T.C. MLL ETM BAKANLII

MEGEP(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

BYOMEDKAL CHAZ TEKNOLOJLER

TIBB BLM

ANKARA 2008

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLERAIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. SALIK BLG SSTEMLER............................................................................................ 3 1.1. Biliimin Tanm ........................................................................................................... 3 1.2. Tp Biliimi ................................................................................................................... 4 1.2.1. Tp Biliiminde Alt Disiplinler ve Konular ........................................................... 6 1.2.2. Tp Biliiminin Uygulama Alanlar ve Gereklilii ................................................ 6 1.2.3. Tbbi Biliim Uygulamalarnda Tp Eitiminin Yeri ............................................ 7 1.2.4. Tp Biliimi Eitimi............................................................................................... 8 1.3. Tpta Bilgisayar Uygulamalar...................................................................................... 8 1.3.1. Tpta Bilgisayarlarn Kullanm ............................................................................. 9 1.3.2. Hasta Veri Taban Oluturma ................................................................................ 9 1.3.3. Tbbi Laboratuvarlarn Otomasyonu ................................................................... 12 1.3.4. Hasta Kaydnn Otomasyonu ............................................................................... 13 1.3.5. Hasta zleme ........................................................................................................ 14 1.4. Salk Bilgi Standartlar.............................................................................................. 15 1.4.1. Heath Level Seven - HL7 Standard .................................................................... 15 1.4.2. Digital Imaging and Communications in Medicine - DICOM ............................ 17 1.4.3. Tp Biliimi Alannda Kullanlan Dier Standartlar............................................ 19 1.5. letiim Ortamlar........................................................................................................ 20 1.5.1. Bant Genilii ...................................................................................................... 20 1.5.2. Ortamlar............................................................................................................... 22 1.6. E-Salk Sistemleri ve Hastane Ynetim Sistemleri................................................... 24 1.6.1. Hastane Bilgi Sistemleri ...................................................................................... 25 1.7. Elektronik Salk Kaytlar (Esk)................................................................................ 35 1.7.1. ESKnn Tanm................................................................................................... 36 1.7.2. ESKnn 8 ekirdek Fonksiyonu......................................................................... 37 1.7.3. ESKnn Olanaklar ............................................................................................. 37 1.7.4. ESKnn Saladklar ........................................................................................... 38 1.7.5. Hasta Mahremiyeti............................................................................................... 38 1.7.6. Barkodlar ............................................................................................................. 39 1.7.7. Barkod ile Neler Yaplabilir ................................................................................ 42 1.7.8. Barkodun Yararlar .............................................................................................. 43 1.8. Parmak zi le Tanma................................................................................................. 44 1.8.1. Grntnn Alnmas .......................................................................................... 45 1.8.2. Grntnn lenmesi.......................................................................................... 45 1.8.3. Dorulanma lemi .............................................................................................. 46 1.8.4. Ti-Face & Parmak zi Tanma ............................................................................. 46 1.9. Elektronik Salk Kartlar ........................................................................................... 47 1.9.1. Salk Kart Nedir? .............................................................................................. 48 1.9.2. Optik Kartlar........................................................................................................ 48 1.9.3. Manyetik Kartlar.................................................................................................. 48 1.9.4. Akll Kartlar........................................................................................................ 49 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 52 LME DEERLENDRME........................................................................................... 54 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 55 i

2. ARVLEME SSTEMLER ............................................................................................. 55 2.1. Resim Arivleme ve Haberleme Sistemi-Pacs .......................................................... 55 2.1.1. Kullanm Amac .................................................................................................. 56 2.1.2. Medikal Grntlerin Saysal Olarak Arivlenmesi............................................ 56 2.1.3. PACS Sunucusundan Beklenenler....................................................................... 57 2.1.4. PACS Sistemindeki nemli Tasarm Ayrntlar................................................. 58 2.1.5. Veri Sktrma Teknikleri ................................................................................... 58 2.1.6. Baz Veri Sktrma Teknikleri........................................................................... 60 2.1.7. Grnt sktrma ............................................................................................... 62 2.2. Gelecee Ynelik Yaklamlar ................................................................................... 64 2.2.1. Teletp.................................................................................................................. 64 2.2.2. Biyotelemetri ....................................................................................................... 78 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 89 LME DEERLENDRME........................................................................................... 91 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 92 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 93 KAYNAKA ......................................................................................................................... 94

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALARKOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK725TTT002 Biyomedikal Cihaz Teknolojileri Alan Ortak Tbbi Biliim Tp alannda kullanlan biliim sistemler ve bunlarn teknolojik altyaplaryla standartlarn ayrt edebilme, hasta tanma elemanlarn ve arivleme programlarn kullanarak veri girebilme bilgi ve becerilerinin kazandrld renme materyalidir. 40/24 n koulu yoktur. Hasta tanma elemanlarn ve arivleme programlarn kullanarak veri girmek. Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda standartlara uygun olarak hasta tanma elemanlarn kullanarak kayt yapabilecek ve hasta verileri arivleme programlarn kullanarak veri girebileceksiniz. Amalar 1. Hasta tanma elemanlarn kullanarak kayt yapabileceksiniz. 2. Hasta verileri arivleme programlarn kullanarak veri girebileceksiniz.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

Derslik, hastane, teknik servis, atlye, tbbi cihazlar, szlk, kitap, dergi, internet, teknik belgeler, Salk Bakanl tbbi cihaz ynetmelii ve dier ders ara gere ve belgeleri Bu modl 2 renme faaliyeti iermektedir. Her renme faaliyetinde yer alan eitli lme aralar ile kendi kendinizi deerlendirebileceksiniz. retmen modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GRSevgili renci, Gnmzde iletiim teknolojilerinin hzl geliimi sonucunda bundan birka yl ncesine kadar hayal dahi edemeyeceimiz pek ey hayatmzn bir paras hline gelmitir. Binlerce kilometre uzaktaki sevdiklerimizle sesli ve grntl olarak haberlemek ok ucuza mal edilebilmektedir. Evinizdeki bilgisayarnzdan bavurular yapmak, fatura demek, havale yapmak, snava girmek, danmanlk hizmeti almak ve daha pek ok hizmeti almak mmkn hale gelmitir. u anda hemen hepimize olaan gelen bu hizmetler anne veya babalarnz iin nasl olabildiinin anlalmas olduka g eylerdir. Biliim ve iletiim teknolojisinin geliimi hayatmzn her alann ve aamasn ekillendirmeye devam etmektedir. Salk hizmetlerinin ve bu hizmetlerin kalitesinin bu olumlu geliimden etkilenmemesi mmkn deildir. Her organizasyon gibi salk sistemi iinde yer alan paydalarn da verilen hizmetlerin kalitesini artrmak suretiyle varlklarn srdrme refleksi gstermeleri olaandr. Bu nedenle her organizasyon kendisinden talep edilen hizmet kalitesini karlamak zere biliim teknolojilerini bnyesine katmakta kendisi iin gerekli olan yaamsal fonksiyonlar maliyet performans ltleri dorultusunda yeniden yaplandrmaktadr. Biliim teknolojilerine yatrm her iletmenin geri dn en ksa zamanda gerekleen yatrmlar arasnda yer almaktadr. nsan salna hizmet etmek amacyla gnmzde pek ok hastane, teknolojinin kendilerine salad imknlar kullanmaktadr. PACS, CyberKnife, Teletp, Telekonsltasyon, Biyotelemetri, Smart kart teknolojisi bunlardan sadece birkadr. Bilgi sistemlerinin etkin bir ekilde salk hizmetlerine dhil olmas ve sistemin ayrlmaz bir paras hline gelmesi, sizler gibi salk alannda hizmet verecek teknisyenler iinde nemli hle gelmektedir. Grevinizi yerine getireceiniz eitli ortamlarda bu teknolojilerle karlamanz bu sistemler zerinde bakm, onarm, gncelleme yapmanz gerekecektir. Bu modl baaryla tamamladnzda tp biliimi ve bu alanla ilgili tanm kavram ve teknolojiler hakknda bilgi sahibi olacak, mevcut sistemlerin teknolojik altyapsn ayrt edebilecek, hasta tanma elemanlarn kullanabilecek, arivleme sistemleri zerinde ilemler yapabileceksiniz.

1

2

RENME FAALYET1AMA

RENME FAALYET1

Bu renme faaliyetini baaryla tamamladnzda, hasta tanma elemanlarn kullanarak kayt yapabileceksiniz.

ARATIRMA nternet arama motorlarna girerek hastane otomasyonu, pacs, esk, biliim, tp biliimi gibi anahtar szckler yazarak aratrma yapnz. evrenizdeki hastane, tbbi laboratuar, medikal irketleri ve eczanelere giderek ne tr otomasyon sistemleri kullandklarn aratrnz.

1. SALIK BLG SSTEMLER1.1. Biliimin TanmBiliim kelimesi bilmek fiilinin bir trevi olan bilimek fiilinden tretilmi bir kelimedir ve ilk kez Prof. Dr. Aydn Kksal tarafndan kullanlmtr. Biliim kelimesinin karl olan Informatik (Alm.), informatique (Fr.) ve bunlardan tretilmi olan Trke enformatik kelimeleri ngilizcedeki computer science ve information systems gibi alanlar kapsar. skandinav lkelerinde biliim biliminin karl olarak datalogi terimi kullanlmaktadr.

ekil 1.1: Biliimin kapsam

3

TDK szlnde biliim nsanolunun teknik, ekonomik ve toplumsal alanlardaki iletiiminde kulland ve bilimin dayana olan bilginin zellikle elektronik makineler araclyla dzenli ve akla uygun bir biimde ilenmesi bilimi, informatik, enformatik olarak tanmlanmaktadr. Biliim szc son on ylda ok byk geliim gsteren internet ve mobil iletiim sistemlerinin bir yan rn olarak ortaya kan ve yabanc dillerde informatik, information, data processing gibi szcklerin karl olarak teknolojik geliimin dilimize kazandrd bir szcktr. Veri (ng. data), ilenmemi bilgi veya bilginin ham hlidir. Bilgi ise, en basit anlamda verinin ilenmi eklidir. Bilgi dendiinde iki farkl bilgiyi de bir birinden ayrmakta yarar vardr. Knowledge kelimesinin karl olan bilgi statik bir varl ifade ederken information kelimesinin karl olan biliim (ou kez bilgi olarak evrilmektedir) ise dinamik bir varl ifade etmektedir. Statik bir bilgi (knowledge), gnderici tarafndan belli bir ortamda kar taraftaki bir alcya iletilirse biliim adn alr. Biliim (nformation) szc iinde, bilgi (info) ve iletiim (communication) szckleri gizlidir. Biliim biliminin kkleri matematik, fizik ve elektrotekniktedir. Bir mhendislik alan olarak biliim, verileri aktarabilen, depolayabilen ve algoritmalar yardmyla verileri ileyebilen matematiksel makineler tasarlar. Bylelikle biliim zellikle gerek srelerin benzetimini (simlasyon) mmkn klar. Bir "yardmc bilim" olarak dnldnde biliim dier bilimlerdeki olgular soyutlatrr ve algoritmalar yardmyla iler. Veri ileme ve bununla ilgili i alanlar iin genel bir kavram olarak ngilizce "information technology" (IT) yerine Trkede biliim teknolojisi (BT) kavram kullanlmaktadr.

1.2. Tp BiliimiTp biliimi szc, her ne kadar, dorudan tp alannda kullanlan biliim teknolojilerini artrsa da, aslnda hastasna ait kaytlar kda ilk aktaran hekim kadar eskidir. J.H Van Bemmele gre tbbi biliim ya da tp biliimi Bilgisayar bilimi ile deiik tp disiplinleri arasnda bir kesiim kmesinde yer almaktadr. Bu balamda, tp biliimini tp alanndaki bilgilerin retimi, toplanmas, deerlendirilmesi, analizi, saklanmas, ilenmesi, sunulmas ve arivlenmesi srelerinin tamam ile ilikilendirmek mmkndr.

ekil 1.2. Tp biliiminin yeri

4

Tbbi biliim, (medical informatics) tp alanndaki bilgilerin (data, information, knowledge) etkili ve etkin kullanm, bu bilgilerin yaygnlatrlmas, analizi, yeni yaplanmalara imkn salayacak ekilde ynetilmesi iin deiik bilim dallar ile etkileimli bir ekilde gnmz bilgisayar ve iletiim teknolojisinin en st dzeyde kullanlmasn amalamaktadr. Bilgi teknolojileri ve salk bilimlerinin kesitii noktada bulunan tbbi biliim, imdiye kadar eitli tbbi aratrma ve gelitirme konularnda olduu gibi, kuramsal ve uygulamal eitimde de rol almtr. Tbbi biliim teknikleri, salk merkezlerinin veri toplama, ileme ve deerlendirme yetilerini stel bir ekilde artrarak global lekte doru, ayrntl ve gvenilir sonulara ulalmasn salamaktadr. British Medical Informatics Society ngiltere Tbbi Biliim Dernei-tp biliimini "Salk hizmetlerini yaygn olarak sunabilmek iin, varolan bilginin paylamn ve kullanmn salayacak aralarn, becerilerin ve bilincin tm" ve "Son yllarda, dnya apnda akademik evrelerce takip edilen ve gelitirilen, bilgi sistemlerinin salk hizmetlerine uygulanma yntemlerini aratran ve reten bir bilim dal; salk, biliim, psikoloji, epidemiyoloji ve mhendisliin bulutuu nokta." olarak tanmlamtr.

ekil 1.3: Tp biliimin ilgi alanlar

Tp biliimi, ara olarak biliim teknolojilerini kullanarak Tp pratiinde ortaya kan bilgi ynetimi gereksinimine cevap vermeye alr. Temel olarak ilgilendii konular arasnda aadaki balklar sralanabilir: Veri, bilgi (elde edilmesi, saklanmas vb.) Kodlama sistemleri Veri ileme Veri taban ynetim sistemleri Telekomnikasyon sistemleri (teletp uygulamalar) 5

Tbbi snflandrma sistemleri (snomed, ICD10 vb.) Hasta kayt sistemleri, elektronik hasta kaytlar Biyosinyal analizleri (EKG yorumlayan yazlmlar vb.) Tbbi grntleme sistemleri ( USG, MRG vb.) Grnt ileme ve analiz yntemleri Klinik bilgi sistemleri Toplum hekimlii bilgi sistemleri Hemirelik bilgi sistemleri Karar destek sistemleri Salk bilgi sistemleri (halk sal, birinci basamak bilgi sistemleri) Hastane bilgi sistemleri (idari ve finansal uygulamalar) Bilgi sistemleri gvenlii

Btn bu ilgi alanlar ierisinde tp biliimi: Tp alannda kullanlan bilgi ve iletiim teknolojilerini anlamaya Mevcut bilgi ve iletiim teknolojilerinin geliimine katkda bulunmaya Bu katky salayacak yntem ve ilkeleri oluturmaya Salanan gelimeleri kurumlar ve bireyler asndan deerlendirmeye odaklanr.

1.2.1. Tp Biliiminde Alt Disiplinler ve KonularTp biliimi, klinik karar destek sistemlerinin tasarmndan, gerekli yazlm ve donanm aralarnn gelitirilmesine kadar geni bir yelpazede alma alan ierir. Tp biliimi ierisinde yer alan konu ve alt disiplinler: Salk bilgi sistemleri Salkta internet ve internet teknolojileri kullanm Biyoinformatik ve gen informatii Hasta kayt ve salk kodlama sistemleri Medikal grntleme sistemleri Tbbi sinyal ileme sistemleri Salk iletiim sistemleri, teletp, konsltasyon Biyomedikal modelleme sistemleri Akll tp karar destek sistemleri Tp eitimi olarak sralanabilir.

Gelien biliim teknolojileri nda salkta biliimin konular artmakta, bu da tp biliimini srekli olarak ilgi alan ve uygulama alanlar genileyen bir konuma sokmaktadr.

1.2.2. Tp Biliiminin Uygulama Alanlar ve GerekliliiGnmzdeki tm teknolojik ilerlemelere ramen, salk bilimleri ve teknolojide en ileri gitmi lkelerde bile bilgilerin toplanamamas, verilerin yeteri kadar gvenli olmamas, gzlemlerdeki subjektiflik ve benzeri nedenlerle byk miktarlarda i gc, para ve zaman 6

kayb sregelmektedir. Bu kayplar dolaysyla bilimin ilerlemesi ister istemez yavalamakta ve byk bir kaynak israf ortaya kmaktadr. Hemen hemen tamam gzlemle, elde edilen bulgularn snflandrlp deerlendirilmesine ve istatistiki almalara dayal olan tp biliminde, verilerin kresel bazda homojen olarak toplanabilmesi, sratle ilenip tasnif edilebilmesi, standardizasyonu ve daha sonra kolayca ulalabilmesi belirgin nem tamaktadr. Tbb biliim uygulamalar bu adan kresel veri tabanlar ve bilgilerin tasnif edilip sratle eriilebilmesinde salad kolaylklarla modern tp biliminin vazgeilemez bir alt bilim daldr. Bilgisayar teknolojisindeki gelimeler gelecekte de devam edecek ve u anda bile yetimesi zor olan hzna yaklamak bu gn olduundan daha kolay olmayacaktr. Gelecek 20 yl her trl alanda ama belki de en fazla genetik ve biyomedikal mhendislii alanlarnda gelimelere sahne olacaktr. Her iki alanda tbbi biliim ile ortak alma alanlarna sahiptir. Gen haritasnn ortaya kmasnda genetikilerle birlikte alan ve bu boyutta bir bilgi ynn yorumlamada bilim adamlarna destek veren birok bilgisayar uzman ve bilgisayar grev almtr. Yine biyomedikal mhendislii birok alanda tbbi biliim ile ortak almakta ve ortaya son derece gelimi teknolojiler kmaktadr. Hastay monitrize eden ve ortaya kan EKG deiikliklerini yorumlayarak bir alarm sistemini devreye sokan cihazlar buna rnek gsterilebilir. Dnya corafyasna yaylm en kk yerleim birimlerine geleneksel yntemlerle eksiksiz bir salk hizmeti gtrmek ok pahal, ok zor ve hatta imknszdr. Ancak uzaktan tp (telemedicine) uygulamalaryla binlerce kilometre uzaktan hastalarn kalp ritmini belirlemek, kan biyokimyasn renmek ksaca tan koymak ve tedaviyi ynlendirmek mmkndr. Hatta bu konuda son yllarda atlan dev admlar sonucu ameliyat robotlar sayesinde bir baka lkedeki bir cerrahn kilometrelerce uzaklktaki hastasna kalp ameliyat yapmas bile mmkn olmutur. Telekonferanslar ve tbb biliim uygulamalar ile bilginin ve deneyimin meslektalar arasnda paylald ancak dzenlenmesinde ve katlmnda glkler bulunan bilimsel kongre ve toplantlar evrimii (on-line) olarak gerekletirilebilmektedir. Gene meslektalar aras bilgi alverii srekli ve son derece kolay yntemlerle gereklemeye balamtr.

1.2.3. Tbbi Biliim Uygulamalarnda Tp Eitiminin YeriGnmzde birok niversite sosyal bilimler ve fen bilimleri alannda ok daha ucuz ve kolay olan uzaktan eitim modelini semektedir. Hem tp biliminin baz dallarnda uygulama alan bulabilecek zgn uzaktan eitim modelleri, hem de klasik tp eitimine yardmc olmak zere gelitirilecek biliim uygulamalar, tp eitiminin maliyetinin drlmesinde, rencilerin bilgiye kolay ve detaylar ile ulamalarnda ve ksaca eitim kalitesinin ykselmesinde rol alacaktr. Daha nceki blmlerde de belirtildii gibi, tbbi biliim salk alan iin nitelikli ve abuk karar verebilmeyi salayan birok ara sunmaktadr. zellikle bilgiye hzl ve

7

doru eriim, bilginin dalm ve paylam ve de eitim konularnda inanlmaz frsatlar sunmaktadr.

1.2.4. Tp Biliimi EitimiTp biliimi eitiminin temel gerekesi, iyi eitimli salk personeli yetitirilmesi gereine dayanr. yi eitimli salk personeli, ilenmi bilgi dzeyini artrr. Bilgi dzeyinin ykselmesi ise sunulan salk hizmetinin kalitesini dorudan artrr. Bilginin sistematik olarak ilenebilmesi iin ise ki bu derlemeden arivlemeye kadar olan tm sreci tanmlamaktadr salk alanlarnn tp biliimi alannda iyi bir eitim almalarn gerektirir. Tm dnyada ve lkemizde de kabul grd zere, tp biliimi eitimi tm salk alanlarnn eitimi ve yetitirilmesinin btnlemi bir paras olmutur. Hatta tp biliimi dorudan biliim eitimi alan rencilere de, tp biliimi alannda uzmanlamalar iin yksek lisans ve doktora program olarak verilmeye balamtr.

1.3. Tpta Bilgisayar UygulamalarTpta bilgisayar uygulamalar ilk olarak 1963 ylnda KAISER-PERMANENTE (California) ve WISCONSIN HOSPITAL gibi hastanelerde hasta kaytlarnn tutulmas, cret ve yatak kapasitelerinin izlenmesi olarak grlmektedir. Daha fazla yatakl hastanelerde balayan bu uygulamalar pratik ve verimlilik asndan yeterli bulunmamtr. Ancak 1969 ylnda MC AUTO firmas tarafndan gelitirilen Paylaml Tbbi Sistemler ( Shared Medical Systems ) adl kiralk bilgisayar sistemleri kabul grmtr. Bugn Amerikada 450den fazla hastane bu sistemleri kullanmaktadr. 1970li yllarda gelitirilen mikrobilgisayarlar, hastanelerde de byk ve ok amal bilgisayar donanmlarnn yerini almaya balamtr. 1970lerin sonlarnda tbbi bilgisayar sistemine hastane apnda nemli gelimeler balamtr ve bu gelimelerde aadaki ltler temel alnmtr:

ekil 1.4: Tp alannda bilgisayar ve iletiim aralarnn kullanm alanlar

8

Bilgi ktlarda, formlarda deil, direkt olarak bilgisayar terminallerinde tutulmaldr. Bylece bilgisayar bu bilgiyi giren kiiye dorudan yararlar salayacaktr. Acil gereksinim duyulan bilgi, hastane iinde herhangi bir terminalden kolaylkla alnabilecektir. Gerekli raporlar istenilen zamanda alnabilecek ve bilgilere gncel olarak istenildii zaman ulalabilecektir. Bilgisayarn yant verme (karlk verme) sresi ksa olmaldr. nk hastanede grevleri gerei ileri youn olan doktorlar ve teknikerler saniyelerle llebilecek gecikmelerin sk sk meydana gelmesini istemezler. Bilgisayar gvenilir olmaldr. Baarszlk durumunda hata o dakika iinde dzeltilmeli ve kullanclar veri kaybetmemelidir. Gizlilik korunmal ve sadece yetkili insanlar bilgilere eriebilmelidir. Bilgisayar programlar kullancya kolaylk salamaldr. Kullancnn el ile kayt tutmasna ve hesaplama yapmasna gerek olmamaldr. Bir doktor iin, bilgisayar terminalinden laboratuar sonucu elde etmek, telefon etmekten daha kolay olmaldr. Btn hastalar iin genel bir sicil kayd olmal ve her hasta iin bilgisayarda yalnzca bir tane sicil bilgisi olmaldr. Yetkili kullanclar her zaman bu bilgilere girebilmeli ve bu bilgiler korunmaldr. Genel veri tabannda bir hata bulunduunda bu hata hemen dzeltilmeli ve bu dzeltme btn terminallerde mevcut olmaldr. 1980li yllarda bilgisayar sistemleri; tbbi kimya laboratuarlarnn otomasyonunda, hastalarn tbbi kaytlarnn tutulmasnda, durumlar kritik hastalarn izlenmesinde, EKG (elektrokardiyografi)nin yorumlanmas gibi baz tehis destek sistemlerinin gelimesinde ve son yllarda tbbi grntlenme ve tbbi karar verme konularnda kullanlmaya balanlmtr. 1960l yllarda toplu veri ilem 1970li yllarda on-line veri ilem 1980li yllarda metin grafik ilem 1990l yllarda grnt ilem

Alanlarnda kullanld grlmektedir.

1.3.1. Tpta Bilgisayarlarn KullanmBilgisayar; zamannda ve doru tan koymada, kark ve geni alanlara yaylm kaynaklara ulamada, veri bankasnda depolanm benzer olaylarla ilgili istatistiksel verileri kullanarak tedavinin en uygun metodunu bulmada ve gvenilir n tan nermede doktorlara olanak tanmakta ve doktorun tan koyabilme gcn artrmaktadr. Ayrca hastalk oranlarn tahmin etmek olanakl hle gelmekte ve bu veriler gelecekte yaplacak ilerin planlanmasnda kullanlabilmektedir. Bunlara ek olarak bilgisayar; daha iyi bir iletiim olana da sunmaktadr. Bunun sonucu olarak bilgiyi aadaki zelliklerde kullancya sunmaktadr: 9

Gereksinim duyulduu zamanda Gereksinim duyulduu yerde Kolayca zmlenir formda Yalnzca yetkili kiilerin ulaabilecei ekilde

Belirtilen zellikler personelin bo zamann ve byk oranda personel maliyetini drmektedir. Sonu olarak bilgisayarlarn etkin kullanm hasta bakm ve klinik performans artrmada nemli bir etkendir. Temel ilevine gre hasta bakm durumunu dorudan etkileyen bilgisayar uygulamalar gelecek yllarda byk destek salayacaktr. Bu yzden btn salk uzmanlar iin, yalnzca bilgisayar ilemi altndaki temel kavramlarda deil, ayn zamanda hasta ile ilikili alanlarda da bu uygulamalar nem kazanmaktadr. Bu uygulama alanlarn yle snflandrabiliriz: Tbbi alanlar dari ve mali alanlar

1.3.1.1. Tbbi Alanlar Hasta veri taban oluturma Tbbi laboratuvarlarn otomasyonu Hasta kaytlarnn otomasyonu Tan destek sistemleri Hasta izleme sistemleri Tbbi grntleme Eczane sistemleri Tbbi karar verme Bilgisayar destekli eitim ve retim

1.3.1.2. dari ve Mali Alanlar Malzeme ve tesis ynetimi Personel ynetimi Mali ynetim Kaynak ynetimi

1.3.2. Hasta Veri Taban OluturmaVeri taban, bir konu ve kurulua ait verilerden oluan ve genellikle Veri Taban Ynetim Sistemi ad verilen gelimi yazlmlar ile ynetilen birbiri ile ilikili veri kmeleri topluluudur. Veri tabannn nemi ve yarar genellikle ok kullancl bilgisayarlarda daha fazladr. Bu tr sistemlerde bir dosya birok kii tarafndan ayn anda kullanlmakta yani bilgiler paylalabilmektedir. Bylece herkes iin ayn dosyalar tekrar oluturmak ve srekli gncelletirmek gerekmektedir. Bilgilerin paylalabilmesini iletim sistemi ve veri taban ynetim sistemleri ortaklaa baarmaktadr. 10

ekil 1.5: rnek veri taban tablolar

Veri taban ynetim sistemleri, uygulama programlar ile veri tabann oluturan dosyalardaki veriler arasnda etkileimi salayan yazlm sistemidir. Bir ve daha fazla dosyadaki veriyi kaydetmekte, gncelletirmekte ve yeniden kullanma hazr hle getirmektedir. Herhangi bir uygulama program veya zel bir dosya yapsna baml deildir. Buna karlk tm uygulama programlar iin gerekli olan verileri salayabilecek zelliklere sahiptir. Ayn verinin ayr ayr yerlerde depolanmasn nleyerek bu verinin hem gncel hem de gvenli bir ekilde tutulmasn salamaktadr. Bu ayn zamanda bellek tasarrufunu da beraberinde getirmektedir. Ayrca sralama; endeksleme, istatistiksel analiz, grafik yazlm, raporlama gibi zelliklere sahiptir. Veri taban ynetim sistemleri, verinin kullanlma ekli ve anlamyla ilgili olmayp tamamyla verinin depolanmas, organizasyonu ve ileme alnma ekli ile ilgilidir. Veri taban ilgili bu temel bilgileri verdikten sonra tpta kullanlan hasta veri taban daha kolay aklanabilir. Hasta veri taban, hasta muayenesi ilemlerinde gereksinim duyulan bilgileri iermektedir. Bu bilgiler tbbi laboratuarlardan salanan verilerin yan sra hastann gemi bilgilerini de kapsamaktadr. Hasta veri taban bu yzden klasik tbbi tarihsel gereklerle, kiisel izlenimlerle, fiziksel bulularla ve farkl fizyolojik llerle ilgilidir. Ayn zamanda bu veri taban, doktora yardmc olan destek personeli tarafndan oluturulan danma raporlarn ve dier verileri de iermektedir. Amerikada bu amala otomatik ok aamal salk testi gelitirilmitir. Bu test her hasta iin etrafl bir tbbi profil karmakta kullanlmaktadr. Bilgisayar bu ilemi otomatik hale getirir, bileke verileri toplar ve tbbi bir gzden geirme ile kesin sonucu salar. 11

Otomasyonun ve bilgisayarn girii ile ok aamal salk test etme tekniklerinin hz, doruluu ve etkinlii artm ve salk hizmetlerinin maliyeti dm, kalitesi ykselmitir. Otomatik ok aamal salk testinin gemite kullanm alan hastalar grntlemek olmasna ramen programlara yeni eklemeler yaplarak kullanm alanlar geniletilmitir. Bu alanlar: Hastanedeki hastalarn kabul ve n ilemleri Ayakta tedavi gren hastalar iin periyodik salk ilemleri zel amalar iin (askeri, endstriyel, sigorta kurulular vb.) belli bir topluluun genel salk durumunun deerlendirilmesi Hastanede salk uzmanlarnn vermi olduu hizmetin kalitesini deerlendirmek iin tan amal muayeneleri ynetmek eklinde zetlenebilir.

Bunlara ek olarak otomatik ok aamal salk testi; hastay uygun servislere ynlendirmek ve havale etmekte etkili olarak kullanlr. Bylece tm salk hizmetleri datm sisteminin niteliini etkiler. Bu bakmdan bilgisayarl salk testleri; birinci derecede nemli salk alanlarna modern teknolojiyi tantmak ve bu teknolojiyi uzmanlam merkezi hastanelerden kk uydu salk merkezlerine telekomnikasyon yolu ile tamay mmkn klmaktadr.

1.3.3. Tbbi Laboratuvarlarn OtomasyonuTbbi laboratuvar, tedavi yapacak olan doktorun grme yapaca hasta hakknda uygun tbbi veri salamasnn ilk aamasdr. Laboratuvarlar, bunu yerine getirebilmek iin rnekleri, testleri, sonu raporlarn toplamal ve her hasta ile ilgili toplanm bu verileri depolamaldr. Bu admlarn performans etkinlii gn getike artmaktadr. nk saptanan bilgilerin says ve eidi hem miktar olarak hem de karmaklk olarak gittike artmaktadr. Bu art da hasta tedavisinde bilimsellie dayal bilginin nemini net bir ekilde aklamaktadr.

ekil 1.6: Tbbi laboratuar otomasyonunda bilgisayarlar

12

Laboratuar testlerine olan talep gn getike artt iin gnlk raporlar tutmak belirli aralklarda zet raporlar yaratmak ve geni hacimli analizler iin srekli veri kaytlar salamak gereksinimleri ortaya kmtr. Ayrca bu laboratuarlarda; testlerin farkl bileimlerinin oluturulmas ve acil vakalarda gerekli testlerin yaplmas gibi youn talepleri snrl saydaki i gcyle yapmak olduka g olmaktadr. Sonu olarak bir yandan eski testlerin gvenilirliini gelitirmek iin teknik aratrmalar yaplrken dier yandan yeni testler ve prosedrler gelitirilmektedir. Tbbi laboratuarlarn bu artan i yk ve sorumluluu; ok byk miktarda laboratuar bilgisini toplamay, zet hlinde ve belli bir biimde hazrlanmasn ve olabildiince hzl bu bilgilerin doktorlara ulamasn gletirmektedir. Bu gibi problemleri gidermek iin bilgisayarl sistemlere ve on-line ilem donanmlarna byk ilgi uyanmtr. Laboratuarlarda yer alan kk boy bilgisayarlar; verinin analizi iin laboratuar cihazlarna on-line olarak balanmaktadr. ou laboratuarlarda, karmak hesaplamalardan ok otomasyon zorunlu olmaktadr. Daha byk bilgisayarlar, byk servis laboratuarlar tarafndan yaratlan geni miktardaki veriyi depolamak ve bu verileri ilerler. Bilgisayar sistemleri tbbi laboratuarlardaki bilgi akn depolamak, geri armak, gndermek, sralamak ve doruluunu kontrol etmek amacyla kullanlmaktadr. Bu sistemlerde hastalar iin gerekli olan laboratuar testleri servis veya dier terminaller yolu ile istenmekte ve otomatik laboratuar donanmndan kan sonular servis terminallerine dorudan iletilmektedir. Bu gibi ilemler, servislerde istenen testler ile sonularn alnmas arasndaki zaman araln ksaltrlar. Ayn zamanda toplu olarak sonular kaydeder ve grntlerler. Bylece, ortaya kan eilimler kolaylkla deerlendirilebilir. Ayn zamanda sonular daha ksa zamanda alnr ve dolaysyla doktorun harcad zaman azalr. Laboratuar kalite kontrol ilemleri ve laboratuar istatistikleri otomatik olarak deerlendirilir. Bu sistemler mikrobiyolojik ve radyolojik aratrmalarn uygulanmasnda ve raporlanmasnda da kullanlmaktadr. Ayrca bilgisayarlar yardmyla bir laboratuardan bir dierine bilgi iletimi kolaylar.

1.3.4. Hasta Kaydnn OtomasyonuOtomatik tbbi hasta kaytlar sistemleri tp personelinin hasta ile ilgili verilerin abuk ve doru olarak toplamas, saklamas ve geri armas iin gereklidir. Otomatik tbbi hasta kaytlar: Hasta ynetimi iin gerekli olan tbbi bilginin, hemirelerin tuttuu bilgilerin ve gerekli dier bilgilerin kodlanmas ve bakm Tp personeli tarafndan, gerektiinde tutulan tbbi kaytlardan istenilen hasta ile ilgili bilgilerin belli formlarda geri arlmas Hastalklar ve tedavilerin tbbi geliimleri ile ilgili inceleme ve aratrmalar ieren tbbi bilgi parametrelerinin denetimi Gibi ilevleri yerine getirir 13

Bilgisayar sistemleri gelecek on ylda yukarda belirtilen ilevlerin daha kolay, daha hzl ve daha doru yaplabilmesi iin etrafl bir veri taban salamakta geni apl olarak kullanlacaktr. Sonu olarak, hastane biliim sistemleri, bir yandan salk personeli ve hizmetlerini programlamay optimize ederken dier yandan maliyeti drmektedir. Bu sistemler, uygun ve gerekli olmayan ilemleri azaltmaya yarayan programlar ve bunun gibi dier aktiviteleri hastanede bir merkezde tutmay amalamaktadr. Bylece hasta bakm ilemleri daha ok gelitirilecek ve tbbi bilgiyi geri arma ve haberleme kolaylaacaktr. Tbbi kaytlarn otomasyonunu gsteren bir sistem blm sonunda belirtilmektedir. Tbbi kaytlarn bilgisayarda tutulmas, yeni sistemleri kolaylatracaktr. Problem Uyumlu Tbbi Biliim Sistemi PROMIS ( Problem Oriented Medical Information System ) bu yndeki ilk admdr. Bu sistem belli bir hastann problemine ilikin her bilgiye, bu problemi dzeltmek iin balatlan tedaviye ve baz terapi ilemlerine dikkat eker. Bunun amac hasta bakmnn kalitesini artrmaktr.

1.3.5. Hasta zlemeDoktorlar ve hemireler, ar durumdaki bir hastann srekli gzlenmesi gereksiniminin nemini her zaman gz nnde bulundurmak zorundadrlar. Baz teknolojik gelimeler, kritik durumdaki ar hastalarn izlenmesinde bilgisayarlarn kullanlmasn salamtr. Son yllarda programlanabilir bilgisayarlar geni yapl mini bilgisayarlarn yerini almtr ve orta maliyetli, yksek performansl bilgisayar destekli izleme sistemlerinin tasarmnda ve gelitirilmesinde nemli admlar atlmtr. Her biri belli bir ii yapan ve birbirleriyle bantl olan bu programlanabilir mikro bilgisayarlar tbbi topluluk iinde datlm veri ilemede etkili aralar salamaktadr. Bu hzl teknolojik gelime modern youn bakm nitelerinin otomasyonunu tevik etmektedir.

ekil 1.7: Youn bakm nitesinde hasta izleme

14

Bilgisayarda hasta izleme sistemlerinin kurulmasndaki birinci sebep; hastalarn gereksinim duyduu srekli bakm iin daha iyi tbbi hizmetler salamada salk uzmanlarna yardm etmektir. Hastann durumu hakknda abuk ve doru bilginin elde edilmesi modern youn bakm nitelerinin ana amacdr. Bilgisayar destekli sistemler sadece bu temel gereksinimi karlamakta kullanlmaz ayn zamanda veri depolama ve raporlama ilemlerini de otomatik hle getirir. Otomatik izleme sistemleri; anormal fizyolojik durumlarda youn bakm nitesindeki tbbi personeli uyarr ve seyrek meydana gelen olaylarda hastay srekli gzlemeyi salar, nceden toplanm verileri yeniden arr, programa dhil edilmi verileri yorumlamay salar birok fizyolojik deikenlerin etrafl analizini yapar ve bu deikenlerin eilimini gsterir. Hasta izleme sistemleri olmakszn kritik durumdaki ar hastalarn bakmnda bu ilerin yerine getirilmesi olduka zor olacaktr. zellikle hemire hasta orannn bire birden daha az olduu zaman bu i daha g olmaktadr.

1.4. Salk Bilgi StandartlarKompleks yaps nedeniyle, salk bakm ortam youn bir veri ileme ihtiyacna sahiptir. Salk alannda ihtiya duyulan yazlmlarn tek bir firma veya grup tarafndan karlanmas olduka gtr. Salk alannda faaliyet gsteren pek ok firma kendi ihtiyalar veya piyasadaki talebi karlamak amacyla yazlm gelitirmektedir. Farkl sistemler ve yazlmlar arasnda uyumluluun salanabilmesi, elektronik hasta kaytlar ile kt dosya sistemine dayal tbbi kayt sisteminin uyumu, bilginin kurum ierisinde ve kurumlar arasnda paylalmas, farkl sistemlerin entegrasyonu, en nemlisi, karar destek sistemlerinin gelitirilmesi ve kullanlmas iin tm taraflarca kabul grm standartlara ihtiya vardr. Salk alannda standart gelitiren ulusal veya uluslararas pek ok kurulu ve bu alanda gelitirilmi pek ok standart bulunmaktadr. Konuyla ilgili baz standartlar Medikal letiim modlnde incelenmiti. Bunun dnda tbbi cihaz ve sistemlerin almasyla ilgili baz standartlar aadaki blmde incelenmektedir.

1.4.1. Heath Level Seven - HL7 StandardTp biliimi alanndaki en nemli admlardan biri olan HL7 ile ilgili almalar 1987 ylnda balamtr. ANSI Health Informatics Standarts Board un (HISB) paras olan Health Level Seven (HL7) standard, salk bakmnda kullanlan elektronik verilerin takas iin bir ANSI onayl Amerikan ulusal standarddr. Bu standart sayesinde, farkl bilgisayarlar arasnda, klinik ve ynetim bilgilerinin anahtar setleri takas edilebilir. Deiik bilgisayar uygulamalar arasndaki ara birimlerin almasn tanmlayan standart biimlerini kapsayan HL7 protokolleri, zelletirilmi veri setleri iin esneklik salar.

15

ekil 1.8: HL7nin yaps

Level Sevenin kayna, bir uygulama katman olan, ISO 7498 tarafndan belirlenmi, Open Systems Interconnection (OSI) Reference Model dir. Uygulama katman adresleri transfer olacak veriyi, transfer zamann ve baz uygulamadaki baz iletiim hatalarn belirler. The seventh level gvenlik kontrol, katlmc kimlik dorulamas, uygunluk kontrol, transfer mekanizmas tedbirleri ve en nemlisi veri transfer dzenlemesi gibi fonksiyonlar desteklemektedir. ANSI HISB in faaliyet alan ok genitir ve aadaki konular ierir: Salk hizmetleri modelleri ve elektronik salk hizmeti kaytlar iin standartlarn koordinasyonu Salk hizmetleri verileri, grntler, sesler ve organizasyonlar ile hekimler arasndaki sinyallerin transferi Salk hizmetleri kodlar ve terminoloji Tehis ekipmanlar ile salk hizmetleri arasndaki iletiim Salk hizmetleri protokolleri, bilgi, istatiksel veri taban ve polielerin iletimi ve aklanmas ayrca salk hizmetleri bilgilerinin gvenilirlii ve korunmas Salk hizmeti sunucular, hastalar, varlklar vs. iin tanmlayclar.

1.4.1.1. HL7 Standart Versiyon 2.3Versiyon 2.3 n yaps 12 blmden olumaktadr. Her bir standart blm kendi teknik kolunda almalarn yrten komitelere sahiptir. Buna ek olarak, sz dizimi alannda, veri depolama, eitim, yrrle koyma, modelleme ve yntem bilimi, szck daarc konularnda grevli komitelerde HL7 nin gelitirilmesine yardm etmektedir. Bu standart versiyonun ana grn aadakileri ierir: 16

Kontrol/istek mesaj Tanmlama ve transfer protokolleri Hasta ynetimi (hasta kabul, transfer, taburcu ve demografikler) Klinik servisleri ve gzetlemedeki istek girileri Eczaclk, perhiz ve gereler Finansal dzenleme (hasta hesaplar ve cretler) Gzlem raporu mesajlar Salk hizmetleri uygulamalar esas dosyalar Tbbi kaytlar, danma dokman ynetimi servisleri ve kaynaklar Nakil zamanlamalar, hasta bavurular, hizmet bavuru mesajlar, hasta bakmnda problem ynlendirmeli kaytlar

1.4.1.2. HL7 Versiyon 3.0 TanmlarVersiyon 3.0, mesajlar oluturmada, nesne-esasl gelitirme yntemi ve Reference Information Model (referans bilgi modeli - RIM) kullanacaktr. HL7 ver.3,0n esas paras olan RIM, bilgi tayan HL7 mesajlarnn, anlamsal ve szcksel balantlarnn daha anlalr olmasn salamaktadr. 126 snf ve 861 zellik ieren bir RIM tasla, HL7 teknik komiteleri tarafndan analiz edilmi ve tamamlanmtr. Her bir teknik komite, kendi mesaj gelitirme sunucusu zerine kurulmu olan taslak RIM in uygun alt setlerinin sorumluluunu tar. HL7 Modellemesi ve yntemi (M&M) teknik komite tarafndan denetlenmektedir. Buna ek olarak, HL7 para teknolojileri zerinden mesaj sistemi tamamlanm bulunmaktadr. Hedef olarak her iki CORBA (Common Object Request Broker Architecture), ORB-IIOP (Oject Request Broker-Internet Inter ORB Protocol) ve ActiveX DICOM teknolojilerini alan, HL7 2.X mesaj sistemi standart ile datlm para teknolojilerini tavsiye eden dokman kullanmaktadr. Versiyon 3.0 almasnda, szck daarc teknik komitesi, kodlardan ve deiik kaynaklardan oluan HL7 mesajlarnn kullanlmasna ynelik yeni metodlar gelitirme abas ierisine girmilerdir. HL7 nin kurulu amac; salk hizmeti amal bilgisayar sistemleri, rnein hastane bilgi servisleri, klinik laboratuar sistemleri, irket sistemleri ve eczaclk sistemleri arasnda, klinik, finansal ve ynetim bilgilerinin elektronik transfer standartlarn gelitirmektir. Getiimiz drt yl ierisinde HL7 kullanm, 1500 hastanede, profesyonel irketlerde, salk hizmeti endstrisinde ve salk hizmeti sistemleri reticileri arasnda katna kmtr. HL7 standard ou sistem reticileri tarafndan desteklenmekte ve Amerika Birleik Devletlerinde ou hastane tarafndan kullanlmaktadr. HL7 ayrca Avustralya, Avusturya, Almanya, Hollanda, srail, Japonya, Yeni Zellanda ve ngilterede kullanlmaktadr.

1.4.2. Digital Imaging and Communications in Medicine - DICOMTpta Saysal Grntleme ve Haberleme (Digital Imaging and Communications in Medicine DICOM), standard tbbi saysal formattaki grntlerin cihazlar, bilgisayarlar ve hastaneler arasnda takasna olanak salayan bir dizi kuraldan meydana gelmektedir. 17

Bu standart, bir retici tarafndan retilen makinede oluturulan tbbi bir grntnn baka bir retici tarafnda retilmi makinede grntlenmesini salayan ortak bir dil kurmutur. Bu standart, byk grntleme ve bilgisayar irketlerinden gelen yazlm mhendisleri (Ulusal Elektronik reticileri Birlii - NEMA da yer alan) ve profesyonel topluluklardan gelen hekimlerin (Amerikan Radyoloji Koleji, Amerikan Ekokardiyografi Topluluu, Amerikan Kardiyoloji Koleji gibi) ortak almas sonucu gelitirilmitir.

ekil 1.9: DICOM uyumlu sistemlerin a yaps

DICOM standard birok dokmandan meydana gelmektedir ve u ana kadar(2001) 13 tanesi yaynlanmtr. Her bir DICOM dokman bir balk ve standart numaras ile tanmlanmtr. DICOM standard istenilen her trl koula gre ok iyi adapte edilebilir, planlanm bu zellik sayesinde DICOM, grnt oluturulan dier tp alanlarndaki uygulamalara da (rnein patoloji, endoskopi, di hekimlii) kolayca adapte edilebilir. Tbbi grntlemede kullanlan cihazlar reten irketlerin ou dnya apnda irketlerdir ve bunlarn ou DICOM standard ve protokollerini desteklemektedir. Avrupa standartlar organizasyonu, DICOM u tamamen MEDICOM standard ile uyumlu olarak aklamtr. Japonya da, Japon Radyasyon Cihazlar Endstrisi Birlii ve Tbbi Danma Sistemleri Gelitirme Merkezi, DICOM un Tbbi Grnt leme standard ile ilgili gelecekteki srmlerini de gz nne alarak, DICOM un tanabilir medyalardaki grnt takasna ait ksmlarn benimsemitir. DICOM standard halen uluslararas ok ynl uzman bir komite tarafndan gelitirilmekte ve geniletilmektedir. DICOM, tbbi grntlerin transferinde en etkili standart olmutur. Bununla birlikte, radyolojik olmayan grntlemeleri de ierecek ekilde ok hzl gelien ve reticiler iin ok geni olanaklara 18

sahip olmasna ramen ou rntgen uzman iin DICOM un snrl olduu anlalmtr. nk renim maliyeti ok yksektir ve nemli aklama bilgileri yksek derece teknik bilgiler ierir ve mhendislere ya da yneticilere ve uzmanlara gre hazrlanmtr.

1.4.3. Tp Biliimi Alannda Kullanlan Dier StandartlarHL7 ve DICOM standartlar dnda, dorudan salk biliimi ile ilgili olmayan, tbbi cihazlarn veri iletimi ve haberleme sistemleri ile ilgili baz teknik standartlar mevcuttur.Bu standartlar tablo 3.4te gsterilmitir. Standart E1381/1394 Aklama Laboratuvar cihazlar, bilgisayarlar ve lm aralar arasndaki veri alveriini dzenleyen bir standarttr. Bu standart ASTM E31.14 alt komitesi tarafndan gelitirilmitir. Tbbi cihazlar iin ara birim yollarn tanmlayan bir standarttr. IEEE P1073 komitesi tarafndan gelitirilmitir. Modler bilgi bankalarnn paylamn tanmlayan bir standarttr. ASTM E31.15 alt komitesi tarafndan gelitirilmitir. Nrofizyolojik verilerin karlkl deiimini tanmlayan bir standarttr. ASTM E31.16 alt komitesi tarafndan gelitirilmitir. Sosyal gvenlikle ilgili verilerin deiimini tanmlayan bir standarttr. Insurance Subcommittee of Accredited Standards Committee X12 tarafndan gelitirilmitir. Dar band grntl telefon sistemi ve bileenleri iin gelitirilmi bir standarttr. letiim modu, terminal tipleri arama kontrol gibi birok bileen tanmlamaktadr. ITU (International Telecominications Union) tarafndan gelitirilmitir. H.320 standardnn sktrma formatlarn tanmlamaktadr. Yerel a zerinden internet protokolleri kullanarak video balants iin gelitirilmitir. Telefon kalitesinde ses sunar (dar band, 3.4 kHz). Stereo kalitede ses sunar (geni band, 7 kHz). Dk bant geniliinde ses imkn salar (16kps). Dosya paylam, dosya deiimi, beyaz tahta, ek aklamalar ve sabit grnt transferi gibi tanmlamalar yer alr.Tablo 1.1: Tp biliimi alannda kullanlan dier standartlar

P1073 E1460 E1467 X12N

H- 320

H 261 H 323 G 711 G 722 G 728 T 120

19

1.5. letiim OrtamlarTbbi iletiim sistemlerinde veri iletimi iin deiik kapasitede birok iletiim ortam kullanlabilir. ounlukla ses, grnt gibi yksek younluklu verilerden oluan tbbi bilgilerin tanmas iin kullanlan metotlar ve bilgi miktar seilecek iletim ortam konusunda belirleyici bir unsur olacaktr. Kurulacak sistemin Depola-let (Store and Forward) ya da Gerek Zamanl (Real Time) bir sistem olmas iletim ortamnn hzn belirleyecektir. Bu noktada en nemli unsurlardan biri de iletim ortamnn bant geniliidir.

1.5.1. Bant GeniliiBir iletim ortamnda bant genilii temel olarak tanacak veri yknn hangi snrlar arasnda olmas gerektiini belirtir. Kaypsz veri aktarmnn gerekleebilmesi iin tanacak veri yk dikkate alnarak uygun iletim ortamlar belirlenmelidir. Bant genilii ihtiyac iletilecek verinin trne gre kategoriye ayrlabilir Ses ve video konferans oklu ortam haberlemeleri Dk, orta ve yksek bant geniliine ihtiya duyan veri aktarmlar

1.5.1.1. SeslerKardiyoloji gibi alanlarda kullanlan kalp sesleri, akcier ve dolam sistemi seslerinin iletilebilmesi iin gerekli bant genilikleri: Ses - Normal Hi-fi 64kb/s (16-32kb/s) 1.4Mb/s (192kb/s)

1.5.1.2. GrntlerGrnt Tr Siyah&Beyaz Renkli Paral Bant Genilii Renkli Tam Bant Genilii Gerek Renk Boyut 307Kb/kare 640*480 @ 8 bit 614 kb/kare 640*480 @ 16 bit 921 Kb/kare 640*480 @ 24 bit Deney 30 kare/sn. 8.8 Mb/sn. 30 kare/sn. 17.6 Mb/sn.

30 kare/sn. 26.3Mb/sn.

Tablo 1.2: Video grntlerinin bant genilii ihtiyac

20

Grnt Tr Saysal ortama aktarlm XRay Manyetik Rezonans almas Bilgisayarl Tomografi

Boyut 4 MByte /film 2k*2k @ 8 Bit 256Kb /kare 256*256 @ 8 Bit 256 Kb/kare 512*512 @ 8 Bit

Deney 410 film/alma 1640 Mbyte 40 Kare/alma 2.5 Mbyte 40 Kare/alma 10 Mb. /alma 46 Slayt /alma 72Mbyte

Patoloji Slayt

12Mb/film 2k*2k @ 24 Bit

Tablo 1.3: Hareketsiz grntlerin bant genilii ihtiyac

Parametre Darbe Oksimetresi Elektrokardiyogram Kan Basnc Monitr Elektronik Steteskop Spirometre Glukometre

Boyut 9.6 Kbps 57.6 Kbps 57.6 Kbps 57.6 Kbps 14.4 Kbps 1.2 Kbps

Tablo 1.4: Klinik ekipmanlar aras aktarm iin gerekli bant genilikleri

Ses ve dk znrlkl grntler daha az bant geniliine ihtiya duyarlar (10KBPS ile 100KBPS arasnda). Yksek znrlkl grntler, CD kalitesinde ses, video konferans ve VCR kalitesinde video gibi uygulamalar daha byk bant geniliklerine ihtiya duyarlar (100 KBPS ile 10 MBPS arasnda). oklu ortam dosyas transferi, televizyon kalitesinde video ve HDTV 1GBPS a varan bant geniliine ihtiya duyar. Deiik aktarm medyalarnn tama kapasitesindeki kstlamalarn stesinden gelmek iin, grntler gnderilmeden nce yeniden yaplandrlr. Baz teknolojiler bant genilii ihtiyalarn ksmak ve haberleme kapasitesini artrmak iin veri sktrmas kullanrlar. Bu ilem baz bilgilerin kaybna neden olabilir. Saysal veriler paketlere ayrlabilir veya ilenebilir. Paket anahtarlama teknolojileri, byk boyutlu dosyalarn daha hzl transferine olanak salamaktadr. Saysal entegre a servisi (ISDN), yksek hz iin standardize edilmi, ses, video ve veri sinyallerinin aktarmna olanak salayan bir protokoldr. Bu protokol bilinen bakr kablolarla birlikte kullanlabilir fakat zel saysal giri ve k cihazlarnn kurulmas gereklidir. ISDNnin asl faydas mevcut bulunan zaten byk bir ksm saysal 21

olan telefon hattn kablolarn deitirmeden ev ve i yerlerine yksek bant geniliine sahip balant olana sunmasdr.

1.5.2. OrtamlarSradan bakr kablolar genel olarak dk bant geniliine sahiptir, geleneksel telefon grmelerinde kullanlmasnn yan sra depola-ilet dk bant genilii gerektiren sistemler iin kullanlabilir. Fiber optik kablo ok byk bir veri tama kapasitesine sahip olmasnn yan sra kurulum maliyeti ve kablolama zorluklar bulunmaktadr. Kablolu TV iin kullanlan koaksiyel kablolar da yksek kapasiteli veri iletiimi iin uygundur. Bunun dnda uydu iletiimi, ATM, ISDN, TCP/IP, DSL, mikrodalga sistemleri de tbbi iletiim uygulamalar iin kullanlabilir. Her bir iletim ortamnn olumlu ve olumsuz yanlar olmakla birlikte, en uygun ortam kurulacak sistemin ihtiyalar iyi bir ekilde tespit edildikten sonra seilmelidir.

1.5.2.1. Telefon HatlarGelitirilen eitli sktrma teknikleri ile 56 Kbpse kadar veri transferini mmkn klan standart telefon hatlar ile e-mail, multimedia e-mail, depola-ilet grnt transferi ve internet eriimi iin uygundur. Telefon hatlar dk bant genilii gerektiren uygulamalarda kullanlabilirler. Telefon hatlarnn bir baka nemli yan ise yaygnldr. Son yllarda haberleme teknolojilerinde ortaya kan byk gelimeler, telefonun en cra kelere kadar ulamasn salamtr.

1.5.2.2. ISDN Integrated Switched Digital Networkzellikle video konferans sistemleri iin ngrlen ISDN, ses, grnt ve data iletimi iin kullanlan bir ortamdr. Kullanclarn ihtiyalarna gre bant genilii ayarlanabilir. Grnt sktrma teknikleri ve birden fazla ISDN hatt kullanlarak iletim hz 64 Kbps ile 1.544 Mbps arasnda ayarlanabilmektedir. Geni lekli ve etkileimli video konferans uygulamalar iin kullanlabilir.

1.5.2.3. TCP/IP - Internet ProtokolBalantnn bu biimi interneti bilgi transferi gerekletirmek iin kullanmaktadr. Kullanlan ana iletiim protokol TCP/IP dir ve e-mail, dosya aktarm ve bilgi sunucular iin kullanlmaktadr. Tbbi bilgi alannda hizmet veren saysz sunucu bulunmaktadr ve bu sunucular tbbi bilgilere eriim imkn salamaktadr. IP sayesinde Internet zerinden saysal paketler gnderme yoluyla salanan haberleme sayesinde gider harcamalarnda ciddi tasarruflar salanmtr. IP (Internet protokol) ve sktrma teknikleri kullanlarak yaplan tbbi grnt transferleri, pahal ve geni bantl zel alara kar bir alternatif olmaktadr. stelik IP nin video konferans ve ses aralarndaki kalitesi de uzaktan tehis ve danma hizmetleri salamada dikkate deer bir iletim ortam olduunu gstermektedir. 22

1.5.2.4. Fiber optikFiber optik kablo, bakr kablo gibi ilev gren, sa teli kalnlnda, esnek camdan yaplm ubuklardr. Ancak bakr kabloda veriler elektrik akm ile tanrken, fiber optik kabloda veri transferi n modle edilmesiyle gerekletirilir. Fiber optik kablolar, laser n binlerce kilometre teye aktarabilir ve e zamanl aktarm kapasitesi bakr kablolardan ok daha yksektir. Saniyede 100 trilyon bit bilgi tama kapasitesi vardr ve bu da fiber optii veri, ses, video ve grnt aktarmnda dnyadaki en hzl aralardan biri yapmaktadr. Bu kablolar bir defada 3700, e zamanl 40000 mesaj tayacak k demetini aktarabilmektedir. Kodlayc ve kod zclerdeki teknolojik kstlamalar yznden u anda 20000 mesaj tanabilmektedir.

1.5.2.5. T1T1 1.544 Mps hznda bilgi aktarm yaplmasna olanak salayan saysal bir kanaldr. DS1 olarak da bilinir ve yksek kalitede ses, veri ya da sktrlm video gibi elektronik verilerin aktarmnda kullanlr. Tbbi bilgi deiimde ihtiyaca gre tek, oklu ya da ksml T1 hatlar kullanlmaktadr.

1.5.2.6. UydularUydu teknolojisi 1960' lardan bu yana teletp alannda kullanlmaktadr. Kanada, Amerika ve Avustralya' daki salk bakm uzmanlar uzakta ve krsal blgelere salk hizmetleri sunmak iin ie srasyla radyo, telefon, mikrodalga, ift ynl televizyon, bilgisayar ve uydu teknolojisi kullanarak balad. Mobil uydu haberleme sistemleri, uzaktaki blgelerle yaplan haberlemede, dier ekonomik olmayan yntemlere gre daha iyi bir zm getirmektedir. Uygulamalar; uzaktaki kliniklere temel bilgi salanmas, video, teledanmanlk, video konferans, zel tbbi bilgi veri tabanlarna eriim, uzmanlar tarafndan uzaktan eitim, etkileimli kayt ynetimi, kaynak ynetimi, halk sal grntlemesi ve genel ynetim gibi zellikleri iermektedir. Mobil uydu haberlemeleri, doal ya da insan kaynakl felaketlerde de kullanlmaktadr. Gnmzn mobil yeryz istasyonlar kk boyutlarda, tanabilir ve kart byklndeki pil gibi deiik g kaynaklar ile alabilmektedir.

1.5.2.7. ATMAsenkron aktarm metodu (Asynchronous Transfer Mode - ATM) ortak bir a zerinden her trl saysal bilginin (veri, grafikler, ses, video ve oklu ortam uygulamalar) datmn gerekletirmek iin tasarlanm ak standart anahtarlama tekniidir. ATM gvenlik, hz arasnda en iyi olann seilmesi ve a kesimleri zerindeki trafiin datmnn dzenlenmesinin bir sonucu olarak ortaya kmtr. ATM, anahtarlanm hzl paket teknolojisidir. Haberlemede bir paket bir mesaj ya da mesajn bir parasdr. Bir mesajn ieriinde adres, kontrol ve veri sinyalleri bulunur ve bunlar veri haberlemesi anda bir nesne aktarlrlar. Bu paketler bir yerel a zerinden gnderilir, toplanr ve sonra hedefte birletirilir. ATM'nin kulland paketler, 5 byte balk ve 48 byte veri kapasitesine sahiptir. Bu dier paket anahtarlama metotlarndan daha hzl ve etkilidir. 23

1.5.2.8. DSLDSL ( Digital Subscriber Line ) dier adlandrlmasyla, lokal blgede telekom santrali ile kullanc arasnda telefon iin ekili altyapda kullanlan, bir ift bakr tel zerinden, yksek hzl veri ve ses iletiimini ayn anda salayabilen, 1997' nin ikinci yarsnda kullanma sunulan bir veri iletiim teknolojisidir. Sz konusu tel uzunluuna bal olmak zere eitli tipleri bulunmakta olup, bunlar aadaki tabloda gsterilmitir:

DSL TrIDSL SDSL ADSL ( AP)

Mesafe(Feet-Metre)18.000 feet-5500m 12.000 feet-3650m 17.000 feet-5000m 12.000 feet-3650m

Hz(Kbps)128 Kbp/s 768 Kbp/s 1.5 Mbp/s 7.0 Mbp/s 13 Mbp/s 52 Mbp/s

VDSL *(F/O )

4.500 feet-1370m 1.000 feet-300m

Tablo 1.5: DSL tr ve hz - mesafe ilikisi

En yaygn olarak kullanlan DSL ailesi yesi, IDSL' dir. DSL rnlerinin en belirgin faydas, veri hz ve kullanlan donanm maliyetinin yaplan ie oranla son derece dk olmasdr. Hz karlatrmas yapldnda, bugnn en hzl analog modeminden 200 defa daha hzl eriim salamak mmkndr.

1.6. E-Salk Sistemleri ve Hastane Ynetim SistemleriE-salk, saln kresel olarak daha iyilemesini, hastalklarla savam, salk hizmetlerine katkda bulunmay, eitim, ynetim, salkla ilgili aratrma yapmay amalayan, biliim ve iletiim teknolojilerini kullanarak uzaktan ilem yapma zellii ieren salkla ilgili etkinlikler, hizmetler ve sistemlerdir. E-salk sistemleri klinik olmayan vakalar da kapsar (mteri sorunlar, sivil toplantlar, eitim problemleri vb.). E-salk sistemleri genellikle belli organizasyonlarla bal etkileimli ve geni kapsaml salk hizmeti servisleridir. Bu alar donanm konusunda eksiklik eken blgelerde uzman ve donanm desteinin verilmesini de salar. E-dnm Trkiye projesi kapsamnda T.C Salk Bakanl e-salk alma gurubu tarafndan 16 Aralk 2004 tarihinde yaplan e-Salk Faaliyetleri ile ilgili X. icra kurulu toplantsnda e-salk Bilgi ve iletiim teknolojilerinin tm fonksiyonlarnn vatandalarn, hastalarn salnn iyiletirilmesinde, salk hizmetlerine ulalabilirlii artrmak ve salk sektrnde yer alan tm paydalara kaliteli, verimli ve etkili hizmetlerin sunumu iin kullanlmasdr. eklinde tanmlanmtr. Hastane ynetim sistemleri, hastane bilgi sistemleri ve kaytlarn elektronik ortamlarda tutulmas ile oluturulan tm salkla ilgili elektronik sistemler insan salnn ve verilen 24

salk hizmetlerinin iyiletirilmesine ynelik almalar olup ayn zamanda e-salk sistemlerinin alt bileenleridir. Gnmzde modern bir hastanenin ynetimi son derece karmak bir fonksiyon hline dnmtr. Bir toplumda, devlet dndaki hi bir kurum, bir genel hastanenin yksek derecedeki rgtsel karmaklna sahip deildir. Hastane bir kurum olarak ileri dzeyde ayrmlam bir yapya ve uzmanlk derecelerine sahiptir. Ayrca znde bir servis iletmesi olan hastane, yatl hizmet vermesi nedeniyle salk iletmecilii yannda otelcilik iletmeciliini de baar ile srdrmek durumundadr. Hastanenin kr amal bir zel kurum olmas hlinde ok youn tbbi ve fonksiyonel uzmanlk becerileri gerektiren fonksiyonel iletmecilik zel bir nem tar. Hastaneler, ynetimi ve kontrol son derece g matris yapl brokratik kurululardr. Hastanelerin kamusal veya zel olmalar onlarn ynetim ekillerini ve kontrol mekanizmalarn dorudan etkilememektedir. Mlkiyet ekilleri ne olursa olsun, uzman profesyonellerin alt, salk ve insan yaam gibi talep esneklii olmayan hizmetlerin verildii bu nedenle maliyet ve etkinlik hesaplarnn pek geerli olmad kurululardr. Hastanelerde verilen tbbi hizmetin stn gerekleri ve kamusal dzenin mevzuat kstlar bir araya geldiinde zellikle kamu hastanelerinde ciddi ynetim ve kontrol sorunlar ortaya kmaktadr. T.C. Salk Bakanlnn lkemizin salk sorunlarna zm salayabilmek iin 90l yllarda youn almalar iinde olduu bilinmektedir. Bu almalar dorultusunda devlet hastanelerinin bilgisayarl otomasyona geirilebilmesi iin zel bir aba gsterilmi ve youn pilot almalar yaplmtr. Bu almalar sonucunda, hastane otomasyonu ve tek dzen muhasebe sistemi ile ilgili olarak oluan ilke, model ve uygulama ltleri 1996 ylnda eitli genelgelerle hastane yneticilerine ulatrlm ve bilgisayar sistemi edinme srecinde nerilen ilke ve modellere sadk kalnmas istenmitir. Salk Bakanlnn 24.10.2005 tarih ve 5762 sayl Ynerge deiiklii ile hastane otomasyon sistemi kullanan hastanelerin poliklinik, servis, yat-k, laboratuvar, ultrason, EKG, EEG vs. protokol defterlerini kaldrabilmeleri mmkn klnmtr.

1.6.1. Hastane Bilgi SistemleriSalk hizmetleri dier alanlardan daha fazla bilgiye duyarl bir alandr ve etkin bir ynetim iin sistematik olarak bilginin elde edilmesini gerektirir. Kaliteli bir salk hizmeti sunumu, geni kapsaml ve iyi planlanm bir bilgi srecine baldr. Salk hizmetlerinde verinin kullanlmas ve tbbi hizmetleri veren sistemler arasnda iletimi, insan vcudunda sinir sisteminin fonksiyonlar ve almas kadar nemlidir. Hastanelerde yaplan farkl almalar, toplam hastane maliyetlerinin drtte birinin bilginin kullanlmas ile ilgili olduunu gstermitir. ki akut genel hastanede Rchart tarafndan yaplan analiz her bir hasta gnnn hastane maliyetinin % 35-39 'unun, hastayla ilgili 25

iletiimden olduunu gstermitir. Hastane bilgi sistemlerinde modern teknolojinin kullanm giderek artan bir oranda nemli hle gelmektedir. Hastane bilgi sistemi hastanenin idari ve tbbi bilgilerinin ynetimini kolaylatrmak ve salk hizmetlerinin kalitesini ykseltmek iin dzenlenmi bir bilgi sistemi olarak tanmlanabilir. Bilgisayarlarn kullanld sistemlere bilgisayara dayal hastane bilgi sistemi denir. dari ve tbbi bilgileri i ie, bir arada tutabilen sistemlere btnleik hastane bilgi sistemleri denilmektedir. Btnleik bir hastane bilgi sisteminin fonksiyonlar unlardr: Hastann tedavisi ve bu tedaviyle ilgili ynetimsel grevleri desteklemek amacyla hasta hakknda doru, kalc ve gncel bilginin doru kiiye, doru yerde ve kullanlabilir formatta salanmas. Bu da bilginin doru olarak toplanmas, saklanmas, ilenmesi ve belgelenmesi ile gerekleir. Hastalk hakknda gelimi bilgi destei salama. rnein ilalarn, tehis ve tedavilerin ters etkileri hakknda bilgi salamak Hastann tedavisinin kalitesi, hastanenin performans ve maliyetleri hakknda bilgi salamak Gelimi hastane enformasyon sistemlerinde farkl hastaneler ve hastanelerin ilikide bulunduu kurumlar arasnda bilgi aktarmna olanak veren yksek kaliteli bir iletiim salamak. Eitim hastanelerinde hasta tedavisine ilave olarak aratrma ve eitim amacyla hastann tedavisinde zel deneyimlerle ortaya kan verileri dikkatli bir ekilde toplayarak yeni bilgiler elde edilmesini salamaktr.

1.6.1.1. Hastane Bilgi Sistemlerinin GeliimiHastane bilgi sistemleri ncelikle faturalama, maliyetleri ve demeleri kontrol etme gibi idari amalarla kullanlmaya balanmtr. Hekimler istemlerini geleneksel olarak elle yazmlar ve sekreterler tarafndan sisteme girilmitir. 1960 ve 1970li yllarda COSTARn gelitirilmesiyle Massachusetts General Hospital'de Octo Barnett tarafndan nemli almalar gerekletirilmitir. Dikkate deer bir baka tarihsel aba Oaklanddaki Kaiser-Permanentede Morris Collen tarafndan yaplan almalardr. Hasta kaydn otomatize ettii ne srlen ilk hasta bakm sistemi, 1960larn sonunda IBM Tbbi Bilgi Sistemleri Program olarak gelitirilen sistemdir. Bu dnemde hasta bakm bilgi sistemleri konusunda bir dier sistemde Lockheed Aircraft tarafndan tasarlanan Technicon Data System (TDS) dir. Bu sistem hlen yaklak 120 hastanede kullanlmaktadr. 1970lerde finansal bilgi sistemleri temelli birok hastane bilgi sistemine klinik laboratuar sistemleri, radyoloji, eczane gibi hastane blmleri iin yazlm paketleri gelitirdiler. 1970leri tanmlayan zellik olarak; donanm ve yazlmn gvenirliinin gelimesi, teknolojik maliyetlerin azalmas, aratrma ve gelitirme faaliyetlerinde nemli yatrmlar saylabilir. 1980lerde salk kurumlarndaki uygulamalar destekleyebilecek iletiim teknolojileri geliti. Hastanelere kabul edilen hastalarn verileri otomatik olarak paylalabilmekteydi. 26

Hasta istemleri diyet, ev idaresi, laboratuvar, radyoloji vb. birimlere elektronik olarak iletilebiliyor; hekim istemleri hemire istasyonundan dorudan laboratuvar, eczane, radyoloji vb. birimlere yaplabilmekteydi. Bilgisayar a yaplarnda nemli kazanmlar elde edilmiti. 1980'lerden 1990lara doru hastane enformasyon sistemlerinde idari uygulamalardan hekimler, hemireler ve dier salk alanlar tarafndan kullanlan klinik enformasyon sistemlerine doru bir geliim sz konusudur. 1990larda pek ok ilevsel dzeyde ilemler iin hastane bilgi sistemleri, birok fonksiyonel alan kaplayan geni bir yapya kavumutur. Bu blmler a iletiimi yoluyla birbirine balanarak btnleik bir bilgi yaps oluturulmutur. Kapsaml bir hastane bilgi sistemi alt eyi iermektedir: Hastalarn randevusu, kabul, taburcu ilemleri ve nakli ile ilgili ilemler Hasta hesaplar, fatura ve cret bordrosu gibi iletme ve finansal sistemler letiim ve a uygulamalar ile hemirelik hizmetleri, yardmc salk hizmetleri alanlar gibi blmler arasnda mesajlarn iletilmesi ve bu blmler arasnda hasta kabul, istemlerin izlenmesi ve bunlara yant verilmesinin salanmas Eczane, radyoloji ve laboratuvar gibi blme zg sistemler, blmlerin iletme fonksiyonlarnn idare edilmesi ve verilerin kurumsal veri tabanlarna balanmas Hasta verilerini toplamak, saklamak ve yeniden elde etmek iin dokmantasyon sistemlerinin oluturulmas ve bu kategorideki uygulamalarn hemirelik dokmantasyonu iin bakm noktasndaki hasta ba terminallerinden klinik raporlar tutan ve depolayan kopyalama modllerine kadar kapsanmas Hekimlere nemli test sonular iin uyar mesajlar, kullanm ltleri ve ila / ila etkileimi konusunda veriler ieren; tedavinin klinik yollar (clinical pathway) ile uyum salayp salanmadn kontrol etme olana veren, hastann tbbi bakmn planlamada yardm eden alarm ve uyar sistemleri.

27

ekil 1.10: Hastane bilgi sistemi

1.6.1.2. Hasta Kayt Kabul, Taburcu ve Transfer lemleriHasta kayt kabul, taburcu ve transfer ilemleri (Registration-Admission Discharge and Transfer) sistemi idari sistemler iin bir rnektir. Hastane bilgi sistemlerinde yer alan bu blm temel bir modlde hastanenin tm blmleriyle ilgili yeni hasta kabul iin bir kayt oluturmak zere kullanlan ilk veri dizisini toplar ve taburculuktan sonraki veriler ve ilevleri bu uygulamaya ekler. Hastane bilgi sistemi aadaki ilevleri gerekletirmek iin R-ADT uygulamasna balanr: Kurumsal hasta indeksini oluturmak ve gncelletirmek Kurumda gerekli olan saym grntleri ve ilikili raporlar oluturmak Uygun olduunda kullanm protokolleri balatmak Otomatik kayt izleme modlleri araclyla hasta kaydn yeniden elde etmek, kopyalar / suretleri tebli etmek ve erken raporlar iin veri salamak Klinik randevular kolaylatrmak iin veriyi poliklinik listeleme sistemlerine aktarmak Balant oluturulduysa hastayla ilgili veri aktarm iin iletiim sistemleri yoluyla hekim muayenehanelerine ve dier salk birimlerine balant salamak. 28

Hasta kabullerin izlenmesi ve tercihli hasta kabulnn listelenmesi, hastane saymlarndaki gnlk dalgalanmalar azaltmaya ve esnek personel sistemlerinde almann gelitirilmesine yardm eder. Poliklinik hastalarnn randevu program sistemleri zellikle ok sayda klinii olan salk hizmetleri organizasyonlarnda yaygndr. Verilen randevularn kaytlarnn tutulmas ve randevu zamanlar iin bilgisayar sistemleri tasarlanmtr. Sistem verileri klinik, hasta tipi, gnn herhangi bir zaman ve haftann bir gn gibi analiz iin gerekli deikenlerle birlikte saklayabilmektedir.

1.6.1.3. Malzeme Ynetim SistemleriHastanelerde malzeme ynetiminin etkin bir biimde kullanlmas konusunda bilgisayarlar olduka nemli bir role sahiptir. Satn alma, envanter denetimi, yiyecek ynetimi ve denetim konularnda bilgisayarlar kullanlmaktadr. Malzeme ve satn alma iin istemlerin yaratlmas bilgisayara dayal satn alma sistemlerine girii oluturur. Resmi talepler bilgisayara girilir ve finansal kontrol iin bte kayna ile eletirilir. Malzeme hesab iin ak ekler karlr ve takip edilir, onay iin ilgili kiiye gnderilir. Malzemeler alndka makbuz bilgisi bilgisayara girilir ve ak bir istem dosyas ile karlatrlr. Eer gelimi bir sistem kullanlyorsa satn alma sistemleri hesap deme sistemine dorudan balanabilmektedir.

1.6.1.4. Finansal Bilgi SistemiHastanelerde ilk olarak bilgisayar kullanm finansal konularda gereklemitir. Bunun nedeni hastanelerde gelir-gider dengesini salamak ve hesaplarn doru olarak ilenmesini kontrol etmenin olduka zor olmasdr. Bilgisayar yardmyla bu ilevler daha kolay, daha hzl ve doru olarak yaplabilmektedir. Finansal bilgi sisteminin gelitirilmesi ncelikle iyi bir muhasebe sisteminin kurulmasn gerektirmektedir. Finansal bilgi sisteminin gelitirilebilmesi iin iki temel yaklam sz konusudur. Hastane kurumun eitli birimlerine bilgi salayan, birbirinden bamsz, bireysel bir finansal uygulamalar program gelitirebilir ya da satn alabilir. kinci alternatif ise planlama, izleme ve kontrol iin birbiriyle ilikili bilgi salayabilecek tam btnleik bir finansal bilgi sistemi kurabilir. Bamsz finansal alt sistemler u blmleri ierir: Personel veri sistemlerine balants yaplm cret bordrosu hazrlama ve hesaplama Satn alma ve envanter kontrol sistemlerine balants yaplm, denecek hesaplarn ilenmesi Hasta hesaplar, hastann demesini yapan sigorta kurulular ve dier nc kiilerin hesaplar Genel iletme giderlerinin maliyet hesab ve maliyet dalm Muhasebe hesaplar (Defterikebir, envanter defteri vb.) 29

Bte yapma ve bte kontrol Yneticiler, kurul yeleri ve finans kurumlar iin tahminler, finansal model, verimlilik ve katk analizleri oluturma Genel iletme hesaplar (genel muhasebe defteri, denebilir hesaplar, sabit deerler ve cret bordrolar) ve Finansal raporlar ve analizler.

1.6.1.5. nsan Kaynaklar Bilgi SistemleriBir salk hizmetleri organizasyonunun alanlar onun en nemli kaynan oluturur. Hastanelerin birou iletme btelerinin %60-70'ini alanlarn maalarna harcamaktadr. Bu nedenle i planlamas ve verimlilik analizinde ynetime yardm iin iyi bir insan kaynaklar bilgi sistemi ok nemlidir. Bir personel veri sisteminin gerekletirebilecei ilevler unlardr: alanlarn sicil kayt dosyalarn korumak ve gncelletirmek Talep zerine bu dosyadan bilgi elde etmek Bteye balanm olarak otomatik pozisyon kontrol salamak Her bir maliyet merkezi iin i analiz raporlar retmek Devamszlk ve toplam ciro (i miktar) gibi personel problemlerinin analizi iin raporlar oluturmak alanlarn zel becerileri ve sertifikasyonu iin kaytlar tutmak Maa bordrolarna balants yaplm olarak i maliyet dalm oluturmak alanlarn verimlilii ve kalite kontrol konularnda bilgi salamaktr

1.6.1.6. Bro Otomasyon SistemleriBro ortamnda bilgisayarlarn kullanm salk hizmetleri organizasyonlarnda yaygnlamaktadr. Tipik uygulamalar kelime ilemcileri, elektronik postay, toplantlarn listelenmesini ve idari personelin alma takviminin yaplmasn ierir. Kelime ilemci sistemler yazmalarn ve her tr raporlarn hazrlanmasna yardm eder. Kelime ilemcilerin tipik bir bro iin ilem kapasitesini %30 ile %50 orannda artrd bildirilmektedir. Belgelerin yeniden yazlmas gerekliliinin ortadan kalkmas ve on-line dzeltme sayesinde verimlilik artmaktadr. Bitirilmi belgeler hzl ve yksek bask kalitesinde lazer yazclara gnderilebilmektedir. Elektronik posta sistemleri brolar ve bireyleri birbirine balamakta, bylece kelime ilemci aralarla oluturulan belgeler bakalarna gnderilebilmekte ya da sisteme balanm olan herhangi bir kullanc tarafndan istek zerine ilerde kullanlmak zere bilgisayarda saklanabilmektedir. Btnleik bir bro otomasyon sistemi ayn zamanda toplantlarn listelenmesi ve sisteme bal olan kullanclarn takvimini gncellemek zere bir bilgisayar programn iermektedir. Btnleik kelime ilemciler listeleme, programlama, belgelerin elektronik dosyalanmas ve mesaj / belge iletimi nemli lde etkinlii artrabilir ve bro ilemlerinde maliyetleri azaltabilir. 30

1.6.1.7. Laboratuvar Bilgi Sistemleri (LIS)Laboratuvarlarn artan i yk ve sorumluluu ok byk miktarda laboratuvar bilgisini toplamay, zet hlinde ve belli bir biimde hazrlanmasn ve olabildiince hzl bu bilgilerin hekimlere ulamasn salamay zorlatrmaktadr. Bu gibi problemleri gidermek iin bilgisayarl sistemlere ve on-line elektronik ilem donanmlarna olan talep artmaktadr.

ekil 1.11: Laboratuar bilgi sistemi yaps

Laboratuar test ilemleri bamsz olarak kullanlabilecei gibi laboratuar bilgi sistemine bal olarak da kullanlabilir. Laboratuar veri sistemi test istemlerinin kaytlar, rneklerin alnma zamanlar ve test sreleri, tamamlanan test sonularnn kaytlar, istemi yapan blmlere test sonularnn iletilmesi, hastalara verilen btn test sonularnn periyodik raporlarnn alnmas, istatistiklerin hazrlanmas, laboratuar ilemlerinin ynetimi ve kalite kontrol sreleri iin kaytlarn tutulmas ilevlerini iermektedir.

1.6.1.8. Radyoloji Bilgi Sistemi (RIS)Radyoloji bilgi sistemi dier blmlerde olduu gibi i ynetimini gelitirmekte, blmler arasnda iletiimi artrmakta ve hastann bekleme zamann azaltmaktadr. Hastann istemleri hekim tarafndan direk sisteme girilebilir veya manuel olarak yaplan istemler sisteme aktarlabilir. Radyoloji blmnde elektronik depolamaya izin veren grnt arivleme ve iletiim sistemleri (Picture Archiving and Communication System) gibi tbbi grntlerin yanstlmas ve aktarlmasna olanak veren sistemler giderek yaygnlamaktadr.

31

ekil 1.12: Radyoloji bilgi sistemi yaps

PACS sistemleri tbbi grntlerin elektronik olarak elde edildii, ayrld, aktarld, depoland ve grntlendii elektronik ve ideal olarak filmsiz bilgi sistemidir. Sistemin amalar pahal olan gme dayal filmleri ortadan kaldrmak, btn hekimlerin yeni ve eski filmlere ulamn kolaylatrmak, geni fiziksel alan gerektiren filmlerin saklanmasn kolaylatrmak ve personel maliyetini en aza indirmek olarak saylabilir. Teknolojik zorluklar olmasna ramen PACS kurulmas ve kullanm son on yl ierisinde artmtr. Halen birok hastanede kullanlmaktadr.

1.6.1.9. Eczane Bilgi SistemiEczane bilgi sistemi yatan hastalarn ve ayaktan tedavi edilen hastalar tanmlayan ya, cinsiyet, tehis, alerjiler, ila duyarllklar ve en son tedavi edilen hastal iin ald ila profili gibi hasta tedavisine ilikin kaytlar tutar. Eczane bilgi sistemi, hasta tedavisini dorudan destekleme ve hasta tedavisine dolayl olarak lojistik destek salama gibi iki ilevi vardr. Hasta tedavisiyle ilgili fonksiyonlar unlardr: Reetelere uygun dozajda verilmesi, ilalarn etkileimleri, hasta alerjileri ve kontraendikasyonlar asndan kontrol edilmesi, hekimlere ila tedavi profilleri hakknda bilgi vermek, ila formlleri ve ilalarn reete edilmesi ile ilgili bilgi salamak ve hemirelere ilalarn ynetimi ile ilgili bilgi salamaktr. Lojistik destek faaliyetleri unlardr: lalarn satn alnmas, stoklarn takibi, ilalarn hastalara veya blmlere datmn salamaktr. 32

1.6.1.10. Hemirelik UygulamalarBilgi sistemleri baz salk hizmetleri organizasyonlarnda hemirelik hizmetlerinin vazgeilmez unsuru olmutur. Bilgisayar programlar hastann tedavisinin planlanmasnda, youn bakmda hastann izlenmesinde, hemirelik blmnn ynetiminde hemirelere yardm etmektedir. Protokol tabanl hemirelik tedavi sistemleri, hastann tedavisinin ynetimi ve planlanmasna yardm etmektedir. Tek tip bir standart hemirelik bakm programlanmakta ve elektronik ortamda saklanmaktadr. Hemire sisteme tedavinin kodunu girdiinde, sistem hemirenin yapmas gerekenleri ve karlaabilecei durumlar hemireye aktarmaktadr.

1.6.1.11. stem GirilmesiBir hastane bilgi sistemi iinde istem girii genellikle hemireler veya hekimler tarafndan gerekletirilen ilalar, laboratuvar testleri ve prosedrleri iin istemlerin on-line girilmesini ifade eder. Sistem ierisinde tansal testler, malzemeler, tedaviler ve genel bakm ynergeleri iin istemler genellikle hekimler tarafndan bir hemirelik nitesinde balatlmaktadr.

1.6.1.12. Sonularn Rapor EdilmesiSonularn raporlanmas uygulamalar tansal test ve tedavi sonularnn laboratuvar, radyoloji ve dier blmlerden elde edilmesi ve bunlar sorgulama iin dorudan bakm veren kiilere sunabilmek amacyla tasarlanm sistemlerdir. Sonularn raporlanmas, zellikle laboratuvar sonularnn ak izelgeleri ve grafiksel grntler eklinde gsterimini gerekletirmektedir. Genelde sonularn incelenmesi ilevi istem-giri uygulamas ile birletirilmitir. Klinik laboratuvar sistemleri tek bana minibilgisayarlar eklinde gelitirilen ilk salk bakm uygulamalardr. Laboratuvar testlerinin fazla miktar, test trlerinin snrl says, test sonular ile hastalar arasnda doru balant kurma ihtiyac ve test sonularnn hemen elde edilme istei, laboratuvar otomasyonu iin nemli avantajlar salamak zere birletirilmitir. Bu sonular merkezi istem giriine, zel programlanm sonu inceleme uygulamasna, bir tr ara birime geri gndermekte ve bu ara birimler veriyi gerek zamana iletmektedir.

1.6.1.13. Bakm Noktas SistemleriBir bakm noktas sistemi verinin bakm hizmetinin sunulduu yerde tutulduu bir sistemdir. En yaygn rneklerden birisi hasta verilerinin hasta banda girilerek tutulduu hasta ba terminal sistemidir. Bu sistemler hastann hasta banda olabilecei gibi, bakm vericilerin tayabildikleri elde tutulan cihazlar olabilmektedir. Yatak ba terminal uygulamalarnda hemireler genellikle anahtar girilerini (ama / kapama) ortadan kaldrmak iin tasarlanm olan ikonlar, imgeleri kullanan ablonlar araclyla hastalar hakkndaki bilgiyi dorudan tutmaktadrlar. Bu sistemler hemirelerin veri kaydetme hzn artrmak, tutarl ve okunakl bir belgeleme salamak amacyla tasarlanmtr. Bakm planlar, ila 33

uygulama ablonlar ve dier uygulamalar kada daha az bamllk salamakta ve eriimi hzlandrmaktadr.

1.6.1.14. Klinik Enformasyon SistemleriBlm klinik enformasyon sistemini, hasta bakm hizmeti iin nemli olan mevcut klinik bilginin toplanmas, saklanmas ve kullanlmasn salayan klinik bilgi zerine odaklanm sistemler olarak tanmlamaktadr. Hasta tedavisi salk hizmetlerinde en nemli grevdir. Klinik enformasyon sistemleri rgtsel deiimi srdrmek ve n ayak olmak iin etkenleri veya kalite lmn kullanan srekli kalite gelitirme faaliyetleri iin temel aratr. Btnleik klinik veri taban, klinik kararlar destekleme, hasta tedavisini ynetme ve srekli kalite gelitirme almalar iin uzman sistem teknolojileriyle kullanlr.

1.6.1.15. Alarmlar / Uyarlar, Hatrlatclar ve nerilerUyar alarm sistemleri hekimler ve hemireleri yant vermedeki gecikmelerin kritik olabilecei olas ciddi durumlara kar uyarmak iin gelitirilmi olan sistemlerdir. Tbbi istemleri tutan hasta bakm bilgi sistemleri ile tek bana kurulan eczane bilgi sistemlerinde bulunan olas ila alerjisi ve ila-ila etkileimlerini saptayan sistemlerdir. Bilgisayara dayal anmsatma kurallarnda randevusu olan, zel bir ila alan, belirli bir salk taramas ilemi iin ge kalm olan, izlenmesi gerekli bir tan bulgusu olan veya daha ileri testler iin salk risk faktrleri belgelenen hastalar gibi programda tanmlanan olaylar gerekletiinde sistem harekete gemektedir.

1.6.1.16. Bibliyografik Veri Tabanlarna EriimSistem farkl alanlardaki uzmanlk alanlar ile ilgili bilgilere eriim olana vermektedir. Bu uygulamalarn en iyi rnei MEDLINE tabanl literatr bilgisine eriimdir. MEDLINE gibi tbbi literatr aratrmaya olanak veren ve on-line dergi makalelerinin tam metnini salayan bibliyografik veri elde etme sistemleri giderek yaygnlamaktadr.

1.6.1.17. Hastane Bilgi Sistemlerinin Teknik YnleriHastane bilgi sistemlerinde klinik enformasyon sistemlerinin ara birimle yaratlmas ve birbirinden tamamen farkl uygulamalarla btnletirilmesi gerekmektedir. Temel mimari ana merkezin ayn zamanda bal olduu a iindeki birok uygulamalarn arasndan bir uygulama programn altrabilen masast bilgisayarlarn a paylamna bal bir yapda olmaldr. A paylam mimarisi verinin emniyetli iletimine ve ifre kullanmna izin vermelidir. A paylam mimarisinin dier geleri hasta veri taban, eitli enformasyon kaynaklar arasnda mesajlarn gnderilebilmesi iin protokoller, eitli uygulamalar arasndaki terimler veya kodlar evirebilen bir szlk ve mesajlar alan, sorgulayan ve doru yere gnderebilen bir ara birimdir. 34

Sistemde yer alan klinik laboratuvarlar, youn bakm nitesi, eczane, radyoloji vb. gibi farkl uygulamalarn her biri arasnda veri alverii salanabilmelidir. Farkl uygulamalar arasnda veri deiim iin farkl standartlar gelitirilmitir. ABD'de HL-7 (Health Level-7), Avrupada ise EDIFACT (Electronic Data Interchange for Administration, Commerce and Transport) daha yaygn olarak kullanlmaktadr. Ortaya kan dier veri deiim standartlar; CEN/TC251 (Comite Europeen de Normalisation Technical Committe 251), IEEE / MEDIX (Instute of Electrical and Electronic Engineer / Medical Data Interchange Standart), ANSI (American National Standarts Institue), NCPDP (National Council for Drug Programs) ve DICOM (Digital Imaging and Communication)'u iermektedir. Veri taban esnek, lekli, yeni verilerin kolayca eklenebilecei kadar geni kapsaml olmaldr. 1993ten itibaren Bleich ve Slack hastane bilgi sistemlerini bir veri taban ynetim sistemini destekleyen temel iletiim kurumlar olarak tanmlamlardr. Hastane bilgi sistemlerinde hastane genelinde yzlerce terminal tek bir biimde veri toplamakta ve bunlar birbirine aktarmakta veya yazl ktsn vermektedir. Hastane bilgi sistemleri ortaya ktndan beri genilii ve derinlii de artmaktadr. Hastane enformasyon sistemleri yakn gelecekte sadece hastanelerde kullanlan sistemler olmayacaktr. Dikey olarak entegre edilmi salk bakm salayclar tarafndan kontrol edilen, hastann bakm ald oklu ortamlara entegre edilebilen modler gelerden oluturulacak yaam boyu hasta kayt sisteminin bir paras olacaklardr. Hastane bilgi sistemleri klinik ve idari verilerin btnleik bir biimde kullanlabildii, bireylerin salk ve salk bakmlar ile ilgili bilgilerinin bilgisayar ortamnda yaam boyu sakland, geni kapsaml, hasta odakl bir salk enformasyon sisteminin bir paras olarak dnlmelidir. Bu nedenle sistemin temel yaps faturalama veya idari bilgilerle birlikte klinik enformasyonun topland, dzenlendii klinik hizmet srelerine destek veren klinik enformasyon sistemlerinin bulunduu, bilimsel terminoloji standartlarna dayal, teknolojik standartlara uyum gsteren hasta kayt sistemleri olarak tasarlanmaldr.

1.7. Elektronik Salk Kaytlar (Esk)Salk hizmetlerinde nemli bir yeri olan bilginin miktarndaki ve eitliliindeki art, kullanclarn baa kamayaca boyutlara ulamtr. Artan bilgi miktar karsnda deien kullanc gereksinimlerini karlayabilmek amacyla elektronik salk kayt sistemleri gelitirilmeye balamtr. Elektronik ktphanelerle btnleen elektronik salk kayt sistemleri hasta bilgilerinin yan sra, salk alanlarnn tan ve tedavi iin gereksinim duyduklar tbbi literatre de ulaabilmelerine olanak salamaktadr. Hasta bilgilerini, ayn sistem zerinden eriilen bilgi kaynaklar ile karlatrp deerlendirmek salk alanlarna zaman kazandrmakta ve hastann tedavisinde hzl ve doru karar almalarna yardmc olmaktadr.

35

ekil 1.13: ESKnn saladklar

1.7.1. ESKnn TanmElektronik salk kayd kiilerin gemiteki, hlihazrdaki ve gelecekteki fiziksel veya ruh sal veya hastalklar ile ilgili elektronik sistemler kullanlarak elde edilen, saklanan, iletilen, eriilen, ilikilendirilen ve ilenen her trl enformasyon olarak tanmlanabilir. Gnmzde hastay odak alan, bilgisayara dayal, gerek duyulduunda kolaylkla ulalabilecek ve bakmn devamllnn salanmas iin ilikilendirilebilecek elektronik hasta kaytlar, btn salk enformasyon sistemlerinin ekirdei hline gelmektedir.

ekil 1.14. Evrensel ESK ak modeli

36

Hasta kaytlarnn oluturulmas, gelitirilmesi ve/veya kalitesinin artrlmas salk hizmetlerinin iyiletirilmesi almalarna katkda bulunabilecek balca alanlardan biridir. Elektronik hasta kaytlar, salk hizmeti kalitesinin gelitirilmesine yolla katkda bulunur: Elektronik hasta kaytlar; salk hizmeti veren personelin salk bakm iin ihtiya duyaca verilere daha iyi ve daha hzl bir ekilde ulam, daha iyi kalitede veriler ve verileri ok ynl olarak sunma olanaklar salayarak verilen salk bakmnn kalitesini arttrmaktadr. Elektronik hasta kaytlar; salk bakmnn sonularnn llebilmesi iin gerekli klinik verilere elektronik olarak ulalmasn salayarak, performansa dayal bakm kalitesi deerlendirme almalarnn daha kolay yaplabilmesini salamakta ve srekli kalite iyiletirilmesi almalarna nemli katklarda bulunmaktadr. Elektronik hasta kaytlar; maliyetleri drerek ve personelin verimliliini artrarak salk bakm kurulularnn etkililiini artrmaktadr. Doktorlar iin bilgi kaynadr. Gvenlidir. Gerek zamanldr. Hizmetin verildii noktadadr. Hasta merkezlidir. ESK her gerektii yer ve zamanda, kant dayal olarak karara destek yardm salar. Klinisyenlerin i aklarn sraya dizer, iletiim emberini tamamlar, gecikme veya boluklar uyarr. Klinik bakmla ilgili olmayan kullanmlar iin veri taoplanmasna yardm eder.

1.7.2. ESKnn 8 ekirdek FonksiyonuSalk bilgi ve verisi Sonu ynetimi stem ynetimi Karara destek Elektronik iletiim ve balant Hasta destei(eitim) Ynetsel sreler Raporlama

1.7.3. ESKnn Olanaklar Bilgisayar ve internet hasta verilerine eriim Gerek zamanl tbbi karara destek Hasta banda ESKnn gncellenebilmesi Dijital aktarm Laboratuvar istekleri sonular Raporlar 37

Hasta reeteleri Konsltasyon istekleri la etkileimlerini, ila maliyetlerini azaltmak Kodlama yardm ile doru dkmantasyon Hasta faturas, epikriz, bilgi, tedavi aklamalar retimi Randevularn planlanlamas test zamanlarnn hatrlatlmas, tedavilerin hatrlanmas ve hatrlatlmas Sigorta kurumalarna faturalarn elektronik aktarm ve takibi Doktor performans lm salk bakm sonularnn deerlendirilmesi

1.7.4. ESKnn Saladklar Hasta bakm kalitesinin dzelmesi Hastaya ayrlan zamann artmas Hizmet retiminin artmas Kat tketiminin kaldrlmas, laboratuvar istekleri, sevkler, reeteler, EKG vb. Tbbi hata riskinin azalmas Hasta memnuniyetinin artrlmas, hasta eitimi ve tedavi uyumunun artrlmas Kanunlar ile uyumlu gvenlik ve provizyon ilemler Elektronik faturalama ile daha hzl daha az reddedilen fatura kalemi, daha yksek gelir, daha hzl geri deme Hasta doktor aras gvenli gizli e-mail iletiimi ile ufak problemlerin uzaktan halledilmesi Doktor performans lm ve hasta bakm sonularnn aratrlmas Daha dk sorumluluk sigortas maliyet

1.7.5. Hasta MahremiyetiHasta haklarnn kapsam baz uluslararas belgelerce belirlenmitir. Bunlardan ilki, Dnya Tabipler Birliinin 1981 ylnda kabul ettii Lizbon Hasta Haklar Bildirgesidir. Bu bildirgeye gre; hastann hekimini zgrce seme, hibir bask altnda kalmadan karar verebilen hekim tarafndan baklabilme, kendisine nerilen tedaviyi kabul veya reddetmeye, kendisiyle ilgili tbbi veya zel bilgilerin gizliliine sayg duyulmasn beklemeye, onurlu bir ekilde lmeye, ruhi ve ahlaki teselliyi kabul veya reddetmeye hakk vardr. Bu bildirge, esas olarak, hekim-hasta ilikisiyle ilgili hasta haklarn tanmlamakta; dier salk personeli ile salk kurumlar karsnda hastalarn haklarn iermemektedir. Son yllarda hasta haklarnn ayrntl olarak yeniden tanmlanmas iin abalar younlam, 2830 Mart 1994te Amsterdamda yaplan ve Dnya Salk rgt Avrupa Brosunca dzenlenen toplantda Avrupada Hasta Haklarnn Gelitirilmesi Bildirgesi hazrlanmtr. Bu bildirgede hasta haklar alt ana balkta toplanarak ayrntl olarak tanmlanmtr: T.C. Salk Bakanl tarafndan hazrlanan Hasta Haklar Ynetmelii 1 Austos 1998 Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Bu Ynetmelikin 2. Blm 21. maddesi hasta mahremiyeti ile ilgili olup aadaki ekildedir.

38

Madde 21: Hastann, mahremiyetine sayg gsterilmesi esastr. Hasta, mahremiyetinin korunmasn aka talep de edebilir. Her trl tbbi mdahale, hastann mahremiyetine sayg gsterilmek suretiyle icra edilir. Mahremiyete sayg gsterilmesi ve bunu istemek hakk aadakileri kapsar: Hastann, salk durumu ile ilgili tbbi deerlendirmelerin gizlilik ierisinde yrtlmesini Muayenesinin, tehisin, tedavinin ve hasta ile dorudan temas gerektiren dier ilemlerin makul bir gizlilik ortamnda gerekletirilmesini Tbben saknca olmayan hllerde yannda bir yaknnn bulunmasna izin verilmesini Tedavisi ile dorudan ilgili olmayan kimselerin, tbbi mdahale srasnda bulunmamasn Hastaln mahiyeti gerektirmedike hastann ahsi ve ailevi hayatna mdahale edilmemesini Salk harcamalarnn kaynann gizli tutulmasn lm olay, mahremiyetin bozulmas hakkn vermez.

Eitim verilen salk kurum ve kurulularnda, hastann tedavisi ile dorudan ilgili olmayanlarn tbbi mdahale srasnda bulunmas gerekli ise; nceden veya tedavi srasnda bunun iin hastann ayrca rzas alnr. Mahrem bilgiler gizli olmayabilen ancak ifa edilmemesi gereken, kiiye ait ve paylalmas iin kiinin iznini gerektiren veri veya bilgidir. Bu nedenle eriimi tamamyla kontrol altna alnm ve yetkisi olmayan kiilerin eriemeyecei, renemeyecei, haberdar olamayaca veri veya bilgilerin gvenliinin salanmas son derece nemlidir. Tm elektronik salk kayt sistemlerinin hasta haklar ve mahremiyetini dikkate alan zelliklerle donatlmas nemlidir.

1.7.6. BarkodlarBarkod, deiik kalnlktaki dik izgi ve boluklardan oluan ve verinin otomatik olarak ve hatasz bir biimde baka bir ortama aktarlmas iin kullanlan bir yntemdir. Barkod, deiik kalnlktaki izgilerden ve bu izgiler arasndaki boluklardan oluur. Barkod ile stok kodu, seri numaras, personel kodu gibi bilgilerin gsterilmesi salanabilir. Bu bilgilerin bilgisayara klavye aracl ile girilmesi zaman alc ve yorucu olmaktadr. Ayrca bu yntem pek salkl olmamaktadr. nk veriler girilirken hata yaplma olasl fazladr. Bu hata orann ve harcanan zaman azaltmak iin barkodlar ve barkod okuyucular kullanlr. Barkod, rnn kodu veya rn ile ilgili aklamalar iermemelidir. Barkod sadece o rne ait bir referans numaras iermelidir. Bu referans numaras bilgisayara tantlr ve rne ait detayl bilgiler bilgisayarda tutulur. Daha sonra bu referans numaras kullanlarak o rne ait bilgiye eriilir.

39

rnein; bir markette rnn zerinde bulunan barkod izgileri rnn fiyat ve rnn detay hakknda bilgi iermez. Barkod bir referans numarasdr. rn, marketin bilgisayarna bu referans numaras ile tantlmtr. rnle ilgili fiyat ve dier bilgiler marketin bilgisayarna girilmitir. rne ait bilgi istendiinde referans numaras bilgisayara gnderilir. Bilgisayar da rn hakkndaki detayl bilgiyi gnderir. Bu yntemde rnn fiyat deitiinde sadece bilgisayardaki fiyat deitirmek yeterli olacaktr. Barkod, barkod alfabesi (barcode symbology) denilen ve barkodun ierdii izgi ve boluklarn neye gre baslacan belirleyen kurallara gre baslmaktadr. Barkodlar 0-9 aras rakamlar, alfabedeki karakterleri ve baz zel karakterleri (*, -, / vb.) ierebilir. Birok barkod alfabesi vardr. Bu alfabelerden bazlar sadece rakamlar ierirken bazlar da hem rakamlar hem de zel karakterleri ierir. Buna gre deiik barkod standartlar ortaya kmaktadr. Bugn dnyada kullanlan birok barkod eidi bulunmaktadr.

1.7.6.1. Barkod Tipleri-StandartlarFarkl amalar iin kullanlmak amac ile oluturulmu birok barkod standard bulunmaktadr. Barkod standartlar kodun ierii, ka karakter olaca, ierebilecei karakterler (nmerik, alfa nmerik) zelliklerini ierir. Bugn dnyada yaygn olarak kullanlan balca barkod alfabeleri Code39, Code128, EAN13, EAN8, UPC, ITFdir. Bunlardan ITF, EAN ve UPC barkod alfabeleri sadece rakamlar iermektedir. Code39 ve Code128 ise rakamlar, harfleri ve zel iaretleri gstermek iin kullanlr. EAN standard

EAN kendi iinde eitli standartlara sahiptir. EAN 13, perakende ve uluslararas satlarda kullanlr. Sadece nmerik ve 13 haneden oluur. lk hanesi lke kodu, sonraki drt hanesi firma kodu, sonraki be hanesi rn kodu ve son karakter kontrol karakteridir. Aada EAN13 kod dizilii grlmektedir. rnekte lke kodu olarak Trkiye verilmitir.

ekil 1.15: EAN kodlamas

EAN kodu rastgele kullanml bir kod deildir. EAN13 kodunun TOBB (Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii) bnyesine bulunan Mal Numaralandrma Merkezine yaplacak bavuru ile alnmaktadr. EAN13, neredeyse tm perakende rnlerde kullanlmaktadr.

40

EAN8, rne zel verilen koddur. EAN8 dizilimi aada verilmitir. 8 haneli nmerik kodlamadan oluur.

ekil 1.16: EAN8 kodlamas

ekil 1.17: EAN kod rnekleri

UPC standard

UPC (Universal Product Code), ilk en geni uygulamaya sahip barkod standarddr. Sata sunulan rnlerin standart kodlamas iin kullanlr. EAN, UPC standardnn bir rndr. 10 nmerik haneden oluur. lk be hane, firma kodu, sonraki be karakter ise rn kodunu ifade eder. U