و منطقه كشورهای به و كرد فتح پشت سرهم را سنگرهای داعش بزرگ و »كافر« اعلام جنگ داد و این اتفاق ها خیلی زود به این پدیده ابعاد جهانی بخشید )لوییزار، 1396: 15ـ16(. در 6 ژوئن 2014، جنگجویان داعش حمله به موصل ـ دومین شهر بزرگ عراق ـ را شروع كردند، 4 روز بعد شهر سقوط كرد. )Cockburn, 2015(. »پس از گرفتن موصل، جنگ جویان تحت رهبری داعش به سوی شهر محل زندگی صدام؛ تکریت و دیگر شهرها در استان دیاله حركت كردند كه جمعیت هایی حدوداً برابر از شیعه و سنی داشت« )Katzman and others, 2014: 3(. سقوط موصل، و شهرهای مهمی چون تکریت و بخش های بزرگی از استان الانبار، زمینه را برای پروژه ی نهایی داعش، یعنی »تأسیس خلافت اسلامی« خودخوانده مهیا كرد )صالحی و مرادی نیاز، 1394: 105(. به زودی، دیگر اقلیت های برای كه آشوری، جماعات بومی فرزندان مسیحی ها، همه ی گرفتند. قرار هدف مذهبی .)Friedland, 2015: 27( .حداقل 3000 سال در عراق ساكن بوده اند، از موصل رانده شدنددر 3 آگوست 2014، مردان مسلح داعش به غرب موصل یعنی منطقه ی شنگال )سنجار(، موطن كردهای ایزدی یورش بردند. داعش شهر را در عرض كمتر از 24 ساعت، به واسطه ی عقب نشینی نیروهای پیشمرگه از موقعیت هایشان به كنترل درآورد و این امر با كشتار صدها

.)KNK, 2014: 6( نفر و نیز به برده گرفتن بیش از هزار زن ایزدی انجامیددر سوریه نیز داستان به گونه ای تراژیک با گسترش داعش رقم خورد. داعش خیلی زود نیروهای خود را در تمام دره ی فرات، از ابوكمال تا رقه، مستقر كرد و دیروالزور را هم كه در میان این دو نقطه قرار داشت تحت كنترل كامل خود گرفت )لوییزار، 1396: 114(. حمله به كوبانی در كردستان سوریه نیز با كشتار مردم این منطقه و محاصره ی شهر توسط داعش همراه شد )عطوان، 1395(، اما به تدریج اسطوره ی قدرت و پیشرفت داعش در هم شکست. آروزهای خونین داعش برای منطقه، بدل به یک رؤیا شد، چرا كه این نیرو در سال 2016 و می 2017 در سوریه و عراق، با حملات ائتلاف بین المللی با حمایت از نیروهای داخلی در این دو كشور مواجه شد. جمهوری اسلامی ایران و نیروهای حشد شعبی كه تحت رهبری

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

... دها

کرار

رفتدر

ی یس

رددگ

و ش

داعور

ظه

133

فصلنامه علمی - پژوهشی

این كشور قرار دارند به همراه دولت بشار اسد و نیز دولت مركزی عراق، ضربات سنگینی را به داعش در عراق و سوریه وارد نموده اند. اكنون جنگ با داعش در موصل و رقه در حال پیگیری است كه با شکست این نیرو همراه بوده است. آینده ی این نیرو را می توان پایان كنترل و قدرت سرزمینی آن دانست، اما هرگز ایده ی داعش و یا خشونت های مانند آن در عراق و منطقه از بین نخواهد رفت و به قول بختیار علی )1394( این نیرو روح تفکر شرقی است كه

هر باره و به شکل از سوی آن فراخوانده می شود.

2ـ جايگاه سياسی کردها پيش از ظهور داعش در عراق و سوريه2ـ1. سوریه

كردستان سوریه محصول تحولات پس از توافق سایکس ـ پیکو و تشکیل دولت سوریه مدرن پس از سه دهه از این توافق می باشند. كردها به عنوان بخشی از سوریه ی مدرن، در طی دوران تاریخی حدوداً یک قرن گذشته، بارها مورد تهاجم و ستم حکومت مركزی قرار گرفته و حاكمان سوریه از پذیرش بخشی از كردها به عنوان شهروند سرباززده ، آن ها را مورد تعقیب، آزار و شکنجه قرار داده و از هرگونه پذیرش سیاسی و اجتماعی آنها به شکلی برابر با دیگر

.)Phillips, 2015( شهروندان سرباز زده اندبعد از كودتای 1954 سیاست تعریب )عربی كردن( برای »ایجاد و رشد فرهنگ واحد عربی« در كشور سوریه آغاز شد و بر پایه ی این الزام كه سوریه باید كشوری عربی شود، عدم تأمین آزادی و حقوق شهروندان غیرعرب مورد تاكید قرار گرفت. شرایط كردها بعد از دهه 1960 به گونه ای شد كه به بسیاری از آنان به عنوان خارجی لقب »اجانب« داده شد. در طی دهه های بعد نیز، هم چنان سیاست تبعیض آمیز در قبال كردها ادامه یافت، به طوري كه یکی از شدیدترین نمونه ها، تداوم سیاست خشن حکومت مركزی در برابر كردهاي واقع در استان حسکه بوده است )نصری و سلیمی، 1393: 43 ـ 44(. این استان كردنشین و مناطق اطراف آن و خصوصاً جزیره، به واسطه ی جمعیت كردی و ترس از تحركات آنها، برای حکومت چون

تهدیدی نگریسته می شد و تلاش هایی برای رفع این تهدید انجام شد.در روز دوازدهم نوامبر 1963، ستوان محمد طالب الهلال، رئیس پیشین سرویس های اطلاعاتی در حسکه، گزارشی درباره ی جزیره منتشر كرد كه منبع الهام در مدیرت مساله

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

134

فصلنامه علمی - پژوهشی

1395

انست

، تابدوم

ره شما

م ، شش

ال س

كردها بود. نویسنده ی گزارش، خواستار افزایش سیاست های سركوب گرانه در تمامی حوزه ها شد، تا همه ی نشانه های هویت كردی را از جزیره پاک كند )تژِل، 1395(. در ادامه و طی دهه ی آتی فشارها بر كردها در سوریه ادامه داشت، بر اساس حکم استانداری حسکه در سال1986، كردها در محیط كار حق تکلم به زبان كردی را نداشتند. هم چنین، در سال 1988 حکومت در حکم دیگری ضمن تصدیق حکم قبلی ممنوعیت استفاده از زبان های غیرعربی را در جشن ها، مراسم عروسی و هرگونه آوازخوانی اعلام نمود )نصری و سلیمی، 1393: 45- 43(. این روند با فرازونشیب هایی، وضعیت كردها در سوریه بعثی، در دوران حافظ اسد

را شکل می داد كه تا روی كار آمدن بشار اسد در یک دهه بعد، ادامه داشت.با مرگ حافظ اسد در سال 2000 و آرام شدن جو بهار دمشق پس از تحولات سال های آخر عمر حافظ اسد و روی كارآمدن بشار اسد، فضای سیاسی به شکلی محدود باز شد. سازمان های سیاسی كردی به شکلی بازتر اجازه ی ظهور یافتند، و فعالیت ها و حمایت شان را از جنبش مدنی كردی را افزایش دادند. علاوه بر این، نظام سیاسي سوریه رویکرد خود را درباره نشر كتب، موسیقی و آموزش زبان كردی تلطیف نمود. اما، این وضعیت دیری نپایید و در پنجمین سال حضور بشار اسد در قدرت، فعالان كرد بارها تهدید و بازداشت شدند و شعائر ضدكردی و محدودیت ها بر فعالیت های كردها به جای خود برگشت. جنگ 2003، Lowe( یعنی حمله امریکا به عراق نیز تنش میان كردها و اعراب را در سوریه برجسته نمودand House, 2006: 4-5(، چراكه اعراب كردها را به حمایت از جنگ به رهبری آمریکا علیه

یک برادر و ملت عرب متهم می كردند.در نتیجه، تنش ها از این تاریخ به بعد به شکل پایدار ادامه داشت. منازعه بار دیگر در یک بازی فوتبال در 12 مارس 2004، از سر گرفته شد كه به درگیری میان طرفداران كرد و عرب، و كشته شدن 7 كرد انجامید. تظاهرات در شهرهای مختلف قامشلو، جزیره، عفرین و دمشق بالا گرفت. كردها به حمایت خارجی و ناآرام كردن سوریه متهم شدند. در سال 2005 نیز تظاهرات ها در كوبانی، با هدف مطالبه ی حق شهروندی، با خشونت پلیس مواجه شد )Lowe and House, 2006: 6(. وقایع خشونت بار مارس 2004 در كردستان سوریه و مناطق كردنشین شهرهای حلب و دمشق نشان از ظهور اعتراض های ضددولتی مردم كرد در صحنه ی سیاسی سوریه بود. جنبش كردی از این دوران به بعد، ابعاد نوینی به خود گرفت

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

... دها

کرار

رفتدر

ی یس

رددگ

و ش

داعور

ظه

135

فصلنامه علمی - پژوهشی

كه مهم ترین آن، همه گیرشدن جنبش كردی در میان تمام كردهای سوریه بود )تژل، 1395(. این كه تا داشت، ادامه نیز از 2004 پس سال های برای مداوم و نیم بند به شکل تنش ها تحولات پس از اعتراض های سال 2011 و جنگ داخلی میان دولت و نیروهای اپوزیسیون سوریه، فرصتی را كه كردها در صدد دست یابی به آن بودند، در اختیارشان قرار داد و با ظهور داعش )Sabio, 2015(، این بحران به فرصتی برای كردها در جهت پیگیری امیال سیاسی ـ

تاریخی شان بدل شد.

2ـ2. عراقالف( کردهای عراق از شکل گیری دولت مدرن تا 1990

نقشه ی قدرت های بزرگ برای انتقام تاریخی از عثمانی كه با آلمان در جنگ جهانی هم صدا شده بود، در جهت نابودی این امپراتوری و شکل دادن به مناطق تحت كنترلِ خود در این توافق ها این از یکی گرفت. انجام توافق ها از مجموعه ای اساس بر كه بود، سرزمین ها سایکس ـ پیکو بود، كه كنترل آنچه كه امروز سوریه و لبنان نامیده می شود را به فرانسه GLRC, 2004:( داد، درحالی كه، بریتانیا، عراق و منطقه ی اردن و اسرائیل را به دست گرفت11(. اما نمی دانستند با نواحی كوهستانی و كردنشین شمال و شرق و به ویژه شهر كركوک

كه چندقومیتی بود و پس زمینه ی آن را مناطق كردنشین تشکیل می دادند، چه كنند. از آن جا كه منطقه ی كركوک بخش عمده ی نفت عراق را تأمین می كرد كنترل و تسلط بر نواحی كردنشین برای تضمین رشد اقتصادی عراق بسیار اهمیت داشت. بریتانیا نیز ترتیبی داد تا استان موصل واقع در امپراتوری عثمانی سابق به عراق منضمم شود. پس از یک دوره قیمومت، با امضای قرارداد 1930، میان انگلیس و عراق، به كشور پادشاهی عراق استقلال كامل اعطا شد و به كردهای مناطق كردنشین تضمین هایی برای حفظ هویت و موجودیت مستقل به عنوان یک »اقلیت رسمی« كه بریتانیا قبلًا در مورد آن با جامعه ی ملل به توافق رسیده بود، داده شد )میلتون ادوارد و هینچ كلیف، 1390: 98(. این تعهدات، با وجود كارشکنی دولت بریتانیا كه قول استقلال را به كردها داده بود، مورد اعتنای آنها قرار نگرفت و زمینه را برای ظهور و

تحکیم جنبش ملی گرای كردی در عراق فراهم نمود )كوچرا، 1377(.در پی مرگ شاه فیصل، حکومت عراق دچار چنددستگی و عدم انسجام در سطح رهبری

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

136

فصلنامه علمی - پژوهشی

1395

انست

، تابدوم

ره شما

م ، شش

ال س

به نیل برای خود درون در را نیرومندی رهبری و انسجام توانسته بودند نیز كردها شد. آرمان هایشان شکل دهند. این جنبش در قالب آگاهی های ناسیونالیستی به رهبری ملأ مصطفی بارزانی در برابر رژیم عراق شکل گرفت. پس از روی كار آمدن صدام حسین، كردهای عراق بهای سنگینی برای مخالفت با رژیم و اتحاد با ایران پرداختند كه در سال های 1974 و 1975، به شکست گروه پیشمرگ های كرد تحت رهبری بارزانی منتهي گردید. اما چهره ی واقعی خشن و سبعانه ی رژیم عراق خود را در آخرین روزهای جنگ با ایران در سال 1988 نشان داد و از كردها به خاطر اتحاد نظامی با دشمن دیرینه ی خود )ایران(، انتقام سختی گرفت )میلتون ادوارد و هینچ كلیف، 1390: 100- 99(. این انتقام در قالب عملیات هایی نه گانه برای نابودی بخشی از جامعه ی كردی و در قالب انفال و شیمیایی حلبچه انجام شد )كلی، 1390: 37- 25(. در كنار این و در دهه ی 1970 و 1980 حکومت عراق تحت رهبری حزب بعث تعریب مناطق كردنشین در كركوک و سنجار و شیخان و زاخو را تشدید نمود )كوچرا، 1377، 434(. سیاستی كه به اعتقاد كردهای عراق، سبب رانده شدن بیش از نیم میلیون كرد، از خانه و كاشانه ی خود و جایگزین شدن اعراب سنی دیگر مناطق به جای آنان در كردستان شد )رستمی و سفیدی، 1395: 89( پدیده ی تعریب خود به پیچیده شدن وضعیت كركوک منتهی شد كه عواقب آن تا به امروز هم باقی است و به تنش میان نیروهای سیاسی و اجتماعی در

این استان منجر شده است.

ب( تلاش برای خودمختاری؛ کردهای عراق از 1990 تا 2003در ساعات اولیه صبح 2 آگوست 1991، حدود یک صدهزار سرباز عراقی كه در نزدیکی مرزهای كویت مستقر بودند، به سمت جنوب به حركت درآمدند و ظرف چند ساعت این شیخ نشین كوچک و پایتخت آن را اشغال كردند. كویت یکی از بزرگ ترین تولیدكنندگان نفت در جهان بود و همین امر سبب شد »نیروهای متحدین« كه با شتاب شکل گرفته بودند، با قاطعیت بیشتری برای آزادسازی این شیخ نشین كوچک عمل كنند. در نهایت، ائتلافی كه آمریکا آن را رهبری می كرد، متشکل از 36 كشور بود به مقابله با عراق پرداختند. پایان جنگ از سوی نه البته از بزرگ ترین چالش ها فراروي حکومت خود، با یکی باعث شد صدام فرماندهان نظامی بلکه از طرف دو اقلیت مذهبی و قومی شیعیان در جنوب و كردها در شمال عراق، روبه رو شود. به محض پایان جنگ و نزول اقتدار مركزی به پایین ترین سطح، آن ها

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

... دها

کرار

رفتدر

ی یس

رددگ

و ش

داعور

ظه

137

فصلنامه علمی - پژوهشی

اوضاع را برای شورش علیه صدام مناسب دیدند )كامروا، 1391: 221ـ 226(. آن ها مترصد بودند تا با استفاده از ضعف حکومت مركزی، مطالبات محلی خود را پیگری نمایند، اما نتیجه

خلاف انتظارشان بود.و گسترده تهاجم عراق بازسازماندهی شده ی نیروهای ،1991 مارس ماه اوایل در وحشیانه ای را برای در اختیار گرفتن كنترل مجدد جنوب آغاز كردند. رهبر عراق سپس توجه خود را به سمت شمال معطوف كرد. تا آخر ماه بیشتر مناطق شمالی بازپس گرفته شد، اما این كار پس از كشته شدن حدود 100 هزار نفر از كردها و شیعیان صورت گرفت. آمریکا و انگلیس ایجاد »منطقه ی امن« را برای كردها و شیعیان در شمال و جنوب عراق اعلام كردند. به این ترتیب، نوعی تجزیه ی عراق به اجرا درآمد و كنترل بخش هایی از كشور از دست دولت خارج شد)كامروا، 1391: 230ـ229(. منطقه ی امن چندان مورد اعتماد كردها، خصوصاً جلال طالبانی، رهبر اتحادیه ی میهنی نبود، چرا كه به حمایت ائتلاف به رهبری آمریکا از كردها

چندان باوری نبود )مک داول، 1386(.كردها از ابتدای 1990 به تدریج حکومت منطقه ای، پارلمان و نهادهای مدنی را ایجاد كردند. تشکیل نهادهای جدید و مدنی و حکمرانی دموكراتیک در این دوران به دغدغه ی رهبران كرد عراقی بدل شده بود )Invest In Group, 2013: 24(. از آوریل 1991، دولت دوفاكتوی كردستان به شکلی خودمختار در حال اجرای امور خود بوده است، كه تا 2003 نیز این خودمختاری در كردستان عراق ادامه داشته است. دانشگاه های باز شدند، ایستگاه های رادیویی و تلویزیونی دایرشده، انتخابات شهری و پارلمانی برگزار شده، پلیس و نیروهای امنیتی به وجود آمده اند، بانک مركزی تأسیس شده و پایتختی نیز وجود دارد )آلیس، 1387: 212(. اما پس از 2003 و مداخله ی آمریکا در این كشور، با استقرار سیستم فدرال در عراق،

روند مدیریت كردها بر مناطق شان به شکل كلی دگرگون شد.

ج( فدرالیسم و ایجاد حکومت اقلیم کردستان عراقپس از حملات یازدهم سپتامبر 2001، ایالات متحده سیاست خود در قبال تروریسم را از سیاست دفاع به سیاست پیشگیری فعال تبدیل كرد. رئیس جمهور وقت، بوش پسر، اعلام كرد كه دولت او تروریست ها را هر كجا باشند گرفتار و دولت های حامی و پناه دهنده به آنان را ساقط خواهد كرد. این سیاست گسترده تر هم شد، یعنی بوش دولت های را هم كه از نظر

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

138

فصلنامه علمی - پژوهشی

1395

انست

، تابدوم

ره شما

م ، شش

ال س

وی در جست وجوی سلاح های كشتار جمعی بودند، هدف قرار داد )كلی، 1390: 55(. با این وضعیت، مقدمات جنگ علیه صدام در حال تدارک بود، كردها هم خود را برای انتقام

تاریخی از صدام آماده می كردند.در سپتامبر 2002، روشن شد كه دولت ایالات متحده برنامه ریزی ای برای تهاجم به عراق دارد. در 17 مارس 2003، سفیر بریتانیا به ایالات متحده گفت كه روند دیپلماتیک در عراق به پایان رسیده است. در نتیجه، جرج بوش به صدام حسین و پسرش 48 ساعت فرصت داد تا عراق را ترک كنند یا با جنگ روبه رو شوند. در 19 مارس 2003، تهاجم به عراق؛ زمانی Anlar, 2006: 61-( كه ایالات متحده عملیات آزادسازی عراق را به راه انداخت، شروع شد62(. در 20 مارس 2003، ساعت 3:15 به وقت گرینویچ، پرزیدنت بوش در نطقی خطاب

به ملت آمریکا اعلام كرد كه »در این ساعت، نیروهای آمریکایی و ائتلاف در مراحل اولیه ی عملیات نظامی هستند تا عراق را خلع سلاح كنند، تا مردمش را آزاد كنند و جهان را در برابر خطر عظیمی محافظت نمایند.« )یلدیز، 1391: 197( عملیات های زیادی علیه صدام انجام شد. در 9 آوریل، بغداد سقوط كرد و نیروهای تحت رهبری ایالات متحده وارد دو كاخ اشغال عراق در سال آمریکا و ریاست جمهوری شدند )Anlar, 2006: 61- 62(. حمله ی آینده عراق برای به هم ریخت و دوران جدید بی اطمینانی را قبلی را 2003، نظم سیاست

به همراه داشت )انتصار، 1390: 158(.پس از جنگ و شروع روند تقسیم قدرت در عراق، دو حزب كردی، تحت لوای یک فهرست ائتلافی، دورهم گرد آمدند و یک دولت منطقه ای متحد در كردستان تشکیل دادند. دولت رئیس به عنوان را بارزانی كردستان، مسعود دموكرات رهبر حزب آن ها بدین سان، خودمختار كردستان عراق منصوب كردند و جلال طالبانی رهبر اتحادیه میهنی كردستان را به بغداد فرستادند تا منصب ریاست جمهوری دولت نوپای عراق را در اختیار گیرد )كلی، 1390: 52(. كابینه ی مشترک داخلی در اقلیم و نیز ارائه ی فهرست مشترک انتخاباتی برای پارلمان عراق، حاصل این دوران از مشاركت كردها است. هر چند سقوط رژیم بعث نویدبخش پایان جنگ و خونریزی در عراق بود و امید می رفت كشور عراق به عنوان نمونه ای موفق از دمکراسی و هم زیستی مسالمت آمیز میان جمعیت های هویتی مختلف در خاورمیانه عرضه شود؛ اما با گذشت زمان نه تنها این آمال تحقق پیدا نکرد، بلکه دور جدیدی از منازعات بر كشور عراق سایه انداخت. روند اختلافات و تنش های سیاسی میان جناح های سیاسی عراق از

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

... دها

کرار

رفتدر

ی یس

رددگ

و ش

داعور

ظه

139

فصلنامه علمی - پژوهشی

سال 2011 )سلیمی و زرین نرگس، 1393( به این سو، باعث تشدید تنش ها در داخل عراق شد و با بهره گیری كردها از بحران جهت كنارزدن دولت مركزی برای پیگیری آمال شان همراه

شد.

3ـ ظهور داعش و دگرديسی در رفتار کردها در سوريه و عراقسال 2013 به این سو، نقطه عطفي در تاریخ معاصر كردها به شمار مي آید، چرا كه به واسطه ی تحولات ناشي از ظهور و قدرت گیري داعش، یک كنش گر فروملي هویت جو )كردها( در عراق و سوریه از بي سابقه ترین منافع مشترک برخوردار گردیدند، به گونه اي كه هر دو طرف بقاي خود را در مقابله با داعش و نیز پیگیری اهدافی كه ظهور این نیرو به بار آورده، یافتند.

همین امر نیز به نوبه خود زمینه را براي دگردیسي در رفتار كردها ایجاد نمود.3ـ1. سوریه

اگرچه مبارزه جویی جنبش كردی در سوریه از مدت ها پیش برای نیل به آرمان های خود از هر بحرانی بهره می برد، اما هیچ بحرانی به اندازه ی خیزش های عربی سال 2011 برای كردها امیدبخش نبوده است، چرا كه از دل آن نیرویی به نام داعش شکل گرفت كه زمینه را برای دگردیسی بنیادین در وضعیت كردها در این كشور فراهم نمود. از این دوران بود كه

كردها تحركات سیاسی و نظامی خود را در سوریه سرعت بخشیدند.با شروع تحولات داخلی سوریه كردها در قالب دو نیروی نظامی اصلیِ یگان های مدافع خلق1 و یگان های مدافع زنان2، ذیل نیروی سیاسی حزب اتحاد دموكراتیک3، به تدارک نظامی و سیاسی پرداخته و در سال 2012 موفق به ایجاد منطقه ای خودگردان تحت كنترل خود شدند. محدوده موردنظر كردها برای ایجاد منطقه خودمختار از روستای عین دیوار كه در محدوده شهر دیرک یا مالکیه، یکی از شهرهای استان حسکه، شروع می شود و هم جوار با مرزهای تركیه به سمت غرب در نزدیک اسکندرون ختم مي شود )سلیمی و ولدبیگی، 1394(، كه در قالب سه كانتون منفصل عفرین، كوبانی و جزیره تحت تجربه ای به نام كنفدرالیسم دموكراتیک4 و با عنوان روژآوا، معروف گردید. هم زمان با اوج گیری بحران و تشدید جنگ داخلی در سوریه،

1. People’s Protection Units or Yekîneyên Parastina Gel (YPG)2. Women’s Defence Forces or Yekîneyên Parastina Jin (YPJ)3. Democratic Union Party or Partiya Yekîtiya Demokrat‎, PYD4. Democratic Confederalism

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

140

فصلنامه علمی - پژوهشی

1395

انست

، تابدوم

ره شما

م ، شش

ال س

بشار اسد كه خود را در برابر چندین نیروی مخالف می دید، در تابستان 2012 تصمیم گرفت نیروهای خود را از مناطق كردنشین بیرون كشیده، تا جایگاه خود را در سنگرهای استراتژیک، مستحکم نماید )Bosearslan, 2014: 33(، این عامل به كردها فرصت لازم را برای تدارک خواسته های كردها، جهت تحکیم جایگاه خود داد، و هم زمان زمینه را برای اندیشدین به

آرزوی دیرینه ی آنها؛ یعنی تلاش برای اتصال سه كانتون به هم دیگر فراهم نمود.با آغاز نبرد میان نیروهای یگان های مدافع خلق و جبهه النصره یا جبهه ی فتح الشام )كه در آن زمان با داعش همکاری می نمود( در سال 2013، كردستان سوریه نیز به یکی از اصلی ترین مناطق صحنه ی خشونت پس از سال 2010 مبدل گردید )Bosearslan, 2014: 32(، كه كردها را با اولین آزمون حیاتی جهت دفاع از مناطق شان مواجه نمود. دفع تهدید النصره، آغاز جنگی بزرگ تر در سال بعد بود؛ زمانی كه حركت كردها به سمت تحکیم موقعیت شان شتاب گرفت، نیروهای داعش، حملات نظامی خود علیه كردهای سوریه را آغاز كردند. بخش عمده ای از این درگیری ها در كانتون كوبانی صورت گرفت، كه برای 4 ماه به محاصره نیروهای دولت اسلامی درآمد. كردها به مرور توانستند داعش را به عقب برانند و این نیرو را از بخش های

.)Sabio, 2015( مهمی از سوریه به عقب برانندپس از شکستن محاصره كوبانی و شروع پیشروی های كردها، آن ها برای جلب حمایت بین المللی و نیز افزایش مشروعیت خود، زمینه را برای اتحاد میان خود و دیگر نیروهای نظامی فراهم نمودند، این اتحاد به نیروهای سوریه دموكراتیک1 معروف شد. نیروهای سوریه دموكراتیک، حاصل اتحاد میان كردها و اعراب سنی، آشوری ها، تركمان ها و ارمنیان است كه در اصل یک نیروی پیشرو در تحولات سوریه است و تحت كنترل كردها قرار داد و در 11 اكتبر 2015 تشکیل شده است )Lund, Jan. 22, 2016(. این نیرو با كسب حمایت ائتلاف بین المللی ضد داعش ، توانست به پیشروی های موفقی در سوریه بپردازد و با عقب راندن داعش به آزادسازی شهر استراتژیک منبج در 12 آگِست 2016 پرداخته و در تلاش است تا در نهایت دو كانتون عفرین و جزیره را به هم متصل نماید و كردستان سوریه فدرال را در قالب )nnsroj.com, August 13, 2016: 90748 ،سه كانتون به هم دیگر پیوند دهد )عمار گلیكه با ورود مستقیم تركیه به بحران سوریه، با حمله ی نیروهای تحت حمایت این كشور به جرابلس، آرزوی كردها برای اتصال این سه كانتون با تهدید جدی مواجه شده است. نیروهای

1. Syrian Democratic Forces (SDF)

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

... دها

کرار

رفتدر

ی یس

رددگ

و ش

داعور

ظه

141

فصلنامه علمی - پژوهشی

سوریه دموكراتیک تا ژوئن 2017، در قالب عملیات خشم فرات، 4 مرحله از عملیات را برای محاصره و بازپس گیری رقه، به عنوان خلافت دوفاكتوری داعش به انجام رسانده اند )nrttv.com, 15/04/2017: 68545(. این نیرو در شرایط فعلی رقه را به محاصره در آورده است و در مرحله ی چهارم عملیات درصدد است تا این شهر را بازپس گیرد. بنابراین می توان گفت كه كردها با ظهور داعش و در سال های پس از 2013، چند اقدام اساسی را انجام دادند، نخست تدارک فضای سیاسی برای عملیاتی نمودن طرح كنفدرالیسم دموكراتیک در كردستان سوریه، یا به عبارت بهتر سه كانتون تحت مدیریت كردها )عمرانی، 1394(. دوم، شکست داعش در كوبانی با وجود محاصره ی این شهر از سوی این نیروها و جلب حمایت بین المللی و منطقه ای نسبت به خود )Sabio, 2015(. سوم، بدل شدن نیروهای سوریه ی دموكراتیک به

نیرویی كارآمد در مبارزه با داعش در سوریه.3ـ2. عراق

با كشور این عراق، در داعش تروریستی گروه پیش روی های شروع ابتدای همان از بزرگ ترین چالش های یک دهه ی اخیر خود، كه تمامیت ارضی و جان شهروندان و حتی حاكمیت كشور را تهدید می نمود، مواجه شد. جنگ جویان داعش با گذر از مرزهای سوریه، كنترل موصل، دومین شهر بزرگ عراق را در 10 ژوئن 2014 به دست گرفتند. در ماه آگوست همین سال، داعش آماده ی حمله به كردستان عراق شد، مخمور را تصرف كرد و اربیل را هدف تهدید خود قرار داد. ایالات متحده با حملات هوایی اربیل را وارد ماجرا شد و سلاح هایی برای پیشمرگ ها تدارک دید )Phillips, 2015: 4(. اما نقش كلیدی را باید در حمایت به موقع نظامی و تداركاتی جمهوری اسلامی ایران از اربیل دانست. در نتیجه رهبران اقلیم كردستان عراق نیز نقش تصمیم سازان تهران را به واسطه ی ارائه ی تجهیزات نظامی به نیروهای پیشمرگه ستایش كرده اند )Katzman and Humud, 2015: 34- 35(. در این میان، داعش به بهانه ای

برای كردها در عراق بدل شد تا به واسطه ی آن بتوانند آمال خود را پی گیری كنند.

نخست؛ مساله ی کرکوک و مناطق منازعه در اصل 140به لحاظ تاریخی، بخش های متعددی از عراق كه روزگاری توسط یک گروه اداره می شدند، امروز جمعیت مختلطی دارند یا توسط گروه دیگری كنترل می شوند. مثلًا كردها ادعا می كنند كه شهر كركوک پایتخت آن ها محسوب می شود؛ شهری كه قبلًا تحت نظر كردها بود اما رژیم

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

142

فصلنامه علمی - پژوهشی

1395

انست

، تابدوم

ره شما

م ، شش

ال س

صدام اعراب زیادی را برای اسکان به آنجا فرستاد )بایمن، 1387: 166-165(. به همین دلیل، حاكمیت سیاسی بر كركوک را می توان مهم ترین مسئله موجود میان نیروهاي سیاسی عراق، در طول نیم قرن اخیر دانست. پس از كشف نفت در حوالی كركوک در سال 1927 این استان همواره مورد منازعه نیروهاي سیاسی عراقی و قدرت هاي منطقه اي و بین المللی از جمله دولت هاي بریتانیا و تركیه بوده است؛ اما آن چه امروزه كركوک را به عنوان مسأله ای جدی Nasri( در عراق بعد از 2003، مطرح كرده است مفاد ماده 140 قانون اساسی عراق می باشدSalimi, Winter 2013, 78- 79 &(. به طور كلی، ماده 140 و مسائل پیرامون آن بنیادی ترین

عامل اختلاف بین حکومت اقلیم كردستان و حکومت مركزی عراق بوده است. هم زمان با تهاجم داعش به عراق، در همان روزهای ابتدایی، كردها سودای جدایی و استقلال خواهی را سردادند. در این زمان كه مرزهای اقلیم كردستان و كركوک مورد تهدید داعش قرار گرفته بود، كردها با استفاده از عقب نشینی نیروهای عراقی، نیروهای پیشمرگ را به سرحدات مرزی مناطق منازعه، خصوصاً در كركوک انتقال داده و این منطقه را به شکل یک طرفه و با نادیده گرفتن قانون اساسی عراق به كنترل خود درآودند. این رفتار كردها از سوی حکومت مركزی به شدت محکوم شده و به نقطه ی اصلی تنش و نگرانی بغداد با اقلیم بدل شده است )سلیمی و زرین نرگس، 1393: 276(. حضور نظامی داعش و پیشروی كردها

تا آخرین سرحدات مناطق منازعه، بدون تهدید نیرویی مانند داعش، امکان پذیر نبود.كردها كه از كارت داعش برای چانه زنی با بغداد بهره می بردند، كركوک را با نیروهای نظامی پیشمرگه حفظ نموده و مقدمات الحاق یک جانبه ی كركوک به اقلیم را در ظاهر تدارک از شمار بهره مندی با و استان داری كركوک انجمن در ابتدا كردها مسیر این در دیده اند. نمایندگان كرد در این انجمن، مساله برافراشتن پرچم كردستان در كنار پرچم عراق برفراز ساختمان های اداری كركوک را در اوایل آوریل 2017، با وجود مخالفت نمایندگان عرب و تركمان به شکل یک طرفه به انجمن استانداری تحمیل نموده و در مرحله ی بعد نیز ائتلافی متشکل از حزب دموكرات كردستان عراق به رهبری بارزانی و اتحادیه ی میهنی كردستان به رهبری جلال طالبانی تشکیل دادند كه در تلاش است اقلیم را برای رفراندوم در ماه نوامبر سال 2017، برای آگاهی از نظر عموم در مورد استقلال از عراق آماده كند، این رفراندوم شامل استان كركوک نیز می شود )nrttv.com, 13/04/2017: 68431(. بنابراین با این اقدام و استفاده از ضعف حکومت مركزی عراق، در زمانی كه ارتش و دولت درگیر مبارزه با داعش

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

... دها

کرار

رفتدر

ی یس

رددگ

و ش

داعور

ظه

143

فصلنامه علمی - پژوهشی

در موصل است، كردها به اقدامی فراقانونی در مبارزه و تشدید تنش ها با بغداد دست زدند.

دوم؛ ادعای استقلال خواهیاقلیم مدعی است كه مسیر نهایی عراق به سوی فروپاشی است و از دل آن كشور كردستان زاده خواهد شد. در مصاحبه ی 22 ژانویه ی 2016 رئیس اقلیم كردستان عراق با روزنامه ی به منجر كه پیکو، ـ سایکس پیمان بپذیرند تا خواست جهانی رهبران »از وی گاردین، شکل گیری مرزهای مدرن خاورمیانه شد، شکست خورده است«. بارزانی از این قدرت های می خواهد »تا بر سر پیمانی جدید توافق كنند كه راه را برای یک دولت كرد هموار می كند« )The Guardian, 2016/01/22(. در وضعیت ناكامی دولت در عراق، با عدم شکل گیری یک هویت ملی عراقی و نبود تشکلات نخبگی ملی، باعث شده كه كردها با دامن زدن به تمایلات منطقه ای و محلی خود، درصدد استفاده از ناكامیابی دولت در عراق برای برآوردن تمایلات

خود به استقلال باشند )طالبی آرانی و زرین نرگس، 1395(.استقلال خواهی، همواره یکی از داعیه های جنبش ملی كرد در عراق بوده است و عمری به درازای یک سده دارد. این جنبش در عراق از قیام شیخ محمود برزنجی شروع شد و تا به امروز نیز ادامه دارد )كوچرا، 1377(. استقلال خواهی كه به عنوان یکی دیگر از دگردیسی های ناشی از ظهور داعش بر وضعیت كردها مطرح شده است را می توان به عنوان مرحله ای نوین و

تا حدودی عملیاتی بر یک قرن استقلال خواهی جنبش كردی در عراق قلمداد نمود.در همین راستا، 3 جولای 2014، رئیس حکومت اقلیم كردستان عراق، مسعود بارزانی، از پارلمان اقلیم خواست تا به آماده سازی مقدمات رفراندوم در مورد استقلال كردستان از عراق اقدام نماید، و در 7 جولای متعاقباً اعلام نمود كه »هدف استقلال كردستان است« و تحولات Bonfield,( كنونی عراق و ناكارآمدی دولت فدرال و بغداد این وضعیت را انتقال می دهند1 :2014(. این تقاضا بار دیگر از سوی مسعود بارزانی و در تاریخ 20 دسامبر 2015 تکرار

شد، و از حزب دموكرات كردستان عراق، و دیگر احزاب كرد خواست تا مقدمات را برای nrttv.com, 2015/12/21: 23617 and( انجام رفراندوم استقلال در سال 2016 آماده كنندrudaw.net, 24/6/2016(. اما این آرمان با پایان سال 2016، به شکل حرف باقی ماند تا این كه

بارزانی سال 2017 را به عنوان سال سرنوشت ساز اقلیم كردستان عراق قلمداد نمود و در این سال دو حزب اتحادیه ی میهنی به رهبری طالبانی و حزب دموكرات كردستان عراق به رهبری

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

144

فصلنامه علمی - پژوهشی

1395

انست

، تابدوم

ره شما

م ، شش

ال س

بارزانی، یک كمیته ی مشترک تشکیل دادند و در تلاش اند تا در فضای داخلی و به شکل دیپلماسی سازشی با بغداد و نیز جلب نظر همسایگان، خصوصاً ایران و تركیه، در ماه های

پایانی سال 2017، رفراندوم اولیه را انجام دهند. اما این اقدام به جای آنکه از كانال پارلمان پیش رود، به شکل سیاسی و میان دو حزب اصلی دموكرات و اتحادیه ی میهنی در حال پیش روی است، چرا كه پارلمان به شکلی غیرقانونی و به واسطه ی تنش میان حزب تغییر )گوران( و حزب دموكرات به حالت تعلیق درآمده است. اقلیم كردستان عراق درگیر چندین منازعه ی داخلی است. بحران در این مطالبه، در كنار سیستم سیاسی این منطقه، از سویی با منازعه ی بر سر منصب ریاست اقلیم كردستان كه شکلی سیاسی و غیرقانونی برای 4 سال تمدید شده و از سویی دیگر، با موج جدید اعتراضات تنش آفرین و تحولاتی همانند عزل وزرای گوران از حکومت ائتلافی در سال 2014 ارتباط دارد. با وجود درگیربودن نیروهای پیشمرگ كرد در نبرد با داعش، اكنون در مرزهای داخلی اقلیم كردستان عراق، شاهد افزایش تنش های داخلی میان جریانهای اصلی قدرت سیاسی و نیز بحران شدید مالی هستیم. در كنار این پارلمان اقلیم برای مدت نزدیک به دو سال است كه به حالت تعطیل درآمده و تنش میان احزاب اقلیم، خصوصاً گوران و دموكرات به اوج رسیده است و مساله ی رفراندوم و استقلال به ابزاری برای قدرت نمایی جریان های مختلف در اقلیم بدل شده است. در نهایت می توان گفت كه در كنار فرصت هایی كه ظهور داعش به كردها عرضه نموده، تنش های درونی و مشکلات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در این منطقه به

عاملی برای تشدید منازعه ی داخلی بدل شده است.

4ـ منافع جمهوری اسلامی ايران در پرتو تحولات ظهور داعش در ارتباط با کردهاالف( ظهور داعش، زمینه ای برای همبستگی ملی؛ با ظهور داعش، خاورمیانه خود را با با استفاده از خلأ قدرت در تا افراطی ترین شکل رادیکالیسم مواجه دید، كه درصدد بود كشورهای شکننده و ناكامیاب همسایه ی ایران؛ من جمله سوریه و عراق، خلافت اسلامی خود را، با استفاده از خشونت عریان در مناطق منازعه و امنیت گورستانی در مناطق تحت سیطره تثبیت نماید. به همین واسطه در پیرامون ایران، از افغانستان تا تركیه، سوریه، عراق، عربستان و یمن درگیر جنگ و تروریسم و بمب گذاری بودند. تمام این تهدیدات در فضای داخلی كشور، زمینه را برای همبستگی ملی میان نیروهای مختلف از سیاسی، اجتماعی و قومی و

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

... دها

کرار

رفتدر

ی یس

رددگ

و ش

داعور

ظه

145

فصلنامه علمی - پژوهشی

مذهبی فراهم نمود، چرا كه در خاورمیانه ی بحرانی، ایران به جزیره ی امن بدل شده بود و همگان برای حفظ این هم بستگی و امنیت تلاش می كردند. در این میان، با حمله ی داعش به مناطق كردنشین در سوریه و عراق، دولت ایران وارد عمل شده و با ارسال سلاح و مشاوران نظامی از سقوط پایتخت اقلیم كردستان عراق جلوگیری نمود، كه نفس این اقدام زمینه را برای

هم بستگی كردهای ایران با حکومت مركزی فراهم نمود.ب( پیامدهای منطقه ای ظهور داعش برای ایران؛ جمهوری اسلامی ایران با باور به حفظ تمامیت ارضی و یک پارچگی سرزمینی كشورهای خاورمیانه و خصوصاً همسایگان خود، مادامی كه عراق و سوریه را درگیر در جنگی خونین و محلی برای پیشروی داعش دید، وارد عمل شد و با استفاده از ارسال سلاح و حمایت لجستیکی و مشاوره ای از حکومت های مركزی آنها زمینه را برای مبارزه با داعش فراهم نمود. تدارک نیروهای حشدشعبی در عراق و حمایت از دولت بشار اسد در سوریه برای مبارزه با داعش در كنار ارسال سلاح به اقلیم كردستان عراق برای جلوگیری از سقوط كامل مخمور و ممانعت از رسیدن داعش به اربیل، نشان از قدرت و بازیگری منطقه ای ایران دارد. ایران به خوبی از اشتراكات فرهنگی و تاریخی مشترک خود با كردها در عراق و سوریه آگاه است و می داند كه هرگونه تحول در این مناطق، می تواند زمینه را برای ایجاد دو هم پیمان استراتژیک در عراق و سوریه برای كشور فراهم

نماید.ج( ظهور داعش و بین المللی شدن نقش ایران در مبارزه با تروریسم؛ ایران برای سال ها خود را قربانی تروریسم دانسته و مبارزه با تروریسم را یکی از اهداف خود تعریف كرده است. با بارزشدن نقش كشور به عنوان یک قدرت منطقه ای در مقابله با تروریسم، قدرت های بزرگ در سطح بین المللی نیز بر جایگاه ایران آگاه شده و به ایران به مثابه ی یکی از كلید های حل بحران های منطقه ای و نیز نیرویی جدی در مقابله با داعش می نگرند. تشکیل نشست امنیتی مونیخ در تهران به سال 1394 و حضور در گفت وگوهای ژنو و آستانه، پیرامون حل پایان با تروریسم و تلاش برای ایران در مبارزه بحران سوریه، تاكید بر جایگاه بین الملل

بحران های منطقه ای است.

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

146

فصلنامه علمی - پژوهشی

1395

انست

، تابدوم

ره شما

م ، شش

ال س

نتيجه گيریظهور داعش در فضای بحرانی عراق و سوریه و تحول در وضعیت كردهای این دو كشور را با عنایت به آنچه در مقدمه، فرضیه و در طول این نوشتار مورد مداقه قرار گرفت، می بایست در وضعیت بحران ـ فرصت دید. بدین معنا كه كردها با بهره گیری از فضای بحرانی در طول تاریخ تحولات سیاسی ـ اجتماعی خود، زمینه را برای بدل نمودن تهدید به فرصت مهیا دیده و چون بازیگری نوین در عرصه ی تحولات داخلی عراق و سوریه به كنش و پویش سیاسی ـ نظامی دست زده اند. در همین راستا، با تحولات پس از 2011 در سوریه و خصوصاً با ظهور داعش در این كشور و نیز همزمان گسترش این نیرو به عراق، كردها با درک بحران، درصدد فرصت سازی برای پیگیری آمال خود برآمده اند. در سوریه این فرصت سازی با ایجاد منطقه ی شبهه خودگردان ذیل مدیریت دموكراتیک، ایجاد نیروهای سوریه دموكراتیک جهت مبارزه با داعش و جلب توجه بین المللی همراه بوده و در عراق نیز كردها با عنایت به وضعیت آشوب و بحرانی ظهور داعش، در وهله ی نخست به سوی مناطق منازعه لشکركشی نموده و آنها را به شکل یک طرفه به كنترل درآورده و در وهله ی دوم نیز زمینه را برای برگزاری رفراندوم و نیز پیگیری مطالبه ی استقلال خواهی در وضعیت متشنج عراق و به دور از چشمان حکومت

مركزی كه درگیر مبارزه با داعش است، فراهم دیده اند.

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

... دها

کرار

رفتدر

ی یس

رددگ

و ش

داعور

ظه

147

فصلنامه علمی - پژوهشی

منابعفارسی

انتصار، نادر )1390(. سیاست كردها در خاورمیانه، مترجم عرفان قانعی فرد، چاپ نخست، تهران، نشر علم.بایمن، دانیل )1387(. »ایجاد عراقی دموكراتیک: چالش ها و فرصت ها«، در كتاب سامان سیاسی در عراق جدید، به كوشش امیر محمد حاجی یوسفی و احمد سلطانی نژاد، چاپ نخست، تهران: انتشارات دفتر

مطالعات سیاسی و بین الملل.تژل، ژوردی )1395(. كردهای سوریه: تاریخ، سیاست و جامعه، مترجم آزاد حاجی آقایی، تهران: انتشارات

رامان سخن.زهرا و عبداللهی علی مترجمان اسلامی، دولت درون از داعش؛ با روز ده .)1394( یورگن تودنهوفر،

معین الدینی، چاپ دوم، تهران: انتشارات كوله پشتی.حاتمی، محمدرضا )1394(. »كارویژه ی تحولات سوریه در امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران«، فصلنامه

پژوهش های سیاسی جهان اسلام، س 5، ش 4، زمستان 94، صص 27ـ 50.رستمی، فرزاد، سفیدی، سیامک )1395(. »بررسی علل ظهور و استمرار معمای امنیت در عراق پس از صدام«

فصلنامه پژوهش های سیاسی جهان اسلام، سال 6، ش 1، بهار 95، صص 83 ـ 111. رنجبر، مقصود، صیاد، محمدرضا )1392(. »ستیز دولت و بنیادگرایی اسلامی، و تأثیر آن بر توسعه در خاورمیانه«

فصلنامه پژوهش های سیاسی جهان اسلام، س 3، ش 3، پاییز 92، صص 83 ـ 103.سلیمی، آرمان و زرین نرگس، یحیی )1393(. »محورهای منازعه ی سیاسی و امنیتی حکومت اقلیم كردستان با حکومت مركزی عراق در سال های بعد از 2003«، فصلنامه فرهنگی، ادبی، اجتماعی زریبار، دوره ی جدید

32 و 33، شماره ی 85 و 86..سلیمی، آرمان و ولدبیگی، آرام )20/08/1394(. »توسعه توان نظامی كردهای سوریه و دغدغه های تركیه برای

ایجاد منطقه امن«، روزنامه ی دنگی كوردستان، س 1، ش 1.صالحی، سید جواد و مرادی نیاز، فاتح )بهار 1394(. »پیامدهای ظهور داعش بر ژئوپلیتیک خاورمیانه«، فصلنامه

پژوهش های سیاسی جهان اسلام، س 5، ش 1، بهار 1394، صص 103 ـ 127.منطقه ايِ غرب بحرانهاي ماندگاري »بررسي چرایي .)1395( یحیی زرین نرگس، و روح الله آرانی، طالبی آسیا: مطالعه موردي سوریه پس از 2010« همایش بحران های ژئوپلیتیکی جهان اسلام، 24 و 25 آبان ماه،

دانشگاه شهید بهشتی.طالبی آرانی، روح الله و زرین نرگس، یحیی )1395(. »بین المللی شدن دولت در غرب آسیا: مطالعه ی موردی

عراق از 2003 تا 2016«، همایش بین المللی نظم امنیتی منطقه ای در غرب آسیا، كنفرانس امنیتی تهران.عجم اوغلو، دارون و رابینسون، جیمز ای )1394(. چرا ملت های شکست می خورند: ریشه های قدرت، ثروت

و فقر، مترجمین محسن میردامادی و محمد حسین نعیمی پور، تهران: انتشارات روزنه.فاروق ترجمه ی شام، و عراق اسلامی دولت پیدایش عوامل اهریمن: تولد .)1395( عبدالباری عطوان،

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

148

فصلنامه علمی - پژوهشی

1395

انست

، تابدوم

ره شما

م ، شش

ال س

نجم الدین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.علی، بختیار )1394(. »داعش، ماشین فاشیستی«، در كتاب داعش؛ خشونت شرقی و نقد عقل فاشیستی، مترجم

سردار محمدی، تهران: نشر مركز.عمرانی، زانیار )1394(. »درآمدی بر ساختار سیاسی و اجتماعی خودگردانی دموكراتیک در روژاوا«، قابل

دسترسی در سایت: h t t p : / / w w w. k a r e - o n l i n e . c o m / i n d e x . p h p / a r t i c l e / a r t i c l e - a - s u i t e / d i d -

gah/4363-2015-07-15-10-09-45

فیلدهاوس، دیوید )1395(. كردها، عرب ها و انگلیسی ها، ترجمه ی حسن افشار، تهران، نشر مركز.كامروا، مهران )چاپ دوم 1391(. خاورمیانه معاصر: تاریخ سیاسی پس از جنگ جهانی اول، مترجمین دكتر

محمدباقر قالیباف و سید محمد پور موسوی، چاپ نخست، تهران: نشر قومس.كرم زادی، مسلم )1395(. »سلفی گرایی جهادی ـ تکفیری و آینده ی ثبات سیاسی در خاورمیانه«، فصلنامه

پژوهش های سیاسی جهان اسلام، س 6، ش 1، بهار 95، صص 113ـ 142.كریمی مله، علی و گرشاسبی، رضا )بهار 1394(. »بررسی چرایی پیوستن جنگ جویان خارجی به داعش«

فصلنامه پژوهش های سیاسی جهان اسلام، س 5 ، ش 1، بهار 94، صص 155 ـ 179. كلی، جی. مایکل )1390(. نسل كشی در كردستان عراق، مترجم سربس نظری، چاپ نخست، تهران: انتشارات

امیركبیر.كوچرا، كریس )1377(. جنبش ملی كرد، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران: موسسه انتشارات نگاه، چاپ دوم.

لویزار، پی یرژان )1396(. در دام داعش، ترجمه ویدا سامعی، تهران: نشر نو.مک داول، دیوید )1386(. تاریخ معاصر كرد، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران: نشر پانیذ، چاپ سوم.

فصلنامه پیامدها« و مبادی خلافت خواهی: سوم موج »نشانه شناسی .)1394 )تابستان فرامرز زاده، میرزا پژوهش های سیاسی جهان اسلام، س 5، ش 2، تابستان 94، صص 29 ـ 51.

میلتون ادوارد، مولی و هینچ كلیف، پیتر )1390(، بحران در خاورمیانه، مترجم شهرزاد رستگار شریعت پناه، چاپ نخست، تهران، نشر قومس، چاپ دوم.

میلر، بنیامین )1385(، »مدیریت منازعه در خاورمیانه«، ترجمه روح الله طالبي آراني، گزارش پژوهشي، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردي.

نصری، قدیر و سلیمی، آرمان )تابستان 1393(. »كردهای سوریه: الگوی سنجش وزن اقلیت«، فصلنامه روابط خارجی، س 6، ش 2.

كشورهای در ایدئولوژیک منازعات و فرهنگی »شکاف های .)1393( لقمان قنبری، علی اشرف، نظری، خاورمیانه با تاكید بر تحولات سیاسی 2010 ـ 2014«، فصلنامه پژوهش های سیاسی جهان اسلام، س 4،

ش 4، زمستان 93، صص 163 ـ 184.آلیس، هادی )1387(. »خواسته ی كردها برای تشکیل دولت و آینده ی عراق«، در كتاب چشم اندازهای منطقه ای

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

... دها

کرار

رفتدر

ی یس

رددگ

و ش

داعور

ظه

149

فصلنامه علمی - پژوهشی

و بین المللی: عراق پس از صدام، به كوشش احمد سلطانی نژاد و امیرمحمد حاجی یوسفی، تهران، مركز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.

یلدیز، كریم )1391(. كردها در عراق: گذشته، حال و آینده، مترجم سیروس فیضی، تهران: انتشارات توكلی.

انگليسیAnlar, Aslıhan (2006). Russian foreign policy towards Iraq in the post-cold war era.

Available at: https://etd.lib.metu.edu.tr

Bonfield, Craig (AUG 28, 2014). Kurdish Push for Independence Derailed by ISIS? Center for Strategic and International Studies CSIS, Available on: http://csis.org/publication/kurdish-push-independence-derailed-isis

Bosearslan, Hamid (2014). The Kurds and Middle Eastern “State of Violence”: the 1980s and 2010s. FOUNDATION FOR KURDISH STUDIES (USA), Volume: 2 (issue 2051-4883), No: 1, pp. 4 – 13.

Cockburn, Patrick (2015). The Rise of Islamic State: ISIS and the New Sunni Revolution. Verso Books.

Friedland, Elliot (2015). The Islamic State. Clarion Project. 501 (c) (3).

Global Legal Research Center (GLRC) (June 2004). Iraq: Legal History and Traditions. The Law Library of Congress. Available at: http://www.law.gov.

Invest in Group (2013), Kurdistan Review: An eye on the alluring leaders, emerging sectors, leading companies, and rising trends shaping the future of the Kurdistan Region of Iraq

Katzman, K., Blanchard, C. M., Humud, C. E., Margesson, R., Tiersky, A., & Weed, M. C. (2014, November). The'Islamic State'Crisis and US Policy. Congressional Research Service (Library of Congress).

Katzman, Katzman and Humud, Carla E. (2015). Iraq: Politics and Governance. Congressional Research Service. Available at: www.crs.gov.

Kurdistan National Congress (KNK) (2014). ISIS Attacks and Kurdish resistance in Kurdistan. INFORMATION FILE. Available at: www.kongrakurdistan.net

Lowe, Robert and House, Chatham (2006), The Syrian Kurds: A People Discovered, MIDDLE EAST PROGRAMME, Chatham House, and MEP BP 06/0.

Lund, Aron (Jan. 22, 2016). Origins of the Syrian Democratic Forces: A Primer. Available

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21

150

فصلنامه علمی - پژوهشی

1395

انست

، تابدوم

ره شما

م ، شش

ال س

at: https://www.newsdeeply.com/syria/articles/2016/01/22/origins-of-the-syrian-democratic-forces-a-primer/

Nasri, Ghadir & Salimi, Arman (Winter 2013). The Politics of Kirkuk: Policy Implication for Iran. Iranian Review of Foreign Affairs. Vol. 3, No. 4, pp. 75-100.

Phillips, L. David (2015), TASK FORCE REPORT STATE-BUILDING IN IRAQI KURDISTAN, Institute for the Study of Human Rights, Columbia University, New York, NY 10027.

Sabio, Oso (2015). Rojava: An Alternative to Imperialism, Nationalism, and Islamism in the Middle East. Publisher: lulu.com.

Todenhofer, Jurgen (2015), The Islamic State, Available at: https://archive.org/download/EbookTheRevivedCaliphate2014/Ebook-The-REVIVED-CALIPHATE-2014.pdf.

کردیئه بوبه كر، عه لی )2015(، داعش له نیوان توندره ویی ئاینی و شکستی ده وله تدا، چاپخانه ی روژهه لات، له

بلاوكراوه كانی سه نته ری لیکولینه وه ی فکری و سیاسی نه هری.كه تزمه ن، كنیز و ...)1393(. »قه یرانی ده وله تی ئیسلامی و هه لویستی ئه مه ریکا، له ئینگلیزییه وه: ره زا فه رام

رزی«، وه رزنامه ی زرئبار، ژماره ی 87 و 88.

سايت هاhttp://www.terrorism-info.org.il/en/article/20733

http://rudaw.net/english/opinion/24062016

http://www.nnsroj.com/fa/detiles.aspx?id=90748

http://www.nrttv.com/Details.aspx?Jimare=23617 (Kurdish)

http://www.nrttv.com/Details.aspx?Jimare=68545

http://www.nrttv.com/Details.aspx?Jimare=68431

http://www.theguardian.com/world/2016/jan/22/kurdish-independence-closer-than-ever-says-massoud-barzani (English)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

به این مقاله این گونه استناد کنید:طالبی آرانی، روح الله؛ زرین نرگس، یحیی )1395(، »ظهور داعش و دگردیسی در رفتار کردها )سوریه و عراق(« فصلنامۀ

پژوهشهای سیاسی جهان اسلام، س6، ش2، تابستان 95، صص 127-150.

DOI: 10.21859/priw-060206

Dow

nloa

ded

from

priw

.ir a

t 6:3

0 +

0430

on

Sat

urda

y A

ugus

t 28t

h 20

21