Tiyatro

Tarihi ve

Düşüncesi

Notlar: Barış Yıldırım

ii

İÇİNDEKİLER

Dramatik Olan ............................................................................................................. 1

Tiyatronun Kaynaklarına İlişkin Kuramlar ................................................................... 2

1. Dionysos için yapılan törenler....................................................................... 2

2. Evrimci Görüş ............................................................................................... 2

3. Daimon ......................................................................................................... 2

4. Ölü Tapınımı................................................................................................. 2

5. Şaman .......................................................................................................... 3

Tiyatro Hareketinin Başladığı Yerler ........................................................................... 4

Yunan ...................................................................................................................... 4

Hint .......................................................................................................................... 4

Mısır ........................................................................................................................ 4

Doğuda ve Batıda Din ve Türler .............................................................................. 5

Yunan Tiyatrosu ......................................................................................................... 7

Yunanın ve Yunan Kültürünün Kökleri ..................................................................... 7

Yunan Toplumu ....................................................................................................... 7

Köleler .................................................................................................................. 7

Polis (şehir, şehir devlet) ...................................................................................... 7

Demokrasi ............................................................................................................ 7

Tarım.................................................................................................................... 8

Bilim, Felsefe ....................................................................................................... 8

Atina ..................................................................................................................... 8

Sparta .................................................................................................................. 8

Ritüelden Sanata ..................................................................................................... 8

Yunan Çiftlik Yılı ................................................................................................... 8

Dionysos‟un Mitolojik Kökeni ve Semele .............................................................. 9

Kır Dionsysosu ..................................................................................................... 9

Kırdan Kente Dionysos ........................................................................................ 9

Kent Dionysos‟u ................................................................................................... 9

Dionysos‟u kente taşıyan Aristokratik Krallıklar ve Tiranlar ................................ 10

Drama Festivalleri ................................................................................................. 10

iii

Dithyrambos ....................................................................................................... 11

Tragedyanın Yapısı ............................................................................................... 12

İçerik .................................................................................................................. 12

Aristo‟dan: .......................................................................................................... 13

Oyun .................................................................................................................. 13

Metin .................................................................................................................. 14

Yazarlar .................................................................................................................... 14

Aiskhylos .................................................................................................................. 15

Orestea Üçlemesi (Aiskhylos) ............................................................................... 16

Atina'daki Soylar ................................................................................................ 16

Pelops soyu üzerindeki lanet'in hikayesi ............................................................ 16

Agamemnon ....................................................................................................... 17

Adak Taşıyanlar ................................................................................................. 19

Eumenid‟ler ........................................................................................................ 21

Tragedya'nın özelliklerine göre Agamemnon ..................................................... 23

Sınav değerlendirmesi .............................................................................................. 24

Sophokles (MÖ 496) ................................................................................................. 24

Kral Oudipus.......................................................................................................... 24

Oudipus‟un „Hamartia‟sı nedir? .......................................................................... 25

Kahramanın Arasına Sıkıştığı Değerler.............................................................. 25

Oudipus‟un Doruk Noktası ................................................................................. 25

Oudipus‟un diğer tragedyalardan farkları ........................................................... 26

Antigone ................................................................................................................ 26

Tragedyanın Kahramanı Kim? ........................................................................... 26

1 – Antigone .................................................................................................. 26

2 – Kreon ...................................................................................................... 27

Tartışmalar-Değinmeler ............................................................................................ 27

Tiyatro Biçemleri/Biçimleri ..................................................................................... 27

Atina Gücünü Yitirirken ............................................................................................. 29

Elektra‟lar (Aiskülos, Sofokles, Euripides) ................................................................ 30

Notlar ..................................................................................................................... 30

Karşılaştırma ......................................................................................................... 31

Medeia‟lar (Euripides, Seneca) ................................................................................. 31

iv

Roma Dönemi ........................................................................................................... 32

Roma ..................................................................................................................... 33

Roma‟da Tiyatro .................................................................................................... 33

v

TARİHLERİNE GÖRE DERSLER

6 Ekim 2003 ................................................................................................................ 1

3 Kasım 2003 ........................................................................................................... 11

10 Kasım 2003 ......................................................................................................... 13

8 Aralık 2003 ............................................................................................................ 24

13 Aralık 2003 .......................................................................................................... 27

22 Aralık 2003 .......................................................................................................... 30

29 Aralık 2003 .......................................................................................................... 31

TABLO VE ŞEKİLLER

Şekil 1: Dramanın grafiği ............................................................................................ 2

Şekil 2 - Antik Yunanda Oyun Yazarları.................................................................... 14

Şekil 3 - Atina'da Soylar ............................................................................................ 16

Tablo 1: Elektra'ların Karşılaştırması ........................................................................ 31

Tablo 2 Medeia'ların Karşılaştırması ........................................................................ 32

Ödev 1 : Sınav Konuları ve Okunacak Oyunlar ........................................................ 24

Ödev 2 : Final Konuları ve Okunacak Konular .......................................................... 32

1

6 Ekim 2003

Dersin Adı : Tiyatro Tarihi ve Düşüncesi

Dersi Veren : Erkan Ergin

Kaynaklar :

- Ders kitabı yok. Belli kitaplar okunabilir.

- Tiyatro Tarihi, Oscar Brocket

- Aiskhylos ve Atina (George Thompson)

- Altın Dal I-II (Frazer)

DRAMATİK OLAN

- Kurgusaldır: İnsan düşüncesiyle kurulur.

- Çatışma içerir: Bu çatışma:

o Kişiler arasında

o Kişilerle doğaüstü güçler arasında

o Kişilerle düşünceler arasında

o Kişi ile kendisi arasında olabilir.

- Aksiyon içerir: Bu aksiyon:

o Eylemdir, geliştirir, belli bir sona evirilir.

o İçsel veya dışsal olabilir.

- Gerilim içerir: Bu, merak unsurudur.

Örneğin:

Adam ve kadın tanıştılar, evlendiler, mutlu yaşadılar, öldüler.

Bu dramatik değildir. Çünkü dramatik olması için dışarıdan etki ile bir çatışma gerekir. (Örneğin kızın babası evlenemezsin der, başka bir adam çıkar ve kız ikisi arasında kararsız kalır vb.)

2

Şekil 1: Dramanın grafiği

- Başlangıç noktası: Ateşleme noktasına en yakın yerdir.

- Düğümler değişik yerlerde çözülür ve yerine yeni düğümler atılır. Fakat her düğüm çözülmelidir.

- Çözüm (Ders öğretmenine göre: Doruk da çözüme dahildir.)

- Final: Açılan bazı çemberleri kapatmak içindir.

Soru: Kız-erkek öyküsünde asal çatışma kızın iç çatışması ise, kız iki kişi arasında kararsız kalmış, kararını en son vermişse ve fakat adam bunu bilmiyor, sonsuza dek Avustralya‟ya gitmeye ya da intihara hazırlanıyorsa, kızın buna yetişip yetişmeyeceği final midir, doruk mudur?

TİYATRONUN KAYNAKLARINA İLİŞKİN KURAMLAR

1. Dionysos için yapılan törenlerden çıkmıştır. (Cambridge okulu, E. B.

Taylor) Bu görüş ancak Batı tiyatrosunun kaynaklarını açıklayabilir. Fakat daha eski ve Dionysos‟a inanmaya toplumları açıklayamaz.

2. Evrimci Görüş (G. J. Frazer)

Tiyatronun özellikle mevsimlik ritüellerden yola çıktığını söyler. Bu, ilk görüşü de içine alır. Ancak yine de yukarıdan bakan, ilkel halkları “ilkel” gören bir görüştür, çünkü bu halkların yaptıkları şeyleri tek bir çizgi üzerindeymiş gibi değerlendirir.

3. Daimon (Jane Harrison)

Girit‟teki bir çalışmada ortaya çıkmıştır. Orada Kouros denilen içsel bir güce inanılıyor. Kouros’un yeniden canlanması için yılın belli zamanlarında törenler yapılıyor, bu törenlerde öyküler anlatılıyor. Buradaki dansçılara dromenon deniyor. Jane Harrison, Dionysos‟un buradan çıktığını öne sürüyor.

4. Ölü Tapınımı (Sir William Ridgaway)

Dış etki

Düğümler

Doruk nokta

Final

3

Tiyatronun kutsal ruhlar ve ataların ruhları için yapılan tapınımlardan çıktığını söyleyen görüş. (Örn. İran‟daki taziye töreni. İslam‟da bundan başka bir tiyatro formu yoktur. Taziye esnasında Ali, Hüseyin vb.nin ölümleri anlatılırken taklitler yapılıyor.)

5. Şaman (E. T. Kirby)

1975‟de yapılan bir çalışmada ortaya çıkıyor. Orta Asya (sadece Türk değil) ve K. Amerika1 köy büyücülerine şaman deniyor. Ak Şaman ve Kara Şaman, yerin 9 kat altına ve göğün 9 kat üstüne çıkışı davul ve sazlarla anlatırken aynı zamanda yaptıklarını dansla yansılar. Müziği, efekti (büyülerle ateş vb. çıkarır), hikayesi, çatışmasıyla bütün bir oyun vardır burada.

1 Avustralya‟dakilere de. Bkz. Şamanizm, Nevill Drury

4

TİYATRO HAREKETİNİN BAŞLADIĞI YERLER

Yunan

Avrupa önce bütün kökünü Yunan‟a dayandırıyordu.

Daha sonra Yunan tamamen dışlandı, sömürgeci olarak görüldü, “Kara Atina” gibi kitaplar yazıldı.

En son uzlaşıcılar ortaya çıktı. Bunlara göre “Yunan, batının en doğusu değil; doğunun en batısıdır.” Yunan‟ın köklerinin doğu uygarlıklarında olduğunu belirten bir görüştür bu.

Hint

Bu kültür MÖ 4000-3000‟lerde Veda‟lardan başlatılır. Hintlilerin 1000‟den fazla tanrısı vardır.

Hint Kama tanrısına yapılan törenlerde tiyatro oynandığına dair bilgiler vardır. MÖ 1000‟den daha eski bir tarihte yapılmış bir çeşit tiyatro binası vardır. Bir sahnesi vardır. Tiyatro olduğu kesin değilse de bir gösteri yapıldığına dair bir işarettir bu. Bu mekan, bolluk tanrısının tapınağıdır, burada aynı zamanda bedenlerin isteyen herkese sunan rahibeler (“tapınak fahişeleri”) de bulunurdu.

Bu kültür hâlâ bir şekilde sürmektedir. Yani o günlerden bugüne kalan bir gelenek vardır (Oysa Mısır‟da böyle bir kalıt yoktur).

Mısır

Osiris için yapılan Abydos Acı Çekme Törenleri için yazılmış bir dram metni vardır. Bu sahne metninde dekor, yapılacak hareketler vb. bütün ayrıntılarıyla yazılmıştır. Oyuncular rahiplerdir. Bu ritüel kesin şekilde kaydedilmiştir. (Ritüellerin değişmezliği ilkesi)

Ancak Mısır‟da Abydos‟tan çıkıp bugüne gelen bir Tiyatro kültürü yoktur. Yunan ve ardından gelen diğer istilalar yüzünden bu kültür devam ettirilememiştir ve Osiris ortadan kalkınca, onun için yapılan törenler de yok olmuştur. 2

2 14 Kasim 2003‟de Radikal gazetesindeki bir habere göre, Aiskhylos‟un Troya Üçlemesi‟nden

Akhilleus bölümü bir mumyanın koynunda bulundu. Oyun gelecek yıl, Kıbrıs Ulusal Tiyatrosu tarafından Atina‟da oynanacak.

5

Doğuda ve Batıda Din ve Türler

Batı derken, İran‟ın batısı kastedilmektedir.

- Batılı tapınmak için tapınağa giderken, Doğulu kendi içine gider.

- Batılıda tanrı yukarıda ve dışarıdadır, örneğin eller yukarı kalkar. Doğuda ise içe bakılır.

- Batıda aşırı kurallı bir din varken, doğuda daha dingin, neşeye de yer veren bir din vardır. Örneğin Hint filmlerinde acıyla komedi iç içedir. Sık sık dans edilir, şarkılar söylenir.

Batıda türler (trajedi-komedi) birbirinden oldukça ayrıdır. Trajedide (ta Şekspir‟e dek) gülmeye izin yoktur. Oysa doğuda acı ile sevinç, dans iç içedir. Bir Hint filminde çocuğunu kaybeden bir annenin bir sahne sonra dans ettiğini, az sonra şarkı söylediğini görebiliyoruz. Yani türler iç içedir. Bu da bir tiyatro hareketinin ve saf türlerin doğup yayılmasını engelleyen en büyük etkendir.

Soru ve Tartışma: Neden salt acı ya da salt gülünç olan bir tür doğurabiliyor

da, ikisinin birlikte olduğu durumda bir tür doğmuyor?

Erkan Ergin’in Açıklaması: Batı tiyatrosunun amacı Katharsis‟tir. Büyük

duyguları, heyecanları kahramanla özdeşleşerek yaşamak ve tanrısal adalet yoluyla rahatlamak, böylece bu tür tutkulardan arınmak amaçlıdır. Oysa Doğu tiyatrosunun amacı net ve kesin bir duygu oluşturmak değildir. Psikolojiye göre insanı en etkileyen duygular, saf, basit, kesin duygulardır. Bu yüzden de Doğuda saf bir tür oluşup yayılamamıştır. Bunun asıl sebebi elbetteki baskın kültürün Batı kültürü olmasıdır. Ama türün kendi iç özellikleri de bunda etkindir. Mesela “dövüş sanatı” doğuda saf bir tür olduğu için Batı‟ya yayılabilmiştir.

Acaba?

Bir kültürel olayın yaygınlığında o kültürel olayın biçimine asıl payı vermek idealist bir görüştür.

Kaldı ki bir idealist görüş olarak bile oldukça “basit” bir açıklamadır

bu. Bir doğulu için tiyatro ile herhangi bir başka eğlencenin aynı

düzeyde olduğu, oysa bir eski Yunanlının tiyatroyu din olarak gördüğü örnekleniyor. Bu konuda yeterli bulgu, araştırma var mıdır?

Bir Hintli, Çinli, kendi tiyatrosundan oldukça zayıf mı etkileniyormuş?

Kaldı ki, bugün her iki tür tiyatro da yapılıyor, hatta “yükselen” tiyatro, doğu tiyatrosuyla daha çok bağları olan “yabancılaştırıcı”

tiyatro değil midir? Bu tiyatro, vakti zamanında bugünkü haline

evrilseydi ve o doğu kültürü hakim bir kültür olsaydı, belki Aristocu kurgu bizi bu derece ilgilendirmeyecekti.

Bir türün saf, basit olmasının, güçlü duygu yoğunluklara hitap

etmesinin onu güçlendireceği tezi doğrudur. Ancak doğu

tiyatrosunun etki gücü/güçsüzlüğü üzerine yapılan açıklamalar, bana ikna edici görünmedi.

6

7

YUNAN TİYATROSU

Yunanın ve Yunan Kültürünün Kökleri

Kuzey halkları Yunan karasına gelerek oradaki yerel halklarla kaynaşarak Yunan‟ı oluşturuyor. Öte yandan, Girit‟te daha eski bir uygarlık (Minos) da bulunuyor. Yunan kültürü bunlardan salt biriyle açıklanamaz; Trakya üstünden Anadolu‟dan, Minos‟tan, Mısır‟dan da beslenen bir kültürdür bu.

Atina‟da MÖ 5000‟li yıllarda Mikeneliler yaşarmış. Atinalılar kendilerini bu kökene dayandırırdı. Oysa birçok yerden gelen göçlerle oluşmuş bir toplumdur bu.

En eski iki Yunan kaynağı: Heseidos ve Homeros‟tur3.

Yunan geleneği % 90 oranında sözlü bir kültürdür. Aslında bu çoğu halk için de geçerlidir4. Homeros‟un bu metinlerin bütününü kendisinin söylediğini/yazdığını iddia eden yok. MÖ 1250-1000‟lerde Troya‟da büyük bir olay (istila ya da deprem) olduğu biliniyor. İlyada bu tarihten başlatılıyor. Homeros o tarihten yana söylenen çeşitli destanları derlemiş olmalı. Bir varsayıma göre, kör olan Homeros bu sözleri çıraklarına yazdırmış (altında imzası var çünkü), bir varsayıma göre ise bu destanlar daha sonra kağıda geçirilmiştir.

Yunan Toplumu

Yunan toplumunun öğelerini sayacak olursak:

Köleler Toplumun büyük çoğunluğunu oluşturur. Hiçbir hakları yoktur.

Atina‟da bazı köleler özgür insanlarla beraber de çalışmıştır. Bunlar usta kölelerdir ve bu duruma gelmek kolay değildir. Ayrıca çalışan özgür insanlar da aşağı görülmektedir. Çoğu köle tarlalarda, gümüş madenlerinde vahşice çalıştırılır.

Polis (şehir, şehir devlet) Genelde tepelere kurulmuştur. Çevresi (fazla yüksek olmayan) surlarla kaplıdır. Çevresindeki köylerden beslenen yerleşim yerlerdir. Buralarda genelde çevredeki toprakların sahipleri oturur. Daha sonra giderek gelişmiş, bir kentli halk ortaya çıkmıştır. Bunlar kent devletleridir. En önemlileri Atina ve Sparta‟dır. Sparta daha çok savaşçılığıyla ortaya çıkarken, Atina, “demokrasi” ile birlikte anılır.

Demokrasi Bu Atinalılar, Erkekler ve Beyazlar için demokrasidir. Bunlar nüfusun % 15-20‟sini oluştururlar. Halkın geri kalanının; Atina‟ya dışarıdan gelen tüccarların,

3 Bunları nasıl okumalı? Fransızlar Homeros‟u Homer diye okurlarmış, ancak eski Yunanlıların bu

kelimeleri okuyuş şekillerine dair bir bilgimiz yok. Erkan Ergin, yazılışıyla (ya da yazılışına yakın) okumayı tercih ediyor.

4 2 yıl önce Bosnalı bir Müslüman‟ın İlyada‟nın bütününü, kendi dilinden, ezberden okuduğu görülüyor!

8

kölelerin, kadınların, beyaz ırktan olmayan kimselerin seçme-seçilme hakkı yoktur.

Tarım Polis‟leri besleyen ekonomik yapıdır.

Bilim, Felsefe Bilim-felsefe hareketi asıl olarak Anadolu topraklarında bulunan İyonya‟da başlamıştır. Burasının Doğu‟yla ilişkileri vardır. İlk filozoflar aynı zamanda ticaretle de uğraşan kimselerdir. Gemileriyle başka yerleri dolaşırken yeni bilgiler, düşünceler de taşımışlardır. İyonyalı filozoflar Batıdaki ana Yunan karasındakilere göre daha çok somut düşünmeleriyle tanınırlar. Bunun sebebi belki de tüccar yapılarıdır. Bu hareket İyonya‟da başlamış ise de, daha çok ana karada gelişmiştir.

Atina Önce bir polisken, giderek hacmi büyüdü. Çevresindeki kentlerin yöneticisi durumundaydı. Bu çevreye Attika deniyordu. Attika bu coğrafi bölgenin adıydı. Tiranlar yönetimi aldıktan sonra 10 yeni klan belirlendi. Bunlar hem kent yönetimine hem de kültürel etkinliklere bir arada katılıyorlardır. Bu soylar temsilciler gönderiyordu. Korolar da bu soyların gönderdiği temsilcilerden ortaya çıktı.

Aiskhylos (ÖM 525-456) doğduğunda Atina iki kardeşin, Hippias ile Hipparkhus‟un baskı yönetim altındaydı. Küçük çiftlik sahipleri bu iki hükümdarı desteklerken büyük tprak sahibi soylular, tüccarlar, satıcılar desteklemiyordu. Bunlar tahttan indirilip demokratik bir hükümet kurulduğunda Aİskhylos 15 yaşlarındaydı. MÖ 5.yy.ın başlarında Pers akınları başladı. Bu arada Atina ile Sparta arasında savaşlar vardı. Her kentte birbirini yiyen topluluklar vardı ve kölelerin ayaklanmalarından da korkuluyordu. MÖ 430‟daki bir veba salgını da tuz biber ekti. 26 yıl süren kentler arası savaşlar bittiğine Atina ezilmiş, Sparta gücünden çok şey yitirmişti. Köleler her yerde başkaldırıyordu. Yunan tiyatrosu en yüksek noktasına böyle bir ortamda ulaştı.5

Sparta Bu Yunan toprağında işi gücü savaş olan tek ulustur. Erkekler 40 yaşlarına kadar bir evde yaşarlar ve vakitleri hep savaş talimiyle geçer. 20 yaşından sonra evlenebilirler ama ancak geceleri evlerine gidebilirler. Bu kadınlara bir özgürlük de sağlamıştır.

Ritüelden Sanata

Yunan Çiftlik Yılı Temmuz – Eylül : Şenlikler, savaşlar

5 Memet Fuat‟ın Tiyatro Tarihi‟nden özetleyerek (s. 35)

9

Eylül – Kasım : Hasat ve ekim dönemi

Atina‟da 4 bayram yapılmakta, hepsinde de Dionysos‟tan söz edilmektedir. Ancak bunların içinde özellikle ilkbahar ve sonbahar bayramları Dionysos‟la ilişkilidir.

Demeter, başakların tanrıçasıdır (genel olarak tahıllar).

Dionysos, çam ve asmaların tanrısıdır (genel olarak meyveler).

Dionysos‟a asıl inananlar tarımla uğraşan, polislerin dışında yaşayıp oraları besleyen kesimlerdir. Bu dönemki Dionysos, Kır Dionysosu‟dur.

Dionysos’un Mitolojik Kökeni ve Semele Zeus‟un dünyadaki çapkınlıklarından biridir Semele6. Hera, Semele‟ye “O gördüğün Zeus tanrı değil, insandı ama sana „tanrıyım‟ dedi. Tanrı olarak kendini göstermesini iste,” der. Semele ısrar edince Zeus kendini gösterir ve yıldırımlarıyla onu yakar. Zeus, Semele‟nin karnından Dionysos‟u alır ve baldırına yerleştirir ve oradan doğurur. Dionysos “iki kere doğmuş” anlamına gelir. Bu arada Frigyalı olan Dionysos, Atina‟nın has tanrısı Zeus tarafından doğurularak Yunanlılaştırılmış olur.

Kır Dionsysosu Bu dönemdeki törenler gizlidir. Töreni yöneten rahip dışında bütün katılımcılar kadındır. Bunlara Bakhalar denir. Bakhalar, tören sırasında esrikleşip üstlerini başlarını yırtarlar. Yakaladıkları canlıları parçalayıp yerler. Bu haldeyken onlara Maniadlar (maniatlar, ve hatta bir düşünceye göre maniaklar) denir.

Bu bir ritüeldir ve izleyeni yoktur. Herkes katılmasa da, katılmayanlar da inancın parçasıdır.

Kırdan Kente Dionysos Polislerde önce askerler hakimdir. Onların Athena, Apollon gibi tanrıları vardır. Sonra tarım efendileri polislere gelirken Dionysos‟u da beraberlerinde getirmişler. Önce baskı görmüşlerse de daha sonra bir uzlaşma olmuştur. Bu, Kent Dionysosu‟nu oluşturur.

Kent Dionysos’u Ritüel olan Kır Dionysos‟u şehre gelince bir gösteriye dönüşmüştür. Bir geçit alayı, çiçeklerle süslü büyük bir fallus‟un ardından agoraya yürür. Doğaçtan öyküler anlatılır. Her yörenin törenleri, anlatıcıları vardır ve bunlar arasında yarışlar yapılır. Elbette Dionysos‟a inanılmaktadır ancak en iyi anlatanı seçmek için bir yabancılaşma, izleyici olma durumu vardır. Yani işin içine estetik kaygı girmiştir. Tiyatronun başlama noktası, burası olmalıdır.

6 Bazı kaynaklarda Semele de tanrı soyundan gösteriliyor.

10

Dionysos’u kente taşıyan Aristokratik Krallıklar ve Tiranlar - Aristokratlar, bütün toplumlarda ilk başta, toprağı fetheden, sınırları genişleten

kesimden, yani askerlerden oluşur.

- Daha sonra ticaretle uğraşan bir sınıf ortaya çıktı. Bunlar gemileriyle başka yerlere giderlerdi.

- Bu iki sınıf (askeri aristokrasi ve tüccarlar) arasında bir çıkar çatışması vardı.

- Aristokrasi, ticaret kesimi (zenginler) tarafından devrildi. Bu devirenler tiranlardı.

- Tiranların hepsi baskıcı ve zalim değildi. Ancak aristokratların yönetimi meşruti bir yönetimken, tiranlar mutlak otoriteydi. Bunların hepsi zengin kesimden de gelmiyordu. Aristokratlar arasında olup da yönetimden dışlanan bazıları da tiran olabiliyordu. Bunların genellikle askeri bir yanları vardı (güçle iktidara geliyorlar). Ancak hangi kökenden gelirse gelsinler, ticari kesimden destek alıyorlardı.

- Tiranlar, hakimiyetlerini sürdürmek için bir araç kullanmalıydı. Ancak baskı ancak bir yere kadar yapılabiliyordu, savaş ise Sparta dışındaki kent devletlerinin özelliği değildi. Bu araç, şenliklerdi, şatafatlı icraatlardı. Atina‟da yılda 4 şenlik oluyordu. Büyük yapılar yapılıyor, kent heykellerle donatılıyordu. Önce tanrıların heykelleri dikilirken giderek ün kazanmış herkesin, çeşitli sporcuların bile heykelleri dikildi. Dionysos törenlerini kente getirenler de bu tiranlardı.

Drama Festivalleri

Yılda dört şenlik yapılmaktaydı. Hepsinin de Dionysos‟la ilişkisi vardı aa özellikle iki tanesi önemliydi.

Lenea şenliği ocak sonuyla şubat başında yapılıyordu. Önceleri trajediler de

oynanan bu şenlik giderek komedi şenliği haline geldi.

Büyük Dionysos ya da Kent Dionysos’u denilen ikinci şenlik mart sonuyla

nisan başıda yapılıyordu. Tam bir bayram haftası yaşanır, her çeşit ticaret bir yana bırakılır, mahkemeler dahil hükümet kapıları kapatılırdı. Önce hiç para ödenmezken sonra cüzi bir para alınmaya başlandı, onu ödeyemeyecek olanlara da devlet bilet dağıtırdı.

- MÖ 5. yüzyılla birlikte Drama festivalleri yerleşmeye başladı.

- MÖ 534: Kent Dionysos‟u adına resmi bir yarışma yapılmaya başlandı. İlk aktör kabul edilen Thespis‟in Atina‟ya gelişi de bu döneme denk düşer. Thespis hem oyun yazarı, hem besteci hem oyuncudur. Bu yarışmada ödül almıştır. Thespis‟ten günümüze ödül kalmamıştır.

- Bu dönem koro ve korobaşı var. Dithyrambos denilen şarkı ve ezgi var. Bunlar önce Dionysos‟un öyküsünü anlatırken, giderek günlük olaylar da işin içine giriyor.

Bir tören alayı var. Önde büyük bir fallus yürüyor. Bazen başaklardan yapılmış Dionysos heykeli de taşınıyor. Kimileri keçi postları taşıyor7, kızlar (bolluk-bereket

7 Satirler: Yarı insan yarı keçi yaratıklar. Keçi kulaklı, büyük falluslu, keçi ayaklı yaratıklar. Şeytana çok

benziyorlar. Nitekim geç Roma ve Ortaçağ dönemlerinde şeytan Satir‟e benzetilerek çiziliyor ve

11

simgesi olarak) meyveler dağıtıyor. Alay kenti geçiyor. Agora‟da fallusun etrafında tören yapılıyor.

- Giderek Agora yeterli olmuyor. Agora yakınlarında bir tepe yamacında bir düz arazi kullanılıyor. İnsanlar tepeden seyredebiliyor. Sonra rahipler için 1-2 tahta sıra çakılıyor. Yani henüz tiyatro için yapılmış bir özel yapı yok. Hep teknik zorunluluktan çıkıyor. Gösteriler esnasında tribünlerin çökmesi olağan sayılıyor.

- Korobaşı yüzüne çeşitli maskeler8 takarak, maskesine büründüğü kişinin sözlerini söylüyor. Fakat henüz bir çatışma, dönüşme yok. Ancak Aiskyhlos‟tan sonra böyle bir çatışma ortaya çıkıyor.

- Tiranlar döneminde seçilen 10 soyun (birlik, sülale, klan) temsilcilerinden oluşan korolar var. Bunların her biri yetişkin dithyrambos şarkıcıları, erkek oğlan korosu, 2-3 tiyatro yazarı gönderiyor. Bu aynı zamanda ailelerin de birbiriyle yarışmasıdır.

- Bu festivaller için 3 şair seçiliyor. Her biri 3‟er oyun hazırlıyor. Her bir oyun da konuları birbirine bağlanan 3 oyun ve bir satirik dramdan oluşuyor. Bu üçlemelerden sadece Aiskhylos‟unki kalmıştır. (Üçleme: Agamemnon, Adak Taşıyanlar, Erynis‟ler)

- Ayrıca dithyrambos yarışmaları da yapılıyor.

- Bu törenlerde gülmek, ağlamak bir tapınım oluyor. O şarkı söylenmezse o seneki ürünün kötü olacağı düşünülüyor. Bu törenler kente geldikten sonra eskisi gibi elzem olmuyor ve yarışmalarla birlikte estetiğe, güzelliğe bakılmaya başlanıyor.

- Tragedya: troga (keçi) – dia (şarkı) kelimelerinden oluşur ve keçi şarkısı anlamına gelir. Keçi, Dionysos‟un kutsal hayvanlarından biridir ve MÖ 534‟teki yarışmalarda

kazanana keçi verildiğine dair kayıtlar var. [Klasik dönemdeki telif ücreti:

Keçi!]

Bir öneri: Okunan oyunlardan temel notları çıkartmalı. Bu sonradan çok işe yarar.

3 Kasım 2003

Dithyrambos Önce Dionysos için söylenen ağıtlar ve şarkılardı. Giderek çeşitlendi. Genel olarak tanrılarla ilgili öyküler, mitolojik kahramanlar ve arada bir de günlük olaylar anlatılmaya başlandı. Giderek Dionysos‟un başından geçenler hiç anlatılmaz oldu.

düşman oluyor. Yani düşman (Dionysos inancı) yok edilemeyince, ya içe alınıyor ya da dönüştürülüyor.

8 Maskelerin abartılı bir hale gelmesi Helenistik dönemle birlikte. Aslında kafaya tam oturan, yüz

hatlarını güçlendiren bir maddeymiş. Ses büyütme işlevi olduğu da şüpheli.

12

Bu ezgiler tamamen yok mu oldu? Bunlar koro haline gelmiş olabilir. Ama tragedya haline geldikten sonra dithyrambos ezgilerine ne oldu? Dithyrambos‟un bitip tragedyanın başladığını söylemek yanlış olur9.

MÖ 600‟lerde Lesbos‟lu şair Arion‟un, Mora‟daki Korent şehrinde geleneksel Dithyrambos sözlerine yeniden düzenlediği ve aralarına yeni şiirler kattığı söylenir. Ancak asıl adımı Thespis atmış, koroyla karşılıklı konuşan, sırasında öyküyü anlatan, sırasında da anlattıklarını oynayarak gösteren bir oyuncu çıkarmıştır ortaya. Bunun Thespis‟ten önce Epigenes tarafından yapıldığını, Thespis‟in bu alanda on altıncı olduğunu iler sürenler de vardır. Bu konuda asıl temsiller baharda, Dionysos şenliklerinde verilirdi.

Tragedyanın Yapısı

Bu dönemde insanlar “acaba ne olacak?” diye oyun izlemiyordu. İzleyici ne seyredeceğini biliyordu. Bu merak olmamasına rağmen oyunlara gidiliyordu çünkü bu, tanrı için yapılan bir şeydi.

Antik yunan tiyatrosu benzetmeci mi yoksa göstermeci midir? İşlevsel olarak benzetmeci olmalıdır, benzetmek ister.

İçerik - Oyunlarda acı-hüzün vardır

- Hata, ölçüyü kaçırma belirgindir.

- Ahlaksal bakımdan ağırbaşlı insanlar anlatılır. Bunlar erdemleri içinde çokça barındıran ve bunları gösterirken ciddi olan kişilerdir.

- Yüksek insanların yüksek hareketleri anlatılır. Kahraman sıradanın üstünde, seçkinlerden, tanrı soylu kişilerden seçilir. Bu kahramanların var olup olmadığı bilinmiyor. Hepsinin soyu tanrılara dayanmakta ve kimse onları tanımamaktadır.

- Bir eylemin taklidi yapılır. Eylem çatışma ile gelişir ve bir son bulur. Bir noktadan

başlayıp, çatışmayla evrilir ve bir sonuca oluşur.

- Kadere vurgu yapılır.

- Hybris: Doymuşluk tanrıçasıdır. Kibiri simgeler. Doymuşluk insana ait değildir, tanrılara aittir. Aşırılığa kapılmak, büyük davranmak, kendini büyük görmek; tanrılara yaklaşmak olarak değerlendirilir.

- Ate: Eris'in kızıdır. Tutkuyu suç haline getiren eylemdir. (Örneğin Oudipus‟un

hatası “kim olursa olsun cezalandıracağım” demesi ve bunu tanrısal bir eda ile söylemesidir. Bunu yapmasının sebebi Hyris, yapması da Ate‟dir.)

- Nemesis: Öç alma'dır. Mutlak bir adaletle çark dönmeye başlar. Suça verilen cezadır.

- Hybris-Ate-Nemesis üçlüsü kontrollü ve ölçülü olma duygusunu simgeler.

9 Ancak dithyrambos ezgileri koro parçalarına dönüşmüştür

13

Aristo’dan: “… Tragedya,

- ahlaksal bakımdan ağır başlı,

- başı sonu olan

- belli bir uzunluğu bulunan bir eylemin taklididir.

- Sanatça güzelleştirilmiş bir dili vardır. (harmoniyi, yani şarkı ve mısra ölçüsünü içine alan bir dil)

- Her bölüm için özel araçlar kullanır

(kimi bölümlerde yalnız ölçünün, kimi bölümlerde ise aynı zamanda müzik ve şarkının kullanılması)

- Eylemde bulunan kişilerce temsil edilir

- “Ödevi, uyandırdığı acıma ve korku duygularıyla ruhu tutkulardan temizlemektir.” (katharsis)

Tragedyanın altı öğesi vardır:

1. Öykü (mythos) (Olaylar örgüsü)

2. Karakterler (Eylemde bulunan kişilere kendisi bakımından bir özellik yorduğumuz şey)

3. Dil

4. Düşünceler (Kendisiyle konuşanların bir şey kanıtladığı ya da genel bir hakikate ifade verdikleri şeyler)

5. Dekorasyon

6. Müzik

Bunlardan dil ve müzik taklit araçlarını; dekorasyon taklit tarzını, öykü, karakterler ve düşünceler de taklit nesnelerini oluşturur. …”

10 Kasım 2003

Oyun Oyuncu sayısı 2 ya da 3 olabilir. Agamemnon'da 7 kişi vardır ama bunları 2 oyuncu oynar.

Bir başka kural da 3 kişinin asla birlikte konuşmamasıdır. 2 kişi konuşur, konuşması bitince bir diğer 2 kişi konuşabilir. Temel kural diyalogdur.

Oyuncular oldukça iridir. Kocaman tunikleri (bir kurama göre de bir çok sargıları) vardır, Kotunos giyerek boylarını yükseltirler. Hem kişilerin özelliği gereği hem de bu sebepten fazla hoplayıp zıplayamazlar.

14

Komedide ise tayt gibi ten renginde tunikler giyilir. Gövdelerine büyük falluslar takarlar.

Koro gösterişli bir şekilde girer. Ayrıca giriş çıkışlarda gösteriş de yapılır. Örneğin Agamemnon'un gerçekten atlı arabalarla girdiği düşünülüyor. Hatta bir oyunda öyle görkemli bir giriş olmuş ki kadınların çocukların düşürdüğü söyleniyor.

Metin - Prolog

- Epizotlar Koro girmeden önce yapılan hazırlıktır. (Agamemnon'da Gözcü'nün bekleme sahnesi.)

- (Epizotları bölen koro parçaları)

o Parados: İlk giriş şarkısı

o Stasimon

Aryalar (koronun yalnız başına söylediği)

Kommoi‟ler (koro ile kahramanların söyleştiği)

- Eksodos (Çıkış)

YAZARLAR

523 –––––––––– Aiskhylos –––––––––– 456

496 –––––––––– Sofokles –––––––––– 406

480 ––––––– Euripides ––––––– 406

448 –––––––––– Aristofanes –––––––––– 380

Şekil 2 - Antik Yunanda Oyun Yazarları

Bu üç büyük tragedya yazarı dışında günümüze kalan tek yapıt Rhesus isimli tragedyadır. Pek önemli görülmeyen bu oyunu Euripides‟in yazdığı da iddia edilir. Komedi olarak ise yalnızca Aristofanes vardır. Menandros‟un Yeni Komedi‟sinden ancak birkaç eksik örnek vardır. 1453‟te İstanbul‟un Türklerce alınmasının ardından İtalya‟ya kaçan bilginler tarafından Batı dünyasına taşınan bu oyunlar tekrar tekrar oynanan, yazma kopyaları çoğaltılan oyunlar bu yazarların oyunlarıydı. Dolayısıyla en iyi örneklerin de onlara ait olduklarını söyleyebiliriz.

15

Aiskhylos ikinci bir oyuncuyu devreye sokunca koronun önemi azalmaya başladıysa da Aiskylos koroya, diğerlerine göre daha çok dayanıyordu. Konuları, temaları hem geleneksel hem de dinseldi. Düşünceleri, suçlularını Olimpos yasalarıyla cezalandıran, devletini bu yasalara göre kuran bir dünyanın eski düşüncelerine bağlıydı. Oyunlarında olaylar dizisi basitti, yarattığı etkiler açık ve güçlüydü.

Sofokles‟te koro olaylar dizini yine etkilemekte ama daha çok sahneler arasındaki boşluğu doldurmaya yaramaktadır, örgünün ayrılmaz parçası değildir artık. Sofokles‟in Oudipus Kolonos‟ta eserinde dördüncü oyuncuya yer verdiği söylenir fakat bu pek inandırıcı görülmemektedir. Sofokles‟in oyunlarında olaylar dizisi daha karışıktır. Yine dinsel geleneklere bağlıdır ama ilahi adaletten çok yarattığı kişiler arasındaki ilişkilere önem verir.

Euripides‟te koronun önemi büsbütün azalmıştır. Euripides‟in ilgisi bütünüyle kişilere, onların iç dünyalarına yönelmiştir. Çağının geleneklerine aykırı, tanrılara karşı sayılan düşünceleri vardır. Birçok bakımdan bir “modern insan” gibidir. İlk gerçekçi ve feminist yazar olduğunu söyleyenler vardır. Kişilerinin doğanın istekleriyle çatışan ruhsal durumlarını incelerken ahlak ve din kurallarını çiğnemekten çekinmez. Kendi kenti Spartalılarla ölüm kalım savaşındayken, savaşı yeren bir oyun (Truvalı Kadınlar) yazmıştır. Ondan önceki yzarlar trajediyi insanlar tanrısal yasaların çatışması arasında ararken, o insanın kendi içindeki iyi ve kötü eğilimlerin çatışmasında aramıştır. Kişilerini mitolojiden almışsa da gerçekçi bir anlayışla işlemiştir. Daha az armağan kazanmıştır ama oyunları yüz yıl sonra Yunan dünyasının en beğenilen oyunları haline gelmiştir. Bu yüzden de günümüze kalan yapıtları daha çoktur. Kimi oyunlarında (özellikle Helena) ne tragedya ne de komedya olan bir oyun çeşidi denemiştir.

Daha sıkı, daha karışık bir yapısı olan Aristofanes komedilerinde ise, tartışma sahnelerinde ikiye ayrılan 24 kişilik bir koro kullanılırdı.

AİSKHYLOS

Aiskhylos bu oyun yazarları arasında en çok savaş görenidir ve bu savaşlara doğrudan katılmıştır. Sahneye 2. oyuncuyu sokan Aiskhylos'tur. 3. oyuncuyu ise Sofokles sokar. Fakat Aiskhylos da 3 oyuncu kullanmıştır.

Yarışmalara 3+1 oyun ile katılma şartı Aiskhylos'un bir dönemine kadar devam etti. Gerçi Sofokles'te de üçleme vardır10 ama bunlar birbirlerinden bağıntısız oynanabilir. Oysa Orestes üçlemesi bir bütündür. Sofokles dönemiyle birlikte yarışmaya üçlemeyle katılma geleneği seyrelmiştir.

Aiskhylos, döneminin demokrasi oluşum biçimini araştırır. Örneğin Orestea üçlemesinin son oyunu Atina mahkemesinin kökenini anlatma iddiasındadır ve döneminin tartışmalarıyla paraleldir.

10

Oudipus üçlemesi: Oudipus, Oudipus Kolonus'ta, Antigone

16

Orestea Üçlemesi (Aiskhylos)

Atina'daki Soylar

Pelops

Atreus Thyestes

Agamemnon Menelaos Aeghisthus

İfigenya - Elektra - Orestes

Şekil 3 - Atina'da Soylar

Pelops soyu üzerindeki lanet'in hikayesi Pelops çok iyi at ve araba kullanan bir doğulu gibi tasvir edilir. Eğer böyle biri varsa Anadolu'dan, Trakya üzerinden gelmiş olabilir. Pelops bugün Peleponez diye anılan Mora'ya gelir ve savaş ustalıklarını öğretir. Bu arada oyunlar da yapar. Kralın yenilmez atlarıyla bir yarış yapılır. Kralın arabacısını ayartıp yarışı kazanır. Önce kralın kızını, sonra bütün iktidarı alır. Suçunu örtbas etmek için de Arabacıyı öldürür. O da ölürken bütün soyu lanetler.

İkinci soyda tahta geçme sırası Thyestes'e geldiğinde Atreus izin vermez. Thyestes kaçarken Atreus'un oğlunu da kaçırır. Bu oğlu babaya düşman eder ve sonunda bir savaşta Atreus bilmeden kendi oğlunu öldürür. Bunun intikamı olarak Thyestes'in çocuklarını pişirip bir yemekte babaya yedirtir. Baba bunu anlayınca kusar ve lanet eder.

Agamemnon Klytemenestra ile, Menelaos da Helena ile evlenir. Bu iki kadın kardeştir. Helena Afrodit'ten daha güzel tasvir edilir.

(Helena'nın Paris'çe kaçırılması: Tanrılar bir düğüne, sürekli kavga çıkaran kavga tanrıçası Eris'i çağırmazlar. Eris de bu düğüne bir altın elma gönderir ve üzerine "en güzel kadına" diye yazar. Afrodit, Athena ve Hera "ben en güzelim" diyerek kavga ederler. Hakem olarak Priamos'un oğlu, Troya'lı Paris seçilir. Hepsi ona bir şeyler vaat eder. Afrodit de en güzel ölümlü kızı vaat eder. O kazanır. Böylece Afrodit Helena'yı Paris'e verir. "Oraya git, o da sana aşık olacak," der. Gerçekten de öyle olur. Böylece Helena'nın kaçırılmasıyla Troya savaşı başlar.)

17

Troya savaşının hazırlıkları esnasında donanmadaki gemilerden bir asker Artemis korusundan geyik avlar. Tanrı da ceza olarak donanmanın rüzgarını keser. (Bu, Agamemnon'da, iki kartalın gebe tavşanı yemesi ve donanmayı yok edecek bir fırtına şeklinde anlatılıyor.) Sonunda Agamemnon kızı İfigenya'yı kurban etmeye karar verir.11 Odysseus gider ve evlendirileceği yalanıyla İfigenya'yı annesinden alır ve kızı kurban ederler.

Troya savaşı sürerken Thyestes'in yenmekten kaçarak kurtulan oğlu Aigisthus, Agamemnon yokken Klytemenestra'yı baştan çıkarır.

Savaş sonrasında kazananlar tapınakları da yağmaladıkları için lanetlenirler. Büyük fırtınalara tutulurlar. Odysseus'un eve dönüş öyküsü de böyle başlar. Menelaos da bu yüzden dönmemiştir.

Böylece Agamemnon Argos'a geri döner.

Agamemnon “Orestes öyküsü ilkel kabilenin, erken monarşinin, aristokrasinin ve demokrasinin birikmiş tortularını yüze çıkaran toplumsal tarihin katmanlı bir parçasıdır.”

Açılış sahnesi: Klytemenestra'yı arka planda her gördüğümüzde Koronun sözleri onun aklından geçenlere dair bir yorumlama sağlar. Bu kadında erkek iradesi vardır; kadınca alçakgönüllülükten ve sadelikten yoksundur.

Vakit gece yarısından hemen sonradır, mevsim sonbahar sonudur. Nöbetçi yılın başından beri nöbettedir. Yorgundur, kurtulmak ister.

(Gün ağarırken bu kadının Troya'nın düştüğünün bildirmesine inanılmaz. Ateşle haber verileceğine dair anlatımı alayla karşılanır. Daha sonra Adak Taşıyanlar'da bu kadın Orestes'ten de şüphelenir fakat Aigisthos bunu kadın korkusu olarak değerlendirir ve hesaba katmaz. Ama kavga anı gelince "bana bir erkek baltası getirin" diye bağıran da odur.)

Gözcü ışığı selamlar. Kraliçeyi sevince çağırır. Fakat birden bir korkuyla durur. Erinys'lerin, Gözcünün dansettiği çatıda dansettiklerini gören bir rahibe imgelemi vardır. Sevinçler hep çok geçmeden iç karartıcı önsezilere dönüşür. Koro onu yatıştırmaya çalışır. Savaşın başını hatırlayarak neşelenmeye çalışırlar fakat burada da İfigenya'nın kurban edilişinin düşünürler. Sonuç olarak şafak Gözcünün dua ettiği kurtuluştan ziyade felaketi haber verir gibidir.

Kraliçe'nin bildirisinden sonra Paris'in cezalandırılması dolayısıyla neşeli bir ilahi başlar. Ama bu da Agamemnon için duydukları kaygıyla biter. Haberci güneşi sevinçle karşılar ama zaferin ardından çıkan felaketleri itiraf etmek zorunda kalır.

Parados'ta ve ilk stasimon'da şair savaşın başlangıçlarını anlatır. Bunlar Aiskhylos'un en uzun koro bölümleridir. Her bir koro bölümünü takip eden

11

Aslında, hanların sefere çıkmadan önce çocuklarını kurban etmeleri eski bir gelenektir. Örneğin Rusya'nın kuzeyindeki hanlar, büyük seferlerden önce büyük oğullarını kurban edermiş.

18

stasimon'lar giderek kısalır. Bu düğüm noktasına yaklaşırken tempoyu hızlandırmanın yoludur.

Parados sürerken Klytemenestra çıkar. Adağa başlar. Bu arada yaşlılar (koro) günahkarların adağının yararsız olduğunu söyler ve yaşlı oldukları için geride bırakıldıklarından bahseder, sonra kadını görür ve ne haber getirdiğini sorarlar. Kadın konuşmaz, çıkar. Doruk ertelenmiştir. Koro, iki kartalın gebeliğinin son günlerindeki bir tavşanı yemesini anlatırlar. Tavşan Troya'dır. Yavru 10. ayda doğar, Troya 10. yılda düşer. Fakat doğum tanrıçası, yaban hayvanlarının koruyucusu Artemis gücenmiştir, yeni bir adak istemektedir.

Zeus'un egemenliği üzerine ağrı ve ciddi bir düşünceyle öykü kesilir. İnsanın acı çekerek akıllanacağı anlatılır.

Öykü yeniden başlar. Agamemnon‟un donanmasının yok olduğunu görürken kızını kurban edişi anlatılır. Bunlar anlatılırken Klytemenestra yeniden görünür. Yine ondan haber sorarlar. Müjdeyi verir.

İkinci stasimon, Paris'le Agamemnon arasında bir koşutluk kurarak, zafer sarhoşluğunu anlatır. Aşırılık yerilir.

Yaşlılar Klytemenestra'ya inanmamaktadır. Bu arada ihanete dair bir laf da ederler.

Haberci ikinci konuşmasında geri dönmeyen arkadaşlarını anlatır.

Kraliçe görünür. Haberciye hediye vermek yerine ona gerek kalmadığını anlatır, efendisinin kendisinin karşılayacağını söyler. Saraya çekilir. Haberci yaşlılardan medet umarken onlar ilgisizce Menelaos'u sorarlar ve donanmasının fırtınada dağıldığını açıklamak zorunda kalır.

Koro yeniden başlar. Helena ile Klytemenestra arasındaki koşutluk anlatılır. Helena Paris'i, Klytemenestra da Agamemnon'u felakete sürükleyecektir.

Agamemnon ve ardından Kassandra'nın arabaları girer. Agamemnon Klytemenestra'yı görmezden gelerek halka seslenir. Kraliçe sözü alır, Orestes'in orda olmayışından dolayı özür diler, evde yalnız bırakılmış kadının acılarından, onun için duyduğu korkulardan bahseder. Erguvan renkli yolluğu sermeyi emreder.

Agamemnon övgülerin abartılmamasını ister. Tanrı gibi karşılanmak istemez.

Klytemenestra bu kez taktik değiştirir. Tartışmaya girişir. Savaşta yenen erkeğin barışta kadının kaprislerin boyun eğmesinden zevk almasından yararlanarak Agamemnon'u ikna eder. Erguvan kilime basar bu arada da cariyesi Kassandra'yı hoş tutmasını ister. Sahnede bir tek Kassandra kalmıştır. Derken Kraliçe gelir ve onu da içeri almak ister. Ama Kassandra dışarıda kalır. İçeride işlenen cinayete dair kehanetlerde bulunur. Kendi ölümüne ve Priamos'un sarayını çöküşüne ağlar. Tereddütler içinde en sonunda girmeye karar verir.

Bu arada Agamemnon'un savaştan tanrı gibi dönüşünden bahsedilir. Aslında tanrılaşması ölümüdür. Bu sahnenin amacı Agamemnon için duyacağımız acımayı Kassandra'ya yoğunlaştırmak, Kassandra cinayetini geçmiş ve gelecekle ilişkilendirmek ve doruğu yoğunlaştırmaktır.

19

Yaşlılar fısıldaşır ama bir şey yapmazlar. Bize onların saraya zorla girdikleri yanılsaması gösterilir. Girerler, cesetleri görürler.

Koro Klytemenestra'yı suçlar. Kadın gerekçelerini açıklar, bedeninin öç alan cinler tarafından ele geçirilmiş olduğunu anlatır. Ona göre cinayet zorunlu bir arınma törenidir. Yaşlılar karşı çıkar.

Epilog: Aigisthus'un Koro ile korkakça atışmasıdır. Klytemenestra yatıştırmaya çalışır onları. Ama sonuçta yaşlılar hep meydan okurlar. Orestes'ten bahsederler.

Adak Taşıyanlar Klytemenestra‟nın Aigisthus ile ilişkisini daha rahat sürdürmek için uzaklara gönderdiği erkek çocuk Orestea, yiğit, içten ve hırslı bir delikanlı olarak Argos‟a geri dönmüştür. Apollon rahipleri ona babasının öcünü alma görevi vermişlerdir. Phokis‟de ev sahibi olan kral oğlu Pylades ile Argos‟tadırlar.

Oyun sürerken gün belli belirsiz ağarır, görevini tamamladıktan sonra tekrar alacakaranlık olacaktır. Bir kez daha sürgün olup, peşinde annesinin intikamcı ruhlarıyla yurdundan kaçacaktır.

Prolog, iki bölüme ayrılır. Agamemnon‟da nöbetçiye gönderilen sevinç çığlığı

yerine korku çığlığı vardır. (Oyunda eksik vardır)

Orestes, Hermes‟e ve babasının ruhuna dua ettikten sonra bir tutam saçını mezara bırakır sonra bu çığlığı duyar. Siyahlar giyinmiş, doğululara özgü bir ağıt söyleyerek bağırlarını dövüp saçlarını yolan kadın kalabalığı gelir. Kraliçe kötü düşler gördüğü için, kocalarının ruhunu yatıştırmaları için bunları göndermiştir. Kraliçe düşünde doğurduğu yılanın göğsünden kanla karışık süt emmekte olduğunu görmüştür.

Orestes, gelenlerin arasındaki kızkardeşi Elektra‟yı tanıyarak heyecanlanır. Elektra, Orestes‟ten büyüktür. Yumuşak yaratılışlıdır. Babasından katil annesi için bağışlama isteyemez ama hizmetçi kadınları aklına getirinceye kadar öç için dua etmeyi de düşünmez. Bunu da rahat yapamaz. Annesinin günahkarlığı öfkeden çok duaya sevk eder onu.

Mezardaki saçları görür. Kendi saçlarına benzediği için Orestes‟i düşünür. Mezardan uzaklaşan ayak izlerini görür. İlk izin kendi ayağıyla uyuştuğunu görür. Orestes‟e doğru izleri takip ederek ilerler. Orestes çıkar. Elektra önce Orestes olduğuna inanmaz. Orestes, kız kardeşini azarlayıp kimlik kanıtı olarak evden gitmeden önce kızkardeşinin ördüğü giysiyi gösterir. Elektra çok sevinçlidir. Fakat Orestes rahatsızdır, geleceği düşünmektedir ve Koro da geleceği anımsatır. Sahne sonunda Orestes‟in güveni yerine gelmiştir.

Mezar Başı Şarkısı: Mezar başında bir ağıt-şarkı (thrênos) söylenir.

Aiskhylos odları Sofokles‟in aksine dinamiktir, dramanın amaçlarına hizmet eder. Kendi içinde devinir ve gelişir.

Mezar şarkısı üç bölümlüdür ve her bölüm küçük birer dramadır.

Orestes ve Elektra‟nın ağıtları Koronun katillerin cezalandırılması yönünde kışkırtmasıyla bir intikam isteğine dönüşür.

20

Koro kışkırtmasının etkisini görünce, kendilerine olan güvenleri sarsılır, kuşkular gelir. Bu kez Elektra babasına yapılanları anlatarak başı çeker. Orestes eski kararlılığını yeniden kazanır. Koro yine saldırıya geçer. Üçü de (Koro, Orestes, Elektra) intikamlarını haykırır.

Koro yine Atreus sarayının gelecekteki acıları için bir ağıtla şarkıyı keser. İntikamı kışkırtan koro, şimdi kendi yaptıkları için ağıt yakmaktadır. Sonunda müzik susar.

Fakat çocuklar koronun feryatların kulak tıkayıp öç çığlıklarını sürdürür. Orestes‟in kararı sağlamlaşır. Kraliçenin düşünü (yılanlı düş), kendisinin ejdere dönüşmesi şeklinde yorumlar. Aklı fikri plandadır.

Elektra ise değişmiştir. Öç almak için dua bile edemeyen kız annesi kadar acımasız olduğun göstereceğini söyleyerek övünmektedir. İkinci bir Klytemenestra olmuştur. Çevrenin etkisiyle değişmiştir.

Orestes eylem planını açıkladıktan sonra hizmetçi kadınlara son emirlerini verir: “Dilinizi tutun, zamanında susun, vakti gelince konuşun”

Koro, Klytemenestra‟nın suçunun büyüklüğü üzerine düşünürken öç güvenlerini yeniden kazanırlar.

Akşamın geç saatlerinde Orestes, yanında Pylades ile birlikte, Phokis‟li satıcı kılığında saraya gelir. “Bir kadın ya da daha uygunu bir erkek” ile görüşmek ister. Önce Aigisthus‟u öldürmek niyetindedir. Bu arada kardeşinin öğrettiklerine göre davranmakta olan Elektra ile birlikte Klytemenestra gelir.

Orestes (satıcı kılığında), Orestes‟in ölüm haberini bildirir. Elektra yapmacık bir ağıt yakar. Aslında Orestes‟in atalarının lanetine yakalandığı belirtilmektedir bu ağıtta.

Orestes kötü haber için bağışlanma dilerken Klytemenestra sevincini gizlemez, Elektra‟ya (köleye emreder gibi) yabancıya hizmet etmesini emreder. Bu konuşma boyunca yabancılardan kuşkuludur ama Elektra‟dan kuşkulanmaz. Bu yüzden de yok olur.

Ardından silahlı muhafızlarıyla birlikte Aigisthus‟u çağırtır. Haberci ailenin yaşlı dadısıdır. Dadı yolda koroyla karşılaşır. Koro ona Aigisthus‟u çağırmasını ama askerleri çağırma haberini iletmemesini söyler. Dadı boşboğaz, saf, sevecen biridir. Annesine acımasını ister Orestes‟ten. Koro, Orestes‟in başarısı için dua eder. Korkularını unutmuşladır.

Aigisthus gelir ama Orestes‟in ölüm haberine güvenmez. Kibir içinde doğrudan tuzağa yürür. Heyecan artarken Koro son bir zafer duası eder. Hizmetçiler korkarak çekilir. Uşak da öyledir, yardım için kadınlar bölümüne seslenir. Ama Elektra kapıları sürmüştür. Uşak bağırırken Klytemenestra gelir. Bu arada Aigisthus Orestes tarafından öldürülmüştür. Kadın balta isterken Orestes elinde kılıcıyla karşısına çıkar.

Orestes tereddütle kılıcını indirir, arkadaşına döner. Pyladis ilk ve son kez konuşur, kehaneti hatırlatır. Klytemenestra yalvarır. Kandıramayınca öç alıcı köpeklerle tehdit eder. Sonunda öldürülür.

21

Gece inmektedir. Koro kurtuluş şarkısı söylerken bir meşalenin ışığında Orestes, annesinin cesedinin yattığı yatağın önünde dikilmektedir. Herkes görsün diye annesinin babasının cesedine attığı erguvan giysiyi ortaya yayar. Fakat koro kuşku doludur ve Orestes de güvenini yitirmektedir. Koroyla konuşurken gözü Erinys‟lere ilişir. Apollon‟un onu günahlarından arındıracağına dair bir haberle gelecekteki kurtuluş ışığını görür.

Eumenid’ler Erinys'ler: Akraba kanı dökeni takip ederler. Kronos, Uranos'u öldürünce

dökülen kandan çıkmışlardır ve köpek şeklindedirler. Akraba kanını dökeni takip eder, yakalar, ya affeder ya da parçalarlar.

Açılış sahnesinde Delphoi‟de Apollon tapınağının önünde, rahibe dualarını bitirip tapınağa girdikten sonra bir korku çığlığı duyarız. Bunun anlamı belirsizdir.

Rahibe korkudan yarı donmuş döner. Tapınağın içinde Orestes mihraba sarılmıştır, Erinys‟ler tahtlarında uykudadır ve üzerlerinde Apollon‟un buyurucu figürü durmaktadır. Apollon sözünü tutacağına dair güven verir ve Atina‟ya gitmesini söyler Orestes‟e.

Orestes, yol gösterici Hermes‟in eşliğinde yola koyulur.

Ölen annenin ruhu Erinys‟leri kışkırtmaktadır. Erinys‟ler onu düşlerken çığlıklarla ağlayarak uyanır ve avlarının kaçtığını görürler. Apollon‟u görür ve onu suçlarlar. Apollon da onları suçlar ve gitmelerin emreder; tavrı kesin olamayacak kadar ateşlidir. Erinys‟ler ise kendilerin tutar ve onu inandırmaya çalışılar. Orestes‟in kendilerin verilmiş güçler yüzünden izlemektedirler. Klytemenestra‟nın döktüğü akraba kanı olmadığı için onu izlememişlerdir, evliliğin kutsallığı onları ilgilendirmez. Apollon ise tutarlı olmayan bir şekilde uyuşmaz iki ilkeyi uzlaştırmaya çalışır. Klytemenestra‟yı suçlamak için ceza yasasını, Orestes‟i korumak için arınma yasasını kullanır. Apollon‟un tutumu geçiş dönemini gösterir: eski düzene meydan okumaktadır ama yenisini kurmak onun işi değildir.

Yeni sahne Athena‟nın tapınağındadır. Orestes yurdun dört yanını dolaşıp gelmiştir. Erinys‟ler hala takiptedir.

Erinys‟ler şarkı söyleyip dönerler. Kendilerine verilen yetkiyi anlatırlar. Orestes ise iyice korkmuştur.

Athena, demokrasi dönemi şairlerine göre Apollon‟dan büyüktür. İnsanlığı barbarlıktan kurtarma görevi vardır onun. Üç ilke: İkna yolu ile Aklın, Zorunluluğa üstünlüğü: Zeus, Athena ve Moira‟lardır.

Athena Moira‟ları kabul eder. Sakin bir şekilde dinler. Ama onlar davalarını kanıtlamaya kalkınca sertleşir, davayı ilkel “yeminli sınama” yöntemiyle çözme önerisini reddeder. Erinys‟ler azarlamayı yutar ve onun kararına uyacaklarına söz verirler. Orestes de yargı için Athena‟ya yakarır. Karar onundur artık.

Athena davayı reddeder (“acı yüklü bir dava”). Ve yargıçlar atayacağını söyler. Areopagus mahkemesinin kuruluşu işaret edilmektedir. Katiller kendi toplumlarından

22

oluşan bir jüri önünde yargılanacaklardır. Bu mahkemenin kuruluşu için bir çok söylence vardır. Aiskhylos kendine uyanı almıştır.

Mahkeme: Areopagus. Kurucu: Athena. Sanık: Orestes. Savcılar: Erinys‟ler. Avukat: Apollon. Yargıç: Atina halkı içinden kurayla seçilmiş kurul.

Athena, kurduğu mahkemenin Orestes‟i aklasa bile Erinys‟lerin amaçlarına hizmet edeceğini anlatır. Mahkeme insanın içindeki gerekli korkunun simgesidir.

Bu dönemde mahkeme yetkilerinin kısıtlanması, adam öldürmeyle sınırlı olması tartışmaları var. Böylece Aiskhylos bunu onaylamış oluyor. Ancak yasaların caydırıcı etkisi üzerinde durması, köktenci demokratların ilerici politikalarına karşı olduğunu da gösteriyor.

Athena seçtiği 10-12 yargıçla döner. Apollon da sanık lehine tanıklık edecektir.

Erinys‟ler Orestes‟e üç soru sorar. Bu eylemi yaptı mı, nasıl ve niçin yaptı? Yani sadece eylem değil, koşullar da dikkate alınacaktır.

Orestes yanlış bir adım atar, Apollon düzeltir. Ve Orestes, eylemin haklı olup olmadığını söylemesini ister Apollon‟dan. Orestes‟le ilgili exegetes‟lik görevi (adam öldürenin arınmasına gözetmenlik etme) olan Apollon, onun haklı olduğunu bildirir. Fikrini savunmak için Zeus‟un yetkesine başvurur. Fakat bu boşa çıkar. Yetke çatışması varken yetkeye başvurmak anlamsızdır. Apollon ikinci bir çıkış yapar, Agamemnon‟un öldürülmesi suç olduğuna göre, onun katilini öldürmenin suç olmadığını öne sürer. Erinys‟ler, bu özrün kendi öz babası Kronos‟u zincire vuran Zeus‟un sözcüsüne yakışmadığını söylerler alayla. Apollon hiddetle cevap verir: Zincirler çözülebilir ama dökülen kan geri gelmez. Ama "kan dökme” Orestes‟in de suçudur.

Sonuçta Erinys‟ler oğlun birinci görevini Ana‟ya karşı olduğunu söylemektedir. Apollon ise bir adım daha atarak çocuğun babaya daha sıkı bağlarla bağlı olduğunu açıklar. (Pisagor‟cu babalık öğretisi)

Athena oyunu Orestes‟ten yana kullanır. Bunu da açıklar: “Beni bir ana doğurmadı. Ben babamın çocuğuyum ve kalbimle erilin yanındayım. Bu yüzden evinin sahibini öldüren kadın benim için fazla değerli değil.” (Pallas Athena: Erdem bakiresidir, cinsiyet özelliklerinden bahsedilmez, hiçbir sevgilisi yoktur)

Erinys‟ler önce kabul etmez, ilençler yaparlar. Ama Athena onları ikna eder. Tehditleri yatıştırılır, kutsamaya dönüşür. Athena da onları uyarır. Erinys‟ler de sonunda kabul ederler.

Böylece karının özgürlüğü kocanın lehine iyice kısıtlanıyor ve mülkiyet aktarımı sırasında ana akrabalar arasında sayılmıyordu.

Ayrıca bundan böyle suç işleyen, mahkeme karşısına çıkacaktır.

Athena jüri tarafından yargılanmayı (demokrasiyi) temsil ederken Apollon da arınma uygulamasını temsil eder.

O dönem Apollon‟un kehanet gücü biliniyordu. Apollon Zeus‟un yorumcusuydu. Fakat daha demokrat Atinalılar gerici olarak gördükleri toplumu

23

desteklemek için kullanıldığını düşünerek buna karşı çıkıyordu. Yani seyirciler Apollon‟un doğrulanmasına da ona karşı çıkılmasına da hazırlıklıydılar.

Oyun içinde Apollon Zeus‟a, Erinys‟ler ise elçileri olduklar Moira‟lara başvurur. Adam öldürmeye ilişkin kabile geleneği ile aristokrasi yönetiminde adam öldürme yasasının yeniden düzenlenmesi arasındaki bir çatışmanın simgesidir bu.

Ana-oğul bağı evlilik bağından daha üstün sayılması ile evliliğin kutsallığı ve erkeğin önceliği tartışmasıdır da bu.

Orestes‟in aklanması babanın üstünlüğünün da kabulü ve yeni düzenin başlangıcı olacaktır.

Sonuçta Apollon‟un savları Athena tarafından doğrulanır fakat Erinys‟lerin çiğnenmeye çalışılan ayrıcalıkları da geri verilmiş olur.

Bu oyun Aerapagos mahkemesinin doğuşunu anlatan bir orijin mitosu olarak da okunabilir. Apollon'un tek yargıç olmadığı, ülkede mahkemelerin olduğu ama ataerkil düzenin de onaylandığı bir oyundur bu.

Tragedya'nın özelliklerine göre Agamemnon - Sıra dışı, üst sınıfı anlatır: Agamemnon tanrılar soyundandır.

- Belirli bir uzunluğu vardır.

- Tek ve net bir öykü barındırır.

- Üç birlik kuralına uyar: Zaman, mekan, olay birliği vardır12.

- Trajik hata (Hamartia) vardır: Agamemnon'un erguvan halılar üzerinde yürümesi trajik hatasıdır.

- Hybris: Burada Agamemnon'un erguvan halıda yürümeyi kabul etmesidir.

- Ate: Burada Agamemnon'un halı üzerinde yürümesidir.

- Lito: Ah vah anlamına gelir. Topal ve şaşıdır. Hep Ate'nin peşinden koşar ama bir türlü yakalayamaz. Hep o olup bittikten sonra gider. (Poetika‟da yer almaz)

- Nemesis: Burada Klytemenestra'nın cinayeti kızının öcünün alınması gibi görülüyor. Aslında üçleme içinde Orestes'in katilleri öldürmesi öç almaktır.

Bu oyunlar, özellikle 2. ve 3. oyun tam bir trajedi değildir. Kendi hatası yüzünden bir yıkım yoktur. 2.de cezalandırma, 3.de aklanma vardır.

- Sınav Konuları: Antik Yunan Çağı (5. yy.a kadar), Batılı Tiyatronun doğuşu, Aiskylos ve Orestea üçlemesi.

- ÖDEV: "Persler", "Zincire Vurulmuş Prometheus" (Aiskhylos) okunacak

12

İngilizce‟si bu kurala uymuyor. Agamemnon gelmeden önce bir kaç gün geçtiği varsayılıyor.

24

(bayramdan sonra).

Ödev 1 : Sınav Konuları ve Okunacak Oyunlar

8 Aralık 2003

SINAV DEĞERLENDİRMESİ

Kent Dionysosu‟nun eğlence amaçlı yapıldığını söylemek yanlıştır. Kır Dionysos‟u kente geldiği zaman içinde haz alma noktaları bulunsa da bir eğlence değildir. Tiyatro (antik Yunan) bile, içinde daha çok eğlence taşımakla birlikte, buna eğlence diyemeyiz.

Dithyrambos ezgileri tragedyaların koro şarkılarına dönüşmüştür.

Aristotales, Poetika‟da üç birlik kuralındaki öğelerden sadece eylem birliğinden bahsetmektedir. Zaman birliği (?) ise sadece bir yerde geçmektedir.

SOPHOKLES (MÖ 496)

Atina‟nın MÖ 465‟lere kadar ivmeyle yükseldiğinden bahsedilmektedir. Sophokles işte Atina‟nın bu yükseliş döneminde yaşamıştır.

Çok iyi dans eden, iyi giyinen, yakışıklı bir adam. Yöneticilerle de yakın arkadaş. 54 yaşında ordu generali olmuş ve küçük de olsa, bazı savaşlarda ordu yönetmiş; yani masa başı generali değil. Yaşlanınca birileri, çok yaşlandığı için görevinden azledilmesi13 talebiyle mahkemeye başvuruyor ama mahkemede Oudipus Kolonus‟ta isimli eserinden bir parça okuyor ve hemen aklanıyor

Kral Oudipus

Oldukça önemli bir tragedyadır. Aristotales‟e göre bir tragedyanın taşıması gereken bütün özellikleri taşımaktadır. Poetika‟da en yetkin örnek olarak bu tragedya sıkça verilir.14

Tragedya, Yunanistan‟daki Thebai kentinde geçer.15

Ateşleyici sebep, kenti kasıp kavuran veba salgınıdır. Bu salgının çözümü eski kral Laios‟un katilini bulup kentten kovmaktır.

Teiresias (kör kahin) bu işi fazla deşmemesini söylese de Oudipus hiddetlenerek cinayeti planlayanın o olduğu söyler, körlüğünü aşağılar. Teiresias da hiddetlenir, asıl körün gerçeği görmeyenin Kral olduğunu söyler ve Oudipus‟un da

13

Bu birileri Güngör Dilmen tarafından “ailesi” olarak anlatılıyor ve talepleri de vesayet altına alınması.

14 Aristotales‟in eleştirileri de vardır. Örneğin Oudipus‟un kralı olduğu kentin ölen eski kralının ne

şekilde öldüğünü bilmemesi Aristotales‟e hiç gerçekçi gelmiyor ve bunu eleştiriyor. Ancak bu hata öyle sanatsal bir şekilde yapılmıştır ki göze çarpmamaktadır. Bu noktayı da övüyor.

15 Bilinen en eski “polisiye”dir. “Aradığın suçlu sensin” motifi daha sonraki birçok polisiyede

kullanılmıştır.

25

kışkırtmasıyla suçlunun Oudipus olduğunu üstelik de annesiyle evlenme suçu işlediğini söyler. Oudipus bunun Kreon ve Teiresias‟ın kurduğu bir komplo olduğunu düşünür, Kreon‟u cezalandırmak ister. Teiresias kehanetler savurarak gider: suçlunun Oudipus olduğu o gün anlaşılacaktır, yoksa ölüme razıdır.

Olaylar gelişir. İokaste, Laios‟u oğlunu öldüreceği kehanetinin boş çıktığını, onu bir üç yol ağzında haydutların öldürdüğünü anlatarak kehanetlere inanmamasını açıklamaya çalışırken Oudipus anlatılanlarla iyice şüpheye düşer. Olaylar gelişir. İokaste intihar eder, Oudipus ise gözlerini kör eder.

Oudipus’un ‘Hamartia’sı nedir? Öneriler:

1. Büyük bir söz vermesi

2. “Kim olursa olsun cezalandıracağım,” demesi

3. Teiresias‟a saygısızlık

4. Öğrenme merakının aşırılığı

Hybris: Aşırı öğrenme merakı

Ate: “Her kim olursa olsun bunu yapanı bulacağım” demesi. Bu söylemde tanrılara has bir kibir var.

Tartışma: Hamartia nedir? “Kişiliğin bir parçasıdır ve bir davranışla açığa çıkar” açıklaması vardır. Ancak bu açıklama bana yeterli gelmiyor. Hamartia öze mi biçime mi aittir? Yani bir kişilik özelliği midir yoksa bu özelliğin kişileştirilmesi midir? Bence hamartia bir kişilik özelliğidir. Bunun açığa çıkması ate vs. olabilir ama kahramanın trajik hatası kişiliğindedir.

Kahramanın Arasına Sıkıştığı Değerler Tragedyada, birden çok değer arasına sıkışmış kahramanın seçiminden

kaynaklanan bir yıkım görürüz. Bu çeşitli değerler birleştiilremediği sürece (ki bu tragedyada imkansızdır) yıkım kaçınılmaz olur.

Oudipus‟un arasına sıkıştığı değerler:

1. Gerçeği bulma

2. Sınırlarını bilme

3. Görev bilinci

Oudipus’un Doruk Noktası Laios‟un Kölesi‟nin Oudipus‟a gerçekleri tam olarak anlattığı yer. Oudipus‟un

“Ey günışığı, bu seni son görüşüm olsun,” demesinden hemen önce.

Ancak bu konuda tartışmalar olabilir.

26

Oudipus’un diğer tragedyalardan farkları

Burada kişiler çok daha ayrıntılı çizilmiştir. Karakter değillerse bile oldukça iyi portrelerdir.

Sonunda ölmez. Ölüm cezayı tanrılara (özellikle yer altı tanrısı Hades‟e) bırakmaktır. Oysa Oudipus bir insan olarak kendi cezasını kendisi verir. Ölüm olmasa da o pathos‟u yaşarız.

Antigone

Oudipus‟un çocuklarının tragedyasıdır.

İki oğul: Polinikes ve Eteokles sırayla hükümdar olacaklarken Eteokles iktidar olma sırası vermez. Polinikes de dış güçlerle işbirliği yaparak Thebai‟nin yedi kapısını yedi orduyla kuşatır. Eteokles ve Polinikes, aynı kapı önündeki savaşta karşılaşırlar ve birbirlerini öldürürler. Yönetim Kreon‟a geçer.

Kreon Eteokles‟i törenlerle gömdürür fakat hain olarak gördüğü Polinikes‟in gömülmesini kesinlikle yasaklar. Toprağın altına inmemek ruhun savrulması demektir ve verilmesi hoş karşılamayan, en ağır bir cezadır.

Antigone her ne olursa olsun kardeşini gömmeye karar verir. Kız kardeşi İsmene bundan korkar ve Antigone tarafından aşağılanır. Antigone ölüyü gömer. Önce nöbetçi suçlanır (Nöbetçi Şekspir tragedyalarındaki uşaklara benzeyen eğlenceli bir tiptir) sonra Antigone suçüstü yakalanır. Ölüme mahkum olur.

Antigone‟nin nişanlısı olan Kreon‟un oğlu önce babasının sözünü dinler görünse de onu sağduyuya davet eder. Bütün kentin karara karşı olduğunu, Polinikes‟i gömdürmesini ister. Babasıyla çatışır.

İsmene, Antigone‟nin kaderini paylaşmak isterse de ne Antigone ne de Kreon bu tarafsızı ciddiye almaz.

Antigone bir mağarada diri diri ölmeye mahkum edilir. Cezayı (olağan bazı kaderden yakınma sözleri olsa da) yiğitlikle karşılar. Mağarada kendini asar.

Bu arada kentin yaşlıları ve savurduğu kehanetlerle Teiresias Kreon‟u ikna eder fakat çok geçtir. Antigone‟nin cesedi başında, Kreon‟un oğlu babasına saldırır ve sonunda kendini öldürür. Kreon‟un müthiş acısını tarif eden sözleriyle tragedya biter.

Tragedyanın Kahramanı Kim?

1 – Antigone

Tragedyaya adını verir. Ve Kreon bir trajik seçim yapmazken Antigone dünya yasası ile tanrılar yasası arasında bir seçim yapar ve seçimi onu yıkıma götürür.

27

2 – Kreon

Tragedyada en son yıkıma uğrayan kişidir. Koro, onun üzerinden ders verir, bu aynı zamanda çıkış parçasıdır.

O da bir seçim yapar. Kendi verdiği karar ile (koro, Teiresias ve oğlu tarafından dile getirilen) sağduyunun sesi arasında bir seçimdir bu. En sonunda doğru seçimi yapsa da artık çok geçtir.

Bu, ders içinde bir tartışmaya konu oldu. Kanımca trajik kahraman Kreon‟dur. Fakat öykü asıl olarak Antigone‟nin öyküsüdür. Yaşama ışık tutan da odur. Sonuç olarak bu oyunda en tartışmalı konu budur ve iki cevap için de yeterli argüman vardır.

Tartışma 1: Antigone oyununun trajik kahramanı kim?

13 Aralık 2003

TARTIŞMALAR-DEĞİNMELER

Bu derste yeni bir konu işlenmedi. Oudipus‟ta doruk nokta (sayfa 25), Antigone‟de trajik kahraman gibi konular işlenmeye devam etti. Tiyatro biçemleri üzerine tartışma yapıldı.

Tiyatro Biçemleri/Biçimleri

Göstermeci ≠ Açık Biçim ≠ Epik Tiyatro

Benzetmeci ≠ Kapalı Biçim ≠ Dramatik Tiyatro

Göstermeci: Oynanışa dair bir tanımlamadır. Benzeterek değil oynadığını

göstererek oynamadı.

Açık Biçim: Çeşitli epizotların çıkartılmasına, yerlerinin değiştirilmesine açık

bir biçimdir.

Epik Tiyatro: Piscator ve Brecht‟le başlayan, Brecht‟in daha sonra ortaya

çıkan karışıklıktan rahatsız olarak adını “epik-diyalektik” şeklinde değiştirdiği sosyalist gerçekçi tiyatrodur.

Yani göstermeci olan bir tiyatro epik olmayabilir. Epik bir oyun açık biçim olmayabilir. Ancak epik biçem her zaman göstermeci oyun kullanır.

Tragedyalar dramatik ve kapalı biçimdir. Aynı zamanda benzetmecidir.16

16

Örneğin maskeler kullanmaları benzetmeci özelliğine halel getirmez. İmkansızlıklar yüzünden benzetmeyi başaramadıkları yerler vardır. Öte yandan benzetmeci olmama gibi bir şansları da yoktur. Bu yüzden onların benzetmeci olduğu söylenirken daha temkinli davranılıyor.

28

29

ATİNA GÜCÜNÜ YİTİRİRKEN

MÖ 300‟lere (4. yy) geçerken, Peleponez savaşları sonrasında, Atina eski gücünde değildi. Ama bu yıllarda Atina bir kültür başkenti olmuştu ve bu süreçte, nitelik değilse de nicelik açısından oldukça yüksek bir tiyatro hareketi vardı. Oyunlar, yazarlar çoğalmıştı.

MÖ 330‟da Makedonyalı İskender, Yunan karasını birleştirdi. O zamana dek güneyli halkla baskınken şimdi kuzeyli halklar güçlenmekteydi ve Makedonya Kralı (İskender‟in Babası) yayılma politikası güdüyordu. Bir yandan da içeride bağımsız krallıklara izin veriliyordu. Bu, Helenistik dönemin başlangıcıydı.

MÖ 4. yy.dan itibaren Profesyonel Oyucular Locası (Dionysos Derneği) kurulmuştu ve sergilenecek oyunlar vb. burada belirleniyordu. Bu profesyonelliğe geçişti. Örneğin Sofokles döneminin oyuncuları profesyonel değildi ve bir yılda, 4 şenlikten sadece ikisinde drama vardı. Oysa . yy.dan itibaren profesyonel oyuncular ortaya çıkmıştı ve her tür şenlikte (tüm tanrılar için yapılan şenlikler, tahta geçmeler, evlenmeler vs. gerekçeyle) drama oynanıyordu.

Bu dönemde dramanın eğlence özelliği iyice ön plana çıkmıştı. Aynı şekilde tragedyanın azaldığı ve komedyanın çoğaldığı da görülüyordu. Bu komedya, Menandros dönemi komedyasıydı ve Aristofanes‟in plitik taşlamalarından çok uzaktı. Aile içi sorunlar, ihanetler, tesadüfler vs. kullanılıyordu. Çünkü yönetim politik bir taşlama kaldıracak genişlikte ve güvende değildi.

Aynı dönemde heykelde ayrıntılar öne çıkıyordu. Mermerden çok bronz heykeller vardı. Çıplak kadın ve insan figürleri yoğundu. Cinsellik ön plana çıkıyordu. İlginç bir şekilde ilk çıplak heykeller kadın değil Hermafroditti.17

Bunlar baskı döneminin öne çıkardığı biçimcilikti. Kuzey‟de Makedonya hamiliği ve korkusu18 biçime yoğunlaşmayı getiriyordu. Bu dönemde güncel oyunlar da vardı fakat eski tragedyalar hep baş yeri kaplıyordu.

Bu dönemden elimize pek oyun kalmamıştır. Bu da nitelik düşüklüklerinden dolayı bir doğal elemeye tabi olduklarının göstergesidir.

Bu dönemde en çok tapınılan tanrılar, Apollon vb. değil, para ve şans yarı-tanrısıydı (Thyps?). Öte yandan Dionysos oldukça ön plandaydı. Çünkü o bereket tanrısıydı ve vazgeçilebilir değildi. Aynı dönemde, ilginç bir şekilde, Anadolulu Kibele tapınımı da öne çıkmıştı.

MÖ 2. yy.da Atina Roma‟nın eline geçti. Roma, o vakte dek Atina‟nın yozlaştığını görüyor ve onu “fethe değer” görmüyordu. Ancak bu dönemde Yunanlı korsanların denizdeki saldırılarının da etkisiyle Atina fethedildi.

17

Kadın ve erkek bedeninin bir araya geldiği, Hermes‟le Afrodit‟in birlikteliğinin simgesi olan figür. Burada mitolojiye dair bir not düşülmeli: Temel insan duygularının, çatışmaların tanrılarının ortaya çıkışı, kent devletlerinin tanrılarından daha önceye konuluyordu. Örneğin mitolojiye göre aşk tanrısı Afrodit, Zeus‟un kavga sırasında Kronos‟un hayalarını kesmesi ve hayalardan çıkan dölün deniz köpükleri şeklinde Afrodit‟i doğurmasıyla ortaya çıkar.

18 Makedonya Kelt akınlarına karşı koruma sağlarken, aynı zamanda bir baskı yönetimiydi.

30

Tragedya Atina‟nın Persleri geri püskürttüğü, demokrasi anlayışı içinde yaşadığı yüce günlerde doğmuştu. Pelepones Savaşı‟nın yarattığı kargaşalıklar, acılar, iç çöküntüleri içinde öldü. Dionysos‟un tiyatrosu, aynı kendisi gibi, ölümsüz ruhuna düşman olanlarca parça parça edildi. Ama -yine tıpkı Dionsyos gibi- yeniden doğacaktır: Rönesans‟ta.19

22 Aralık 2003

ELEKTRA’LAR (AİSKÜLOS, SOFOKLES, EURİPİDES)

Notlar

Sofokles‟in Elektra‟sındaki Klysothemis-Elektra çatışması, Antigone‟deki İsmene-Antigone çatışmasına benziyor.

Sofokles‟teki Klsothemis teknik olarak sırdaş işlevi görür. Kendi kendine konuşmadan daha gerçekçi bir hava yaratır. Ancak sırdaşın ötesinde bir karşıt karakter özelliği taşır ve Elektra‟yı daha derinlikli çizmeye yardım eder.

Bu oyunlarda karakterlerin temel insani nitelikleri var. Yapmak zorunda oldukları seçimler günümüzde de düşünülebilecek seçimler. Zaten bu yüzden bugüne kalmışlar.

Euripides yaşamla daha çok bağ kurarken karakter yaratmadan daha çok ödün verebiliyor. Bu yönüyle çağdaş bir yazara daha yakın. Melodramlara benzer, mutlu sonlu bir yapısı var.

Öte yandan Sofokles‟in karakter zenginliği onu günümüzde daha çok sergilemeye götürebiliyor.

19

Memet Fuat, Tiyatro Tarihi, s. 54

31

Karşılaştırma

AİSKÜLOS

Adak Taşıyanlar

SOFOKLES

Elektra

EURİPİDES

Elektra YORUM

Düşman Öncelikle Klyteimnestra

Aynı Aynı

Orestes Dışardan geliyor Aynı Aynı

Tanıma Ayak izi, hırka

20,

saç buklesi Saç buklesi

21 Yara izi. Giderek daha

gerçekçi oluyor.

Önce öldürülen

Aigisthos Anne Aigisthos

Annenin öldürülmesi

Elektra zorlar

Karakterler Elektra‟nın hali

serimlenir. Sofokles‟te daha

sağlam karakter kurulur.

Elektra Eylem sırasında rolü yok

Eylem içinde rolü biter. Sonra hakkında bilgi yok.

Pylades‟le evlenir. Mutlu son.

En belirgin farklardan biri.

Kişiler Soylular. Sarayda geçer.

Aynı. Soylu olmayan biri var. Rençperin evinde geçer.

En belirgin farklardan biri.

Olay Sonu

Oylar eşit çıkınca Athena ağırlığını koyar. Aeropogas mahkemelerinin orijin mitosu.

Olayın sonu yok. Helena mitini değiştirdiği gibi bu miti de değiştirir. Oyların eşit taksimi sanığı affettirir.

Olay daha ayrıntılı.

Tarih Atina‟nın yükseliş devri.

Atina‟nın parlak devri.

Atina‟nın zayıflama dönemi. Peleponez savaşları sonrası.

Tablo 1: Elektra'ların Karşılaştırması

29 Aralık 2003

MEDEİA’LAR (EURİPİDES, SENECA)

- Final Konuları: Yunan (dönem, tragedya, kuram), Roma (dönem, tragedya,

20

Bu hırkanın giysi olarak kullanılmasıyla değil, üzerindeki klan işareti yoluyla tanınma sağladığını söyleyenler var (bkz. George Thomson, Aiskhylos ve Atina)

21 Saç buklesi adağını ancak kan bağı taşıyan birileri yapar.

32

kuram)

- Okumalar: Poetika (Aristotales), Ars Poetica (Horatius). Bu konuda bkz. Dünden Bugüne Tiyatro Düşüncesi, Sevda Şener

Ödev 2 : Final Konuları ve Okunacak Konular

Euripides Seneca

Çocuklar Çocuklar Medeia ile sürgüne gönderilecek.

Çocuklar İason ile kalacak.

Sebep Terk edilen kadının intikamı. Aynı. Ayrıca, çocuklarını zaten yitirecek.

Öldürme Öldürme sahne dışında.22

Öldürme sahnede.23

Koro-Korobaşı Koro ve Korobaşı var. Korobaşı yok. Sütnine bazen korobaşı

gibi davranıyor.

Karakter çizimi Daha az derinlikli. Daha derinlikli çizilmiş bir kadın.

Gerekçeler Daha az gerekçe sunmuş. Daha çok gerekçe sunmuş.

Oynanabilirlik Tiyatro ve oynanabilirlik açısından daha nitelikli.

Daha az nitelikli ve daha çok okumaya dayalı.

Yaşanan çelişki

Çocuğunu öldürme çelişkisini yaşıyor. Ama yüzeysel.

24

Çelişki uzun konuşmalarla daha ayrıntılı yaşatılıyor. Öldürme sahnesinde bu tereddüt iyi verilir.

Haklılık Medeia‟yı daha haklı gösteriyor.25

Medeia‟yı daha haksız gösteriyor.

Suçluluk Şartlar Medeia‟yı katil yapıyor. Medeia‟nın ruhunda katillik var.

Tablo 2 Medeia'ların Karşılaştırması

ROMA DÖNEMİ

Romalıların kökeninde önemli bir halk vardır: Etrüskler.

İtalya‟da güçlü bir uygarlık oluşturan Etrüskler, Roma komedisini besleyen iki kaynaktan biri ve en önemlisidir. Roma tragedyayı olduğu gibi (konu, tarz) Yunan‟dan almışken komedide başka türlü bir geleneğe, halk komedisine yaslanmıştır.

22

En önemli farklar koyu ve italik yazılmıştır.

23 Roma döneminin tipik özelliği. Onlar sahnelerde bolca gerçek ölüm gördükleri için bu pek sorun

değil.

24 Medea‟nın haklılığı konusunda buraya kadar düşülen notlar ders öğretmeninin fikri. Son iki satırda

bir birlik sağlayamadık ama ben onların doğru olduğunu düşünüyorum.

25 Ders öğretmeni ve çoğunluk daha farklı düşünüyor. Bir altta belirtilen de aynı şekilde benim fikrim.

Bence Euripides Medea‟yı daha haklı ve mecbur gösteriyor. Seneca ise doğuştan bir katilmiş gibi davranıyor.

33

Roma

Roma denince akla Julius Sezar26, hukuk; köle, gladyatör, arena; savaş taktikleri; kast27 gibi konular gelir.

Roma‟da sanat ve bilim çok önemli değildi. Asıl önemli olan pratik bilgilerdi. Bu yüzden, örneğin, büyük edebi yapıtlar yoktur.28

Roma‟nın kimliğini belirleyen şey askeri olmasıdır. Efsaneye göre, Romus ve Romulus kardeşler tarafından kurulduğundan beri hep yayılmacı bir politika izlemiştir. Sparta, ele geçirdiği insanlar köle olarak kullanırken, Roma onları lejyon haline getirebiliyordu (subaylar daima Romalıydı) ve köleler sıçrama yapabiliyorlardı. Savaş taktikleri gelişmişti. Kısa kılıç kullanıyorlar ve bu da hareket kolaylığı sağlıyordu. Bu orduyu beslemek için de büyük vergiler gerekiyordu.

Senato “halk”tan seçiliyordu. Bu “halk”, toprak sahibi Romalılardı. Pleb‟ler

ise toprak sahibi olmayan Romalılardan oluşuyordu.

Mal varlıların büyük çoğunluğu, sayıları pek az olan zenginlerin elindeydi. Ortalama Roma vatandaşının hemen hiçbir şeyi yoktu. Bütün günlerini bedava gösterilerde geçiriyorlardı. Oy avcısı adaylar, bir düğünü ya da cenazeyi unutulmaz kılmak isteyen zenginler vb.nin düzenlediği gösterilerde gerçek ölümlerle eğleniyorlardı.

Roma toplumunda baba çok önemliydi. Aile üyelerinin ölümüne bile karar verebiliyordu. Yetişkin çocuklar bile babalarının rızasını almadan büyük işler yapamıyorlardı. Hıristiyanlık peder (father) motifini oradan almaktadır.29

Kadın, Yunan‟a göre biraz daha iyi bir konumda olsa da başat rolü annelikten ibaretti. Kadının kelime anlamı bile “çocuğun annesi” demekti. İşlevi çocuk doğurmak ve büyütmekten ibaretti. Sparta‟daki gibi ev yönetiminde pay sahibi değillerdi.

Sezar‟ların sınırsız bir yetkisi vardı. Bu baskıyı yumuşatacak bir şey lazımdı. Yunan‟da festivaller bu işlevi yerine getirirken burada gladyatör dövüşleri öne çıktı. Buralarda hem vakit öldürüyorlar hem de deşarj oluyorlardı.

Roma’da Tiyatro

Bu atmosferde tragedyanın etkisi fazla değildi. Roma‟da oyunlar “oynanmamak için yazılmış” değilse de, oynandıklarına dair bir kayıt da yoktur. Bu tragedyaların okuma tiyatrosu gibi okunduğu ve bu tür meclislerde okunmak üzere yazıldığı düşünülüyor.

26

Doğrusu Cæsar diye yazılır ve Kaezar diye okunur. Kayzer kelimesinin kökeni de budur. Bir yönetici sıfatıdır.

27 Sınıflar arası geçiş mümkün olduğu için tam bir kast sistemi yoktur.

28 Yaratıcılıktan yoksun oldukları söylenir. Öyle ki çocuklarına ad yerine numara verirlermiş. Ay isimleri

de numaralardan oluşurmuş. SEPTember, OCTOber, NOVember sözcüklerinin kökleri Latince rakamlardan geliyor. Daha sonra Temmuz‟a Sezar‟ın (JuliusJuly), Ağustos‟a Augustus‟un (August) adını vermişler.

29 Mafyaların da “baba”sı olması aynı geleneğin devamı olmalı.

34

Ancak Roma‟nın hakimiyetindeki eski Yunan kentlerinde tragedyalar oynanmaya devam etmiştir. Roma bunlara engel olmamış, binalarını geliştirmiş ve gladyatör dövüşlerini de bu alanlara taşımıştır.

Bu dönem oyunlarda halka kan gösterilirdi. Öldürme sahnelerinde ölüme mahkum, kaçarsa işkenceyle öldürülecek bir köle kullanılır ve öldürülürdü. Gladyatör kavgalarına alışmış bir seyirci topluluğu, taklit ölümlere katlanamazdı. Yapacak hiçbir işleri olmayan, çürümüş devletin çürümüş politikacılarından aldıkları para ver armağanlarla yaşayan, tek işleri savaşların gerektirdiği acıma bilmezliği yitirmemek olan bir toplm bu.

Roma‟dan günümüze kalan tek tragedya yazarı Seneca‟dır. Bu dönemde Yunan oyunları körü körüne taklit edilmiştir. Seneca, taklit ettiği yzarların başarısına hiç yaklaşamamıştır. Yazdıklarından çok, Corneille ile Racine üzerindeki etkileriyle önemlidir. Oyunlarının toplantılarda, şölenlerde, saraylarda okunsun diye yazmıştır.

Ancak komedya Roma‟da da önemliydi. Bu dönemin iki önemli komedya yazarı Plautus ve Terentius‟tur. Bunlar, Yunanlı Menandros‟un oyunlarından aşırı

derecede yararlanır, konularını, kişilerini onardan alırlardır. Ama anlatılan Atinalılar, Roma yaşayışına ve düşüncesine uyarlanırdı.

Bu sayede oyunlarda Roma‟nın o günkü durumu çizen, zengin-yoksul farkını belirten yerler oluştur. Kendisi de azat edilmiş bir köle olan Terentius‟un anlatımlarından o dönem kölelerinden akıllı olanların oldukça iyi eğitildiklerini öğreniyoruz.

Roma‟da da tiyatro şenlikleri (ludi) yapılırdı. Önce nisan, temmuz, eylül, kasım aylarında oynanırken giderek her vesileyle yapılmaya başlaan Ludi‟lerde önceleri spor oyunları, eğlenceler yer alırken çeşitli farslara da yer verilmeye başlandı. MÖ 240‟da Romalı bir yazar bir Yunan tragedyasını Latince‟ye çevirip bir şenlikte oynattı.

Tiyatro giderek bir iş haline geldi. İnsanlar tiyatro kumpanyaları kuruyor, çok para harcayarak oyunlar hazırlıyorlardı. Beğenilirse çok para alırlardı, bu da şakşakçı, paralı seyircinin ortaya çıkmasını doğurdu. Giderek birbirine karışan oyunlarda gösteriler kanlılaşmaya, açık saçık olmaya başlayınca, söz arkaya itildi, pantomim ve danslar öne çıktı. Önceleri yalnız erkek oyuncular varken bu pantomimlerde yarı çıplak kadın oyuncular da vardı.

Sözden çok harekete, düşünceden çok heyecana, tiyatrodan çok sonu ölüme dayanan gösterilere düşkün Roma‟da büyük oyun yazarlarının yetişmemiş olmasına şaşmamak gerekir.