tÜrk‹ye’de demokras‹ ve parlamento...

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 3071

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 2002

TÜRK‹YE’DE DEMOKRAS‹ VE PARLAMENTO TAR‹H‹

YazarlarProf.Dr. ‹hsan GÜNEfi (Ünite 1)

Prof.Dr. Süleyman BEYO⁄LU (Ünite 2)Doç.Dr. Zafer KOYLU (Ünite 3)

Doç.Dr. fiaduman HALICI (Ünite 4, 5)Yrd.Doç.Dr. fierif DEM‹R (Ünite 6)

Prof.Dr. Tülay Alim BARAN (Ünite 7)Prof.Dr. Temuçin Faik ERTAN (Ünite 8)

EditörDoç.Dr. fiaduman HALICI

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Yrd.Doç.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Türkiye’de Demokrasi ve Parlamento Tarihi

ISBN 978-975-06-1721-8

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 5.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ekim 2013

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ viii

Demokrasi: Anlam›, Tarihsel Geliflimi ve Uygulama Biçimleri .................................................................................. 2

DEMOKRAS‹: ANLAMI VE TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ ........................................ 3Do¤rudan Demokrasi.................................................................................... 4Yar› Do¤rudan Demokrasi............................................................................ 5Temsili Demokrasi ........................................................................................ 6KLAS‹K DEMOKRAS‹N‹N ANA UNSURLARI ............................................... 6Yetkilerin S›n›rland›r›lmas›............................................................................ 6Temel Hak ve Özgürlüklerin Güvence Alt›na Al›nmas› ............................. 7Eflitli¤in Sa¤lanmas› ....................................................................................... 7Seçim.............................................................................................................. 7Muhalefet ....................................................................................................... 9Ço¤unlu¤un Yönetme Hakk›........................................................................ 9KLAS‹K DEMOKRAS‹N‹N UYGULANMA B‹Ç‹MLER‹.................................. 10Parlamenter Sistemin Özellikleri .................................................................. 10Baflkanl›k Sisteminin Özellikleri ................................................................... 11Meclis Hükümeti Sisteminin Özellikleri....................................................... 11UZLAfiMACI YOLLA PARLAMENTONUN OLUfiMASI VE DEMOKRAS‹N‹N KURULMASI: ‹NG‹LTERE ÖRNE⁄‹ ........................... 12Parlamentonun Ortaya Ç›kmas›.................................................................... 12Temel Haklar›n Yasal Temellere Oturtulmas› ............................................. 13‹ngiltere’de Siyasal Demokrasiye Geçifl ....................................................... 16‹HT‹LALC‹ YOLLA PARLAMENTONUN OLUfiTURULMASI VE DEMOKRAS‹N‹N KURULMASI: FRANSA ÖRNE⁄‹...................................... 17Fransa’da ‹htilâlin Bafllamas›......................................................................... 18Birinci Cumhuriyet Dönemi (1792-1848)..................................................... 20Direktuvar Yönetimi...................................................................................... 21Konsüllük Yönetimi ...................................................................................... 21Monarfliye Dönüfl .......................................................................................... 21‹kinci Cumhuriyet Dönemi (1848-1870) ...................................................... 22Üçüncü Cumhuriyet Dönemi (1870-1946)................................................... 24Dördüncü ve Beflinci Cumhuriyet Dönemi ................................................. 25Sonuç ............................................................................................................. 25Özet................................................................................................................ 26Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 28Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 29S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 29Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 30

‹mparatorluktan Milli Devlete Geçifl Sürecinde Demokratik Geliflmeler .......................................................... 32

‹MPARATORLU⁄U ÇÖKÜfiTEN KURTAMA ÇABALARI: ZORAK‹ YEN‹LEfiME DÖNEM‹ .................................................................................. 33III. Selim Dönemi ve Nizam-› Cedid............................................................ 33

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

II. Mahmut Dönemi ve Sened-i ‹ttifak ......................................................... 34Gülhane Hatt-› Hümayunu ve Tanzimat Dönemi ....................................... 35OSMANLI DEVLET‹’NDE ANAYASAL DÜZEN‹N KURULMASI VE KURUMSALLAfiMASI .................................................................................... 37Haz›rl›k Dönemi: Yeni Osmanl›lar ve Örgütlü Muhalefetin Bafllamas› ..... 37I. Meflrutiyet ve Parlamentolu Yönetimin Kurulmas› .................................. 38Meclis-i Mebusan’›n Toplanmas› ve Çal›flmalar›.......................................... 39‹stibdat Dönemi ve Muhalefet ...................................................................... 40II. MEfiRUT‹YET VE PARLAMENTER S‹STEME GEÇ‹fi................................ 41Osmanl› ‹ttihad ve Terakki Cemiyeti’nden II. Meflrutiyet’e ........................ 41‹ttihat ve Terakki ‹ktidar› ............................................................................. 43Sonun Bafllang›c›: I. Dünya Savafl›............................................................... 45Parlamentosuz ‹dare...................................................................................... 47MÜTAREKE DÖNEM‹.................................................................................... 47Millet Egemenli¤i Kongreler Dönemi .......................................................... 47Son Osmanl› Meclis-i Mebusan› .................................................................. 53Sonuç ............................................................................................................. 55Özet ............................................................................................................... 56Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 57Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 58S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 58Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 59

Milli Devletin Do¤uflu ve Millet Egemenli¤ine Geçifl ........... 60TBMM’N‹N AÇILIfiINA G‹DEN SÜREÇ......................................................... 61M‹LL‹ MECL‹S‹N TOPLANMASI VE ÜLKE YAZGISINA EL KOYMASI ....... 62TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹’N‹N N‹TEL‹KLER‹ .............................. 65HÜKÜMET‹N KURULMASI VE ÇALIfiMALARI............................................. 66Hükümetin Kurulmas› ................................................................................... 66Hükümetin Çal›flmalar›.................................................................................. 68HALKÇILIK PROGRAMI’NDAN ANAYASAYA: TEfiK‹LAT-I ESAS‹YE KANUNU........................................................................................................ 70MECL‹STE ‹KT‹DAR-MUHALEFET AYRIfiMASI ........................................... 72‹ktidar: I. Müdafaa-i Hukuk Grubu.............................................................. 72Muhalefet: II. Müdafaa-i Hukuk Grubu ....................................................... 74B‹R‹NC‹ DÖNEM‹N SONA ERMES‹ ............................................................ 75Sonuç ............................................................................................................. 76Özet ............................................................................................................... 77Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 78Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 79S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 79Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 81

Cumhuriyet Yönetimine Geçifl ve Cumhuriyetin Pekifltirilmesi............................................................................ 82

SALTANATIN KALDIRILMASI ....................................................................... 83MÜDAFAA-‹ HUKUK CEM‹YET‹’NDEN HALK FIRKASI’NA GEÇ‹fi ........... 85MECL‹S HÜKÜMET‹ S‹STEM‹’NDEN CUMHUR‹YET’E GEÇ‹fi.................... 88HAL‹FEL‹⁄‹N KALDIRILMASI....................................................................... 91

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

DEVLET‹N YEN‹DEN YAPILANDIRILMASI: 1924 ANAYASASI .................. 94Haz›rlanmas› ................................................................................................. 94Yap›s› ............................................................................................................. 96Devrimci Niteli¤i ........................................................................................... 97ASKERLER‹N S‹YASETTEN UZAKLAfiTIRILMASI ....................................... 98MECL‹STE MUHALEFET‹N DO⁄UfiU: TERAKK‹PERVER CUMHUR‹YETPART‹S‹’N‹N KURULMASI............................................................................. 99DEMOKRAT‹K GEL‹fiMEDE DURAKSAMA: TAKR‹R-‹ SÜKÛN DÖNEM‹ ........................................................................................................ 101fieyh Sait ‹syan› ............................................................................................. 101Takrir-i Sükûn Yasas›’n›n Kabulü ve Uygulanmas›..................................... 102‹stiklal Mahkemeleri’nin Oluflturulmas›........................................................ 103Yarg›lamalar ve Muhalefetin Susturulmas›................................................... 104

Ayaklanmac›lar›n Yarg›lanmas› .............................................................. 104Gazetecilerin Susturulmas›...................................................................... 104TpCP’nin Kapat›lmas› ve Partililerin Susturulmas› ................................ 105

‹zmir Suikast› ve Muhalefete Son Darbe ..................................................... 106Sonuç ............................................................................................................. 108Özet................................................................................................................ 110Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 112Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 113S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 113Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 115

Çok Partili Sistemden Tek Parti Egemenli¤ine Geçifl......... 116SERBEST CUMHUR‹YET PART‹S‹’N‹N KURULMASI................................... 117CUMHUR‹YET HALK PART‹S‹’NDEK‹ GEL‹fiMELER................................... 119ATATÜRK DÖNEM‹ PART‹ KURULTAYLARI, PROGRAM VE TÜZÜKLER‹ .................................................................................................. 1201923 Tüzü¤ü.................................................................................................. 1201927 Büyük Kurultay› ................................................................................... 1211931 Büyük Kurultay› ................................................................................... 1231935 Büyük Kurultay› ve ‹deolojik Yap›n›n Tamamlanmas›...................... 126Kemalizm’in Anayasal Nitelik Kazanmas› .................................................... 127Parti-Devlet Bütünleflmesi............................................................................. 128‹SMET ‹NÖNÜ DÖNEM‹NDE YAPILAN KURULTAYLAR .......................... 1291938 CHP I. Ola¤anüstü Kurultay› ............................................................... 1291939 Büyük Kurultay› ................................................................................... 1291943 Büyük Kurultay› ................................................................................... 131S‹V‹L TOPLUM VE S‹YAS‹ ‹KT‹DAR ‹L‹fiK‹S‹.............................................. 131Türk Ocaklar›’n›n CHP ile Birleflmesi .......................................................... 131Halkevleri’nin Kuruluflu, Amaç ve ‹fllevi ..................................................... 133S‹YASAL KATILIMIN GEN‹fiLET‹LMES‹........................................................ 1341931 Seçimleri ve Ba¤›ms›zlar›n Meclis’e Gelmeleri ................................... 134Hukuk Alan›nda Kad›n-Erkek Eflitli¤inin Sa¤lanmas› ................................. 135‹K‹NC‹ DÜNYA SAVAfiI VE TEK PART‹ DÖNEM‹’N‹N SONA ERMES‹..... 136Sonuç ............................................................................................................. 138Özet................................................................................................................ 141Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 143

‹ ç indek i ler v

5. ÜN‹TE

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 144S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 144Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 145

Çok Partili Dönem .................................................................. 146TEK PART‹ YÖNET‹M‹NDEN ÇOK PART‹L‹ DÖNEME GEÇ‹fi.................. 147DEMOKRAT PART‹’N‹N KURULMASI VE PROGRAMI ............................... 1481946 GENEL SEÇ‹MLER‹ ............................................................................... 14912 TEMMUZ BEYANNAMES‹........................................................................ 151YEN‹ SEÇ‹M KANUNU.................................................................................. 153DEMOKRAT PART‹ ‹KT‹DARI (1950-1960) ................................................. 15414 May›s 1950 Seçimleri ve Demokrat Parti’nin ‹ktidara Gelifli ................. 154Demokrat Parti’nin Yükselifli (1950-1954) ................................................... 156Demokrat Parti’nin Siyasi Güç Kaybetmesi (1954-1957) ............................ 157Demokrat Parti ve ‹htilal .............................................................................. 15927 MAYIS ‹HT‹LAL‹ VE DEMOKRAS‹YE ARA VER‹LMES‹ ......................... 161Sonuç ............................................................................................................. 165Özet................................................................................................................ 167Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 169Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 170S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 170Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 171

Darbeler Dönemi ve Demokrasiyi Yaflatma Çabalar› I....... 17227 MAYIS REJ‹M‹ ......................................................................................... 1731960 ANAYASASI VE DEVLET‹N YEN‹DEN ÖRGÜTLENMES‹ .................. 175Anayasan›n Nitelikleri ................................................................................... 175SEÇ‹M KANUNU VE S‹YAS‹ TEMS‹L‹N GÜÇLEND‹R‹LMES‹ .................... 1771961 SEÇ‹MLER‹ VE ÇO⁄ULCU DEMOKRAS‹YE GEÇ‹fi............................ 177‹fiÇ‹ HAKLARINDAK‹ GEL‹fiMELER ............................................................. 178ÜN‹VERS‹TE ÖZERKL‹⁄‹ ............................................................................ 179Ö⁄RENC‹ VE ‹fiÇ‹ EYLEMLER‹ ................................................................... 18012 MART MUHTIRASI VE ARA REJ‹M ........................................................ 1831973 SEÇ‹MLER‹ VE DEMOKRAS‹YE DÖNÜfi ........................................... 186HÜKÜMET KR‹ZLER‹ ................................................................................... 187‹fiÇ‹ VE Ö⁄RENC‹ EYLEMLER‹ ................................................................... 189Özet................................................................................................................ 192Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 194Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 195S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 195Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 197

Darbeler Dönemi ve Demokrasiyi Yaflatma Çabalar› II ..... 19812 EYLÜL ASKER‹ DARBES‹ VE DEMOKRAS‹N‹N ASKIYA ALINMASI ... 199ANAVATAN PART‹S‹ VE TURGUT ÖZAL’LI YILLAR .................................. 202SÜLEYMAN DEM‹REL DÖNEM‹ VE KOAL‹SYON HÜKÜMETLER‹NE DÖNÜfi ......................................................................................................... 20528 fiUBAT SÜREC‹ VE B‹R DÖNEMDE DÖRT HÜKÜMET ....................... 208

‹ ç indek i lervi

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

ADALET VE KALKINMA PART‹S‹ DÖNEM‹ VE RECEP TAYY‹P ERDO⁄AN’IN YÜKSEL‹fi‹ ............................................................................. 214SONUÇ........................................................................................................... 218Özet ............................................................................................................... 219Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 221Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 222S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 222Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 224

‹ ç indek i ler vii

Önsöz

Demokrasi; halk›n, halk taraf›ndan halk için yönetilmesidir. ‹nsana, insanca

yaflama olana¤› tan›yan sistem kuflkusuz özgürlükçü demokrasidir. ‹nsanl›k de-

mokrasiye ulaflmak için uzun bir haz›rl›k süreci geçirmifltir. Bu süreç toplumlar›n

yap›s›na ve ça¤dafllaflma anlay›fl›na paralel bir geliflim göstermifltir. Ekonomik re-

fah›n artt›¤›, devlet gelene¤inin yerleflti¤i, sanayileflmenin güçlendi¤i, ulusal bü-

tünlü¤ün sa¤land›¤›, kültür düzeyinin yükseldi¤i, okur-yazar say›s›n›n artt›¤›,

köylülükten kentlili¤e geçildi¤i yerlerde demokrasi daha kolay kök salm›flt›r. Her

siyasal sistemin oldu¤u gibi demokrasinin de olmazsa olmazlar› vard›r. Bunlar›n

bafl›nda da parlamento gelmektedir. Her parlamentolu sistem demokrasi de¤ildir.

Ama her demokratik ülkede mutlak bir parlamento vard›r. ‹ster atanmayla, ister

seçimle oluflmufl olsun parlamentolar siyasi gücün s›n›rlar›n› belirleyen kurumlar-

d›r. 14. yüzy›lda ‹ngiltere'de filizlenen parlamentolu yaflam süreklilik kazanm›fl,

1789 Frans›z Devrimi ile birlikte parlamento siyasal yaflam›n vazgeçilmez ögesi

olmufltur.

Türk toplumu parlamento ile 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda tan›flm›flt›r. Bu yüz-

y›l›n ilk yar›s›nda, özellikle II. Mahmut döneminde kurulan Merkez Meclisleri,

Tanzimat Ferman›'n›n ilân›ndan sonra kurulan Muhass›ll›k Meclisleri, Eyalet Mec-

lisleri, Vilayet ‹dare Meclisleri parlamentolu yaflam›n temelleri olmufltur. 1876'da

ilk anayasan›n yürürlü¤e girmesinden sonra 19 Mart 1977'de ilk Osmanl› parla-

mentosu çal›flmalar›na bafllam›fl, ne var ki 14 fiubat 1878'de çal›flmalar›n› sonlan-

d›rmak zorunda kalm›flt›r. Aradan otuz y›l geçtikten sonra 23 Temmuz 1908'de

parlamentonun yeniden toplanmas› kararlaflt›r›lm›fl, 17 Ekim 1908'de çal›flmalar›-

na bafllam›fl, 1909'da yap›lan anayasa de¤iflikli¤i ile Türk toplumunun parlamen-

ter demokrasiye do¤ru yürüyüflü bafllam›flt›r. Ne var ki 16 Mart 1920'de ‹stan-

bul'un ‹tilaf devletleri taraf›ndan iflgali ile Osmanl› parlamentosu çal›flamaz duru-

ma düflürülmüfl, 11 Nisan 1920'de de hukuken varl›¤› son bulmufltur. Bu durum

23 Nisan 1920'ye kadar sürmüfl, bu tarihte TBMM aç›lm›fl, ulus temsilcileri ülke

yazg›s›na el koymufl, ülkeyi iflgalden kurtarm›fl, ulus egemenli¤ini pekifltirecek

devrimleri gerçeklefltirmifltir.

Türkiye Cumhuriyeti bu tarihten itibaren hedefledi¤i parlamenter demokrasiyi

kurmak ve kurumsallaflt›rmak yolunda önemli ad›mlar atm›flt›r. Kimi zaman aske-

ri darbelerle demokrasi kesintiye u¤rasa da parlamenter yaflam olgunlaflarak sür-

müfl ve sürmektedir.

‹flte Türkiye'de Demokrasi ve Parlamento Tarihi dersi kapsam›nda bu süreçler

ayr›nt›lar› ile ele al›narak ifllenecektir. Sekiz ünite olarak haz›rlad›¤›m›z bu kitab›-

m›z›n ilk ünitesinde sonraki ünitelere temel olacak kavramlarla birlikte demokra-

si ve parlamenter gelene¤in dünyada nas›l flekillendi¤i örneklenecektir. ‹kinci üni-

temizde Osmanl› ‹mparatorlu¤u'ndan milli devlete geçifl sürecinde yaflananlar,

üçüncü ünitemizde ise millet egemenli¤inin kurumsallaflmas› ele al›nacakt›r. Dör-

düncü ünitemizde ise demokrasinin ifllerli¤ini güçlendirecek cumhuriyet yöneti-

Önsözviii

mine geçifl ve bu yönetim biçiminin nas›l pekifltirildi¤i anlat›lacakt›r. Beflinci üni-

temiz çok partili yaflam deneyimi, bu deneyimin baflar›s›zl›kla sonuçlanmas› üze-

rine bafllayan tek parti döneminin özelliklerine ayr›lm›flt›r. Alt›nc› ünitemiz ise öz-

lenen çok partili yaflama nas›l geçildi¤ini, bu dönemin genel özelliklerini, baflar›

ve baflar›s›zl›klar›n› ele alacakt›r. Yedinci ve sekizinci ünitelerimiz ise demokrasi-

nin kesintiye u¤rad›¤› darbeler dönemine ayr›lm›flt›r. Dönem içinde yaflanan ge-

liflmeler, çat›flmalar, toplumsal olaylar ile demokrasiyi yaflatmak amac›yla verilen

mücadele bu iki ünitede kapsaml› bir flekilde sizlere sunulacakt›r.

Elinizdeki kitap alan›n›n uzman› meslektafllar›m›n özverili çal›flmalar› sayesin-

de sizlere ulaflmaktad›r. Objektiflik, belgelere dayal› kalmak ve bilimsellikten

ödün vermemek tüm meslektafllar›m›n temel ilkesi olmufltur. Kendilerine sizlerin

huzurunda bir kez daha teflekkür ediyorum. Ayr›ca Prof.Dr. Zekeriya Kurflun'a,

AÖF yöneticileri ile çal›flanlar›na destek ve emekleri için sonsuz flükranlar›m› su-

nuyorum.

Yak›n tarihimizle ilgili sorular›n›za yan›t bulabilmeniz umudu ve sayg›lar›mla…

Editör

Eskiflehir 2013

Doç.Dr. fiaduman HALICI

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Demokrasi kavram›n› tan›mlayabilecek,Klasik Demokrasinin zaman içinde nas›l bir geliflim gösterdi¤ini aç›klaya-bilecek,Klasik Demokrasinin ana unsurlar›n› ve önemini aç›klayabilecek,Uzlaflmac› yolla parlamentonun nas›l olufltu¤unu örneklendirebilecek,‹htilalci yolla demokrasinin nas›l kuruldu¤unu örneklendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Demokrasi• Seçim

• Parlamento• Temel Haklar ve Özgürlükler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNN

Türkiye’deDemokrasi ve

Parlamento Tarihi

• DEMOKRAS‹: ANLAMI VETAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹

• KLAS‹K DEMOKRAS‹N‹N ANAUNSURLARI

• KLAS‹K DEMOKRAS‹N‹NUYGULANMA B‹Ç‹MLER‹

• UZLAfiMACI YOLLAPARLAMENTONUN OLUfiMASI VEDEMOKRAS‹N‹N KURULMASI:‹NG‹LTERE ÖRNE⁄‹

• ‹HT‹LALC‹ YOLLAPARLAMENTONUN OLUfiMASI VEDEMOKRAS‹N‹N KURULMASI:FRANSA ÖRNE⁄‹

1TÜRK‹YE’DE DEMOKRAS‹ VE PARLAMENTOTAR‹H‹

Demokrasi: Anlam›,Tarihsel Geliflimi veUygulanma Biçimleri

DEMOKRAS‹: ANLAMI VE TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ ‹nsanlar› di¤er canl› türlerinden ay›ran en önemli özellik akl›n› ve dilini kullanaraktoplu halde yaflamalar›d›r. Bunu “aile” ile bafllatm›fllar, “kabile” yaflant›s›yla sürdür-müfller ve en son olarak da devlet haline gelmifllerdir. ‹lk kez Mezopotamya’daMÖ. 4 binlerde görülen devlet, k›sa sürede di¤er co¤rafyalara da yay›lm›flt›r. Birtoplumun devlet haline gelebilmesi için üç unsuru gerçeklefltirmesi gerekiyor. S›-n›rlar› belirlenmifl bir alan, bu alan üzerinde birlikte yaflamay› benimsemifl bir halkve bu alandaki insanlar› yönetecek, savunacak, onlar›n güvenli¤ini sa¤layacak, bir-likte yaflaman›n kurallar›n› koyacak, kendine denk bir güç tan›mayacak, emretmeyetkisine sahip üstün güç yani egemenlik. Egemenli¤e sahip olmayan toplumlar›ndevletli¤inden söz edilemez.

Devletlerin yönetim biçimleri irdelenirken hep egemenli¤e bak›l›r. Egemenlikkimin elindedir? Egemenlik tek kiflinin elinde ise bu toplumlarda Monarfli vard›r.Egemenlik bir az›nl›k grubun elinde ise buralarda Oligarfli vard›r. Egemenlik halkaait ise buralarda da Demokrasi vard›r.

Devletlerin ilk tan›flt›klar› yönetim kuflkusuz Monarflik yönetimlerdir. Bu yöne-tim biçimi uzun sürmüfltür. Ancak insano¤lu hep daha iyi yönetimin aray›fl› içindeolmufltur. Nitekim kendine en yarafl›r yönetim biçiminin demokrasi oldu¤unda uz-laflm›flt›r.

Demokrasi kavram›; MÖ.5.yüzy›lda Yunan tarihçisi Herodot taraf›ndan kulla-n›lm›flt›r.

2500 y›ll›k bir geçmifli olmas›na ra¤men demokrasinin güncellik kazanmas› an-cak 17. yüzy›l›n sonlar›nda bafllam›flt›r. Zira ‹lkça¤’da Yunanistan’›n kent devletlerin-den Atina’da görülen demokrasi bir süre sonra unutulmufl ve Ortaça¤ boyunca kimi‹talyan flehir devletlerinde görülmüfl ise de etkin olamam›flt›r. Rönesans ve Reformdönemini geçiren Avrupa’da Ayd›nlanma Dönemi’nin düflünürleriyle birlikte tekrargündeme getirilmifltir. 17. yüzy›lda ‹ngiltere’de, 18 yüzy›lda Amerika Birleflik Devlet-leri ve Fransa’da uygulanmaya bafllam›fl ve daha sonra da önce Avrupa’ya ve gide-rek de dünyan›n dört bir yan›na yay›lm›flt›r. Atatürk’ünde belirtti¤i gibi demokrasi 20.yüzy›lda kabaran bir denize dönüflmüfltür. Birinci Dünya Savafl›’n›n arkas›ndan de-mokrasiye ayk›r› baz› sistemler de oluflmufltur. Demokrasi, yayg›nlaflmas›n› ve gelifl-mesini özellikle ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra sürdürmüfltür.

Demokrasi: Anlam›,Tarihsel Geliflimi ve

Uygulanma Biçimleri

Herodot; MÖ 5. yüzy›ldayaflam›fl Yunan tarihçidir.Bodrum yak›nlar›ndadünyaya gelmifltir. “TarihinBabas›” olarak an›lmas›n›sa¤layan Herodot Tarihi’nikaleme alm›flt›r. EserindeYunanlar ile Persleraras›nda yap›lan PersSavafllar›n› anlatm›flt›r.

4 Türkiye ’de Demokrasi ve Par lamento Tar ih i

Demokrasinin geliflim süreci içinde alg›lanma biçimi de giderek de¤iflmifltir.Demokrasi; Yunanca Demos (halk) ile Kratos (iktidar) sözcüklerinin bir araya

gelmesinden oluflmufl bir kavramd›r. Halk›n iktidar›, halk›n hâkimiyeti anlam›nagelmektedir. Demokrasi ayn› zamanda bir özgürlük rejimidir. Demokrasi çeflitlidönemlerde çeflitli flekillerde tan›mlanm›fl ise de en yayg›n tan›m›n› Amerika Birle-flik Devletleri Baflkan› Abraham Lincoln yapm›flt›r. Buna göre demokrasi, halk›n,halk taraf›ndan halk için yönetilmesidir. Öyle ise bir ülkede demokrasinin olufla-bilmesi için halk›n yönetime kat›lmas› ve ço¤unluk taraf›ndan yönetilmesi gerekir.‹flte bu nedenle demokrasi denildi¤inde egemenli¤in hakta ya da ulusta oldu¤u birsistem vurgulanmaktad›r. Demokrasinin temel ögesi olan halka verilen anlam isedemokrasinin geliflim sürecine paralel olarak içerik kazanm›flt›r.

Aristoteles; halk›, birikmifl serveti ya da mülkü olmayan kimseler olarak ta-n›mlam›flt›r.

Atina’da yönetime kat›lan halk ise bunun tam tersine yerli, varl›kl› kimseleri kap-s›yordu. Köleler, yabanc›lar ve kad›nlar halktan say›lm›yordu. Nitekim 19. yüzy›lagelinceye kadar vergi vermeyen erkekler de yönetime kat›lacak halktan say›lm›yor-du. Dolay›s›yla yönetime kat›lacak halka k›s›tlama getirilmiflti. Hele hele kad›nlar›nhalktan say›lmas› ancak 20. yüzy›lda gerçekleflecektir. ‹ngiltere’de 1928’de, Fran-sa’da 1944’te, ‹talya’da 1946’da, ‹sviçre’de 1971’de kad›nlar eflit oy hakk›na sahip ol-mufllard›r. Türkiye bu ülkelere göre daha geç demokrasiye geçmifl olsa bile 1934’tekad›nlara seçme ve seçilme hakk›n› vererek bu konuda örnek bir ülke olmufltur.

Demokrasi 20. yüzy›la kadar küçük bir cemaat çerçevesinde gerçekleflecek birdüzen olarak görülmüfl, o nedenle de küçümsenmifl ve istikrars›z bir avam yöne-timi say›lm›flt›r. 20. yüzy›l›n bafl›nda 48 devletten sadece 9’unda, 1920’de 64 dev-letten 22 sinde, 1960 da ise 121 devletten 29’unda demokrasi vard›r.

Demokrasinin geliflme sürecine bakt›¤›m›zda do¤rudan demokrasi, yar› do¤-rudan demokrasi ve temsili demokrasi olmak üzere üç demokrasi çeflidiyle kar-fl›lafl›yoruz.

Demokrasi nedir, tan›mlayabilir misiniz?

Do¤rudan DemokrasiDo¤rudan demokrasi, demokrasinin do¤du¤u dönemde ‹lkça¤›n kent devletlerin-de uygulanm›flt›r. Sistem, yönetime kat›lma hakk›na sahip yurttafllar›n bir meydan-da toplanarak sorunlar› görüflmesi ve oylar›n› vermesi esas›na dayan›r. Kent dev-letinden ç›k›larak devletlerin genifl alanlara yay›lmas› ve kapsad›¤› insan say›s›n›nço¤almas› bu uygulamay› olanaks›z k›lm›flt›r. Bu uygulamada 20 yafl›n üzerinde,mülk sahibi erkekler yurttafl say›lm›flt›r. Kad›nlar, köleler, yabanc›lar yurttafl say›l-mad›klar› için yönetime kat›lma haklar› da yoktu. Yurttafl olma özelli¤ine sahip in-sanlar belirli yerde toplanarak yasama görevine do¤rudan kat›l›yorlard›. Dolay›s›y-la yurttafllar yasal düzenlemeler yan›nda kamu görevlilerinin belirlenmesinde deaktif rol oynuyorlard›. Yürütme görevini ise kendi aralar›ndan belirledikleri birgrup insan yap›yordu. ‹lkça¤ demokrasilerini en iyi yans›tan yer Atina idi. Atina’dademokrasiye ifllerlik kazand›ran kurumlar ve bunlar›n çal›flmalar› flöyleydi.

a- Yasama Meclisi: Atina’da yetiflkin her erkek Halk meclisinin(Ekklesia) üye-si idi. Bunlar›n say›s› da 30 ile 40 bin aras›ndayd›. Ancak toplant›lara kat›lanlar›ndaha az say›da oldu¤u düflünülmektedir. Toplant›lar sabah flafak vaktinde bafllarve akflama kadar sürerdi. Oylama el kald›rma yoluyla yap›l›rd›. Toplant›ya kat›lan-

Aristotales; MÖ. 4. yüzy›ldayaflam›fl Antik Yunanfilozofudur. Platonunö¤rencisidir. Bat›düflüncesinin en önemlifilozoflar›ndand›r. Fizik,gökbilim, mant›k, siyaset,biyoloji, zooloji ve felsefegibi pek çok konuda eservermifltir.

N N

1

lara yar›m günlük yevmiye ödenirdi. Meclisin gündemini Befl Yüzler Konseyi ad›verilen yürütme organ› yapard›. Yürütme organ› meclisin gündemini belirler; top-lant› gününden önce aç›klar, toplant›ya baflkanl›k edecekleri saptard›. Yöneticileriseçmek, d›fl politikay› belirlemeye yönelik kararlar almak kimi siyasal davalarabakmak meclisin görevleri aras›ndayd›. Yasa yapma ve yarg›lama ifli giderek say›-s› azalan yurttafllardan oluflan gruplara verildi. Böylece maliyet azalt›lm›fl oldu.

b- Yürütme: Befl Yüzler Konseyi: Bu konsey Atina’y› oluflturan 10 kabile ve139 yerel birimi temsil edecek flekilde yap›land›r›lm›flt›. Her kabineden kura ile se-çilen 50 kifli bir y›ll›¤›na Befl Yüzler Konseyi’nde kabilesini temsil ediyordu. Kon-sey üyelerine toplant› bafl›na para ödenirdi. Konsey haftan›n her günü toplan›rd›.Bunlar içlerinden bir kifliyi 24 saat görev yapmak üzere seçerlerdi. Sitenin mührü,hazinenin, kutsal mekânlar›n, resmi belgelerin sakland›¤› yerlerin anahtar› ondaolurdu. Ayr›ca di¤er ülke temsilcilerini de kabul ederdi.

c- Yarg›: Atina’da yarg› ifllevi yurttafllarca seçilen jüri üyelerince yerine getirilir-di. Jüri üyeleri her y›l›n bafl›nda kura ile belirlenirdi. Her kabileden eflit jüri üyesial›n›rd›. Jüri üyesi olabilmek için; yurttafl haklar›na sahip olmak, mali sorumluluk-lar›n› yerine getirmifl bulunmak ve 30 yafl›ndan büyük olmak gerekiyordu.

Halk jürileri y›lda 200 kez toplan›yordu. Jüri üyelerinin say›lar› ise davan›n ko-nusuna göre de¤ifliyordu. Örne¤in; de¤eri 1000 drahmi alt›nda bulunan hukuk da-valar› 201, daha yukar› olanlar ise 401, 501 kiflilik jürilerde görüflülürdü. Büyük si-yasi davalara ise daha çok kifliden oluflan jüriler bak›yordu. Yarg›lama bir gündebitirilirdi. Kamu davalar›; suçlayanlar›n iddialar›, suçlanan kiflinin yan›tlar› ve jüri-nin karar› gibi üç k›s›mdan oluflurdu.

Yar› Do¤rudan DemokrasiBu tip demokrasiler, do¤rudan demokrasi ile temsili demokrasi aras›nda bir mo-deldir. Her iki tipin özelliklerini de içerir. Bunda da özgür, adil ve düzenli seçim-ler temel unsurdur. Halk kendilerini temsil edeceklere yetki vermektedir. Ancakkimi zaman yurttafllar söz söyleme, karar verme yetkisini temsilcileri yerine kendi-si kullanmaktad›r. Bunu da “Halk Oylamas› (Referandum)”, “Halk Vetosu” ve “HalkGiriflimi” gibi çeflitli adlar alt›nda yapmaktad›r.

Halk oylamas›: Halk›n temsilcilerinden oluflan parlamentonun ülkeyi ilgilen-diren herhangi bir konuda ald›¤› karar›n ve yapt›¤› düzenlemenin yürürlü¤e gire-bilmesi için kimi durumlarda halk›n oyuna ihtiyaç duyulur. ‹flte halk›n oylar› ileparlamentonun ald›¤› karar›n oylanmas› ifllemine halk oylamas› ya da referandumad› verilir. Örne¤in anayasa ya da ülkeyi derinden ilgilendiren bir konuda halk›ndüflüncelerinin ö¤renilmesi gibi.

Halk vetosu: Parlamentoca yap›lm›fl bir düzenleme karfl›s›nda belirli say›dayurttafl›n, belirli bir süre içinde bir araya gelerek bu düzenlemenin yürürlü¤e gire-bilmesi için halkoyuna baflvurulmas›n› istemesi ve bu iste¤in uygulanmas›d›r. Halkkabul ederse düzenleme yürürlü¤e girer. Halk kabul etmez ise düzenleme yürür-lükten kald›r›l›r.

Halk giriflimi: Demokrasilerde yasa önerme yetkisi hükümete ve parlamentoüyelerine verilmifltir. Ancak yar› do¤rudan demokrasilerde belli ölçülerde de hal-k›nda yasa önerisinde bulunma hakk› vard›r. Bunun için yap›lacak düzenlemeyeiliflkin belli say›da halk›n imzas› ile önerinin meclise bildirilmesi gerekir. Yasa yap-ma hakk› meclisindir.

51. Ünite - Demokrasi : Anlam›, Tar ihsel Gel ifl imi ve Uygulanma Biç imler i


Temsili Demokrasi‹lkça¤’daki demokrasi anlay›fl› ve uygulamas› süreklilik kazanamad›. ‹talya’da or-taya ç›kan flehir devletlerindeki üst s›n›flar›n kat›l›m› ile oluflturulan sistemler deyaflamad›. Çünkü zamanla toplumun alt kesimleri de yönetime kat›lmak istedi. Or-ta s›n›flar›n da yönetime kat›lmas› ile temsil sistemi yayg›nlaflt›. Yerel meclislerdegörülen bu uygulama, ulus devletler do¤unca oralarda da uygulanmaya baflland›.Devletler giderek büyüdü ve merkezi güç artt›. Yöneticilerin artan gücünü s›n›rla-mak üzere yönetim modelleri aray›fl› bafllad›. Düflünürler, r›zaya dayal› yönetimmodelleri önerdiler. Bu da temsili demokrasiyi do¤urdu. R›zaya dayal› yönetim;egemenli¤i ulus ya da halk ad›na kullanacak kiflilerin serbest, düzgün, adil bir se-çimle belirlenmesine dayanmaktad›r. Seçim bu sistemin ana unsuru oldu¤u için se-çim ifllemine büyük önem verilir. Bu sistemde k›s›tl›lar d›fl›nda tüm yurttafllar›n se-çime kat›lmas›, siyasal eflitli¤in sa¤lanmas› öngörülür. Genel seçime dayanmayantemsili sistemlerin demokratik oldu¤unu söylemek zordur.

Temsili demokrasi siyasi partilerin siyasal yaflamda önem kazanmas›na olanaksa¤lamaktad›r.

Temsili demokrasi iki flekilde uygulanmaktad›r. Bunun birinci ve yayg›n olanflekline göre seçmenler yasama organ›n›n üyelerini seçerek yürütme organ›n› ken-di içinden ç›kar›r ve yürütmeyi ya do¤rudan ya da dolayl› olarak denetler. Böyle-ce yasama organ› üyeleri halk›n temsilcilerinin kendileri oldu¤unu iddia ederekyürütmeye karfl› kendilerinde bir üstünlük görürler. ‹kinci flekle göre ise; seçmen-ler sadece yasama organ› üyelerini de¤il ayn› zamanda yürütmenin bafl› olan dev-let baflkan›n› da seçer. Amerika’da oldu¤u gibi.

Halk›n kendi kendisini yönetmesi demek olan demokraside ana hedef halk› ide-al özgürlü¤e ulaflt›rmakt›r. Bu konuda izlenen yöntem birbirinden farkl› ve birbiri-ne z›t iki demokrasiyi ortaya ç›karm›flt›r. Bunlardan biri Klasik ya da ço¤ulcu Bat›demokrasisi di¤eri ise Marksist ya da sosyalist demokrasi olarak adland›r›lm›flt›r. An-cak demokrasi denildi¤inde genellikle Klasik Bat› demokrasisi akla gelmektedir.

Bunlar›n yan›nda günümüzde Korumac› demokrasi, Geliflimci demokrasi, Kor-poratist demokrasi, Anayasal demokrasi gibi demokrasi modellerinden de söz edil-mektedir.

Tarihsel geliflim içinde ortaya ç›kan demokrasi çeflitlerini yaz›n›z.

KLAS‹K DEMOKRAS‹N‹N ANA UNSURLARIHer siyasal sistemin oldu¤u gibi klasik demokrasinin de ana unsurlar› vard›r. Buunsurlar›n eksikli¤i demokrasinin varl›k nedenini sakatlamaktad›r. Ancak bu un-surlar›n bir anda ortaya ç›kt›¤›n› söylemek de zordur. Zaman içinde bu unsurlarbelirginleflmifltir. Bunlar› flöyle s›ralayabiliriz.

Yetkilerin S›n›rland›r›lmas›Demokrasi devleti yönetecek kiflilerin yetkilerinin s›n›rland›r›lmas›n› öngörür. S›n›r-s›z yetkiyle donat›lm›fl yöneticilerin oldu¤u yerde demokrasiden söz edilemez. Yet-kiler genellikle anayasa dedi¤imiz pozitif hukuk metinlerinde belirlenmifltir. Özel-likle 1789 Frans›z ‹htilâli’nden sonra anayasac›l›k ak›m›na paralel olarak demokra-siler de geliflmifltir. Art›k devletin hangi temeller üzerine infla edildi¤i, yöneticilerinyetki s›n›rlar›n›n ne oldu¤u, yasama ve yürütme güçleri aras›ndaki iliflkilerin nas›loldu¤u, bireylerin hak ve özgürlüklerinin neler oldu¤u burada belirtilmifltir.

N N

2

Temel Hak ve Özgürlüklerin Güvence Alt›na Al›nmas›Demokrasi özgürlük rejimidir. Demokrasiyi di¤er sistemlerinden ay›ran en temelunsur özgürlüklere verdi¤i de¤erdir. Klasik demokrasideki özgürlük yaklafl›m› bi-reyseldir. Haklar ve özgürlükler bireyin do¤ufltan sahip olduklar› vazgeçemeyece-¤i, devredemeyece¤i haklar ve özgürlüklerdir. O nedenle de demokrasideki amaçbireyleri ideal özgürlü¤e ulaflt›rmakt›r. Yöneticiler bunun için çaba gösterirler.

Temel hak ve özgürlüklere verilen de¤er toplumlar›n geliflmesine, olgunlaflma-s›na paralellik gösterir. Demokrasinin ilk uyguland›¤› toplumlarda özgürlük sade-ce devlet yönetimine kat›lmay› amaçl›yordu. Zaman içinde buradan hareketlemaddi ve manevi özgürlükleri de içine alan genifl bir yelpaze olufltu. ‹nanç, düflün-me, konuflma, yazma, seyahat etme, iletiflim, toplanma, örgütlenme vb özgürlük-ler demokrasinin vazgeçilmez unsurlar› oldu.

Demokrasilerde s›n›rs›z özgürlük yoktur. Özgürlüklerin s›n›rlar›n› yasalar belir-ler. Temel hak ve özgürlüklerin s›n›rlar› baflta anayasa olmak üzere temel pozitifhukuk metinlerinde belirlenmifltir. Bunlar› devlete karfl› koruyacak önlemler deal›nm›flt›r. Art›k ça¤dafl demokrasi insan haklar›n› ölçü almaktad›r.

Eflitli¤in Sa¤lanmas›Klasik demokrasinin ana dayanaklar›ndan biri de eflitliktir. Ancak bu yasalar karfl›-s›nda bir eflitliktir. Dil, din, renk, köken, cinsiyet, ekonomik güç, e¤itim düzeyi vsbak›lmadan tüm insanlar›n eflit say›lmas›d›r. Toplumlar bu düzeye kolay gelmedi-ler. Özellikle s›n›fl› toplumlarda feodal gelenekten kaynaklanan ciddi eflitsizlikleryaflan›yordu. S›n›flar aras›nda örülmüfl duvarlar› y›kmak için bafllat›lan eflitlik mü-cadelesi giderek tüm insanlar›n hukuk karfl›s›nda eflit olmas›yla noktaland›. Bununard›ndan cinsler aras› eflitlik mücadelesi bafllad›. Kad›n-erkek aras›ndaki eflitlikmücadelesi demokrasinin ölçüsünün de göstergesi oldu. Kad›n- erkek eflitli¤ininsa¤lanmad›¤› yerlerde ve dönemlerde tam demokrasiden söz etmek mümkün de-¤ildir. Ancak flunu da unutmamak gerekir ki her eflitli¤in sa¤land›¤› yerde demok-rasi yoktur.

SeçimDemokrasi ülkeyi yönetenlerin yönetme yetkisinin görünmez soyut güçlerden de-¤il, somut güçlerden yani yönetti¤i halktan almas›n› öngören bir sistemdir. Bunungöstergesi ise seçimdir. Seçim, klasik demokrasinin temel dayana¤›d›r. Halk, irade-sini seçim sand›klar›nda gösterir. Bu nedenle seçme hakk›, seçim özgürlü¤ü ve se-çimin düzgün yap›lmas› klasik demokrasinin önemli göstergeleridir.

‹lkça¤daki seçme hakk›na sahip halk›n bir yere toplanarak devlet iflleri hakk›n-da karar verme anlay›fl› art›k tarihin derinliklerinde kald›¤› için onun yerini temsiledayanan bir anlay›fl alm›flt›r. Art›k ça¤dafl dünyada insanlar› bir araya toplamak ola-na¤› yoktur. ‹flte bu nedenle halk belli yöntemlerle belli bir süre için baz› kiflilerevekâlet vermek zorundad›r. Bu konuda zaman içinde önemli de¤iflimler yaflanm›flve emre ba¤l› vekâlet anlay›fl›ndan genel temsil anlay›fl›na geçilmifltir. Böylece seçi-len bir temsilci sadece onu seçenlerin de¤il tüm halk›n temsilcisi say›lm›flt›r.

Tarihsel sürece bakt›¤›m›zda kimlerin seçmen olaca¤› konusu her zaman tart›fl-ma konusu olmufltur. ‹lk dönemlerde oy hakk›na sahip olan kesimler son derecek›s›tl› olmufltur. Ancak toplumdaki bilincin geliflmesine paralel olarak oy vermehakk›na sahip olanlar›n say›lar› da artm›flt›r. Bu konuda çok bedeller ödenmifl vesonunda k›s›tl› oy sisteminden genel oy sistemine geçilmifltir.

Bireylerin oy kullanarak devlet yönetimine kat›lmas›n›n belirlenmesinde eko-nomik güç, yetenek, cinsiyet ve ›rk belirleyici olmufltur.


Bireylerin devlet yönetimine kat›lmas› konusunda belirleyici etkenlerin bafl›ndamülkiyet geliyordu. Toprak ya da devlete verilen vergi kiflinin gücünün de bir gös-tergesi say›l›yordu. Bu nedenle de topra¤› olan, devlete vergi veren kiflinin oy ver-me hakk›na sahip olmas› gerekti¤i uzun süre benimsenen bir görüfl olmufltur. Buda halk›n ço¤unun devlet yönetimine kat›lamamas›na yol açm›flt›r. Eflitsizli¤e isyanederek bafllayan Frans›z ‹htilâli’nde bile devrimciler, seçmen olmay› devlete öde-necek vergiye ba¤lam›fllard›r. Demokratik bilinç gelifltikçe vergi oranlar› düflürül-müfl ve yasal k›s›tlamalar d›fl›nda bireylerin ekonomik gücüne bak›lmadan herke-se oy hakk› benimsenmifltir. Bu ilkenin kabul edilmesiyle k›s›tl› oy sistemi uygula-mas› da sona ererek genel oy sistemine geçilmifltir.

K›s›tl› oy sisteminin bir baflka göstergesi bireylerin e¤itim düzeylerine bak›larakoy kullanma hakk›n›n verilmesidir. Bu servete dayal› oy kullanmadaki haks›zl›¤›bir ölçüde gidermek için konmufltur. Serveti yoktur ama ald›¤› e¤itim sayesindekamuya yararl› hizmetleri takdir edebilecek durumdad›r.

K›s›tl› oy sisteminin bir baflka uygulama biçimi cinsiyetin öne ç›kar›lmas›d›r. Zi-ra kad›n›n gerçek yerinin evi oldu¤u anlay›fl› uzun süre toplumlarda egemen ol-mufltur. Kad›n ikinci s›n›f olarak görülmüfl, seçme seçilme hakk› onun görev alan›d›fl›nda tutulmufltur. Kad›nlara oy kullanma hakk› tan›nmam›flt›r. Bu durum kuflku-suz çeflitli ülkelerde tepkilere yol açm›flt›r. Avrupa ve Amerika’da kad›n haklar›n›savunan Feminizm ak›m› do¤mufltur. Amerika Birleflik Devletleri’nin kimi eyaletle-rinde kad›nlara da seçimlerde oy kullanma hakk›n›n verilmesi daha sonra Avrupaülkelerinde de görülmüfltür. ‹ngiltere de 1918’de koflullu, 1928’de genel bir hakolarak verilmifltir. Devrim yapan Fransa da ise kad›nlar 1944’te De Gaulle’nin giri-flimiyle ç›kar›lan bir emirname ile oy verme hakk›na kavuflmufllard›r.

K›s›tl› oy uygulamas›n›n bir baflka flekli de ›rk ayr›m›na dayanmaktad›r. Özel-likle Amerika Birleflik Devletleri’nde, Güney Afrika Birli¤i’nde ve Avustralya’da be-yaz olmayanlara uzun süre oy hakk› verilmemifltir. Amerika Birleflik DevletlerindeAnayasan›n yap›ld›¤› s›rada erkek nüfusun ancak %25’nin seçme hakk›na sahipti.

‹flte bu k›s›tlamalar›n kald›r›larak ülkedeki belirli nitelik tafl›yan herkese oy hak-k› tan›nmas› 19 ve 20. yüzy›llarda gerçekleflecek ve demokrasi de ancak 20. yüz-y›lda yerine oturacakt›r. Zira genel oyun yan›nda eflit oy ve gizli oy verme sistemide bu yüzy›lda benimsenecektir.

Klasik temsili demokrasilerde seçimin belirli aral›klarla yap›lmas› ve siyasi ikti-dar›n halk›n oylar›yla el de¤ifltirmesi zorunludur. Bu nedenle de seçimlerin eflit ko-flullarda ve yar›flmac› bir çerçevede yap›lmas› gerekir.

Demokrasilerde seçim vazgeçilmez ana unsur oldu¤una göre bunun derecelen-dirilmesi de önemlidir. Tarihsel geliflime bakt›¤›m›zda tek dereceli ve iki dereceliseçim sistemleriyle karfl›laflmaktay›z. Tek dereceli seçim sistemi; seçme hakk›na sa-hip kiflilerin sand›k bafl›na giderek adaylara do¤rudan do¤ruya oy vermesini ön-görmektedir. ‹ki dereceli seçim sisteminde ise seçme hakk›na sahip kiflilerin ken-dilerini temsil etmek üzere milletvekillerini seçecek olanlar› seçmesi ki bunlaraikinci seçmen denir, onlar›n da milletvekili adaylar›ndan istediklerini seçmesiniöngörür. Demokrasinin geliflmesine ve yerleflmesine paralel olarak toplumlar ikidereceli sistemden tek dereceli sisteme geçmifllerdir.

Seçimler ister tek dereceli ister iki dereceli olsun ülkelere göre de¤iflik seçimyöntemleri uygulanm›flt›r. Kuflkusuz ilk uygulanan seçim yöntemi basit ço¤unlukyöntemidir. Bu yöntemde adaylar içinden en çok oyu alan kifli ya da kifliler seçilir.Bunun yan›nda nispi (orant›l›) temsil sistemi ve karma sistem gibi çeflitli sistemleruygulanmaktad›r.


Charles de Gaulle (1890-1970) Frans›z asker vesiyasetçidir. II. Dünya Savafl›s›ras›nda al›nan Almanyenilgisi üzerine Londra’daÖzgür Fransa hareketinibafllatm›flt›r. 1944’teFransa’n›n Alman iflgalindenkurtulmas›n›n ard›ndan daFrans›z Hükümeti’ninbaflkanl›¤›n› üstlenmifltir.


Karma Sistem: Ço¤unluk sistemi ile Nispi Temsil sisteminin birlefltirilmesiyleüretilmifl seçim sistemidir. Sistem, temsilcilerin yar›s›n›n basit ço¤unlukla tek adl›seçim bölgelerinden di¤er yar›s›n›n da partiler taraf›ndan düzenlenmifl listelerdenseçilmesini öngörür. Seçmen; bir oy kendi bölgesindeki adaya, bir oy da parti lis-tesine vermektedir.

MuhalefetDemokrasi tek bir ideolojiye dayanan bir sistem de¤ildir. Demokraside ço¤ulculukesast›r. Özgürlüklerin s›n›rlar›n›n en genifl olmas› nedeniyle demokrasi birbirinekarfl› düflüncelerin ortaya at›lmas›na ve bunlar›n örgütlenerek bir biriyle yar›flmas›-na izin vermektedir. Bu nedenle demokraside iktidar ve muhalefet ayr›m› en aç›kbir flekilde kendini gösterir. Siyasal iktidar; kendisinin elefltirilmesine, kendisine al-ternatif olacak siyasal örgütlerin oluflmas›na ve kendisiyle yar›flmas›na izin vermekzorundad›r. Bu nedenle muhalefetin çal›flmalar›n› kolaylaflt›r›c› önlemler almak zo-rundad›r. Dolay›s›yla demokrasiyi di¤er sistemlerden ay›ran ana unsurlar›n bafl›n-da bu gelir. Bugünün muhalefeti gelece¤in iktidar›, bugünün iktidar› da gelece¤inmuhalefeti olmaya adayd›r. O nedenle muhalefet çal›flmalar›n› serbestçe yapma,iktidar› elefltirme ve kendisini halka kabul ettirerek halkoyu ile iktidar› ele almahakk›na sahiptir. Örgütlü muhalefeti genellikle siyasal partiler ve sivil toplum ör-gütleri yaparlar.

Ço¤unlu¤un Yönetme Hakk›Demokrasi halkoyuna dayand›¤›na göre ülkeyi halk›n seçti¤i siyasal gücün yönet-mesi gerekir. Bu siyasal gücü de siyasal partiler temsil ederler. Siyasal partiler tem-sili demokrasinin geliflmesine paralel olarak 19. yüzy›lda ortaya ç›km›fllar, 20. yüz-y›l›n ortalar›nda demokrasilerin vazgeçilmez unsurlar› olmufllard›r. Yar›flmac› birseçim sonunda siyasal partilerin halk›n ne kadar›n›n onay›n› ald›¤› ortaya ç›kar. Ço¤unlu¤u sa¤layan partinin ya da partilerin iktidar› kullanmas› gerekir. Ancak ço-¤unlu¤u sa¤layanlar›n az›nl›¤›n haklar›na sayg› göstermesi, onu korumas› da zo-runludur. Zira ço¤unluk de¤iflkendir. Bir seçimde ço¤unlu¤u sa¤layanlar, ilerdekiseçimde az›nl›k olabilirler.

Bunlar›n yan›nda hukuk devletinin, güçler ayr›l›¤›n›n, laikli¤in de demokrasi-nin dayanaklar›ndan oldu¤unu unutmamak gerekir.

Klasik demokraside ço¤unlu¤un yönetme hakk› vard›r. Ancak bu, ona her iste-di¤ini yapma hakk›n› tan›maz. Ço¤unlu¤un; akla, adalete, anayasaya, devletin ku-rulufl ilkelerine ve insan hak ve özgürlüklerine ba¤l› olmas› beklenir.

Demokrasi insan akl›na en uygun bir sistem oldu¤u için sürekli geliflme içindeolmufltur. Sosyal ve ekonomik geliflmelere paralel olarak klasik demokraside debaz› geliflmeler dikkati çekmifltir. Hak ve özgürlüklerin yan›nda kimi sosyal veekonomik haklarda gündeme gelmeye bafllam›flt›r. Toplu sözleflme, sosyal güven-lik, dinlenme, adaletli ücret vb. gibi. Geliflen kapitalizmin bask›lar›na karfl› devletyurttafllar›n› korumak ve sermaye karfl›s›nda ezdirmemek için ekonomik yaflamagirmek zorunda kalm›flt›r. Böylece ekonomik eflitsizli¤in birey üzerindeki etkileriazalt›lm›fl, bozulan dengeler düzeltilmeye çal›fl›lm›flt›r. Ayr›ca devlet kifli haklar›n›koruma alt›na alm›flt›r. Liberal devletten sosyal devlete geçilmifl bu da yürütmeningüçlendirilmesini zorunlu k›lm›flt›r.

Nispi Temsil: (oransaltemsil) Bu sistemde partileroylar› oran›nca milletvekiliç›kar›rlar. Nispi temsilsistemi ile de¤iflik fikir vesiyasi görüfller parlamentoyagirer. Az›nl›klar›nmeclislerde temsili ancak busistemle mümkün olur. Busistemle ülkedeki partisay›lar› ço¤al›r.


Klasik demokrasinin ana unsurlar› nelerdir?

KLAS‹K DEMOKRAS‹N‹N UYGULANMA B‹Ç‹MLER‹Demokrasi alg›s› ve uygulanma biçimi yere ve zamana göre farkl›l›klar göstermifl-tir. Uygulamadaki farkl›l›k; uygulanan toplumun toplumsal yap›s›ndan, kültürel bi-rikiminden ve ihtiyaçlar›ndan kaynaklanm›flt›r. Klasik demokrasi;

• Parlamenter Sistem, • Baflkanl›k Sistemi • Meclis Hükümeti Sistemi olmak üzere üç flekilde uygulanm›flt›r.

Parlamenter Sistemin ÖzellikleriParlamenter sistemin befli¤i ‹ngiltere’dir. Oradan bafllayarak di¤er ülkelere yay›l-m›flt›r. Afla¤›da aç›klad›¤›m›z üzere uzun süren fakat uzlaflmayla oluflan gelenekle-re dayal› bir geliflme çizgisi izlemifltir. Parlamenter sistem parlamentolar›n oldu¤ubir sistem de¤ildir. Parlamento demokratik sistemlerin temel tafld›r. Bu nedenleParlamenter Sistem çok farkl› bir sistemdir.

Parlamenter sistemin belirgin özelli¤i ulusal iradenin temsil edildi¤i yer olan veseçimle oluflan parlamentoya karfl› yürütme gücünü oluflturan hükümetin sorumluolmas›d›r. Ayr›ca yasama ve yürütme güçleri aras›nda uyumlu esnek bir güç da¤›-l›m›n›n bulunmas›d›r. Bu sistemde yürütme iki bafll›d›r. Bir k›sm›n› kral, cumhur-baflkan› vb. adlarla an›lan devlet baflkan›, di¤er bölümünü de baflbakan›n flahs›ndasimgeleflen hükümet oluflturur. Devlet baflkan› sorumsuz, hükümet ise parlamen-toya karfl› sorumludur. Devlet baflkan› devletin birli¤ini simgeler, o nedenle de uz-laflt›r›c› ve yönlendiricidir. Devlet baflkan›n›n, hükümetin yapt›klar›ndan dolay› si-yasal sorumlulu¤u yoktur. Sorumluluk aç›s›nda monarflik devletlerdeki kral›n so-rumsuzlu¤u ile Cumhuriyet yönetimlerindeki Cumhurbaflkan›n›n sorumsuzlu¤uayn› de¤ildir. Kral›n sorumsuzlu¤u tarihi geleneklerden beslenir ve gerek cezai ge-rekse siyasi sorumsuzlu¤u daha genifltir. Cumhurbaflkan›n›n ki ise dard›r. Onun si-yasi sorumlulu¤u yoktur, cezai sorumlulu¤u vard›r.

Devlet baflkan›n›n ç›kard›¤› kararlar› ilgili hükümet üyesinin imzalamas› flartt›r.Parlamenter sistemde hükümet meclise karfl› sorumludur. Bu sorumluluk siya-

sal sorumluluktur. Parlamentonun güvenini yitiren hükümet görevini b›rakmak zo-rundad›r. Önceleri sadece devlet baflkan›na karfl› bir sorumluluk oluflmufl iken par-lamentolar›n güçlenmesiyle bu sorumluluk parlamentoya karfl› olmufltur. Hükümetüyeleri tek tek oldu¤u gibi ortaklafla olarak da sorumludurlar. Bu sadece kurulufls›ras›ndaki bir sorumluluk de¤ildir. Görevde iken de zaman zaman meclisin ona-y›na baflvurabilir. Meclis güvenini, güvenoyu vererek gösterir. Parlamenter sistem-de devlet baflkan› hükümeti kurmaz. Hükümeti kuracak kifliyi, yani baflbakan› atar.Devlet baflkan›n›n baflbakan› atarken meclisin kompozisyonunu göz önünde bu-lundurmas› ve hükümet kurma görevini seçimde ço¤unlu¤u sa¤lam›fl olan partibaflkan›na vermesi gerekir. E¤er tek bir parti ço¤unlu¤u sa¤layamaz ise hükümetikurma görevini üslenen kifli di¤er parti ya da partilerle görüflerek ço¤unlu¤u sa¤-lamak zorundad›r. Hükümet üyelerinin siyasi sorumlulu¤u yan›nda cezai sorumlu-lu¤u da vard›r.

Hükümet üyelerinin meclis çal›flmalar›na kat›lmas› gerekir. Çünkü izleyece¤i si-yaset meclisin onay›na ba¤l›d›r. Bu nedenle yapt›klar›n› meclise anlatabilmesi içinmecliste bulunmas› ve sorulan sorular› yan›tlamas› gerekir.

N N

3

Parlamenter sistem tek meclisli olabilece¤i gibi birden çok meclisli de olabilir.Bu durumda hükümet bir meclise karfl› sorumludur. Yasama organ› güvensizlikoyu ile hükümeti düflürebilir. Hükümet de meclisi feshedebilir.

Baflkanl›k Sisteminin ÖzellikleriBaflkanl›k sistemi kat› bir güçler ayr›l›¤›na dayan›r. Yasama Gücü; halkoyu ile be-lirlenen Senato ve Temsilciler Meclisi’nden oluflan iki meclisli bir Kongre’nin elin-dedir. Yürütme Gücü ise yine halkoyu ile seçilen baflkan taraf›ndan yerine getiri-lir. Baflkan; hem devlet baflkan› hem hükümet baflkan›d›r. O nedenle yürütmedeno sorumludur. Baflkan siyasi olarak yasama organ›na karfl› sorumlu olmad›¤› içinona hesap vermez. Dolay›s›yla baflkan›n ya da onun atad›¤› hükümetin parlamen-todan güvenoyu alma gibi bir zorunlulu¤u yoktur. Hükümet üyelerini baflkan ata-d›¤› için onlar da baflkana karfl› sorumludur. Baflkandan alacaklar› emir ve talimat-lar› yerine getirirler. Yasama organ› hükümeti düflüremedi¤i gibi; hükümet de ya-samay› feshedemez. Ancak hükümet her istedi¤ini yapma hakk›na da sahip de¤il-dir. Üst düzey devlet görevlilerini atarken Senatonun onay›n› almas› gerekir. Bunakarfl›l›k baflkan da Kongreden geçen her yasay› onaylamak zorunda de¤ildir. Vetoetme hakk› vard›r. Yasama organ›n›n toplanmas›na ve çal›flmas›na baflkan müda-hale edemez. Yasa önerisi parlamento üyelerinin hakk›d›r. Do¤rudan baflkan›n ya-sa önerme hakk› yoktur. Böyle bir iste¤ini mesajlar›yla, bas›na verdi¤i demeçle or-taya koyabilir.

Amerika Birleflik Devletleri’nde uygulamaya bafllanan bu sistem, di¤er ülkeler-de çok olumlu sonuçlar vermemifl ve demokrasinin geliflmesine katk› sa¤lamam›fl-t›r. Latin Amerika’da ve Afrika’n›n kimi ülkelerinde uygulamaya konan Baflkanl›ksistemi k›sa süre sonra diktatörlüklere kaym›flt›r. Kimi ülkelerde de yar› baflkanl›ksistemi ad› verilen melez bir sistem yarat›lm›flt›r. Örne¤in Fransa’da oldu¤u gibi.

Meclis Hükümeti Sisteminin ÖzellikleriDemokrasinin uygulama biçimlerinden biri de Meclis Hükümeti Sistemi’dir. Bu sis-temde yasama ve yürütme güçleri birlefltirilmifltir. Meclis Hükümeti Sistemi J. J. Ro-usseau’nun savundu¤u millet iradesinin bölünemeyece¤i düflüncesine dayan›r. Ya-sama yetkisi ve yürütme gücü millet iradesinin topland›¤› mecliste olmal›d›r. Mec-lis ç›kard›¤› yasalar› ve ald›¤› kararlar› uygulayamayaca¤› için bu görevi kendi için-den ç›kard›¤› hükümete verir. Dolay›s›yla hükümet meclisin bir görevlisi konu-mundad›r.

Meclis Hükümeti Sistemi’nde tüm yetki mecliste toplanm›flt›r. Hükümet üyelerimeclisçe belirlenir. Hükümet üyeleri tek tek meclisçe seçilir ve tek tek ya da top-lu olarak meclise karfl› sorumludur. Bu nedenle meclis istedi¤i zaman hükümetüyelerinden birini ya da tümünü görevden alabilir. Baflbakan yoktur. Meclis, hü-kümetin ald›¤› kararlar›n uygulanmas›n› durdurabilir, de¤ifltirebilir. Bu nedenle hü-kümet Meclisin çizdi¤i s›n›rlar içinde hareket etmek zorundad›r. Yürütme ile yasa-ma aras›nda görüfl farkl›l›¤› olufltu¤unda yürütme yasamaya uymak zorundad›r.Yasama hükümeti düflürebilir, ama hükümet meclisi feshedemez. Devlet baflkanl›-¤› yoktur. Meclisce seçilen bir kifli bu görevi yerine getirir. Meclis sürekli çal›flmahalindedir.

Klasik demokrasinin kaç uygulama biçimi vard›r, Parlamenter Sistem’in en belirgin özel-li¤i nedir?


Jean-Jacques Rousseau(1712-1778); Frans›z yazarve düflünür. Yurttafl›, ortakbenli¤i, halk› ve devletiyaratan bir “ToplumSözleflmesi”nin varoldu¤unu, toplumdaki herbireyin bu sözleflmeyekat›lmas› gerekti¤ini,devletin iktidara de¤il, halkaait oldu¤unu savunmufltur.

4

UZLAfiMACI YOLLA PARLAMENTONUN OLUfiMASIVE DEMOKRAS‹N‹N KURULMASI: ‹NG‹LTERE ÖRNE⁄‹Britanya Adas›’nda 11. yüzy›la gelinceye de¤in güçlü yönetimler oluflturulamam›fl-t›r. Feodal sistem burada da egemen olmufltur. Ancak Normanlar›n buray› iflgal et-mesinden sonra güçlü bir siyasal yap› ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Kral William ge-leneksel feodal düzeni benimsemifl, onu kendine özgü eklemlerle sürdürmeyi uy-gun bulmufl hatta kendisini geleneksel meclis olan Witan Meclisi’ne kral olarakonaylatm›flt›r. William iflgal sonras› ele geçirdi¤i topraklar› kendi baronlar›, flöval-yeleri aras›nda paylaflt›rarak yeni bir feodal sistem oluflturmufltur. Kendi arkadafl-lar›na topraklar› da¤›t›rken ilerde onlar›n isyanlar›n› önleyebilmek için bir kifliyede¤iflik yörelerden parça parça toprak vermeyi ye¤lemifltir. Di¤er yerlerde oldu¤ugibi Britanya’da da kral kamu hizmetlerini yürütebilmek için halktan vergi alm›flt›r.Ancak sal›nacak verginin miktar› kilise temsilcileriyle toprak soylular›n›n temsilci-lerinden oluflan bir meclisçe karara ba¤lanm›flt›r. Feodal beylerle kral aras›nda birdenge kurulmufltur. Bu denge, 13. yüzy›l›n ilk yar›s›nda bozulmufltur. Papal›k ileanlaflmazl›¤a düflen ve Fransa ile giriflti¤i savafl› kaybeden kral, güç kaybetmifltir.Bunu f›rsat bilen feodal beyler 63 maddeden oluflan ve tarihe Magna Carta olarakgeçen belgeyi krala kabul ettirerek o günkü koflulara göre kral›n yetkilerini s›n›r-land›racak, kendi ayr›cal›klar›n› güvenceye alacak bir yürüyüflü bafllatm›fllard›r.Nitekim kral, aristokratlar›n ve kilise mensuplar›n›n temsilcilerinden oluflan Krali-yet Meclisi’nin onay› olmadan halktan vergi alamayacakt›. Kral, toplant› gününü 40gün önceden ilgililere bildirecekti. Özgür kiflileri mahkeme karar› olmadan tutuk-layamayacak, hapsedemeyecek, mallar›na el koyamayacak, sürgüne göndereme-yecekti. Cezalar ifllenen suç ile orant›l› olacakt›. Hiç kimse adaletten mahrum b›ra-k›lmayacakt›. Tüccarlar›n Krall›¤a girifl ç›k›fllar›, ülkede dolafl›mlar›, mal al›p satma-lar› serbest olacakt›. Bu kararlar›n uygulan›p uygulanmad›¤› bir heyet taraf›ndandenetlenecekti. Kral; adaleti de¤ifltirmeyece¤ine, kiflilere karfl› adaleti yerine getir-mekten kaç›nmayaca¤›na dair söz veriyordu.

Bu belgenin uygulanmas› karfl› koymalar› da beraberinde getirmiflti. Genellik-le krallar bu belgeyi uygulamak istememifllerdir. Buna karfl›l›k Feodal Beyler isehaklar›n›n ancak temsilcilerinden oluflan bir kurumun ayakta kalmas›yla koruna-bilece¤ini görmüfllerdir. ‹flte bu anlay›fl ‹ngiltere’de parlamentonun do¤mas›na yolaçm›flt›r.

Parlamentonun Ortaya Ç›kmas›‹ngiltere’de Kraliyet Meclisi (Magnum Concilium) Feodal beylerin ve kilise men-suplar›n›n temsilcilerinde olufluyordu. Zamanla ve kentlerin geliflimine paralel ola-rak bu mecliste flehir temsilcileri ile az çok özerk olan yerel yönetim birimlerinintemsilcilerine de yer verilmeye baflland›. Böylece vergi konusunda al›nan kararla-r›n toplumun her kesimine daha kolay yay›labilece¤i düflünüldü. Bu meclis1265’den sonra parlamento (parliament) olarak an›lmaya baflland›. 1295’te ‹ngilte-re’de 400 kifliden oluflan bir parlamento ortaya ç›kt›.

14. yüzy›lda parlamentonun ikiye ayr›ld›¤› görüldü (1332). Geleneksel olarakKral Meclisi üyesi olan ve kral›n özel daveti gere¤ince meclise kat›lan Feodal Beytemsilcileri ile üst düzeydeki kilise mensuplar›n›n temsilcileri Lordlar Kamaras›’n›oluflturdu. fiehir temsilcileri ile az da olsa özerkli¤e sahip yerel yönetim birimleri-nin temsilcileri Avam Kamaras› ad› alt›nda topland›lar. Bu iki meclis bir yandankral›n yetkilerini s›n›rlamak için mücadele ederken öte yandan da birbirlerine kar-



fl› üstünlük mücadelesine girifltiler. Bafllang›çta Lordlar Kamaras›, Avam Kamara-s›’ndan daha etkin bir güce sahip olsa da zaman içinde Avam Kamaras›’n›n etkin-li¤i artt›.

Kral, Lordlar Kamaras›’n›n toplant›lar›na baflkanl›k ederdi. Avam Kamaras›’n›nbaflkan› her y›l yeniden meclisçe seçilir ve bu meclisin ald›¤› kararlar baflkan ara-c›l›¤›yla krala sunulurdu.

15. yüzy›l ortalar›na kadar ne Lordlar ne de Avam Kamaras› üyelerinin yasaönerme haklar› vard›. Herhangi bir konuda yasa ç›kar›lacak ise bir dilekçe ile kra-la baflvurulurdu. Kral hangi meclis kendisine baflvurmufl ise o iste¤i öteki mecliseinceletir ondan sonra karar›n› verirdi. Kral istedi¤i vergi karar›n› meclisten ald›ktansonra ço¤u kez kendisine iletilen istekleri unuturdu. ‹flte bunu önleyebilmek içinmeclis üyeleri yasal düzenlemeleri kendileri yaparak bunu adeta bir dilekçe flek-linde krala sunmaya bafllad›lar. Her iki meclis taraf›ndan onaylanan belge kral ta-raf›ndan da onaylan›nca yasa olarak uygulanmaya baflland›(1422). Bu uygulamaile meclis yasa yapma yetkisini kendi üzerine geçirmifl oldu. Ancak flunu da unut-mamak gerekir ki kral›n yasa yapma hakk› elinden al›nm›fl de¤ildir. Kral eskidenoldu¤u gibi parlamentonun haberi olmadan da yasa ç›karmaya devam etti. 17. yüz-y›ldan sonra parlamento tam anlam›yla yasa yapma yetkisine sahip olacakt›r.

Temsilciler kendi seçmenlerinden sözlü ve yaz›l› ald›klar› yetkilere göre hare-ket ediyorlard›. Parlamento kapan›nca memleketlerine dönerek seçmenlerine he-sap veriyorlard›. O nedenle de temsilcilerin mecliste rahat çal›flabilmesi için seçim-lerde olanakl› oldu¤u kadar genifl yetkilerle donat›lmas› tercih ediliyordu. Bu du-rum 17. yüzy›l›n sonuna kadar sürdü. 18. yüzy›lda art›k temsilcilerin seçildikleribölgenin de¤il tüm ülkenin temsilcileri oldu¤u anlay›fl› yerleflmeye bafllad›.

‹ngiltere’de parlamento yasa yapma yetkisini ilk kez ne zaman ve nas›l üzerine alm›flt›r?

Temel Haklar›n Yasal Temellere Oturtulmas›‹ngiltere’de bir yandan kral›n yetkileri s›n›rland›r›larak parlamentonun etkinli¤i ar-t›r›l›rken öte yandan da bireyin temel haklar›n› güvenceye alacak belgelerin olufl-turulmas›na çal›fl›lm›flt›r.

a- Haklar Dilekçesi (Petition of Rights)‹ngiltere taht›na I. James’in oturmas› ile (1603) Tudor Hanedan› sona ermifl, ye-

rine Stuart Hanedan› geçmiflti. Yeni kral geleneksel mutlak monarfli anlay›fl›n› sür-dürmek, krallar›n Tanr›n›n iste¤i ile tahta oturduklar›, dolay›s›yla da Tanr›dan bafl-ka hiçbir yere hesap vermeyecekleri anlay›fl›n› sürdürmek istiyordu. O güne kadarkazan›lm›fl haklar› bir kenara itiyor, kral›n otoritesi karfl›s›nda parlamentonun birde¤eri olmad›¤› görüflünü savunuyordu. Bu anlay›fl ister istemez parlamento ilekral› karfl› karfl›ya getirdi. Parlamento, para toplamas›na izin vermeyerek kral› güçdurumda b›rakt›. Kral da parlamentoyu kapatt›. Onun bu tavr› halk› rahats›z etti.

I. James’in ölümü üzerine tahta ç›kan I. Charles da (1625-1649) oluflmufl bulu-nan kurallar› hiçe sayd›. Parlamentonun onay› olmadan vergi koymak istemesi bukez parlamentonun tepkisine yol açt›. Fransa ile girdi¤i savafl›n kötü gidifli de butepkiyi tetikledi. Kral tepkileri önleyebilmek için birkaç kez parlamentoyu kapatt›ise de parlamento her aç›l›fl›nda eski karar›nda direndi. Bunun üzerine Kral parla-mento ile anlaflmak zorunda kald› ve 1628’de Haklar Dilekçesi(Petition of Rights)olarak tarihe geçen belgeyi kabul etti.

Haklar Dilekçesi, Magna Carta ile verilen haklar›n bir tekrar›ndan baflka bir fleyde¤ildi. Özgür ‹ngiliz yurttafl›n›n mal ve can güvenli¤i krallar›n keyfi eylemlerine

N N

5

karfl› korunacak, mahkeme karar› olmadan bunlar tutuklanamayacak, hapsedile-meyecek, mallar›na el konulamayacakt›. Normal mahkemelerin d›fl›nda mahkeme-ler kurulamayacak ve insanlar buralarda yarg›lanamayacakt›. Savafl zaman›nda uy-gulanan kurallar bar›fl zaman›nda da geçerli olmayacakt›. Yasalarda öngörülmeyencezalar verilemeyecekti. Parlamento yasama iktidar›na ortak olacakt›.

Ne var ki Kral ile anlaflma uzun sürmedi. Kral, kimi parlamento üyelerini tutuk-lad›. Parlamentoyu feshetti (1629). Yasal dayana¤› olmadan vergi koydu. Adetahalk›n iktidara karfl› nefretini körükledi. Ama 1640’da yeniden parlamentoyu top-lamak zorunda kald›.

b- Büyük Uyar›Avam Kamaras› parlamentonun kapat›lmas›na karfl› ç›km›flt›. Parlamento

1640’da yeniden topland›¤›nda Avam Kamaras› kral›n yetkilerini nas›l kötüye kul-land›¤›n› belirten bir liste yay›nlad› ve krala uyar›da bulunma karar› ald›. Buna gö-re; Kral, parlamentonun onay› olmadan parlamentoyu da¤›tamayacakt›. Parlamen-to, kral›n ça¤r›s› olmadan da toplanabilecekti. Hatta Parlamentonun s›k s›k topla-naca¤› vurguland›.

Bu parlamento 1653 y›l›na kadar çal›flmalar›n› sürdürdü. Bu süre içinde Kral ileparlamento aras›nda gerginlikler sürdü. Ancak kral, ‹skoç tehlikesi dolay›s›yla par-lamentoya katlanmay› ye¤ledi. Parlamento da bu koflullardan yararlanarak yasaldayana¤› olmayan vergiyi kald›rd›, kral›n atad›¤› iki hükümet üyesini yarg›layarakidam etti. Parlamento ordunun da kontrolünü ele geçirdi. Cromwel’in ordunun ba-fl›na geçmesiyle parlamento güçleri kral güçlerini yendi (1648). Kral yarg›land› veidam edildi. Böylece Parlamento güçlü oldu¤unu bir kez daha kan›tlam›fl oldu.1649’dan 1658’e dek ‹ngiltere’de yönetim Cromwel’in eline geçti. O da orduya da-yanan bir diktatörlük kurdu.

Cromwel’in iktidara gelmesi ile ‹ngiltere’de Lordlar Kamaras› kald›r›ld›. Yasamayetkisi Avam Kamaras›’na, yürütme yetkisi ise bir kurula verildi. Böylece ‹ngilte-re’de güçler ayr›l›¤› ilkesinin uygulanmas›na geçildi. Bir anayasa haz›rland›. Yürüt-menin bafl›na “protectör” denilen bir kiflinin geçirilmesi, yürütmenin kayd-› hayatflart›yla seçilen bir heyete b›rak›lmas›, bir parlamentonun oluflturulmas›, parlamen-tonun 3 y›lda bir seçiminin yenilenmesi, parlamento taraf›ndan ç›kar›lan yasalar›nprotectör taraf›ndan onaylanmas› ilkeleri benimsendi. Cromwel, 16 Aral›k 1653’teProtectör ilan edildi, arkas›ndan seçimler yap›ld›. Ancak parlamento anayasada de-¤ifliklik yaparak Protectör’ün yetkilerini s›n›rlamak istedi. Cromwel bunu kabul et-meyince anlaflmazl›k ç›kt› ve Cromwel parlamentoyu kapatt›. Muhalefete izin ver-meyen yeni bir parlamento kuruldu. Ayr›ca Lordlar Kamaras› da yeniden aç›ld›.Cromwel 1658’de ölünce o¤lu, kurulu sistemi sürdüremedi ve iç savafl ç›kt›. 1660’da‹ngiltere’de yeniden krall›¤a dönüldü.

c- Kifli Dokunulmazl›¤›n›n Güvence Alt›na Al›nmas› (Habeas Corpus Act) Yeni kral II. Charles, parlamentoyla uzlaflmay› tercih etti ve kifli güvenli¤ini

kapsayan bir belgeyi imzalad› (1679). Bu belgeye göre; • Yarg›ç karar› olmadan kifliler tutuklanmayacak, hapsedilmeyecek, öldürül-

meyecekti. • Suç iflleyenler k›sa sürede yarg›ç karfl›s›na ç›kar›lacak, • Suçlular, iflledikleri suça göre tutuksuz yarg›lanabilecek ya da kefaletle ser-

best b›rak›labilecekti.Mutlak krall›k peflinde koflan II Charles amac›na ulaflamadan 1685’te ölünce ye-

rine kardefli II. James geçti.


d- Haklar Beyannamesi (Bill of Rights)II. James, mutlak krall›k yan›nda Katolikli¤i de ‹ngiltere’de egemen k›lmak is-

tedi. Bu istek büyük tepkilere yol açt›. Kral›n ilk kar›s›ndan olan k›z› Protestan ikenikinci kar›s›ndan olan erkek çocu¤u Katolik olarak yetifltirilecek ve tahta o otura-cakt›. Bu durumu önlemek isteyen parlamento çare ararken James, k›z› Mary vekocas› William’› tahta oturtman›n yollar›n› arad›. Parlamento ile James anlaflmazl›-¤a düfltü ve Fransa’ya kaçt›. William d’Oranges ile kar›s› ‹ngiltere taht›na oturdu.Bundan yararlanan parlamento 1689’da Haklar Beyannamesi’ni krala imzalatt›. Zi-ra yeni kral ‹ngiltere’ye gelirken gemisinde ki “Özgürlük için, Protestanl›k için,Parlamento için” yaz›s› dikkati çekmiflti. Böylece ilahi hukuktan beslenen mutlakiktidar yerini, millet iradesinden alan yeni bir anlay›fla b›rakt›.

Haklar Beyannamesi’ne göre; yasa yapma, vergi koyma yetkisi parlamentodaolacak, kanunsuz vergi al›nmayacak, Parlamento üyeleri serbest seçimle seçilecek,Parlamentoda tart›flma özgürlü¤ü olacak burada yap›lan konuflmalardan dolay› so-ruflturma aç›lmayacak, Parlamento sürekli olacak, ceza, suçun a¤›rl›¤›na göre ola-cak, kifliler krala dilekçe verebilecek, Kral bar›fl ortam›nda parlamentonun onay›n›almadan asker bulunduramayacak, yurttafllar silah alt›na al›namayacakt›.

1701 y›l›nda ç›kar›lan bir yasa ile kral›n parlamentonun onay› olmadan savaflilan edemeyece¤i, ülkeden ç›kamayaca¤›n›n yan›nda ‹ngiltere taht›na oturacak kifli-nin Protestan olmas› kabul edildi. Ayr›ca, Kral’›n, Avam Kamaras› taraf›ndan suçla-nan Kral Konseyi (Hükümet üyelerinin)’nin yarg›lanmas›n› engelleyemeyece¤i,kraldan maafl alan kiflinin Avam Kamaras›na üye olamayaca¤›, hâkimlerin kral›nemriyle de¤il parlamentonun iste¤i ile görevinden al›nabilece¤i ilkeleri de benim-sendi. 1716 da ç›kar›lan bir yasa ile parlamentonun süresi 7 y›l olarak belirlendi.

‹ngiltere’de tüm bu geliflmelerin yan›nda 17. yüzy›lda parlamenter sistemin detemelleri at›lmaya baflland›. Çünkü bir yandan kuvvetler ayr›m› belirginleflirken,öte yandan parlamento k›s›tl› da olsa hükümeti denetlemeye bafllad›.

‹ngiltere’de kral, ülkeyi, Kral Konseyi ad› verilen güvendi¤i kiflililerden oluflanbir heyetle yönetiyordu. Büyük Krall›k Konseyi’nin ald›¤› kararlar› bunlar uygulu-yorlard›. Bunlar›n uygulamalar›n› ise parlamento denetliyordu. Yapt›klar›ndanmemnun olmad›klar› kifliyi krala flikâyet ederek onun görevinden al›nmas›n› sa¤l›-yorlard›. Kral bu iste¤e uymazsa onlar da istenen vergiyi onaylamayacaklar›n› söy-leyerek kral› adeta tehdit ediyorlard›. Özellikle 17. yüzy›l›n sonuna do¤ru kral, is-tedi¤i yasalar› ç›karabilmek ve ihtiyaç duydu¤u paray› toplayabilmek için parla-mento ile iyi geçinmek zorunda idi. Bu nedenle de hükümeti parlamentonun das›cak bakaca¤› kiflilerden oluflturuyordu. ‹ngiltere’deki gelene¤e göre suç iflleyendevlet görevlisini Büyük Krall›k Konseyi yarg›lama hakk›na sahipti. Parlamento-nun oluflmas›yla bu görev parlamentoya geçti. Avam kamaras›nda suçlanan bir hü-kümet üyesi Lordlar Kamaras›’nca da suçlu bulunur ise cezaya çarpt›r›lmaya baflla-d›. Böylece cezai sorumluluk ortaya ç›kt›. Ceza almak istemeyenler ise istifa ede-rek görevlerinden ayr›lmaya bafllad›. ‹flte bu geliflme cezai sorumlulu¤un yan›ndasiyasal sorumlulu¤u do¤urdu. Parlamento 1742’de Robert Walpole’i güvensizlikoyu ile istifaya zorlad›. Bu durum siyasal sorumlulu¤un yerleflti¤ini aç›kça ortayakoydu.

‹ngiliz kral› çocuk b›rakmadan ölünce yerine 1714’te Alman as›ll› George I geç-ti. Yeni kral ‹ngilizce bilmedi¤i için hükümet toplant›lar›na kat›lmamaya bafllad›.Hükümet üyeleri aras›nda koordinasyonu sa¤lamak ve al›nan kararlar› krala ilet-mek üzere hükümet üyelerinden birinin öne ç›kmas›yla baflbakanl›k kurumu olufl-tu. Böylece ülke sorunlar›n›n kral›n baflkanl›¤›nda görüflülmesi dönemi kapanarak



hükümetin ülke sorunlar›na görüflece¤i bir dönem bafllam›fl oldu. Bunun yan›ndasiyasal partiler de ortaya ç›kmaya bafllad›.

‹ngiltere’de Stuart Hanedan› (I. James:1603-1625 ve Charles I:1625-1649 ) zama-n›nda mutlak monarfliyi yeniden diriltme, krall›¤› parlamentonun önüne geçirmemücadelesi ülkede gerginliklere yol açm›flt›. Yaflanan iç mücadele toplumu kralyanl›lar› ve kral karfl›tlar› olmak üzere ikiye bölmüfltü. Din ve siyasi özgürlükler ya-n›nda ticari özgürlü¤ü de savunan kral karfl›tlar›na Whigs’ler dendi. Bunlar gelifle-rek Liberal Parti’ye dönüfltü. Baflta Feodal sistemin asli unsuru olan büyük topraksahipleri ve kilise mensuplar› olmak üzere kral yanl›lar› da Tory’ler olarak adlan-d›r›ld›. Ne var ki bunlar ça¤dafl anlamda siyasal parti özelli¤i tafl›m›yordu. Siyasalpartiler 1832’de seçim sisteminde yap›lan de¤ifliklikten sonra ortaya ç›kacak veTory’ler Muhafazakâr Parti’ye, Whigs’ler ise Liberal Parti’ye dönüflecektir. 20. yüz-y›l›n bafl›nda ise ‹flçi Partisi siyasal arenadaki yerini alacakt›r. Böylece 19. yüzy›l-dan bafllayarak siyasal mücadelede partiler de yer almaya bafllayacakt›r.

‹ngiltere’de “Baflbakanl›k” kurumu nas›l oluflmufltur, önemi nedir?

‹ngiltere’de Siyasal Demokrasiye Geçifl‹ngiltere’de parlamentonun yasa yapma yetkisine sahip olmas›, parlamentonunhükümeti denetleyebilmesi, hükümeti güvensizlik oyu ile düflürebilmesi ve yasa-ma ile yürütme aras›ndaki ayr›m toplumu demokrasiye daha çok yaklaflt›rm›flt›.Özellikle Avam Kamaras›’n›n halk›n büyük kesimini temsil etti¤i düflüncesinin yer-leflmesi demokratik ad›mlar› daha da büyüttü. Ama parlamento seçimlerine kat›-lanlar›n azl›¤› demokrasiyi sakatl›yordu. Çünkü seçmen olabilmek için y›ll›k bellibir miktarda vergi vermek gerekiyordu. Bu da Avam Kamaras› üyelerini bile aris-tokrat kiflilerden olmaya zorluyordu.

18. yüzy›l sonlar›nda ‹ngiltere sanayileflme sürecine girmifl, eski yerleflim yerle-rinden birço¤u önemini kaybetmifl buna karfl›l›k eskiden önemsiz say›lan kimi yer-leflim yerleri co¤rafi konumlar›n›n da yard›m›yla h›zla geliflmeye bafllam›flt›. Ancakgeliflen yeni yerleflim yerlerinin seçime kat›lma ya da temsilcilerini parlamentoyagönderme hakk› yoktu. Bu da geliflen demokratik anlay›fla ters düflüyordu. Üstelikseçmenler seçimde aç›k oy kullan›yorlard›. Bu sistemin de¤ifltirilmesi gündemegeldi. Whigsler 1816’dan beri sistemin kötü yönlerinin düzeltilmesi için çal›fl›yor-du. Ama 1830’a kadar bir sonuç alamad›lar. Fransa’da ihtilâlin baflar›ya ulaflmas› ‹n-giliz liberallerini yeniden harekete geçirdi. Ülke seçime sürüklendi. Yeni seçimdeAvam Kamaras›’nda liberaller ço¤unlu¤u sa¤lay›nca uzun süreden beri iktidardabulunan Tory’ler iktidar› kaybetti. Avam Kamaras›’n›n seçim kanununda de¤ifliklikönerisine Lordlar Kamaras› bir süre direndi ise de ülkenin iç savafla sürüklenme-sinden korktuklar› için onlar da kabul etmek zorunda kald›lar. 1832’de seçim böl-geleri yeniden belirlendi. Bu yap›l›rken önemini kaybetmifl eski seçim bölgelerikald›r›larak onlar›n yerine yeni geliflen yerleflim yerleri seçim bölgesi say›ld›. Busayede seçmen say›s› 435.391’den 656.337’e ç›kt›. Ancak iflçilere hak verilmemiflti.Oysa sanayinin geliflmesine paralel olarak iflçi say›s› da giderek artm›flt›. 1838’deLord John Russel’in seçim hakk› konusunda yapt›¤› aç›klamalar iflçi dernekleriniharekete geçirdi ve ‹ngiltere’de Chartist hareketini bafllatt›. Bunlar; genel seçimhakk›, gizli oy kullan›lmas›, seçim çevrelerinin eflitlenmesi, seçmen olmak içinmülkiyet zorunlulu¤unun kald›r›lmas›, Avam kamaras› üyelerinin her y›l yenilen-mesi ve milletvekillerine maafl verilmesi gibi öneriler sundular. 1867’de yeni birdüzenleme yap›larak vergi oran› düflürüldü böylece daha çok insana oy verme ola-

N N

6

na¤› do¤du. 1872’de seçmenleri bask›lardan kurtarmak için oylar›n gizli verilmesiilkesi benimsendi. Ard›ndan seçim kampanyalar›n›n yap›lmas›n› öngören düzenle-meler yap›ld›. Birinci Dünya Savafl› sonras›nda ise 21 yafl›n› doldurmufl ve bir se-çim bölgesinde 6 aydan beri oturan tüm erkeklere seçime kat›lma hakk› tan›nd›.1928’de yap›lan bir düzenleme ile ‹ngiltere’de ister erkek ister kad›n olsun 24 ya-fl›na gelmifl her yurttafla oy kullanma hakk› verildi. Böylece ‹ngiltere k›s›tl› oy sis-teminden genel oy sistemine geçerek demokrasinin tüm kurum ve kurallar›n› ifllet-meye bafllad›. Zaman içinde Lordlar Kamaras›’n›n etkinli¤i k›r›larak seçimle oluflanAvam Kamaras›’n›n etkinli¤i art›r›ld›.

‹ngiltere’de siyasal sistem iki meclise dayanmaktad›r. Bunlardan birini atanmayoluyla oluflan (önceleri kral atarken sonralar› hükümet atamaya bafllad›) LordlarKamaras› ötekini ise üyelerinin dar bölge ve ço¤unluk sistemiyle seçildi¤i AvamKamaras› oluflturur. Yasama, bu iki meclisten oluflan parlamentoya aittir. Ancak buyetki kullan›m›nda kral›n da önemli ifllevi vard›r. Zira kral, baflbakan›n önerisi ileparlamentoyu da¤›tabilir. Yürütme ise bafl›nda irsi kral›n oldu¤u ve onun taraf›n-dan atanan hükümet taraf›ndan yerine getirilir.

‹ngiltere’de k›s›tl› oy sisteminden genel oy sistemine nas›l geçilmifltir?

‹HT‹LALC‹ YOLLA PARLAMENTONUNOLUfiTURULMASI VE DEMOKRAS‹N‹NKURULMASI: FRANSA ÖRNE⁄‹Tüm ça¤dafl Avrupa’da oldu¤u gibi 1789 öncesinde de Fransa’da Feodalite üzeri-ne oturmufl mutlak monarflik bir sistem vard›. Ülkeyi Tanr› ad›na yönetti¤ini düflü-nen krallar hiç kimseye hesap vermezlerdi. Egemenli¤in kayna¤›n› ilahi hukuk be-lirliyordu. Buna göre de iktidar›n kayna¤› Tanr› idi. Kral, kutsal kifliydi. O neden-le de sadece Tanr›ya karfl› hesap verebilirdi. Tüm yetki kral›n elinde toplanm›flt›.Yasama yetkisini emirnameler ç›kararak yerine getirirdi. Yürütme yetkisini kendiseçti¤i yard›mc›lar› arac›l›¤›yla yapard›. 16. yüzy›ldan bafllayarak kral, feodal bey-lere karfl› bir denge yaratabilmek için ülke yönetiminde kendisine yard›mc› olacak-lar› burjuvalardan seçmeye yönelmiflti.

Di¤er ülkelerde oldu¤u gibi Fransa’da da kimi feodal kurumlar ülkenin yöneti-minde krala yard›mc› oluyordu. Bu kurumlar›n bafl›nda Etats Generaux geliyordu.Kral, y›lda birkaç kez feodal beylerle toplanarak gerekli gördü¤ü kararlar› al›rd›.Bu meclisin bafllang›çta üyeleri toprak soylular›yla kilise mensuplar›n›n temsilcile-rinden olufluyordu. Kentlerin geliflmesine paralel olarak üçüncü tabakan›n temsil-cileri de buraya al›nmaya baflland›. Ancak bu meclisin bir yapt›r›m gücü yoktu. Da-n›flma meclisi niteli¤indeydi. 15. yüzy›l›n sonlar›na kadar arada s›rada toplanan bumeclisin toplant›lar› giderek seyrekleflti ve 1614 ile 1789 aras›nda hiç toplanmad›.

Ülke yönetiminde krala yard›mc› olan bir baflka kurum ise önce Paris’te kuru-lan ve daha sonra öteki eyaletlerde de oluflturulan meclisler idi. Parlament ad› ve-rilen bu meclisler yarg› organ›yd›. Yarg›çlar bu görevi parayla sat›n al›yorlard›. Bunedenle görevlerinden al›nmas› mümkün de¤ildi. Zira görevden al›nabilmesi içinverilen paran›n yarg›ca geri ödenmesi gerekiyordu. Bu meclisler yarg› görevlerinind›fl›nda kral›n emirnamelerini tescil etmekle de yükümlüydü. Tescil ifllemi tümüy-le oldu¤u gibi k›smen de yap›labiliyordu. Tescil ifllemi yap›l›rken ç›kar›lan emrinyürürlükteki kurallara uygun olup olmad›¤›na bak›l›yordu. Bu durum mutlak mo-narfli ile çeliflse de gelenekler böyle idi. Bu da zaman zaman kral›n uygulamalar›-n› sekteye u¤rat›yordu.


N N

7

Devrim öncesi Fransa’da toplum üç s›n›fa bölünmüfltü. Soylular, Dua edenler(kilise mensuplar›) ve üçüncü tabaka.

Soyluluk irsi idi. Soylu bir aileden dünyaya gelen soylu say›l›yordu. Kral zamanzaman parayla soyluluk unvan› da verebiliyordu. Gücünü topraktan alan soylularadeta devletin sahipleriydi. Bunlar nüfusun % 2’sini oluflturuyorlard›. Yaklafl›k400.000 kifli kadarlard›. Toplumun en gözde ve en imtiyazl› kesimleri bunlard›.Devletin çeflitli sivil ve askeri üst görevlerinin yan› s›ra topraklar›n da % 25’i bun-lar›n elinde idi. Köylüleri çal›flt›r›r, gelirlerin büyük k›sm›n› bunlar al›rd›. Vergi ba-¤›fl›kl›klar› vard›. Merkezden çevreye do¤ru gidildikçe soylular aras›nda da yaflamkoflullar› a¤›rlafl›yor, sistemden flikâyet edenlerin artt›¤› dikkati çekiyordu.

Dua edenler ise kilise mensuplar›yd›. Nüfusun %1’ini oluflturan bu kesim topra-¤›n da %10’unu ellerinde bulunduruyorlard›. Bunlar da devletin sahipleri olarak gö-rülüyorlard›. O nedenle de ayr›cal›klara sahiplerdi. Vergi vermiyorlard›. Say›lar› yak-lafl›k 130.000’i bulan bu kesim içinde de merkezden taflraya do¤ru gidildikçe refahseviyesinin düfltü¤ü bu nedenle de sisteme karfl› tepkili olduklar› görülüyordu.

Üçüncü tabaka toplumun % 97’sini oluflturan ve içinde büyük çeliflkiler yafla-nan bir kesimi kaps›yordu (24 milyon civar›nda). Bunlar›n içinde köylüler, emekgücünden baflka bir fleyi olmayan iflçiler, küçük bir atölyesi bulunan zanaatkârlar,ustalar, ç›raklar, ö¤retmenler, avukatlar, doktorlar, fabrikatörler, tüccarlar vb gibiüretim ve hizmet sektörünü elinde tutan kesimler yer al›yordu. Soylular ve duaedenler topra¤a ba¤l› olduklar› için giderek yoksullafl›rken üçüncü tabaka güngeçtikçe ekonomik bak›mdan güçlenmiflti. Bunlar üretiyor, vergisini veriyor, fakatverginin nereye, niçin ve nas›l harcand›¤›n› soram›yordu. Ekonomik aç›dan güçle-nen bu kesim zamanla e¤itimin de geliflmesiyle bilinçlendi. Ayd›nlanma felsefeci-lerinin ortaya att›¤› düflüncelerden de etkilendiler. ‘Yöneticiler yönetme yetkisinigörünmez güçlerden de¤il yönetti¤i halktan almal›d›r’ düflüncesi bu kesim üzerin-de etkili oldu ve onlar› ihtilale haz›rlad›.

Fransa’da ‹htilâlin Bafllamas›Fransa’daki ayr›cal›klara dayanan, halk›n büyük bölümünü d›fllayan s›n›fl› sistemindevam etmesi zordu. Zira Frans›z ayd›nlar› ‹ngiltere’de yaflanan siyasal geliflmele-ri, Amerikan Ba¤›ms›zl›k Savafl›’n› yak›ndan izliyordu. Bu dönemde baflta kral ol-mak üzere yöneticilerin savurgan davran›fllar› bozuk olan iktisadi durumu daha dabozmufltu. Bütçe sürekli aç›k veriyordu. D›flar›dan al›nan borç paran›n miktar› bi-linmiyordu. Devlet iflas›n efli¤ine gelmiflti. Bu durumdan ç›kabilmek için vergi eflit-li¤ine dayanan reform yap›lmas› gündeme getirildi. Ancak soylular buna karfl› ç›k-t›lar ve vergi eflitli¤ine dayanan reformcular›n görevlerinden al›nmas›n› sa¤lad›lar.Soylular, kral› kontrolleri alt›nda bulundurabilmek için bir anayasa yap›lmas›n›,hak ve özgürlüklerin güvence alt›na al›nmas›n›, vergilerin sal›nabilmesi için deEtats Generaux’un toplanmas›n› istediler. Bunlar, var olan ayr›cal›klar›n›n yap›la-cak anayasayla pekifltirilece¤ini düflünüyorlard›. Üçüncü tabakan›n üst kesimi isekral ile soylular aras›ndaki bu mücadeleyi yak›ndan izliyor ve yer yer soylularadestek veriyordu. Nitekim kral mali sorunlar›n çözülmesi için Etats Generaux’utoplamay› kararlaflt›rd›. Bunun üzerine üçüncü tabaka temsilcileri soylu ve kilisetemsilcilerinin say›s›na eflit bir temsil hakk› verilirse Etats Generaux’un toplanma-s›na raz› olaca¤›n› belirtti. Yap›lan tart›flmalardan sonra bu istek kabul edildi veEtats Generaux’un 1 May›s 1789’da toplanmas› kararlaflt›r›ld›. Her kesim temsilcile-rini seçti ve Meclis 5 May›s 1789’da kral›n konuflmas›yla aç›ld›.


Ne var ki bu aflamada ciddi sorunlar ortaya ç›kt›. Mecliste oylaman›n nas›l ya-p›laca¤› en temel sorunlardan biriydi. Soylular ve din adamlar› eskiden oldu¤u gi-bi s›n›f esas›na göre oylaman›n yap›lmas›n› istiyorlard›. Buna karfl›l›k üçüncü taba-ka temsilcileri oylaman›n s›n›f esas›na göre de¤il kifli baz›nda yap›lmas›n› istiyor-lard›. Böyle bir oylamada ço¤unlu¤u sa¤layacaklar›na inan›yorlard›. Soylular bu is-te¤i kabul etmediler. Nitekim temsilcilerin mazbatalar›n›n incelenmesi iste¤inesoylu ve kilise mensuplar› itiraz ettiler; her s›n›f›n temsilcilerinin mazbatas›n›n ken-di meclisinde incelenmesini istediler. Bunlar hâlâ eski düzenin sürdürülmesini is-tiyorlard›. Oysa üçüncü tabaka temsilcilerinin ço¤unlu¤unu hukukçular›n olufltur-du¤unu göz ard› ediyorlard›. Bunlar eflitlik yanl›s› idiler. Sonuçta üçüncü tabakatemsilcileri toplant› salonunda kalarak beklediler,10 May›s’tan sonra mazbatalar›incelemeye bafllad›lar. Bu arada yapt›klar› tart›flmalarda kendilerinin ulusun ço-¤unlu¤unu temsil ettikleri sonucuna vard›lar ve kendilerini Ulusal Meclis olarakadland›rd›lar (17 May›s 1789). Ayn› gün vergi yasas›n› da kabul ettiler.

Kilise temsilcileri 19 Haziran 1789’da yapt›klar› tart›flmalardan sonra UlusalMeclis’e kat›lma karar› ald›lar. Soylular ise kral› etkileyerek Ulusal Meclis’in çal›fl-malar›n› engellemeye yöneldiler. Toplant› salonunu kapatt›lar. Bunun üzerine Ulu-sal Meclis üyeleri bir anayasa yapmaya karar verdiler. Kral, 23 Haziran’da meclisegelerek yap›lan ifllemleri iptal etti¤ini ve da¤›lmalar›n› istedi. Ancak onun iste¤igerçekleflmedi¤i gibi soylulardan da meclise kat›l›mlar bafllad›. 9 Temmuz’da Ulu-sal Meclis kendini “Kurucu Meclis” olarak ilân etti. Kral ve soylular zorla meclisida¤›tmaya yöneldiler, Paris’e asker getirdiler. Bunun üzerine halk ayakland› ve 14Temmuz’da monarflinin simgesi olan Bastil tutukevini basarak tutuklular› serbestb›rakt›lar. Böylece ihtilâli bafllatt›lar. Paris’in yönetimini ele ald›lar. Kurucu Meclis4-5 A¤ustos’ta ayr›cal›klar› kald›rd›¤›n› belirterek feodal sisteme son verdi. 26A¤ustos 1789’da da ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Beyannamesi’ni yay›nlayarak ça¤dafldemokrasinin dayanaklar›n› ortaya koydu.

Beyannameye göre; ‹nsanlar, özgür ve hukuk bak›m›ndan eflit do¤arlar. Özgür-lük baflkalar›na zarar vermeyen her fleyi yapabilmektir. Özgürlü¤ün s›n›rlar›n› ya-salar belirler, yasa, toplum için zararl› olan hareketleri yasaklar. Yasa genel irade-nin aç›klanmas›d›r. Yasan›n yap›lmas›na her yurttafl ya kendisinin ya da temsilcisi-nin kat›lma hakk› vard›r. Yasa önünde tüm yurttafllar eflittir. Yasan›n gösterdi¤i du-rumlar d›fl›nda kimse tutuklanamaz, gözalt›na al›namaz. Her insan suçlu oldu¤ubildirilinceye kadar suçsuzdur. Hiç kimse dinsel nitelikte bile olsa kan›lar›ndan do-lay› rahats›z edilemez. Bu kan›lar kamu düzenini bozucu olamaz. Düflünce ve ka-n›lar›n özgürce aç›¤a vurulmas› insan›n en de¤erli haklar›ndan biridir. Her yurttaflserbestçe konuflabilir, yazabilir, düflünebilir. Devletin amac› insan›n do¤al haklar›-n› korumakt›r. Bunlar da özgürlük, güvenlik, mülkiyet, zulme karfl› direnmedir.Halktan gelmeyen bir otorite ile hiçbir kimse donat›lamaz. ‹nsan›n ve yurttafl hak-lar›n›n korunmas› için bir kamu gücüne ihtiyaç vard›r. Bu güç özel amaçlar içinkullan›lamaz. Kamu gücünün sürdürülebilmesi ve giderlerinin karfl›lanabilmesiiçin vergi gereklidir. Vergi yurttafllar›n zenginlik oran›na göre bölüflülmelidir. Top-lum devlet görevlilerine yapt›klar› iflin hesab›n› sorma hakk›na sahiptir. Mülkiyethakk› dokunulmaz ve kutsald›r.

Kurucu Meclis bu bildiriden sonra da çal›flmalar›n› sürdürdü ve Fransa’n›n ilkanayasas›n› yapt› (1791). Yasama ve yürütme aras›nda kat› bir kuvvetler ayr›l›¤›n›öngören bu anayasaya göre egemenlik tektir, bölünemez, devredilemez, zamana-fl›m› ile kaybedilemez. Egemenlik ulusa aittir. Bütün iktidarlar milletten do¤ar. Ka-nundan daha üstün bir otorite yoktur. Kral ancak kanunla hükümdarl›k yapar. Ya-



sama yetkisi 750 kifliden oluflan tek meclise aittir. Yasama meclisi iki dereceli birseçimle oluflacakt›r. Seçmen olabilmek için devlete üç yevmiye tutar›nda vergiödemek, 25 yafl›n› doldurmufl olmak, bir yerde 1 y›ldan beri oturuyor olmak ge-rekmektedir. ‹kinci seçmen olabilmek için ödenecek vergi miktar› bir hayli yük-sektir. Oy kullanma hakk›na sahip olanlar aktif, oy kullanma hakk› olmayanlar pa-sif yurttafllar olarak adland›r›lm›flt›r. Yürütme görevi ise “Frans›zlar›n kral›na” b›ra-k›lm›flt›r. Kral bu görevini meclis d›fl›ndan seçti¤i kiflilerle yapacakt›r. Hükümetüyeleri Anayasaya ve ulusal güvenli¤e karfl› suç ifllerlerse Ulusal Yüksek Mahke-me’de yarg›lanacaklard›r. Hükümet üyelerinin cezai sorumluluklar› vard›r ama si-yasal sorumluluklar› yoktur. Kral, meclisin ç›kard›¤› Anayasa ve mali yasalar d›fl›n-daki yasalar› veto etme hakk›na sahiptir. Krala meclisi feshetme yetkisi tan›nma-m›flt›r. Yarg› ise halk taraf›ndan seçilecek yarg›çlara b›rak›lm›flt›r. 1791 Anayasas›ile her ne kadar egemenli¤in millete ait oldu¤u vurgulanm›fl ise de monarfli orta-dan kald›r›lamam›fl, meflruti bir düzen oluflturulmufltur.

Al›nan tüm önlemlere karfl›n Fransa’daki ekonomik s›k›nt› giderilemedi ve hü-kümet kilise mallar›na el koydu. Manast›rlar› kapatt›. Rahipler de seçimle bu göre-ve gelecekti. Kral ile meclis aras›ndaki anlaflmazl›k da büyümüfl kral yabanc› ülke-lerden askeri yard›m alman›n yollar›n› aram›flt›r. Yap›lanlar› benimsemeyen Kralyurt d›fl›na kaçmaya çal›flt›(20 Haziran 1791) ve bu girifliminde baflar›s›z oldu. Bu-nu üzerine gözalt›na al›nd›. 14 Eylül 1791’de yeni anayasa üzerine yemin edincetekrar görevine döndü. Yeni anayasan›n kabul edilmesi ile meclisinde görevi sonaerdi. Robespierre’nin önerisi kabul edilerek bu meclisin üyelerinin yeni meclisekat›lmamas› kabul edildi.

26 A¤ustos 1789’da yay›nlanan ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Beyannamesi hangi ilkeleri içerir?

Birinci Cumhuriyet Dönemi (1792-1848)Meclis, yap›lan seçimlerin ard›ndan 1 Ekim 1791’de çal›flmalar›na bafllad›. ‹lk ka-rarlar›ndan biri adeta Avrupa’da krall›¤› koruma görevini üslenmifl olan Avustur-ya’ya savafl ilân etmek oldu. Bafllang›çta Fransa yenilmeye bafllad›. Paris’in korun-mas› için flehrin civar›na 20 bin asker konuflland›r›lmas› karar›na Kral karfl› ç›kt›.Bu durum Kral ile halk›n aras›n›n aç›lmas›na ve giderek gerginli¤in artmas›na yolaçt›. Adalet Bakan› Danton’un iflareti ile tutuklu bulunan kralc› olarak bilinen çoksay›da soylu ve kilise mensubu öldürüldü. Bu kralc›lar›n korkmas›na yol açt›. Mec-lis, kral›n yetkilerini kald›rd› ve yürütme yetkisini kendi içinden seçti¤i 6 kiflilik birheyete verdi. Meclis, kendi kendisini feshetmeden önce yeni bir anayasa yap›lma-s›n› kararlaflt›rd›.

‹ki dereceli bir seçimle oluflan ve Ulusal Konvansion ad› verilen yeni meclis 20Eylül 1792’de topland›. 21 Eylül’de krall›¤› kald›rarak Cumhuriyet’i ilân etti. Bu ka-rar gerek yurt içinde ve gerekse yurt d›fl›nda büyük yank›lar uyand›rd›. Robespier-re’nin de yönlendirmesiyle kral›n idam›n› tart›flan Meclis bir oy farkla idam›na ka-rar verdi (17 Ocak 1793). Ülke içinde kar›fl›kl›klar artarken, d›flar›dan ülkeye sald›-r›lar da yo¤unlaflt›. Fransa’da 1815’e dek sürecek bir savafl süreci bafllad›. ‹ç kar›-fl›kl›klar› önlemek için ola¤anüstü yetkilerle donat›lm›fl ihtilal mahkemeleri kurul-du. Ayr›ca bafl›nda Danton’un bulundu¤u ve ülkeyi demir yumrukla yöneten hü-kümeti desteklemek için 9 kifliden oluflan ve “Kamu Selameti” ad› verilen bir ko-mite oluflturuldu. 24 Haziran 1794’te Ulusal Konvansiyon’un haz›rlad›¤› anayasakabul edildi. Demokratik ilkelere daha yatk›n olan bu anayasa uygulanamad›. Te-rör devri olarak adland›r›lan bu dönemde terörü destekleyen Danton, Robespierre

N N

8

gibi ihtilalciler de bu yolda yaflamlar›n› yitirdiler. Ama Fransa zorunlu askerli¤i be-nimseyerek ülkesini Avrupal› sald›rganlara karfl› baflar›yla koruyabildi. Konvansi-yon 1795’te yeni bir anayasa yapt›. Yeni anayasaya göre yürütme yetkisi Direktu-var (Directoire) ad› verilen 5 kiflilik bir heyete b›rak›lm›flt›. Yasama yetkisi ise biri150 kifliden oluflan “‹htiyarlar”, di¤eri 500 kifliden oluflan “Befl Yüzler” ad› verileniki meclise verildi. Bu meclislerin üyelerinin 2/3 ü Konvansiyon Meclisi üyeleri ara-s›ndan seçilecekti. Buna kralc›lar karfl› ç›kt›, ülkede isyan bafllad›. Ancak Napolyonbu isyan› bast›rd›.

Direktuvar YönetimiMeclis, Ekim 1795’te göreve bafllad›. Ancak iç kar›fl›kl›klar, ekonomik s›k›nt›lar gi-derilemedi. Devlet borçlar›nda indirime gidildi. Vergiler art›r›ld›. Tek iyi giden sa-vafllard›. Napolyon savafl alanlar›nda büyük baflar›lar elde etti. Ne varki bu durum-dan kralc›lar yararlanmaya kalk›nca bir darbe yap›larak iki Direktuvar görevdenal›nd› ve baz› meclis üyeleriyle birlikte sürgüne gönderildi. Baflta Sieyes olmaküzere baz› kifliler Direktuvar yönetimine karfl› ç›k›yorlard›. Nitekim Napolyon, Sie-yes ve Ducos bir araya gelerek Kas›m 1799’da bir darbe yapt›lar ve Direktuvar ida-resini y›kt›lar. Yerine Konsüllük (Cosulta) idaresini kurdular.

Konsüllük YönetimiYeni yönetim Sieyes’in baflkanl›¤›nda bir komisyon kurarak yeni bir anayasa haz›r-lad›. Buna göre yasama görevi; Senato, Tiribunat Meclisi ve Yasama Meclisi olmaküzere üç meclise veriliyordu. Yürütme yetkisi ise Konsüllerde idi.

Napolyon birinci konsül seçilmiflti. Yeni yönetim gerek iç güvenli¤in sa¤lanma-s›nda gerekse ekonominin düzeltilmesinde baflar›lar sa¤lad›. Yeni bir medeni ka-nun uygulamaya konuldu. Napolyon, 4 A¤ustos 1802’de ölünceye kadar konsülseçildi. 18 May›s 1804’te konsüllük imparatorlu¤a çevrildi. Napolyon, I. Napolyonunvan›n› ald›. Savafllar›n iyi gitmemesi Napolyon’un Elbe adas›na sürülmesi üzeri-ne Fransa’da yeniden krall›¤a dönüldü.

Monarfliye DönüflXVI. Louis’in kardefli XVIII. Louis ad›yla Fransa taht›na oturdu. Yeni kral halk›memnun etmek için yeni bir anayasa ilân etti. Buna göre herkes kanun karfl›s›ndaeflit olacak ve eflit vergi verecekti. Din ve bas›n özgürlü¤ü sa¤lanacakt›.

Yürütme gücü kral›n elinde olacakt› ve krala tam bir dokunulmazl›k hakk› veri-lecekti. Kral, silahl› kuvvetlerin de bafl›yd›. Yasa teklif etme hakk› vard›. Devlet me-murlar›n› da o at›yordu. Yasama görevini Chambredes Pairs ve Millet Meclisi deni-len iki meclis yerine getirecekti. Kral bu meclisleri toplama ve da¤›tma hakk›na sa-hipti. Chambredes Pairs üyelerini kral atayacakt›. Millet Meclisi’nin her y›l üyeleri-nin 1/5’i yenilenecekti. Bu meclisin baflkan›n› da 5 aday aras›ndan kral atayacakt›.Millet Meclisi’ne üye olmak için 40 yafl›nda olmak ve 1000 Frank arac›s›z vergi ver-mek gerekiyordu. Oy kullanabilmek için 30 yafl›ndan küçük olmamak ve en az 300Frank vergi vermek gerekiyordu. Ne var ki kral›n özgürlükleri k›s›tlamas›, bas›nasansür koymas›, üniversiteyi denetim alt›na almas› kral ile halk›n aras›n› açt›.

XVIII. Louis ölünce yerine devrim karfl›t› kardefli X. Charles geçti. Louis’in den-geli politikas›n› bir kenara iterek mutlak monarfliyi yeniden infla etmeye kalkt›. Es-ki unvanlar› yeniden canland›rd›. Napolyon ile iflbirli¤i yapm›fl olan askerleri gö-revden ald›, bas›n özgürlü¤ünü s›n›rlay›c› düzenlemeler yapt›. Dine karfl› kilisedeifllenen suçlar› ölümle cezaland›rd›. Okullar› kilisenin denetimine verdi. Bu da li-


Georges Jacques Danton;(1759-1794) Frans›z‹htilali’nin en önemliisimlerinden biridir. Avukatve politikac›d›r.

Maximilien Robespierre;(1758-1794),Frans›z‹htilali’nin liderlerinden,hukukçu ve politikac›.Demokrasiyi ve genel oyilkesini ›srarla savunmufltur.

berallerle kral›n aras›n›n aç›lmas›na yol açt›. Kral, gerginli¤i gidermek için hükü-mette de¤ifliklik yapt›. Ama gerginlik bitmedi.1830 Meclisi aç›ld›¤›nda ço¤unlu¤uellerinde tutan liberaller, özgürlüklerin k›s›tlanmas›na tepki gösterdiler. Bununüzerine kral meclisi feshetti. Bas›n ve seçim özgürlü¤ünü k›s›tlad›. Seçmen say›s›-n› yirmi befl bine, milletvekili say›s›n› 258’e indirdi, seçim hakk›n› toprak sahiple-rine verdi¤ini aç›klad›. Halk, Fransa’da hukuk rejiminin bitti¤ini, kuvvet rejimininbafllad›¤›n› düflünen gazetecilerin önderli¤inde ayakland›. Paris Belediyesi’nde ge-çici bir hükümet kuruldu ve Ducd’Orleans (Louis Philipp) kral olarak seçildi. Mec-lis, 3 A¤ustos’ta toplanarak bir komisyon kurdu. Bu komisyon anayasada baz› de-¤ifliklikler yapt›. Katoliklik devlet dini olmaktan ç›kar›ld›. Milletvekili olma yafl› 30’aseçmen olma yafl› 25’e düflürüldü. Krallara emirname yay›nlama hakk› veren mad-de kald›r›ld›. Bu de¤ifliklikleri Meclis onaylad› ve yeni kral Meclis’te yemin ederekgörevine bafllad› (9 A¤ustos 1830).

Birinci Cumhuriyet Dönemi’nde Fransa’da anayasal düzen benimsenmifltir.Devleti yöneteceklerin anayasal s›n›rlar içinde kalmas› kabul edilmifltir. Bireylerinhaklar› ve özgürlükleri anayasa ile güvence alt›na al›nm›flt›r. Ulus egemenli¤i ilke-si yerleflmiflti. Egemenli¤in ulusa ait oldu¤unu monarflistler de benimsemiflti. Onunnas›l uygulanaca¤› konusunda tereddütler olsa da e¤ilimin, temsili demokrasidenyana oldu¤u görülmüfltü. K›s›tl› oy sisteminden genel oy sistemine henüz geçilme-miflti. Yasama ve yürütme iliflkisi tam yerine oturmam›flt›. Zaman zaman kat› güç-ler birli¤ine, zaman zaman güçler ayr›l›¤›na yönelik düzenlemeler yap›lm›flt›. An-cak gidiflat›n parlamenter sisteme do¤ru oldu¤u dikkati çekiyordu. Parlamentonunkaç meclisli olaca¤› saptanamam›fl ise de aristokrat anlay›fl›n sürdürülmesi içinikinci bir meclis hep savunula gelmiflti.

‹kinci Cumhuriyet Dönemi (1848-1870)Yeni kral Louis Philipp asillerin ve kilise mensuplar›n›n gücünü kaybetti¤ini gör-dü¤ü için burjuvazi ile iflbirli¤ine yönelmifl ve ulusal egemenli¤e ba¤l› kalarak tah-ta oturmufltu. Ancak çok geçmeden kral›n uygulamalar›ndan memnun olmayanla-r›n say›s› giderek artt›. Özellikle sanayinin geliflmesine paralel olarak say›s› artaniflçi s›n›f›n›n isteklerinin yerine getirilmemesi, huzursuzlu¤u daha da art›rd›. Libe-rallerin yönlendirmesiyle Fransa’n›n dört bir yan›nda reform ziyafetleri verilmeyebaflland›. Kifli özgürlüklerinin k›s›tlanmas›na karfl› ç›kan liberaller ve sosyalistlergüç birli¤ine gittiler. Bunlar seçim kanununun de¤ifltirilerek oy verecek kitleningeniflletilmesini istiyorlard›. 1847’de parlamentonun aç›l›fl›nda konuflan Kral, seçimkanununun de¤ifltirilmesine karfl› ç›kt›. Bunun üzerine reformcular daha gür birsesle isteklerini dile getirdiler. Kral, gerginli¤i gidermek için hükümeti de¤ifltirdi.Ancak bu da yeterli olmad›. Al›nan önlemlere karfl›n halk sokaklara döküldü. Kraltaht› b›rakmak zorunda kald›. Fransa’da ikinci kez cumhuriyet ilân edildi. 5 Marttabir kurucu meclisin oluflturulaca¤›, bu meclisin seçimle belirlenece¤i duyuruldu.Ayr›ca bas›n özgürlü¤ü, toplanma özgürlü¤ü gibi haklar›n verilece¤i, herkesin ulu-sal orduya al›naca¤› belirtildi. Tek dereceli ve genel oy ile oluflturulan KurucuMeclis’e ölçülü cumhuriyetçiler egemen oldular. Kurucu Meclis’in Ulusal Atölyele-ri kapatmas› 1848 ayaklanmalar›na yol açt›. Meclis, orduyu yard›ma ça¤›rd›. Orduisyan› bast›rd›. 3000 kifli hayat›n› kaybetti, 4000 kifli Cezayir’e sürüldü, 15.000 kifliyarg› karar› olmadan tutukland›.

Haz›rlanan Anayasa 12 Kas›m 1848’de kabul edildi. Buna göre egemenli¤inulusta oldu¤u, hiçbir kimsenin hiçbir toplulu¤un ulustan gelmeyen bir yetkiyi kul-lanamayaca¤› vurguland›.


Yasama organ› 3 y›ll›k süre için oluflacakt›. 21 yafl›n› bitiren erkekler oy kulla-nabilecekti. Seçimler tek dereceli ve gizli oy ile olacakt›. Yürütme yetkisi ise seç-menler taraf›ndan seçilen cumhurbaflkan›na ait olacakt›. Cumhurbaflkan›n›n süresi4 y›ld›. Cumhurbaflkan› hükümet üyelerini atad›¤› gibi görevden de alma hakk›nada sahipti. Ancak cumhurbaflkan› meclisi feshedemeyecekti. Cumhurbaflkan› hü-kümet üyeleri arac›l›¤›yla meclise yasa önerisinde bulunabilecekti.

10 Aral›k 1848’de Napolyon’un ye¤eni Louis Napolyon ezici bir ço¤unlukla(kullan›lan oylar›n %73’ünü alarak) cumhurbaflkan› seçildi. Bu sonuç kralc›lar›ngüçlenmesine yol açt›. Cumhurbaflkan›, cumhuriyetçi olmayan bir çal›flma grubuoluflturdu. Kurucu Meclis’in süresi bitince yeni seçimler yap›larak yeni yasamameclisi May›s 1849’da çal›flmalar›na bafllad›. Meclis’te Cumhuriyet karfl›tlar› ço¤un-lu¤u oluflturuyordu. Ölçülü cumhuriyetçiler seçimi kaybetmiflti. Ba¤›ms›z cumhu-riyetçilerin ise ço¤u sosyalistti. Cumhuriyetçilerin eylemleri bast›r›ld›. Tutuklanan-lar›n say›s› her geçen gün artt›. Bas›na, derneklere karfl› bask›lar artt›. Kilisenin e¤i-timdeki etkinli¤i güçlendirildi. Askerlerin de cumhuriyete s›cak bakmad›¤›n› farkeden Napolyon, bunu f›rsata çevirmeye yöneldi. Askeri kadrolara da kendi taraf-tarlar›n› getirdi.1850’de yap›lan bir düzenlemeyle seçim hakk› bir bölgede en az üçy›l süre ile oturanlara ve vergi defterinde adlar› olanlara verildi. Bu koflullar yakla-fl›k üç buçuk milyon tar›m iflçisinin yönetime kat›lma hakk›n› elinden al›yordu kibu iflçilere vurulmufl bir darbe idi. Cumhurbaflkan› bu yasaya karfl› ç›karak halk›nhaklar›n› savunuyor gözüktü. Oysa O imparator olmak istiyordu. 2 Aral›k 1851’debir darbe yaparak halktan yeni bir anayasa yapma yetkisi istedi. Halk onun iste¤i-ni kabul etti.

1852’de yap›lan anayasaya göre cumhurbaflkan›n›n görev süresi 10 y›l olacakt›.Yürütme yetkisi cumhurbaflkan›nda bulunacakt›. Hükümet üyeleri cumhurbaflka-n›na karfl› sorumlu olacakt›.

Anayasa; yasama yetkisini üç meclisli bir parlamentoya veriyordu. Bunlardan il-ki Devlet Konseyi, ikincisi üyelerini cumhurbaflkan›n atad›¤› Senato ve üçüncüsügenel oyla seçilen Yasama Meclisi idi. Senato üyeleri Cumhurbaflkan› taraf›ndanatanacakt›. Kardinaller, mareflaller ve amiraller Senato’nun do¤al üyeleriydi. Yasa-ma Meclisi ise genel seçimle 6 y›ll›¤›na seçilecekti. Yasama Meclisi, Senato’nunönerdi¤i yasalar› kabul ya da reddedecekti. Senato, yasalar›n anayasaya uygunlu-¤unu da denetleyecekti.

Anayasaya göre bas›na sansür uygulanacakt›. Devlet memurlar› da Cumhurbafl-kan›na ba¤l› kalacaklar›na iliflkin yemin edeceklerdi.

Son derece genifl yetkilerine karfl›n Louis Napolyon, cumhurbaflkanl›¤› ile ye-tinmedi. O imparator olmak istiyordu. Bunun için halk›n oyuna baflvurdu. 7.800.000kifli Napolyon’un imparator olmas› için oy kulland›. O da 2 Aral›k 1852’de, III. Na-polyon olarak imparatorlu¤unu ilân etti. Böylece Fransa’da yeniden geriye dönüflsüreci bafllam›fl oldu.

III. Napolyon’un büyük idealleri vard›. Bunlar› gerçeklefltirebilmesi için toplu-mun her kesimi ile iyi geçinmeye çal›flt›. E¤itimde kilisenin etkinli¤ini art›rarak ki-lisenin deste¤ini ald›. Muhalefetin güçlenmesine izin vermedi. Sansürü a¤›rlaflt›rd›.Üniversite ö¤rencileri, ö¤retim üyeleri izlendi. Meclisteki tart›flma ortam› daralt›ld›.Siyasi suçlardan dolay› tutuklananlar›n ve sürgüne gönderilenlerin say›s› artt›.1858’den sonra muhalefetin güçlendi¤i bas›ndaki sansür uygulamas›n›n gevfledi¤idikkati çekti.1869’da yap›lan seçimlerde muhalefetin %43 oy almas› III. Napol-yon’u kayg›land›rd›. Ama 1870’de yapt›rd›¤› halk oylamas›nda halk›n kendisineolan deste¤inin sürdü¤ünü gördü.


III. Napolyon döneminde özel sektör gelifltirildi, d›fl ticaret liberallefltirildi, sa-nayi geliflti, 3 bin km olan demiryollar› 16 bin km’ye ç›kar›ld›, Paris imar edildi. An-cak savurgan bir politika izlendi ve Fransa’n›n borç yükü daha da artt›, bütçe aç›-¤› büyüdü. Ülke Uzak Do¤u’da ve Afrika’da çeflitli savafllara sürüklendi. Bu olum-suzluklar imparatorun giderek sayg›nl›¤›n› yitirmesine neden oldu.

Bu dönemde güçlenen liberaller hükümetin meclis taraf›ndan denetlenmesiniistediler. Anayasa bu istek do¤rultusunda de¤ifltirildi. Ancak uygulamaya konma-dan Fransa, Almanya ile savafla tutufltu. Sokaklarda “Berline, Berline” sloganlar›at›l›yordu. Gazeteler Fransa’n›n k›sa sürede Almanya’y› yenece¤ini yaz›yordu. Ge-liflmeler tam tersi oldu. Frans›z ordusu yenildi, ‹mparator savafl› kaybetti ve Alman-lara esir düfltü. Frans›z halk› Meclisi basarak imparatoru tahtan indirdi ve III. Cum-huriyeti ilân etti (4 Eylül 1870).

Bu dönemde, 1848 ile 1870 aras›nda, eski rejime özlem duyanlar›n say›lar›n›nve etkinliklerinin giderek azalm›fl olmas›, genel oy uygulamas›n›n yerleflmesi, par-lamenter sistem isteklerinin yo¤unlaflmas›, siyasal haklar›n yan›nda sosyal haklar-dan da söz edilmesi Fransa’y› demokrasiye daha da yaklaflt›rm›flt›r.

Üçüncü Cumhuriyet Dönemi (1870-1946)1870’de Fransa’n›n Almanya taraf›ndan yenilgiye u¤rat›lmas› güçlü san›lan impara-torlu¤un da y›k›lmas›na yol açt›. Geçici olarak kurulan hükümet ateflkes imzalad›.Ancak Bismark geçici de¤il sürekli bir hükümetle bar›fl anlaflmas›n› imzalamak is-tiyordu. Bu arada Paris düfltü. Paris’in düflmesinden k›sa bir süre sonra (11 günsonra) seçimler yap›ld› ve yeni bir meclis oluflturuldu. Bu meclisin üyelerinin ço-¤u monarfli yanl›s› idi. Cumhuriyetçiler savafl›n devam›ndan yana iken monarflist-ler bar›fl istiyordu. Meclis, uzun tart›flmalardan sonra bar›fl anlaflmas›n› imzalad›, ar-d›ndan da yeni bir anayasa yapma sürecini bafllatt›.

Bu süreçte Monarflistler elde ettikleri f›rsattan yararlanarak monarfliye dönülme-si için çaba gösterdiler. Ancak kral aday›n›n kat›l›¤›, ulusal iradeye karfl› olmas›,monarfliyi ilahi hukuka dayand›rmaya çal›flmas› monarflistleri kayg›land›rd›. Il›ml›monarflistlerle cumhuriyetçiler anlaflarak 1875 Anayasas›n› yapt›lar. Buna göre;

Yasama organ› Senato ve Milletvekilleri Meclisi’nden oluflacakt›. Milletvekilleritek dereceli ve erkeklerin kat›ld›¤› genel oy ile 4 y›l için seçilecekti. Senato üyele-ri ise 9 y›l için seçilecekti. Ancak bunlar›n her y›l 1/3ü yenilenecekti. Her iki mec-lisin de yasa önerme hakk› olacakt›. Senato, vatana ihanet suçuyla cumhurbaflka-n›n› yarg›layabilecekti.

Yürütmenin bafl›nda cumhurbaflkan› olacakt›. Cumhurbaflkan›, Senato ve Millet-vekilleri Meclisi’nin ortak toplant›s›nda seçilecekti. Görev süresi ise 7 y›l olacakt›.Cumhurbaflkan›; hükümet üyelerini belirleyecek kifliyi atayacak, o da di¤er üyeleribelirleyip cumhurbaflkan›na sunacakt›. Bakanlar›n siyasal sorumlulu¤u olacakt›.

1875 Anayasas› ile Fransa’n›n demokrasiye daha da yaklaflt›¤› görülmektedir.Zira toplumun ço¤u cumhuriyeti benimsemifltir. Cumhuriyetin kurumlar› yerlefl-mifl, erkekler için de olsa genel oy ilkesi kabul edilmifl, hükümetin siyasal sorum-lulu¤u benimsenmifl, parlamenter sistem uygulanm›fl dolay›s›yla siyasal demokra-side önemli yol al›nm›flt›r. Nitekim 1876’da yap›lan seçimlerde Cumhuriyet yanl›la-r› büyük bir baflar›ya imza atarak iktidar› ele geçirmifllerdir. Gerçek bir cumhuri-yetçi olan cumhurbaflkan› Grevy’in cumhurbaflkanl›¤›nda ise Fransa laik ve de-mokratik bir cumhuriyet yolunda somut ad›mlar atm›flt›r.

1875 anayasas›na göre parlamento iki meclisli olacakt›, cumhurbaflkan›n›n yet-kileri sembolik olacakt›.


Dördüncü ve Beflinci Cumhuriyet Dönemi‹kinci Dünya Savafl› bafllad›ktan sonra Frans›z ordular› Alman ordular› karfl›s›ndaduramad›. Fransa ya anavatanda olmasa bile sömürgelerde savafla devam edecek yada ateflkes imzalayarak savafltan ayr›lacakt›. Ateflkes yanl›lar› bask›n ç›kt› ve 25 Ha-ziran 1940’da ateflkes imzaland›. 8 Temmuz 1940’da hükümet merkezi Wichy’e ta-fl›nd› ve 1875 anayasas›na göre meclisin burada toplanmas› kararlaflt›r›ld›. 9 Tem-muz’da Wichy’de toplanan meclis Mareflal Petain’e anayasa yapma yetkisi verdi. Pe-tain’e yasama, yürütme ve k›smen de yarg› yetkisini ele geçirdi. Savafl bittikten ül-ke iflgalden kurtar›ld›ktan sonra yeni bir kurucu meclis oluflturularak yeni bir ana-yasa yap›ld›. Ancak halk oylamas›nda anayasa reddedildi. Bunun üzerine yeni birkurucu meclis ve yeni bir anayasa haz›rlanarak halkoyuna sunuldu. Halk 27 Ekim1946’da bu anayasay› kabul etti. Ancak bu anayasa da 1958’e kadar yürürlükte ka-labildi. 13 May›s 1958’de Cezayir’de bafllayan isyan 4. Cumhuriyetin sonu oldu.

1 Haziran 1958’de parlamento General de Gaulle’eyi hükümet baflkanl›¤›na ge-tirdi ve Ona yeni bir anayasa yapma yetkisi verdi. Haz›rlanan Anayasa 28 Eylül1958’de halk oylamas›na sunuldu. Halk›n %80’i kabul oyu verdi. Böylece Fransa’da5.Cumhuriyet dönemi bafllad›.

Birinci Cumhuriyet Dönemi’nin Fransa’ya kazand›rd›klar›n› yaz›n›z.

Sonuç‹nsanlar›n do¤ufltan itibaren insan olmalar›ndan kaynaklanan vaz geçemeyece¤i,devredemeyece¤i ve paylaflamayaca¤› haklar› ve özgürlükleri vard›r. Bunlar›n ko-runmas› ve gelifltirilmesi devletlerin temel görevidir. Haklar ve özgürlüklerin en iyikorundu¤u ve gelifltirildi¤i sistem ise demokrasidir. Demokrasi bireylerden oluflantoplumlar›n iradesine ve ortak akla dayanmaktad›r. Toplumlar›n geliflmifllik düze-yi demokrasilerin de düzeyini belirlemifltir. ‹nsanl›k tarihinde insana yarafl›r siyasalsistemin demokrasi oldu¤u art›k kabul edilen bir gerçektir. Tek tip demokrasidensöz etmek mümkün de¤ildir. Zaman zaman demokrasiler çeflitlendirilse de de-mokrasi deyince akla gelen özgürlükçü bat› demokrasisidir. Gerek biçim gerekseiçerik olarak demokrasilerde bulundu¤u co¤rafyaya göre anlam kazanmaktad›r.Her ne kadar Demokrasi bafllang›ç itibariyle ilk ça¤a kadar uzansa da bu dönemuzun sürmemifltir. Ayd›nlanma felsefecilerin ›srarl› ve bilinçli çabalar›yla önce te-oride ifllerlik kazanm›fl daha sonra da uygulamaya konulmufltur. Özellikle ‹kinciDünya Savafl›ndan sonra kendisine alternatif olan siyasal sistemleri geride b›raka-rak yükselen bir de¤er olmufltur. Dünyadaki geliflmelere bak›ld›¤›nda demokratiksistemlerin oluflumunda ‹ngiltere ve Fransa’n›n örnek modeller oldu¤u dikkati çek-mektedir. ‹ngiltere uzlaflmaya dayal› olarak mutlak monarfliden demokrasiye geçi-flin, Fransa ise ihtilalci yoldan demokrasiye geçiflin simgeleridir. ‹ster uzlaflmaylaister ihtilalci yoldan olsun toplumlar›n demokrasiye geçiflleri uzun ve çileli bir yol-culu¤u öngörmektedir.


N N

9


Özet

Demokrasi kavram›n› tan›mlayabilme

Yunanca “halk” ve “iktidar” sözcüklerinin bir ara-ya gelmesi ile oluflan demokrasi kavram› halk›niktidar›, halk›n egemenli¤i anlamlar›n› içinde ba-r›nd›r›r. Bir özgürlük rejimi olan demokrasi için-de bulunulan zamana ve yere göre farkl› olaraktan›mlanm›flt›r. Abraham Lincoln’ün yapt›¤› flek-liyle en yayg›n tan›m›; halk›n, halk taraf›ndanhalk için yönetilmesidir.

Klasik Demokrasinin zaman içinde nas›l bir ge-

liflim gösterdi¤ini aç›klayabilme

Demokrasi kavram›; MÖ. 5. yüzy›lda Yunan ta-rihçisi Herodot taraf›ndan kullan›lm›flt›r. 2500 y›l-l›k bir geçmifli olmas›na ra¤men demokrasiningüncellik kazanmas› ancak 17. yüzy›l›n sonlar›n-da bafllam›flt›r. Zira ‹lkça¤’da Yunanistan’›n kentdevletlerinden Atina’da görülen demokrasi birsüre sonra unutulmufl ve Ortaça¤ boyunca kimi‹talyan flehir devletlerinde görülmüfl ise de etkinolamam›flt›r. Rönesans ve Reform dönemini geçi-ren Avrupa’da Ayd›nlanma Dönemi’nin düflünür-leriyle birlikte tekrar gündeme getirilmifltir. 17.yüzy›lda ‹ngiltere’de, 18 yüzy›lda Amerika Birle-flik Devletleri ve Fransa’da uygulanmaya baflla-m›fl ve daha sonra da önce Avrupa’ya ve giderekde dünyan›n dört bir yan›na yay›lm›flt›r. Ata-türk’ünde belirtti¤i gibi demokrasi 20. yüzy›ldakabaran bir denize dönüflmüfltür. Birinci DünyaSavafl›’n›n arkas›ndan demokrasiye ayk›r› baz›sistemler de oluflmufltur. Demokrasi, yayg›nlafl-mas›n› ve geliflmesini özellikle ‹kinci Dünya Sa-vafl›’ndan sonra sürdürmüfltür

Klasik Demokrasinin ana unsurlar›n› ve önemi-

ni aç›klayabilme

Her siyasal sistemin oldu¤u gibi klasik demokra-sinin de ana unsurlar› vard›r. Bu unsurlar›n eksik-li¤i demokrasinin varl›k nedenini sakatlamakta-d›r. Ancak bu unsurlar›n bir anda ortaya ç›kt›¤›n›söylemek de zordur. Zaman içinde bu unsurlarbelirginleflmifltir. Klasik demokrasilerde yetkilerins›n›rland›r›lmas›, temel hak ve özgürlüklerin gü-vence alt›na al›nmas›, eflitli¤in sa¤lanmas›, seçim,muhalefet ve ço¤unlu¤un yönetme hakk›n›n bu-lunmas› ana unsurlar olarak ele al›nmaktad›r. De-

mokrasilerde yöneticilerin yetki s›n›rlar› ile yasa-ma ve yürütme yetkileri aras›ndaki iliflkilerin neoldu¤u belirlenmifltir. ‹nsanlar›n do¤ufltan getir-di¤ine inan›lan temel haklar ve özgürler beyleretan›nm›flt›r. Bireyler aras›nda dil, din, renk, kö-ken, cinsiyet ayr›m› ortadan kald›r›lm›flt›r. Birey-ler iradelerini bu eflitlik içinde yans›tma hakk›nakavuflmufltur. Gizli oy ve aç›k say›m yöntemi ileve belirli aral›klarla yap›lan seçimler sayesindehalk siyasi iktidar› belirleyebilmifltir. Demokrasi-nin vazgeçilmez unsurlar›ndan biri de muhalefet-tir. ‹ktidar, muhalefetin çal›flmalar›n› kolaylaflt›r›c›önlemler almakla yükümlüdür. Ço¤unlu¤u sa¤la-yan parti ya da partiler iktidar› elinde tutar. An-cak demokrasilerde ço¤unlu¤un, az›nl›¤›n hakla-r›na sayg› duymas› beklenir.

Uzlaflmac› yolla parlamentonun nas›l olufltu¤u-

nu örneklendirebilme

‹ngiltere’de demokrasi toplumsal büyük bir sar-s›nt› yaflamaks›z›n zaman içinde oluflmufltur. Feo-dal beyler kral›n güç kaybetti¤i bir dönemde onaMagna Carta’y› imzalatm›fllar böylece ‹ngiltere’dekifli dokunulmazl›¤› ve hukukun üstünlü¤ü ilkkez uygulama alan› bulmufltur. Vergilerin adalet-li olarak toplanmas› yönünde al›nan karar ve top-lumun her kesiminden vergi toplanmas›n› sa¤la-ma gere¤i ise parlamentonun oluflumuna zeminhaz›rlam›flt›r. 1295’de oluflan parlamento 1332 y›-l›nda Lordlar Kamaras› ve Avam Kamaras› olmaküzere ikiye ayr›lm›flt›r. 15. yüzy›ldan itibaren ‹n-giltere’de yay›nlanan belgeler kral ile ‹ngiliz hal-k› aras›ndaki iliflkileri belirlemifltir. Bu çerçevedeyay›nlanan Haklar Dilekçesi ve Büyük Uyar›n›nard›ndan 17. yüzy›lda kifli dokunulmazl›¤›n› gü-vence alt›na alan belge kral taraf›ndan kabul edil-mifltir. Demokrasiyi olgunlaflt›ran bu belgelerinson halkas› ise Haklar Beyannamesi olmufltur.Bu beyanname ile o güne de¤in yasa yapma yet-kisi bulunmayan parlamento tam anlam›yla yasayapma yetkisine kavuflmufltur. Vergi koyma yet-kisi de ona ait k›l›nm›flt›r. Bu yüzy›lda ‹ngilte-re’de parlamenter sistemin temelleri at›lm›fl, 19.Yüzy›lda ise partiler, siyasal mücadele içindekiyerini alm›flt›r.

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

1NA M A Ç


‹htilalci yolla parlamentonun nas›l olufltu¤unu

örnekleklendirebilme

Fransa’da demokrasi evrim yolu ile de¤il devrimyolu ile kurulmufl ve kurumsallaflm›flt›r. Bafllan-g›çta Fransa’da da feodalite üzerine oturmufl mut-lak monarfli egemen olmufl, kimi feodal kurum-lar ülkenin yönetiminde krala yard›m etmifllerdir.Fransa’da devrim öncesi üç s›n›f vard›r. Bunlar-dan ilk ikisi yani soylular ve dua edenler ülkenüfusunun çok küçük bir bölümünü oluflturduk-lar› halde ülke topraklar›n›n büyük bölümünesahiplerdir. Pek çok ayr›cal›klar› vard›r. Üçüncütabaka nüfusun büyük ço¤unlu¤unu oluflturur.Topraklar› yoktur. Vergi verirler. Ancak bu vergi-lerin nereye harcand›¤›n› sorma haklar› yoktur.‹flte devrimi yaratan da bu resim olmufltur. Kralülkenin içinde bulundu¤u darbo¤az› atlatmakiçin yeni vergiler koymak, soylular Etat Genera-ux ad› verilen meclisi toplamak istemifl, üçüncütabaka ise soylu ve kilise temsilcilerinin say›s›naeflit temsil hakk› verilirse meclisin toplanmas›naraz› olaca¤›n› aç›klam›flt›r. ‹stekleri kabul edilme-yince de ihtilal bafllam›flt›r. 14 Temmuz’da siyasitutuklular›n bulundu¤u Bastil’in bas›lmas› ve tu-tuklular›n serbest b›rak›lmas› ile geliflen ihtilal 26A¤ustos 1789’da ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Beyan-namesi’nin yay›nlanmas› ile son bulmufltur. Fran-sa’da krall›k tarihe kar›flm›fl cumhuriyet ilan edil-mifltir. Ne var ki bundan sonraki süreç de olduk-ça sars›nt›l› olacak, Fransa demokrasiye 20. yüz-y›l›n ilk yar›s›nda kavuflacakt›r.

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi demokrasinin nitelikleri ara-s›nda yer almaz?

a. Özgürlük rejimi olmas›b. Halk egemenli¤ine dayanmas›c. Halka ra¤men gerçeklefltirilmesid. Halk›n iktidar›n› temsil etmesie. Halk›n yönetime kat›lmas›

2. Atina’da yetiflkin her erke¤in üyesi oldu¤u meclisafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Halk Meclisib. Befl Yüzler Konseyic. Etats Generauxd. Kurucu Meclise. Ulusal Meclis

3. Parlamentoda yap›lm›fl bir düzenleme karfl›s›nda,belirli say›da yurttafl›n belirli bir süre için bir araya ge-lerek bu düzenlemenin yürürlü¤e girebilmesi için hal-koyuna baflvurulmas›n› istemesine ve bu iste¤in uygu-lanmas›na ne ad verilir?

a. Halk oylamas›b. Halk vetosu c. Halk giriflimid. Halk iste¤ie. Halk hakk›

4. Afla¤›dakilerden hangisi klasik demokrasinin anaunsurlar› aras›nda yer almaz?

a. Muhalefetb. Seçimc. Temel hak ve özgürlüklerin güvence alt›na

al›nmas›d. Yetkilerin geniflletilmesi e. Eflitli¤in sa¤lanmas›

5. Afla¤›dakilerden hangisi, kimlerin oy kullanarak dev-let yönetimine kat›laca¤›n›n belirlenmesinde etkili ol-

mam›flt›r?

a. Ekonomik güçb. Cinsiyetc. Yetenekd. Irke. Siyasal görüfl

6. Afla¤›dakilerden hangisi, parlamenter sistemin özel-likleri aras›nda yer almaz?

a. Yasama ve yürütmenin tek elde toplanmas›b. Yürütmenin parlamentoya karfl› sorumlu olmas›c. Yasama ile yürütme aras›nda güç da¤›l›m› olmas›d. Yürütmenin iki bafll› olmas›e. Devlet baflkan›n›n siyasal sorumlulu¤unun bu-

lunmamas›

7. ‹ngiltere’de kral›n yetkilerini s›n›rlayan, feodal bey-lerin ayr›cal›klar›n› güvenceye alan ilk belge afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Petition of Rightsb. Magna Cartac. Büyük Uyar›d. Bill of Rightse. Habeas Corpus Act

8. ‹ngiltere’de kifli dokunulmazl›¤› hangi belge ile ya-sal güvence alt›na al›nm›flt›r?

a. Bill of Rightsb. Habeas Corpus Act c. Magna Cartad. Petition of Rightse. Büyük Uyar›

9. ‹ngiltere’de k›s›tl› oy sisteminden genel oy sisteminehangi y›l geçilmifltir?

a. 1924b. 1925c. 1926d. 1927e. 1928

10. Fransa’da ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirisi hangi y›lilan edilmifltir?

a. 1730b. 1789 c. 1791d. 1830e. 1848

Kendimizi S›nayal›m


Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi, Tarihsel Gelifli-

mi ve Uygulanma Biçimleri” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤rudan Demokrasi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yar› Do¤rudan Demokrasi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik Demokrasinin AnaUnsurlar›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Seçim” konusunu yenidengözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parlamenter Sistemin Özel-likleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Haklar›n Yasal Te-mellere Oturtulmas›”konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kifli Dokunulmazl›¤›n›n Gü-vence Alt›na Al›nmas›”konusunu yenidengözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngiltere’de Siyasal Demok-rasiye Geçifl” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fransa’da ‹htilalin Bafllama-s›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Demokrasi; Yunanca Demos (halk) ile Kratos (iktidar)sözcüklerinin bir araya gelmesinden oluflmufl bir kav-ramd›r. Halk›n iktidar›, halk›n hâkimiyeti anlam›na gel-mektedir. Demokrasi ayn› zamanda bir özgürlük rejimi-dir. Demokrasi çeflitli dönemlerde çeflitli flekillerde ta-n›mlanm›fl ise de en yayg›n tan›m›n› Amerika BirleflikDevletleri Baflkan› Abraham Lincoln yapm›flt›r. Bunagöre demokrasi, halk›n, halk taraf›ndan halk için yöne-tilmesidir.

S›ra Sizde 2

Zaman içinde üç çeflit demokrasi ortaya ç›km›flt›r. Bun-lar; do¤rudan demokrasi, yar› do¤rudan demokrasi vetemsili demokrasi olarak adland›r›lm›flt›r.

S›ra Sizde 3

Klasik demokrasilerde yetkilerin s›n›rland›r›lmas›, te-mel hak ve özgürlüklerin güvence alt›na al›nmas›, eflit-

li¤in sa¤lanmas›, seçim, muhalefet ve ço¤unlu¤un yö-netme hakk›n›n bulunmas› ana unsurlar olarak ele al›n-maktad›r.

S›ra Sizde 4

Klasik demokrasi yayg›n olarak Parlamenter Sistem,Baflkanl›k Sistemi ve Meclis Hükümeti Sistemi ile uygu-lama alan› bulmufltur. Parlamenter Sistemin belirginözelli¤i ulusal iradenin temsil edildi¤i yer olan ve se-çimle oluflan parlamentoya karfl› yürütme gücünü olufl-turan hükümetin sorumlu olmas›d›r. Ayr›ca yasama veyürütme güçleri aras›nda uyumlu esnek bir güç da¤›l›-m›n›n bulunmas›d›r.

S›ra Sizde 5

‹ngiltere’de 15. yüzy›l ortalar›na kadar ne Lordlar ne deAvam Kamaras› üyelerinin yasa önerme haklar› vard›.Herhangi bir konuda yasa ç›kar›lacak ise bir dilekçe ilekrala baflvurulurdu. Kral hangi meclis kendisine bafl-vurmufl ise o iste¤i öteki meclise inceletir ondan sonrakarar›n› verirdi. Kral istedi¤i vergi karar›n› meclisten al-d›ktan sonra ço¤u kez kendisine iletilen istekleri unutu-yordu. ‹flte bunu önleyebilmek için meclis üyeleri yasaldüzenlemeleri kendileri yaparak bunu adeta bir dilekçefleklinde krala sunmaya bafllad›lar. Her iki meclis tara-f›ndan onaylanan belge kral taraf›ndan da onaylan›ncayasa olarak uygulanmaya baflland›(1422). Bu uygulamaile meclis yasa yapma yetkisini kendi üzerine geçirmifloldu. Ancak flunu da unutmamak gerekir ki kral›n yasayapma hakk› elinden al›nm›fl de¤ildir. Kral eskiden ol-du¤u gibi parlamentonun haberi olmadan da yasa ç›-karmaya devam ediyordu. 17. yüzy›ldan sonra parla-mento tam anlam›yla yasa yapma yetkisine sahip ola-cakt›r

S›ra Sizde 6

18. yüzy›lda ‹ngiliz kral› çocuk b›rakmadan ölünce ye-rine Alman as›ll› George geçti. Yeni kral ‹ngilizce bil-medi¤i için hükümet toplant›lar›na kat›lmamaya baflla-d›. Hükümet üyeleri aras›nda koordinasyonu sa¤lamakve al›nan kararlar› krala iletmek üzere hükümet üyele-rinden birinin öne ç›kmas›yla baflbakanl›k kurumu olufl-tu. Böylece ülke sorunlar›n›n kral›n baflkanl›¤›nda gö-rüflülmesi dönemi kapanarak hükümetin ülke sorunla-r›na görüflece¤i bir dönem bafllam›fl oldu.


S›ra Sizde 7

1838’de Lord John Russel’in seçim hakk› konusundayapt›¤› aç›klamalar iflçi derneklerini harekete geçirdi ve‹ngiltere’de Chartist hareketini bafllatt›. Bunlar; genelseçim hakk›, gizli oy kullan›lmas›, seçim çevrelerinineflitlenmesi, seçmen olmak için mülkiyet zorunlulu¤u-nun b›rak›lmas›, Avam kamaras› üyelerinin her y›l yeni-lenmesi ve milletvekillerine maafl verilmesi gibi önerilersundular. 1867’de yeni bir düzenleme yap›larak vergioran› düflürüldü böylece daha çok insana oy verme ola-na¤› do¤du. 1872’de seçmenleri bask›lardan kurtarmakiçin oylar›n gizli verilmesi ilkesi benimsendi. Ard›ndanseçim kampanyalar›n›n yap›lmas›n› öngören düzenle-meler yap›ld›. Birinci Dünya Savafl› sonras›nda ise 21yafl›n› doldurmufl ve bir seçim bölgesinde 6 aydan berioturan tüm erkeklere seçime kat›lma hakk› tan›nd›.1928’de yap›lan bir düzenleme ile ‹ngiltere’de ister er-kek ister kad›n olsun 24 yafl›na gelmifl her yurttafla oykullanma hakk› verildi. Böylece ‹ngiltere k›s›tl› oy siste-minden genel oy sistemine geçerek demokrasinin tümkurum ve kurallar›n› iflletmeye bafllad›.

S›ra Sizde 8

Beyannameye göre; ‹nsanlar, özgür ve hukuk bak›m›n-dan eflit do¤arlar. Özgürlük baflkalar›na zarar vermeyenher fleyi yapabilmektir. Özgürlü¤ün s›n›rlar›n› yasalarbelirler, yasa toplum için zararl› olan hareketleri yasak-lar. Yasa genel iradenin aç›klanmas›d›r. Yasan›n yap›l-mas›na her yurttafl ya kendisinin ya da temsilcisinin ka-t›lmas› hakk› vard›r. Yasa önünde tüm yurttafllar eflittir.Yasan›n gösterdi¤i durumlar d›fl›nda kimse tutuklana-maz, gözalt›na al›namaz. Her insan suçlu oldu¤u bildi-rilinceye kadar suçsuzdur. Hiç kimse dinsel nitelikte bi-le olsa kan›lar›ndan dolay› rahats›z edilemez. Bu kan›-lar kamu düzenini bozucu olamaz. Düflünce ve kan›la-r›n özgürce aç›¤a vurulmas› insan›n en de¤erli haklar›n-dan biridir. Her yurttafl serbestçe konuflabilir, yazabilir,düflünebilir. Devletin amac› insan›n do¤al haklar›n› ko-rumakt›r. Bunlar da özgürlük, güvenlik, mülkiyet, zul-me karfl› direnmedir. Halktan gelmeyen bir otorite ilehiçbir kimse donat›lamaz. ‹nsan›n ve yurttafl haklar›n›nkorunmas› için bir kamu gücüne ihtiyaç vard›r. Bu güçözel amaçlar için kullan›lamaz. Kamu gücünün sürdü-rülebilmesi ve giderlerinin karfl›lanabilmesi için vergigereklidir. Vergi yurttafllar›n zenginlik oran›na göre bö-lüflülmelidir. Toplum devlet görevlilerine yapt›klar› iflinhesab›n› sorma hakk›na sahiptir. Mülkiyet hakk› doku-nulmaz ve kutsald›r.

S›ra Sizde 9

Birinci Cumhuriyet Dönemi’nde Fransa’da anayasal dü-zen benimsenmifltir. Devleti yöneteceklerin anayasal s›-n›rlar içinde kalmas› kabul edilmifltir. Bireylerin haklar›ve özgürlükleri anayasa ile güvence alt›na al›nm›flt›r.Ulus egemenli¤i ilkesi yerleflmifltir. Egemenli¤in ulusaait oldu¤unu monarflistler de benimsemifltir. Ancakonun nas›l uygulanaca¤› konusunda tereddütler olsa dae¤ilimin temsili demokrasiden yana oldu¤u görülmüfl-tür. K›s›tl› oy sisteminden genel oy sistemine henüz ge-çilmemifltir. Yasama ve yürütme iliflkisi tam yerine otur-mam›flt›r. Zaman zaman kat› güçler birli¤ine, zaman za-man güçler ayr›l›¤›na yönelik düzenlemeler yap›lm›flt›r.Ancak gidiflat›n parlamenter sisteme do¤ru oldu¤u dik-kati çekmektedir. Parlamentonun kaç meclisli olaca¤›saptanamam›fl ise de aristokrat anlay›fl›n sürdürülmesiiçin ikinci bir meclis hep savunula gelmifltir.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarArmao¤lu, Fahir. (1975). Siyasi Tarih (1789-1960),

Ankara: Ayy›ld›z Matbaas›.Arsel, ‹lhan. (1964). Anayasa Hukuku (Demokrasi),

Ankara: Do¤ufl Matbaac›l›k.Baykal, Bekir S›tk›. (1961). Yeni Zamanda Avrupa Ta-

rihi, Ankara:TTK Yay›nlar›.Crick, Bernard. (2012). Demokrasi, (Çev. Ümit Hüsrev

Yolsal), Ankara:Dost Kitabevi.Cumhuriyet ya da Demokrasi. (2002). (Yay. Haz.

Özer Ozankaya), Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.Çam, Esat. (1984). Siyaset Bilimi, ‹stanbul: Der Yay›-

nevi.Dahl, Robert A. (2001). Demokrasi Üstüne, (Çev. Be-

tül Kad›o¤lu), Ankara: Phoenix.Dursun, Davut. (2004). Siyaset Bilimi, ‹stanbul: Beta

Bas›m.Duverger, Maur›ce. (1977). Bat›’n›n ‹ki Yüzü, (Çev.

Cem Ero¤ul, Faz›l Sa¤lam), Ankara: Do¤an Yay›nevi.Erdo¤an, Mustafa. (2012). Anayasal Demokrasi, An-

kara: Siyasal Kitabevi.Esmer, A.fiükrü. (1944). Siyasi Tarih, ‹stanbul: Maarif

Matbaas›, 1944.Gözübüyük, fieref. (1986). Anayasa Hukuku, Ankara.

S.Yay›nlar›.Hunt›ngton,Samuel P. (1993). Üçüncü Dalga, (Çev.Er-

gun Özbudun), Ankara:Türk Demokrasi Vakf› Ya-y›nlar›.


Karamustafao¤lu, Tuncer. (1970). Seçme Hakk›n›n

Demokratik ‹lkeleri, Ankara: Sevinç Matbaas›.Lipson, Leslie. (2005). Siyasetin Temel Sorunlar›,

(Çev. Fügen Yavuz), ‹stanbul: ‹fl Bankas› Kültür Ya-y›nlar›.

Mumcu, Ahmet- Küzeci Elif. (2011). ‹nsan Haklar› ve

Kamu Özgürlükleri, Ankara: Turhan Kitabevi.Öymen, Onur. (2011). Demokrasiden Diktatörlü¤e,

‹stanbul: Remzi Kitabevi.Özer, Attila. (2005). Anayasa Hukuku, Ankara: Tur-

han Kitabevi.Öztekin, Ali. (2007). Siyaset Bilimine Girifl, Ankara:

Siyasal Kitabevi.Powel, G.B›ngham. (1990). Ça¤dafl Demokrasiler,

(Çev. Mehmet Turhan), Ankara: S. Yay›nlar›.Price, Roger. (2012). Fransa’n›n K›sa Tarihi, (Çev.

Özkan Akp›nar), ‹stanbul: Bo¤aziçi Üniversitesi Ya-y›nevi.

Soysal, Mümtaz. (1968). Anayasaya Girifl, Ankara: Se-vinç Matbaas›.

Teziç, Erdo¤an. (2005). Anayasa Hukuku, ‹stanbul:Beta Yay›nlar›.

Tilly, Charles. (2011). Demokrasi, (Çev. Ebru Ar›can),Ankara: Phoenix.

Touraine, Alain. (2004). Demokrasi Nedir, (Çev. Ol-cay Kunal), ‹stanbul: YKY, 2004.

Uygun, Oktay. (2003). Demokrasinin Boyutlar›, ‹s-tanbul: ‹nk›lap Kitabevi.

Üçok, Coflkun. (1975). Siyasal Tarih (1789-1960), An-kara: Hukuk Fakültesi Yay›nlar›.

Vera-Zavala, America. (2006). Kat›l›mc› Demokrasi,

(Çev. Naile Aras), Ankara: Dipnot Yay›nlar›.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Meflveret Meclisinin önemini aç›klayabilecek,Tanzimat ve Islahat Fermanlar›n›n demokrasi tarihindeki yerini aç›klayabilecek,Meflrutiyet, anayasal ve parlamenter rejimi aç›klayabilecek, Meclis-i Mebusan, kongreler ve milli hâkimiyet fikrini de¤erlendirebile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Saltanat• Tanzimat• Meflrutiyet

• ‹stibdat • Parlamento• Milli hâkimiyet

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


Parlamento Tarihi

• ‹MPARATORLU⁄U ÇÖKÜfiTENKURTARMA ÇABALARI: ZORAK‹YEN‹LEfiME DÖNEM‹

• OSMANLI DEVLET‹’NDEANAYASAL DÜZEN‹NKURULMASI VEKURUMSALLAfiMASI

• II. MEfiRUT‹YET VE PARLAMENTERS‹STEME GEÇ‹fi

• MÜTAREKE DÖNEM‹


‹mparatorluktanMilli Devlete GeçiflSürecindeDemokratikGeliflmeler

‹MPARATORLU⁄U ÇÖKÜfiTEN KURTAMA ÇABALARI: ZORAK‹ YEN‹LEfiME DÖNEM‹

III. Selim Dönemi ve Nizam-› CedidXVIII. Yüzy›ldan itibaren Bat›’n›n üstünlü¤ünü kabul eden Osmanl› Devleti, arada-ki fark› kapatmak için ›slahatlar yap›lmas›n› zorunlu gördü. Bu ba¤lamda Osman-l› idaresi bir yandan Avrupa’dan gelen uzmanlardan yararlan›rken, di¤er taraftanda bat›l› eserleri Türkçeye çevirterek Avrupa düflüncesinin ülkeye girmesinin önü-nü açt›. Ayr›ca geliflmeleri izlemek ve daha gerçekçi bir d›fl politika yürütmek ama-c›yla Avrupa baflkentlerinde daimi elçilikler açt›. Yurtd›fl›ndan gelen uzmanlar veaç›lan okullardan yetiflen ayd›nlar›n da çabalar›yla Osmanl› Devleti’nde ça¤dafllafl-ma hareketi h›zland›. Ancak bu yenileflme hareketleri III. Selim’in padiflah olmas›-na kadar programl› bir hale gelemedi.

III. Selim (1789-1807) iyi yetiflmifl ve ileri görüfllü bir padiflaht›. Devletin kötügidiflini durdurmak için devrinin ileri gelen âlimlerine ve yabanc› uzmanlara ra-porlar (layihalar) haz›rlatt›. Yenilikleri de bu raporlar ›fl›¤›nda uygulamaya koydu.Böylece III. Selim ›slahat hareketini bir tek kifliye de¤il, devlete mal etmeye çal›fl-t›. Raporlar ›fl›¤›nda yap›lan düzenlemelere Nizam-› Cedid ad› verildi. Yenilikler,önce ihtiyac›n en fazla hissedildi¤i askeri alanda yap›ld›. Yeniçeri Ordusu yan›n-da, 1794’de Nizam-› Cedid Ordusu denilen e¤itimli ve donan›ml› modern bir or-du kuruldu. Bu yeni ordunun subay ihtiyac›n› karfl›lamak üzere 1795’de Mühen-dishane-i Berr-i Hümayun aç›ld›.

III. Selim döneminin Türk demokrasi tarihine en önemli katk›s› meflveret usu-lünün kurumsallaflt›r›lmas› oldu. Padiflah kendi baflkanl›¤› alt›nda ülkenin ileri ge-len devlet adamlar›n›n kat›ld›¤› bir Meflveret (dan›flma) Meclisi toplad›. Bu meclis-te kat›l›mc›lar düflüncelerini özgürce dile getirebiliyor, sorunlar tüm aç›kl›¤› ile tar-t›fl›labiliyordu. Hatta padiflah, yay›nlad›¤› Hatt-› Hümayunlar ile düflüncelerin öz-gürce ifade edilmesini isteyerek, bu konuda güvenceler de verdi. Meflveret Mecli-si karar almay› kiflisellikten ç›karan, dan›flma iflini sürekli k›lan önemli ve ileri birad›m oldu. Bu özelli¤i nedeniyle kimi yazarlarca padiflah›n mutlak egemenli¤inikendi eliyle ve fiilen s›n›rlayan “meflrutiyet rejiminin kurulmas›na zemin haz›rlayanbir hareket” olarak de¤erlendirildi.

‹mparatorluktan MilliDevlete Geçifl SürecindeDemokratik Geliflmeler

III. Selim demokrasi tarihine nas›l katk› yapm›flt›r?

Ahmet Mumcu, “Osmanl› Devletinden Meflveret Yöntemi Demokratik Bir Geliflme sa¤laya-bilir miydi ?” H.Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi IV/I (1985), s. 3-23.

II. Mahmut Dönemi ve Sened-i ‹ttifakIII. Selim döneminin geliflmelerinden Yeniçeri ve ulema gibi yeniliklere karfl› olangüçler hoflnut kalmad›. Nizam-› Cedit’e karfl›, Kabakç› Mustafa’n›n liderli¤inde birisyan bafllat›ld›. Asiler IV. Mustafa’y› Padiflah yapt›lar. Nizam-› Cedit ile giriflilen ye-nilikleri ortadan kald›rd›lar. Ülkenin bu kar›fl›k döneminde III. Selim’i tekrar tahtaoturtmak isteyen Rusçuk Âyan› Alemdar Mustafa Pafla ordusuyla birlikte ‹stanbul’agelerek, Kabakç› Mustafa ‹syan›’n› bast›rd›. Bu arada Padiflah IV. Mustafa taht›n›korumak için III. Selim’i öldürttü. Sultan Mustafa, Alemdar Mustafa Pafla taraf›ndantahtan indirildi. II. Mahmut padiflah yap›ld› (1808). Alemdar Mustafa Pafla da Sad-razam oldu. 7 Ekim 1808’de Alemdar Mustafa Pafla’n›n liderli¤indeki âyanlarla pa-diflah aras›nda Sened-i ‹ttifak adl› bir belge imzaland›. Sened-i ‹ttifak Osmanl› tari-hinde kuvvetler ayr›l›¤› ilkesinin ilk örneklerinden biri oldu. Çünkü merkezi otori-te konumunda olan Padiflah ile yerel otorite konumundaki âyanlar aras›nda yetkipaylafl›m›n› öngörüyordu. Padiflah ve âyanlar birbirlerini kontrol etmeleri ve gü-venli¤in sa¤lanmas› konular›nda karfl›l›kl› yükümlülük alt›na giriyorlard›. Bu belge-ye göre âyanlar padiflaha ba¤l› kalacaklar, vergi ve asker toplanmas›na yard›mc›olacaklar, halktan a¤›r vergiler al›nmas›na ve zulüm yap›lmas›na engel olacaklard›.‹stanbul’da bir isyan durumunda hareketin bast›r›lmas›na yard›mc› olacaklard›. Buözelli¤i ile Sened-i ‹ttifak kimi hukukçularca hukuk devletine do¤ru gidiflin bir be-lirtisi, monarflinin meflrutiyete do¤ru geliflmesi, biçimsel anlamda da olsa kifliselyönetime karfl› halk egemenli¤ine do¤ru geliflmenin kap›s›n› aralayan belge olaraktan›mland›. Fakat Sened-i ‹ttifak ülkede böylesine önemli bir dönüflümü gerçeklefl-tirebilecek kadar uzun ömürlü olamad›. ‹mzalanmas› ile Alemdar Mustafa Pafla’n›nölümü aras›nda yaln›zca befl hafta vard› (7 Ekim-15 Kas›m 1808). Merkezi gücü or-tadan kald›r›p, devletin parçalanmas›na yol açaca¤›n› düflünen II. Mahmut, isteme-yerek imzalad›¤› bu belgeyi dikkate almad›. Sened-i ‹ttifak, Alemdar Mustafa Pa-fla’n›n öldürülmesi ile tamamen unutuldu.

Bununla birlikte II. Mahmut, III. Selim ile bafllayan reformlar› gelifltirerek sür-dürdü. Önce merkezi otoriteyi güçlendirmeye yöneldi. Yeniçeri Oca¤› ve ulema-n›n yeniliklere karfl› ç›kmas›na engel olacak önlemler ald›. 1826’da Yeniçeri Oca-¤›’n› kald›rarak, yerine Asâkir-i Mansure-yi Muhammediye adl› modern bir ordukurdu. Ayn› y›l Takvim-i Vekayi ad›yla resmi nitelikte ilk gazete yay›n hayat›na gir-di. Gazete yay›n› Osmanl› Devletinde kamuoyunun oluflmas›na ve halk›n bilgilen-dirilmesine do¤ru bir ad›md›. 1829’da ‹stanbul mahallerinde kurulan ve daha son-ra bütün ülkeye yayg›nlaflt›r›lan muhtarl›k teflkilat›yla halk›n yönetime kat›l›m› sa¤-lanmaya çal›fl›ld›. II. Mahmut, devletin iflleyiflinde de önemli reformlara imza att›.Uzmanl›¤a dayal› bir görev ayr›m› onunla birlikte bafllad›. Sadrazaml›k unvan› bafl-vekilli¤e dönüfltürülürken d›fliflleri, içiflleri, ticaret, maliye, evkaf gibi yeni naz›rl›k-lar oluflturuldu. Sadrazaml›k makam›na ait olan yetkiler, yeni kurulan naz›rl›klararas›nda paylaflt›r›ld›. Böylece Avrupa kabine sistemine uygun bir bakanlar kuruluoluflturuluyor ve merkezi otorite güçlendiriliyordu. Meclis-i Vükelâ olarak adland›-r›lan bu kurul devletin en yüksek yasama ve yürütme organ› idi. Sadrazam›n bafl-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1 NM A K A L EM A K A L E

kanl›¤›nda genellikle haftada iki defa toplan›rd›. Meclis-i Vükela üyelerini padiflahtayin ediyordu. Böylece hükümdara karfl› sorumlu bir kabine sistemine do¤ru birad›m at›lm›fl oldu.

Demokrasi kavram›n›n temel unsurlar›ndan biri olan meclisin Türk milletinintarihinde özel bir yeri vard›r. Devletin bireyden üstün oldu¤u anlay›fl›na sahip es-ki Türklerde halk›n temsili kendine özgü kurumlar› ortaya ç›karm›flt›r. Türklerdedevlet ifllerinin görüflüldü¤ü meclise toy, kurultay ad› verilmifltir. Y›lda üç defa top-lanan kurultay, dan›flma meclisi ifllevini görmektedir. Kurultay’a hakan baflkanl›keder, askerler, sivil yöneticiler ve boy beyleri kat›l›rlard›. Bu toplant›lara kat›lmakdevlete sadakatin bir göstergesiydi. ‹slamiyet öncesi Türk devletlerinde var olanmeclisler, Müslüman Türk devletlerinde de devam etmiflti. Örne¤in Selçuklulardadevlet iflleri Divan-› Saltanat veya büyük divanda görüflülürdü. Divan-› Saltanat Os-manl›larda Divân-› Hümayûn olarak devam etti. Divan-› Hümâyûn, devletin en yet-kili ve ifllevi en yo¤un meclisi idi.

Siyasî, hukukî ve iktisadî konular›n ele al›nd›¤› bu meclisler II. Mahmut döne-minde hem nitelik, hem de nicelik aç›s›ndan gelifltirildi. Askerî konularda Dâr-› fiû-ra-y› Askerî, adlî alanda Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye, idari konularla ilgili ola-rak da Dâr-› fiûra-y› Bab›âli gibi kurumlar oluflturuldu. Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-›Adliye halk›n sorunlar›n›n görüflüldü¤ü düzenli bir meclisti. Bu y›llarda kurulan birbaflka meclis ise yasama ve yürütme görevini yapmak üzere oluflturulan Meclis-iHass-› Vükelâ oldu. Bu meclisler ile hukuk devleti mekanizmas›n›n kurulmas›nado¤ru bir ad›m at›l›rken, Tanzimat Dönemi’nin alt yap›s› da haz›rland›.

II. Mahmut Döneminde demokratik say›labilecek geliflmeler nelerdir?

Gülhane Hatt-› Hümayunu ve Tanzimat DönemiII. Mahmut’un ölümüyle tahta geçen Abdülmecit, 3 Kas›m 1839’da Mustafa ReflitPafla’n›n haz›rlad›¤› Gülhane Hatt-› Hümayunu’nu (Tanzimat Ferman›) ilan etti.Böylece Osmanl› Devleti’nde Tanzimat Dönemi olarak adland›r›lacak yeni bir sü-reç bafllad›. Tanzimat Ferman›, devletin eski gücünü ve kudretini kaybetmesinifler-i flerife ve kanunlara uyulmamas›na ba¤l›yor ve bu flekilde yönetilmeyen dev-letlerin yaflayamad›¤›n› vurguluyordu. Devletin iyi idare edilmesi için yeni kanun-lar›n yap›lmas›n› gerekli görüyordu. Amaç, yurttafl ile devlet aras›ndaki iliflkiyi ye-niden sa¤lamlaflt›rmakt›. Bu nedenle bütün yurttafllar› kapsayan bir ceza kanunu-nun yap›lmas›n› ve yurttafllar›n yaln›zca kanunda olan cezalara çarpt›r›labilmesiniöngörüyordu. Yarg› karar› olmadan ölüm cezas› verilemeyece¤i, müsadere yönte-minin kald›r›laca¤›, suç iflleyenin kim oldu¤una bak›lmaks›z›n yarg›lanaca¤›, top-lumsal bir hastal›k olan rüflvetle mücadele edilece¤i belirtiliyordu. Bununla Os-manl› Devleti kanun hâkimiyeti alt›nda, bir siyasî düzeni hedefliyor, padiflah dakendi iste¤iyle gücünü s›n›rland›r›yordu. Osmanl› Devleti, kanunlar›n temelinican, mal ve ›rz korunmas›na dayand›ran ferman ile yurttafllar›na can güvencesi ve-rerek hukuk devleti olma yolunda önemli bir ad›m at›yordu. Bu nedenle fermananayasal sürecin önemli aflamalar›ndan biri olarak de¤erlendirildi. Her erke¤e as-kerlik yükümlülü¤ü getirilmesi, askerlik süresinin befl y›l s›n›rland›r›lmas›, gayri-müslimlerden al›nan cizyenin kald›r›lmas› ile de Müslüman ve gayrimüslim ay›r›-m›n› ortadan kald›rmay› amaçl›yordu.

Padiflah, Tanzimat Ferman›’nda amac›n›n eski dönemlerdeki anlay›fllardan fark-l› olarak yaln›z din ve devleti de¤il, ülkeyi ve milleti de kalk›nd›rmak oldu¤unadikkati çekmiflti. Bu yaklafl›m halk›n devlet için de¤il, devletin halk için var oldu-

352. Ünite - ‹mparator luktan Mi l l i Devlete Geçifl Sürecinde Demokrat ik Gel iflmeler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

II. Mahmut döneminedamgas›n› vuran önemli birbaflka geliflme de süreklidan›flma ve karar almaorganlar›n›n (meclis)kurulmas›d›r.

¤u düflüncesinin de ifadesiydi. Ferman, ayn› zamanda parlamenter sisteme yöneli-flin habercisi olmas› bak›m›ndan da önemliydi. Tanzimat Ferman›, Sened-i ‹ttifakgibi kâ¤›t üzerinde kalmad›. Uygulamaya kondu. Ferman› haz›rlayan Mustafa ReflitPafla öncülü¤ünde ülkedeki tüm bireyleri eflit kabul eden yasalar yap›ld›. Bu yeni-likler hem devleti yeniden yap›land›rmay›, hem de Frans›z ‹htilali’nin ortaya ç›kar-d›¤› milliyetçilik düflüncesinin Osmanl› Devleti’ndeki olumsuz etkilerini önlemeyeyönelikti. D›fl bask›lar sonucu 18 fiubat 1856’da ilan edilmifl olan Islahat Ferman›ise Tanzimat Ferman›’nda öngörülen gayrimüslimlerin her konuda Müslümanlarlaeflitli¤ini sa¤lad›.

Mahalli düzeyde de olsa ülke yönetimine kat›lma bu y›llarda bafllad›. Bunun ilkörne¤i Muhass›ll›k Meclisleri oldu. 1840 y›l›ndan itibaren sancak merkezlerindeMuhass›ll›k Meclisleri kuruldu. Bu meclislerin görevi; sancaktan al›nacak vergilerinmiktar›n› belirlemek ve düzenli toplanmas›n› sa¤lamakt›. Muhass›ll›k Meclisleri bü-yük merkezlerde on üç üyeden oluflacakt›. Bunlardan alt›s› hükümet taraf›ndangörevlendirilecek, di¤erleri yerel halk›n temsilcilerinden oluflacakt›. Küçük yerler-de Muhass›ll›k Meclisi befl üye ile oluflturulabiliyordu. Meclislerde gayrimüslimle-rin de temsilcileri vard›. Aday olmak için yöre halk›ndan olmak, reflit olmak, dev-let ve ülke ifllerinden anlamak gibi flartlar aran›yordu. Bu flartlar› tafl›yan herkesmahkemeye baflvurarak adayl›¤›n› koyabiliyordu. Seçmenler kazaya ba¤l› köyler-den kura ile tespit edilen befler kifli ve kaza merkezlerinde yerleflme yerinin bü-yüklü¤üne göre, ak›ll›, söz anlar, emlak sahiplerinden 20-50 kifliden oluflmaktayd›.Görüldü¤ü üzere bu seçim sistemi tüm halk›n kat›l›m›ndan ziyade ülkenin nüfuz-lu kimselerinin meclise girmesine imkân veriyordu. Bu seçkinci yaklafl›ma ra¤menOsmanl› Devleti tarihinde halk›n bir k›s›m temsilcilerini seçimle belirlemifl olmas›meflrutiyet yolunda at›lm›fl bir ad›md›. Bu uygulama ile seçim ve temsil ilkesi dev-let mekanizmas›na resmen yerlefliyordu. Sultan Abdülmecit 1845’de yay›nlad›¤› birfermanla Meclis-i Tanzimat’a vilayetlerden ikifler temsilci tayin etmiflti. Bu delege-lerin Meclis-i Tanzimat’a girmeleri halk›n yönetime kat›lmas›n›n baflka bir örne¤ioldu. Seçim usulü 1849 y›l›nda kurulan Eyalet Meclisleri’nde de uyguland›, seçmeve seçilme haklar› yeni esaslara ba¤land›.

Tanzimat Dönemi’nde, ‘uzmanlar komisyonu’ diyebilece¤imiz, üyeleri seçimlebelirlenmeyen meclisler de kuruldu. Bu çerçevede Meclis-i Vâlâ 1854 y›l›nda ikiyeayr›ld›. Yarg› ifllerine bakmak üzere Meclis-i Ahkâm-› Adliye, yasama iflleri için deMeclis-i Tanzimat oluflturuldu. Osmanl› Devleti’nde yasama ve yürütme görevleribirbirinden ayr›lm›fl, yasama organ› yürütme organ›n› kontrol alt›na alm›flt›.

Genel seçim yolunda at›lan bir di¤er ad›m ise 1864 y›l›nda ç›kar›lan Vilayet Ni-zamnamesi ile oldu. Nizamname ile ülke; vilayet, sancak, kaza ve köy gibi idari bi-rimlere ayr›ld›. Birim yöneticilerinin görev ve sorumluluklar› belirlendi. Meclis üye-lerinin seçimle iflbafl›na gelmesi yöntemi benimsendi. Bu çerçevede vilayet mecli-si üyeleri, tabii üyelerden ve seçimle gelen dört kifliden olufluyordu. Mülkî amir,memurlar ile ruhani reisler tabii üyelerdi. Seçimle belirlenen dört üyenin ikisi Müs-lüman, ikisi gayrimüslimdi. Seçilen gayrimüslim üyelerin Müslümanlarla say›saleflitli¤i Osmanl› devlet gelene¤inde de¤iflim ve geliflimin yans›mas›yd›. Bu meclis-ler sayesinde gayrimüslimler Müslümanlar kadar vilayet yönetiminde söz sahibioluyorlard›. Parlamentolu hayata geçiflte etkin düzenlemeler olarak de¤erlendirile-bilecek olan Muhass›ll›k Meclisleri ile Vilayet Meclisleri ayn› zamanda halk› meclisve seçim olgusuna al›flt›rd›. Bu uygulamalar, mutlak›yetle yönetilen bir ülkedemeflrutî yönetime geçifli kolaylaflt›ran etkin ad›mlar oldu.


Tanzimat Dönemi’nindemokratik geliflmeaç›s›ndan en önemlikatk›lar›ndan biri halk›nseçimle tan›flmas›d›r.

1868 y›l›nda genel yönetim esaslar›n› belirleyecek, kanun ve tüzükleri inceleye-rek al›nmas› gereken önlemleri tavsiye edecek fiurâ-y› Devlet kuruldu. fiura-y›Devlet, vilayet meclislerinden seçimle gelen delegelerden olufluyordu. Ancak bufermandan daha etkili geliflmeler 1858 tarihli Arazi Kanunnamesi, 1871 tarihli ‹da-re-i Umumiye-i Vilayet Kanunu ve 1878 tarihli Dersaadet ve Vilayât-› Belediye Ka-nunu ile sa¤land›. Bu düzenlemeler yerel temsilde Müslüman-Gayrimüslim eflitli¤i-ni fiilen gerçeklefltirdi.

Tanzimat Ferman› eflitlik, hukuk ve temsil ba¤lam›nda neler getirmifltir?

Kemal Beydilli, “1839 Tanzimat ve 1856 Islahat ve Fermanlar› Hakk›nda”, 150. Tanzimat,‹stanbul 1990, 21-28.

OSMANLI DEVLET‹’NDE ANAYASAL DÜZEN‹N KURULMASI VE KURUMSALLAfiMASI

Haz›rl›k Dönemi: Yeni Osmanl›lar ve Örgütlü MuhalefetinBafllamas›Osmanl› Devleti’nde ilk ve etkin muhalefet örgütü 1865’te kurulan Yeni Osmanl›-lar Cemiyeti’dir. Yeni Osmanl›lar›n önde gelen fikir adamlar› Ali Suavi, ‹brahim fii-nasi, Nam›k Kemal ve Ziya Pafla idi. Ayd›nlar ilerlemenin özgür kurumlara dayan-d›¤›n›, kurumlar›n ise kamuoyu deste¤i ile ayakta kalabilece¤ine inan›yorlard›. Bunedenle halk›n e¤itilmesi gerekti¤ini savunuyorlard›. Parlamenter ve anayasal birrejim olan meflrutiyetle ülkenin kalk›nabilece¤ini düflünüyorlard›. E¤itim arac› ola-rak Bat›da oldu¤u gibi gazeteyi tercih ettiler ve gazete ç›karmaya bafllad›lar. Gaze-telerin say›s› ve etkisi s›n›rl›da olsa Muhbir, Tasvir-i Efkâr ve Tercüman-› Ahvâl gi-bi gazeteler yoluyla fikirlerini yaymay› sürdürdüler. Hükümet bu durumdan kayg›-land› ve bas›n› denetim alt›na almaya çal›flt›. Avrupa’n›n bilim ve edebiyat›na hay-ran olan Yeni Osmanl›lar, Bat› ülkelerinin demokratik ve liberal kurumlar›n›n al›n-mas›n› istiyorlard›. Ancak iktidara geldiklerinde ne yapacaklar› konusunda yeterlibirikime sahip de¤illerdi. Bat› uygarl›¤›n›n oluflmas›n› sa¤layan temel düflünce vede¤erler konusunda da ortak görüflleri yoktu. Tüm kafa kar›fl›kl›klar›na karfl›n Ye-ni Osmanl›lar yenileflmeye yönelik giriflimlerin devlet tekelinden ç›kar›lmas›nda veayd›nlar›n siyasî ve idarî yenilikleri sahiplenmesinde öncü rol oynad›lar. Ancak ge-leneksel Osmanl› iktidar›n› de¤ifltirmeyi hedef alan Yeni Osmanl›lar, meflrutiyet vehürriyet taleplerinde; Padiflah taraf›ndan atanm›fl, mevcut rejimi savunan devletadamlar›n›n ço¤undan ve toplumdan yeterli deste¤ini almad›lar. Bu gizli cemiyet-ten haberdar olan Sadrazam Âli Pafla, Yeni Osmanl›lar› tutuklamaya bafllay›nca, ce-miyet üyelerinin ço¤u yurtd›fl›na kaçt›. Yurtd›fl›na kaçanlar Avrupa’n›n çeflitli mer-kezlerinde muhalefetlerini sürdürdüler. M›s›r Hidivi’nin kardefli Mustafa Faz›l Paflataraf›ndan maddi olarak desteklenen muhaliflerden Ali Suavi Londra’da Muhbirgazetesini, Ziya Pafla ve Nam›k Kemal de Paris’te Hürriyet gazetesini yay›nlad›lar.Mustafa Faz›l Pafla ve Genç Osmanl›lar 1867’de Sultan Abdülaziz’in Fransa’ya yap-t›¤› resmi ziyaret s›ras›nda ald›klar› davet üzerine ülkeye dönmeye karar verdiler.1869 Fuad ve 1871’de ve Âli Paflalar›n ölümünden sonra Yeni Osmanl›lar›n ço¤uyurda döndü. Bundan sonra Yeni Osmanl›lar›n meflrutiyet fikirleri ayd›nlar ve bü-rokratlar aras›nda taraftar bulmaya bafllad›. Bunda özellikle Nam›k Kemal’in kale-me ald›¤› yaz› ve eserler etkili oldu. Nihayet Sadrazam Mütercim Rüfltü Pafla, Mit-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3NM A K A L EM A K A L E

hat Pafla, Serasker Hüseyin Avni Pafla ve Askeri Okullar Naz›r› Süleyman Pafla’n›nöncülü¤ünde gerçeklefltirilen bir saray darbesiyle Sultan Abdülaziz tahttan indiril-di. Yerine eskiden beri meflrutiyetçilerle iflbirli¤i yapm›fl olan V. Murat tahta geçi-rildi (30 May›s 1876). Çok geçmeden Fer’iye Saray›’na kapat›lm›fl olan Sultan Ab-dülaziz ölü olarak bulundu. Bu duruma çok üzülen Sultan Abdülaziz’in kay›nbira-deri Çerkes Hasan kabine toplant›s›n› basarak Serasker Hüseyin Avni Pafla’y› öl-dürdü. Üç ay kadar sonra baz› ruhî rahats›zl›klar› görülen Sultan V. Murat tahtanindirildi. Yerine meflrutiyet ve anayasan›n ilan› konusunda Mithat Pafla ile anlaflanfiehzade Abdülhamit tahta geçirildi.

Nevin Yaz›c›, Osmanl›l›k Fikri ve Genç Osmanl›lar Cemiyeti, Ankara, 2002.

I. Meflrutiyet ve Parlamentolu Yönetimin Kurulmas›II. Abdülhamit’in tahta ç›kt›¤› günlerde ülke içte ve d›flta büyük çalkant›lar yafl›yor-du. D›flta Rusya savafl haz›rl›klar›na bafllarken, büyük devletler ise imparatorluktayaflayan gayrimüslimleri koruma bahanesiyle ‹stanbul’da devletleraras› bir konfe-rans düzenleme karar› al›nm›flt›. ‹çte ise Mütercim Rüfltü Pafla sadrazaml›ktan çe-kilmifl, II. Abdülhamit ayd›nlar üzerinde büyük a¤›rl›¤› olan Mithat Pafla’y› isteme-se de sadarete getirmiflti. Bu geliflmeler anayasal› düzene giden süreci h›zland›rd›.Anayasa bir devletin temel kurumlar›n›n nas›l iflleyece¤ini, kifli hak ve özgürlükle-rini düzenleyen temel yasalar bütünü olarak kanunlar›n üstündedir. Anayasal biryönetim; yasama, yürütme ve yarg› organlar›ndan oluflur. Anayasac›l›k esas olarakiki ilke içermektedir. Birincisi hukuk devleti, ikincisi güçler ayr›l›¤›d›r. Anayasal vedemokratik devletlerde seçim en önemli olgulardan biridir. ‹ktidar›n seçimle de¤i-flebilirli¤i esast›r.

16 Temmuz 1876’da hükümet üyeleri, ulema, üst düzey bürokrat ve askerler-den oluflan 200 kiflinin kat›l›m›yla bir Meclis-i Umumi topland›. Bu toplant›da çe-flitli ülke sorunlar›n›n yan›nda Kanun-› Esasi(Anayasa) konusu da tart›fl›ld›. Toplan-t›da meflrutiyetin ülke sorunlar›n› çözece¤ine dair iyimser bir yaklafl›m benimsen-di. Bir komisyon taraf›ndan haz›rlanan Türk-‹slam Anayasas› 23 Aral›k 1876’da Ka-nun-› Esasi ad› ile ilan edildi. Böylece mutlak›yet yönetiminden meflrutiyet yöneti-mine geçildi. Kanun-› Esasi’nin ilan› Balkan sorununu görüflmek için ‹stanbul’datoplanan uluslararas› Tersane Konferans›’n›n aç›l›fl›na denk getirildi. Böylece bü-yük devletlerin ›slahat bahanesiyle devletin iç ifllerine kar›flmalar›n›n önü al›nma-ya çal›fl›ld›. Kanun-› Esasi’nin ilan›nda halk›n deste¤i ve bask›s› yoktu. Kanun-›Esasi, padiflah taraf›ndan Hatt-› Hümayun fleklinde ilan edildi. On iki k›s›mdan olu-flan, üslup ve ifade bak›m›ndan sade ve aç›k olan Kanun-› Esasi modern anayasatekni¤ine uygundu. Anayasaya göre Osmanl› Devleti ayr›lmaz bir bütündü. Devle-tin baflkenti ‹stanbul, resmi dili Türkçeydi. Saltanat, Osmanl› ailesinin en büyük er-kek evlad›na aitti. Padiflah ‹slam’›n koruyucusu ve Osmanl› halk›n›n hükümdar›y-d›. Yürütme kuvvetinin bafl›yd›. Ama yapt›¤› ifllerden sorumlu de¤ildi. Sadrazam›n,fleyhülislam›n ve Heyet-i Vükelan›n tayin ve azil yetkisi de padiflaha aitti. Hükümetmeclise karfl› de¤il padiflaha karfl› sorumluydu. Kanun teklif etme hakk› hüküme-te tan›nm›flt›. Ancak teklifin kanunlaflmas› Padiflah›n onay›na ba¤l›yd›. Padiflahmeclisi aç›p kapatabilir, 6 ay içinde yeniden seçimler yap›lmas› flart›yla meclisi fes-hedebilirdi. Kanun-› Esasi’nin 113. Maddesine göre padiflah güvenlik kuvvetleri ta-raf›ndan yap›lan araflt›rma neticesinde; güvenli¤i bozduklar› tespit edilenleri sür-gün etme hakk›na da sahipti.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹lk Osmanl› parlamentosu Heyet-i Âyan ve Heyet-i Mebusan olmak üzere ikimeclisten olufluyordu. Bu iki meclis birlikte topland›klar›nda Meclis-i Umumi olu-fluyordu. Meclis-i Mebusan üyeleri Osmanl› vatandafl› elli bin erkek nüfusa bir me-bus düflecek flekilde halk taraf›ndan gizli oyla seçilecekti. Seçim süresi dört y›ld›.Yaln›z erkek vatandafllar›n seçme ve seçilme hakk› vard›. Meclis-i Âyan üyesi iseMebusan üyesinin üçte birini geçmeyecek flekilde padiflah taraf›ndan atanacakt›.K›rk yafl›n› dolduran ve devlet ifllerindeki hizmetleri ile tan›nan âyan meclisi üye-leri ömür boyu bu görevde kalabilecekti.

1876 Kanun-› Esasisi ile Osmanl› Devleti’nde mutlak hükümdarl›k dönemi flek-len de olsa kapand›. Art›k halk›n seçti¤i bir parlamento padiflah›n yetkilerinden birk›sm›na ortak olabilecekti. Ne var ki Kanun-› Esasi padiflah›n yetkileri yönündenherhangi bir de¤ifliklik yapmam›fl, padiflah›n o güne de¤in var olan haklar› yaz›l›hale getirilmiflti. Devleti yöneten üstün iktidar yine padiflaht›. Seçimle gelen birparlamento bulunmas›na ra¤men iktidar›n kayna¤› halk›n iradesi veya anayasa de-¤ildi. Güçler ayr›l›¤› ilkesi benimsenmedi¤inden padiflah›n yetkileri azalmam›flt›.Parlamento olmas›na karfl›n padiflah yasama ve yürütme yetkilerini kullanmay› sür-dürecekti. Yani devletin geleneksel yap›s› korunmufltu. Kanun-› Esasi’nin 3. mad-desi padiflah›n ayn› zamanda halife oldu¤unu, 11. maddesi ise devletin dininin ‹s-lamiyet oldu¤unu hükme ba¤lam›flt›. Kanun-› Esasi ile kurulan siyasal sistemin ‹s-lami temele dayanan meflruti bir monarfli oldu¤u söylenebilir.

Mebuslar›n kanun teklif etme haklar› yoktu. Esasen Heyet-i Vükela’ya görevolarak verilen kanun yapma veya de¤ifltirme yetkisi, mebuslar›n verdi¤i teklifinsadrazam ve padiflah taraf›ndan uygun görülmesine ba¤l›yd›. Bundan sonra kanuntasar›lar› fiura-y› Devlete sunulup, Mebusan ve Âyan meclislerinde görüflüldüktensonra onaylanacak ve yürürlü¤e girecekti. Kanun-› Esasi’ye göre padiflah kendi ta-yin etti¤i âyanlar arac›l›¤›yla parlamentoyu denetim alt›nda tutabilecekti. Meclisintoplant› halinde olmad›¤› zamanlarda padiflah kanun hükmünde kararname ç›ka-rabilecekti. Meclis-i Vükela’n›n atanmas›nda ve görevlerinin sona ermesinde padi-flah yetkiliydi. Parlamentoya hükümeti denetleme hakk› da verilmemiflti. Bu ne-denle 1876 Kanun-› Esasi ile kurulan düzen parlamentolu bir yönetim olmaktanöteye gidememifl, parlamenter sistem kurulamam›flt›. Devletin yarg› gücü iki ayr›yarg› düzenini temsil eden fler’iye ve nizamiye mahkemeleri taraf›ndan bölüflül-müfltü. Nizamiye mahkemeleri, Bat› kökenli kanunlar›n uyguland›¤›, fler’iye mah-kemeleri ise ‹slam hukukunun uyguland›¤› kurumlard›. Yüksek rütbeli devletadamlar› ise Divan-› Âli’de yarg›lanacakt›. Kanun-› Esasi’ye göre yarg› ba¤›ms›zl›¤›bulunuyor, hâkimler görevlerinden al›nam›yorlard›. 1876 Kanun-› Esasisi vatandafl-lar›n temel hak ve özgürlüklerini tan›yordu. Fakat vatandafllar›n toplanma ve gös-teri yapma hakk› yoktu.

Anayasa ve Parlamentonun milli irade bak›m›ndan önemi nedir?

Bülent Tanör, Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri, ‹stanbul, 2000.

Meclis-i Mebusan’›n Toplanmas› ve Çal›flmalar›Kanun-› Esasi iki dereceli seçim öngörüyordu. Ancak Meclisin bir an önce topla-nabilmesi için daha kolay bir yol izlendi. Kaza, sancak ve vilayet idare meclisleri-nin halk taraf›ndan seçilen mevcut üyelerinin mebuslar› seçmeleri kararlaflt›r›ld›.‹lk Osmanl› Parlamentosu’nun toplumsal yap› bak›m›ndan varl›kl› ve hâkim s›n›f-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lar› temsil eden bir mahiyeti oldu¤u ileri sürülebilir. Meclis-Mebusan’› oluflturacak130 mebus büyüklükleri ve nüfuslar› dikkate al›narak bölgelere paylaflt›r›ld›. 1876Kanun-› Esasi gere¤i seçimler yap›ld›. Ancak, zaman yetersizli¤i sebebiyle seçimlertamamlanmadan Meclis aç›ld›. Böylece Meclis-i Mebusan’da 69’u Müslüman, 46’s›gayrimüslim olmak üzere toplam 115 mebus yer ald›. Padiflah, Meclis-i Âyan’a 21’iMüslüman 5’i gayrimüslim 26 üye tayin etti. ‹lk Osmanl› parlamentosu 19 Mart1877’de Dolmabahçe Saray›’nda topland›. Meclisin aç›l›fl gününde tüm resmi daire-ler tatil edildi. Halk törene ilgi gösterdi. Avrupa bas›n› da aç›l›fl› takip etmek üzere‹stanbul’a geldi. Meclis’in aç›l›fl› Padiflah II. Abdülhamit’in nutkunun Said Pafla ta-raf›ndan okunmas›ndan sonra 101 pare top at›fl›yla duyuruldu. Server Pafla, Mec-lis-i Âyan, Ahmet Vefik Pafla da Meclis-i Mebusan baflkanl›¤›na seçildi.

Meclis-i Mebusan bu ilk devresinde 56 oturum yapt›. Birinci devrede Kara-da¤’›n toprak talepleri, Tersane Konferans›’nda büyük devletler taraf›ndan belirle-nen esaslar, Rusya’n›n Osmanl› Devleti’ne savafl açmas› konular› görüflüldü. Ayr›-ca vilayet nizamnamesi, dâhili nizamname, belediye, matbuat, usul-› muhakeme,a¤nam(koyun) vergisinin artt›r›lmas›, idare-i örfiye (s›k›yönetim) kanunu ve gayri-müslimlerin askerli¤i gibi konularda düzenlemeler yap›ld›. Seçimlerle ilgili ‹ntihâb-› Mebusan Kanunu 19 Haziran 1877’de kabul edildi. Ancak bu kanun Padiflah ta-raf›ndan onaylanmad›¤› için yürürlü¤e giremedi. II. Abdülhamit, seçim Kanununuancak otuz bir y›l sonra II. Meflrutiyetin ilan›yla 1908’de yürürlü¤e koyacakt›r.

Meclis, 28 Haziran 1877’de ilk dönemini tamamlad›. Meclisin ikinci dönemi 13Aral›k 1877’de bafllad›. En fazla oyu alan Hasan Fehmi Efendi baflkan seçildi. ‹kin-ci dönemde 59’u Müslüman, 47’si gayrimüslim olmak üzere 106 mebus meclistegörev yapt›. Mebuslar aras›ndaki orana bakt›¤›m›zda neredeyse Müslüman-gayri-müslim mebus say›s› birbirine eflitti. Bu durum eflit temsil ilkesinin gerçekleflti¤inigöstermekle beraber, asl›nda Müslümanlar›n temsili aleyhine bir durum olufltur-maktayd›. Çünkü Osmanl› toplumundaki gayrimüslim nüfus dörtte bir oran›n› geç-miyordu. ‹kinci dönemde Meclis’te 29 oturum gerçeklefltirildi. Meclis-i Mebusan buoturumlarda Divan-› Muhasebat, Usul-› Muhakemat ve ‹dare-yi Örfiye kanun tasa-r›lar› ile arzuhal encümeni kurulmas›, Suriye vilayetinin ikiye ayr›lmas› ve göçmen-lere yap›lacak yard›mlar gibi konular üzerinde çal›flt›.

Meclis-i Mebusan cesur bir tav›r sergileyerek büyük devletlerin Osmanl› Devle-ti’nin Balkanlarda çeflitli tavizler vermesi yönündeki isteklerini reddetti. Ne var kibunu gerekçe gösteren Rusya 24 Nisan 1877’de Osmanl› Devleti’ne savafl ilan etti.Halk temsilcileri Meclis-i Mebusan’da savafl›n gidiflat› ile ilgili elefltiriler yapt›. Buelefltiriler dolayl› yoldan Padiflah’a kadar uzat›ld›. Savaflta a¤›r bir yenilgi alan Os-manl› Devleti, Balkanlardaki topraklar›n büyük bir k›sm›n› kaybetti. Ruslar ‹stan-bul önlerine kadar geldi. Müslüman ve gayrimüslim mebuslar aras›ndaki tart›flma-lar da sertleflmeye bafllad›. Sultan II. Abdülhamit bu flartlarda meclisin çal›flmalar›-n›n yararl› olmayaca¤›n› gerekçe göstererek 13 fiubat 1878’de meclisi süresiz tatiletti. Osmanl› Devleti istibdat olarak nitelenen mutlak›yetçi bir yönetime döndü.

‹stibdat Dönemi ve MuhalefetII. Abdülhamit’in otuz y›l sürecek olan istibdat (bask›) yönetimi; hafiyelik, sansürve bas›n özgürlü¤ünün k›s›tlanmas› üzerine içerden ve d›flar›dan birçok bask›ylakarfl›laflt›. 1889 y›l›nda Askeri T›bbiye ö¤rencileri anayasay› tekrar yürürlü¤e koy-mak ve mutlak yönetime son vermek amac›yla harekete geçti. Ohrili ‹brahim Te-mo, Arapkirli Abdullah Cevdet, Diyarbak›rl› ‹shak Sükûti, Kafkasyal› Mehmet Re-flit, Bakülü Hüseyin-zade Ali Beyler ‹ttihat-› Osmanî ad›n› tafl›yan gizli bir cemiyet


kurdular. Bu örgüt ayn› y›l Paris’te yaflayan meflrutiyet taraftar› Ahmet R›za Bey’leirtibata geçti. Ahmed R›za ve Dr. Naz›m beylerin teklifiyle cemiyetin ad› Osmanl›Terakki ve ‹ttihat Cemiyeti olarak de¤ifltirildi. Cemiyet, 1895’ten itibaren faaliyetle-rini h›zland›rarak yurt d›fl› ve yurt içinde birçok flubeler açt›. Ne var ki ayn› y›l ‹s-tanbul’daki merkez flube üyelerinin ço¤u aç›¤a ç›kar›larak yakaland› veya yurtd›fl›-na kaçmak zorunda kald›. Meflrutiyet taleplerini Avrupa’da sürdüren muhalifler gi-derek güçlendiler, etkinlikleri art›rd›lar. Osmanl› vatandafl› Ermeni ve Arap milli-yetçileriyle temas kurarak onlar› cemiyete kazanmaya çal›flt›lar. Ancak bu giriflimcemiyetteki iç çat›flmalar› fliddetlendirdi. Cemiyet, bu çat›flmalara son vermek için1902 senesinde Paris’te bir kongre düzenledi. Bu kongrede Prens Sabahattin gru-bu, Teflebbüs-i fiahsi ve Adem-i Merkeziyet program›n› ileri sürdü. Meflrutiyetin ye-niden ilan› için yabanc› müdahalesini savundu. ‹htilal yoluyla meflrutiyeti geri ge-tirmek isteyen Ahmet R›za Bey gurubu yabanc› müdahalesine karfl› ç›kt›lar. Bu gö-rüfl ayr›l›¤› nedeniyle cemiyet ikiye bölündü. Prens Sabahattin taraftarlar› Tefleb-büs-i fiahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti’ni, Ahmet R›za Bey taraftarlar› Osman-l› Terakki ve ‹ttihat Cemiyeti’ni kurdu. Selanik’te askerlerin kurdu¤u Osmanl› Hür-riyet Cemiyeti ile Mustafa Kemal’in fiam’da kurdu¤u Vatan ve Hürriyet Cemiye-ti’nin Ahmed R›za gurubunu desteklemesi ile Kanun-› Esasi’nin yeniden ilan›n›sa¤layacak süreç h›zland›.

II. MEfiRUT‹YET VE PARLAMENTER S‹STEME GEÇ‹fi

Osmanl› ‹ttihad ve Terakki Cemiyeti’nden II. Meflrutiyet’eII. Abdülhamit yöntemine karfl› mücadele eden cemiyetlerin birço¤u 27 Aral›k1907’de Paris’te bir kongre düzenledi. Kongreye Osmanl› Terakki ve ‹ttihat, Tefleb-büs-i fiahsi ve Adem-i Merkeziyet, Ermeni Taflnaksutyun, M›s›r Cemiyet-i ‹slâmiye-si, Ahd-› Osmani cemiyetleri ile Ermeni ve Araplar taraf›ndan yay›nlanan baz› ga-zete ve dergilerin temsilcileri kat›ld›lar. Üç gün süren kongrede II. Abdülhamit’intahtan inmeye zorlanmas› ve meflrutiyetin yeniden ilan› yönünde karar al›nd›. Buamaca ulaflmak için önce pasif direnifl yap›lacak, sonra halktan hükümete vergivermemesi istenecekti. Yap›lacak propagandalarla ordunun ihtilalcilere karfl› ç›k-mamas› sa¤lanacakt›. Hatta sonuca ulaflmak için gerekirse genel bir ayaklanma ç›-kar›lacakt›. Osmanl› Terakki ve ‹ttihat Cemiyeti, 1907 kongresinden sonra Make-donya’da h›zla örgütlendi.

10 Haziran 1908’de Rusya’n›n Reval Liman›nda ‹ngiltere Kral› VII. Edward ileRus Çar› II. Nikola aras›nda bir görüflme yap›ld›. Osmanl› Devletinin paylafl›lmas›için yap›lan bu görüflmeler cemiyeti harekete geçirdi. Cemiyet üyesi olan askerlerda¤a ç›karak ayaklanma bafllatt›lar. Enver Bey Tikvefl, Selahattin ve Tosun BeylerArnavutluk, Kola¤as› Niyazi ve Eyüp Sabri Beyler Resne ve Ohri bölgelerinde da-¤a ç›kt›lar. Bu arada cemiyet fedaileri Nâz›m Pafla ve fiemsi Pafla’ya suikast düzen-lediler. Meflrutiyetin yeniden ilan› yönündeki bask›lara direnemeyen Sultan II. Ab-dülhamit, 23 Temmuz 1908’de meflrutiyeti yeniden ilan etmek zorunda kald›. Os-manl› Terakki ve ‹ttihad Cemiyeti, 23 A¤ustos 1908’de yay›nlad›¤› bir bildiriyle ad›-n› ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti olarak de¤ifltirdi. II. Meflrutiyet’in ilan›yla Kanun-›Esasi tekrar yürürlü¤e kondu. Sadrazam Sait Pafla bas›n arac›l›¤› ile Meclis-i Mebu-san’› toplanmaya davet etti. Hafiyelik kald›r›ld› ve genel af ilan edildi. 1908 y›l›n›nKas›m ve Aral›k aylar›nda ülke genelinde seçimler yap›ld›. Seçimlere ‹ttihat ve Te-rakki Cemiyeti ile Prens Sabahattin taraftarlar›n›n kurdu¤u Ahrar F›rkas› kat›ld›. Se-çimler ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin zaferiyle sonuçland›. Ahrar F›rkas› ise yaln›z-


ca bir üyesini Meclis’e gönderebildi. 157 Türk, 54 Arap, 25 Arnavut, 22 Rum, 10 Er-meni, 6 S›rp, 3 Bulgar, 4 Yahudi olmak üzere 281 mebus seçilmiflti.

II. Abdülhamit konuflmas›nda anayasaya ba¤l› kalaca¤›n› söyledi. Uzun y›llarParis’te meflrutiyet mücadelesi veren, flimdi meclis baflkanl›¤›na seçilen Ahmed R›-za Bey ise konuflmas›nda görevlerinin “hâkimiyet-i milliyenin kaviyen teessüsüneçal›flmak” oldu¤unu belirterek millet egemenli¤ini vurgulad›. Meclis-i Mebusan dapadiflah›n aç›fl nutkuna verdi¤i cevapta; Meclisin hâkimiyet-i milliyenin timsali ol-du¤unu aç›klamakla kalmad›, kendisinden ‘millet meclisi’ diye söz etti. Art›k ‹ttihatve Terakki ad› da hürriyet, eflitlik ve kardefllik ilkeleri ile bütünleflti. Bu seçimler-den sonra ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti do¤rudan iktidara gelmemekle beraber hü-kümetler üzerinde dolayl› bir denetim kurdu. Meflrutiyet ile ‹ttihat ve Terakki Ce-miyeti daha ilk günlerden tepki çekmeye bafllad›. Eski rejimin yüksek memurlar›,mektepliler karfl›s›nda silineceklerini anlayan alayl› subaylar, askere gitmeme ayr›-cal›klar› kald›r›lan medrese ö¤rencileri meflrutiyet hareketinden ürkmüfllerdi. Girit,Bosna-Hersek gibi toprak kay›plar› da buna eklenince huzursuzluklar artt›. Meflru-tiyet’e muhalefeti ile tan›nan gazeteci Hasan Fehmi’nin öldürülmesi ise barda¤› ta-fl›ran son damla oldu. Bu suikasttan ‹ttihatç›lar sorumlu tutulurken, suikast, muha-lif gruplar›n ‹ttihat ve Terakki’ye karfl› birleflmelerine neden oldu. Dervifl Vahde-ti’nin yay›nlad›¤› Volkan gazetesi muhalefetin sesi haline geldi. Suikasttan yedi günsonra da 31 Mart Olay› cereyan etti ( 13 Nisan 1909).

13 Nisan günü avc› taburlar› ve Darülfünun ö¤rencilerinin kat›l›m›yla SultanAhmet Meydan›’nda toplananlar, alayl› subaylar›n görevlerine iadesi ve fleriat istek-lerini dile getirdiler. ‹stanbul on gün boyunca kargafla içerisinde kald›. Asiler baz›mebuslar›, yazarlar› ve subaylar› öldürdüler. ‹ttihatç›lar› tehlikeli bulan Arnavutmilliyetçileri de eyleme destek verdiler. Bu ortamda Meflrutiyetin ilan›nda önemlipay› olan Selanik’teki Üçüncü Ordu ‹stanbul’daki isyan› bast›rmaya karar verdi.Hüseyin Hüsnü Pafla komutas›nda yola ç›kan ve Hareket Ordusu ad› verilen birlik-ler 19 Nisan’da Yeflilköy’e ulaflt›lar. Genç Kurmay Yüzbafl› Mustafa Kemal’de Ha-reket Ordusu’nda görevliydi. 22 Nisan’da Üçüncü Ordu Komutan› Mahmut fievketPafla Hareket Ordusu’nun bafl›na geçti. Mahmut fievket Pafla ‹stanbul halk›na hita-ben yay›nlad›¤› bildiri ile ordunun amaç ve görevini aç›klad›(19 Nisan 1909). Mefl-rutiyeti, bir daha hiçbir gücün sarsamayaca¤› biçimde güçlendirmek, düflmanlar›-na gereken dersi vermek ve Kanun-› Esasi’nin üstünde hiçbir kanunun, hiçbir gü-cün olmad›¤›n› ve olamayaca¤›n› ispat etmek amac›nda olduklar›n› vurgulad›. Ha-reket Ordusu 24 Nisan’da ‹stanbul’a girdi, ayaklanmay› bast›rd›. Suçlular fliddetlibir flekilde cezaland›r›ld›. ‹syana göz yumdu¤u gerekçesiyle Sultan II. Abdülhamittahttan indirilerek yerine Sultan Mehmet Reflat getirildi. II. Abdülhamit, Selanik’esürgüne gönderildi. Hareket Ordusu’nun ‹stanbul’a girifli ve bundan sonra kurulans›k›yönetim rejimi silahl› kuvvetlerin iktidara ilk müdahalesi olacak ve daha sonra-ki dönemlere de miras›n› b›rakacakt›.

II. Meflrutiyeti ilan eden ‹ttihatç›lar meflruti yönetimin nas›l bir hukuki alt yap›gerektirdi¤i konusunda görüfl sahibi de¤illerdi. Bunun için 1908’de yeni bir anaya-sa haz›rlatmay›p mevcut anayasan›n yeniden yürürlü¤e konulmas›yla yetinmifller-di. ‹ktidar üzerinde dolayl› bir denetim kurduktan sonra padiflaha genifl yetkilerveren 1876 Kanun-› Esasi ile meflruti yönetimin sürdürülemeyece¤ini anlad›lar. Ye-ni Padiflah Sultan Reflat haz›rlanacak yeni anayasa ve parlamenter sisteme geçifliçin uygun bir isimdi. Seçimlerden sonra oluflan yeni meclis anayasadaki de¤iflik-likleri yapmak üzere bir komisyon kurdu. II. Meflrutiyet Meclisi 21 A¤ustos 1909’daanayasa de¤ifliklerini kabul etti. 1876 Kanun-› Esasisinin yirmiden fazla maddesi


Yeni meclis 17 Aral›k 1908günü Padiflah II.Abdülhamit’in konuflmas›ylaaç›ld›.

de¤ifltirildi. Yasama, yürütme ve yarg› organlar›n›n görev ve yetkilerinde önemlide¤ifliklikler yap›ld›. Buna göre; Padiflah tahta ç›karken anayasaya uyaca¤›na, va-tan ve milletin haklar›n› koruyaca¤›na yemin edecekti. Kanun ç›karma yetkisi Mec-lis’e ait olacakt›. Böylece parlamento, devletin en güçlü organ› haline getiriliyordu.Padiflah, meclisin ç›kard›¤› yasalar› veto etme yetkisine sahip de¤ildi. Parlamento-ya ise hükümeti denetleme ve gerekli görürse hükümeti düflürme yetkisi veriliyor,böylece parlamentolu sistemden parlamenter sisteme geçifl sa¤lan›yordu. Yürütmeyetkilerinin kullan›lmas›nda Heyet-i Vükela güçlendirilmiflti. Hak ve özgürlüklerinalan› da geniflletildi. 1909 Kanun-› Esasi de¤iflikli¤inde hak ve özgürlüklerin korun-mas›na yönelik en temel yenilik Padiflah’a vatandafllar› sürgüne gönderme hakk›veren 113. maddenin ikinci f›kras›n›n kald›r›lmas› oldu. Kifli dokunulmazl›¤›, tica-ret, çal›flma ve sanat özgürlü¤ü, haberleflmenin gizlili¤i ilkeleri kabul edildi. Vatan-dafllar din ve mezhep ay›rmaks›z›n kanun önünde eflit say›ld›. Sansür kald›r›ld›, ba-s›n ve yay›n özgürlü¤ü güvence alt›na al›nd›, yurttafllara örgütlenme hakk› verildi.Siyasal örgütlenme ve toplant› hakk›n›n tan›nmas› ile Türk demokrasi tarihindegerçek anlam›yla siyasal partilerin kurulmas› dönemi de bafll›yordu. Ayr›ca yurttafl-lara mal edinme ve tasarruf hakk›, hâkim güvencesi, kamu görevine girme, hakla-r› da tan›nd›, angarya ve iflkence yasakland›

Bu dönemde ‹ttihatç›lar›n a¤›rl›kl› olarak yer ald›¤› Meclis-i Mebusan’da yap›lankanunlarda; Meflrutiyetin ilan›yla meydana gelen siyasi geliflmeleri anayasaya ge-çirmek, Osmanl› Devleti’ni ve idari mekanizmas›n› ça¤dafl bir devlet haline getir-mek, toplumun ‹ttihat-› Anas›r çerçevesinde birli¤ini sa¤lamak ve kapitülasyonlar›kald›rma gibi amaçlar izlendi. Meclisteki Türk mebuslar ‹ttihat-› Anas›r fikriyle Os-manl›l›¤› savunsalar da, gayrimüslim mebuslar›n ba¤›ms›zl›k yönünde yapt›klar› fa-aliyetler ‹ttihatç›lar›n bu fikrini gerçeklefltirmelerine mani oldu.

Bu demokratik aç›l›mlar› yapan ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti 31 Mart Olay›’ndansonra özgürlükçü tavr›ndan yavafl yavafl vazgeçti. Bu durum hem Cemiyet içinde,hem de Cemiyet d›fl›nda ‹ttihatç›lara karfl› muhalefetin geliflmesine neden oldu.1909-1910 y›lar› aras›nda bir yanda Mutedil Hürriyetperveran F›rkas›, Osmanl› Sos-yalist F›rkas› gibi partiler kurulurken öte yandan ‹ttihat ve Terakki içinde de mu-hafazakârlar ve liberaller ayr›flt›. Muhafazakârlar Hizb-i Cedid hareketi ile ‹ttihat veTerakki’yi bölünmenin efli¤ine getirdi. Sonuçta tüm muhalifler ‹ttihat ve Terakki’yekarfl› birleflerek 21 Kas›m 1911’de Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas›’n› kurdular. Partinin bafl-kanl›¤›na Amasya Mebusu ‹smail Hakk› Pafla seçildi. ‹ttihat ve Terakki’ye karfl› or-duda da muhalif bir grup ortaya ç›kt›. Kendilerine Halaskâr Zabitan ad›n› veren su-baylar iktidar›n uygulamalar›na karfl› direnifle geçti. Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas› 11Aral›k 1911’de ‹stanbul’da yap›lan ara seçimleri bir oy farkla kazanarak gücünügösterdi. Ara seçim sonucu ‹tilafç›lar aç›s›ndan bir baflar› iken, ‹ttihatç›lar içinönemli bir uyar› oldu. ‹ttihat ve Terakki, hemen harekete geçti, Hürriyet ve ‹tilafF›rkas›’n›n haz›rlanmas›na f›rsat vermeden bir erken seçim karar› ald›. Padiflah V.Mehmet Reflat 18 Ocak 1912’de Meclis’i feshetti. Böylece tarihimize “sopal› seçim-ler” olarak geçen 1912 seçimlerine giden yol aç›ld›. K›sa süre sonra iç ve d›fl poli-tikada yaflanan olumsuzluklar ‹ttihatç›lar›n ülke siyasetine do¤rudan el koymas›nagerekçe oldu.

‹ttihat ve Terakki ‹ktidar› Meclis-i Mebusan’›n feshinden sonra Kanun-› Esasi’nin 7. maddesine göre seçimleryap›lmaya baflland›. Seçimlere ‹ttihat ve Terakki F›rkas› ile Hürriyet ve ‹tilaf F›rka-s› kat›ld›. ‹ttihat ve Terakki, iktidar olman›n avantaj›n› kullanarak seçimleri kazan-


‹ttihat ve TerakkiCemiyeti’nin ülkeyi perdearkas›ndan yönetti¤i buy›llarda Osmanl› toplumugerçek anlamda ilk defamillet egemenli¤i ile tan›flt›.Özgürlü¤ün, örgütlenmenin,milli egemenli¤in, bireyselhak ve hukuk kavramlar›n›nuygulama alan› buldu¤u,parlamenter rejime geçiflinyafland›¤› bu dönem Türkdemokrasi tarihine önemlikatk›lar yapt›.

mak için elinden geleni yapt›. Gayrimüslimlere ayr›cal›klar vaat ederek oy topla-maya çal›flt›. Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas› ise daha çok halk›n dini duygular›n› kullana-rak seçimlerde baflar› elde etmeyi denedi. ‹ttihatç›lar›n halk› dinsizlefltireceklerini,çocuklara flapka giydireceklerini iddia etti. Tarihte sopal› seçimler olarak nitelenenbu seçimler birçok yerde Ocak-Nisan aylar›nda sonuçland›. ‹ttihat ve Terakki bek-lenildi¤i gibi seçimleri ezici bir ço¤unlukla kazand›, ama sayg›nl›¤›n› yitirdi. Seçi-lerek Meclis-i Mebusan’a gelen 284 mebustan neredeyse tamam›na yak›n› ‹ttihat veTerakki mensubu idi. Muhalif mebus say›s› ise 15 civar›ndayd›.

Meclis-i Mebusan 18 Nisan 1912’de 105 mebusun kat›l›m›yla topland›. Meclisbaflkanl›¤›na Mentefle (Mu¤la) Mebusu Halil Bey seçildi. 4 A¤ustos 1912’ye kadarçal›flmalar›n› sürdüren bu meclis II. Meflrutiyetin en k›sa ömürlü meclisi olmas›nakarfl›n ülkenin içte ve d›flta yo¤un çalkant›lar yaflad›¤› bir dönemde görev yapt›.D›flta ‹talya ile Trablusgarp Savafl› devam ederken, bunu f›rsat bilen Balkan Dev-letleri de haz›rl›klar›n› h›zland›rm›flt›. ‹çte ise ba¤›ms›zl›k isteyen Arnavutlar›n isya-n› sürüyordu. Yaflananlar hem hükümeti hem de ‹ttihatç›lar› y›pratt›. Öyle ki orduiçinde bile muhalefet bafl gösterdi. Halaskâr Zabitan gurubu ‹ttihatç› Sait Pafla hü-kümetinin çekilmesi, ordunun siyasetten uzaklaflt›r›lmas›, adil ve dürüst yeni se-çimlerin yap›lmas› talepleriyle ortaya ç›kt›. Hükümet istifa etti. Yerine üç eski sad-razam› içine ald›¤› için Büyük Kabine olarak adland›r›lan Gazi Ahmed Muhtar Pa-fla Hükümeti kuruldu. Yeni kabine Meclis-i Âyan’›n da görüflünü alarak Meclis’ifeshetti. Böylece hükümetteki etkisini zaten yitirmifl olan ‹ttihat ve Terakki flimdide Meclisin da¤›t›lmas›yla büyük bir darbe alm›fl oldu. ‹ttihatç› karfl›t› bir politikaizleyen Gazi Ahmed Muhtar Pafla kabinesi Birinci Balkan Savafl›nda al›nan yenilgive Edirne’nin kayb› üzerine istifa etti. Kâmil Pafla hükümeti kuruldu. Bozgun orta-m›n›n yaratt›¤› havadan yararlanan ‹ttihatç›lar 23 Ocak 1913’de Bab›âli Bask›n› ileiktidar› zorla ele geçirerek, muhalefeti tamamen sindirdi. Kâmil Pafla istifa ettirildi.Yeni hükümeti Mahmut fievket Pafla kurdu. Mahmut fievket Pafla’n›n bir suikast so-nucu öldürülmesi üzerine kurulan Prens Sait Halim Pafla kabinesi ile de ‹ttihad veTerakki’nin kesin iktidar› kuruldu. ‹ttihat ve Terakki, ayn› y›l cemiyet-f›rka ikili¤i-ne son vererek kendini siyasal parti olarak ilan etti. Art›k ülkenin kaderi Enver, Ta-lat ve Cemal Beylerin bafl›n› çekti¤i bu partinin elindeydi. ‹ttihat ve Terakki F›rka-s› Birinci Dünya Savafl›’n›n sonuna kadar ülkeyi fiilen tek parti olarak yönetecekti.

1914 Ocak ve Nisan aylar›nda yap›lan seçimlere tek parti olarak ‹ttihat ve Te-rakki kat›ld›. Meclis-i Mebusan 14 May›s 1914’te aç›ld›. II. Meflrutiyet döneminin enuzun süre görev yapan bu meclisinde çeflitli etnik gruplardan 259 mebus yer ald›.Meclis Baflkanl›¤›na Mentefle Mebusu Halil Bey seçildi. 1914-1918 tarihleri aras›n-da Meclis-i Mebusan Osmanl› Devletinin I. Dünya Savafl›’na kat›lmas› nedeniylegenellikle askeri konular› görüfltü. Bunun yan› s›ra Ceza Kanunu’nun baz› madde-lerinin de¤ifltirilmesi, koleran›n engellenmesi için bütçe ayr›lmas›, Deniz TicaretiKanunu, Ziraat Bankas› Kanunu, Belediye Vergileri Kanunu kabul edildi. ‹ttihatç›-lardan oluflan bu meclis 1912’de gündeme getirdikleri ancak âyan ve padiflah tara-f›ndan onaylanmad›¤› için kesinleflmeyen Anayasa de¤iflikli¤ini de yapt›. Mecliste-ki muhalefeti sindirmek, gerekti¤inde yeni bir meclis oluflturabilmek için gerekliolan bu de¤ifliklikle meclisin feshi kolaylaflt›r›ld›. Zaten tek parti konumunda olan‹ttihatç›lar bu de¤ifliklikten yararlanma ihtiyac› duymayacak, bu önleme dünya sa-vafl›n›n bitiminde Padiflah Vahdettin baflvuracakt›. Böylece ‹ttihat ve Terakki ken-dini korumak için getirdi¤i silahla yine kendisi vurulmufl olacakt›.


Feroz Ahmad, ‹ttihat ve Terakki (1908-1914), Çev. Nuran Yavuz, ‹stanbul 1986.

Sonun Bafllang›c›: I. Dünya Savafl›I. Dünya Savafl›’na giden süreçte etkili olan iki önemli geliflme Frans›z ‹htilâli ile Sa-nayi ‹nk›lâb› idi. 1789 Frans›z ‹htilâli ile yay›lan milliyetçilik ak›m› ulus devletlerinkurulmas›n› tetiklemiflti. Milliyetçi dürtülerle ‹talya ve Almanya’n›n siyasi birli¤inikurmas› ve ard›ndan yeni güçler olarak ortaya ç›kmas› ile Avrupa’da o güne de¤inoluflan dengeler bozulmufltu. Öte yandan Sanayi ‹nk›lâb› sömürgeci devletlerin ye-ni hammadde kaynaklar›na ve pazarlara olan ihtiyac›n› art›rm›flt›. Bu durum Avru-pa’n›n büyük devletleri aras›nda ekonomik rekabeti fliddetlendirmifl ve var olan si-yasi bunal›m›n da etkisiyle siyasi bloklaflmalar h›z kazanm›flt›. 1871’de birli¤ini sa¤-lad›ktan sonra h›zla sanayileflen Almanya’n›n ordu ve donanmas›n› ça¤dafllaflt›rarakgiderek güçlenmesi ve Avrupal› devletlerin sömürgelerine göz dikmesi sömürgeciAvrupa devletlerini endiflelendirmiflti. Di¤er yandan Orta Avrupa’da bir kara devle-ti olan Avusturya-Macaristan’›n Balkanlarda ilerleyerek Akdeniz’e ç›kmak istemesiise ayn› siyaseti takip eden Rusya’n›n menfaatleriyle çat›flm›flt›.

Ekonomik ve siyasi ç›karlar›n yön verdi¤i I. Dünya Savafl›’n› bafllatan k›v›lc›m28 Haziran 1914’de Avusturya-Macaristan veliahd›n›n Saray-Bosna flehrinde birS›rp genci taraf›ndan öldürülmesi ile oldu. Bir ay sonra Avusturya, S›rbistan’a sa-vafl ilan etti. Böylece I. Dünya Savafl› bafllad›. Bu geliflmeler üzerine S›rbistan’› hi-maye eden Rusya, Avusturya’ya savafl ilan etti. Rusya’n›n savafla girmesi üzerineAlmanya da Avusturya yan›nda yer ald›. Bunu Fransa ve ‹ngiltere’nin Almanya’yasavafl ilan etmesi takip etti. Osmanl› Devleti, stratejik konumu ve Bo¤azlara sahipolmas› dolay›s›yla baflta Rusya olmak üzere ‹tilaf ve ‹ttifak devletleri aç›s›ndanönemliydi. Ülkede egemen olan ‹ttihat ve Terakki F›rkas›’n›n sivil kanad› tarafs›z-l›k yanl›s›yd›. Ne var ki Almanya’n›n savafl› kazanaca¤›ndan emin olan Enver Paflabu devletin yan›nda savafla girmekten yanayd›. Böylece 93 Harbi ve Balkan savafl-lar›nda kaybedilen topraklar› geri almay› umuyordu. Almanya ise Türk bo¤azlar›-n› kontrol etmek ve savafl alanlar›n› geniflleterek rakiplerinin gücünü da¤›tmakamac›yla Osmanl› Devleti’ni yan›nda görmek istiyordu. 2 A¤ustos 1914’te yap›langizli anlaflma Enver Pafla ile Almanlar›n iste¤ine uygundu. Osmanl› Devleti’yle Al-manya aras›nda imzalanan bu anlaflmadan Sadrazam Sait Halim Pafla, Dâhiliye Na-z›r› Talat Pafla, Meclis Baflkan› Halil Bey ve Harbiye Naz›r› Enver Pafla d›fl›nda kim-se haberdar de¤ildi. Anlaflman›n ikinci maddesine göre Almanya’n›n savafla girme-si halinde Osmanl›’n›n da savafla girmesi gerekiyordu. Bu maddeye ra¤men savaflbafllad›¤›nda Osmanl› hükümeti hemen savafla girmeyip seferberlik ilan etti. Bugeliflmeler üzerine Sultan Reflat, bafllayan savafl›n umumi bir hal ald›¤› gerekçesiy-le Kas›m ay›nda toplanmak üzere 2 A¤ustos 1914’de Meclis-i Mebusan’› tatil etti.

Osmanl› hükümeti cesur bir karar alarak kapitülasyonlar› kald›rd›. Bu arada Ak-deniz’de ‹ngiliz donanmas›ndan kaçan iki Alman savafl gemisi Çanakkale Bo¤az›’n›geçti. ‹ngiltere, tarafs›zl›¤›n› ilan etmifl olan Osmanl› Devleti’nden bu gemilerinTürk sular›ndan ç›kar›lmas›n› istedi. Ancak Osmanl› Devleti 11 A¤ustos 1914 saba-h› Alman gemilerinin Marmara Denizi’ne girmesine izin vererek, bu gemileri sat›nald›¤›n› ilan etti. Bir süre sonra Yavuz ve Midilli ad› verilen bu gemiler Karade-niz’de Rus limanlar›n› bombalad› (29 Ekim 1914). Böylece Osmanl› Devleti fiilensavafla girmifl oldu. Ruslar, 1 Kas›m 1914’te Kafkasya’dan sald›r›ya geçti. ‹ngiltereve Fransa ise 5 Kas›m’da Osmanl› Devleti’ne savafl ilan etti. 11 Kas›m 1914’te iseOsmanl› hükümeti ‹tilaf Devletleri’ne savafl ilan›n› aç›klad›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



I. Dünya Savafl›’nda Osmanl› Devleti birçok cephede birden savaflt›. Baflkomu-tan vekili Enver Pafla’n›n, bölgedeki komutanlar›n tüm itirazlar›na ra¤men, 21 Ara-l›k 1914’te giriflti¤i Sar›kam›fl harekât› büyük bozguna ve binlerce kayba neden ol-du. Üstelik bölgeyi Ermeni sald›r›lar›na aç›k hale getirdi. Savafl s›ras›nda Türk Bo-¤azlar› büyük önem kazand›. ‹tilaf Devletleri Bo¤azlar› ele geçirerek hem Osman-l› Devleti’ni savafl d›fl› b›rakmak hem de Rusya’ya gerekli olan yard›m› yapmaküzere Çanakkale Cephesi’ni açt›. 18 Mart 1915’te denizden, 25 Nisan 1915’te isehem karadan hem denizden yapt›klar› harekât sonuçsuz kald›. ‹tilaf güçleri 1916y›l›n›n ilk günlerinde Gelibolu’yu boflaltmak zorunda kald›. Türk ordusu Çanakka-le’de savafl gücünün yok olmad›¤›n› bütün dünyaya gösterirken, Anafartalar Guru-bu Komutan› Mustafa Kemal’in flöhreti ve sayg›nl›¤› artt›. Osmanl› Devleti ayn› ba-flar›y› Orta Do¤u’daki topraklar›nda gösteremedi. Basra Körfezi’nden ç›kan ‹ngilizordular› zengin petrol kaynaklar›n› ele geçirmeyi hedeflemiflti. Osmanl› Ordular›1916’da Kutülamare’de ‹ngiliz ordusunu ma¤lup etti. Ancak 1917 y›l›nda büyükkuvvetlerle ilerleyen ‹ngilizler, Osmanl› ordusunu yenerek Ba¤dat’› ele geçirdi.Mondros Mütarekesi imzaland›¤› s›rada Türk ordusu Musul ve Kerkük civar›na çe-kilmek zorunda kalm›flt›. Suriye’de ise IV. Ordu Komutan› olan Cemal Pafla ‹ngiliz-lerin elinde bulunan Süveyfl Kanal›’n› ele geçirmek için Kanal Harekât›’n› bafllatt›.Böylelikle ‹ngiltere’ye büyük bir darbe vurulacakt›. Osmanl› ordular›n›n kanalayapt›¤› iki büyük hücum baflar›s›z oldu. Osmanl› kuvvetleri savafl›n sonlar›na do¤-ru Halep’in kuzeyine çekilmek zorunda kald›. Hicaz’da, Yemen’de, Galiçya, Ro-manya ve Makedonya cephelerinde baz› baflar›lar elde eden Osmanl› Devleti sava-fl›n sonunda bozguna u¤ramaktan kurtulamad›.

ABD’nin ‹tilaf Devletleri’nin yan›nda savafla girmesi onlara büyük bir üstünlüksa¤lad›. Buna karfl›n ‹ttifak grubunun itici gücü Almanya’n›n ekonomisi ve askeridurumu zay›flam›fl, cephelerde de yenilmeye bafllam›flt›. Bu durum ‹ttifak devlet-lerinin kamuoylar›nda bar›fl ça¤r›lar›n› art›rd›. ABD baflkan› Wilson’un aç›klad›¤› il-keler de bu devletlerde olumlu yank› bulmufltu. Çok geçmeden Bulgaristan yapt›-¤› bir ateflkesle savafltan çekildi. Böylece Almanya ile Osmanl› Devleti’nin karadanba¤lant›s› kesildi. ‹ttihatç›lar›n iç ve d›fl politikada yapt›klar› yanl›fll›klar nedeniyleOsmanl› Devleti Birinci Dünya Savafl›’ndan yenik ç›kt›.5 Ekim 1918’de Talat Paflabaflkanl›¤›ndaki ‹ttihat ve Terakki Hükümeti Wilson prensipleri çerçevesinde mü-tareke iste¤inde bulundu. 8 Ekim 1918’de Hükümet istifa etti. Yeni kurulan Ahmet‹zzet Pafla hükümeti 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi’ni imzalad›.

Mütarekenin en a¤›r hükümleri ‹tilaf Devletlerine istedi¤i Osmanl› topraklar›n›iflgal imkân› sa¤layan 7. ve 24. maddeleriydi. Bu maddelere göre ‹tilaf devletleri,güvenliklerini tehdit edecek bir durumun do¤mas› halinde herhangi bir noktay› ifl-gal edebileceklerdi. Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Âyan bu nedenle ateflkesi üzün-tü ile karfl›lam›flt›, ancak sadrazam›n gizli oturumda baflka çarenin olmad›¤› yönün-deki konuflmas› üzerine onaylanmas› için hükümete yetki vermiflti. Mütareke, sa-vafl›n s›k›nt›lar›ndan yorgun ve yoksul düflmüfl halkta k›smen bir ferahl›k yaratm›fl,bas›nda bar›fl ve ümit dolu yorumlar yap›lmas›na yol açm›flt›. Ne var ki ‹tilaf dev-letlerinin iyi niyetli olmad›¤› çok geçmeden anlafl›ld›. Mütarekenin mürekkebi ku-rumadan ülkenin en zengin ve stratejik bölgeleri iflgal edilmeye baflland›. Ülkenindört bir yan›nda iflgaller sürerken ‹tilaf donanmas› da 13 Kas›m 1918’de ‹stanbulönlerine demirledi. ‹tilaf subaylar› flehri denetimleri alt›na ald›.


Parlamentosuz ‹dareI. Dünya Savafl› boyunca iktidarda bulunan ‹ttihat ve Terakki F›rkas› kendisini fes-hedip Teceddüt F›rkas›’na dönüfltü. Mondros Mütarekesi’ni imzalayan Ahmet ‹zzetPafla hükümeti istifa etti. Yeni hükümeti kurma görevi Padiflah Vahdettin’in dünü-rü Tevfik Pafla’ya verildi. Ülke ‹tilaf devletlerinin iflgaline u¤ram›fl, askerî, siyasî veidarî alanlarda ‹tilaf devletlerinin kontrolü s›klaflm›fl ve devlet kurumlar› ifl göre-mez hale gelmiflti. Devletin otoritesi zay›flam›fl, iflgalcilerin istek ve müdahaleleri,devletin etkinli¤ini ve itibar›n› zedelemifl, halk›n devlete olan güveni sars›lm›flt›.Savafl›n bitmesiyle halkta oluflan iyimserlik havas›, k›sa sürede yerini büyük birbezginlik ve çaresizlik havas›na b›rakm›flt›. Bu flartlarda Tevfik Pafla Hükümeti, 21Aral›k 1918’de Meclis-i Mebusan’›n kapat›lmas›n› sa¤lad›. ‹ttihatç›lar›n 1914’te ana-yasada yapt›klar› de¤ifliklikle meclisin feshini kolaylaflt›rmalar› Sultan Vahdettin’inMeclisi fesh etmesine uygun zemini haz›rlam›flt›. Böylece Osmanl› meflrutiyetindedördüncü kez anayasal yetkiyle meclis feshedilmifl oldu. Kanun-› Esasiye göre se-çimlerin 4/6 ay içinde yap›lmas› ve Meclis-i Mebusan’›n yeniden toplanmas› gere-kiyordu. Fakat hükümet, 2 Ocak 1919’da mütareke ortam›nda sa¤l›kl› seçimlerinyap›lamayaca¤›n› öne sürerek, bar›fl yap›l›ncaya kadar seçimleri erteledi. TevfikPafla’n›n istifas› üzerine kurulan Damat Ferit Pafla Hükümeti, 22 Mart’ta mebus se-çimi yap›lmas›n› kararlaflt›rd›. Fakat gayrimüslimlerin haklar›n›n korunmas› içinnispi temsil esas›na göre bir seçim kanunu haz›rlanmas›n›n gerekli oldu¤unu aç›k-lad›. Müslüman olmayanlar›n seçime kat›lmama karar› almalar› üzerine hükümettavr›n› de¤ifltirdi. Sadrazam, Müslüman olmayanlar›n temsil edilmeyece¤i bir mec-lisin Paris Konferans› kararlar›n› olumsuz etkileyece¤i düflüncesi ile seçimi uygula-maya koymad›. Zaten Dâhiliye Naz›r› Mehmet Ali Bey de yeni s›n›rlar belirlenme-den seçim yap›lamayaca¤›n› ileri sürüyordu. Ayr›ca ‹ttihatç› olduklar› gerekçesiyle5 Nisan 1919’da Teceddüt F›rkas› ve Osmanl› Hürriyetperver Avam F›rkalar› kapa-t›ld›. Böylece meclisten yoksun b›rak›lan ülkede muhalefet de sindirilmifl oldu.Meclis, ancak bir y›l yirmi iki gün sonra, 12 Ocak 1920’de toplanabilecekti.

MÜTAREKE DÖNEM‹

Millet Egemenli¤i Kongreler DönemiTrablusgarp Savafl› ve Balkan Savafllar› ile bafllayan ve I. Dünya Savafl› ile biten sa-vafllar dizisi Türk milletini sosyal ve ekonomik bak›mdan y›k›ma götürmüfl, ülke-nin zaten k›t olan kaynaklar› tükenmiflti. Türk ayd›nlar› moral çöküntüsü, askerlerise uzun y›llar çarp›flman›n verdi¤i yorgunluk içerisinde idi. Cephelerden dönensubaylar›n amac› ailesine kavuflmak, dinlenmek ve uygun bir bar›fl antlaflmas›n›nyap›lmas›n› beklemekti. Ayd›nlar ve askerlerin bir k›sm› üzüntü içerisinde gelecek-ten ümitsiz idiler. Türkiye’nin ba¤›ms›z bir devlet olarak ayakta kalabilece¤ine da-ir inançlar›n› giderek yitiren ayd›nlar ‹ngiliz veya Amerikan himayesini (mandas›-n›) kabul etmek konusunda aray›fllar içine girmifllerdi.

Özellikle Yunanl›lar›n ‹zmir ve çevresini iflgali s›ras›nda yapt›klar› katliam ülke-nin her yerinde sert protestolara yol açt›. Halk›n iflgaller karfl›s›ndaki bu tepkisi ogünlerde Anadolu’ya geçen Mustafa Kemal Pafla taraf›ndan da desteklendi. Yunan-l›lar›n Bat› Anadolu’da ilerlemeleri, Çukurova ve Güneydo¤u Anadolu’nun Frans›z-lar›n iflgaline girmesi ve buralarda Ermenilerin yapt›klar› zulümler, Do¤u Anado-lu’da bir Ermenistan, Do¤u Karadeniz’de bir Pontus Rum Devleti kurulaca¤› konu-sundaki söylentiler, Türk milletini kendi kaderini tayin konusunda örgütlenmeye


zorlad›. ‹tilaf devletlerinin Mondros Mütarekesi’ni tam bir teslimiyet antlaflmas› ola-rak gördü¤ünü kan›tlayan uygulamalar› karfl›s›nda Padiflah›n ve Osmanl› hüküme-tinin pasif kalmas›, üstelik halk› da pasif kalmaya ça¤›rmas› Türk milletini kendigelece¤ini belirleme konusunda harekete geçirdi. Böylece ülkenin dört bir taraf›n-da Müdafaa-y› Hukuk Cemiyetleri kurulmaya baflland›. Yürürlükteki cemiyetler ka-nununa uygun olarak kurulan Müdafaa-y› Hukuk Cemiyetleri, özellikle emperya-list sald›r› ve tehdit karfl›s›nda vatan›n bütünlü¤ünü ve milletin ba¤›ms›zl›¤›n›amaçlad›lar. ‹flgallere karfl› bafllang›çta; miting, protesto, nüfus istatistikleri, propa-ganda ve yay›n yoluyla haklar›n› dünyaya duyurmay› ve savunmay› amaçlayan bucemiyetlerin tepkileri k›sa sürede silahl› direnifle dönüfltü. Afla¤›da da görülece¤iüzere, ortak gayeleri bölgelerini iflgalden kurtarmak olan bu cemiyetler halk›n ör-gütlenmesinde ve direnifl azminin güçlenmesinde büyük bir rol oynarken, halk›nkendi egemenli¤ine sahip ç›kmas› yönünde bir harekete dönüfltü.

1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl›’ndan sonra imzalanan Berlin Antlaflmas›yla Kars,Ardahan ve Batum Ruslar›n eline geçmiflti. Bolflevik ‹htilâli’nin ard›ndan Ruslar›n I.Dünya Savafl›’ndan çekilmesi üzerine 3 Mart 1918’de Osmanl› Devleti, Almanya veRusya aras›nda yap›lan Brest-Litowsk Antlaflmas› ile bu üç sancak tekrar Türkiye’yeiade edilmiflti. Ancak Mondros Mütarekesi hükümlerine göre bu sancaklar›n derhalboflalt›lmas› gerekiyordu. ‹ngilizler buralar› Ermenilere vermek istiyorlard›. Oysabu sancaklar›n ahalisinin büyük ço¤unlu¤u Müslüman ve Türk’tü. Bölge Müslü-manlar› topraklar›n›n Ermenilerin eline geçmemesi için teflkilatlanmaya ve kongre-ler düzenlemeye bafllad›lar. Bu amaçla Mondros Mütarekesi’nden hemen sonra 5Kas›m 1918’de Batum, Kars, Ardahan, Oltu, Artvin, Sar›kam›fl, I¤d›r ve Nahcivanileri gelenlerinin kat›l›m›yla Kars’ta bir Millî ‹slâm fiuras› oluflturuldu. Bu kurulufl 30Kas›m 1918’de Kars’ta 60 delegenin kat›l›m›yla Büyük Kars Büyük Kongresi’ni yap-t›. Bu kongre, Cenubi Garbi Kafkas Hükümet-i Muvakkate-i Milliyesi ad›yla birdevlet kurarken, Türkiye topraklar› üzerinde kuvvetler birli¤ine dayal› meclis hü-kümeti sisteminin ilk örne¤ini sundu. Zira on sekiz maddelik Teflkilat-› Esasiye Ka-nunu’nda Meclis-i Milli veya parlamento diye adland›r›lan Meclis-i Mebusan bulun-maktayd›. On sekiz yafl›n› bitiren her erkek vatandafl taraf›ndan seçilen mebuslar,Rum ve Rus az›nl›klar›n temsilcileri de aralar›nda olmak üzere 1 Mart 1919’da par-lamento halinde çal›flmalar›na bafllad›. Faaliyetleriyle bir yasama organ› halini ald›.Seçimler on bin kifliye bir mebus olmak üzere adays›z, demokrat ve tarafs›z ola-cakt›. Görüldü¤ü üzere bu Teflkilat-› Esasiye Kanunu bir devletin ana kuruluflunuilgilendiren kurallar› koymufltu. Yönetimin ad›, bayra¤›, s›n›rlar›, resmi dili, yasamaorgan› ve seçimi, askeri ve mülki teflkilat, bölgenin ve halk›n kendi kaderini tayinhakk›, dini güvenceler, asker ve sivil yüksek görevlilerin seçim ve azilleri, yasamayetkisi belirlenmiflti. Bu düzenlemelerde millilik ve demokratiklik göze çarpan ikiözellikti. Seçme yafl›n›n 18 ve seçilme yafl›n›n 25 olarak belirlenmesi gençlere ge-nifl kat›l›m olana¤› sa¤lam›flt›. Tebaa yerine vatandafl tan›mlamas›n›n kullan›lmas›,tamamen ça¤dafl ve demokratik bir terminolojinin seçilmesi, seçimlerin demokra-tik yap›lmas› dikkat çekiyordu. Kars’ta kurulan bu hükümetin Teflkilat-› EsasiyeKanunu’nda Türkiye veya Türkiye Devleti ibaresinin kullan›lmas›, TBMM taraf›n-dan yeni devletin adland›r›lmas›nda da etkili olacakt›.

Yine Mondros Mütarekesi’nin imzalanmas›ndan yaklafl›k bir ay sonra ‹stan-bul’daki baz› ayd›nlar Millî Talim ve Terbiye Cemiyeti öncülü¤ünde Türk Oca¤›,K›z›lay, Çocuk Esirgeme Kurumu, Donanma Cemiyeti, Muallimler Cemiyeti gibiyetmifl civar›nda cemiyetin bir araya gelmesi ile Millî Kongre Cemiyeti’ni olufltur-dular. Bunlar›n gayesi Rumlar›n ‹stanbul’u ele geçirmek konusundaki faaliyetleri-


ne mani olmak ve Türklere yap›lan haks›zl›klarla mücadele etmekti. Bu amaçlaTürkler hakk›nda yap›lan olumsuz propagandalar›n önüne geçmek için Frans›zcave ‹ngilizce olarak baz› kitaplar yay›nlad›lar. Anadolu’da bafllayan Millî Mücadele-yi destekleyen Millî Kongre Cemiyeti son Osmanl› Meclis-i Mebusan’›nda al›nanMisâk-› Millî kararlar›nda da etkili oldu. Cemiyet, 23 May›s 1919’da düzenledi¤iola¤anüstü toplant›da milleti temsil eden bir millî flûra toplanmas›n› kararlaflt›rd›.Ayr›ca ertesi gün, 24 May›s 1919’da, Sultan Ahmet Meydan›’nda ‹zmir’in iflgaliniprotesto için bir miting düzenledi. D›fl ve iç çevrelerde oldukça etkili olan bu mi-ting, halk›n Milli Mücadele’ye kat›l›m›nda önemli rol oynad›.

Yunanl›lar›n Do¤u Trakya’y› Yunanistan’a katmak amac›yla baz› faaliyetlerebafllamalar› üzerine harekete geçen Trakya’daki ayd›nlar ise Trakya Paflaeli Müda-faa-y› Hukuk-› Osmaniye ad›nda bir cemiyet kurdular. Bu teflkilat 22 Ocak 1919’da‹stanbul’da toplanarak Yunan iflgalini önlemeye yönelik baz› kararlar ald›. Dahasonra Edirne ve Lüleburgaz’da da kongrelerini düzenledi.

Yine Bat› Anadolu içlerinde ilerlemeye bafllayan Yunanl›lara karfl› mücadeleeden Kuva-y› Milliye’yi bir düzen alt›na almak ve beslenmelerini sa¤lamak için 28Haziran-12 Temmuz 1919’da Bal›kesir’de bir kongre topland›. Kongreye Ayval›k,Soma, Akhisar m›nt›kalar› ile Bal›kesir’e ba¤l› di¤er ilçelerin temsilcileri kat›ld›. Birmerkez heyeti kurularak baflkanl›¤›na Hacim Muhittin Bey seçildi. Bu kongredeYunanl›lara karfl› savaflan kuvvetlerin beslenmeleri ve düzenli ordu kurulmas› gibiönemli kararlar al›nd›. 1919 y›l› boyunca birçok kez toplanan Bal›kesir kongrele-rinde al›nan kararlar padiflaha ve ‹tilaf Devletleri temsilcilerine telgrafla bildirildi.Bat› Anadolu’da düzenlenen bir di¤er önemli kongre ise 16-25 A¤ustos 1919’dadüzenlenen Alaflehir Kongresi oldu. 26 flehir ve kasabadan 42 delegenin kat›l›m›y-la yap›lan bu kongrede Yunan iflgalinin önüne geçilmesi için çeflitli kararlar al›nd›.

19 May›s 1919 sabah› maiyeti ile birlikte Samsun’a ç›kan Mustafa Kemal Pa-fla’n›n Anadolu’da idareci, asker ve halkla yapt›¤› temaslar ve yaz›flmalar sonucun-da kurtulufl yönündeki umutlar› artt›. Harbiye Nezareti’nin kendisini geri ça¤›ranemrine uymad›. Ancak bu mücadele kiflisellikten ç›kar›lmal› ve millet ad›na yetkikullanabilecek meflru bir temele dayand›r›lmal›yd›. Mustafa Kemal Pafla, meflruiye-tin kayna¤›n›n milletin kendisi oldu¤unu düflünüyordu. Bu amaçla Anadolu ve Ru-meli vilayetlerinin delegelerinden meydana gelmifl kuvvetli bir merkez heyetininkurulmas›n› gerekli buluyordu. Bu düflüncesini paylaflmak ve kaleme ald›¤› prog-rama son fleklini vermek için Rauf (Orbay), Ali Fuat (Cebesoy) ve Refet (Bele) bey-lerle Amasya’da 19 Haziran 1919’da bulufltu. Görüflme içeri¤i ve kararlar hakk›ndaKonya’da bulunan ordu müfettifli Mersinli Cemal Pafla’y› ve Erzurum’da KolorduKomutan› bulunan Kâz›m Karabekir Pafla’y› da bilgilendirdi. Onlar›n da onay›n› al-d›ktan sonra kararlar›n› 21-22 Haziran 1919 gecesi Amasya Tamimi ad›yla ilgililereduyurdu. Amasya’da, mahallî idarecilerin ve halk›n büyük deste¤ini gördü. MilliMücadele tarihinin önemli belgelerinden biri olan Amasya Tamimi; Vatan›n bütün-lü¤ü ve milletin ba¤›ms›zl›¤›n›n tehlikede oldu¤unu, ‹stanbul hükümetinin ‹tilafdevletlerinin tesir ve denetimi alt›nda üzerine ald›¤› sorumlulu¤u gere¤i gibi yeri-ne getiremedi¤ini, milletin ba¤›ms›zl›¤›n› yine milletin azim ve karar›n›n kurtaraca-¤›n›, milleti içinde bulundu¤u durumdan kurtarmak ve hakl› sesini dünyaya duyur-mak için milli bir heyetin varl›¤›n›n gerekti¤ini, Anadolu’nun güvenli bir bölgesiolan Sivas’ta milli bir kongrenin toplanmas›n›n kararlaflt›r›ld›¤›n›; bunun için bütünvilâyet ve sancaklardan üç temsilcinin gönderilmesi gerekti¤ini belirtiyor ve gizli-ce seçilecek üç temsilcinin hemen yola ç›kar›lmas›n› istiyordu.


Egemen olan unsurun millet oldu¤unu vurguluyor; bu vurgusu ile yürürlükte-ki anayasaya da ters düflüyordu. Zira 1876 Kanun-› Esasisi’ne göre egemenlik pa-diflaha aitti. Ayr›ca tamimde millî bir heyetin teflekkül edece¤i ve Sivas’ta bir kon-grenin toplanaca¤› hususlar› padiflah hükümetinin devre d›fl› b›rak›laca¤›n›n iflare-tini veriyordu. Bu özelli¤i nedeniyle Amasya Tamimi bir “ihtilal bildirisi” niteli¤initafl›yordu.

Tamim ayn› zamanda Erzurum’da bir kongrenin toplanaca¤›n› da duyuruyordu.Do¤u Anadolu’nun Ermenilere verilece¤i ve büyük bir Ermenistan Devleti kurula-ca¤› söylentileri üzerine merkezi ‹stanbul’da Vilayat-› fiarkiye Müdafaa-i Hukuk-›Milliye Cemiyeti kurulmufltu. Erzurum’da bulunan 15. Kolordu Komutan› Kâz›mKarabekir Pafla da cemiyeti ve faaliyetlerini destekliyordu. Bu arada bölgelerininRumlara verilmesine karfl› örgütlenmifl olan Trabzon Muhafaza-y› Hukuk-› MilliyeCemiyeti ve Kars ‹slam fiûras›’n›n da katk›lar›yla, Vilayat-› fiarkiye Cemiyeti, Erzu-rum flubesi, di¤er iki cemiyetle de anlaflarak, bu bölgelerden ça¤›r›lan delegelerleErzurum’da bir kongre toplanmas›n› kararlaflt›rd›. ‹ngiliz kontrol subay› YarbayRawlinson kongre üyeleri ve temsilciler üzerinde bask› kurarak kongrenin toplan-mas›n› önlemeye çabalarken Sadrazam Damat Ferit Pafla da kongrenin Kanun-›Esasiye ayk›r› oldu¤unu ileri sürdü. Bu hareketin sivil ve askeri görevliler taraf›n-dan önlenmesini istedi. Her iki giriflim de Kâz›m Karabekir ve Mustafa Kemal Pa-fla’n›n ald›¤› tedbirler sayesinde etkisiz kald›. Bu arada Erzurum delegeleri EmekliBinbafl› Kâz›m ve Dursunzade Cevat Beyler kongre üyeliklerinden istifa ederekyerlerini Mustafa Kemal Pafla ve Rauf Bey’e b›rakt›lar.

Erzurum Kongresi,23 Temmuz 1919 günü ilk oturumunu yapt›. Kimi muhalifle-rin engelleme çabalar›na ra¤men Mustafa Kemal Pafla oy birli¤i ile baflkan seçildi.O, ülkenin içinde bulundu¤u durumu de¤erlendiren bir konuflma ile kongreyi aç-t›. Bu konuflmas›nda; Saltanat›n payitahtta kuflatma alt›nda ve tamam›yla deneti-me tabi kalmas› yüzünden, art›k bu vatanda mukaddesat ve mukadderat›na sa-hip bir kudretin ve milli iradenin mevcut olmad›¤› bofl inanc› hükümran olmufl vecans›z bir vatan, kans›z bir millet nelere müstahak ise, korkusuzca onlar›n tatbi-kat›na, ‹tilaf Devletlerince bafllanm›flt›r, diyerek yeni bir yönetim ve milli iradeninmevcudiyetine dikkati çekti.

7 A¤ustos 1919’a kadar çal›flmalar›n› sürdüren kongre afla¤›daki kararlar› ald›:Vatan›n bütünlü¤ü ve milletin ba¤›ms›zl›¤› sa¤lanacakt›r. Saltanat ve hilafet maka-m›n›n korunmas› dahi milli iradeyi hâkim k›lmakla mümkün olabilecekti. Kazan›l-m›fl haklar›na dokunmamak kofluluyla Müslüman olmayanlara siyasi hâkimiyet vesosyal dengeyi bozacak ayr›cal›klar verilmeyecekti. Devlet ve milletin iç ve d›fl ba-¤›ms›zl›¤›na halel gelmemek üzere herhangi bir devletin ekonomik ve sanayi yar-d›mlar› memnuniyetle karfl›lanacakt›. Milletin kendi kaderini tayin için merkezi hü-kümetin de milli iradeye tabi olmas› gerekiyordu. Milli iradeye dayanmayan her-hangi bir hükümetin kararlar› geçerli olmayacakt›. Milli meclisin derhal toplanma-s› ve hükümet ifllerinin meclisin denetimine al›nmas› sa¤lanacakt›. Bu kararlardansonra Erzurum Kongresi, kendi ad›na faaliyet göstermek üzere 9 kifliden oluflan birHeyet-i Temsiliye oluflturdu. Heyetin baflkanl›¤›na Mustafa Kemal Pafla seçildi. Er-zurum Kongresi’ni düzenleyen cemiyetler Do¤u Anadolu Müdafaa-y› Hukuk Ce-miyeti ad› alt›nda birlefltirildi. Böylece kongre adeta bir meclis, Heyet-i Temsiliyeise bir hükümet ifllevi kazanm›flt›. Bundan sonra Mustafa Kemal, bütün askeri vesivil erkân ile Heyet-i Temsiliye baflkan› s›fat›yla haberleflecek ve yaz›flmalar›n› mil-let ad›na yapacakt›. Kongre, rütbesiz ve yetkisiz kalm›fl olan Mustafa Kemal’i bafl-kan seçerek, ona iktidar›n as›l ve meflru temsilcisi olan halk›n önderi olma yetki ve


Amasya Tamimi; milletinba¤›ms›zl›¤›n›, yine milletinazim ve karar›n›nkurtaraca¤› düflüncesine yervermesi nedeniyle adeta yenibir dönemin bafllang›c›naiflaret ediyordu.

hakk›n› da verdi. Böylece kongrenin anayasaya ayk›r› oldu¤unu iddia eden hükü-met, Anadolu’ya hâkim olmad›¤› gerçe¤ini gördü. Heyet-i Temsiliye Baflkan› Mus-tafa Kemal Pafla, kongreden ald›¤› sivil yetkiyle bir süre daha Do¤u vilayetlerindeMüdafaa-i Hukuk Cemiyetlerini örgütlemek ve yaymak için çal›flt›. 29 A¤ustos1919’da Amasya Tamimi ile kararlaflt›r›lan Sivas Kongresi’ne kat›lmak üzere arka-dafllar›yla Erzurum’dan ayr›ld›. Yan›nda Heyet-i Temsiliye üyelerinden baz›lar› ol-du¤u halde 2 Eylül 1919’da Sivas’a geldi. Sivas Kongresi, 4 Eylül 1919’da Mekteb-iSultani binas›nda topland›. Bu arada ‹tilaf devletleri ve ‹stanbul hükümeti, SivasKongresi’nin toplanmas›n› engellemek için baz› giriflimlerde bulunduysa da bafla-r›l› olamad›. Mustafa Kemal Pafla, yap›lan oylama ile Erzurum Kongresi’nde oldu-¤u gibi burada da kongre baflkanl›¤›na seçildi. Aç›fl konuflmas›nda Mondros Müta-rekesi ile ortaya ç›kan olumsuz geliflmelere de¤inen Mustafa Kemal Pafla, vatan›nve milletin bölünmez bir bütün oldu¤u konusundaki fikirlerini aç›klad›. ‹tilaf dev-letleri, hükümet ve bas›n Sivas Kongresi’nin ‹ttihatç› bir giriflim oldu¤u yönündepropaganda yapt›¤› için Kongrenin ilk günü hareketin ‹ttihatç›l›kla ya da herhangibir siyasi hareketle ilgisi olmad›¤›na dair bütün üyeler yemin etti. Daha sonra Pa-diflaha bir telgraf çekilerek Mondros Mütarekesi’nin Türk milleti için do¤urdu¤uolumsuz sonuçlara dikkat çekildi. Mebusan ve Âyan meclislerinin toplanmas› is-tendi. Kongreyi en çok meflgul eden konu himaye (manda) sorunu oldu. Ülkeyikendi gücü ile yaflatma olana¤› kalmad›¤› inanc›nda olan, endifle ve y›lg›nl›k için-deki kimi ayd›nlar kongrede Amerikan mandas›n›n kabul edilmesi yönünde ›srar-c› oldular. Buna karfl›n Mustafa Kemal Pafla daha Erzurum Kongresi’nde ortaya ç›-kan bu fikre karfl› ç›kt›. Hatta Kâz›m Karabekir Pafla ve Rauf Bey’le toplanarakmanda idaresine karfl› ortak bir tav›r gelifltirdiler. Türkiye’ye karfl› herhangi bir is-tila gayesi tafl›mayan her devletle ekonomik ve sanayi alan›nda iflbirli¤i yap›labile-ce¤i ve yabanc› devletlerin yat›r›m yapmalar›na s›cak bak›ld›¤› belirtildi. Nihayet 9Eylül 1919’da Sivas Kongresinde manda konusunda yap›lan görüflmelerde; RaufBey söz alarak mandan›n ba¤›ms›zl›¤› yok edece¤ini Amerikan mandaterli¤i de¤il,Amerikan yard›m›n›n istenebilece¤ini, bunum Erzurum kongresi kararlar›na da uy-gun oldu¤unu söyledi. Kongrede bu yaklafl›m› benimsedi. Mustafa Kemal Pafla vebaflkanl›k divan› üyelerinin imzalad›klar› bir mektupla Amerika Birleflik Devletle-ri’nden, durumu incelemek üzere senato üyelerinden oluflan bir komitenin Türki-ye’ye gönderilmesi istenerek manda tart›flmalar›na son verildi. Erzurum Kongre-si’nde al›nan kararlar bütün ülkeyi kapsamak üzere geniflletilerek kabul edildi vemütareke imzaland›¤› s›rada elde bulunan topraklar›n ba¤›ms›zl›¤› savunuldu.Kon-gre, Anadolu ve Rumeli’de kurulmufl olan Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerini Anado-lu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti çat›s› alt›nda birlefltirme karar› ald›. BütünMüdafaa-› Hukuk Cemiyetlerinin bir çat› alt›nda toplanmas› milli iradenin bütün-leflmesine ve millet egemenli¤inin sa¤lanmas›na giden yolu açt›. Sivas Kongresi, ‹s-tanbul Hükümetinden, Meclis-i Mebusan’›n bir an önce toplanmas› için gerekentedbirlerin al›nmas›n› istedi. Böylece halk›n egemenli¤ine ve demokrasiye olaninanc›n› bir kez daha ortaya koydu. Ayr›ca Heyet-i Temsiliye’nin kadrosu 6 kifli da-ha geniflletilerek, görevine devam ve bütün ülkeyi temsil etmesi kararlaflt›r›ld›. Si-vas Kongresi’nden sonra Damat Ferit Pafla hükümeti kamuoyu deste¤ini giderekyitirdi. Bask›lar karfl›s›nda Damat Ferid Pafla hükümeti düfltü (2 Ekim 1919) ve ye-rine Milli Mücadele’ye s›cak bakan Ali R›za Pafla hükümeti kuruldu. Bu hükümetMeclis-i Mebusan seçimlerinin hemen yap›laca¤›n›, bundan böyle milli iradeninmecliste tecelli edece¤ini, meflrutî kurallara ifllerlik kazand›raca¤›n› aç›klad›.


Mustafa Kemal Pafla, Ali R›za Pafla Hükümeti’nden Kuva-y› Milliye’yi ülkedekitek etkin güç olarak tan›mas›n› istemiflti. Ali R›za Pafla Hükümeti de onunla anlafl-mak ihtiyac› duyuyordu. Taraflar aras›nda yap›lan yaz›flmalar›n ard›ndan ‹stanbulHükümeti ad›na Bahriye Naz›r› Salih Pafla’n›n Heyet-i Temsiliye Baflkan› MustafaKemal ile görüflmesi kararlaflt›r›ld›. Görüflmeler 20-22 Ekim 1919 tarihlerinde Amas-ya’da yap›ld›.Yap›lan görüflmeler sonunda hükümet ile Heyet-i Temsiliye aras›ndaüçü aç›k ikisi gizli befl protokol imzaland›. Tarihimize “Amasya Protokolleri” ola-rak geçen bu kararlara göre; bu görüflmeler sonunda Erzurum ve Sivas Kongreleriile oluflturulan milli teflkilat ve Heyet-i Temsiliye, ‹stanbul hükümeti taraf›ndan res-men tan›nm›fl oldu. Sivas Kongresi’nde al›nan kararlar benimsendi. Milli iradenintemsil edilece¤i meclisin toplanmas› ve seçimlerin yap›lmas› kabul edildi. BöyleceSultan Vahdettin taraf›ndan kapat›lm›fl olan meclisin yeniden toplanmas›n›n veTürk milletinin yazg›s›na egemen olmas›n›n önü de aç›lm›fl oldu.

Uzun süre Sivas’ta kalan Mustafa Kemal Pafla Heyet-i Temsiliye üyeleri ile birlik-te 27 Aral›k 1919’da Ankara’ya geldi. Mustafa Kemal Pafla, ertesi gün Ankaral›larayapt›¤› konuflmada milli kuvvet ve hâkimiyeti flu cümleler anlatt›: ...Teflkilat›m›zdaKuva-y› Milliyeyi etken ve milli iradenin hâkim olmas› esas› kabul edilmifltir. Bugünbütün cihan›n milletleri yaln›z bir hâkimiyet tan›rlar: Milli hâkimiyet Teflkilat›n di-¤er teferruat›na bakacak olursak, ifle köyden ve mahalleden, mahalle halk›ndanyani fertten bafll›yoruz Fertler fikir sahibi olmad›kça, haklar›n› idrak etmifl bulun-mad›kça, kütleler istenilen istikametlere sevk olunabilirler. Kendini kurtarabilmekiçin her ferdin mukadderat› ile bizzat alâkadar olmas› laz›md›r. Afla¤›dan yukar›-ya, temelden çat›ya do¤ru yükselen böyle bir müessese elbet sa¤lam olur.

Di¤er taraftan ‹stanbul ve Anadolu’da kurulan Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleriyan›nda Türk kad›nlar› da iflgaller karfl›s›nda sessiz kalmad›lar. Müdafaa-i HukukCemiyetleri kurarak seslerini yükselttiler. Bu cemiyetlerin öncüsü 24 Kas›m 1918’de‹stanbul’da kurulan ‹hsâs-› Millî Kad›nlar Cemiyeti oldu. Türklerin Avrupa’da hu-kukunu korumak ve propaganda yapmak için baz› Avrupa merkezleriyle Ameri-ka’ya, iki kad›n ve bir erkekten oluflan bir heyet göndermeyi kararlaflt›ran bu ce-miyet, toplant›lar da düzenledi. Fakat çal›flmalar›nda etkili olamad›. Buna karfl›nAnadolu’daki kad›nlar taraf›ndan kurulan örgütler baflar›l› çal›flmalar yürüttü. Si-vas’ta Anadolu Kad›nlar› Müdafaay› Vatan Cemiyeti 9 Aral›k 1919’da valili¤in ona-y›yla resmen faaliyete bafllad›. Kurucusu Sivas valisinin efli Melek Reflit Han›m olanbu cemiyet, iflgallere karfl› ‹tilaf Devletlerine gönderdi¤i protesto telgraflar›yla tep-kisini gösterdi. K›sa süre içine Anadolu’nun birçok flehrinde flube açarak örgütlen-di. Bu flubelerden ilki 9 Ocak 1920’de Amasya Anadolu Kad›nlar› Müdafaa-i VatanCemiyeti ad› alt›nda Amasya’da çal›flmaya bafllad›. Bunu l fiubat 1920’de Kastamo-nu Anadolu Kad›nlar› Müdafaay› Hukuk Cemiyeti’nin kuruluflu izledi. BöyleceTürk kad›nlar› hem örgütlenme, hem de kendi kaderlerine sahip ç›kma iradesinigösterdiler ve demokratik mücadelede içinde yerlerini almaya bafllad›lar.

Mütareke ve Milli Mücadele döneminde otuza yak›n kongre düzenlenmifltir.Sivas Kongresi Mustafa Kemal ve arkadafllar›n›n giriflimiyle toplanm›flt›r. BüyükEdirne Kongresi’ne kadar bütün kongreler yerel inisiyatiften do¤mufltur. SivasKongresi’nden önce on üç, sonra on dört kongre toplanm›flt›r. 5 Kas›m 1918 Kars‹slam fiuras›’yla bafllayan bu süreç TBMM’nin aç›l›fl›ndan sonra da devam etmifl 8Ekim 1920’deki Pozant› kongresiyle sona ermifltir. Kongrelerin ortak gayesi vata-n›n bütünlü¤ü ve milletin ba¤›ms›zl›¤›n› sa¤lamakt›r. Faaliyet alanlar› s›n›rl› da ol-sa milli ba¤›ms›zl›k ve bütünleflmeyi hedeflemifllerdir Yerel kongrelerde milli ira-de, mukadderat-› milliye, milli varl›k, milli hareket gibi tabirlerin kullan›lmas› mil-


liyet esas›n› ve milli egemenlik kavram› öne ç›karm›flt›r. Kongrelerle egemenlikpadiflahtan millete intikal etmifltir. Cemiyet ve kongreler, öncelikle iflgal giriflimi-nin haks›zl›¤›n› meflru zeminde kalarak savunmufllard›r. Bu giriflimlerinden sonuçalamay›nca milli ve bölgesel haklar›n savunulmas› için yerel otoriteyi üstlen-me(iktidarlaflma) ve kendi direnifl güçleri olan Kuva-y› Milliye’yi örgütleyerek si-lahl› mücadele yolunu seçmifllerdir. Cemiyet ve kongreler devletle herhangi birorganik ba¤ içinde de¤illerdir. Bunlar tamamen mahalli ihtiyaçlardan do¤mufl si-vil toplum kurulufllar›d›r. Kongrelerde örgütlenme, temsil, organlaflma, kurall›l›k,kararlar›n özgürce al›nmas› gibi unsurlar öne ç›kmaktad›r. Bu örgütlenmelerdekitemel amaç bölgelerinin iflgal veya iflgal tehdidine karfl› korunmas›d›r. Bu tehdit-leri önleyecek devlet yap›s›n›n yoklu¤u veya zay›fl›¤› kongre tipi yap›lanmalar›ortaya ç›karm›flt›r. Bunda a¤›r basan duygu bölgesel kurtulufl ve öz savunma ihti-yac›d›r. Bu mahalli yap›lar›n bafl›n› çekenler orta s›n›f› oluflturan eflraf, sivil ve as-keri bürokrasi, ayd›nlar, tüccar, esnaf, din adamlar› ve serbest meslek sahipleridir.Bu kongrelerin baz›lar›nda seçme seçilme hakk› çeflitli fikirleri temsil edecek ki-fliler ve hatta köylüleri de içine alacak ölçüde genifltir. ‹zmir’in iflgalinden çok ön-ce Do¤u Anadolu’da ve ‹zmir’de önemli kongreler toplanm›flt›r. Kongrelerde tar-t›flma serbestli¤i ve özgür bir ortam›n varl›¤› dikkati çekmektedir. Dolay›s›yla bun-lar›n demokratik temsile dayand›¤› söylenebilir. Nitekim kongrelerin yürütme ku-rullar› seçimle ifl bafl›na gelmifl Temsil Heyetleri’dir. Örne¤in Büyük Edirne Kon-gresinin(9-14 May›s 1919) baflkan› seçilen Ali Galip Bey’in Heyet-i Merkeziye’ninbaflkan taraf›ndan seçilmesi önerisine karfl› ç›kan kongre üyelerinden BahattinBey, Anadolu’daki di¤er kongreler gibi demokrasiye uygun hareket edilmesini is-temifltir. Al›nan kararlar›n etkili bir flekilde yaflama geçirilmesi seçime dayal› tem-sil, uzlaflma ve karfl›l›kl› r›za esaslar›n›n varl›¤› toplumda kendili¤inden yeni birhukuk düzeni oluflturmufltur. Böylece Osmanl› hukuk sistemi d›fl›nda alternatif birhukuk sistemi geliflmifltir. Bu yeni hukukun oluflum biçiminin demokratik ve po-püler temelli oldu¤u aç›kça görülmektedir.

Milli Mücadelede kongrelerin demokrasi tarihindeki yeri nedir?

Bülent Tanör, Türkiye’de Kongre ‹ktidarlar›, ‹stanbul, 1998.

Son Osmanl› Meclis-i Mebusan› Osmanl› Meclis-i Mebusan› 21 Aral›k 1918’de Padiflah Vahdettin taraf›ndan feshe-dilmiflti. Bu nedenle ‹zmir’in iflgalinden sonra sorumlulu¤u paylaflmak, hükümetinmeclisten güç alabilmesi ve meclisin toplanmas› isteklerini etkisizlefltirmek amac›y-la Saltanat fiuras›’n›n toplanmas› kararlaflt›r›ld›. Padiflah›n baflkanl›¤›nda 131 kiflininkat›l›m›yla Y›ld›z Saray›’nda flura topland›. Saltanat fiuras›’nda Hürriyet ve ‹tilaf F›r-kas› baflkan› Sad›k Bey, seçimin yap›lmas›n› Anadolu’daki durumun düzeltilmesikofluluna ba¤lad›. Milliyetçilerin yapt›¤› Erzurum Kongresi hükümeti endiflelendir-di. Anadolu’daki hareketini önlemek için Meclis-i Vükela 27 Temmuz 1919’da se-çim yapmaya karar verdi. Üç gün sonra Dâhiliye Nezareti, vilayetlere Meclis-i Me-busan ‹ntihâbât›n›n ‹cras›na ‹btidar Olunmas›na dair bir emir gönderdi. DâhiliyeNezareti’nin hemen haz›rl›klara bafllamas›, tarafs›z olmayan yöneticilerin de¤ifltiril-mesi, askerlerin seçimlere kar›flmamas› için önlem al›nmas› ve iflgal alt›ndaki böl-gelerde seçimlerin yap›labilmesi için kolayl›k gösterilmesi kararlaflt›r›ld›. Asl›ndaSadrazam Damat Ferit Pafla, seçimlerin yap›lmas›n› istemiyordu. Nitekim iki ay bo-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



yunca seçimlerin yap›lmas› yönünde bir ad›m at›lmad›. Sivas Kongresi’nde iseMeclis-i Mebusan’›n aç›lmas› yönünde al›nan karar ard›ndan Damat Ferit’in istifas›ve Ali R›za Pafla hükümetinin kurulmas› ile seçimlerin önü aç›ld›. 6 Ekim’de seçim-lerin yap›laca¤› kamuoyuna duyuruldu. Ard›ndan yay›nlanan iki kararname ile se-çimlerin biran önce yap›lmas› için ikinci seçmenlerin belirlenmesi, izleyen befl güniçinde de seçimlerin yap›lmas› istendi. Heyet-i Temsiliye de milletin hakk›n› koru-yacak Meclis-i Milli’nin toplanmas›n›n en önemli ifllerden biri oldu¤unu aç›klad›.Mebus seçimlerinin h›zla yap›larak sonuçland›r›lmas› istendi. En önemli sorunla-r›ndan biri iflgal bölgelerinde seçimlerin nas›l yap›laca¤› idi. Amasya görüflmelerin-de iflgal bölgelerinde de seçim yap›lmas› ‹stanbul temsilcisince kabul görmüfltü.Yap›lan bask›lar neticesinde Padiflah seçimlerin yap›lmas› için gereken irade-i se-niyeyi yay›nlad›. Mustafa Kemal Pafla, Meclis-i Mebusan’›n ‹tilâf devletlerinin kon-trolünden uzak ve güvenli bir yerde toplanmas›n› arzu ediyordu. Ancak komutan-lar ve mebuslarla yapt›¤› görüflmelerde bunu kabul ettiremedi. Ali R›za Pafla hükü-meti de Kanun-i Esasi ve geleneklere ayk›r› oldu¤u gerekçesiyle Meclis-i Mebu-san’›n ‹stanbul d›fl›nda toplanmas›na karfl› ç›kt›.

Di¤er bir sorun da iflgal bölgelerinde seçimlerin nas›l yap›laca¤› idi. Çünkü Yu-nan Fevkalade Komiserli¤i, ‹tilaf Devletleri iflgal bölgelerinde seçime izin verse bi-le kendi iflgal etti¤i bölgelerde seçimlerin yap›lmas›na ola¤anüstü durum sebebiy-le izin vermeyece¤ini aç›klam›flt›. ‹zmir’de engellemeler nedeniyle seçimler yap›la-mad›. Bunun üzerine ‹talyan iflgali alt›nda olan Kufladas›’nda ‹zmir’den göç eden-lerin kat›l›m›yla seçimler gerçeklefltirildi. Meclis-i Mebusan Yunus Nadi, Refet, ‹lha-mi, fiükrü, Tahsin ve Nuri Beylerin ‹zmir mebusluklar›n› kabul etti.

Ayd›n Vilayeti için geçerli olan seçimlerin engellenmesi durumu Adana vilaye-ti içinde geçerliydi. ‹flgalci Frans›z kuvvetleri Komutan› General Goro Adana’da se-çimleri yasaklad›. Uzun u¤rafllara ra¤men Frans›zlar›n mebus seçimlerine izin ver-memeleri üzerine ‹stanbul’da bulunan Adanal›lar›n seçti¤i ikinci seçmenler Adanamerkez, Cebel-i Bereket, Mersin ve Kozan sancaklar› için Avni, ‹smail Baha, YusufZiya ve Niyazi Beyleri mebus olarak seçtiler. Baz› engellemeler ve tart›flmalar için-de 1919 Kas›m’›nda Meclis-i Mebusan seçimleri tamamland›. Yap›lan seçimleri he-men her yerde Müdafaa-› Hukuk Cemiyeti üyeleri veya destekledikleri adaylar ka-zand›. Mustafa Kemal Pafla da Erzurum’dan mebus olarak seçildi. Ancak ‹stanbul’agitmedi. Mebus seçilen arkadafllar›yla Ankara’da yapt›¤› görüflmelerde onlardanMeclis-i Mebusan’da bir Müdafaa-y› Hukuk Grubu oluflturmalar›n›, meclis baflkan-l›¤›na kendisini seçmelerini ve daha sonra Misak-› Milli ad›n› alacak olan program›kabul etmelerini istedi. 1914 meclisinde 245 mebus bulunurken, baz› bölgelerinseçime kat›lamamas› nedeniyle 1919 seçimleri ile aç›lan 1920 meclisinde 172 me-bus bulunuyordu. Bu da meclisin çal›flabilmesi için yeterli ço¤unlu¤un bulunupbulunmad›¤› tart›flmalar›na sebep oldu. Meclis-i Mebusan, 12 Ocak 1920’de ‹stan-bul’da topland› ve çal›flmalar›na bafllad›. Meclis baflkanl›¤›na Mustafa Reflid Bey,onun ölümü üzerine de Celaleddin Arif Bey seçildi. Mecliste Mustafa Kemal’in ku-rulmas›n› istedi¤i Müdafaa-y› Hukuk Grubu kurulamad›. Onun yerine Rauf Bey’inbaflkanl›¤›nda Felah-› Vatan grubu kuruldu. Felah-› Vatan grubu, 22 Ocak 1920 gü-nü yapt›¤› gizli grup toplant›s›nda esaslar› Ankara’da belirlenen metni kaleme ald›.Nihayet bu kararlar 28 Ocak 1920’de Meclis-i Mebusan’da resmi olmayan bir top-lant›da Misak-› Milli ad› ile kabul edildi. Meclis-i Mebusan’n›n en önemli faaliyetiiflgal ‹stanbulu’nda Türk milletinin tam ba¤›ms›zl›k ve asgari bar›fl flartlar›n› ihtivaeden bir program› kabul etmifl olmas›yd›. Erzurum ve Sivas Kongreleri kararlar›nadayanan Misak-› Milli beyannamesi Meclis-i Mebusan’›n 17 fiubat 1920 Sal› günü


yapt›¤› aç›k birleflimde oy birli¤iyle ilan edildi. Misak-› Milli, Osmanl› Devleti’nins›n›rlar›n› belirlemekle kalmam›fl; siyasal, ekonomik, askeri ba¤›ms›zl›¤a uygun ol-mayan bir bar›fl›n kabul edilmeyece¤ine dikkati çekerek amac›n tam ba¤›ms›zl›koldu¤unu milletin a¤z›ndan iç ve d›fl kamuoyuna duyurmufltur. Bu kararlar Musta-fa Kemal Pafla’ya büyük bir hareket serbestli¤i kazand›rarak Milli Mücadele’ninhakl›l›¤›n› bir kez daha ortaya koymufltur.

Türk kamuoyunun coflkuyla karfl›lad›¤› Misak-› Milli kararlar› ‹tilaf devletleriniözellikle de ‹ngilizleri memnun etmedi. ‹fllerini kolaylaflt›raca¤›na inand›klar› içinMeclis-i Mebusan’›n toplanmas›na karfl› ç›kmayan iflgal güçleri Misak-› Milli’ninözellikle tam ba¤›ms›zl›k isteyen hükmünden rahats›zl›k duydu ve Ali R›za PaflaHükümeti’ne Kuva-y› Milliyeyi da¤›tmas› için bask› yapmaya bafllad›. Bu bask›laradayanamayan hükümet 3 Mart 1920’de istifa etti. Yeni hükümet Amasya Görüflme-leri’ne kat›lan Bahriye Naz›r› Salih Pafla taraf›ndan kuruldu. Ancak o da ‹ngilizlerinisteklerine boyun e¤medi. Bunun üzerine ‹ngilizler, mütarekenin 7. maddesine da-yanarak, fiilen 13 Kas›m 1918’den beri kontrol alt›nda tutuklar› ‹stanbul’u resmeniflgale karar verdiler. ‹flgal, 16 Mart 1920 sabah› ya¤ma ve soygunla bafllad› ve fieh-zadebafl› karakolu bas›larak burada uyuyan silahs›z 15 er flehit edildi. Meclis-i Me-busan ‹ngilizler taraf›ndan bas›ld›. O güne de¤in demokrasiye de¤er verdi¤ini id-dia eden ‹ngiltere, millet temsilcilerini tutuklamaktan çekinmedi. ‹stanbul’da milli-ci av› bafllad›. Milli Mücadele taraftar› olarak bilinen mebuslar, ayd›nlar, gazeteci-ler ve Türk Oca¤› üyeleri tutukland›, daha sonra Malta’ya sürgün edildi. Meclisin‹ngilizler taraf›ndan bas›lmas›ndan sonra baz› mebuslar ve ayd›nlar kaçarak Anka-ra’ya geldiler. Bu olaylar üzerine 18 Mart 1920 günü mecliste yap›lan bir oturum-da mebuslardan Tunal› Hilmi ve Dr. R›za Nur’un verdikleri bir önergeyle meclisinyeniden hür iradesini ortaya koyaca¤› güne kadar çal›flmalar›n›n ertelenmesi karar-laflt›r›ld›. Bir süre sonra ise meclisin çal›flmalar›ndan rahats›zl›k duyan Sultan Vah-dettin yay›nlad›¤› bir irade ile 11 Nisan 1920’de Meclis-i Mebusan’› feshetti.

Son Osmanl› Meclisinin ald›¤› en önemli kararlar nelerdir?

SonuçIII. Selim döneminin Türk demokrasi tarihine en önemli katk›s› meflveret usulününkurumsallaflt›r›lmas› oldu. Sened-i ‹ttifak baz› hukukçularca hukuk devletine do¤-ru gidiflin ve kiflisel yönetime karfl› halk egemenli¤ine do¤ru geliflme say›lmakta-d›r. Tanzimat Dönemi’nin demokratik geliflme aç›s›ndan önemli katk›lar›ndan birihalk›n seçimle tan›flmas› oldu. Böylece Mahalli düzeyde de olsa ülke yönetiminekat›lma bafllad›.

Yeni Osmanl›lar parlamenter ve anayasal bir rejim olan meflrutiyetle ülkeninkalk›nabilece¤ini düflünüyorlard›. 23 Aral›k 1876’da Kanun-› Esasi adl› anayasa ileparlamenter rejimin önü aç›ld›. Böylece mutlak›yet yerine k›sa bir sürede olsa mefl-rutiyet yönetimine geçildi. II. Meflrutiyetin ilan› sonras› anayasa da yap›lan de¤iflik-lerle vatandafllar din ve mezhep ay›rmaks›z›n kanun önünde eflit say›ld›. Sansürkald›r›ld›, bas›n ve yay›n özgürlü¤ü güvence alt›na al›nd›, örgütlenme hakk› veril-di. Meclis devletin güçlü bir organ› haline geldi. 21 Aral›k 1918’de meclis kapat›l-d›. Milli Mücadele döneminde yap›lan kongreler demokrasi yolunda önemli katk›-lar yapt›.12 Ocak 1920’de aç›lan son Osmanl› Meclisi 21 Nisan 1920’de padiflah ta-raf›ndan feshedildi. Böylece TBMM’ye giden sürecin önü aç›ld›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6


Meflveret Meclisinin önemini aç›klayabilme

III. Selim döneminin Türk demokrasi tarihine enönemli katk›s› meflveret usulünün kurumsallaflt›-r›lmas› oldu. Padiflah, baflkanl›¤›nda ülkenin ile-ri gelen devlet adamlar›n›n kat›ld›¤› bir MeflveretMeclisi toplad›. Bu mecliste kat›l›mc›lar düflünce-lerini özgürce dile getirebiliyor, sorunlar tümaç›kl›¤› ile tart›fl›labiliyordu. Hatta padiflah, ya-y›nlad›¤› Hatt-› Hümayunlar ile düflüncelerin öz-gürce ifade edilmesini isteyerek, bu konuda gü-venceler verdi. Meflveret Meclisi, karar almay› ki-flisellikten ç›karan, dan›flma iflini sürekli k›lanönemli ve ileri bir ad›m oldu. Bu özelli¤i nede-niyle kimi yazarlarca padiflah›n mutlak egemen-li¤ini kendi eliyle ve fiilen s›n›rlayan “meflrutiyetrejiminin kurulmas›na zemin haz›rlayan bir hare-ket” olarak de¤erlendirilmektedir.

Tanzimat ve Islahat Fermanlar›n›n demokrasi

tarihindeki yerini aç›klayabilme

II. Mahmut’un Âyanlarla imzalad›¤› Sened-i ‹tti-fak Osmanl› tarihinde güçler ayr›l›¤› ilkesinin ör-neklerinden biri oldu. Tanzimat Ferman› yeni ka-nunlara uymay›, eflitli¤i, kanunsuz ceza olmaya-ca¤›n› vurgulad›. Osmanl› yurttafllar›na can gü-venli¤i sa¤layarak hukuk devleti yolunda önem-li bir ad›m at›ld›. Halk›n devlet için de¤il, devle-tin halk için var oldu¤u düflüncesini ifade etti.Tanzimat Ferman› yeni bir dönem bafllatarak hal-k›n seçimle tan›flmas›n› da sa¤lad›. Bu meflrutiyetyolunda önemli bir ad›md›. Böylece seçim vetemsil ilkesi devlet mekanizmas›na resmen yer-leflti. Kurulan uzmanl›k meclisleriyle parlamentersisteme geçiflin önü aç›ld›. Müslim-gayrimüslimeflitli¤i ise Islahat Ferman› ile sa¤land›.

Yeni Osmanl›lar, meflrutiyet, anayasal ve parla-

menter rejimi aç›klayabilme

Osmanl› Devleti’nde ilk ve etkin muhalefet örgü-tü Yeni Osmanl›lard›r. Yeni Osmanl›lar›n öndegelen fikir adamlar› fiinasi, Nam›k Kemal ve ZiyaPafla idi. Fikirlerini bas›n yoluyla yayd›lar. Hürri-yet, yenileflme, meflrutiyet ve anayasa gibi siyasifikirler ileri sürdüler. Meflrutiyet, baflta bir padi-flah›n bulundu¤u anayasal ve parlamenter bir dü-zendir. Anayasalar idare edilenlerin karar organ-

lar›na kat›lmas›n›, temel hak ve hürriyetlerin ko-runmas›n›, iktidar ile yönetilenlerin temel hak veyetkilerini düzenleyen belgelerdir. ‹lk Osmanl›-Türk Anayasas› da 23 Aral›k 1876’da Kanun-› Esa-si ad›yla ilan edildi. Hükümetin meclise karfl› so-rumlu oldu¤u Meclisin hükümeti denetleyebildi-¤i sistemler parlamenter sistemlerdir. Osmanl›Devleti 1909’da Anayasada yapt›¤› de¤iflikliklerlebu sistemi kurmufltur.

Meclis-i Mebusan ve milli hâkimiyet fikrini de-

¤erlendirebilme

Osmanl› parlamentosu 1876 Kanun-› Esasisinegöre Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Âyan olmaküzere iki meclisten olufluyordu. Bu meclislerdeyaln›z erkek vatandafllar›n seçme ve seçilme hak-k› vard›. Seçimle gelen parlamenterler milli hâki-miyetin temsilcisiydiler. Hâkimiyet ve meflrutiyetdolayl› da olsa halk›n egemenli¤ine dayan›yor-du. Yönetilenler karar alma süreçlerine kat›l›yor-lard›. Egemenli¤in padiflah ile halk temsilcileriaras›nda paylafl›l›yordu. I. ve II. Meflrutiyet dö-nemlerinde toplum gerçek anlamda ilk defa mil-let egemenli¤i ile tan›flt›. Özgürlü¤ün, örgütlen-menin, egemenli¤in, bireysel hak ve hukuk kav-ramlar›n›n uygulama alan› buldu¤u parlamenterrejime geçifl Türk demokrasi tarihine önemli kat-k›lar yapt›. Bu ba¤lamda birbiriyle mücadeleeden siyasi partiler ortaya ç›kt›. ‹ktidar›n Padifla-h›n elinde oldu¤u, parlamentonun kapat›ld›¤›otoriter rejimlere istibdat (bask›c›) yönetimi de-niliyordu.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. III. Selim döneminde demokrasi tarihine katk› ola-rak sayabilece¤imiz kurum afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliyeb. Dar-› fiura-y› Askeriyec. Meflveret Meclisid. Nizam-› Cedide. Mühendishane-i Berr-i Hümayun

2. II. Mahmut ile Âyanlar aras›nda imzalanan belge afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. Tanzimat Ferman›b. Adalet Ferman›c. Balta Liman› Antlaflmas›d. Islahat Ferman›e. Sened-i ‹ttifak

3. Afla¤›dakilerden hangisi II. Mahmut döneminde Ne-zaretlerin kurulma nedenleri aras›nda yer almaz?

a. Yönetimin halka b›rak›lmas›b. Devlet ifllerinde uzmanlaflmac. Kabine sistemine geçifld. ‹fllerin artmas›e. Sadrazam›n yetkilerinin k›s›tlanmas›

4. Gülhane Hatt-› Hümayunu ve Islahat Ferman› afla¤›-dakilerden hangisini içermez?

a. Can, mal ve ›rz güvencesib. Örgütlenme hakk›c. Kanun önünde eflitlikd. Rüflvet ve iltimasla mücadelee. Askerlik

5. Osmanl› Devleti’nde halk›n seçim yoluyla yönetimekat›ld›¤› ilk meclis afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Muhass›ll›k Meclisib. Meflveret Meclisic. Divan-› Hümayund. Meclis-i Vâlâe. Meclis-i Tanzimat

6. Afla¤›dakilerden hangisi Yeni Osmanl›lar›n istekle-rinden biri de¤ildir?

a. Hürriyetb. Bat›l›laflmac. ‹stibdat d. Halk›n e¤itimie. Meflrutiyet

7. ‹lk Türk ‹slam Anayasas› afla¤›dakilerden hangisidir?a. 1876 Kanun-› Esasib. 1921 Teflkilat-› Esasiye Kanunuc. 1924 Teflkilat-› Esasiye Kanunud. 1961 Anayasas›e. 1982 Anayasas›

8. Afla¤›dakilerden hangisi Mütareke Döneminde se-çimlerin yap›lmamas›n›n gerekçelerinden biri de¤ildir?

a. Mütareke ortam›nda sa¤l›kl› seçim yap›lamaya-ca¤›

b. Gayrimüslimlerin haklar›n› korumak için yenibir seçim kanunu haz›rlanmas›

c. Yeni s›n›rlar belli olmadan seçimin yap›lmas›n›ndo¤ru olmamas›

d. Hükümetin meclisi istememesie. Muhalif partilerin yoklu¤u

9. Demokrasi aç›s›ndan Amasya protokollerinde al›-nan kararlardan hangisi daha önemlidir?

a. Ayd›n Kuva-y› Milliyesi’nin desteklenmesib. Askerin siyasetle meflgul olmamas›c. ‹ttihatç›lar›n seçilmemesid. Seçimlerin yap›lmas› ve Parlamentonun aç›lmas›e. Gayrimüslimlerin mecliste temsili

10. Afla¤›dakilerden hangisi, son Osmanl› Meclis-i Me-busan›’n›n en önemli özelli¤idir?

a. Meclisin ‹stanbul’da toplanmas› b. Gayrimüslimlerin seçime kat›lmamalar›c. Misak-› Milliyi ilan etmesid. Felâh-› Vatan gurubu e. Mustafa Kemal Pafla’n›n meclis baflkan› olmamas›



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “III. Selim” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Mahmut Dönemi ve Se-ned-i ‹ttifak” konusunu yeniden gözden geçiri-niz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Mahmut Dönemi ve Se-ned-i ‹ttifak” konusunu yeniden gözden geçiri-niz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gülhane Hatt-› Hümayunuve Tanzimat Dönemi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gülhane Hatt-› Hümayunuve Tanzimat Dönemi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Osmanl›lar ve Örgüt-lü Muhalefetin Bafllamas›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Meflrutiyet ve Parlamen-tolu Yönetimin Kurulmas›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parlamentosuz ‹dare” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Milletinin Egemenli¤i: Kon-greler Dönemi” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Son Osmanl› Meclis-i Me-busan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde 1

III. Selim döneminin Türk demokrasi tarihine en önem-li katk›s› meflveret usulünü kurumsallaflt›rmas› oldu.Padiflah›n kendi baflkanl›¤› alt›nda ülkenin ileri gelendevlet adamlar›n›n kat›l›m› ile toplad›¤› Meflveret Mec-lisi karar almay› kiflisellikten ç›karan, dan›flma iflini sü-rekli k›lan önemli ve ileri bir ad›m oldu. Bu özelli¤i ne-deniyle kimi yazarlarca padiflah›n mutlak egemenli¤inikendi eliyle ve fiilen s›n›rlayan “meflrutiyet rejimininkurulmas›na zemin haz›rlayan bir hareket” olarak de-¤erlendirildi.

S›ra Sizde 2

7 Ekim 1808’de Alemdar Mustafa Pafla’n›n liderli¤inde-ki âyanlarla padiflah aras›nda Sened-i ‹ttifak adl› bir bel-ge imzaland›. Sened-i ‹ttifak Osmanl› tarihinde güçlerayr›l›¤› ilkesinin ilk örneklerinden biri oldu. III. Selimdöneminde bafllayan dan›flma meclisi gelene¤i II. Mah-mut döneminde hem nitelik, hem de nicelik aç›s›ndangelifltirildi. Askerî konularda Dâr-› fiûra-y› Askerî, adlîalanda Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye, idari konularlailgili olarak da Dâr-› fiûra-y› Bab›âli gibi kurumlar olufl-turuldu. Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye halk›n sorunla-r›n›n görüflüldü¤ü düzenli bir meclisti. Yasama ve yü-rütme görevini yapmak üzere Meclis-i Hass-› Vükelâoluflturuldu. Bu meclislerle hukuk devleti mekanizma-s›n›n kurulmas›na do¤ru bir ad›m at›l›rken, TanzimatDönemi’nin alt yap›s› da haz›rland›.

S›ra Sizde 3

Kanunlar›n temelini can, mal ve ›rz›n korunmas›na da-yand›ran Tanzimat Ferman› ile Osmanl› Devleti yurttafl-lar›na can güvencesi vererek hukuk devleti olma yo-lunda önemli bir ad›m att›. Bu aç›dan anayasal sürecinönemli aflamalar›ndan biri olarak de¤erlendirildi. Hererke¤e askerlik yükümlülü¤ü getirildi, askerlik süresibefl y›l ile s›n›rland›, gayrimüslimlerden al›nan cizyekald›r›ld›. Bu yolla Müslüman ve gayrimüslim ay›r›m›-n›n ortadan kald›r›lmas› amaçland›.

S›ra Sizde 4

II. Abdülhamit ayd›nlar üzerinde büyük a¤›rl›¤› olanMidhad Pafla’y› sadarete getirdi. Bu geliflme anayasal›düzene giden süreci h›zland›rd›. Anayasa bir devletintemel kurumlar›n›n nas›l iflleyece¤ini, kifli hak ve öz-gürlüklerini düzenleyen temel yasalar bütünü olarakkanunlar›n üstündedir. Anayasal bir yönetim yasama,yürütme ve yarg› organlar›ndan oluflur. Anayasac›l›kesas olarak iki ilke içermektedir. Birincisi hukuk devle-ti, ikincisi güçler ayr›l›¤›d›r. Anayasal ve demokratikdevletlerde seçim en önemli olgulardan biridir. ‹ktida-r›n seçimle de¤iflebilirli¤i esast›r. 16 Temmuz 1876’dahükümet üyeleri, ulema, üst düzey bürokrat ve asker-lerden oluflan 200 kiflinin kat›l›m›yla bir Meclis-i Umu-mi topland›. Bu toplant›da çeflitli ülke sorunlar›n›n ya-n›nda Kanun-› Esasi(Anayasa) konusu da tart›fl›ld›. Top-lant›da meflrutiyetin ülke sorunlar›n› çözece¤ine dairiyimser bir yaklafl›m benimsendi. Bir komisyon taraf›n-dan haz›rlanan Türk-‹slam Anayasas› 23 Aral›k 1876’da

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


Kanun-› Esasi ad› ile ilan edildi. Böylece mutlak›yet yö-netiminden meflrutiyet yönetimine geçildi. 23 Aral›k1876 Kanun-› Esasi ile oluflturulan ilk Osmanl› parla-mentosu Heyet-i Âyan ve Heyet-i Mebusan olmak üze-re iki meclisten olufluyordu. Bu iki meclis birlikte top-land›klar›nda Meclis-i Umumi olufluyordu. Meclis-i Me-busan üyeleri Osmanl› vatandafl› elli bin erkek nüfusabir mebus düflecek flekilde halk taraf›ndan gizli oyla se-çilecekti. Seçim süresi dört y›ld›. Yaln›z erkek vatandafl-lar›n seçme ve seçilme hakk› vard›.

S›ra Sizde 5

Mütareke y›llar›nda ortaya ç›kan cemiyet ve kongrelerOsmanl› Devleti ile herhangi bir organik ba¤ içinde de-¤illerdi. Bunlar tamamen yerel ihtiyaçlardan do¤mufl si-vil toplum kurulufllar›yd›. Kongrelerde örgütlenme, tem-sil, organlaflma, kurall›l›k, kararlar›n uzlaflma yoluylaal›nmas› gibi unsurlar öne ç›kt›. Bu örgütlenmelerdekitemel amaç bölgelerinin iflgaline veya iflgal tehdidinekarfl› korunmas›yd›. Bu tehditleri önleyecek devlet ya-p›s›n›n yoklu¤u veya zay›fl›¤› kongre tipi yap›lanmalar›ortaya ç›karm›flt›. Bu mahalli yap›lar›n bafl›n› çekenlerorta s›n›f› oluflturan eflraf, sivil ve askeri bürokrasi, ay-d›nlar, tüccar, esnaf, din adamlar› ve serbest meslek sa-hipleridir. Bu kongrelerin baz›lar›nda seçme seçilmehakk› çeflitli fikirleri temsil edecek kifliler ve hatta köy-lüleri de içine alacak ölçüde geniflti.

S›ra Sizde 6

Meclis-i Mebusan’›n en önemli faaliyeti iflgal ‹stanbu-lu’nda Türk milletinin tam ba¤›ms›zl›k ve asgari bar›flkoflullar›n› içeren Misak-› Milli adl› program› kabul et-mifl olmas›d›r. Erzurum ve Sivas Kongrelerinde al›nankararlara dayanan Misak-› Milli 17 fiubat 1920’de ilânedildi. Misak-› Milli Osmanl› Devleti’nin s›n›rlar›n› belir-lemekle kalmam›; siyasal, ekonomik, askeri ba¤›ms›zl›-¤a uygunolmayan bir bar›fl›n kabul edilmeyece¤ine dik-kati çekmifltir.

Ahmad, Feroz.(1986). ‹ttihat ve Terakki (1908-1914),

Çev. Nuran Yavuz, ‹stanbul.Akflin, Sina.(1987). Jön Türkler ve ‹ttihat ve Terakki,

‹stanbul.Aky›ld›z, Ali. (1993). Tanzimat Dönemi Osmanl› Mer-

kez Teflkilat›nda Reform, ‹stanbul.Berkes, Niyazi. (2006). Türkiye’de Ça¤dafllaflma, ‹s-

tanbul.Birinci, Ali. (1990). Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas› ve II.

Meflrutiyet Devrinde ‹ttihat ve Terakkiye Karfl›

Ç›kanlar, ‹stanbul. Çavdar, Tevfik. (1987). Müntehib-i Saniden Seçme-

ne, Ankara.Çevik, Zeki. (2002). Milli Mücadelede Müdafaa-i Hu-

kuktan Halk F›rkas›na Geçifl (1918-1923), An-kara.

Demir, Fevzi. (2007). Osmanl› Devletinde II. Meflru-

tiyet Dönemi Meclis-i Mebusan Seçimi (1908-

1914), Ankara.Ezherli ‹hsan, TBMM 1920-1992 ve Osmanl› Meclis-i

Mebusan› (1877-1920), Ankara 1992.Gazel, Ahmet Ali. (2007). Osmanl› Meclis-i Mebu-

san’›nda Parlamenter Denetim (1908-1920),

Konya.Gazi Mustafa Kemal. (1927). Nutuk, I-II, Ankara.Günefl, ‹hsan. (1997).Türk Parlamento Tarihi, I, An-

kara.Emiro¤lu, Kudret. (1999). Anadolu’da Devrim Günle-

ri: II. Meflrutiyetin ‹lan›, Ankara.Eraslan, C ve Olgun, K. (2006). Osmanl› Devletinde

Meflrutiyet ve Parlamento, ‹stanbul.Kansu, Aykut. (2009). 1908 Devrimi, ‹stanbul.Karaca, Taha Niyazi. (2004). Meclis-i Mebusan’dan

TBMM’ne Geçifl Sürecinde Son Osmanl› Meclis-

i Mebusan Seçimleri, Ankara.Karatepe, fiükrü. (1993). Darbeler, Anayasalar ve Mo-

dernleflme, ‹stanbul.Olgun, Kenan. (2008). 1908-1912 Osmanl› Meclis-i

Mebusan›’n›n Faaliyetleri ve Demokrasi Tari-

hinde Yeri, Ankara.Tanör, Bülent. (1998). Türkiye’de Kongre ‹ktidarla-

r›, ‹stanbul.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Ankara’da yeni bir meclisin aç›lma nedenlerini aç›klayabilecek,TBMM’nin niteliklerini/önemli özelliklerini s›ralayabilecek,I. TBMM’nin ç›kard›¤› ilk kanunu ve gerekçelerini de¤erlendirebilecek,1921 Anayasa’n›n ç›k›fl noktas›n›, oluflum biçimini, farkl›l›klar›n› ay›rt edebilecek,I. TBMM’de oluflan gruplardan partileflme sürecine gidifli örneklendirebile-ceksiniz.

‹çindekiler

• TBMM• ‹cra Vekilleri Heyeti

• I. Grup• II. Grup

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


Parlamento Tarihi

• TBMM’N‹N AÇILIfiINA G‹DENSÜREÇ

• M‹LL‹ MECL‹S‹N TOPLANMASI VEÜLKE YAZGISINA EL KOYMASI

• TBMM’N‹N N‹TEL‹KLER‹• HÜKÜMET‹N KURULMASI VE

ÇALIfiMALARI• TEfiK‹LAT-I ESAS‹YE KANUNU• MECL‹STE ‹KT‹DAR MUHALEFET

AYRIfiMASI• B‹R‹NC‹ DÖNEM‹N SONA ERMES‹

Milli DevletinDo¤uflu ve MilletEgemenli¤ine Geçifl


TBMM’N‹N AÇILIfiINA G‹DEN SÜREÇOsmanl› Mebusan Meclisi’nin 28 Ocak 1920’de Misak-› Milli’yi kabul ve 17 fiu-bat 1920’de ilan etmesi, ‹tilaf Devletleri’nin tepkisine neden olmufltu. Toplananbu meclisten böylesi bir karar beklemeyen ‹tilaf Devletleri temsilcileri daha ön-ceden tasarlad›klar› ‹stanbul’un hukuken iflgali düflüncesini uygulamaya koyma-ya karar verdi.

16 Mart 1920 günü ö¤leden önce saat 10.00’da Mustafa Kemal Pafla’ya ‹stan-bul’dan telgraflar gelmeye bafllad›. Mustafa Kemal ile telgrafç› Manast›rl› Hamdiaras›ndaki yaz›flmalar ‹stanbul’da iflgalin boyutunu gözler önüne sermekteydi.Mustafa Kemal, ‹stanbul’un iflgal edilece¤ini “Mim Mim Grubu”nun istihbarat›nadayanarak daha 11 Mart’ta ö¤renmiflti. Ayr›ca Salih Pafla Hükümeti’nin de düflürü-lerek yerine milli iradeye karfl› iflbirlikçi bir hükümet kurulaca¤›n› duymufl ve buhaberler üzerine Müdafaa-i Hukuk örgütlerini uyarm›flt›. ‹stanbul’un iflgaliyle Os-manl› Devleti ola¤anüstü bir döneme girdi. Ola¤anüstü dönemleri, ola¤an kurum-larla gidermek olas› de¤ildi. Bu nedenle koflullar›n gerektirdi¤i kurumlar› yaratmakzorunluydu. Mustafa Kemal Pafla, ‹stanbul’u tamamen saf d›fl› etmek, Heyet-i Tem-siliye’yi geçici bir hükümet gibi çal›flt›rarak, Ankara’da ulusal iradeyi gerçeklefltire-cek bir meclis toplamak üzere harekete geçti. Ayn› gün Kolordulara çekti¤i telgraf-larla iflgal haberini ve Heyet-i Temsiliye’nin Anadolu’da tek yönetim merkezi oldu-¤unu bildirdi. 17 Mart günü komutanlara ve valilere yollad›¤› telgraflarda, 15 güniçerisinde Ankara’da bir “Kurucu Meclis” toplanmas› için fikirlerini sordu. KurucuMeclis’e 25 yafl›n› doldurmufl, “medeni cesareti ve düflünsel yetenekleri yüksek, di-ni ve ulusal de¤erlere inanm›fl” insanlar›n seçilmesini istiyordu. Meclis’in çok ace-le toplanmas› zorunlu oldu¤u için seçimlerin idare ve belediye meclislerinde top-lanm›fl olan milli oya dayand›r›lmas›n› öneriyordu. Ancak “Kurucu Meclis” kavra-m› baflta Kaz›m Karabekir olmak üzere kimi komutanlarca ihtilal anlam›n› ça¤r›fl-t›rd›¤› gerekçesiyle tepkiyle karfl›land›. Bunun üzerine 19 Mart 1920’de vilayetlere,ba¤›ms›z livalara, kolordu komutanlar› ile bütün kurulufllara bir genelge gönderdi.‹stanbul’un iflgali ve Meclisi Mebusan’›n bu koflullarda görev yapamayaca¤›n› res-mi olarak hükümete belirterek da¤›lmas› üzerine Devlet baflkentinin korumas›n›,ulusun ba¤›ms›zl›¤›n› ve devletin kurtar›lmas›n› sa¤lamak amac›yla ulusça ola¤a-nüstü yetki verilecek bir meclisin Ankara’da toplant›ya ça¤›r›lmas›n›n zorunlu gö-rüldü¤ünü duyurdu. ‹stanbul’da da¤›lm›fl olan milletvekillerinden Ankara’ya gele-bileceklerin de bu meclise kat›labileceklerini belirtti. Mustafa Kemal’in “Kurucu

Milli Devletin Do¤uflu veMillet Egemenli¤ine Geçifl

Mustafa Kemal Pafla bukavram ile ilgili olarakNutuk’ta flöyle der: “... bukonu üzerinde, iki gün kadarkomutanlarla makinebafl›nda görüflerekdüflüncelerini ald›m. Ben ilkyazd›¤›m müsvedde de“Kurucu Meclis/Meclis-iMüessisan” deyiminikullanm›flt›m. Maksad›mtoplanacak meclisin ilkanda rejimi de¤ifltirmeyetkisine sahip olmas›n›sa¤lamakt›. Fakat deyiminkullan›lmas›ndaki maksad›gere¤ince aç›klayamad›¤›mveya aç›klamak istemedi¤imiçin, halk›n al›flk›n olmad›¤›deyimdir, gerekçesiyleErzurum ve Sivas’tanuyar›ld›m. Bunun üzerine“Ola¤anüstü Yetkiye SahipMeclis” deyiminikullanmakla yetindim”

Meclis” yerine “Ola¤anüstü Yetkili Meclis” kavram›n› kulland›¤› bu genelgesi ile ül-ke seçim atmosferine girdi. Seçimlerde; sancaklar seçim bölgesi olacak, her san-caktan befl üye seçilecek ve milletvekilleri en geç on befl gün içinde Ankara’datoplanacaklard›.

Bu arada Mustafa Kemal Pafla, mali konularda da önlem almakta gecikmemifl,18 Mart’ta Osmanl› Bankas›, Duyun-u Umumiye ve Reji ‹dareleri ile Ziraat Banka-s›’n›n kasa mevcudundan ‹stanbul’a gönderme yapmamalar›n› istemiflti. MustafaKemal bu önlemleri al›rken Vahdettin ve Damat Ferit Hükümeti, kurdu¤u örgütler-le, siyasal partilerle, askeri güçlerle ve propagandalarla sürekli olarak Kuva-y› Mil-liye’yi parçalay›c› giriflimlerde bulunuyordu. Çal›flmalar›na yeniden bafllayan Hür-riyet ve ‹tilaf Partisi yan›nda, Kürt Teali ve Teavün Cemiyeti, Teali ‹slam Cemiyeti,Askeri Nigehban Cemiyeti, Tarik-i Salah Cemiyeti, Halas-› Vatan Cemiyeti, Saltanat›Koruma Cemiyeti ve ‹ngiliz Muhibleri Cemiyeti bu konuda yo¤un çaba göstermek-teydi. ‹stanbul’un ulusal hareketi engelleme giriflimleri bunlarla da s›n›rl› de¤ildi.Anadolu’daki ulusal eylemcilerin tutuklanmas› için ‹ngilizlere bir liste sunan Da-mat Ferit Pafla, öteden beri karfl› oldu¤u ve 18 Mart’tan beri çal›flmalar›na ara ve-ren Osmanl› Parlamentosu’nun 11 Nisan 1920’de feshedilmesini sa¤lad›. Bir yandaemperyalist devletlerinin ülkenin ba¤›ms›zl›¤›n› ve bütünlü¤ünü ortadan kald›r›c›eylem ve düflünceleri, öte yanda ‹stanbul Hükümeti’nin onlarla iflbirli¤i yaparakAvrupa Devletleri’nin her iste¤ine olumlu cevap vermesi, halk›, halka karfl› silah-land›r›p kitlesel eylemleri t›rmand›rmaya yönelmesi Ankara’da meclisin bir an ev-vel aç›lmas›n› zorunlu k›l›yordu. Bunun için seçilen milletvekillerinin yar›s›ndanfazlas›n›n toplanmas› gerekiyordu. Bu gereklilik ulusalc›lar› bir hayli düflündür-mekteydi. Çünkü onlar her ad›mlar›n› demokratik geleneklere ve kurallara uygunolarak atmaya özen gösteriyorlard›. Oysa seçimler s›ras›nda pek çok güçlükle kar-fl›lafl›l›yordu. Baz› iller seçim iflini ciddiye almad›klar› gibi, baz›lar›nda da ‹stanbulhükümetinin ya da ‹tilaf devletlerinin engellemeleri ile seçimler aks›yordu. Öyle kiseçimler ancak komutanlar›n müdahalesi ile gerçekleflebildi. Bu nedenle meclisintoplanmas› gecikti. Üstelik Ankara’da meclis olarak kullan›labilecek büyük bina dayoktu. ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 1916 y›l›nda yap›m›na bafllad›¤› kulüp bina-s›n›n kullan›lmas› kararlaflt›r›ld›. Binan›n çat›s› yoktu. Fans›zlar›n iflgalinde bulunu-yordu. Önce Frans›zlar binadan ç›kar›ld›. Ard›ndan binan›n çat›s› aktar›ld›. Ayd›n-latma sorunu bir kahveden getirilen petrol lambas› ile çözüldü. Milletvekillerininoturacaklar› s›ralar bir ilkokuldan sa¤land›. Ankaral› marangozlar da salona bafl-kanl›k kürsüsü yapt›. Böylece ulus temsilcilerinin toplanaca¤› bina tamamland›.

Mustafa Kemal Pafla ‹stanbul’un iflgal edilece¤ini ne flekilde ve ne zaman ö¤renebilmiflti?

M‹LL‹ MECL‹S‹N TOPLANMASI VE ÜLKE YAZGISINAEL KOYMASI11 Nisan 1920’de Ankara’da bulunan milletvekilleriyle yap›lan görüflmeler sonu-cunda meclisin 22 Nisan Perflembe günü aç›lmas› kararlaflt›r›ld›. Fakat daha sonra23 Nisan Cuma günü aç›lmas›n›n halk üzerinde olumlu etki b›rakaca¤› düflünüle-rek aç›l›fl Cuma gününe ertelendi. Bu karar› Mustafa Kemal, 21 Nisan 1920’de He-yet-i Temsiliye ad›na; tüm valiliklere, sancaklara, belediye baflkanl›klar›na ve ko-lordu komutanl›klar›na, “çok aceledir” uyar›s›yla bir genelge gönderdi. Bu genel-gede; yurdun ba¤›ms›zl›¤›, yüce Halifelik ve Padiflahl›¤›n kurtar›lmas› gibi enönemli ve ölüm dirimle ilgili görevleri yapacak Büyük Millet Meclisi’nin aç›l›fl›n›n23 Nisan Cuma günü yap›laca¤›n›, böylece Cuma gününün kutsall›¤›ndan yararla-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

n›laca¤›n›, bütün milletvekilleriyle birlikte Hac› Bayram Camii’nde Cuma namaz›k›l›naca¤›n›, Kuran ve namaz›n nurlar›ndan güç kazan›laca¤›n› duyurdu. Ayr›ca, ogünün kutsall›¤›n› pekifltirmek için 21 Nisan gününden bafllamak üzere il merkez-lerinde Hatim indirilmeye ve Buhari okunmaya bafllanaca¤›n›, Hatim’in son bölü-münün ise Cuma günü namazdan sonra meclis önünde tamamlanaca¤›n› belirtti.

Nutuk’ta “... o günün hissiyat anlay›fl›na ne derece uyulmak mecburiyetinde bu-lunuldu¤unu gösteren bir belge” olarak tan›mlanan genelge, vatan ve din duygu-lar›na seslenen uhrevi bir anlat›mla kaleme al›nm›flt›. Ancak öz olarak “milletinkendi iradesine kendisinin hakim olmas› için” giriflilen köklü ve büyük bir siyaside¤iflimin devrimselli¤ine (dinamizmine) sahipti. Mustafa Kemal, tam bir islamc›içerik tafl›yan bu bildirgeyi devrimci amaçla yay›nlam›flt›. Zira o, Türk toplumunundinsel inançlara, geleneksel ve dinsel kurumlara ne kadar içten ba¤l› oldu¤unu bi-liyordu. Bu nedenle yurdun kurtar›lmas›, ulusun özgürlü¤ünün sa¤lanmas› amac›-n›n vurgulanmas› yan›nda, hilafet ve saltanat kurumlar›n›n yabanc› bask›s›ndankurtulmas› konusuna da de¤inerek padiflaha karfl› olunmad›¤›n›n, tersine padiflah›dahi tutsak alan emperyalist güçlere karfl› olundu¤u kan›s›n›n halkta uyand›r›lma-s›na özen göstermekteydi. Kuflkusuz bu bir ink›lâp stratejisiydi. Zira 22 Nisan’da“Dakika tehir edilmeyecektir” kayd›yla tüm vilayet ve ba¤›ms›z sancaklarla birlik-te, ordu komutanl›klar›na gönderilen telgrafta, “23 Nisan’da Büyük Millet Meclisiaç›larak çal›flmaya bafllayaca¤›ndan o günden sonra bütün sivil ve askeri makam-lar›n ve bütün ulusun baflvuru yerinin meclis olaca¤›”n› bildirmiflti.

Meclis’in aç›lmas›n›n arifesinde Ankara heyecanl› günler yafl›yordu. ‹stanbul’dankaçanlar, gruplar halinde, çeflitli yollardan Ankara’ya ulafl›rken, yeni seçilen millet-vekilleri de kente ulaflmaya bafllam›flt›. Ne var ki Ankara fakir ve küçük bir Anado-lu flehri idi. Ev bulmak çok zordu. ‹ki han d›fl›nda otel olabilecek binas› yoktu. Mil-letvekilleri için Darülmuallimin (Erkek Ö¤retmen Okulu) binas› ayr›ld›. Gelenlerbu binadaki ko¤ufllara yerlefltiriliyorlard›. Çok geçmeden tabldot teflkilat› kuruldu.Sabah, ö¤len ve akflam yemekleri milletvekillerinin kendi aralar›ndan seçtikleri yö-netim taraf›ndan haz›rlat›l›yordu. Böylece kifli bafl›na günlük 48-55 kurufla günlükyemek iflini çözebilmifllerdi. Yemekler toplu olarak yeniliyor, ikinci bir çocuklukgünleri yaflatan bu ortamda milletvekilleri meclisin aç›l›fl çal›flmalar›na yard›mc›oluyorlard›.

Amasya Genelgesi’nde aç›klanan, Erzurum ve Sivas Kongreleriyle meflruiyetkazanan ulusal direnç, Ankara’da Büyük Millet Meclisi’nin aç›lmas›n› sa¤lam›flt›.Mustafa Kemal’in “Selâhiyet-i fevkâlâdeye haiz(ola¤anüstü yetkili)” dedi¤i ve sonOsmanl› Mebusan Meclisi’nin kapat›lmas›ndan yaln›zca 34 gün sonra toplanan buMeclis, ulusun gerçek ve tek temsil gücünü oluflturacakt›.

Meclis, önceden belirlenen programa göre 23 Nisan 1920 Cuma günü Anka-ra’da bulunan 115 milletvekilinin kat›l›m›yla saat 13.45 aç›ld›. Aç›fl konuflmas› enyafll› üye s›fat›yla Sinop Milletvekili fierif Bey(Alkan) taraf›ndan yap›ld›. Bu konufl-mas›nda fierif Bey, önce ülkenin yaflad›¤› iflgal süreçlerini ve yaflananlar› anlatt›.Ard›ndan “.... Tanr›n›n yard›m›yla ulusumuzun iç ve d›fl tam ba¤›ms›zl›k içinde al›nyaz›s›n›n sorumlulu¤unu do¤rudan do¤ruya yüklenip, kendi kendisini yönetmeyebafllad›¤›n›, tüm cihana duyurarak Büyük Millet Meclisi’ni aç›yorum.” Diyerek aç›-l›fl› gerçeklefltirdi. Ayn› zamanda Büyük Millet Meclisi kavram› ile meclisin ad›ylailgili tart›flmalar› da sonland›rd›. Ayr›ca TBMM’nin amac›n›n halife padiflah› yaban-c› bask›s›ndan kurtarmak amac›nda oldu¤unu da bir kez daha vurgulama gere¤iduydu.

633. Ünite - Mi l l i Devlet in Do¤uflu ve Mi l let Egemenl i¤ ine Geçifl

fierif Bey’den sonra ilk sözü alan Ankara milletvekili Mustafa Kemal Pafla, Mec-lisin yeni seçilen üyelerle birlikte, ‹stanbul’dan gelen mebuslar›n da kat›l›m›ylatoplanmas›n›n do¤al oldu¤unun tutana¤a geçirilmesini önerdi ve iste¤i oy birli¤iile kabul edildi. Daha sonra yine Mustafa Kemal’in önerileriyle, üyelerin seçim bel-gelerini incelemek üzere 15’er üyeden oluflan iki komisyon kuruldu. Geçici baflka-na yard›m edecek iki sekreter de seçildikten sonra oturuma son verildi.

24 Nisan 1920 günü saat 10.00’da toplanan BMM “5” birleflim olarak devam et-ti. Milletvekilleri tutanaklar›n› inceleyen komisyonun haz›rlad›¤› rapor okunduktansonra, ilk sözü yine Mustafa Kemal Pafla ald›. Aç›k ve gizli oturumlarda 30 Ekim1918’den 23 Nisan 1920’ye kadar yaflanan olaylar› belgelere dayal› olarak anlatt›.Osmanl› döneminde izlenen siyasetin yeni Türkiye’nin siyasi politikas› olmayaca-¤›n› belirtti. O’na göre, Osmanl› Devleti’nin izledi¤i siyaset milli olmad›¤› gibi ayn›zamanda belirsiz ve istikrars›z bir siyasetti. Çeflitli milletleri ortak ve genel bir adalt›nda toplamak ve bu de¤iflik uluslar› eflit haklar ve koflullar alt›nda bulundura-rak güçlü bir devlet kurmak parlak ve çekici bir siyasal görüfltü, ama aldatmacay-d›. Hiçbir s›n›r tan›mayarak dünyadaki bütün Türkleri bir devlet olarak birlefltirmekise ulafl›lmayacak bir amaçt›. Bu, yüzy›llar›n ve yüzy›llarca yaflamakta olan insan-lar›n çok ac›, çok kanl› olaylar ile ortaya koydu¤u bir gerçektir. Mustafa Kemal Pa-fla bu düflünceleri ile Osmanl›c›l›k, ‹slamc›l›k ve Turanc›l›k gibi politikalar›n ger-çekleflmeyecek bir düfl oldu¤unu aç›kça belirtiyordu. BMM ile bafllayan yeni döne-min izleyece¤i siyaseti ise flöyle tan›mlad›:

“Bizim aç›kl›k ve uygulanabilirlik gördü¤ümüz siyasal yöntem ulusal siyasad›r.

Dünyan›n bu günkü genel koflullar› ve yüz y›llar›n kafalarda ve karakterlerde yerlefl-

tirdi¤i gerçekler karfl›s›nda düflçü olmak kadar büyük hata olamaz. Tarihin dedi¤i

budur; bilimin, akl›n, mant›¤›n dedi¤i böyledir.

Ulusumuzun güçlü, mutlu ve sa¤lam bir düzen içinde yaflayabilmesi için, devletin bü-

tünüyle ulusal bir siyasa gütmesi ve bu siyasan›n, iç örgütlerimize tam uyumlu ve da-

yal› olmas› gereklidir. Ulusal siyasa demekle anlatmak istedi¤im fludur: Ulusal s›n›rlar›-

m›z içerisinde her fleyden önce kendi gücümüze dayanarak varl›¤›m›z› koruyup ulu-

sun ve yurdun gerçek mutlulu¤una ve bay›nd›rl›¤›na çal›flmak; gelifligüzel, ulafl›lama-

yacak istekler peflinde ulusu u¤raflt›rmamak ve zarara sokmamak, uygarl›k dünyas›n›n

uygarca ve insanca davran›fl›n› ve karfl›l›kl› dostlu¤unu beklemektir.”

Mustafa Kemal Pafla’n›n bu sözlerinde ne Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun yüksel-me dönemi ihtiraslar›, ne çöküntü döneminin ezilmiflli¤inin kompleksleri ve aciz-li¤i, ne de ‹ttihat ve Terakki’nin hayalcili¤i vard›. Ulus ve devlet olarak yaflan›lanac› gerçeklerin bir analizi olan bu konuflma, Yeni Türkiye Devleti’nin izleyece¤iulusal, bar›flç› ve gerçekçi bir politikan›n da temelini oluflturdu.

24 Nisan’da yap›lan beflinci ve son birleflimde baflkanl›k seçimine geçildi. Bafl-kanl›¤a tek aday Mustafa Kemal gösterilmiflti. Haz›r bulunan 120 üyeden 110’ununoylar›yla baflkan seçildi. Bir teflekkür konuflmas› yapan Mustafa Kemal Pafla, yafla-m› boyunca sürdürdü¤ü mücadelede gözetti¤i ana ilkenin, “ulusal iradeye dayana-rak ulusun ve vatan›n muhtaç oldu¤u amaçlara do¤ru yürümek” oldu¤unu söyle-di. Ayr›ca, “... içinde yaflan›lan efli az görülür dakikalar›n korkunçlu¤una ra¤men”,bu a¤›r ulusal sorumlulu¤un alt›ndan ancak meclisin yard›m ve deste¤iyle kalkabi-lece¤ine de dikkati çekti.

Baflkan›n belirlenmesinin ard›ndan ikinci baflkan seçimi yap›ld›. Bu makamaCelalettin Arif Bey getirildi. Baflkanvekilleri seçiminde ise Mevlevi ve Bektafli ön-derlerine görev verildi. Konya Milletvekili Abdülhalim Çelebi ve Hac›bektafl Çele-bisi Cemalettin Efendi, birinci ve ikinci baflkanvekili seçildi.


Meclisin ad›n›n bafl›na“Türkiye” sözcü¤ününeklenmesi aç›l›fltan “9,5” aysonra gerçekleflti. ‹hsanGünefl’in saptad›¤›na göreTürkiye Büyük Millet Meclisiad›, ilk önce 8 fiubat 1921günkü bakanlar kurulukararnamesinde kullan›ld›.Bunu 23 Nisan’›n “UlusalBayram” kabul edilmesineiliflkin yasa izledi. 23 Nisan1921 günlü bu yasan›n ilkmaddesinde de TBMM ad›yer ald›. Böylece TürkiyeBüyük Millet Meclisi ad›yasalara da geçereksüreklilik kazand›.

‹hsan Günefl, Türk Parlamento Tarihi (Milli Mücadele ve TBMM I. Dönem 1919-1923), c.1, Ankara: TBMM Vakf› Yay›nlar› No. 4

Mustafa Kemal Pafla’n›n Osmanl› Döneminde izlenen siyasetle ilgili düflünceleri nelerdir?

TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹’N‹N N‹TEL‹KLER‹Türkiye Büyük Millet Meclisi, Mustafa Kemal’in 23 Nisan 1920’de mecliste yapt›¤›konuflmada belirtti¤i gibi ola¤anüstü yetkilere sahip olarak Anadolu’da yenidenseçilenler ile ‹stanbul’dan Ankara’ya gelebilenlerden oluflmaktayd›. Böylece iki se-çim sonucunda meydana gelmifl olan I. TBMM, o güne kadar Osmanl› parlamen-tolar›n›n hiçbirinde olmad›¤› kadar genifl bir halk taban›na dayanmaktayd›. Az›nl›kunsurlar› seçime kat›lmad›¤› için daha önceki Osmanl› parlamentolar›n›n aksine“Ulusal” bir nitelik tafl›maktayd›. Mustafa Kemal Pafla’n›n 19 Mart 1920’de yay›nla-d›¤› seçim bildirgesi çerçevesinde, ikinci seçmenler; liva idare ve belediye meclis-leri ile müdafaa-i hukuk derneklerinin kat›l›m›yla seçilmiflti. Toplumun hem tümkesimlerinden milletvekili seçildi¤i içinde meclis “genifl tabanl›” idi.

Yasama, yürütme ve yarg› yetkisi TBMM’de toplanm›flt›. “Güçler Birli¤i ‹lke-si”’nin benimsendi¤i bu sistem “Meclis Hükümeti Sistemi” olarak adland›r›lm›flt›.Ola¤anüstü dönemlerin ürünü olan bu sistem, kararlar› h›zla almak ve uygulamakgerekti¤inde baflvurulan bir yöntemdi. Hem ülkeyi sömürgelefltirmek isteyen iflgal-ci güçlere, hem de ulusal uyan›fl› engellemeye çal›flan Osmanl› Hükümeti’ne karfl›verilen savafl ancak bu sistemin uygulanmas› ile baflar›ya ulaflabilirdi.

I. TBMM, “kurucu” bir meclisti. Frans›z Devrimi’nden esinlenilerek kullan›lanbu isim de tesadüfen seçilmemiflti. Nitekim bu kuruculuk yetkisine dayanarak,egemenli¤in kayna¤›n› tek kifliden alarak, ulusa verdi, yüzy›llard›r süren saltanat›kald›rd›. Bu yönüyle de “devrimci” bir meclisti.

I. TBMM genç bir meclisti. Ço¤unlu¤u 30-40 yafl grubundand›(% 70). En genç-leri 20 (17 Kifli), en yafll›s› 70 (3 Kifli) yafl›ndayd›. Milletvekillerinin genç olmas›n›nyan› s›ra, ö¤renim düzeyleri de yüksekti. %44’ü Yüksek Ö¤retim mezunu idi. Budurum meclisin devrimci bir nitelik kazanmas›nda etkili idi.

Milletvekillerinin ço¤u yabanc› dil biliyordu. Devlet memurlar›n›n % 55.2’si, as-kerlerin % 65.3’ü, serbest meslek sahiplerinin % 30.8’i, din görevlilerinin % 67.6’s›,yerel yöneticilerin % 32’si, afliret reislerinin % 40’›, sa¤l›k elemanlar›n›n % 81.2’si,teknik elemanlar›n % 50’si yabanc› dil bilmekteydi. Daha genel bir anlat›mla I.TBMM’de 196 kifli Türkçenin d›fl›nda bir ya da birden çok yabanc› dili konuflabili-yordu. E¤itim düzeyleri yüksekti. Bu durum kiflilerin siyasal yaflama kat›l›m›n› ar-t›rd›¤› gibi, toplumsal sorunlar›n çözümünde farkl› düflüncelerin üretilmesine deolanak sa¤lamaktayd›. I. TBMM’ye kat›lan milletvekillerinin % 65.4’ü meclisin aç›kve gizli toplant›lar›nda söz alarak ülkenin ve halk›n sorunlar›yla ilgili düflünceleri-ni dile getirmiflti. Konuflma yapanlar›n da %44.9’u yüksek ö¤renim kurumlar›ndanmezun olanlard›. E¤itim düzeyinin yüksekli¤i ilgili bu oran meclise sunulan teklif,takrir ve soru önergelerine de yans›d›.

I. TBMM çok sesli “demokrat” bir meclisti. Osmanl› ideolojik ak›mlar› içerisin-de yetiflen milletvekillerinden oluflan bu mecliste, her türlü düflünceden insanarastlamak mümkündü. Osmanl›c› düflünceyi simgeleyen fesliler, ink›lâpç› düflün-ceyi simgeleyen kalpakl›lar, ‹slamc› düflünceyi simgeleyen sar›kl›lar mecliste yanyanayd›lar. ‹ttihatç›s›, ‹tilafç›s›, Türkçüsü, ‹slamc›s›, Bolflevik’i, hatta ihtilalcisi bi-le vard›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Devlet Memuru 134 (36Yönetici, 45 Memur, 24E¤itimci, 23 Yarg›ç/Savc›, 4Güvenlik Görevlisi, 2Diplomat), Asker 52, SerbestMeslek Sahipleri 94 (27Çiftçi, 28 Tüccar, 21 Avukat,16 Gazeteci/ Yazar/Çevirmen, 2 Bankac›), DinGörevlisi 34 (Müftü/‹mam18, fieyh 6, ‹lmiye/Müderris10), Yerel Yönetici 50, AfliretReisi 5, Sa¤l›k Eleman› 16(Doktor 15, Eczac› 1), TeknikEleman 4 (Mühendis 2, Usta1, Tekniker1) ve mesle¤ibilinmeyen iki kifli ile birlikte391 kifli meclise kat›ld›.

I. TBMM aç›l›fl›ndan hemen sonra halk›n sorunlar›na e¤ilip ona, olanaklar› öl-çüsünde çözüm üretmeye çal›flt›. Bu yönüyle “Halkç›” bir meclisti. Bunun en aç›körne¤i de A¤nam Resmi[Koyun Vergisi] ile ilgili yap›lan düzenlemeydi. Son Os-manl› Meclisi Mebusan›’nda 8 kat›na ç›kar›lmas› önerilen bu vergi, yasalaflmamas›-na ra¤men; baz› valiler vergiyi halktan 8 kat› olarak toplamaktayd›. Bu ise uzun y›l-lar süren savafllar nedeniyle iyice yoksullaflan halk›n tepkisine ve flikâyetlerine ne-den oluyordu. Halk›n flikâyetleri meclisin aç›l›fl›n›n ikinci günü, daha baflkan bileseçilmeden, K›rflehir Milletvekili Müfit Hoca ve 15 arkadafl›n›n önergesi ile dile ge-tirildi. TBMM ç›kard›¤› yasa ile verginin eskiden oldu¤u gibi 4 kat› olarak al›nma-s›na karar verdi. Yasa ile halk, koyun bafl›na y›lda 40 yerine 20 kurufl vergi ödeye-cekti. Ayr›ca her yerde eflit olarak uygulanmas› hükme ba¤lanarak verginin illeregöre farkl› oranlarda toplanmas› uygulamas›na da son verildi. Bu yasa ile TBMMülkede hem yasalar› egemen k›ld› hem de eflitlik ilkesini uygulamaya koydu.

Okul-medrese, yenilikçilik-tutuculuk, cumhuriyetçilik-meflrutiyetçilik, Türkçü-lük-Turanc›l›k, ›rkç›l›k-ümmetçilik gibi siyasi tart›flman›n her türü; Birinci Meclis’teüstelik yo¤un ve sert biçimde yafland›. Sertli¤in giderilmesinde, ulusal davada ka-rarl› milletvekilleri kadar, Meclisin Mustafa Kemal gibi bir baflkan taraf›ndan yöne-tilmesinin de önemli katk›s› oldu.

‹hsan Günefl, I. TBMM’nin Düflünce Yap›s› (1920-1923), ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kül-tür Yay›nlar›, 2008.

I. TBMM’nin yönetim sistemi aç›s›ndan en önemli özelli¤i ve bunun sonuçlar› nelerdir?

HÜKÜMET‹N KURULMASI VE ÇALIfiMALARI

Hükümetin Kurulmas›Mustafa Kemal ve arkadafllar› daha BMM aç›lmadan, kurulacak hükümetin flekli ileilgili tart›flma ve görüfl al›flveriflinde bulunmufllard›. Gerek bu toplant›lar gerekseMustafa Kemal Pafla’n›n BMM’nin aç›ld›¤› ilk günden itibaren yapt›¤› konuflma vegetirdi¤i öneriler Meclisi biçimlendirecek, iflletecek ve yönlendirecek kurallar›n veilkelerin kendisinden gelece¤ini ortaya koymufltu. Halide Edip bu durumu flöyleaktar›yordu:

Ankara’da kurulmas› öngörülen hükümetin flekli hakk›nda tart›flmalar Nisan›nbafl›nda fliddetlendi. Baflta ‹stanbul’da Anayasa Profesörü olan Celalettin Arif ol-mak üzere, düflünceleri bat›ya aç›k olanlar flöyle bir fley istiyorlard›: Bir yasamameclisi, bir kabine, bir de yürütme kurulu (icra heyeti) kurmak ve bunun bafl›naMeclis Baflkan›n› getirmek.

Güç’ün bölünememesi ve halk›n elinde olmas› sorunu üzerinde uzun tart›flma-lardan sonra var›lan karar, bir çeflit convention (uyuflma) flekliydi. Bunu flöyle özet-leyebiliriz: Bütün yürütme ve yasama gücü Meclisin elinde olacak ve kabine üyele-rini onlar seçecek... Bunlar›n bafl›nda Meclis Baflkan› bulunacak, fakat onun kifliselsorumlulu¤u olmayacak... Mustafa Kemal ve di¤erleri sonunda bu önerileri kabulettiler. Aralar›nda hiçbir fikir anlaflmazl›¤› olamazd›. Çünkü ortam tehlike içindeydi.

‹flte Mustafa Kemal’in 24 Nisan’da Meclise yaz›l› olarak sundu¤u öneriler, dahaönce var›lan bu ortak kararlar do¤rultusunda haz›rland›. Mustafa Kemal, o günmecliste yapt›¤› konuflmada önce Mondros Mütarekesi’nden BMM’nin aç›lmas›nakadar geçen zaman içindeki siyasi olaylar› anlatt›. Ard›ndan, Temsilciler Kuru-lu’nun görevinin sona erdi¤ini, bu nedenle al›nan kararlar› yürütecek yeni bir ör-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

güt kurulmas› gerekti¤ini belirtti. Bu amaçla Meclisin yetkilerini belirleyen ve birhükümet kurulmas›n› öngören bir önerge sundu.

Önerge; K›rflehir Milletvekili Müfit Hoca’n›n önerisiyle tart›fl›lmadan onayland›.Buna göre; Memleketi batmaktan kurtarmak için, bütün ulusal güçleri birlefltirmekgerekiyordu. Bunun için meflru bir hükümet (‹cra Vekilleri Heyeti) kurulmal›yd›.Milletvekillerinin milletçe seçilme biçimi, milletin meflru bir heyet kurulmas›n› iste-mesinin en kesin delili idi. Yeni kurulacak hükümet, memleketin bu günkü buna-l›ml› durumunun gereklerine uygun olmal›yd›. Türkiye Büyük Millet Meclisi, milliiradenin biricik belirlenme yeriydi. Meclis, milleti temsil ediyordu; bunun için“Meclis’in üstünde hiçbir güç yoktu. Bu durumda, ülkeyi yönetecek yasalar› yap-mak da, bu yasalar› uygulamak da Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin hakk› ve gö-reviydi. Türkiye Büyük Millet Meclisi ola¤anüstü yetkilerle toplanm›flt›. Bundanötürü o, sorumsuz bir “Meclis-i Mebusan” de¤ildi. Meclis hem “Yasama”, hem de“Yürütme” organ›yd›. Ancak milletvekillerinin hepsi “Yürütme”nin ayr›nt›lar›ylau¤raflamayacaklar› için, kendi aralar›ndan seçecekleri üyelerle bir “Yürütme Kuru-lu” (‹cra Vekilleri Heyeti) kuracaklard›. Ülkeyi bu kurul yönetecekti. TBMM’ ninbaflkan›, bu kurulun da baflkan› olacakt›. Yürütme Kurulu ve onun baflkan›, BüyükMillet Meclisi’ne karfl› sorumluydu.

Kabul edilen yasayla güçler birli¤i ilkesi pekifltirilmifl oluyordu. Mustafa KemalPafla’n›n yeni bir hükümetin kurulmas› için verdi¤i bu önergenin daha iyi anlafl›la-bilmesi için, baz› milletvekilleri bunun incelenmesi gerekti¤ini bildirdi ve Heyet-iTemsiliye’nin görevini birkaç gün daha sürdürmesini istedi. Mustafa Kemal Pafla,‹stanbul’un iflgalinden itibaren tüm güçlüklere karfl›n, görevlerini yapt›klar›n›, buyükün alt›nda daha fazla kalmamalar› gerekti¤ini belirterek, “bu dakikadan itiba-ren teklif ediyorum derhal ülke yazg›s›na el koyunuz. Bundan kaçmaya gerek yok-tur. Bu vazife o kadar mühim, içinde bulundu¤umuz zaman o kadar tarihidir ki,bu koca mesuliyet üç-befl kifliye yüklemekle iktifa edilemez. Bütün bu meclis tümmanas›yla mesul olmas› laz›m gelir. Millet bizi ancak bunun için gönderdi” diyerekmilletvekillerini yürütme görevinde sorumluluk almaya davet etti.

Cumhuriyetin ilan› savafl sonras›na kalmakla birlikte sistem yap›s› gere¤i bircumhuriyetti. Meclis baflkan› Mustafa Kemal Pafla, uygulamada devletin baflkan›idi. Hükümet kurman›n zorunlulu¤unu vurgulad›¤› önergede dile getirildi¤i üzere“Türk” ad› binlerce y›l sonra, ilk kez kurulmakta olan devlete veriliyor ve devletlemillet ayn› isimde bütünlefliyordu. Osmanl› yönetiminde hakir (afla¤›lanm›fl) Türk,yaln›z asker ve vergi kayna¤› olmufl ve Osmanl›l›k için yüzy›llarca savaflm›flt›. Oy-sa flimdi en bafl›ndan beri aç›kça ortaya kondu¤u gibi Türk milleti kendi savafl›n›verecekti. Ancak milletin bunu anlamas› ve milli mücadeleyle bütünleflmesi içinzaman gerekliydi. Çünkü yüzy›llard›r meflru iktidar tan›d›¤› Padiflah-Halife’nin veonun hükümetinin ihanetinden ve düflmanlar›yla yapt›¤› iflbirli¤inden habersizdi.

Hükümetin kurulma biçimiyle ilgili olarak Mustafa Kemal’in 24 Nisan’da sundu-¤u önerge olmak üzere, üç öneri aras›ndan Celalettin Arif Bey’in önerisi kabul edil-di. 25 Nisan 1920’de “Muvakkat ‹cra Encümeni (Geçici Yürütme Kurulu)” ad›ylahükümet kuruldu. Bu kurula seçilen üyeler flunlard›:

Celalettin Arif Erzurum 71 oyCami Ayd›n 66 oyBekir Sami Amasya 58 oyFevzi Pafla Kozan 58 oyHamdullah Suphi Antakya 45 oyHakk› Behiç Denizli 37 oy


Meclis, kurulun do¤al baflkan›n›n Mustafa Kemal Pafla olmas›na ve Genel Kur-may Baflkan› ‹smet (‹nönü) Bey’in de kurula kat›lmas›na karar verdi. Geçici Yürüt-me Kurulu iki önemli karar› uygulamaya koydu. Önce, 28 Nisan’da bir genelge ya-y›nlad›. Bu genelge ile ülkede yap›lacak her türlü ifllemin yasal olmas›n›n “kat’iy-yen” gerekli görüldü¤ünü hat›rlatarak dilekçesinden sonuç alamayanlar›n o maka-m›n en büyük amirine flikâyette bulunabileceklerini, oradan da sonuç al›nmazsaBüyük Millet Meclisi’ne baflvurabileceklerini belirtti. Ard›ndan 29 Nisan 1920’deVatana ‹hanet Yasas›n› kabul etti. Bu yasa ile Meclis’in karar›na karfl› gelenler,meclis otoritesinin yurtta egemen olmas›n› engelleyenler, düflmana hizmet eden vebozgunculuk yapanlar vatan haini say›lacakt›. ( 2 say›l› yasa)

Bu arada 25 Nisan’da yeni hükümetin oluflum biçimini saptayacak yasay› haz›r-lamakla görevlendirilen Layiha Encümeni çal›flmalar›n› tamamlad›. Hükümetin olu-flum biçimiyle ilgili olarak 5 maddelik bir yasa tasar›s› haz›rlad› ve 2 May›s 1920’demilletvekillerinin onay›na sundu. Buna göre; kurulacak hükümete ‹cra Vekilleriad› verilecek ve 11 kifliden oluflacakt›. Her vekil, meclisten salt ço¤unlukla seçile-cekti. ‹cra Vekilleri aras›nda ç›kacak anlaflmazl›klar› TBMM çözecekti.

‹cra Vekilleri’nin seçimi ile ilgili yasa, ayn› gün Mecliste tart›fl›larak onayland› (2May›s 1920, Kanun no: 3). 3 May›s’ta yap›lan seçimler sonucu yeni Türkiye Devle-ti’nin ilk hükümeti flu isimlerden olufltu:

fieriye Vekili Mustafa Fehmi Efendi BursaMüdafaa-i Milliye Vekili Fevzi Pafla KozanHariciye Vekili Bekir Sami Bey TokatMaliye Vekili Hakk› Behiç Bey DenizliNafia Vekili ‹smail Faz›l Pafla Yozgat‹ktisat Vekili Yusuf Kemal Bey KastamonuAdliye Vekili Celalettin Arif Bey ErzurumDahiliye Vekili Cami Bey Ayd›nMaarif Vekili Dr. R›za Nur Bey SinopS›hhat ve ‹çtimai Muavenet V. Dr. Adnan Bey ‹stanbulErkân› Harbiye-i Umumiye V. ‹smet Bey Edirne

25 Nisan 1920’de “Muvakkat ‹cra Encümeni (Geçici Yürütme Kurulu)” ad›yla kurulan hü-kümetin uygulamaya koydu¤u kararlar nelerdir?

Hükümetin Çal›flmalar›Yeni hükümet gerek oluflum flekli gerekse içerdi¤i bakanl›klar aç›s›ndan ‹stanbulHükümeti’nden oldukça farkl›, daha ça¤dafl bir nitelik tafl›yordu. S›hhat ve ‹çtimaiMuavenet (Sa¤l›k ve Sosyal Yard›m) ‹stanbul’da olmayan bir bakanl›kt›. Üstelik buyaln›z sa¤l›k de¤il, sosyal devlet boyutunu içeren yard›m› da içermekteydi. Ticaretve Ziraat yerine, Sanayii’de kapsamak üzere ‹ktisad Vekâleti vard›. Harbiye çok da-ha bar›flç›l olan Müdafaa-i Milliye ad›n› alm›flt›. Bahriye yoktu ama Erkan-› Harbi-ye-i Umumiye (Genel Kurmay Baflkanl›¤›) bir bakanl›k olarak hükümette yer al-m›flt›. Yasada ‹cra Vekilleri Baflkanl›¤› (Hükümet Baflkan›- Baflbakanl›k) net de¤il-di. Ancak, Büyük Millet Meclisi Baflkan›, icra vekilleri toplant›lar›na kat›ld›¤›ndabaflkanl›k görevi de ona düflmekteydi.

Hükümetin ilk ifllerinden biri 6 May›s günü yay›nlad›¤› kararnameyle ‹stanbul’laher tür resmi haberleflmeyi yasaklamak oldu. Ayr›ca ‹stanbul’dan gelen gazetelerde kabul edilmeyecekti. Bunlar› geri çevirmeyen memurlar vatan hainli¤i ile suç-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Tehcir: Birinci Dünya Savafl›içerisinde Anadolu’daçetecilik yaparak halkaeziyet eden, öldüren, yanicephe gerisini tehdit edenOsmanl› vatandafl›Ermenilerin 27 May›s1915’de al›nan kararlaFilistin ve Suriye’yenakledilmesi

lanacakt›. Özel haberleflmeler sansür edilecek, mektuplar ve zarflar aç›k olacakt›.Frans›zcan›n kabul edildi¤i belirli merkezler d›fl›nda haberleflme Türkçe olacakt›. 8May›s’ta ise tehcir suçundan tutuklu olanlar›n serbest b›rak›l›p, yarg›lamalar›n›n tu-tuksuz yap›lmas› kararlaflt›r›ld›.

9 May›s 1920’de, Büyük Millet Meclisi’nin özgür oylar›yla seçilen Yeni Türki-ye’nin ilk hükümeti, izleyece¤i politikay› belirlemek üzere bir hükümet program›haz›rlayarak BMM’nin onay›na sundu. Bu programa göre hükümetin d›fl politika-daki amac›; esirlik ve baflkenti esir ve bask› alt›nda bulunduran devletleri, Milli Mi-sak çerçevesinde Türklerin ba¤›ms›zl›¤›na sayg›l› k›lmakt›. Maliye politikas›ndakiamac›; ülke ekonomisini halk›n refah ve mutlulu¤u do¤rultusunda, düflman etki vesald›r›lar›na karfl› dirençli k›lmak, dostlu¤unu kan›tlam›fl devletlerin ekonomik yar-d›mlar›n›, ulusal ç›karlarla ba¤daflmas› kofluluyla kabule etmekti. Bay›nd›rl›k konu-sunda, ülkenin içinde bulundu¤u koflullarda yeni at›l›mlara giriflilemeyece¤i do¤alkabul eden hükümet var olan yollar›n aksayan yanlar›n›n düzeltilmesi için her tür-lü önlem al›nmas›n› yükümleniyordu. Ayr›ca olanaklar ölçüsünde sa¤l›k hizmetle-rine özen gösterilece¤i ve sa¤l›k malzemesinin, ilerde herhangi bir zorlu¤a yol aç-mamas› için flimdiden ithaline çal›fl›laca¤› vurgulan›yor, adalet ifllerinin h›zla düzel-tilmesi ve h›zland›r›lmas› gerekti¤i belirtiliyordu. Hükümetin e¤itim konusundakiamac› ise çocuklara verilecek her türlü terbiyeyi dinsel ve ulusal bir duruma sok-makt›. Ders programlar›n› Türkiye’ye özgü olmak üzere yeniden düzenlemek, ta-rihsel geleneklere ve sosyal yap›ya uygun ders kitaplar› oluflturmak, halk dilindenyararlanarak Türk dilinin sözlü¤ünü yapmak, ulusal eserleri korumak, do¤u ve ba-t›n›n bilimsel çal›flmalar›n› Türkçeye kazand›rma da hükümetin e¤itimdeki temelamaçlar› olarak s›ralan›yordu.

‹lk milli hükümetin program›nda üç önemli konu dikkati çekmekteydi. Birinci-si; Misak› Milli s›n›rlar›yla yetinildi¤inin ve bu s›n›rlar içinde Türkiye’nin ba¤›ms›z-l›¤›n›n tan›nmas› zorunlulu¤unun sömürgeci devletlere hat›rlat›lmas›yd›. ‹kincisi;dostluk elini uzatacak ve bunu kan›tlayacak yabanc› devletlerle, -Türkiye’nin milliç›karlar› ile çat›flmamak kayd›yla- ekonomik iliflkiler kurulmas›n›n kabul edilme-siydi. Milli Mücadeleyi yürütmek için baflta para ve savafl araçlar› olmak üzere çokfleye muhtaç olan hükümet için bu ça¤r› flüphesiz gerçekçi bir davran›flt›. Program-da yer almas› önemsenecek üçüncü nokta ise Kuva-y› Milliye’nin bafl›bozuk düze-nine parmak bas›lmas›yd›.

Geçici Yürütme Kurulu döneminde bafllayan kanunlaflt›rma hareketleri bu dö-nemde de ihtiyaçlar ya da ortaya ç›kan sorunlar oran›nda karfl›lanmaya çal›fl›ld›.Özellikle Damat Ferit Hükümeti’nin yapt›¤› bask›, k›flk›rtma ve propagandalaraan›nda karfl›l›k vermede ve gerekli tedbirleri almada gecikilmedi. 29 Nisan’da ç›ka-r›lan Vatana ‹hanet Yasas›’ndan sonra, “Askerlikten Kaç›fllar›n Önlenmesi” için Dr.Tevfik Rüfltü Aras ile Mustafa Necati beylerin önerisi ile 18 A¤ustos 1920’de “Tel-kin ve Tedhifl Kanunu” (Uyarma ve Y›ld›rma) Meclis’e getirildi. Asker kaçaklar›n›nevlerinin yak›lmas›, kendilerinin de idamlar› gibi a¤›r hükümler içeren bu öneriMeclisçe kabul edilmedi. Ne var ki Vatana ‹hanet Yasas› gere¤ince yap›lacak yar-g›lamalarda kimi aksamalar yaflanmas›, asker kaçaklar›n›n gün geçtikçe artmas› bi-ran önce önlem al›nmas›n› gerektirdi. Müdafaa-i Milliye Vekâleti (Milli SavunmaBakanl›¤›) “Firariler Kanunu” ad› alt›nda bir yasa tasar›s› haz›rlad›. Tasar› milletve-killerince incelendi. Gerekli de¤ifliklikler yap›ld›ktan sonra, “muvazzaf ve gönüllüolarak askere al›n›p kaçanlar› ya da kaçmaya neden olanlar›, kaçaklar› saklayanla-r›, onlara yard›m edenleri, kaçanlar› yakalama ve bir yere gönderme iflinde kay›t-s›zl›k gösterenleri...” cezaland›rmak üzere ‹stiklal Mahkemeleri’nin kurulmas›nakarar verildi. (11 Eylül 1920 Kanun no: 21)


‹stiklal Mahkemeleri üç kifliden oluflacakt›. Bunlar›n üçünün de milletvekili ol-mas› kanun hükmüydü. Her üye meclisten ço¤unlukla seçilecekti. Mahkeme say›-s› ve çevresi hükümetin iste¤i üzerine BMM’ce saptanacakt›. Mahkemece verilenkararlar kesin olacak ve vakit geçirilmeden uygulanacakt›. Yasan›n uygulanmas›n-dan BMM sorumlu olacakt›.

‹stiklal Mahkemeleri yurt çap›nda 17 fiubat 1921’e kadar çal›flt›. O tarihte Anka-ra d›fl›ndakilerin görevine son verildi. Bu arada ‹stiklal Mehakimi (Mahkemeleri)adl› yasa ile görevleri yeniden düzenlendi. Söz konusu mahkemeler; asker kaçak-lar› ve kaçanlara yard›m edenler ile vatana ihanet yasas›n›n suç sayd›¤› eylemleriyapanlara, siyasal amaçl› suikastta bulunanlara, asker ailelerine tecavüz edenlereve seferberlikte tafl›t arac› komisyonlar›nda görevlerini kötüye kullanan görevlile-re iliflkin davalara bakacaklard›.

Köylülerin üçler mahkemesi olarak adland›rd›¤› ‹stiklal Mahkemeleri, ülkede içgüvenli¤i sa¤layarak cephe gerisini güvenceye ald›¤› gibi köylüyü memur ve mü-tegallibe bask›s›na karfl› da korudu. Böylece, BMM’nin üzerinde hiçbir gücün ol-mad›¤›n› da kan›tlad›.

fierafettin Turan, Türk Devrim Tarihi (2. Kitap), Ulusal Direniflten Türkiye Cumhuriyeti’ne,Ankara: Bilgi Yay›nevi 1998.

I. TBMM’de oluflturulan ‹lk ‹cra Vekilleri Heyeti’nin önceki hükümetlerden farkl›l›klar›nelerdir?

HALKÇILIK PROGRAMI’NDAN ANAYASAYA: TEfiK‹LAT-I ESAS‹YE KANUNU23 Nisan 1920’de aç›lan BMM, her fleyden önce kendi varl›¤›na yasal dayanak bul-mak durumundayd›. Gerçekten de ola¤anüstü flartlar alt›nda oluflmufl bir meclisin,1876 Kanun-u Esasi hükümlerine göre çal›flmas› mümkün de¤ildi. Bu nedenleBMM ilk aç›ld›¤› andan itibaren kanunlaflt›rma hareketlerine büyük önem verdi.Mustafa Kemal Pafla da 24 Nisan’da “...Ülkeyi bölünme ve çöküntü tehlikesindenkurtarmak için derhal milletin tüm güçlerini esasl› bir teflkilatla birlefltirmek gere-kir....” diyerek bu konuya dikkati çekmiflti. Ard›ndan hükümetin kurulmas› ve iflle-yifliyle ilgili verdi¤i önergesi oylanarak kabul edilmiflti. Buna göre öngörülen yö-netim biçimi bir “Halk Hükümeti” idi. Mustafa Kemal’in önerisini inceleyen millet-vekilleri bu öneride belirtilen hükümet biçiminin, bildikleri hükümet biçiminebenzemedi¤ini anlam›fllard›. Ancak kurulacak hükümetin, ‹stanbul’un tekrar ülkeyönetimini ele geçirece¤i güne kadar geçici olaca¤›n› düflünerek, Mustafa KemalPafla’n›n önerisini benimsemifllerdi. Fakat ülkenin h›zla yeni bir siyasal yönetimedo¤ru gitti¤i de aç›kça gözlenmekteydi.

Haziran sonlar›na do¤ru Fevzi Pafla, olaylar›n kendilerini “Halkç›l›¤a” sürükle-di¤ini söylerken, Mustafa Kemal Pafla’da “Bugünkü mevcudiyetimizin mahiyet-i as-liyesi, milletin temayülat-› umumiyesini (genel e¤ilimini) ispat etmifltir, o da Halk-ç›l›kt›r ve halk hükümetidir. Hükümetlerin halk›n eline geçmesidir” diyerek siyasalsistemi aç›kça ortaya koymufltu. 14 A¤ustos 1920’de de Büyük Millet Meclisi’ninyeni sistem konusundaki düflüncesinin “kuvvetin, kudretin, hakimiyetin, idarenin”do¤rudan halka verilmesini kapsayan Halkç›l›k oldu¤unu aç›klam›flt›. Mustafa Ke-mal Pafla’n›n sözlerinden güç alan halkç› ayd›nlar, bu düflünceyi tutarl› bir biçim-de ifllemeye bafllad›lar. Bunlar, halk›n ruhuna uygun gelmeyen yürürlükteki siste-min de¤ifltirilmesini, yerine yeni bir sistemin kurulmas›n› önermifllerdi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

‹flte bu do¤al geliflimin sonucu olarak, bir süreden beri haz›rl›¤› yap›lan Halk-ç›l›k Program›; 13 Eylül 1920’de BMM Reisi Mustafa Kemal imzas›yla Meclis Bafl-kanl›¤›na sunuldu. Program›n girifl k›sm›ndaki aç›klamalar ve oturum baflkan›n›n“hükümetin okunacak beyannamesi var” aç›klamas› belgeye hükümet program›boyutu kazand›rd›.

Üç bölüm ve 31 maddeden oluflan Halkç›l›k Program›’n›n amaç ve ö¤reti bölü-münde; önce TBMM’nin ulusal s›n›rlar içinde ba¤›ms›z yaflamak, hilafet ve saltanatkurumlar›n› kurtarmak amac›yla oluflturuldu¤u vurgulan›yordu. Ard›ndan, hükü-metin amac›n›n salt halk› özgür k›lmak de¤il ayn› zamanda emperyalizm ve kapi-talizm bask› ve zulmünden kurtararak onu, yönetim ve egemenli¤in tek sahibiyapmay› amaçland›¤› da belirtiliyordu.

Program›n temel maddeler bölümünde ise, yeni Türkiye Devleti’nin siyasi ya-p›s›n› belirleyen kurallara yer verilmiflti. Egemenli¤in ba¤s›z, koflulsuz ulusa ait ol-du¤u; idare yönteminin, halk›n yazg›s›n› kendi istemi do¤rultusunda çizmeyi amaç-layan ilkelere dayand›¤›; yasama ve yürütme yetkisinin ulusun tek ve gerçek tem-silcisi olan TBMM’de toplanaca¤› “Türkiye Halk Hükümeti”nin de TBMM taraf›n-dan yönetilece¤i vurgulanm›flt›.

Yeni Türkiye Devleti’nin temel yap›s›n› belirleyen bu belge, yasa önerisi miyoksa hükümet program› m›yd›? Baz› milletvekilleri bunu bir yasa tasla¤› olarak al-g›lay›p Kanun-u Esasi Encümeni’ne gönderilmesini isterken, baz›lar› da bunun biryasa olmay›p bir program, hatta hükümetin siyasi program› oldu¤u görüflündeydi.Program, 18 Eylül’de incelenmek üzere özel komisyona gönderildi. Konya isyan›ve hükümetle komisyonun kimi noktalardaki görüfl ayr›l›klar› nedeniyle, ancak ikiay sonra meclis gündemine gelebildi.

Özel komisyon, Halkç›l›k Program›’n› ikiye ay›rd›; amaç ve ö¤reti bölümünüMeclis Bildirisi olarak yay›nlad›, di¤er bölümü ise Teflkilat-› Esasiye Kanunu (Ana-yasa) olarak düzenledi.

Uzun tart›flmalardan sonra TBMM, 20 Ocak 1921’de Teflkilat-› Esasiye Kanu-nu’nu kabul etti. Yeni Türkiye Devleti’nin bu ilk anayasas› 23 madde ve 1 ektenolufluyordu. Anayasa’n›n ilk dokuz maddesi BMM’nin ve BMM hükümetinin olu-flum biçimi ile görev ve sorumluluklar›na ayr›lm›flt›. Buna göre egemenli¤in kay›t-s›z ve flarts›z millette oldu¤u(Madde 1), yasama ve yürütme yetkisinin ulusun tektemsilcisi TBMM’de topland›¤›(Madde 2), hükümetin Büyük Millet Meclisi Hükü-meti ad›n› tafl›d›¤›(Madde 3), BMM’nin iller halk›ndan seçilen üyelerden oluflaca-¤›(Madde 4), seçimlerin iki y›lda bir yap›laca¤›, seçilen üyelerin yeniden seçilebi-lece¤i vurgulan›yor, BMM üyelerinin her birinin, kendisini seçmifl olan ilin özel ve-kili olmay›p, bütün ulusun vekili say›laca¤›(Madde 5) belirtiliyordu. Anayasa; BMMBaflkan›’n›n görev ve yetkilerini de saptam›flt›. Buna göre BMM Genel Kurulu’ncaseçilen baflkan, bir seçim dönemi içinde Büyük Millet Meclisi’nin baflkan› olacak-t›. Bu kimlikle Meclis ad›na imza koymaya ve Bakanlar Kurulu kararlar›n› onayla-maya yetkiliydi. Bakanlar Kurulu üyeleri içlerinden birini kendilerine baflkan seçe-cekti. Ancak, Büyük Millet Meclisi Baflkan›, Bakanlar Kurulu’nun da do¤al baflka-n›yd› (Madde 9).”

Bu dokuz maddeden sonra geriye kalan 14 madde, yönetime, il, ilçe ve bucak-lara, genel müfettifllik konusuna iliflkin kurallar›; ek madde ise bu yasan›n uygu-lanmas›na iliflkin düzenlemeleri içermekteydi. Bu ek madde yasan›n ayr›ca dör-düncü, beflinci ve alt›nc› maddelerinin ancak yurdun düflmandan kurtar›lmas›ndansonra, BMM üye tam say›s›n›n üçte iki ço¤unlukla karar verilmesi üzerine yeni se-çimlerden bafllayarak uygulanaca¤› kural›n› getirmekteydi.


1921 Anayasas› “ulusal egemenlik”, meclisin üstünlü¤ü gibi çok önemli kav-ramlar› siyasal yaflam›m›za yerlefltirdi. Ancak eksik bir anayasa idi. Ülke yönetimin-de ayr›nt›l› hükümler getirilirken, yarg› organlar› ve kamu özgürlüklerine yer veril-miflti. Anayasadaki bu boflluklar›n daha sonra ç›kar›lan yasalarla doldurulmas›naçal›fl›ld›. “Halkç›l›k Program›”ndan Anayasa’ya gidilen süreçte teokratik-monarflikOsmanl› egemenlik sistemi y›k›l›rken, egemenli¤i halk›n bütününe veren demok-ratik bir esas benimsendi. Misak-› Milli s›n›rlar› içindeki topraklar›n “Türkiye” ola-rak adland›r›ld›. Bu topraklar üzerinde kurulacak devletin ad›n›n Türkiye Devletiolmas› öngörüldü.

Ergun Özbudun, 1921 Anayasas›, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Ata-türk Araflt›rma Merkezi, 1992; H. V. Velidedeo¤lu, ‹lk Meclis ve Milli Mücadele’de Anado-lu, ‹stanbul: Ça¤dafl Yay›nlar› 1990.

Anayasas›’n›n eksiklikleri ve siyasal yaflam›m›za getirdi¤i yenilikler nelerdir?

MECL‹STE ‹KT‹DAR-MUHALEFET AYRIfiMASI

‹ktidar: I. Müdafaa-i Hukuk Grubu23 Nisan 1920’de Millet Meclisi aç›l›p çal›flmalar›na bafllad›¤› zaman ülke gerçektenola¤anüstü bir dönem yaflamaktayd›. Normal parti mücadeleleri bir yana, ülkeninvarl›¤› bile tart›flma götürür bir durumdayd›. Bir yanda emperyalistlerin iflgalleri,onlar›n k›flk›rtma ve deste¤i ile ba¤›ms›z devletlerini kurmaya çal›flan çeflitli etnikguruplar›n baflkald›r›lar›; öte yanda padiflah ve çevresinin Avrupa büyük devletle-rinden birisine dayanarak kendi hanedan›n›n gelece¤ini güvence alt›na alabilmekiçin ulusun özgürlü¤ünden ve ba¤›ms›zl›¤›ndan ödün verir tav›r ve davran›fllar›, ül-kenin bütünlü¤ünü, ulusun onurunu ve özgürlü¤ünü tehlikeye atmaktayd›.

Tüm engellemeler ve karfl› koymalara ra¤men asker-sivil ayd›nlar›n öncülü¤ün-de bafllat›lan ulusçu eylem, BMM’nin aç›lmas›n› gerçeklefltirmekle zor olan› baflar-d›. Farkl› ideolojiler, e¤itim seviyeleri, toplumsal yap›lar, kültürlerden gelen bu bü-yük grup, ülkenin iflgalden kurtar›lmas›na kadar partileflme e¤ilimine girmeyecek-lerine dair seçmenlerine söz vermiflti. ‹ttihatç›s›, ‹tilafç›s›, ‹slamc›s›, tarafs›z›, tutu-cusu, devrimcisi yeni partiler kurup eskinin ideolojik mücadelesini yeniden bafllat-maktan özenle kaç›nm›fllard›. Ancak bafllang›çtaki birlik zamanla iç politikadakikonular (Fes-kalpak tart›flmas›, ‹çkinin yasaklanmas› kanunu-Men-i Müskirat- vs.)nedeniyle bozuldu ve vekiller aras›nda gruplar oluflmaya bafllad›.

A¤ustos 1920’de iç politikada izlenecek yolu saptamak amac›yla haz›rlananHalkç›l›k Program› Meclisin özünde var olan gruplaflmalar› da su yüzüne ç›kard›.

Ancak bunlar›n hiçbirinin say›sal gücü Meclisi istenilen düzeyde çal›flt›rmayayeterli olmad›. Gruplara dayan›l›rsa, meclis çal›flmalar›n›n daha düzenli bir hale ge-lece¤i san›lm›flt›. Ancak bu beklenti gerçekleflmedi. Gerçekten 1920’nin sonlar› ile1921 y›l›n›n bafllar›nda, meclisin içi kar›fl›k, düzeni bozuktu. Ankara, en bunal›ml›günlerini yaflamaktayd›. Bundan yararlanan grupçular, birbirleriyle mücadelelerinidaha da art›rm›fllard›.

Gruplar›n bu olumsuz tavr›ndan rahats›z olan milletvekilleri de kendi aralar›n-da toplan›p yeni bir grup kurarak meclis çal›flmalar›n› daha düzenli bir hale getir-meye yöneldi. Bu yeni geliflme Refet Bey arac›l›l›¤› ile Mustafa Kemal Pafla’ya bil-dirildi. Pafla, soruna müdahil olmadan önce meclisin çekirde¤ini oluflturan ve tümyurda yay›lm›fl bulunan, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleriyle daha yak›ndan ilgilen-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Meclisi oluflturan kifli vegruplar›n sosyo-ekonomik vekültürel yap›lar›ndankaynaklanan düflünceayr›l›klar› sonucunda, HalkZümresi,Tesanüd(Dayan›flma) Grubu,‹stiklal Grubu,Islahat(Reform) Grubu,‹ttihatç› Grup, Muhafaza-iMukaddesat Cemiyeti veMüdafaa-i Hukuk Gruplar›kuruldu.

meye bafllad›. Tüm vilayetlere ve mutasarr›fl›klara gönderdi¤i genelge ile, Müdafa-a-i Hukuk Örgütlerinin ulus ve ülke ç›karlar›na özgü olan “vatanperverane” hiz-metlerini yararl› bir biçimde yapmalar› için, Meclis Baflkanl›¤› ile iliflkilerini dahadüzenli hale getirmelerini istedi.

Bu genelge Mustafa Kemal Pafla’n›n soruna do¤rudan müdahale edece¤inin veyeni bir politikaya yönelece¤inin aç›k iflaretiydi. Nitekim Mustafa Kemal Pafla,“devrimci zihniyete sahip” milletvekilleriyle gruplar halinde vilayet kona¤›nda gö-rüfltükten sonra, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu ad› alt›nda meclisiçinde büyük bir grup kurmaya karar verdi. 10 May›s 1921’de TBMM’de Anadoluve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu (I. Grup) ad› alt›nda kitlesel bir meclis grubukuruldu. Erkek Ö¤retmen Okulu konferans salonunda 133 milletvekilinin kat›l›-m›yla ilk toplant› yap›ld› ve Madde-i Esasiye ile Grup ‹ç Tüzü¤ü görüflülerek kabuledildi. Mustafa Kemal Pafla, grup baflkanl›¤›na seçildi. Daha sonra grubun üye sa-y›s› 261’e kadar yükseldi.

Mustafa Kemal Pafla, öncelikle I. Grup Baflkan› olmas›n› Meclis Baflkanl›¤› ileuzlaflt›rma sorunuyla karfl› karfl›ya kald›. Grubu oluflturduktan sonra kendisine par-tiler üstü kalmas›n› ö¤ütleyen Kaz›m Karabekir’e, icrai (uygulamac›) bir meclisinbaflkan› oldu¤u için ço¤unluk partisinin baflkan› bulunmas›n›n do¤all›¤›n› aç›klad›,Grubun baflkanl›¤›ndan ayr›lmay› düflünmedi¤ini belirtti.

Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun kurulmas›yla meclis bir yanda liberaller, öte yan-da muhafazakârlar olmak üzere ikiye ayr›ld›. Müdafaa-i Hukuk Grubu da liberalle-rin siyasi organizasyonu olarak alg›land›. Ancak Meclis’te oldu¤u gibi Müdafaa-iHukuk Grubu içinde de dayan›flma s›k›nt›s› vard›. Nitekim bunun bir sonucu ola-rak Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun seçti¤i Fevzi Pafla baflkanl›¤›ndaki hükümet isti-fa edince yerine, muhalefetin destekledi¤i Rauf Bey baflkanl›¤›nda hükümet kurul-du. Bunun üzerine Müdafaa-i Hukuk Grubu ileri gelenleri da¤›n›kl›¤› gidermeyedönük bir önlem ald›. Grupta kararlar›n oy çoklu¤u ile al›nmas›, herkesin düflün-cesini aç›kça söylemesi, yap›lacak oylamada oy çoklu¤u ile benimsenen karar›nmecliste yap›lan tart›flma ve oylamalarda da geçerli k›l›nmas› yöntemini benimse-di. Hükümet üyelerinin tümünün gruba kat›lmas› da kararlaflt›r›ld›. Ancak bu kararkimi üyelerce benimsenmedi. Örne¤in fier’iye Vekili bu karara uymad›. Verilen birgensoru önergesi üzerine de görevinden ayr›lmak zorunda kald›.

Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun kurulmas›ndan sonra meclis çal›flmalar› daha dü-zenli hale geldi. Yasalar›n ç›kar›lmas› ve kararlar›n al›nmas› h›zland›. Ancak bir y›lsonra grup üyesi kimi milletvekillerinde kiflisel h›rslar›n ön plana ç›kmas›, grupdisiplinini bozmaya ve ulusçu politikan›n da engellerle karfl›laflmas›na yol açt›.Oysa Mustafa Kemal Pafla, Meclis ço¤unlu¤unu yan›na alabilmek için, grup ço-¤unlu¤unun da yan›nda olmas›na önem veriyordu. Bunu sa¤lamak için de Müda-faa-i Hukuk Grubu içinde kendi baflkanl›¤›nda Selamet-i Umumiye Komitesi ad›y-la gizli bir komite oluflturdu. Bu komiteye al›nacak kifliler için ortak karar›n olma-s›, Mustafa Kemal ile iliflkilerin Dr. Adnan ve ‹hsan beyler arac›l›¤›yla yap›lmas›kararlaflt›r›ld›.

Komite üyeleri Meclis’in gündemine gelecek konular› kendi aralar›nda tart›fl›pal›nan karar› kendilerine yak›n hissettikleri arkadafllar›na telkin edeceklerdi. Dahasonra grup toplant›lar›nda, komitede anlaflt›klar› konular do¤rultusunda karar ç›-karmaya çal›flacaklard›. Grubun ald›¤› kararlar ba¤lay›c› olmas› nedeniyle, Meclis-te de kararlar›n kendi istemleri do¤rultusunda al›nmas›n› sa¤lam›fl olacaklard›.

Komite üyeleri bu ödevleri yan›nda, meclisin düzenli çal›flmas›n› sa¤lamak içinII. Grup üyeleriyle de iyi iliflkiler kurmaya özen gösteriyorlard›. D›fl politikan›n ç›k-


mazda ve karanl›kta oldu¤una, iç durumun da istenilen do¤al hale gelmedi¤inedikkati çekerek Meclis’in Mustafa Kemal Pafla’n›n etraf›nda toplanmas›n›n zorunluoldu¤unu konusunda II. Grup üyelerini ikna etmeye çal›fl›yorlard›. Komite bu ifl-levlerini birinci dönemin sonuna kadar sürdürdü.

Mustafa Kemal Pafla’n›n oluflturdu¤u Birinci Grup ve onun iç örgütlenmesi Se-lamet-i Umumiye Komitesi dönemin flartlar› gere¤i oluflturulmufl yap›lard›. Her nekadar bunlar, mecliste bir siyasal parti oluflumuna gitmemifllerse de, çeflitli yönle-riyle siyasal parti ifllevini gören I. Grup, 1923 seçimlerinden sonra siyasal parti bi-çimine dönüflecek ve Halk F›rkas› olarak ça¤dafl Türkiye’nin oluflumuna damgas›-n› vuracakt›.

Selameti Umumiye Komitesi’nin ortaya ç›k›fl sürecini aç›klay›n›z.

Muhalefet: II. Müdafaa-i Hukuk GrubuUlusal varl›¤› ve ba¤›ms›zl›¤› korumak için ulusal bütünlü¤ün sa¤lanmas› gerekti-¤ine inanan, muhafazakâr güçlerle birlikte sol kesimi de denetim almak isteyenMustafa Kemal Pafla’n›n 1921 bahar›na kadar izledi¤i gruplar üstü politikadan vaz-geçti¤ine ve Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu kurdu¤una yukar›dade¤inmifltik. Mustafa Kemal’in bu tavr› Meclis’teki milletvekillerini üçe böldü.

Hükümete yak›nl›klar›yla tan›nan milletvekilleri mecliste sa¤ tarafta, hükümetekarfl› olanlar sol tarafta, yafll› ve tarafs›z gözükenler de ortada oturmaya bafllad›.Sa¤ tarafta oturanlar Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu’na ba¤l› olduk-lar›ndan örgütlü hareket ediyorlard›. Sol tarafta oturanlar örgütsüz olduklar›ndanmecliste fazla bir etkinlik gösteremiyorlard›. Bu nedenle Meclisteki muhalefeti ör-gütlü bir flekle sokmak için çaba içine girdiler. Muhalefet; 1921 sonu ile 1922 bafl-lar›nda örgütlü bir hale geldi. Belli bir zaman isimsiz çal›flt›ktan sonra; “Biz de Ana-dolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ne mensubuz. Biz de o cemiyet taraf›n-dan seçildik. Bizim de ismimiz ayn›, fakat iki numaral› grubuz” diyerek, kendileri-ne “II. Grup” ad›n› verdiler. Böylece Mustafa Kemal’in kurdu¤u Müdafaa-i HukukGrubu I. Grup ad›n› ald›.

II. Grup’un kadrosuna gelince; demokratik bir yönetim biçimini benimseyeninançl› liberal entelektüeller, tutucu saltanat taraftarlar›, TBMM Hükümeti’nde yeralamayanlar, yer ald›¤› halde bu yeri koruyamayanlar, muhalefeti kendisine “fliar”edinenler, Mustafa Kemal Pafla’dan veya onun hükümetteki arkadafllar›ndan olma-yanlar, hep bu grupta yer alm›fllard›. II. Grup çok genifl bir yelpazede, farkl› amaçve düflüncedeki insanlar›n bir araya gelmesiyle oluflmufltu.

II. Grup’un siyasal tutumu, önderlerinden Mersin Mebusu Selahaddin Bey tara-f›ndan, “... meclis diktatörlü¤üne taraftar, flah›s otokratl›¤›na muhalif, flah›s hakimi-yeti yerine kanun hakimiyeti”ni egemen k›lmak olarak aç›klanm›flt›. Grup mensup-lar›n›n kökeni incelendi¤inde, esas itibar›yla Karadeniz ve Do¤u Anadolu temsilci-lerinden oluflmaktayd›. Siyasal merkezin de¤il, taflran›n temsilcileriydi. Sosyo-eko-nomik kökenleri genelde Anadolu’nun eflraf ve mütegallibesiyken, pek ço¤u da ilkkez devlet sorumlulu¤u alm›fl siyasi aktörlerdi. II. Grup’un yürüttü¤ü temel muha-lefet çizgisi devlet mekanizmas›, otoritesi ve ‹cra Vekilleri Heyeti’nin yetkileri çer-çevesinde odaklanmakta idi. Bürokratik devlet gelene¤inin ve memur sultas›n›ndüflman› olan II. Grup bu yönde kanun teklifleri ve takrirler verdi. Abdülkadir Ke-mali Bey’in, “Masuniyet-i fiahsiye Kanunu” teklifinin TBMM’ce kabul edilmesi bugrubun en önemli baflar›s› oldu.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

I. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin demokratik bir nitelik kazanmas›nda önem-li bir görev yapm›fl olan s›n›f ve zümre ç›karlar›ndan çok, kiflisel ç›kar temeli üze-rine kurulan ‹kinci Grup, mecliste yo¤un bir muhalefet s›nav› verdi ve bu s›navdanda baflar›yla ç›kt›. Ancak 1923 seçimlerine kat›lmayarak siyasal yaflamdan silindi.

‹hsan Günefl, “Müdafaa-i Hukuk’tan Halk F›rkas›na Geçifl”, Atatürk Araflt›rma Merkezi Der-gisi, c. XIX, S. 56, s. 565-581.

II. Grup içerisinde yer alanlar genel olarak kimlerden oluflmaktayd›?

B‹R‹NC‹ DÖNEM‹N SONA ERMES‹ TBMM’nin aç›lmas›ndan 1921 bafl›na dek geçen sekiz ay; d›fl sald›r›lar›n, ekonomiksiyasi bask›lar›n, ayaklanmalar›n ve bunlara karfl› direniflin yo¤unlaflt›¤› bir dönem-dir. Bu dönemde önce milis güçlerine sonra düzenli orduya dayanarak üç cephe-de iflgalcilerle, otuz dört bölgede hilafetçi ayaklanmalarla savafl›lm›fl, büyük devlet-lerin siyasi oyunlar›na karfl›, TBMM’nin meflruiyetine dayan›larak politikalar gelifl-tirilmiflti. Savafl›n koflullar›na karfl›n, kat›l›mc› bir siyasi iflleyifl çal›flmalara egemenk›l›nm›fl ve hemen her karar tart›fl›larak al›nm›flt›. Yap›lmak istenen her ifl, oylama-larla oluflturulan ço¤unluk karar›yla uygulanm›flt›. Milletvekilleri vatan›n kurtulufluilkesinde birleflmifl, ideolojik ayr›l›klar su yüzüne ç›kmam›flt›.

Ne var ki Baflkumandanl›k Kanunu ve Büyük Taarruz haz›rl›klar› ile ilgili konu-larda artan muhalefet ülke düflmandan ar›nd›r›ld›ktan sonra daha da belirginlefl-mifl, saltanat›n kald›r›lmas› ve Lozan’da bafllayan bar›fl görüflmeleri Meclis’te iktidarile muhalefet aras›ndaki iliflkileri kopma noktas›na getirmiflti. Öte yandan I. Grup’takendi içinde siyasal e¤ilimlere göre parçalanmaya bafllam›flt›.

Meclis’in içinde bulundu¤u bu karmafla karfl›s›nda Mustafa Kemal Pafla baflkan-l›¤›nda 31 Mart 1923 akflam› tüm Vekiller Heyeti Rauf Bey’in ‹stasyondaki evindetopland›. K›sa bir tart›flmadan sonra Hükümet üyeleri “memleketin selameti ad›naseçimlerin yenilenmesi” kanaatine vard›. Bu görüflmenin ard›ndan Müdafaa-i Hu-kuk Grubu Yönetim Kurulu toplant›ya ça¤r›larak, karar kendilerine bildirildi. Mus-tafa Kemal Pafla Nutuk’ta, 1 Nisan 1923 günü sabah›na kadar süren görüflmelerlekarar›n en son olarak Meclis Grubuna götürüldü¤ünü ve o gün için seçim karar›-n›n al›nmas›n›n kararlaflt›r›ld›¤›n› belirtmektedir.

Rauf Bey’in evinde seçimlerin yenilenmesi konusunda al›nan gizli karar, 1 Ni-san 1923 tarihinde Ayd›n Milletvekili Esat Efendi ve 120 arkadafl›n›n önergesiylemeclis gündemine tafl›nd›. Ayn› gün yap›lan tart›flmalardan sonra da oy birli¤i ilekabul edildi.

Üç y›l aradan sonra ülkede seçim çal›flmalar› yeniden bafllad›. Mustafa KemalPafla baflkanl›¤›ndaki I. Grup, seçimlere Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Ce-miyeti (A.R.M.H.C) ad›yla girilmesine ve cemiyetin isminden yararlan›lmas›na ka-rar verdi. Mustafa Kemal Pafla, Grup baflkan› olarak 8 Nisan 1923’te -IV. Ünite’deayr›nt›s›yla ele al›nacak olan- bir beyanname yay›nlad›. Bu beyanname ileA.R.M.H.C’yi Halk F›rkas›’na dönüfltürece¤ini aç›klad›, “9 Umde”den oluflan prog-ram›n› kamuoyu ile paylaflt›. I. Grup adaylar› öncelikle “umde”leri kabul ettikleri-ni belirtecekler, adayl›klar›n›n onayland›¤›na iliflkin MHC baflkanl›¤›ndan imza al-d›ktan sonra seçime kat›labileceklerdi. Mustafa Kemal Pafla’n›n önderli¤indeki I.Grup, hükümet olman›n da avantaj›yla yo¤un bir faaliyet içerisine girdi. Seçimlere‹ttihatç›larla, II. Grup’un da kat›laca¤› kimi bas›n organlar›na yans›d› ancak onlarseçimlere kat›lmad›lar. II. Grup parti teflkilat› yapamad›¤›ndan isimlere dayanarak


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

seçime gitme karar› ald›. Bu arada I. Türkiye Büyük Millet Meclisi 16 Nisan 1920’deson toplant›s›n› yapt›ktan sonra da¤›ld›.

Seçimler yurt genelinde Temmuz ay› içinde tamamland›. Kimi illerin sonuçlar›Haziran ay› içerisinde belli olurken Meclisin aç›l›fl›ndan sonra sonuçlar› belli olaniller de vard›. Seçimi ezici bir ço¤unlukla I. Grup adaylar› kazand›. Buna karfl›nGümüflhane, Eskiflehir ve Trabzon’dan I. Grup d›fl›ndan adaylar meclise girdi.

2 A¤ustos 1923’te aç›lmas› planlanan II. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisiçal›flmalar›na 11 A¤ustos’ta ancak bafllayabildi. “‹htilal Meclisi” olarak tan›mlananI. TBMM’den sonraki bu döneme, gerçeklefltirilen yo¤un devrimler nedeniyle “‹n-k›lâp Meclisi” ad› verilecekti.

Ifl›l Çakan, Türk Parlamento Tarihinde II. Meclis, ‹stanbul: Ça¤dafl Yay›nlar› 1999.

I. TBMM’nin seçim karar› almas›ndaki temel gerekçeler nelerdir?

SonuçÜç buçuk y›ll›k Kurtulufl Savafl› dönemini kapsayan Birinci Meclis, ba¤›ms›zl›¤›gerçeklefltiren ve sonraki anayasal ve siyasal geliflmelere temel oluflturan önemlive özgün bir giriflimdir. Anayasa hukuku bak›m›ndan dikkat çeken özelli¤i, güçlerayr›l›¤› de¤il, güçler birli¤i ilkesinin benimsenmesidir. Yasama, yürütme ve gerek-ti¤inde yarg› yetkisini (‹stiklal Mahkemeler) elinde toplam›flt›r. 1921’de kabul edi-len Teflkilat› Esasiye Kanunu (Anayasa), meclisin yaln›zca bir yasama organ› de¤il,ayn› zamanda kurucu bir organ oldu¤unu da saptam›flt›r.

I. Meclis; ulusal ba¤›ms›zl›ktan ödün vermeyen, tutsakl›¤›n her türüne karfl› ç›-kan Müdafaa-i Hukuk anlay›fl›n›n somut bir ifadesiydi. Ulusun kaderine yön vere-rek toplumun her kesimini etkiliyor, güç ald›¤› halk›, tam anlam›yla temsil ediyor-du. Dünya siyasi tarihinde örne¤i olmayan, gerçekten demokratik, savaflkan biryönetim organ›, benzersiz bir temsili kurumdu. Yetkisini ve yapt›r›m gücünü, ka-bul etti¤i anayasadan de¤il, esas olarak, millet iradesini yans›tan yaz›l› olmayan vekökleri eskiye giden özgürlük tutkusundan almaktayd›. Türk toplumunun ulusaltehlike karfl›s›nda kendili¤inden devreye giren birlik ve dayan›flma anlay›fl›, gerek-sinim duydu¤u direnme örgütünü yaratm›flt›. Maddi vars›ll›¤a ya da teknolojik ge-liflmeye de¤il, inanca ve kararl›l›¤a dayanmaktayd›.

I. Meclis, bir Bat› Parlamentarizmi ya da ona benzeme¤e çal›flan ve s›n›fsal üs-tünlüklere dayanan göstermelik bir kurum de¤ildi. Ortaya ç›k›fl›n›, niteli¤ini veamaçlar›n›; toplum üzerinde egemenlik kuran s›n›flar ya da s›n›flar ittifak›n›n tem-silcileri taraf›ndan de¤il, do¤rudan ve gerçek anlamda halk›n temsilcileri belirle-miflti. Meclis’e kat›larak giriflilecek eylem, kiflisel ç›kar sa¤lanacak bir eylem de¤il,ölümü ve yarg›lanmay› göze alan ve yaln›zca milli varl›¤›n› korumay› amaçlayanbir özveri giriflimiydi. Ayr›cal›kl› s›n›flar›n ç›karlar›n› de¤il, do¤rudan halk›n ve ulu-sun haklar›n› savunuyordu. Bu meclis geldikleri yörede, say›l›p sevilen ve varl›k-lar›n› toplumun gelece¤ine adam›fl önder konumundaki kiflilerin, vatan savunma-s› için oluflturdu¤u bir halk meclisiydi.

Her türlü yoklu¤a ra¤men, Mustafa Kemal’in önderli¤inde ve halk›n yürektenkat›l›m›yla gerçekleflen Kurtulufl Savafl› da bu meclisin en önemli baflar›lar›ndand›.Her türlü düflünsel farkl›l›¤a ra¤men ifllevini tamamlad›¤›na kanaat getirerek, yeni-den seçimlere gitme karar›n›n al›nmas› da özverisinin kan›t›yd›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9


Ankara’da yeni bir meclisin aç›lma nedenleriniaç›klayabilmeAnadolu’da geliflen ulusal eylemlere karfl› olanpadiflah Vahdettin ve hükümeti Damat Ferit, sü-rekli olarak Kuva-y› Milliye’yi parçalay›c› giriflim-lerde bulunuyordu. Bunu kurdu¤u örgütlerle, si-yasal partilerle, askeri güçlerle ve propaganda-larla yap›yordu. ‹stanbul’un ulusal hareketi en-gelleme giriflimleri bunlarla da s›n›rl› de¤ildi. Ana-dolu’daki ulusal eylemcilerin tutuklanmas› için‹ngilizlere bir liste sunan Damat Ferit Pafla, öte-den beri karfl› oldu¤u ve 18 Mart’tan beri çal›fl-malar›na ara veren Osmanl› Parlamentosu’nun11 Nisan 1920’de feshedilmesini sa¤lad›. Bu sü-reç içerisinde bir yandan Avrupa emperyalist dev-letlerinin ülkenin ba¤›ms›zl›¤›n› ve bütünlü¤ünüortadan kald›r›c› eylem ve düflünceleri, öbür yan-dan ‹stanbul Hükümeti’nin onlarla iflbirli¤i yapa-rak yaln›zca hanedan haklar›n› koruyabilmek ad›-na Avrupa Devletleri’nin her iste¤ine olumlu ce-vap vermesi, halk› halka karfl› silahland›r›p kitle-sel eylemleri t›rmand›rmaya yönelmesi Ankara’dameclisin aç›lmas›n› zorunlu hale getirdi.

I. TBMM’nin niteliklerini/önemli özelliklerini s›-ralayabilmeÜç buçuk y›ll›k Kurtulufl Savafl› dönemini kapsa-yan Birinci Meclis, ba¤›ms›zl›¤› gerçeklefltiren vesonraki anayasal ve siyasal geliflmelere temeloluflturan önemli ve özgün bir giriflimdir. Anaya-sa hukuku bak›m›ndan dikkat çeken özelli¤i,güçler ayr›l›¤› de¤il, güçler birli¤i ilkesinin be-nimsenmesidir. Yasama, yürütme ve gerekti¤in-de yarg› yetkisini(‹stiklal Mahkemeler) elindetoplam›flt›. 1921’de kabul edilen Teflkilat› EsasiyeKanunu(Anayasa), meclisin yaln›zca bir yasamaorgan› de¤il, onunla birlikte bir kurucu organ ol-du¤unu ve egemenli¤in kay›ts›z koflulsuz mille-tin oldu¤unu kabul etmekteydi. Birinci Meclis,ulusal ba¤›ms›zl›ktan ödün vermeyen, tutsakl›¤›nher türüne karfl› ç›kan Müdafaa-i Hukuk anlay›-fl›n›n somut bir ifadesiydi. Ulusun kaderine yönvererek toplumun her kesimini etkiliyor, güç al-d›¤› halk›, tam anlam›yla temsil ediyordu.

I. TBMM’nin ç›kard›¤› ilk kanunu ve gerekçeleri-ni de¤erlendirebilme Büyük Millet Meclisi aç›ld›ktan sonra ç›kard›¤› ilkkanun A¤nam Resmi’dir. Son Osmanl› Meclis Me-

busan›’nda 8 kat›na ç›kar›las› düflünülen bu ver-ginin, BMM’de eskiden oldu¤u gibi dört kat ola-rak al›nmas› kararlaflt›r›ld›. Yani halk, koyun ba-fl›na y›lda 40 yerine 20 kurufl vergi ödeyecekti vevergi her yerde eflit olacakt›. Çünkü o zamana ka-dar her il kendine göre bir oran belirlerdi. Yenidevletin bafll›ca ilkelerinden biri de ülkede “ka-nunili¤in” yan›nda “eflitli¤i” de egemen k›lmakt›.

1921 Anayasa’n›n ç›k›fl noktas›n›, oluflum biçi-mini, farkl›l›klar›n› ay›rt edebilme23 Nisan 1920’de aç›lan BMM, her fleyden öncekendi varl›¤›na yasal dayanak bulmak durumun-dayd›. Gerçekten de ola¤anüstü flartlar alt›ndaoluflmufl bir meclisin, 1876 Kanun-u Esasi hüküm-lerine göre çal›flmas› mümkün de¤ildi. Bu neden-le BMM ilk aç›ld›¤› andan itibaren kanunlaflt›rmahareketlerine büyük bir önem verdi. 18 Eylül’deincelenmek üzere özel komisyona gönderilen veyeni bir yap›lanmay› simgeleyen Halkç›l›k Progra-m›, Konya isyan› ve hükümetle komisyonun kiminoktalardaki görüfl ayr›l›klar› nedeniyle, ancak ikiay sonra meclis gündemine gelebildi. Özel komis-yon, Halkç›l›k Program›’n› ikiye ay›rd›; amaç veö¤reti bölümünü meclis bildirisi olarak yay›nlad›,di¤er bölümü ise Teflkilat-› Esasiye Kanunu olarakdüzenledi. Uzun tart›flmalardan sonra TBMM, 20Ocak 1921’de Teflkilat-› Esasiye Kanunu kabuledildi. Yeni Türk Devleti’nin bu ilk anayasas› 23madde ve 1 ek maddeden oluflmaktayd›.

I. TBMM’de oluflan gruplardan partileflme süre-cine gidifli örneklendirebilme1920’de Ankara’da ülkenin iflgallerden kurtar›lma-s› için bir araya gelmifl farkl› düflünce, tarz ve üs-luptaki insanlar, savafl süresince farkl›l›klar›n› hiçön plana ç›kartmad›. Ancak ülkenin iflgalden kur-tar›lmas›yla birlikte düflünsel ayr›l›klar mecliste s›-k›nt› yaratmaya bafllad›. Mustafa Kemal Pafla Mec-lis içerisinde var olan gruplardan (‹stiklal, Islahat,Tesanüt, Halk Zümresi vs.) güçlü bir grup olufltu-rup meclis çal›flmalar›n› daha ifllevsel k›lmak istedive I. Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu kurdu. O’na mu-halif olanlarda kendi aralar›nda anlaflarak II. Gru-bu oluflturdular. Mustafa Kemal Pafla, 1 Nisan1923’te seçimlerin yenilenme karar› al›n›nca yay›n-lad›¤› bir programla (9 Umde), seçimlerden sonraI. Grubun Halk F›rkas›’na dönüflece¤ini aç›klad›.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Mustafa Kemal Pafla ‹stanbul’un iflgal edilece¤inihangi grup arac›l›¤›yla ö¤renmiflti?

a. Mim Mim Grubub. Karakol Grubuc. Hamza Grubud. Yavuz Grubue. Ferhad Grubu

2. 23 Nisan 1920’de Ankara’da oluflturulan meclis han-gi adla aç›ld›?

a. Kurucu Meclisb. Türkiye Büyük Millet Meclisic. Selahiyet-i Fevkaladeye Haiz Meclisd. Meclis-i Mebusane. Kurultay

3. I. TBMM için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?

a. Kurucudur.b. ‹htilalcidir.c. Halkç›d›r.d. Genifl tabanl›d›r.e. Güçler ayr›l›¤›n› benimser.

4. Afla¤›dakilerden hangisi Milli Mücadele aleyhindeolan parti ya da cemiyetlerden biri de¤ildir?

a. Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas›b. Askeri Nigahban Cemiyetic. Tarik-i Salah Cemiyetid. Halas-› Vatan Cemiyetie. Halk Zümresi

5. Erzurum ve Sivas Kongrelerinde oluflturulan HeyetiTemsiliye’nin görevi ne zaman sona ermifltir?

a. Meclis-i Mebusan’›n aç›lmas›ylab. Misak-› Milli’nin ilan›ylac. ‹stanbul’un iflgaliyled. Büyük Millet Meclisi’nin aç›lmas›ylae. 1921 Anayasas›’n›n kabulüyle

6. Asker kaçaklar›n›n önlenmesi için I. TBMM’de öne-rilen ancak sert cezalar içerdi¤i için kabul edilmeyen

yasa teklifi afla¤›dakilerden hangisidir?a. A¤nam Resmib. H›yanet-i Vataniye Kanunuc. Telkin ve Tedhifl Kanunud. Firariler Kanunue. ‹stiklal Mahkemeleri

7. 1921 Anayasas›’n›n kifli hak ve özgürlükleri aç›s›n-dan temel eksikli¤i afla¤›dakilerden hangisidir?

a. 1876 Anayasas›’n›n varl›¤›b. K›sa bir anayasa olmas›c. Genel Müfettifllik konusunun yer almas›d. Kamu özgürlüklerine yer vermemesie. Meclis üstünlü¤ü ilkesinin siyasal yaflam›m›za

girmesi

8. Afla¤›dakilerden hangisi, I. TBMM içerisinde yer alangruplardan biri de¤ildir?

a. Tesanüt Grubub. ‹stiklal Grubuc. Islahat Grubud. I. Grupe. Mim Mim Grubu

9. I. TBMM içerisinde iktidar-muhalefet ayr›flmas› han-gi iki grup aras›nda yaflanm›flt›r?

a. Tesanüt-‹stiklal Grubub. I. Grup-Islahat Grubuc. II. Grup-Tesanüt Grubud. I. Grup-II. Grupe. II. Grup-Halk Zümresi

10. I. TBMM 1 Nisan 1920’de seçim karar› ald›ktan son-ra son toplant›s›n› ne zaman yaparak da¤›lm›flt›r?

a. 1 Nisan 1920b. 15 Nisan 1920c. 16 Nisan 1920d. 2 A¤ustos 1920e. 11 A¤ustos 1920



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Milli Meclisin Toplanmas›ve Ülke Yazg›s›na El Koymas›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Milli Meclisin Toplanmas›ve Ülke Yazg›s›na El Koymas›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Milli Meclisin Özellikleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Milli Meclisin Toplanmas›ve Ülke Yazg›s›na El Koymas›” ve “Meclis’te ‹k-tidar - Muhalefet Ayr›flmas›” konular›n› yenidengözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hükümetin Kurulmas› ve Ça-l›flmalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hükümetin Kurulmas› ve Ça-l›flmalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Teflkilat-› Esasiye Kanu-nu’nun Haz›rlanmas›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meclis’te ‹ktidar-MuhalefetAyr›flmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meclis’te ‹ktidar-MuhalefetAyr›flmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Birinci Dönemin Sona Er-mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Mustafa Kemal, ‹stanbul’un iflgal edilece¤ini “Mim MimGrubu”nun istihbarat›na dayanarak 11 Mart 1920’de ö¤-renmifltir.

S›ra Sizde 2

O’na göre, Osmanl› Devleti’nin izledi¤i siyaset milli ol-mad›¤› gibi ayn› zamanda belirsiz ve istikrars›z bir siya-setti. Çeflitli milletleri ortak ve genel bir ad alt›nda top-lamak ve bu de¤iflik uluslar› eflit haklar ve koflullar al-t›nda bulundurarak güçlü bir devlet kurmak parlak veçekici bir siyasal görüfltü, ama aldatmacayd›. Hiçbir s›-n›r tan›mayarak dünyadaki bütün Türkleri bir devletolarak birlefltirmek ise ulafl›lmayacak bir amaçt›. Bu,yüzy›llar›n ve yüzy›llarca yaflamakta olan insanlar›n çokac›, çok kanl› olaylar ile ortaya koydu¤u bir gerçektir.Mustafa Kemal Pafla bu düflünceleri ile Osmanl›c›l›k, ‹s-lamc›l›k ve Turanc›l›k gibi politikalar›n gerçekleflmeye-cek bir düfl oldu¤unu aç›kça belirtiyordu.

S›ra Sizde 3

Yasama, yürütme ve yarg› yetkisi TBMM’de toplanm›fl-t›. “Güçler Birli¤i ‹lkesi”’nin benimsendi¤i bu sistem“Meclis Hükümeti Sistemi” olarak adland›r›lm›flt›. Ola-¤anüstü dönemlerin ürünü olan bu sistem, kararlar› h›z-la almak ve uygulamak gerekti¤inde baflvurulan biryöntemdi. Hem ülkeyi sömürgelefltirmek isteyen iflgalcigüçlere, hem de ulusal uyan›fl› engellemeye çal›flan Os-manl› Hükümeti’ne karfl› verilen savafl ancak bu siste-min uygulanmas› ile baflar›ya ulaflabilirdi.

S›ra Sizde 4

Geçici Yürütme Kurulu iki önemli karar› uygulamayakoydu. Önce, 28 Nisan’da bir genelge yay›nlad›. Bu ge-nelge ile ülkede yap›lacak her türlü ifllemin yasal olma-s›n›n “kat’iyyen” gerekli görüldü¤ünü hat›rlatarak dilek-çesinden sonuç alamayanlar›n o makam›n en büyükamirine flikâyette bulunabileceklerini, oradan da sonuçal›nmazsa Büyük Millet Meclisi’ne baflvurabileceklerinibelirtti. Ard›ndan 29 Nisan 1920’de Vatana ‹hanet Yasa-s›n› kabul etti. Bu yasa ile Meclis’in karar›na karfl› ge-lenler, meclis otoritesinin yurtta egemen olmas›n› en-gelleyenler, düflmana hizmet eden ve bozgunculuk ya-panlar vatan haini say›lacakt›.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 5

Yasa ile o s›radaki ‹stanbul Hükümetinden hayli farkl›,belki daha ça¤dafl bir yap› göze çarpmaktayd› ve ilkkez olarak ülkemize meclis hükümeti sistemini getir-mekteydi. S›hhat ve ‹çtimai Muavenet (Sa¤l›k ve SosyalYard›m) ‹stanbul’da olmayan bir bakanl›kt›. Üstelik buyaln›z sa¤l›k de¤il, sosyal devlet boyutunu da duyum-satan yard›m› da içermekteydi. Ticaret ve Ziraat yerine,Sanayii’de kapsamak üzere ‹ktisat Vekâleti vard›. Harbi-ye çok daha bar›flç›l olan Müdafaa-i Milliye ad›n› alm›fl-t›. Bahriye yoktur ama Erkan-› Harbiye-i Umumiye (Ge-nel Kurmay Baflkanl›¤›) bir bakanl›kt›r. Yasa da Baflve-killik için de bir netlik yoktu. Anlafl›lan kendi aralar›n-dan birini seçeceklerdi. Ayr›ca, Büyük Millet Meclisi rei-si, icra vekilleri toplant›lar›na kat›ld›¤›nda baflkanl›k gö-revi de ona düflmekteydi.

S›ra Sizde 6

1921 Anayasas› “ulusal egemenlik”, “meclis üstünlü¤ü”gibi çok önemli kavramlar› siyasal yaflam›m›za yerleflti-rirken, kimi alan ve konulara da de¤inmeme gibi bireksikli¤i vard›. Örne¤in ülke yönetiminde ayr›nt›l› hü-kümler getirilirken, yarg› organlar› ve kamu özgürlükle-rine yer verilmemekteydi. Bununla birlikte bu gibi bofl-luklar›n daha sonra ç›kar›lan yasalarla doldurulmas›naçal›fl›ld›.

S›ra Sizde 7

Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun kurulmas›ndan sonrameclis çal›flmalar› daha düzenli hale geldi. Yasalar›n ç›-kar›lmas› ve kararlar›n al›nmas› h›zland›. Ancak bir y›lsonra grup üyesi kimi milletvekillerinde kiflisel h›rslar›nön plana ç›kmas›, grup disiplinini bozmaya ve ulusçupolitikan›n da engellerle karfl›laflmas›na yol açt›. OysaMustafa Kemal Pafla, Meclis ço¤unlu¤unu yan›na alabil-mek için, grup ço¤unlu¤unun da yan›nda olmas›naönem veriyordu. Bunu sa¤lamak için de Müdafaa-i Hu-kuk Grubu içinde kendi baflkanl›¤›nda Selamet-i Umu-miye Komitesi ad›yla gizli bir komite oluflturdu.

S›ra Sizde 8

Demokratik bir yönetim biçimini benimseyen inançl› li-beral entelektüeller, tutucu saltanat taraftarlar›, TBMMHükümeti’nde yer alamayanlar, yer ald›¤› halde bu ye-ri koruyamayanlar, muhalefeti kendisine “fliar” edinen-ler, Mustafa Kemal Pafla’dan veya onun hükümettekiarkadafllar›ndan olmayanlar, hep bu grupta yer alm›fl-lard›. II. Grup çok genifl bir yelpazede, farkl› amaç vedüflüncedeki insanlar›n bir araya gelmesiyle oluflmufltu.

S›ra Sizde 9

I. TBMM’de, savafl›n koflullar›na karfl›n, kat›l›mc› bir si-yasi iflleyifl çal›flmalara egemen k›l›nm›fl ve hemen herkarar tart›fl›larak al›nm›flt›. Yap›lmak istenen her ifl, oy-lamalarla oluflturulan ço¤unluk karar›yla uygulanm›flt›.Milletvekilleri vatan›n kurtuluflu ilkesinde birleflmifl, ide-olojik ayr›l›klar su yüzüne ç›kmam›flt›. Ne var ki Baflku-mandanl›k Kanunu ve Büyük Taarruz haz›rl›klar› ile il-gili konularda artan muhalefet ülke düflmandan ar›nd›-r›ld›ktan sonra daha da belirginleflmifl, saltanat›n kald›-r›lmas› ve Lozan’da bafllayan bar›fl görüflmeleri mec-lis’te iktidar ile muhalefet aras›ndaki iliflkileri kopmanoktas›na getirmiflti. Öte yandan I. Grup’ta kendi için-de siyasal e¤ilimlere göre parçalanmaya bafllam›flt›.


Ak›n, R›dvan. (2001). TBMM Devleti (1920-1923), ‹s-tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Akflin, Sina. (2010). ‹ç Savafl ve Sevr’de Ölüm, ‹stan-bul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.

Aybars, Ergun. (1995). Türkiye Cumhuriyeti Tarihi,

Ankara: Dokuz Eylül Üniversitesi Yay›nlar›.Atatürk, Mustafa Kemal. (1987). Nutuk-Söylev, Anka-

ra: Türk Tarih Kurumu.Aydo¤an, Metin. (2005). Mustafa Kemal ve Türk Kur-

tulufl Savafl›, ‹zmir: Umay Yay›nlar›.Atefl, Toktam›fl. (2005). Türk Devrim Tarihi, ‹stanbul

Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›..Çavdar, Tevfik. (1995). Türkiye’nin Demokrasi Tari-

hi 1839-1950, Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›.Gençosman, Kemal Zeki. (1980). ‹htilal Meclisi, ‹stan-

bul: Hür Yay›n.Golo¤lu, Mahmut. (2006). Üçüncü Meflrutiyet (Birin-

ci Büyük Millet Meclisi), ‹stanbul: Türkiye ‹fl Ban-kas› Kültür Yay›nlar›.

Günefl, ‹hsan. (2007). “Türkiye Büyük Millet Meclisi’ninAç›lmas›”, Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi I/I,

Ankara: Ayraç Yay›nevi.Selek, Sabahattin. (1982). Milli Mücadele (Ulusal Kur-

tulufl Savafl›), ‹stanbul: Örgün Yay›nlar›.Velidedeo¤lu, H›fz› V. (1983). Milli Mücadele An›la-

r›m, ‹stanbul: Hil Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Cumhuriyet yönetimi ile Saltanat kurumunun niçin ba¤daflmad›¤›n› aç›klaya-bilecek,Halk Partisi’nin neden kuruldu¤unu tart›flabilecek,Cumhuriyet’in ilan edilmesinin demokrasi ile ba¤lant›s›n› de¤erlendirebilecek,Hilafet kurumunun kald›r›lmas›n›n tam ba¤›ms›zl›kla iliflkisini aç›klayabilecek,1924 Anayasas›’n›n Türk Devrimi’nin geliflimindeki yerini örneklendirebilecek,Takrir-i Sükûn Dönemi’nin demokrasi ile ba¤daflmayan yönlerini tart›flabile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Demokrasi• Cumhuriyet

• Anayasa • Takrir-i Sükûn

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNNNN


Parlamento Tarihi

• SALTANATIN KALDIRILMASI

• MÜDAFAA-‹ HUKUKCEM‹YET‹’NDEN HALKFIRKASI’NA GEÇ‹fi

• MECL‹S HÜKÜMET‹ S‹STEM‹’NDENCUMHUR‹YET’E GEÇ‹fi

• H‹LAFET‹N KALDIRILMASI

• DEVLET‹N YEN‹DENYAPILANDIRILMASI: 1924ANAYASASI

• ASKERLER‹N S‹YASETTENUZAKLAfiTIRILMASI

• MUHALEFET‹N DO⁄UfiU:TERAKK‹PERVER CUMHUR‹YETPART‹S‹’N‹N KURULMASI

• DEMOKRAT‹K GEL‹fiMEDEDURAKSAMA: TAKR‹R-‹ SÜKÛNDÖNEM‹

• SALTANATIN KALDIRILMASI


Cumhuriyet YönetimineGeçifl ve CumhuriyetinPekifltirilmesi

SALTANATIN KALDIRILMASITBMM Ordular› 9 Eylül 1922 günü ‹zmir’e girdi¤inde Milli Mücadele’nin askeriyönü zaferle sonuçlanm›fl, 18 Eylül’e kadar Anadolu Yunan askerinden ar›nd›r›l-m›fl, Mudanya Mütarekesi ile de Türkiye, bar›fla do¤ru yürüyüflünün ilk ad›m›n›atm›flt›. Siyasal bar›fl Lozan’da görüflülerek sa¤lanacakt›. Ancak daha çetin savaflça¤dafllaflma yolunda verilecekti. Mustafa Kemal Pafla ‹zmir’e girdi¤i gün Türki-ye’nin ça¤dafl bir ülke olmas› yolundaki savafl›n›n yeni bafllad›¤›n› söylemiflti. He-defi demokrasi olan, bu nedenle ulusal ve laik bir devlet kurmak ideali ile yolaç›kan yeni Türkiye Devleti’nin, bir daha “hasta adam” durumuna düflmemek içinbar›fl döneminde siyasal, sosyal, ekonomik ve kültürel alanda yapaca¤› devrimler-le ça¤dafl dünyay› yakalamas› gerekiyordu. Ancak önünde iki büyük engel vard›.‹lki; kiflisel egemenli¤in simgesi olan Padiflah ve onun hükümetinin varl›¤›n› halakoruyor olmas›yd›. Oysa Türk ulusu daha Amasya Genelgesi ile egemenli¤i elinealm›fl, ulusal egemenlik, TBMM’de “egemenlik kay›ts›z flarts›z milletindir” ilkesi ilesomutlaflm›flt›. Bir yanda ulus egemenli¤ini temsil eden TBMM ve onun baflkan›Mustafa Kemal Pafla “Devlet Baflkan›”na ait görevleri yürütürken, öte yanda kifliegemenli¤inin simgesi olan Padiflah ve onun yürütme organ› hükümet ayn› andavarl›¤›n› sürdürüyordu. ‹kincisi, Saltanat ve Hilafet kurumuna ba¤l› güçlü bir mu-halefetin var olmas› hatta Mustafa Kemal’in yak›n çevresinde bile bu düflünceyibenimseyenlerin bulunmas›yd›. Refet Bey’in Keçiören’deki evinde Amasya Genel-gesi’nin imzac›s› olan Mustafa Kemal Pafla, Rauf Orbay, Refet Bele ve Ali Fuat Pa-fla’n›n kat›ld›klar› bir toplant›da Orbay ve Bele Saltanat’›n kald›r›laca¤› yolundakiendiflelerini ve bu kuruma olan ba¤l›l›klar›n› dillendirirken Ali Fuat Pafla görüflbildirmemiflti. Mustafa Kemal ise böyle bir düflünce bulunmad›¤›n› söyleyerek ko-nuyu geçifltirmiflti. Geliflmeler, kiflisel egemenlikle ulus egemenli¤inin yan yanayürüyemeyece¤ini k›sa sürede ortaya koydu. ‹stanbul’daki Tevfik Pafla HükümetiLozan’da yap›lacak bar›fl görüflmelerine kat›l›mda söz sahibi olmak isteyerek busüreci bafllatt›.

Daha bar›fl görüflmeleri bafllamadan Sadrazam Tevfik Pafla 17 Ekim 1922’deMustafa Kemal Pafla’n›n kendisine bir telgraf göndermiflti. Bu telgrafta kazan›lanzaferin ‹stanbul ve Ankara aras›nda var olan ikili¤i kald›rd›¤›n›, toplanacak konfe-ransa her iki taraf›n da ça¤›r›laca¤›n› hat›rlatm›fl, ulusal haklar› korumak için Mus-tafa Kemal Pafla’dan güvenilir bir kiflinin gizli bir yönerge ile ‹stanbul’a acilen gön-derilmesini istemiflti. Böylece Tevfik Pafla art›k ülkede düflman kalmad›¤›n›, Padi-

Cumhuriyet YönetimineGeçifl ve Cumhuriyetin

Pekifltirilmesi

flah›n yerinde bulundu¤unu, hükümetin onun emrinde oldu¤unu ima ediyor veulusa düflen görevin bu makamlar›n verece¤i emre uymak oldu¤u mesaj›n› veri-yordu. Mustafa Kemal Pafla, Tevfik Pafla’ya oldukça sert bir yan›t vermiflti. Önce,TBMM’nin benimsedi¤i Anayasa ile yeni Türkiye Devleti’nin niteliklerinin belli ol-du¤unu, kurulufltan itibaren Türk Ulusu’nun yazg›s›na bu devletin el koydu¤unu,bu nedenle tek sorumlunun TBMM Hükümeti oldu¤unun tüm dünyaca bilindi¤ini,TBMM Ordular›n›n kazand›¤› zaferin sonucu olarak Bar›fl Konferans›nda TürkiyeDevleti’nin yaln›z ve ancak BMM Hükümeti taraf›ndan temsil edilebilece¤ini belirt-miflti. Ard›ndan da ‘bu gerçek karfl›s›nda gayrimeflru ve hukuk d›fl› oldu¤u yücemeclisçe birçok kez aç›klan›p ilan edilmifl olan heyetlerin ve bu gibi heyet üyele-rinin flimdiye de¤in oldu¤u gibi, bundan sonra da Devletin politikas›n› kar›flt›rmak-tan çekinmemeleri büyük sorumluluk olacakt›r’ diyerek uyar›s›n› yapm›flt›.

27 Ekim’de ‹tilaf Devletleri “Do¤udaki savafla son vermek için” ‹sviçre’nin Lo-zan kentinde toplanacak bar›fl konferans›na TBMM Hükümeti ile birlikte Osmanl›Hükümetini de ça¤›rd›. TBMM Hükümeti ‹tilaf Devletlerine gönderdi¤i yan›tta Os-manl› Hükümeti temsil edilirse konferansa kat›lmayaca¤›n› bildirdi. Ancak bu ya-n›t, var olan sorunu çözmüyordu. Zira Tevfik Pafla 29 Ekim’de bu kez TBMM Bafl-kanl›¤›’na çekti¤i bir telgrafla TBMM’ce seçilecek bir kiflinin özel yönerge ile gön-derilmesini bir kez daha istedi. Bu yol uygun görülmezse kendisi bakanlar›ndanbirini Ankara’ya göndermek istedi¤ini de ekledi.

TBMM, Sevr Antlaflmas›’n›n onaylanmas›na karfl› ç›k›ld›¤›, ulusal baflar›n›n sa¤-lanmas›na olabildi¤ince hizmet edildi¤i gibi gerçek d›fl› aç›klamalar›n da yer ald›¤›Tevfik Pafla’n›n baflvurusunu 30 Ekim’de görüflmeye bafllad›. Milletvekilleri olduk-ça sert konuflmalar yapt›lar, kimi milletvekilleri ‹stanbul’daki hükümet üyelerininvatana ihanet suçu ile yarg›lanmalar›n› istediler. Bu arada Mustafa Kemal Pafla’n›ntelkinleriyle Sinop mebusu Dr. R›za Nur Bey ile 78 milletvekili haz›rlad›klar› öner-geyi Meclis Baflkanl›¤›na sunmufllard›. Önergede Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l-d›¤›, yeni bir Türkiye Devleti’nin kuruldu¤u, egemenlik hakk›n›n Anayasa ile ulu-sa geçmifl oldu¤u ve Hilafet makam›n›n tutsakl›ktan kurtar›laca¤› belirtilmiflti.Önergeye kimi II. Grup üyeleri karfl› ç›kt›lar. Hilafetin durumunun aç›kça belirtil-medi¤ini gerekçe göstererek oylamaya da kat›lmad›lar. Muhalefetin bu tavr› nede-niyle oylamada gerekli ço¤unluk sa¤lanamad›. Bunun üzerine Mustafa Kemal Pa-fla konuyu 31 Ekim’de toplanan I. Müdafaa-i Hukuk Grubu (I. Grup) toplant›s›nagötürdü ve burada Saltanat›n kald›r›lmas›n›n zorunlu oldu¤unu belirtti. Ayr›ca Ke-çiören’de Saltanat’›n kald›r›laca¤›ndan kayg› duyan Rauf Bey’i de odas›na ça¤›ra-rak, Saltanat ile Hilafeti birbirinden ay›racaklar›n› söyledi ve ondan Saltanat’›n kal-d›r›lmas› konusunda bir konuflma yapmas›n› istedi. 1 Kas›m 1922’de toplananTBMM, Saltanat›n kald›r›lmas›n› uzun uzun tart›flt›. Rauf Bey de Saltanat›n kald›r›l-mas›n› destekleyen bir konuflma yapt› hatta daha da ileri giderek o günün bayramolmas›n› istedi. Görüflmeler s›ras›nda Mustafa Kemal Pafla da egemenli¤in ulusageçti¤ini, ulus temsilcilerinden oluflan TBMM’den baflka bir saltanat makam›n›n ol-mad›¤›n› aç›klayarak tarihten örnekler verdi, Hilafet ile Saltanat’›n birbirinden ay-r›labilece¤ine iflaret etti. Ard›ndan konu; ortak komisyona havale edildi. Bu komis-yon içinde yer alan fier’iye Komisyonu üyelerinin, saltanatla hilafetin ar›lamayaca-¤› tezini ›srarla savunmalar› üzerine, görüflmeleri yak›ndan izleyen Mustafa Kemalkomisyon baflkan›ndan izin isteyerek söz ald› ve “Efendim, egemenlik ve saltanathiç kimse taraf›ndan hiç kimseye ilim gere¤idir diye, görüflmeyle, tart›flmayla veril-mez. Egemenlik ve saltanat güçle ve zorla al›n›r. Osmano¤ullar›, zorla Türk Ulu-su’nun egemenlik ve saltanat›na el koymufllard›. Bu zorbal›klar›n› alt› yüzy›ldan


beri sürdürmüfllerdi. fiimdi de Türk Ulusu bu sald›rganlara dur diyerek, isyan ede-rek, egemenlik ve saltanat›n› kendi eline fiilen alm›fl bulunuyor. Bu bir oldubitti-dir. Söz konusu olan ulusa; saltanat›n›, egemenli¤ini b›rakacak m›y›z, b›rakmaya-cak m›y›z, sorunu de¤ildir. Sorun, zaten oldubitti haline gelmifl bir gerçe¤i aç›kla-maktan baflka bir fley de¤ildir. Bu mutlaka olacakt›r. Fakat ihtimal baz› kafalar ke-silecektir” dedi. Bu konuflmadan sonra ortak komisyon, gerekli karar tasla¤›n› ha-z›rlad› ve Meclis’e gönderdi. Oylaman›n ad okunarak yap›lmas›n›n istenmesi üze-rine Mustafa Kemal Pafla buna gerek olmad›¤›n›, ülke ve ulusun ba¤›ms›zl›¤›n›sonsuza kadar koruyacak olan esaslar› yüce meclisin oybirli¤i ile kabul edece¤inisöyledi. Oturum baflkan› karar›n oybirli¤i ile benimsendi¤ini belirtirken, bir kiflikarfl› oldu¤unu söyledi ve karar›n oy çoklu¤u ile al›nd›¤›n› vurgulamak istedi.TBMM 1 Kas›m 1922 günü flu karar› ald›.

1. Anayasa ile Türkiye halk›, egemenlik ve hükmetme haklar›n› gerçek temsilcisi

olan Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin manevi kiflili¤inde b›rak›lmas› ve bölünme-

si ve verilmesi mümkün olmamak üzere temsile ve do¤rudan do¤ruya kullanma-

ya karar verdi¤i için, Misak-› Milli s›n›rlar› içinde Türkiye Büyük Millet Meclisi

Hükümeti’nden baflka hükümet biçimi tan›maz. Buna göre Türkiye halk›, kiflisel

egemenli¤e dayal› olan ‹stanbul’daki hükümet biçimini 16 Mart 1920’den itiba-

ren sonsuzlu¤a kadar tarihe kar›flm›fl saym›flt›r.

2. Halifelik yüksek Osmanl› ailesine ait olup, Halifeli¤e, Türkiye Büyük Millet Mecli-

si taraf›ndan ailenin içinden bilim ve ahlakça en üstün durumda olan› seçilir.

Türkiye Devleti Halifelik makam›n›n dayana¤›d›r.

Böylece TBMM, ‹stanbul’un iflgali gününden geçerli olmak üzere ald›¤› bu ka-rar ile ulus egemenli¤ini perçinledi. Hedefledi¤i demokrasinin olmazsa olmaz ilke-lerinden birini uygulamaya koydu.

Saltanat’›n kald›r›lmas›na giden süreç nas›l bafllam›flt›r?

TBMM Zab›t Ceridesi, Devre I, c. 24.

MÜDAFAA-‹ HUKUK CEM‹YET‹’NDEN HALK FIRKASI’NA GEÇ‹fiMondros Mütarekesi’nin hemen ard›ndan örgütlenmeye bafllayan Müdafaa-i Hu-kuk Cemiyetleri Sivas Kongresi ile Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetiçat›s› alt›nda bütünleflmiflti. Ulus temsilcileri Sivas’ta bu bütünleflmeyi bozacak par-ticilik ak›mlar›ndan uzak durma karar› da alm›flt›. Üstelik, Erzurum Kongresi’ndenitibaren seçimlerin yap›larak meclisin toplanmas› iste¤ini ›srarla vurgulayarak de-mokrasiye olan ba¤l›l›klar›n› da ortaya koymufllard›. Osmanl› Meclis-i Mebusan’›n‹ngilizlerce bas›lmas› ve Vahdettin taraf›ndan kapat›lmas› üzerine Ankara’da TBMMçat›s› alt›nda toplanarak da bu amaçlar›na ulaflm›fllard›.

23 Nisan 1920’de çal›flmalar›na bafllayan TBMM; ittihatç›, itilafç›, ‹slamc›, Os-manl›c›, liberal, Bolflevik, çiftçi, iflçi, tüccar, afliret reisi, ö¤retmen, politikac› olmaküzere çok farkl› düflünce ve sosyal tabandan ulus temsilcilerini içinde bar›nd›r›yor-du. Birlefltikleri konu; vatan›n kurtuluflu idi. Bununla birlikte ilk günlerin heyecan-l› havas› geçtikten ve milletvekilleri birbirlerini daha iyi tan›d›ktan sonra düflünceayr›l›klar› kendisini göstermeye bafllad›. Farkl› düflünceler; Tesanüd Grubu, ‹stiklal

854. Ünite - Cumhuriyet Yönet imine Geçifl ve Cumhuriyet in Pekiflt i r i lmesi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Grubu, Islahat Grubu, Halk Zümresi gibi isimler alt›nda topland›. Bu gruplardanbaz›lar› gelece¤e dönük programlar da haz›rlam›flt›. Halk Zümresi 5 Eylül 1920’desiyasi program›n› yay›nlarken, 13 Eylül’de de Mustafa Kemal Pafla’n›n haz›rlad›¤›Halkç›l›k Program› Meclis Baflkanl›¤›’na sunulmufltu. Bir önceki ünitede aç›kland›-¤› gibi Halkç›l›k Program›’n›n TBMM’ce Teflkilat-› Esasiye Yasas› (Anayasa) olarakbenimsenmesi var olan düflünce farkl›l›klar›n› belirginlefltirmifl, bu durumun mec-lis çal›flmalar›n› ç›kmaza sürüklemesi karfl›s›nda Mustafa Kemal Pafla 10 May›s1921’de Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu ad› alt›nda bir meclis grubuoluflturmufltu. Mustafa Kemal Pafla’n›n Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu (I. Grup) kur-mas› karfl›s›nda muhalefet de birleflerek II. Müdafaa-i Hukuk Grubu’nu (II. Grup)kurmufltu. Teflkilat-› Esasiye Yasas›’n›n benimsenmesine karfl› ç›kan II. Grup üye-leri, Mustafa Kemal’in Baflkomutan olmas›, Sakarya Savafl›’ndan sonra ordunun birsüre savunmada kalmas›, ‹cra Vekilleri Heyetinin görev ve yetkileri, Ankara ‹tilaf-namesi, Lozan’da süren konferans gibi konularda I. Gruba muhalefet etmifl, etkilide olmufltu. Bununla birlikte ülkenin ölüm kal›m savafl› verdi¤i bu günlerde ikti-dar ve muhalefet, vatan›n kurtuluflu yolunda ortak hareket etmeyi baflarm›flt›.

Bar›fl dönemine geçildi¤inde, ilk günlerdeki bu olumlu hava yerini sert tart›fl-malara b›rakt›. Muhalefetin etkin isimlerinden Ali fiükrü Bey’in Mustafa Kemal’inmuhaf›z komutan› Topal Osman taraf›ndan öldürülmesi, muhalefeti iyice h›rç›nlafl-t›rd›. Bu ortamda Lozan’da yap›lacak bir bar›fl antlaflmas›n› bu meclise benimset-menin güç oldu¤u görüldü. Saltanat›n kald›r›lmas› TBMM’de var olan muhalefetidaha da güçlendirdi. Muhalifler, zaferden sonra Mustafa Kemal Pafla’n›n politikayakar›flmamas› gerekti¤i kan›s›ndayd›lar. Meclis’te yer alan II. Grup üyeleri de Mus-tafa Kemal Pafla’y› seçilme haklar›ndan yoksun b›rakacak bir yasa önerisi ile tep-kilerini ortaya koydular. 2 Aral›k 1922’de Meclis’te görüflülen bu öneride milletve-kili olacaklarda; Türkiye’nin o günkü s›n›r› içinde do¤mufl olmalar› ya da belli biryerde befl y›l oturmufl olmalar› koflulu aran›yordu. Ulusal zafer için oradan orayakoflturdu¤u için belli bir yerde befl y›l oturamayan ve do¤um yeri ulusal s›n›rlar›nd›fl›nda kalan Mustafa Kemal Pafla bu öneri karfl›s›nda Meclis’te hazin ve sert birkonuflma yapt›. Öneri reddedildi, böylece Mustafa Kemal Pafla’n›n kurulu düzenide¤ifltirmeye yönelik giriflimlerini önlemeye çal›flan muhalefet baflar›s›z oldu. Mus-tafa Kemal Pafla ise ülkeyi ve ulusu ça¤dafl uygarl›¤›n ilerisine tafl›ma mücadelesi-ni, kuraca¤› siyasal parti ile yürütme karar› ald›.

6 Aral›k 1922’de bas›na verdi¤i demeçte Halk F›rkas› ad›yla bir parti kuraca¤›-n› aç›klayan Mustafa Kemal, parti kurmaktaki amac›n› dört nokta üzerine oturt-mufltu.

1. Kurtulufl Savafl›ndaki baflar›y› siyaset, yönetim ve ekonomi alan›nda da sür-dürmek ve gerekli at›l›mlarla, devrimlerle tamamlamak,

2. Yeni düzenlemeleri uzun süreli bir programa dayand›rmak,3. Böyle bir program› kiflisellikten kurtarmak ve vatandafl ço¤unlu¤unun des-

te¤ini sa¤lamak4. Kurulacak partiyi halkç›l›k esas›na oturtmak.Ülkenin düflünen kafalar›n› parti program›n›n haz›rlanmas› için yard›ma ça¤›-

ran Mustafa Kemal, halk›n nabz›n› tutmak için 13 Ocak 1923’te yurt gezisine ç›k-t›. Gitti¤i her yerde yapmak istedi¤i devrimleri anlatt›, halk›n istek ve s›k›nt›s›n›dinledi. Kad›n haklar›n›n öneminden, yeni bir e¤itim sisteminin gereklili¤indenbahsetti. 17 fiubat’ta ‹zmir’de Türkiye ‹ktisat Kongresi’ni açarak ülkenin yeni eko-nomi politikas›n›n ana ilkelerini saptanmas›na öncülük etti. Gezi program› süre-since ulusal egemenli¤in öneminden ve ça¤dafllaflman›n gere¤inden söz ederek


yepyeni, devrimci bir dönemin bafllad›¤›n› ortaya koydu. ‹stanbul bas›n›n›n tem-silcileri ile 16-17 Ocak 1923’te yapt›¤› bas›n toplant›s›nda ise Halk F›rkas›’n›n da-yana¤› olan ilkeleri aç›klad›. “Ben Halk F›rkas› ad› alt›nda bir parti kuraca¤›mdedi¤im zaman zannolunmas›n ki milletin çeflitli s›n›flar›ndan bir veya iki s›n›-f›n menfaatlerini veya refah›n› sa¤lamaya dayanan bir gaye takip edece¤im veçeflitli s›n›flar›n ç›karlar›n› düflünmeyece¤im ve onlarla mücadele edece¤im. Böy-le bir fley yoktur. Partinin program› bütün milletin refah ve saadetini sa¤lamayadayanacakt›r” diyerek “Halk” deyiminin bütün halk›, ulusu kapsad›¤›n› aç›klad›.19 Ocak’ta ‹zmit’te halkla yapt›¤› görüflmede de kurulacak partinin bütün mille-tin ç›karlar›n› temsil edece¤ini; köylü, iflçi, büyük arazi sahibi, küçük/büyük tüc-car-sanayici birbirinin yard›mc›s› ve koruyucusu tüm halk› kapsayaca¤›n› vurgu-lad›. Partinin s›n›f savafl›na yol açmayaca¤›n›, tüm ulusun refah ve mutlulu¤unusa¤lamay› hedefledi¤ini belirtti.

Mustafa Kemal yurt gezisini sürdürürken muhalifler de “Hilafet-i ‹slamiye veBüyük Millet Meclisi” bafll›kl› bir broflür yay›nlayarak tepkilerini sürdürdüler. Hila-fet kurumunun korunmas›n› istediler. Mustafa Kemal verdi¤i yan›tta, Meclisin Ha-lifeye de¤il, millete ait oldu¤unu, hilafetin dinle ilgisi olmad›¤›n› ve kendilerini öl-dürmedikçe bafllad›klar› ink›lâp ve ilerlemenin durdurulamayaca¤›n› aç›klad›.

1 Nisan 1923’de TBMM seçimleri yenileme karar› ald›. Bu karar›n al›nmas›ndavatan› kurtarma görevini yerine getirmenin verdi¤i huzur kadar Lozan’da sürdürü-len bar›fl görüflmelerine muhalefet kanad›ndan gelen sert elefltiriler de etkili oldu.Mustafa Kemal Pafla, 8 Nisan 1923’te “9 Umde/ilke”den oluflan bir beyanname ya-y›nlad›. Seçimlerden sonra TBMM’deki Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Gru-bu’nun (I. Grup) Halk› F›rkas›’na dönüfltürülece¤ini ilk kez aç›klad›. Halk F›rka-s›’n›n halk egemenli¤ine, maddi ve manevi yenileflme esas›na dayanan genifl ve ol-gun bir program yapaca¤›na ve bu program›n parti üyelerinin onay›na sunulaca¤›-na dikkati çekti. Halk F›rkas›n›n izleyece¤i amac›n; deneyimlerden ve ülkenin ge-reksinimlerinden do¤an ilkeler oldu¤unu vurgulad›.

Türk tarihine “9 Umde” olarak geçen bu beyannamenin ilk ilkesinde; “Egemen-lik kay›ts›z ve flarts›z milletindir. Halk›n kendi kendisini idare etmesi esast›r. Mille-tin gerçek ve tek mümessili Türkiye Büyük Millet Meclisidir. Türkiye Büyük MilletMeclisi d›fl›nda hiçbir fert, hiçbir kuvvet ve hiçbir makam millet mukadderat›nahakim olamaz” denilerek Cumhuriyetçilik vurguland›. ‹kinci ilkede; “Saltanat›nkald›r›lmas›na ve milli egemenli¤in asla bölünmez ve vazgeçilmez surette Türkmilletinin gerçek ve tek mümessili olan Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin maneviflahsiyetinde toplanm›fl bulundu¤una dair 1 Kas›m 1922 tarihinde Türkiye BüyükMillet Meclisi’nde oy birli¤i ile al›nan karar hiçbir surette de¤ifltirilemez prensiptir”denilerek cumhuriyet idaresi pekifltirildi. 3 ve 4. ‹lkelerde; ça¤dafl devletin temelgörevi olan asayifl ve güvenlik sorunlar›n›n ciddiyetle el al›naca¤›, adaletin h›zlayerine getirilmesi için yasalar›n ulusun gereksinimlerine ve ça¤›n gereklerine göreyeniden yap›land›r›laca¤› vurguland›. 5. ilke, do¤rudan do¤ruya halkç› ve devletçidüflünce üzerine temellendirilmiflti. Bu çerçevede halk›n belini büken Âflar vergi-sinin halk›n flikâyet ve ma¤duriyetlerini önleyecek flekilde yeniden düzenlenece¤i,tütün ziraat ve ticaretinde milletin yarar›n›n gözetilece¤i, çiftçiye, sanayiciye, tüc-cara ve tüm çal›flanlara genifl kredi olanaklar› sa¤lanaca¤›, ziraat›n makinalaflt›r›la-ca¤›, yerli sanayinin/giriflimcilerin teflvik edilece¤i ve korunaca¤›, demiryolu yap›-m›na h›z verilece¤i, ilkö¤renimin birlefltirilece¤i, tüm okullar›n ulusal gereksinim-lere ve modern ilkelere göre düzenlenece¤i, halk›n genel sa¤l›¤›na ve sosyal yar-d›m›na ait kurumlar›n art›r›laca¤› ve var olanlar›n yeniden yap›land›r›laca¤›, or-


manlar›n ve madenlerin ülkenin ve ulusun yarar›na iflletilece¤i, hayvanlar›n ›slahve ço¤alt›m› için önlemler al›naca¤› belirtildi. 6 ve 7. ilkeler ordu ve askerlik konu-lar›na ayr›lm›flt›. Askerlik süresinin k›salt›laca¤›na iflaret eden 6. ilke okuma yazmabilenlerle orduda okuma-yazma ö¤renenlerin askerlik sürelerinde ikinci bir indi-rim öngörerek okur-yazar olmay› özendirirken 7. ilke ile asker-sivil gazilerin hayatkoflullar›n›n iyilefltirilmesi için gerekli önlemlerin al›naca¤› belirtildi. 8. ilke ile hal-k›n ifllerinin düzen içinde yürütülmesi için memurlar›n gerekli donan›ma kavufltu-rulaca¤›, eksiklerinin giderilece¤i ve denetimlerin sürekli k›l›naca¤› vurguland›. 9.ilke ülkenin biran önce imar› için devlet taraf›ndan gerekli önlemler al›n›rken özelgiriflimin de katk› sa¤lamas› için gereksinim duyulan yasalar›n ç›kar›laca¤›na iflaretediyordu. Beyanname ayr›ca milli, iktisadi ve yönetsel ba¤›ms›zl›¤› sa¤lamayacakbir bar›fl anlaflmas›n›n kabul edilmeyece¤ini vurgulayarak kesintiye u¤ram›fl olanLozan görüflmelerinin taraflar›na mesaj da veriyordu.

I. Grup’tan aday olmak isteyenler bu 9 ilkeyi kabul ettiklerini belgeleyerek se-çimlere girebilmifltir. Halk F›rkas› ve Müdafaa-i Hukuk F›rkas› adlar›n›n birliktekullan›ld›¤› bu seçimlerde; muhalefet seçimlere kat›lmad›¤› Mustafa Kemal de mu-haliflere listesinde yer vermedi¤i için Eylül 1923’te yap›lan seçimleri Mustafa Ke-mal önderli¤indeki I. Grup kazanm›fl, böylece Halk F›rkas›’n›n oluflumuna gidenyol aç›lm›flt›r. Milletvekillerinin de kat›l›m› ile parti tüzü¤ü haz›rlanm›fl ve 9 Eylül1923’de yeni Türkiye Devleti’nin ilk siyasal partisi kurulmufltur. Halk F›rkas›’n›nGenel Baflkanl›¤›na 11 Eylül’de Mustafa Kemal seçilmifl, Genel Sekreterli¤ine Re-cep Peker getirilmifltir. F›rkan›n resmi kuruluflu 23 Ekim 1923’te Genel BaflkanMustafa Kemal Pafla ve Genel Sekreter Recep (Peker)Bey’in imzalar› ile ‹çiflleri Ba-kanl›¤›’na verilen dilekçe ile gerçekleflmifltir. Bu dilekçeye göre F›rka Genel ‹dareHeyeti üyeleri ise Erzincan Mebusu Sabit, ‹stanbul Mebusu Doktor Refik, ‹zmir Me-busu Celal, Erzurum Mebusu Münir Hüsrev, Tekirda¤ Mebusu Cemil, Konya Me-busu Kaz›m Hüsnü, ‹zmit Mebusu Saffet, Diyarbak›r Mebusu Zülfü ve Kütahya Me-busu Recep beylerdir. Mustafa Kemal Pafla 29 Ekim’de Cumhurbaflkan› seçilince 19Kas›m’da F›rka baflkanl›¤›n› vekâleten Baflbakan ‹smet ‹nönü’ye b›rakm›flt›r. O da20 Kas›m 1923’te yay›nlad›¤› bir genelge ile Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i HukukCemiyeti’nin bütün örgütlerini Halk F›rkas›’na ba¤lam›flt›r. Böylece ‹smet ‹nö-nü’nün de vurgulad›¤› gibi, tüm ülkeye “kurtulufl ve ba¤›ms›zl›¤› getiren” Anadoluve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti yerini, Türk toplumunda “milli hâkimiyetinhalk taraf›ndan ve halk için icras›na rehberlik etmek”, Türkiye’yi tam anlam›ylaça¤dafl bir devlet haline getirmek için halkç›l›k temeli üzerine kurulan Halk F›rka-s›’na b›rakm›flt›r.

‹hsan Günefl, “Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nden Halk F›rkas›’na Geçifl”, AtatürkAraflt›rma Merkezi Dergisi, C. XIX, Say›: 56, s.565-581.

Mustafa Kemal Pafla’n›n Halk Partisi ad› ile bir parti kurmaktaki amac› nedir?

MECL‹S HÜKÜMET‹ S‹STEM‹’NDEN CUMHUR‹YET’EGEÇ‹fiSiyaset, devlet yönetme sanat›d›r. Siyaset yaflam›nda çeflitli düflünceler, görüfl aç›-lar› elde edilecek sonuçlar› etkiler. Demokrasilerde ise esas olan kifli özgürlükleri-nin geniflli¤i ve mümkün oldu¤u kadar az s›n›rland›r›lmas›d›r. Demokrasilerde “si-yasal iktidar” denilen ve yurttafl iradesiyle beliren devlet gücüne sahip olanlar, re-jimin kurallar› içinde kendi diledi¤i siyaseti izlerler ve baflar›s›z olduklar›nda yineyurttafllar taraf›ndan de¤ifltirilirler. Bunun yolu da seçimden geçer.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Bir devlet flekli olarak Cumhuriyet düflüncesi ilk kez Romal›larla birlikte ortayaç›km›flt›r. Frans›z ‹htilâli ile birlikte modern bir içerik kazanm›fl; halk/ulus egemen-li¤ine dayanan ve demokrasiyi de içeren bir kavram olarak kullan›lm›flt›r. Cumhu-riyet’in gere¤i olan halk egemenli¤i düflüncesi, 18. yüzy›ldan itibaren Osmanl› ay-d›nlar›n›n da ilgisini çekmifl; Nam›k Kemal, Ali Suavi, Mizanc› Murat gibi düflünür-ler “hâkimiyet-i ahali” ve “hâkimiyet-i millet”ten söz etmifltir. Bu düflünce II. Mefl-rutiyet döneminde kimi partilerin programlar›nda yer ald›¤› gibi “Hakimiyeti Milli-ye” adl› bir gazete de ç›kar›lm›fl ve dönem içinde halk egemenli¤i, demokrasi ileefl anlamda kullan›lm›flt›r. Ancak egemenli¤in Tanr›’n›n yeryüzündeki temsilcisiolarak halife/sultanda görüldü¤ü bu sistemde cumhuriyet “bi’at derecesine” indi-rilmifl, halk›n hükümet etme yetkisinin bi’at yoluyla Osmanl› hanedan›na b›rak›ld›-¤› savunulmufl, meflrutiyet; Osmanl› ‹mparatorlu¤u için olanaks›z görülen cumhu-riyet yönetimine tercih edilmifl ve yeni devletin kurulufluna dek Cumhuriyet dü-flüncesi dillendirilmemifltir.

Bununla birlikte Türk Devrimi’nin bafllang›c›ndan beri ço¤ulcu bir yap›n›n ku-rulmas›na özen gösterilmifltir. Amasya Genelgesi’nde ulus egemenli¤ini vurgula-yan Mustafa Kemal Pafla, Erzurum’da Mazhar Müfit (Kansu)’e Cumhuriyet’in be-nimsenece¤ini söylemiflti. Sivas Kongresi sürerken Kongre Baflkanl›¤›na’saray›nhükmünün kalmad›¤›n›, meclisin Anadolu’da toplanmas›n›n zorunlu oldu¤unu,Anadolu’da bir Cumhuriyet kurulmas› gerekti¤ini’ savlayan bir önerge verilmifl,Mustafa Kemal Pafla bu önerge üzerine “çok mühimdir, çok dikkate flayand›r, vak-ti gelince yap›lacakt›r” kayd›n› düflmüfl ama, zaman› gelmedi¤i için olsa gerek, ifl-leme koydurmam›flt›. Bununla birlikte Kurtulufl Savafl›’n› bafllatan TBMM, kay›ts›z-flarts›z egemenli¤e sahip olan Türk Ulusu’nu temsil eden tek makam olmufl, 1921Anayasas› da uygulamadaki bu düflünceyi anayasal hüküm haline getirmiflti. Mus-tafa Kemal, rejimin Cumhuriyet olaca¤›n› ayn› y›l May›s ay›nda fiehzade Ömer Fa-ruk Efendi’nin ulusal mücadeleye kat›lmak üzere Anadolu’ya geçti¤i günlerdeMahmut Esat (Bozkurt) ile de paylaflm›fl, Osmanl› hanedan›n›n bir daha ulusun ba-fl›na gelemeyeceklerini, zira cumhuriyetin ilan olaca¤›n› belirtmiflti.

Mustafa Kemal, yeni devlete Cumhuriyet ad›n›n verilmesi için Türkiye’nin ulus-lararas›ndaki yerini almas›n› beklemeyi uygun gördü. 24 Temmuz 1923’te LozanBar›fl Antlaflmas›’n›n imzalanmas› ile de bu aflamaya ulafl›ld›. 16 A¤ustos 1923’teaç›lan TBMM, Baflkanl›¤›na Mustafa Kemal Pafla’y› seçti, Rauf Bey’in istifas› ile bo-flalan Baflbakanl›¤› Ali Fethi (Okyar) Bey üstlendi. II. TBMM 23 A¤ustos’ta ilk tarih-sel görevini Lozan Antlaflmas›’n› onaylayarak yerine getirirken Mustafa Kemal Pa-fla da Cumhuriyet düflüncesini 27 Eylül 1923’te Neue Frei Presse’e verdi¤i demeç-le aç›klad›. Anayasaya göre egemenli¤in kay›ts›z flarts›z ulusa ait oldu¤unu, yürüt-me gücünün de ulusun biricik gerçek temsilcisi olan Meclis’te topland›¤›n› hat›rla-tarak bu durumun tek bir sözcükle ‘Cumhuriyet’ sözcü¤ü ile özetlenebilece¤ineiflaret etti. Bu demeç, ülke kamuoyunda Cumhuriyet’in ilan edilece¤ine yöneliktart›flma ve yorumlar› art›rd›. Ayn› günlerde kabine üyelerinin seçimi konusundaMeclis’te bafllayan çekiflmeler ve do¤an bunal›m Cumhuriyet’e giden süreci h›zlan-d›rd›. Zira, 24 Ekim’de Baflbakan Fethi Okyar’›n ayn› zamanda üstlendi¤i ‹çiflleriBakanl›¤› görevini b›rakmas› Meclis’teki bunal›m› daha da art›rm›fl, 25 Ekim’detoplanan Halk F›rkas› Grubu’nun, Meclis ‹kinci Baflkanl›¤›’na Rauf Orbay’›, ‹çiflleriBakanl›¤›na ise II. Grubu destekleyen Sabit Sa¤›ro¤lu’nu aday göstermek istemeside sorunu çözememiflti. Bunun üzerine Mustafa Kemal, 26 Ekim’de ‹cra VekilleriHeyeti’ni Çankaya’da toplad›. Fethi Okyar ile birlikte öteki bakanlar›n da çekilme-leri ve yeniden seçilecek olsalar bile görev kabul etmemeleri üzerinde uzlaflmayavar›ld›. Ertesi gün Fethi Okyar hükümeti istifa etti. Çeflitli gruplar kendilerine göre


Bi’at: ‹slam devletinde idareedenle, idare edilenleraras›nda yap›lan; seçimveya ba¤l›l›k karakteritafl›yan sosyo-politik akit”anlam›ndad›r.

bir hükümet oluflturabilmek için yo¤un çaba içine girdilerse de baflar›l› olamad›lar.Mustafa Kemal ise 28 Ekim akflam› kimi bakan ve milletvekillerini Çankaya’dakievine akflam yeme¤ine davet etti. ‹smet ‹nönü, Kaz›m Özalp, Fethi Okyar, RuflenEflref, Fuat Bulca, Kemalettin Sami ve Halit Kars›alan’dan oluflan bir grupla yemekyenirken Mustafa Kemal karar›n› aç›klad›: “Yar›n Cumhuriyeti ilan edece¤iz!” Ka-rar olumlu karfl›land› ve izlenecek yol saptand›. Konuklar Çankaya’dan ayr›ld›ktansonra Mustafa Kemal ile ‹smet Pafla Anayasa’da yap›lmas› gereken de¤iflikliklereiliflkin yasa tasar›s›n› kaleme ald›lar.

29 Ekim 1923 Pazartesi sabah› toplanan Halk Partisi Grubu’nda hükümet buna-l›m› konusu ele al›nd›, ancak bir çözüme ulafl›lamad›. Bu s›rada Kemalettin SamiBey’in, sorunun Mustafa Kemal taraf›ndan çözülmesini isteyen önergesi okunarakkabul edildi. Mustafa Kemal, parti grubundan bir saat süre istedi. Grup toplant›s›yeniden bafllad›¤›nda kürsüye ç›kan Mustafa Kemal Pafla bir gece önce haz›rlad›k-lar› ve Anayasa’da de¤ifliklik öngören önergesini sundu. Bu önerge üzerinde yap›-lan görüflmelerde kimi milletvekilleri öncelikli olarak hükümet bunal›m›n›n çözül-mesini isterken kimileri de önergenin kabulü durumunda sorunun zaten çözülmüflolaca¤›n› savundular. Görüflmelerde söz alan ‹smet Pafla ‘bütün dünya bizim, birhükümet biçimini görüfltü¤ümüzü biliyor. Bu görüflmelerimizi bir sonuca ba¤lama-mak güçsüzlü¤ü ve düzensizli¤i sürdürmekten baflka bir fley de¤ildir” uyar›s›n› ya-parak Mustafa Kemal taraf›ndan sunulan önerinin kabulüne “kesin gereksinim” ol-du¤unu aç›klad›. Yap›lan kimi aç›klamalar›n ard›ndan önerinin tümü ve arkas›n-dan maddeleri birer birer okundu, görüflüldü ve kabul edildi.

Grup toplant›s›n›n ard›ndan saat 18:00’de TBMM toplant›s›na geçildi. Anayasade¤iflikli¤ini öngören önerge hemen Anayasa Komisyonu’na gönderildi. Orada be-nimsenerek “öncelikle ve ivedilikle” görüflülmesi iste¤i ile Genel Kurul’a sunuldu.Komisyon Baflkan› Yunus Nadi’nin k›sa aç›klamas›n›n ard›ndan, tart›flma gere¤iduyulmaks›z›n maddelerin oylamas›na geçildi. Milletvekillerinin “Yaflas›n Cumhu-riyet!” sesleri ve alk›fllar› aras›nda oylama yap›l›rken saatler 20:30’u gösteriyordu.Anayasa de¤iflikli¤ine birkaç üye çekimser kalarak kat›lmad›. Kat›lan 158 üyenintümü olumlu oy verdi.

Anayasa de¤iflikli¤i TBMM’nin aç›l›fl›yla 23 Nisan 1920’de kurulan yeni devletesiyasal rejim yönünden gerçek ad›n›n verilmesi demekti. Bu nedenle devletin ad›-n›, Cumhurbaflkan›n›n nas›l seçilece¤ini ve Bakanlar Kurulu’nun nas›l oluflturulaca-¤›n› belirlemek için 1921 Anayasas›’nda yap›lan de¤ifliklik “baz› maddelerin aç›kla-ma yoluyla de¤ifltirilmesi” olarak nitelendirilmifl, di¤er bir de¤iflle yap›lan iflleminbir “aç›klama” oldu¤u vurgulanm›flt›. Bu aç›klama ile Anayasa’n›n 1, 4, 10 ve 11.maddeleri de¤ifltirildi. Anayasa’n›n 1. maddesinin sonuna “Türkiye Devletinin hü-kümet flekli Cumhuriyettir” hükmü eklendi. 4. maddede Türkiye Devleti’ninTBMM’ce yönetildi¤i, Meclis’in hükümetin bölündü¤ü yönetim kollar›n›, yani ba-kanl›klar›, Bakanlar Kurulu arac›l›¤›yla yönetece¤i belirtildi. 10 ve 11. maddelerdeCumhurbaflkan›n›n yetkileri ve nas›l seçilece¤i saptand›. Buna göre Cumhurbaflka-n› TBMM Genel Kurulu’nca ve kendi üyeleri aras›ndan bir seçim dönemi için seçi-lecekti. Görevi yeni Cumhurbaflkan› seçilene kadar sürecekti. Yeniden seçilmek demümkündü. Cumhurbaflkan› gerekli gördükçe TBMM’ye ve Bakanlar Kurulu top-lant›lar›na baflkanl›k edebilecekti. Anayasa de¤iflikli¤i ile bakanlar›n tek tek TBMM’ceseçilmesi yöntemine de son verildi. Art›k baflbakan, Meclis üyeleri aras›ndan cum-hurbaflkan›nca seçilecek, bakanlar milletvekilleri aras›ndan baflbakanca belirlene-cek ve tüm Bakanlar Kurulu listesi cumhurbaflkan›nca Meclis’in onay›na sunulacak-t›. Böylece bir daha hükümet bunal›m› yaflanmas›n›n önüne de geçiliyordu.


Türkiye Devleti’nin rejimi belirlendikten sonra Cumhurbaflkan› seçimine geçil-di. Oylama 15 dakika sürdü. Oturum baflkan› ‹smet (Eker) Bey saat 20:45’te oyla-maya kat›lan 158 üyenin oybirli¤i ile Cumhurbaflkanl›¤›na Ankara Milletvekili Ga-zi Mustafa Kemal Pafla’n›n seçildi¤ini aç›klad›. Mustafa Kemal Pafla bu sonuçtandolay› bir teflekkür konuflmas› yapt›.

Anayasa de¤iflikli¤i dine ve dile iliflkin 1921 Anayasas›’nda bulunmayan yeni birhüküm de getirdi. 2. madde yeniden düzenlendi; “Türkiye devletinin dini, ‹slamdinidir. Resmi dili Türkçedir” denildi. Demokratik hukuk devleti anlay›fl› ile ba¤-daflmayan bu yeni düzenleme ile Cumhuriyet’e yöneltilen ya da yöneltilecek olankimi sald›r›lar önlenmek istenmiflti. Ancak yine de Cumhuriyet, hem rejim hem deilan edilifl biçimi itibariyle Mustafa Kemal’in o güne de¤in yol arkadafl› olan RaufOrbay, Refet Bele ve Kaz›m Karabekir’in elefltirileri ile karfl›laflt›. Bas›nda ise VelitEbüzziya cumhuriyetin ilan›n› balon uçurmaya benzeterek “balonu uçurdular amagörünüfle göre ucunu kaç›r›yorlar” diyerek, Hüseyin Cahit Yalç›n “Cumhuriyet al-k›flla, duayla, flenlik ve donanmayla yaflamaz. Onu yaflatmak ister” diyerek karfl›ç›kt›lar. “Devlet biçiminin iki saat içinde pek s›n›rl› tart›flmalardan sonra de¤ifltiril-mesi”ni do¤ru bulmayan Ahmet Emin Yalman’›n as›l endiflesi ise Hilafet kurumuy-du. Yalman, “Hilafet bizden giderse, befl on milyonluk Türkiye devletinin ‹slamdünyas› için hiç ehemmiyeti kalmayaca¤›n›, Avrupa siyaseti karfl›s›nda da küçükve k›ymetsiz bir hükümet mevkiine düflece¤imizi anlayabilmek için büyük bir di-rayete lüzum yoktur” diye düflünüyordu. Ama Türkiye Cumhuriyeti’ni hem ‹slamdünyas›nda hem de Bat› uygarl›¤›nda var k›lan unsurun Hilafet de¤il kazand›¤› as-keri zafer ve ard›ndan girdi¤i ça¤dafll›k yar›fl›ndaki kararl›l›¤› oldu¤u çok geçme-den anlafl›lacak, Hilafetin kald›r›lmas› bu çevrelerde ciddi tepkiler bulmayacakt›.

Cumhuriyet’in ilan›ndan önce yeni devletin yönetim biçiminin cumhuriyet olaca¤›n› göste-ren kan›tlar nelerdir?

fierafettin Turan, Türk Devrim Tarihi-Yeni Türkiye’nin Oluflumu (1923-1938), 3.Kitap Bi-rinci Bölüm, 2.b, Ankara: Bilgi Yay›nevi, 2005; fiaduman Hal›c›, Yeni Türkiye Devleti’ninYap›lanmas›nda Mahmut Esat Bozkurt, Ankara: Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›nlar›, 2004.

HAL‹FEL‹⁄‹N KALDIRILMASI‹slamiyet’in en belirgin özelliklerinden biri devlet ile din, hukuk ile fleriat aras›ndakesin bir ayr›m öngörmemifl olmas›d›r. fieriat, sadece Müslümanlar için hükümleriçerdi¤i, baflka dinlerden olanlar› kapsam d›fl›nda b›rakt›¤› için ‹slam devletlerindedemokratik hukuk devletlerinde olmas› gereken hukuk birli¤i sa¤lanamam›flt›r.Arapça “halife” sözcü¤ü “babas›ndan sonraya kalan çocuk, birisinin yerine geçenvekil” anlam›n› tafl›maktad›r. Hz. Muhammed’in vefat›n›n ard›ndan halife seçilenHz. Ebubekir yapt›¤› konuflmada “Bu ifli iyi yürütürsem bana yard›m ediniz, kötüyönetti¤imde ise beni bu görevden al›n›z” diyerek üstlendi¤i görevin bir yönetimifli oldu¤unu, kendisinin peygamberin dini ardas› olmad›¤›n› vurgulamak istemifl-tir. Bafllang›çta dünyasal görevler ve yetkiler ile onu belirten bir san olarak ortayaç›kan halifeli¤e çok geçmeden dinsel bir içerik kazand›r›lm›fl, II. Abdülhamit buamaç do¤rultusunda halifelik san›na büyük önem vermifltir. 1876 Anayasas›’ndaOsmanl› padiflahlar›n›n halifelikten ötürü ‹slam dininin koruyucusu oldu¤una dairvar olan hüküm padiflah›n dayana¤› olmufltur. Ne var ki siyasal geliflmeler ve ulus-çuluk ak›m›n›n Müslüman ülkelerde de giderek yayg›nlaflmas›, kurtar›c› olarak gö-rülen halifelik san›n›n etkisini yitirmesine neden olmufltur. Öyle ki Birinci Dünya


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Savafl› öncesinde Suriye’de halifeli¤in Osmano¤ullar› ailesinden al›nmas›n› ve ArapHalifeli¤i oluflturulmas›n› amaçlayan bir dernek bile kurulmufltur. Savafl s›ras›ndaOsmanl› padiflah›n›n halife san› ile ilan etti¤i cihat ça¤r›s›n›n Müslüman Arap dün-yas›nda olumlu yan›t bulmamas› da bu kurumun siyasal etkinli¤inin kalmad›¤›n›ngöstergesi olmufltur.

Mustafa Kemal Pafla da TBMM’nin saltanat ile hilafet kurumunun ayr›lmas› so-rununun görüflüldü¤ü 1 Kas›m 1922 günlü oturumda bu geliflme ve de¤iflimlerüzerinde durmufltur. Ayn› gün saltanat kald›r›ld›¤›nda halifeli¤in ne olaca¤› soru-nuna çözüm olarak saltanat makam› d›fl›nda bir halifeli¤in korunabilece¤i önerisin-de bulunmufl, saltanat kald›r›ld›¤›nda ise “uysal davranmak zorunda kalaca¤›n› be-lirterek” Vahdettin’in halifeli¤ini sürdürmesinden yana tav›r alm›flt›r. Nitekim salta-nat kald›r›ld›¤›nda Vahdettin’in elindeki halife san› al›nmad›¤› gibi, yeni bir halifeseçimine de gidilmemifltir. Vahdettin “‹ngiliz devlet-i fehimesine” s›¤›n›nca yeni birhalife seçimi kaç›n›lmaz olmufltur. fieriye Vekili Vehbi Bey 18 Kas›m 1922’de hali-felik makam›n›n bofl oldu¤una dair fetva vermifl, bu fetva TBMM’nin onay›na su-nulmufl, böylece TBMM’nin üstünde hiçbir güç bulunmad›¤› bir kez daha vurgula-n›rken Vahdettin halifelikten düflürülmüfl, ertesi gün de Abdülmecit Efendi 148 oy-la halife seçilmifltir. Ayn› gün TBMM Baflkan› Mustafa Kemal, ‹stanbul temsilcisi Re-fet (Bele) Bey’i halifenin kullanaca¤› san ve nas›l davranmas› gerekti¤i konusundabilgilendirmifltir. Mustafa Kemal halifeye gönderdi¤i mektupta yetki s›n›r›n› belirle-yen bir uyar›da da bulunmufl; egemenli¤in kay›ts›z flarts›z ulusta oldu¤unu sakl› tu-tan Anayasaya göre yasama ve yürütme yetkilerinin birleflti¤i, ulusun biricik vegerçek temsilcisinin TBMM oldu¤unu hat›rlatm›flt›. Böylece sadece dinsel baflkanniteli¤inde simgesel bir halifelik öngörüsünde olduklar›n› da ortaya koymufltu.

Ne var ki saltanat›n kald›r›lmas›na ard›ndan cumhuriyetin ilan›na tepkili çevre-ler giderek halifenin etraf›nda bütünleflmeye bafllad›lar. Milli Mücadele’de MustafaKemal ile yan yana yürüyen komutanlar›n halifeyle giderek yak›nlaflmalar›, bu ara-da Refet Bey’in at hediyesi bas›nda da yank› buldu. Kimi gazeteler hilafetin kald›-r›laca¤›na yönelik endiflelerini dile getirirken kimi muhalif isimler Abdülmecit’e di-renme önerilerinde bulundu. Halk F›rkas› listesinden II. Meclis’te yer alan millet-vekillerinden Hoca fiükrü ise “Hilafet-i ‹slamiye ve Büyük Milet Meclisi” ad›yla birkitap yay›nlayarak “Halife Meclisin, Meclis Halifenin” slogan›n› iflledi; TBMM’ninüstünlü¤üne gölge düflürmeye yöneldi. Halife de kendisine gösterilen bu ba¤l›l›kve destekten ald›¤› güç ile isteklerini art›rd›. Böylece TBMM’nin kendisine çizdi¤is›n›rlar içinde kalmayaca¤›n› adeta bir devlet baflkan› gibi yürütmede söz sahibi ol-mak istedi¤ini gösterdi.

Halife ve taraftarlar› yo¤un propagandalar›na devam ederken, Hindistan’daki‹smailiye Tarikat›’n›n lideri olan A¤a Han ile Hintli Emir Ali’nin ‹smet Pafla’ya yol-lad›klar› mektupta Hilafet kurumuna dokunulmamas›n› rica etmeleri Hilafet Kuru-mu’nun kald›r›lmas›na giden süreci h›zland›rd›. Zira Baflbakana yaz›lan bu mektupdaha ‹smet Pafla’n›n eline geçmeden 5 Aral›k 1923’te önce Tanin ve ‹kdam’da ar-d›ndan da Tevhid-i Efkâr gazetesinde yay›nlanm›flt›. Üstelik do¤rudan Türkiye’niniç ifllerine müdahale niteli¤i tafl›yordu.

Mektupta, önce tüm Müslümanlar› birbirine ba¤layan bir ba¤ olan Halife’nindurumundan Müslüman halk›n endifle duydu¤u belirtiliyor, Hilafet d›fl sald›r›larau¤rad›¤›nda Hint Müslümanlar›n›n Türkleri destekledi¤i hat›rlat›l›yordu. Ard›ndan;Halife’nin Türk milleti içinden seçilmesine, ‹slam milletleri aras›nda Türklü¤e üs-tün bir yer bahfletti¤i, ‹slamiyet’in Dünya’da büyük bir manevi kuvvet olarak ko-runmas› için Halife’nin nüfuz ve flerefinin, Papa’n›n nüfuz ve flerefinden az olma-


mas› gerekti¤i vurgulan›yordu. Nihayet, Türkiye’nin gerçek dostlar› olarak Hila-fet’in Müslüman memleketlerin güven ve sayg›s›na lay›k bir yere yerlefltirilmesi veböylece Türkiye’ye de güç ve onur kazand›r›lmas› TBMM’den rica ediliyordu.

Mektuba ilk yan›t yar› resmi durumdaki Hâkimiyet-i Milliye gazetesinde verildi.Mektubu yazanlar›n kiflilikleri üzerinde duruldu. Zira Emir Ali, ‹ngiltere Kral›’n›nözel dan›flman› unvan›n› tafl›yordu. A¤a Han ise Birinci Dünya Savafl›’nda SultanReflat’›n yapt›¤› cihat ça¤r›s›na uymam›fl, ‹ngiliz siyasetine hizmet etmiflti. ‹smet Pa-fla ise konuyu 8 Aral›k 1923’te Meclis’e tafl›d›. Gizli yap›lan oturumda ‹stanbul’a bir‹stiklal Mahkemesi gönderilmesi kararlaflt›r›ld›. Olaydan sorumlu olan gazetelerinsahipleri ve müdürleri Vatana ‹hanet Yasas› çerçevesinde ‹stiklal Mahkemesi’ndeyarg›land›lar. Kas›t unsuru bulunmad›¤› için beraat ettiler. Baro Baflkan› Lütfi FikriBey ise Halifeyi isyana k›flk›rtt›¤› için befl y›l hapse mahkûm oldu. Ancak k›sa sü-re sonra ç›kar›lan bir yasa ile o da affedilecekti.

Böylesine bir ortamda yurt gezisine ç›kan Mustafa Kemal, halifeli¤e iliflkin ola-rak kendisine yöneltilen sorular›, ‘Ulusça kurulan yeni devletin kaderine, ifllerine,ba¤›ms›zl›¤›na, san› ne olursa olsun hiç kimsenin kar›flamayaca¤›n›’ söyleyerek ya-n›tlad›. Bütün ‹slam dünyas›n› tek bir noktadan yönetmenin olanaks›z oldu¤unaiflaret etti. Türkiye’deki bir halifenin gücünün, sömürge alt›ndaki di¤er Müslümanülkeleri ba¤›ms›zl›¤a kavuflturmaya yetmeyece¤ini, bunu Türkiye’den beklemeninde haks›zl›k oldu¤unu vurgulad›. Harp Oyunlar› s›ras›nda fiükrü Hoca’n›n kitab› ileilgili düflünceleri soruldu¤unda ise “Halifelik makam›n›n varl›¤› ulusça sak›ncalardo¤uracak nitelikte görülmemektedir. Buna sebep olmad›kça! Fakat flu kesinliklebilinmelidir ki herhangi bir görünüfl ve biçimde sak›nca görüldü¤ü gün, bütün ku-ramsal görüfller biter, orada ameliyat ve uygulama bafllar!”dedi.

Mustafa Kemal’in iflaret etti¤i kuramsal görüflleri bitiren, ameliyat ve uygulama-y› bafllatan giriflimler ise do¤rudan do¤ruya Halife Abdülmecit’ten geldi. 22 Ocak1924’te Abdülmecit ad›na baflyazman› taraf›ndan Baflbakan ‹smet Pafla’ya gönderi-len yaz›da, Halifenin, ‹stanbul’a gelen hükümet üyeleri ile yüksek dereceli devletgörevlilerinin kendisini ziyaret etmemelerinden ötürü büyük bir üzüntü duydu¤ubelirtiliyor, ayr›ca “Halifelik Hazinesi”nin gücünü aflan ve görevin yükümlülü¤ü d›-fl›nda kalan harcamalar için devlet bütçesinden yard›m yap›lmas› isteniyordu. ‹s-met Pafla, durumdan 22 Ocak 1924’te ‹zmir’deki Mustafa Kemal Pafla’y› bilgilendir-di. Mustafa Kemal Baflbakana verdi¤i yan›tta “... Halife, iç ve d›fl yaflant›s›nda ata-lar› olan padiflahlar›n yolunu izler görünmektedir. ... Halife ve bütün dünya bil-melidir ki; var olan ve korunan Halife ve Halifelik Makam›n›n, gerçekte ne din, nede siyaset bak›m›ndan hiçbir anlam› ve varl›¤›n›n bilimsel nedeni yoktur. TürkiyeCumhuriyeti, varl›¤›n› ve ba¤›ms›zl›¤›n› bofl ve temelsiz fleylerle tehlikeye sokamaz.Halifelik Makam›, bizce bir tarihsel an›dan baflka bir fley olamaz. ...” diyerek dü-flüncelerini aç›kça ortaya koydu. Devlette ‘Halifelik Hazinesi’ ad›yla ayr› bir hazi-nenin olamayaca¤›na dikkati çekti.

Mustafa Kemal, Harp Oyunlar› nedeniyle ‹zmir’e gelen ‹smet Pafla, Meclis Bafl-kan› Kaz›m Özalp ve Genelkurmay Baflkan› Fevzi Çakmak ile bir durum de¤erlen-dirmesi yapt›. Kat›l›mc›lar, ö¤renimin birlefltirilmesi ile birlikte Halifeli¤in kald›r›l-mas› zaman›n›n geldi¤i konusunda görüfl birli¤ine vard›lar. Ankara’ya döndükle-rinde TBMM, bütçe görüflmeleri çerçevesinde halifelik ödene¤ini ele al›yordu. Sözalan Adalet Bakan› Seyit Bey: “Efendiler!. ‹slamiyet’te Ruhbanl›k yoktur. Allah ileKul aras›na girecek vas›ta yoktur. Ruhaniyet teflkilat› yoktur. Papal›k yoktur. ‹sla-miyet’te Allah yolu aç›kt›r. Herkes o yoldan gidebilir.” diyerek ‹slam ülkelerininak›l ve mant›k yolunu terk ettikleri için gerilediklerine iflaret etti.


Mustafa Kemal de 1 Mart 1924’te yapt›¤› Meclisi aç›fl konuflmas›nda “Milletcumhuriyetin bugün ve gelecekte her türlü sald›r›dan korunmas›n› istiyor. Bu is-tek, cumhuriyetin bir an önce tecrübe edilmifl ve müspet olan bütün esaslara ta-mamen dayanmas› suretinde ifade edilebilir” diyerek at›lacak ad›mlar› s›ralad›.“Milletin oyu ile tespit olunan e¤itim ve ö¤retimin birlefltirilmesi ilkesinin zamankaybetmeksizin tatbikini lüzumlu görüyoruz” diyerek laik e¤itim sisteminin be-nimsenece¤ine iflaret etti. “Bunun gibi, seçimi ile mutlu bulundu¤umuz ‹slam di-nini, yüzy›llardan beri gelenek haline getirilmifl oldu¤u üzere siyasi bir araç ol-maktan kurtarman›n ve yükseltmenin gerekli oldu¤u gerçe¤ini görüyoruz. Kutsalve Tanr›sal inan›fl›m›z› ve vicdan›m›z› kar›fl›k ve türlü renge giren ve her türlü ç›-kar ve ihtiraslar›n tecelli sahnesi olan politikadan ve politikan›n bütün kötülükle-rinden bir an önce ve kesinlikle masun bulundurmak, milletin dünya ve ahrettemutlulu¤unu emretti¤i zarurettir. Ancak bu suretle ‹slam dininin yücelikleri mey-dana ç›kar.” diyerek de Hilafet Kurumu’nun gelece¤ini belirledi.

Nitekim Halk Partisi grubunda görüflülen öneriler 3 Mart 1924 günü TBMM’yegetirildi. Ayn› gün ç›kar›lan 429 say›l› “fieriye ve Evkaf ve Erkân› Harbiye-i Umu-miye Vekâletlerinin ‹lgas›na Dair Kanun” ile din ve ordu siyaset d›fl›nda b›rak›ld›.430 say›l› “Tevhid-i Tedrisat Kanunu” ile ülkedeki tüm ö¤retim kurumlar› MaarifVekâleti’ne ba¤land›. Devrimi yürütecek laik düflünceli gençlerin yetiflmesinin önüaç›ld›.

431 say›l› “Hilafetin ‹lgas›na ve Hanedan› Osmaninin Türkiye Cumhuriyeti Me-maliki Haricine Ç›kar›lmas›na Dair Kanun”la da laik cumhuriyetin, iktidar› dinselbir kurum ile paylaflamayaca¤› düflüncesi pekifltirildi. Yasa ile de Halifelik kald›r›-larak Osmanl› ailesinin erkek-kad›n üyelerinin ve damatlar›n›n bir daha dönme-mek üzere yurt d›fl›na ç›kar›lmalar› kararlaflt›r›ld›. Padiflahl›k etmifl kiflilerin tafl›n›r,tafl›nmaz bütün mallar› ulusa geçti. Yasa; aile üyelerinin kiflisel mallar›n›n bir y›liçinde tasfiye edilmesini, aksi halde hükümetin bu mallar› satarak bedellerini on-lara yollayaca¤›n› ve karar›n hemen uygulamaya konaca¤›n› da hükme ba¤lad›. 4Mart’ta Halife ve ailesi yurt d›fl›na ç›kar›ld›. Di¤er hanedan üyelerine de yurdu terketmeleri için on günlük süre tan›nd›. Böylece Cumhuriyet’in demokrasi yolundageliflip serpilebilmesi için gerekli olan siyasal temel sa¤lamlaflt›r›l›rken ça¤dafl birdevletin dayanaca¤› temel ilkeleri belirleyen geliflmifl bir anayasan›n yap›lmas› ha-z›rl›klar› da bafllat›ld›.

Halifeli¤in kald›r›lmas›n›n Türkiye’nin tam ba¤›ms›zl›¤› ile iliflkisini aç›klay›n›z.

Naflit Hakk› Ulu¤, Halifeli¤in Sonu, ‹stanbul: T‹B Yay›nlar›, 1975; TBMM ZC, Devre II, c. 7,s. 21-69.

DEVLET‹N YEN‹DEN YAPILANDIRILMASI: 1924 ANAYASASI

Haz›rlanmas› 20 Ocak 1921’de kabul edilen ve yirmi üç madde ile bir ekten oluflan yeni devle-tin ilk anayasas› (Teflkilat-› Esasiye Yasas›) ulus egemenli¤ini benimsemifl,TBMM’nin yap›s› ve yetkisi ile yerel yönetimleri hükme ba¤lam›flt›. Buna karfl›n;devletin temel organlar›n›, bunlar›n meflruiyet dayanaklar›n›, güçler aras›ndaki ilifl-kileri, yurttafllar›n temel hak ve özgürlüklerini ve yarg› ifllerini saptamam›fl, bu ba¤-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lamda bütünüyle bir anayasal sistem kuramam›flt›. Uygulamada anayasadaki kimiboflluklar ise 1876 Anayasas›’ndaki hükümlerle doldurulmufltu.

Düflman güçleri ülkeden kovulduktan, saltanat kald›r›ld›ktan, Lozan’da tam ba-¤›ms›z yeni Türkiye Devleti dünyaya kabul ettirildikten sonra, s›ra yeni devletinuygulayaca¤› siyasal sistemin belirlenmesine gelmiflti. Her ne kadar Teflkilat› Esa-siye Yasas› ile egemenli¤in ba¤s›z koflulsuz ulusta oldu¤u belirtilmifl ise de devle-tin yönetim biçiminin Cumhuriyet oldu¤u aç›klanamam›flt›. 29 Ekim 1923’te bu ya-sada yap›lan ufak bir düzenleme ile Cumhuriyet ilân edilmiflti. Böylece yüzlercey›ll›k monarfli art›k tarihe kar›flm›flt›. Hilafetin kald›r›lmas› ile de ülke yönetimi te-okratik son kurumdan ar›nd›r›l›rken cumhuriyet rejimi güçlendirilmiflti.

Bir anayasada onun nas›l de¤ifltirilece¤ine yönelik bir hüküm varsa, art›k o ana-yasay› yapan kurul bir daha yeni bir anayasa koyamaz, sadece de¤ifltirebilirdi. Buaç›dan I. TBMM 1921 Anayasas›’n› yaparken onun nas›l de¤ifltirilece¤i hakk›ndabir hüküm getirmemifl dolay›s›yla kendini ba¤lamam›fl, anayasa yapma yetkisi dedenen kuruculuk yetkisini II. TBMM’ye devretmiflti. II. TBMM de bu yetkisini kul-lanarak 1924 Teflkilat-› Esasiye Yasas›’n› (Anayasas›n›) haz›rlam›flt›.

Anayasa tasar›s› 9 Mart 1924’te TBMM’de görüflülmeye baflland›. Elefltiri ve tar-t›flmalar bafll›ca dört nokta üzerinde yo¤unlaflt›. Bunlar; Anayasan›n kurucu mec-lisçe haz›rlanmas› gerekti¤i, millet meclisi yan›nda ikinci bir meclisin de gerekli ol-du¤u, cumhurbaflkan›na verilmek istenen meclisi da¤›tma yetkisi ve cumhurbaflka-n›n›n veto yetkisi idi. Anayasan›n yeniden seçilecek bir kurucu meclisçe haz›rlan-mas› gerekti¤i sav›n› Manisa Milletvekili Abidin Bey savunmufl ancak o ›srarc› ol-mad›¤› gibi önerisi de Meclis’te kabul edilmemiflti. TBMM d›fl›nda ikinci bir Meclisdüflüncesi ise Bursa milletvekili Refet ve ‹zmir Milletvekili Mahmut Esat Bozkurt ta-raf›ndan öne sürülmüfltü. Refet Bey; Meclis ile hükümet aras›ndaki anlaflmazl›klar›çözmek amac›yla ve atama yoluyla oluflturulacak bir meclis öngörürken, MahmutEsat Bozkurt yürütme organlar›n›n olas› diktatörlüklerinin önlenebilmesi için se-çimle oluflturulacak ikinci bir Meclis oluflturulmas›n› gerekli bulmufl, ancak her ikiöneri de Meclis’te kabul görmemiflti.

Anayasa görüflmelerinde özellikle Cumhurbaflkan›na fesih yetkisi veren 25.madde ile veto yetkisi veren 36. madde büyük tart›flma yaratt›. Abidin Bey, Mah-mut Esat Bozkurt, Feridun Fikri Düflünsel, Halis Turgut ve fiükrü Saraço¤lu Musta-fa Kemal’e verilecek yetkiler demek olan bu hükümler üzerinde sert elefltirilerdebulundular. Mahmut Esat bu yetkilerin ulusal egemenlik ilkesi ile ba¤daflmad›¤›n›savunurken fiükrü Saraço¤lu da yapt›¤› aç›klamalarla Mahmut Esat’› destekledi.Ayn› gün maddeler üzerinde bafllayan görüflmeler 23, 30 Mart ve 6, 7, 13 ve 20 Ni-san’da yap›lan oturumlarda devam etti.

“Meclisteki özgürlük ve demokrasi havas›n›n bir kan›t›” say›labilecek tart›flma-larda Komisyon Baflkan› olarak Yunus Nadi, milletvekillerince elefltirilen maddele-re yönelik uzun bir savunma yapt›. Bu savunusunu Cumhuriyet gazetesinin sütun-lar›na da tafl›yarak fesih yetkisine karfl› olan milletvekillerine özellikle de MahmutEsat’a yan›t verdi. Meclis d›fl›nda fesih yetkisiyle donat›lmak istenen makam›n“cumhurî devlet”te “meclisçe icra ifllerinin bafl›na geçirilen” ve devleti “temsile me-mur edilen” cumhurbaflkanl›¤› oldu¤unu, Dünyan›n hemen her ülkesinde bu hak-k›n kabul edildi¤ini ve bu yetkinin verilmesi ile “fena hareket” edilmifl olmayaca-¤›n› vurgulad›.

Hâkimiyeti Milliye gazetesi de benzer görüfllerle Yunus Nadi’yi destekledi. Yet-kiler, belki “çok görülebilir” diyen gazete “pek çok tecrübeler geçirmifl olan millet-lerin kaffesinde” devlet baflkanlar›na bu tür yetkilerin verilmesi gereklili¤inin kabul


edildi¤ini ve yetkilerin “s›rf devlet makinesinin faaliyetinde elzem olan intizam veahengi tesis” etmek amac›nda oldu¤unu savundu. Mustafa Kemal Pafla ise bu yet-kilerin kendisine verilmesine karfl› ç›kan Mahmut Esat ve fiükrü Saraço¤lu’nu yan›-na ça¤›rd›. Sabaha kadar süren tart›flmalar sonunda Cumhurbaflkan›, veto ve fesihyetkisinden vazgeçti. Mustafa Kemal Pafla gibi, TBMM de ikna olmufltu. Fesih yet-kisini öngören 25. madde 23 Mart’ta 130 milletvekilinin kat›l›m› ile yap›lan oylama-da 127 red ve bir çekimser oyla kabul edilmedi. Veto yetkisini öngören 36. mad-de ise Teflkilat› Esâsiye ve bütçe yasalar› d›flar›da b›rak›larak, ‘ilân› uygun bulun-mayan yasalar›n on gün içinde yeniden görüflülmek üzere’ Meclise gönderilmesifleklinde yeniden düzenlenerek benimsendi.

Böylece Türk Anayasa Tarihi’nin en uzun süre yürürlükte kalan Anayasas› 20Nisan 1924’te TBMM’de kabul edildi, 24 May›s’ta da yürürlü¤e girdi.

Yap›s›1924 Anayasas› iki temel ilke üzerinde infla edilmifltir. “Cumhuriyet” ve “Güçler Bir-li¤i” esaslar› bafl ilkelerdir. Cumhuriyet ilkesi üzerine k›skançl›kla durulmufl, devletbiçiminin “Cumhuriyet” oldu¤u yolundaki maddenin de¤ifltirilmesinin, hatta de¤ifl-tirilmesinin önerilmesinin bile olanakl› bulunmad›¤› vurgulanm›flt›r. (Madde 102)Ulusal Cumhuriyetin güçler birli¤i esas› üzerinde yükselmesinin en önemli sonucuise, egemenli¤in kay›ts›z flarts›z Türk Ulusuna ait bulundu¤u ve ulusa ait bu hakk›kullanacak tek makam›n TBMM oldu¤udur. Meclisin üstünlü¤ü mutlakt›r.

Yasama Gücü aç›s›ndan; güçler birli¤inin do¤al sonucu olarak yasalar› yapmave onlar› yorumlama yetkisi TBMM’ye aittir. Yasama organ› olarak Meclis’in seçi-mine bütün Türk Ulusu kat›l›rsa da kad›nlara bu hak verilmemifltir. Anayasa tasa-r›s›nda kad›nlar› seçme ve seçilme hakk›na kavuflturacak hüküm mecliste kabuledilmedi¤i için egemen olan ulus erkek ulustur. Anayasa, seçimlerin nas›l yap›la-ca¤›n›n özel yasa ile saptanaca¤›n› hükme ba¤lam›flt›r. Anayasaya ayk›r› yasalar›saptayarak onlar› geçersiz k›lacak bir mekanizma (günümüzdeki Anayasa Mahke-mesi) bulunmad›¤› için TBMM Anayasa’ya ayk›r› yasa koyabilir. Yaln›z Meclis’inkendisi bir yasas›n› Anayasaya ayk›r› gördü¤ünde onu kald›rabilir. Cumhurbaflka-n› bir yasay› ancak bir kez “yeniden görüflülmek üzere” Meclis’e geri gönderebilir.Meclis’in ›srar› karfl›s›nda hiçbir yetkisi yoktur. Meclis, yasama gücünü aflan yetki-lerle de donat›lm›flt›r. Savafl ilan›, bar›fl ve di¤er uluslararas› antlaflmalar›n yap›lma-s›, para bas›m›, akçal› yüklenme sözleflmelerinin ve ayr›cal›klar›n onaylanmas› gi-bi yetkiler tümüyle TBMM’ye aittir.

Yürütme Gücü de sistem gere¤i TBMM’ye aitti. Cumhuriyet’in ilan› ile hüküme-tin oluflum biçimi yeniden düzenlenmiflti. Buna göre; Cumhurbaflkan›n milletvekil-leri aras›ndan birini baflbakan atamas›, baflbakan›n gene milletvekilleri aras›ndanbakanlar›n› seçerek cumhurbaflkan›na sunmas› ve cumhurbaflkan›n da bu listeyiTBMM’ye göndermesi ile hükümet olufluyordu. 29 Ekim 1923’te yap›lan bu de¤i-fliklikle Meclis Hükümeti Sistemi’nin kat› uygulama biçimine son verilmiflti. 1924Anayasas› bu sistemi daha da gelifltirdi. Hükümete Meclis’in güvenini alma zorun-lulu¤u getirildi. Bunun içinde baflbakan›n, hükümetinin neler yapaca¤›n› içeren birprogram haz›rlamas›, bu program› Meclis’e sunmas› gerekiyordu. Meclis’te prog-ram üzerinde yap›lan güven oylamas› olumlu sonuç verirse hükümet çal›flmalar›nabafll›yordu. Meclis’in üstünlü¤ü kesin oldu¤u için Meclis’e her zaman hükümeti de-netleme ve düflürme hakk› verilmiflti. Soru, gensoru ve meclis soruflturmalar›nahiçbir s›n›r getirilmemiflti, Meclis gerekti¤i zaman bu hakk›n› kullanabilirdi. Hükü-


metin cumhurbaflkan›na baflvurup Meclis’i da¤›tmas›n› isteme hakk› yoktu. Cum-hurbaflkan›n›n da do¤rudan do¤ruya bu hakk› kullanma yetkisi bulunmuyordu.Meclis, her zaman hükümetin üstündeydi. Hükümet pek çok ifli görürken Meclis’iniznini veya onay›n› almak zorundayd›. Bu özellikleri nedeniyle 1924 Anayasas› ke-sin güçler birli¤i ilkesi içinde belki çok yumuflat›lm›fl bir meclis hükümeti sistemiöngörmüfltü. Anayasaya göre devletin bafl› cumhurbaflkan›yd›. Devleti temsil edi-yordu. Bu özelli¤i ile yürütme ifllerinin de bafl›yd›. Ancak bu konudaki yetkisi sa-dece baflbakan› Meclis içinden seçmek ve onun getirdi¤i Bakanlar Kurulu listesinionaylay›p Meclis’e sunmaktan ibaretti. Anayasa, yasalar› onaylay›p yürürlü¤e koy-ma yetkisini Cumhurbaflkan›na vermiflti. Cumhurbaflkan›, önüne gelen yasay› onay-lamadan tekrar görüflülmek üzere Meclis’e gönderebilirdi. Yürütmenin bafl› olaraktek yetkisi de buydu. Zira Meclis o yasay› hiç de¤ifltirmeden yeniden cumhurbafl-kan›na gönderirse onaylamak zorundayd›.

Yarg› Gücüne fleklini veren de güçler birli¤i ilkesiydi. Her ne kadar Anayasa’n›n8. maddesi “yarg› hakk›, millet ad›na usul ve kanuna göre ba¤›ms›z mahkemelertaraf›ndan kullan›l›r” hükmünü getiriyorsa da kesin güçler birli¤i ilkesine göre yar-g› gücü TBMM’de toplanm›flt›. 8. maddeye göre mahkemeler ‘yasalara’ göne dav-ranmak zorundayd›. Ancak yasalar, haks›z ve anayasaya ayk›r› olabiliyordu. Mah-keme ba¤›ms›z olsayd› böyle bir yasay› uygulamayabilir ve onu Anayasa mahke-mesine gönderebilirdi. Ama bu sistemde Anayasa Mahkemesi de bulunmuyordu.54. maddede ise “yarg›çlar›n tam ba¤›ms›z olduklar›, ifllerine asla kar›fl›lamayaca-¤›” belirtildikten sonra “ancak kanun hükmüne ba¤l›d›r” ifadesine yer verilmiflti.Yine 55, 56 ve 57. maddeler yarg›çlar›n görevden ç›karmalar›n›n, çal›flma biçimle-rinin ve görevlerinin ‘yasayla’ düzenlenece¤ini hükme ba¤lam›flt›. Dolay›s›yla Ana-yasada yarg›ç güvencesi bulunmuyor, TBMM’nin iradesi karfl›s›nda yarg›çlar gü-vensiz b›rak›l›yordu. Ayr›ca Anayasa, TBMM’ye baz› konularda do¤rudan do¤ruyayarg› yetkisini kullanma hakk› da tan›m›flt›. Çünkü Meclis, mahkemelerin verdi¤icezalar› hafifletebiliyor, de¤ifltirebiliyor, soruflturma ve cezalar› erteleyebiliyordu.Dolay›s›yla 1924 Anayasas›’nda yarg› gücü TBMM’ye ba¤›ml› k›l›nm›flt›.

1924 Anayasas›’nda temel hak ve özgürlükler bölümü Frans›z ‹htilali’nin getir-di¤i özgürlük anlay›fl›ndan esinlenmiflti. Anayasada ilk önce her Türk’ün “özgürdo¤up yaflad›¤›” belirtilmifl, sonra belli bafll› bütün siyasal özgürlükler yurttafla ta-n›nm›flt›. Anayasan›n 68. maddesi 2. f›kras›nda “do¤al haklardan olan özgürlü¤üns›n›r›, baflkalar›n›n özgürlü¤ü s›n›r›d›r. Bu s›n›r› ancak yasa çizer” diyerek özgür-lüklerin s›n›rland›r›labilece¤ini ancak bu s›n›rlaman›n “yasa” ile yap›laca¤›n› ön-görmüfltü. Ancak özgürlükleri s›n›rlayacak yasalar›n çizece¤i “s›n›r” belli de¤ildi.Bu yolla özgürlüklerin genifl olarak s›n›rlanmas› olanakl›yd›. Nitekim anayasan›nbu maddesi fieyh Sait ‹syan›’ndan sonra ç›kar›lan Takrir-i Sükûn Yasas›’n›n daya-na¤› olacakt›. 1924 Anayasas› o günlerde pek bilinmeyen ekonomik ve sosyal hak-lara ise hemen hiç yer vermemiflti.

Devrimci Niteli¤iTBMM’yi “ola¤anüstü yetkili bir meclis” olmaktan ç›karan 1924 Anayasas› 102.maddesiyle anayasan›n nas›l de¤ifltirilece¤ini hükme ba¤layarak TBMM’nin kuru-culuk niteli¤ine son vermiflti. Ulus egemenli¤ine dayanan cumhuriyet güvence al-t›na al›nm›fl, “Türklük” etnik de¤il, tamamen hukuksal bir kavram olarak ele al›n-m›flt›. 88. maddeye göre “Türkiye’de din ve ›rk ay›rt edilmeksizin vatandafll›k bak›-m›ndan herkese Türk denir” denilerek hem ›rka hem de dine dayanan vatandafll›ktan›m› reddedilmiflti.


1924 Anayasas› esnek ve gelifltirici hükümlere de aç›kt›. Bu sayede devrimlergelifltikçe bu geliflim, yap›lan de¤iflikliklerle Anayasaya yans›t›labildi. Bu yönde ilkve en önemli de¤ifliklik 10 Nisan 1928’de yap›ld›. 2. maddede yer alan devletin di-ninin ‹slam oldu¤u hükmü ile 26. maddede TBMM’nin görevleri aras›nda en bafltasay›lan “dinsel hükümlerin yerine getirilmesi” yükümlülü¤ü kald›r›ld›. Ayr›ca 16.ve 38. maddelerde bulunan milletvekillerinin ve cumhurbaflkan›n›n göreve bafllar-ken yapacaklar› ant içme formülündeki dinsel sözcük kald›r›ld›. Bu de¤iflikliklerleanayasa laiklefltirilirken devletin hangi dinden olursa olsun yurttafllar›na eflit yak-laflmas›n›n önündeki engel de kald›r›lm›fl oldu.

Anayasa’da ikinci önemli de¤ifliklik ise 5 Aral›k 1934’te gerçeklefltirildi. TBMM,ulus egemenli¤ini benimsemesine karfl›n o güne de¤in siyasal haklar yaln›zca er-kekler taraf›ndan kullan›l›yordu. Ulusun yar›s›n›n temsilcilerini seçememesi veparlamentoda temsil edilememesi Türk demokrasinin en büyük eksikli¤i idi. 5Aral›k’ta anayasada yap›lan de¤ifliklikle kad›nlara seçme ve seçilme hakk›n›n ve-rilmesi ile bu eksiklik de giderildi. Böylece Türkiye Cumhuriyeti anayasas› pekçok Avrupa ve Asya ülkesinden çok daha önce demokratik bir niteli¤e kavufltu-rulmufl oldu.

Anayasa’da di¤er önemli de¤ifliklik 5 fiubat 1937’de yap›ld›. 2. maddeye “Tür-kiye Devleti cumhuriyetçi, milliyetçi, halkç›, devletçi, laik ve ink›lâpç›d›r” hükmüeklenerek Kemalizm’e anayasal bir nitelik kazand›r›ld›. Böylece Türkiye Cumhuri-yeti’nin ve Türk Devrimi’nin dayand›¤› temel ilkeler, uyulmas› zorunlu kurallarolarak devlet sisteminde yerini ald›. Bu de¤ifliklikle 1924 Anayasas› Türk Devri-mi’nin adeta bir aynas› oldu.

Cumhurbaflkan›na veto ve fesih yetkisi verilmesine kimler neden karfl› ç›km›fllard›r?

TBMM Zab›t Ceridesi, D. II, c. 7-8; Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti Yöne-timinin Kurulmas› (1923-1931), ‹stanbul: TVYY, 2010.

ASKERLER‹N S‹YASETTEN UZAKLAfiTIRILMASI Ulusal Kurtulufl Savafl›’nda sivil ve asker ay›rd› yap›lmaks›z›n tüm vatanseverler ül-kenin ba¤›ms›zl›¤›, ulusun özgürlü¤ü yolunda her kademede görev alm›fllard›. Ge-rek Erzurum gerekse Sivas’ta yap›lan kongreler sonras›nda oluflan Temsilciler Ku-rulu üyeleri aras›nda asker kökenli üyeler bulundu¤u gibi ‹stanbul’da toplananMeclis’e de askerler milletvekili olarak kat›lm›flt›. ‹stanbul’un iflgali üzerine Anka-ra’da toplanan TBMM’de baflta Mustafa Kemal olmak üzere Ali Fuat Cebesoy, Ka-z›m Karabekir, Refet Bele, Kaz›m Özalp, Fahrettin Altay, Cafer Tayyar E¤ilmez, ‹s-met ‹nönü, Fevzi Çakmak, Ali Çetinkaya, Yusuf ‹zzet Met gibi komutanlar seçile-rek üye olmufllard›. ‹stanbul’dan gelen asker kökenli milletvekilleri de TBMM’deyer bulmufllard›.

Savafl döneminin zorunlu bir sonucu olan askerlikle milletvekilli¤inin birlikteyürütülmesi yöntemi seçim yasas›nda oldu¤u kadar 1924 Anayasas›’nda da korun-mufltu. Anayasa yaln›zca milletvekilli¤i ile devlet memurlu¤unun bir arada yürütü-lemeyece¤ini hükme ba¤lam›fl, bu tür görevler üstlenen milletvekillerinden iki gö-revden birini tercih etmeleri istenmiflti. Bununla birlikte orduda komutan olarakgörev alm›fl olan milletvekilleri için bu yönde aç›k bir hüküm getirilmemiflti. Hattabar›fl dönemine geçildi¤inde milletvekillikleri süren Kaz›m Karabekir ile Ali FuatCebesoy ordu müfettiflliklerine atanm›fllard›. Bu dönem ayn› zamanda milli müca-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



deledeki yol arkadafllar›n›n giderek birbirinden uzaklaflt›¤› bir dönem olmufltu. Sal-tanat’›n kald›r›lmas›ndan bafllayarak siyasal alanda giriflilen devrim ad›mlar› Kara-bekir ile birlikte Ali Fuat Cebesoy’u da Mustafa Kemal’den uzaklaflt›rd›.

‹lk tepki Kaz›m Karabekir’den geldi. 1924 y›l› bafllar›ndan itibaren içte kimi yol-suzluklar›n ve buna ba¤l› elefltirilerin yo¤unlaflt›¤›, Hakkari bölgesinde Nasturilerinayakland›¤›, d›flta ise Musul sorununun ç›kmaza girdi¤i bir dönemde, 26 Ekim1924’te Karabekir, Birinci Ordu Komutanl›¤›’n› b›rakt›. Genelkurmay Baflkanl›¤›’nagönderdi¤i dilekçede “ordunun yükselmesi ve güçlendirilmesi için” yapm›fl oldu-¤u önerilerin dikkate al›nmam›fl olmas›n› gerekçe gösterdi. Üzerine düflen görevimilletvekili olarak yapaca¤›na inand›¤› için komutanl›ktan çekildi¤ini belirtti. Ka-rabekir’in istifas›n›n ard›ndan Ali Fuat Cebesoy’un da ordu komutanl›¤›n› b›rakaca-¤› yolundaki söylentiler üzerine Mustafa Kemal, kendisini Çankaya’da akflam ye-me¤ine ça¤›rd›. Ancak Cebesoy bu davete kat›lmad›¤› gibi Genelkurmay Baflkan-l›¤›’na ordu müfettiflli¤i görevinden ba¤›fllanmas›n› dileyen bir dilekçe verdi.

Paflalar›n istifas›n› bir “komplo” olarak de¤erlendiren Cumhurbaflkan› MustafaKemal, sorunu temelden çözmeye, orduyu siyasetten ay›rmaya yöneldi. Bu amaç-la milletvekilli olan ordu komutanlar›ndan Meclis’teki görevlerini b›rakmalar›n› is-tedi. Onun bu iste¤ine ilk olumlu yan›t Genelkurmay Baflkan› Fevzi Çakmak’tangeldi. Çakmak, milletvekilli¤ini b›rakt›. Kolordu Komutan› bulunan ‹zzettin Çal›fl-lar, Ali Hikmet Erdem, fiükrü Naili Gökberk, Fahrettin Altay da milletvekilli¤indenistifa ederek kolordular›n›n bafl›na döndüler. Seçim bölgelerindeki halkla görüfl-tükten sonra karar vereceklerini bildiren komutanlardan III. Ordu Müfettifli CevatÇobanl› milletvekilli¤ini b›rak›rken, VII. Kolordu Komutan› Cafer Tayyar E¤ilmezMeclis’te Kaz›m Karabekir ve Ali Fuat Cebesoy’a kat›ld›. Bununla birlikte ordudanayr›lan komutanlar Mustafa Kemal’in müdahalesi ile ancak görevlerini yeni atanankomutanlara devrettikten sonra milletvekilli¤i görevine bafllayabildiler. Kaz›m Ka-rabekir’in ordudan istifas› ile bafllayan bu süreç ordu-siyaset ay›r›m›n› kesin olaraksa¤larken CHP’ye, uygulamalar›na ve Mustafa Kemal’e karfl›t olanlar›n yeni bir si-yasal parti çat›s› alt›nda örgütlenmelerine giden süreci de h›zland›rd›.

MECL‹STE MUHALEFET‹N DO⁄UfiU: TERAKK‹PERVERCUMHUR‹YET PART‹S‹’N‹N KURULMASITerakkiperver Cumhuriyet Partisi’nin kurulufluna yol açan olay 20 Ekim 1924’teMentefle Milletvekili Esat Bey’in ‹mar ve ‹skân Bakan›’na verdi¤i soru önergesi ileoldu. Esat Bey bu önergesinde Lozan Antlaflmas› gere¤ince Yunanistan’dan gelen“mübadil ve muhacirlerin” yerlefltirilmelerinde görülen yolsuzluklara dikkati çek-miflti. Türkiye’den giden Rumlar›n tafl›nmaz mallar›n› da¤›tma yetkisini elinde bu-lunduran ‹mar ve ‹skân Vekâleti’nde yolsuzluk ve nüfuz suiistimali yap›ld›¤›na yö-nelik kimi iddialar›n kamuoyuna yans›mas› üzerine Esat Bey’in soru önergesi,TBMM’de gensoru önergesine dönüfltürülmüfltü. Ayn› gün Kaz›m Karabekir Paflabirkaç gün sonra da Ali Fuat Pafla ordudan ayr›larak Meclis’e gelmifllerdi. Gensoruönergesi hakk›nda yap›lan tart›flmalar ise Meclis’te etkin bir muhalefet grubununolufltu¤unu ortaya koydu. Bu ortamda yap›lan güven oylamas›nda ‹smet Pafla Hü-kümeti 146 güvenoyu al›rken 18 milletvekili güvensizliklerini belirtmifl, 1 üye deçekimser kalm›flt›. Oylamada güvensizlik belirten milletvekilleri; Adnan Ad›var, Re-fet Bele, ‹smail Canbulat, Bekir Sami Kuhduh, F.Fikri Düflünsel, Faik Günday, Alb.Arif (Ay›c›), Rüfltü Dadafl, Raif Dinç, Halet Sa¤›ro¤lu, Ziyaettin Gözübüyük, HalisTurgut, Sabit Sa¤›ro¤lu, ‹hsan (Ergani); Ahmet fiükrü (‹zmit), Abidin (Manisa), Ha-lit (Kastamonu), Necip Güven, Zeki Kadirbeyo¤lu idi.


Baflta Refet Bele ve Adnan Ad›var olmak üzere hükümete güvenoyu vermeyenmilletvekillerinden kimileri oylaman›n yap›ld›¤› gün Halk Partisi’nden istifa ettiler.Sonraki günlerde de istifalar sürdü. K›sa sürede istifa ederek ba¤›ms›z kalan millet-vekili say›s› 29’a yükseldi. Bu 29 milletvekili 17 Kas›m 1924’te Terakkiperver Cum-huriyet Partisi’ni (TpCP) kurdu.

TpCP, 27 Kas›m’da yapt›¤› toplant›s›nda Baflkanl›¤a Kaz›m Karabekir’i, ikinciBaflkanl›klara Rauf Orbay ile Adnan Ad›var’›, Genel Sekreterli¤e ise Ali Fuat Cebe-soy’u seçti. Partinin Merkez Yönetim Kurulu ‹smail Canbulat, Halis Turgut, RüfltüPafla, Ahmet fiükrü, Necati ve Faik beylerden oluflmufltu. Bu isimler eski ‹ttihat veTerakki’nin önde gelen isimleriydi ve flimdi yeni partinin yönetim kurulunda ege-men olmufllard›.

Muhalif bir partiye duyulan gereksinimden do¤du¤u belirtilen TpCP, CHP’yealternatif olabilecek farkl› bir programa sahip miydi? Bunun için yeni partinin tü-zük ve program›n›n incelenmesi gerekmektedir. Parti tüzü¤ü; yeni partinin bir yö-nüyle sosyal geliflmeden yana oldu¤unu di¤er yönüyle gelenekçi bir yol izleyece-¤ini ortaya koyuyordu. Kurulufl beyannamesinin/program›n›n “Girifl” bölümündepartinin kurulufl amac›; “ulusal egemenli¤in gerçekleflmesi” olarak tan›mlanm›flt›.Ayr›ca; “bizzat millette olan hakk-› hâkimiyet ve hükümraninin fiiliyat itibar› ilemahdut heyetlerin eline geçmesi, zaruretlerden mütevellid olmakla beraber mah-zurlardan salim de¤ildir” denilerek ulusal egemenli¤in çok partili sistemlerle geçer-lik kazanaca¤› üzerinde durulmufltu.

Program›n ilk maddesinde Türkiye Devleti’nin halk›n hâkimiyetine dayanan bircumhuriyet oldu¤u vurgulanm›fl, “hürriyetperverlik (liberalizm)” ile “halk›n hâki-miyeti (demokrasi)”partinin ana görüflü olarak belirtilmiflti. TpCP bu yönleri ileCHP’den farkl› bir politika üretmemiflti. Zira CHP de demokrasi ile efl anlamda kul-land›¤› halk hâkimiyetinden ve cumhuriyetten yanayd›.

TpCP, iktisadi politika bak›m›ndan da CHP’den ayr›lmam›fl, aksine bu partininkimi uygulamalar›ndan yana tav›r alm›flt›. Örne¤in devletin tekelci, ekonomik giri-flimlerinin s›n›rland›r›laca¤›n› söyleyerek liberal iktisat politikalar›n› savunmaklabirlikte program›nda sanayileflme için himayecilikten/korumac›l›ktan vazgeçmeye-ce¤ini belirtmifl böylece CHP’nin devletçi iktisat politikas›n› da program›na tafl›m›fl-t›. CHP gibi o da yabanc› sermayenin ülkeye giriflinden yana tav›r al›yordu.

Bununla birlikte TpCP milletvekilleri CHP milletvekillerine göre daha az yereldaha çok kozmopolitti. Çok büyük bölümü yüksek e¤itim alm›flt› ve yine çok bü-yük bölümü bürokrasiden gelmiflti. Asker kökenli üyeler TpCP’de % 44 oran›naulafl›rken, CHP’de %18’de kalm›flt›. TpCP, program›nda ayr›ca anayasan›n halk›niste¤i do¤rultusunda de¤ifltirilece¤ini, yönetimde merkezcili¤in kald›r›laca¤›n›, do-¤al koflullara göre illerin yeniden düzenlenece¤ini, iflçi ve iflveren haklar›n›n eflitdüzeyde savunulaca¤›n›, e¤itimde terbiyenin esas tutulaca¤›n›, ‹stanbul’un yeni-den ekonomik merkez haline getirilece¤ini de yükümlenmiflti. Bu çerçevedeTpCP’yi CHP’den ay›ran en temel özellik “milli vahdetin halelden masuniyetini te-min için devletin murakabesi baki kalmak flartile idari adem-i merkeziyet esas› ter-viç edilecektir” ilkesidir. Böylece CHP’nin merkeziyetçili¤ine karfl› yeni parti yerin-den yönetimi savunaca¤›n› belirtiyordu. TpCP’nin Do¤u ve Güneydo¤u Anado-lu’da daha yayg›n örgütlenmesi ve taraftar bulmas› da kuflkusuz bu tavr›ndan kay-naklanmaktayd›. CHP’ye yak›n çevrelerin TpCP program›nda en çok elefltirdiklerive fliddetle karfl› ç›kt›klar› özellik ise alt›nc› maddede belirtilen “F›rka efkâr ve iti-kadat-› diniyeye hürmetkârd›r” ifadesi olmufltu. Program›n tamam›nda yer alandinle ilgili tek madde de buydu.


Gerek kurucular›n›n kökenleri gerekse programlar› aç›s›ndan bir de¤erlendir-me yap›ld›¤›nda CHP ile TpCP aras›nda politika aç›s›ndan derin ayr›flma bulunma-maktad›r. Bu nedenle TpCP gerçek anlamda CHP’ye alternatif olamam›flt›r. Gerekdönemin ünlü gazetecisi Zekeriya Sertel’in, gerekse ça¤dafl araflt›rmac›lardan Gen-cay fiaylan, Ömür Sezgin ve Amerikal› araflt›rmac› Frederick W. Frey’in dikkati çek-tikleri gibi TpCP’nin oluflumu daha çok modernleflme sürecine önderlik eden kad-rolar aras›ndaki -ço¤u zaman kiflisel- çekiflmelerin sonucudur. Belli bir toplumsaltaban›n›n olmay›fl›, buna ba¤l› olarak belirgin ve farkl› bir ideolojiden yoksun ol-mas› TpCP’nin ömrünün k›sal›¤›nda birinci derecede etken olmufl ve çok fazla izb›rakmadan Türk siyasal yaflam›ndan silinmifltir. Bu süreci bafllatan ise Do¤u’da ç›-kan fieyh Sait isyan›d›r.

Terakkiperver Cumhuriyet Partisi’ni CHP’den ay›ran en önemli özellik nedir?

Ömür Sezgin ve Gencay fiaylan, “Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas›”, Cumhuriyet DönemiTürkiye Ansiklopedisi, C. 8, 2043-2051.

DEMOKRAT‹K GEL‹fiMEDE DURAKSAMA: TAKR‹R-‹ SÜKÛN DÖNEM‹

fieyh Sait ‹syan›13 fiubat 1925’te fieyh Sait ad›nda bir Kürt liderinin Genç ilinin Piran Köyü’ndebafllatt›¤› ayaklanma, Türkiye’nin içte ve d›flta pek çok sorun yaflad›¤› bir dönem-de patlak vermiflti. ‹çte iktidar ile muhalefet aras›ndaki ›l›ml› hava giderek kaybol-mufl, bir iç sorun olarak bafllayan Nasturi ayaklanmas› ‹ngiliz deste¤i ile bir d›fl so-run haline gelmiflti. Lozan’dan arta kalan Musul sorunu ise Türkiye ile ‹ngiltere’yisavafl›n efli¤ine getirmiflti.

Ayaklanman›n tek bir nedeni yoktu. Baflbakan Fethi Okyar’›n aç›klamalar›nagöre ayaklanman›n nedeni “fleriat, halifelik ve saltanat propagandas› alt›nda Kürt-çülük” amac›na yönelikti. Ba¤›ms›z ya da özerk bir Kürdistan amac› güden ayak-lanma, ayn› zamanda Cumhuriyet düzenine karfl›yd›; saltanat ve halifelik düzeninicanland›rmay› hedeflemiflti. Hatta baflar›ya ulafl›ld›¤›nda Abdülhamid’in ya da sonHalife Abdülmecit’in o¤ullar›ndan birinin saltanata geçirilmesi de düflünülmüfltü.Bununla birlikte ayaklanman›n önemini art›ran as›l neden ‹ngilizlerle Musul nede-niyle savafl›n efli¤ine gelindi¤i bir dönemde bafllamas› ve ele geçen belgelerinayaklanmadaki ‹ngiliz deste¤ini aç›kça ortaya koymas›yd›.

13 fiubat’ta bafllayan ayaklanma k›sa sürede büyüdü. ‹syanc›lar önce Genç ili-nin merkezi olan Darahini’yi ard›ndan Hani, ve Elaz›¤’› ele geçirdiler. Ayaklan-man›n k›sa sürede böyle genifllemesi Meclis’i harekete geçirdi. Asl›nda Do¤u il-lerinde bir isyan ç›kabilece¤ine yönelik ilk haberler 1924 y›l› Kas›m ay›nda Me-lis’in gündemine girmiflti. TpCP kurulduktan sonra daha ›l›ml› bir kabineyle yo-la devam edilmesi uygun bulunmufl, 21 Kas›m 1924’te ‹smet Pafla’n›n yerine ye-ni hükümeti Fethi (Okyar) Bey kurmufltu. Fethi Bey, hoflgörülü ve ›l›ml› kiflili¤iile isyan›n yerel kuvvetlerle bast›r›labilece¤ini düflünmüfl ve ona göre önlemleralm›flt›. Ancak ayaklanman›n genifllemesi engellenemeyince hükümet daha ciddiönlemler alma gere¤i duydu. Meclisin onay› ile bölgede bir ay süre ile s›k›yöne-tim ilan edildi. Ard›ndan da ceza yasas›nda de¤ifliklik yap›ld›. Bu de¤ifliklikle; di-ni siyasal amaçlar›na alet ederek dernek kurma yasakland›, bu tür dernek kuran-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




larla ona üye olanlar vatan haini kapsam›na al›nd›. Ayr›ca, dini ya dinin kutsalkavramlar›n› öne sürerek devletin fleklini de¤ifltirmek, devletin güvenini boz-mak, halk aras›na bozgunculuk ve ayr›mc›l›k sokmak da vatana ihanet olarak de-¤erlendirildi. De¤ifliklikler muhalefetin de tam deste¤ini alarak yürürlü¤e girdi.Ne var ki hükümet güçlerini etkisiz k›lan ayaklanmac›lar›n Mufl bölgesini tutarakVarto’yu iflgal etmeleri, Erzurum üzerine yürümeleri, Diyarbak›r’›n sald›r›ya u¤ra-mas› hem CHP’deki hem de TBMM’deki ›l›ml› havay› sonlan›rd›. CHP grubunda“gereksiz fliddetlerle ben elimi kana boyamam” diyen Baflbakan Fethi Bey sertelefltirilere u¤rad›. Meclis’te yap›lan güven oylamas›nda hükümete güvensizlikgösterilince Cumhurbaflkan› Mustafa Kemal yeni hükümeti kurma görevini ‹smetPafla’ya verdi. ‹smet Pafla, 4 Mart’ta yeni kabinesini ve program›n› aç›klad›. “Herfleyden önce son olaylar›n ivedilikle ve fliddetle ortadan giderilmesi ve memle-ketin maddi ve manevi yönlerden fesattan korunmas›, genel huzur ve sükûnunsa¤lanmas› ve her halde devlet gücünün belirlenip kuvvetlendirilmesi için ça-buklukla geçerli özel önlemler almaktan yana” olduklar›na dikkati çekti. Mec-lis’ten güvenoyu ald›ktan sonra da haz›rlad›klar› yasa tasar›n›n hemen görüflül-mesini diledi ki bu yasa Takrir-i Sükûn Yasas› idi. Ne var ki bu yasa, k›sa süredesadece bir yasa olman›n boyutlar›n› aflacak bir döneme ad›n› verecekti. TpCP ilebafllayan demokratik aç›l›m da duracakt›.

Takrir-i Sükûn Yasas›’n›n Kabulü ve Uygulanmas›Takrir-i Sükûn, di¤er bir deyiflle huzuru, düzeni koruma yasas› özünü tek birmadde ile ortaya koymufltu. Buna göre; Hükümet, “gericili¤e, ayaklanmaya vememleketin soysal düzenini ve huzur ve sükûnunu ve güveli¤ini ve asayiflini boz-maya neden olacak bütün kurulufllar, k›flk›rtmalar, giriflimler ve yay›nlar›” Cum-hurbaflkan›n›n onay› ile do¤rudan do¤ruya yasaklamaya yetkili k›l›n›yordu. Bu gi-bi eylemcileri ‹stiklal Mahkemesi’ne verebilecekti. ‹ki y›l yürürlükte kalacak olanbu yasa, Anayasa’n›n “özgürlüklerin s›n›r›n› kanun belirler” hükmündeki s›n›r› be-lirleme niteli¤ine sahipti. Bu çerçevede yaln›zca isyan›n bast›r›lmas›nda de¤il ay-n› zamanda her türlü devrim karfl›t› etkinlikleri ortadan kald›rabilecek bir güce sa-hipti. Hükümeti, gazeteleri kapatmaktan partileri da¤›tmaya kadar büyük yetkiler-le donat›yordu.

Yasa daha tasar› halindeyken bu özelli¤i nedeniyle Meclis’te sert elefltirilere u¤-ram›flt›. TpCP’li milletvekilleri tasar›n›n Anayasa ile Türk vatandafllar›na tan›nm›flolan do¤al haklar› k›s›tlad›¤›n›, dolay›s›yla Anayasaya ayk›r› oldu¤unu öne sür-müfller, Cumhuriyeti korumak için böylesine özel yasalara gereksinim olmad›¤›nadikkati çekmifllerdi. Kaz›m Karabekir de ‹stiklal Mahkemeleri’nin kurulmas›na kar-fl› ç›km›fl, yasan›n halk egemenli¤ini k›s›tlayaca¤›n› vurgulam›flt›. Tüm hak ve öz-gürlükleri k›s›tlayacak, bas›n› susturacak böylesine bir yasan›n Cumhuriyet içinonur say›lmayaca¤›n› belirten Karabekir’i bir milletvekili Erzurum’da Albayrak ga-zetesini kapatt›¤›n› hat›rlatarak yan›tlam›flt›. Buna karfl›n ayn› partiden Rauf Bey ül-kenin içinde bulundu¤u ola¤anüstü duruma iflaret etmifl ve kimi de¤iflikliklerle ya-san›n kabul edilebilece¤ini savunmufltu. Muhalefetin, özgürlüklerin yok edildi¤iyönündeki iddialar›na ilk yan›t ise Adalet Bakan› Mahmut Esat Bozkurt’tan gelmifl-ti. Mahmut Esat; hiçbir özgürlü¤ün s›n›rs›z olmad›¤›n›, Anayasa’da yer alan do¤alhaklar›n s›n›rlar›n›n ancak özel yasalarla çizilebilece¤ini belirtmifl, istenilenin polisgörevini geniflletmek oldu¤unu vurgulam›flt›. Recep Peker ise ‹stanbul gazeteleri-nin yapt›klar› yay›nlarla hükümeti güçsüz duruma düflürdü¤üne dikkati çekmiflti.Sonuçta oya sunulan tasar› 22’ye karfl› 122 oyla yasalaflm›flt›.


Hükümet, Takrir-i Sükûn Yasas›’n› 6 Mart 1925 günü uygulamaya koydu. Zarar-l› ve y›k›c› yay›nlar›yla ayaklanmay› do¤rudan ya da dolayl› olarak etkiledikleri ge-rekçesiyle ‹stanbul’da ç›kan Tevhid-i Efkâr, ‹stiklal, Son Telgraf, Ayd›nl›k, Orak çe-kiç, Sebilü’r-reflat, Presse de Soire, ‹zmir’de Sada-y› Hak, Adana’da Sayha, Trab-zon’da ‹stikbal ve Kahkaha adl› gazete ve dergileri kapatt›. Cumhurbaflkan› Musta-fa Kemal, bas›nda Cumhuriyete karfl› yap›lan yay›nlar›n fliddetle kovuflturulup ön-lenece¤ini aç›klarken Hüseyin Cahit’in ç›kard›¤› Tanin gazetesi de Nisan ay›ndakapat›ld›. Tutuklanan kimi gazeteciler de ‹stiklal Mahkemelerinde yarg›land›.

Bu arada Cumhurbaflkan› Mustafa Kemal, Baflbakan ‹smet (‹nönü) ve Genel-kurmay Baflkan› Fevzi (Çakmak) beylerle yapt›¤› toplant›da ayaklanmay› bast›r-mak için askeri bir harekât yap›lmas› karar›n› ald›lar. Hükümet, ayaklanmay› bas-t›rmak için önlemler al›rken isyanc›lar da son hedefleri olan Diyarbak›r önlerinegelmifller, 7 Mart’ta kente sald›rm›fllard›. Buna karfl›n ordu birlikleri ayaklanmay›h›zla bast›rd›. ‹syanc›lar Diyarbak›r’dan at›ld›. Cumhurbaflkan› 8 Mart’ta yay›nlad›-¤› bir bildiri ile milleti göreve ve Cumhuriyeti korumaya ça¤›rd›. Daha önceleri hü-kümet kuvvetlerine yard›m etmeyen pek çok köy ve afliret de ayaklanmac›lar›n ya-kalanmas› için hükümet güçlerine yard›mc› olmaya bafllad›. 15 Nisan’da ayaklan-ma hemen her tarafta bast›r›l›rken ayaklanman›n elebafllar› fieyh Sait ve Seyit Ab-dullah da yakaland›lar. 31 May›s’ta bölgede asayifl ve güven yeniden sa¤lan›rkenayaklanmac›larla birlikte ayaklanmay› destekledikleri iddias›yla kimi gazeteciler veTpCP üyelerinin ‹stiklal Mahkemeleri’nde yarg›lamalar› da bafllad›.

‹stiklal Mahkemeleri’nin Oluflturulmas›Takrir-i Sükûn Yasas›’n›n kabulünden sonra Hükümet Meclis’e ayn› gün yeni biryasa tasar›s› daha sunmufltu. Bu tasar› ile; biri ayaklanma bölgesinde di¤eri Anka-ra’da olmak üzere iki ‹stiklal Mahkemesi’nin kurulmas›n› öngörüyordu. Ayaklanmabölgesinde kurulan ‹stiklal Mahkemesi’nin verece¤i idam kararlar›n›n TBMM’ninonay›na sunulmaks›z›n uygulanmas› düflünülmüfltü. Ankara’daki ‹stiklal Mahke-mesi’nin ise milletin ve cumhuriyetin güvenli¤ini tehdit eden her türlü gerici pro-paganda, giriflim ve hareketlerin h›zla yasaklanmas› ve cezaland›r›lmas› amac› ilekurulmas› öngörülmüfl, ancak bu mahkemenin verece¤i idam kararlar› TBMM’ninonay›ndan geçmesi planlanm›flt›. Tasar›n›n TBMM’deki görüflmeleri s›ras›nda mu-halefet ad›na söz alan Feridun Fikri (Düflünsel) Bey, Meclis’in onay›ndan geçme-yen kararlar›n hemen uygulanmas›n›n Anayasaya ayk›r› oldu¤unu iddia etmiflse detasar› ayn› gün 4 Mart 1925’te TBMM’nin onay›ndan geçerek yasalaflm›flt›. Kurulaniki ‹stiklal Mahkemesi için 7 Mart’ta seçim yap›ld›. Muhalefet milletvekillerininAnayasaya ayk›r› oldu¤u iddias›yla kat›lmad›klar› bu seçim sonucunda ayaklanmabölgesinde oluflturulan ‘Do¤u ‹stiklal Mahkemesi” ile “Ankara ‹stiklal Mahkemesi”baflkan ve üyeleri belirlendi. Buna göre:

Do¤u ‹stiklal Mahkemesi’nin baflkanl›¤›n› Hacim Muhittin (Çar›kl›-Giresun)Bey, Savc›l›¤›n› Süreyya (Örgeevren-Karasi) Bey üstlenirken Ali Saip (Ursavafl-Ur-fa), Lütfi Müfit (Özdefl-K›rflehir) ve Avni (Do¤an-Bozok; yedek üye) beyler de üyeolarak yer ald›lar. Hacim Muhittin Bey 16 Mart’ta sa¤l›k nedeniyle baflkanl›ktan is-tifa edince yerine Mazhar Müfit (Kansu-Denizli) Bey bu görevi üstlendi.

Ankara ‹stiklal Mahkemesi baflkanl›¤›na Ali (Çetinkaya-Afyon) Bey, Savc›l›¤aMustafa Necati Bey (‹zmir) seçildi. K›l›ç Ali (Gaziantep), Ali (Z›rh-Rize) ve Dr. Re-flit Galip (Ayd›n; yedek üye) beyler ise üye olarak belirlendi. Savc› Mustafa NecatiBey ailevi nedenlerle istifa edince yerine Necip Ali (Küçüka-Denizli) Bey bu göre-vi üstlendi.


Baflbakan ‹nönü 20 Nisan’da TBMM’ye yeni bir öneri sundu. Meclis yak›nda ta-tile girece¤i için Ankara ‹stiklal Mahkemesi’nin verece¤i idam kararlar›n›n da Do-¤u ‹stiklal Mahkemesi’nde oldu¤u gibi Meclis’in onay›na sunulmadan uygulanabil-mesini, ayaklanma bölgesinde ilan edilmifl olan s›k›yönetim süresinin 24 Nisan’danbafllayarak 7 ay daha uzat›lmas›n›, Hükümete ayaklanma bölgesindeki sivil yöne-tim örgütünde de¤ifliklik yapma yetkisinin verilmesini istedi. Hükümetin bu istek-lerine muhalefet sert elefltiriler getirdi ise de öneriler büyük ço¤unlukla kabul edil-di. ‹nönü’ye göre böylesi sert önlemler kaç›n›lmazd›. “Humma nöbeti fleker ile de-¤il kinin gibi ac› bir ilaçla” tedavi edilebilirdi. Nitekim Baflbakan›n ayaklanmay›bast›rmak ve önlemler almaktaki bu kararl› ve sert tutumu yarg›lamalarda da ken-disini gösterecekti.

Yarg›lamalar ve Muhalefetin Susturulmas›

Ayaklanmac›lar›n Yarg›lanmas›Do¤u ‹stiklal Mahkemesi, 14 Nisan 1925’te Diyarbak›r’da yarg›lamalara bafllad›. ‹lkgörülen dava seferberlik aleyhine propaganda yapt›¤› iddia edilen Urfa Mutasarr›-f› ve TpCP üyesi Yarbay Fethi Bey’in davas› oldu. 6 May›s’ta Diyarbak›r’a getirilenfieyh Sait ve arkadafllar›n›n yarg›lamalar› da 14 May›s’ta bafllad›. Duruflmalardafieyh Sait’in akrabas› olan, bir yandan ayaklanma haz›rl›klar›na kat›l›rken öte yan-dan Mustafa Kemal’e bilgi aktaran sonunda da fieyh Sait’in yakalanmas›n› sa¤layanBinbafl› Kas›m ayaklanman›n “Ba¤›ms›z Kürdistan” amac›n› tafl›d›¤›n›, dinin de biraraç olarak kullan›ld›¤›n› belirtti. fieyh Sait’in “Din için k›yam farz oldu. Bir Türköldürmek, yetmifl gâvur öldürmekten daha erdemli bir harekettir (efdald›r)” dedi-¤ini söyledi. Binbafl› Kas›m ayn› zamanda Ba¤›ms›z Kürdistan için çal›flanlar›nTpCP’liler iktidara geldi¤inde kendilerine özerklik verilece¤ini umduklar›n› belirt-miflti. Do¤u ‹stiklal Mahkemesi fieyh Sait ve onunla birlikte yarg›lanan 81 kifli hak-k›nda verdi¤i karar› 28 Haziran 1925’te aç›klad›. Ayaklanman›n as›l suçlusu kabuledilen 47 kifli idam cezas›na çarpt›r›ld›, 18 kifli beraat ederken di¤erleri de çeflitlicezalar ald›.

Gazetecilerin Susturulmas›Do¤u ‹stiklal Mahkemesi, 7 Haziran 1925’te Hükümetin manevi gücünü k›rmak veayaklanmay› k›flk›rtmak iddias›yla gazetecileri tutuklamaya yöneldi. Tevhid-i Efkârsahibi Velit Ebüzziya, Son Telgraf sahibi Sadri Ethem (Ertem), Fevzi Lütfi (Karaos-mano¤lu), Toksöz gazetesi sahibi Abdülkadir Kemali (Ö¤ütçü), ‹lhami Safa veGündüz Nadir tutuklanarak Diyarbak›r’a getirildi. A¤ustos ay›nda mahkeme Vatangazetesinin geçici olarak kapat›lmas›na ve sahibi Ahmet Emin (Yalman) Bey ile ya-zarlar› Ahmet fiükrü (Esmer), Suphi Nuri (‹leri) ve ‹smail Müfltak (Mayokan) bey-lerin tutuklanmalar›n› kararlaflt›rd›. 16A¤ustos’ta bafllayan yarg›lama sürerken yar-g›lanan gazeteciler Cumhurbaflkan›na çektikleri bir telgrafla Cumhuriyet’e ve reji-me ba¤l›l›klar›n› bildirmifllerdi. Cumhurbaflkan› ise mahkeme baflkan›ndan verile-cek kararlarda gazetecilerin bu tavr›n›n dikkate al›nmas›n› istemiflti. Sonuçta; Ab-dülkadir Kemali Bey’in dosyas› Ankara ‹stiklal Mahkemesi’ne gönderilirken di¤ergazeteciler beraat ettiler ama gazeteleri kapal› kald›.

Tanin gazetesi baflyazar› Hüseyin Cahit (Yalç›n) Bey ile arkadafllar›n›n yarg›la-malar› ise Ankara ‹stiklal Mahkemesi’nde 27 Nisan’da bafllam›flt›. Mahkeme yarg›-lama sonucu Hüseyin Cahit’in ‹stiklal Mahkemesi’ni ‘kas›t ve kin arac›’ olarak nite-lemesinin suç oldu¤una, kendisinin kamuoyunu k›flk›rtmak istedi¤ine kanaat getir-


mifl ve ömür boyu sürgün cezas›na çarpt›rm›flt›. Cezas›n› da Çorum’da çekmesinekarar vermiflti. Hüseyin Cahit Çorum’da kald›¤› sürede E¤itim Bakan› Mustafa Ne-cati’nin verdi¤i çevirileri yaparak geçimini sa¤lam›fl, ‹zmir suikast› nedeniyle ertesiy›l bir kez daha yarg›lanm›fl, beraat etmifl sürekli sürgün cezas› da kald›r›larak ser-best b›rak›lm›flt›. Bu s›rada ziyaret etti¤i Baflbakan ‹nönü kendisine “Güçlü bir ka-lem, atefl püskürerek yaz›yordu. O s›rada bizi nereye götürdü¤ünü bilmedi¤imizbu kalemi serbest b›rakamazd›k. Ama art›k geçmifl silinmifltir. ‹stedi¤iniz gibi çal›-flabilirsiniz. Hiçbir düflmanl›kla karfl› karfl›ya de¤ilsiniz!” diyecekti.

Komünizm Propagandas› yapt›klar› iddias›yla ve faaliyetleri “Anadolu’da birBolflevizm yönetimi kurmaya olanak verecek bunal›ml› durum yaratmak” olarakde¤erlendirilen sol düflünceli 38 yazar da bu dönemde tutuklanm›flt›. Aralar›ndaSadrettin Celal (Antel) ve fievket Süreyya (Aydemir)’in de bulundu¤u san›klar›nduruflmalar›na 9 A¤ustos’ta bafllanm›fl 12 A¤ustos’ta da karar aç›klanm›flt›. San›klar-dan yurt d›fl›na kaçan fiefik Hüsnü, Naz›m Hikmet, Hasan Ali (Ediz) ve Ali Cevdetbeyler 15 y›l; fievket Süreyya, Eczac› Vas›f, Dr. Te¤men Mümtaz, Abdi, Cevdet vet›p ö¤rencililerinden Hüseyin Hikmet (K›v›lc›ml›) ve Süleyman Necati beyler 10 y›l,Yoldafl gazetesi sahibi ‹brahim Hilmi (Ç›¤›raçan), Sadrettin Celal (Antel), elektrikçiNuri ve Haydar beyler ise 7 y›l ceza al›rken di¤er san›klar beraat etmifllerdi. Ancak1926 y›l› Cumhuriyet Bayram›’nda Bakanlar Kurulu’nun ald›¤› bir kararla bu gaze-teciler de serbest b›rak›lm›fl, tutukluluklar› 18 ay sürmüfltü. Di¤er bir deyiflle tutuk-lamalar adeta bas›na ve gazetecilere verilen bir gözda¤› niteli¤i tafl›yordu. Ülkeniniçinde bulundu¤u ola¤anüstü koflullar atlat›l›nca da sonland›r›lacakt›.

TpCP’nin Kapat›lmas› ve Partililerin Susturulmas›TpCP, Cumhuriyet ve halifelik anlay›fl›ndaki görüfl farkl›l›klar› ile birlikte kiflisel an-laflmazl›klar›n ve k›skançl›klar›n tetiklemesi ile CHP’den kopanlarca kurulan birmuhalefet partisi idi. ‹ktidar ile muhalefet aras›nda bafllang›çta ›l›ml› ve ölçülü birdiyalog kurulmufltu. Hatta fieyh Sait ayaklanmas› patlak verdi¤inde muhalefet Fet-hi Bey Hükümeti’nin s›k›yönetim de dahil almak istedi¤i tüm önlemleri destekle-miflti. Ne var ki ‹smet Pafla hükümeti kurdu¤unda iliflkiler giderek sertleflti. Takrir-i Sükûn Yasas›, bas›na getirilen k›s›tlamalar, idam kararlar›n›n meclisin onay› ol-maks›z›n uygulanabilmesi gibi önlemler muhalefetin sert elefltirileri ile karfl›land›.‹ktidar da muhalefete karfl› hoflgörüsünü yitirme yoluna girdi. ‹ktidar›n bu bak›fl›özellikle Do¤u ‹stiklal Mahkemesi’nde yarg›lanan Urfa Mutasarr›f› ve TpCP temsil-cisi Yarbay Fethi Bey üzerinde bafllayan kuflkular›n tüm parti üyelerine ve partinintüzel kiflili¤ine de yans›t›lmas›nda etkili oldu. Kuflkusuz bunda yarg›lamalar s›ra-s›nda san›klar›n yapt›klar› itiraflar›n da büyük pay› oldu. Zira TpCP taraftarlar›n›nparti program›nda yer alan, dini düflüncelere sayg›l› olunaca¤›na ve yerinden yö-netim usulünün uygulanaca¤›na dair hükümlere dayanarak yapt›klar› propaganda-lar›n ayaklanmay› düzenleyenlerce kullan›ld›¤› ve isyana kat›lmas› için halka cesa-ret verdi¤i kan›s› uyanm›flt›. ‹flte bu kan› nedeniyle Diyarbak›r’daki ‹stiklal Mahke-mesi kendi bölgesi içinde bulunan partinin bütün flubelerini kapatma karar› verdi.Ard›ndan Ankara’da bulunan ‹stiklal Mahkemesi de TpCP ad›na yap›lan propagan-dalarda, ‘dinin ve dince kutsal olan fleylerin siyasal emel ve amaçlara alet edildi¤i’kan›s›n› paylaflarak Hükümetin dikkatini çekti, gere¤inin yap›lmas›n› istedi. Diyar-bak›r ve Ankara ‹stiklal Mahkemeleri’nin kararlar›n› dikkate alan Cumhuriyet Hü-kümeti de 5 Haziran 1925’te Takrir-i Sükûn Yasas›’na dayanarak TpCP’nin bütünflube ve merkezlerinin kapat›lmas›na karar verdi. Hükümet, kapatma karar›n› aç›k-larken gericili¤e geçit vermeyece¤ini de bir kez daha vurgulad›.


Kuflkusuz TpCP’nin kapat›lmas›nda ülkenin içinde bulundu¤u ola¤anüstü ko-flullar etkili oldu. Türkiye Cumhuriyeti’nin d›flta Musul sorunu nedeniyle ‹ngiltereile s›cak savafl›n efli¤ine geldi¤i bir dönemde patlak veren ve k›sa sürede neredey-se tüm Do¤u Anadolu’yu kaplayan isyan da bu süreci muhalefetsiz atlatma iste¤iiçindeki hükümetin gerekçesi oldu. Sonuçta TpCP ile bafllayan çok partili demok-rasi deneyimi emeklemeye bile f›rsat bulamadan sonland›. ‹zmir’de Cumhurbaflka-n› Mustafa Kemal’e yap›lmak istenen suikast giriflimi ise bu partinin etkin isimleri-nin siyaset sahnesinden çekilmesine ortam haz›rlad›.

‹zmir Suikast› ve Muhalefete Son DarbeTürk Devrimi’ni Mustafa Kemal ile özdefllefltiren devrim karfl›t› kimi kesimler onunvücudunu ortadan kald›rarak devrimi de sonland›rabilecekleri düflüncesinde idiler.Bu düflünce ile Mustafa Kemal’i birkaç kez ortadan kald›rmay› planlam›fl, ancakplanlar›n› uygulamaya koyamam›fllard›. Ankara’da gerçeklefltirilmek istenen sui-kast plan›n› düzenleyenler aras›nda kapat›lan TpCP’den ve ‹ttihat ve Terakki Par-tisi’nden kimi kifliler de yer alm›flt›. Plan›n baflar›s›z olmas› üzerine bu kifliler 7 Ma-y›s 1926’da Güney ve Bat› Anadolu’yu kapsayan bir yurt gezisine ç›kan MustafaKemal’i gezisinin ‹zmir dura¤›nda öldürmek istemiflti. Bu amaçla ‹zmir’in Kemeral-t› semtindeki bir otelde gerekli haz›rl›klar› da yapm›fllard›. Mustafa Kemal Pafla’n›ngezi program›nda yaflanan bir günlük gecikme suikastç›lar› Yunan adas›na kaç›ra-cak motorcuyu kuflkuya düflürmüfl ve suikast girifliminden yetkilileri haberdar et-miflti. 16 Haziran’da ‹zmir’e gelen Mustafa Kemal Pafla halk›n coflkun gösterileri ilekarfl›lan›rken hükümetin suikastç›lar›n sorgulamalar›n› yapmak üzere görevlendir-di¤i Ankara ‹stiklal Mahkemesi üyeleri de 18 Haziran’da ‹zmir’de çal›flmalar›nabafllam›flt›.

Mustafa Kemal Pafla’ya yönelik bu suikast giriflimi yaln›zca suikastç›lar›n de¤ilCHP karfl›s›nda yer alan eski TpCP milletvekilleri ile birlikte ‹ttihat ve Terakki Par-tisi ileri gelenlerinden önemli bir k›sm›n›n da suikastla iliflkilendirilmelerine ve yar-g›lanmalar›na neden oldu. Zira, TpCP’nin kapat›lmas›na karfl›n bu partiye üye 27milletvekili TBMM’de CHP’ye karfl› muhalefetlerini etkin bir flekilde sürdürmüfltü.‹ttihatç›lar›n gerek CHP’ye gerekse Mustafa Kemal’e yönelik olumsuz tavr› ise ye-ni devletin ilk günlerinden itibaren artarak sürmüfltü.

Ankara ‹stiklal Mahkemesi ‹zmir’de suikastç›lar›n sorgulamalar›na bafllarken ka-pat›lan TpCP’nin lider kadrosundan Kaz›m Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Refet Be-le ve Cafer Tayyar E¤ilmez ile birlikte eski Maliye Naz›r› Cavit, Dr. Naz›m, FilibeliHilmi ve Yenibahçeli Nail beyler gibi ‹ttihat ve Terakki’nin önde gelen isimleri detutuklananlar aras›nda yer alm›flt›. TpCP önderlerinin tutuklanmas› büyük yank›bulurken onlar›n serbest b›rak›lmas› için çal›flan Baflbakan ‹smet Pafla da tutuklan-ma tehlikesi ile yüz yüze kalm›flt›.

Yarg›lamaya 26 Haziran’da bafllayan ‹stiklal Mahkemesi suikast›n basit bir giri-flim olmad›¤›, suikastç›lar›n; TBMM’deki II. Grup üyeleri, eski ‹ttihatç›lar ve TpCPüyelerinin birleflerek hükümeti devirmeyi hedefledikleri kan›s›na varm›flt›. 12 Tem-muz’da san›klar›n savunmalar›na geçildi¤inde san›klar aras›nda yer alan Kaz›m Ka-rabekir, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele, Cafer Tayyar E¤ilmez mahkeme baflkan›n›n“savunma yapacak m›s›n›z” sorusunu “Hay›r” diye yan›tlayarak savunma yapmagere¤i duymam›fllard›. Karar›n› 13 Temmuz 1926’da aç›klayan mahkeme heyeti; sa-n›klar›, suikast olay›yla ilgileri yönünden 4 gruba ay›rm›fl, cezalar› da buna görebelirlemiflti.


1. Do¤rudan do¤ruya suikast›n uygulanmas›n› üstlenenler,2. Tetikçileri k›flk›rtan ve olay› düzenleyenler,3. Suikast olay›na do¤rudan kat›lmamakla birlikte, Türk devrimine ve özellik-

le de Cumhurbaflkan› Mustafa Kemal’e karfl› cephe alm›fl olan eski ‹ttihat veTerakki Partililer,

4. Kapat›lan Terakkiperver Cumhuriyet Partisi üyeleri.Mahkeme ilk gurupta bulunan 15 kifli hakk›nda idam karar› vermiflti. Bunlar;

Ziya Hurflit, Gürcü Yusuf, Laz ‹smail, Çopur Hilmi, Sar› Efe Edip, Albay Rasim, ‹s-mail Canbulat, Rüfltü Dadafl, Ahmet fiükrü, Albay (Ay›c›) Arif, Abidin, Halis Turgut,Haf›z Mehmet’ti. Haklar›nda idam karar› verilen eski ‹ttihatç›lardan Kara Kemal veAbdülkadir ise yakalanamad›klar›ndan karar g›yaplar›nda verilmiflti. Bunlardan Ka-ra Kemal 27 Temmuz’da yakalanaca¤›n› anlay›nca sakland›¤› tavuk kümesinde in-tihar edecekti. Eski Ankara Valisi Abdülkadir ise 23 A¤ustos’ta yakalanacak ve 31A¤ustos’ta idam edilecekti. Mahkeme, yarg›lanan 23 kifli hakk›nda da olayla iliflki-leri bulunmad›¤› gerekçesiyle beraat karar› vermiflti. Beraat edenler aras›nda Ka-z›m Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele ile Cafer Tayyar E¤ilmezde bulunuyor-du. ‹dam hükümleri ise 14 Temmuz’da uyguland›.

Eski ‹ttihatç›, Maliye Naz›r› Cavit Bey’in bafl›n› çekti¤i 52 muhalifin yarg›lamala-r›na ise 2 A¤ustos 1926’da Ankara’da devam edildi. Bu guruptakilerin yarg›lamala-r›nda suçlamalar suikastla s›n›rl› kalmad›. I. Dünya Savafl› s›ras›ndaki ‘sorumsuz’yönetimleri ve I. TBMM’deki etkin muhalefetleri de gündeme getirildi. Mahkeme,karar›n› 26 A¤ustos’ta aç›klad›. Cavit Bey’in sorgulamas›nda mahkeme baflkan› ‹s-tiklal Mahkemesi’nin “vicdan kanaatine” göre karar verdi¤ini aç›klam›flt›. Bu çerçe-vede verilen kararlar do¤rultusunda Cavit, Dr. Naz›m, Ardahan milletvekili Hilmive Yenibahçeli fiükrü’nün kardefli Nail ‘Anayasay› zorla de¤ifltirme’ girifliminde bu-lunduklar› için idama mahkûm edilmifllerdi. Rauf Orbay ile ‹zmir eski Valisi Rahmion y›l sürgün, Salih ve Osman Kahya ise onar y›l hapis cezas› alm›fllard›. Dr. Ad-nan Ad›var ile gazeteci Hüseyin Cahit Yalç›n’›n da aralar›nda bulundu¤u öteki sa-n›klar ise beraat etmiflti. Böylece suikast ve ona ba¤lanan ‹ttihatç›lar davas›ndaidam edilenlerin say›s› 18 olmufltu. Rauf Orbay hakk›nda verilen karar suikasttanönce yurtd›fl›na ç›k›p dönmedi¤i için uygulanamam›flt›. Orbay 1935 y›l›nda yurdadönecekti.

‹zmir suikast giriflimi ve ard›ndan gelen yarg›lamalar muhalefete yönelik songözda¤› oldu. Hükümet, yarg›lamalar› yapan ‹stiklal Mahkemeleri’nin görevine sonverirken fieyh Sait ‹syan› ile birlikte ç›kar›lan Takrir-i Sükûn Yasas›’n›n süresini ise2 y›l daha uzatt›. Böylece Takrir-i Sükûn Dönemi yasan›n yürürlükten kalkt›¤› 4Mart 1929’a sürdü.

Demokrasiyi ask›ya alan bu dönemde Türkiye Cumhuriyeti’ni demokratik hu-kuk devletine tafl›yacak bir dizi devrim de gerçeklefltirildi. 1924 y›l›nda MahmutEsat Bozkurt’un Adalet Bakan› olmas› ile birlikte h›z kazanan hukuk devrimi ilkmeyvesini 17 fiubat 1926’da Medeni Yasa’n›n kabulü ile verdi. Türk Hukuk Devri-mi 1 Mart 1926’da Ceza Yasas›’n›n, 22 Nisan 1926’da Borçlar Yasas›’n›n, 29 May›s1926’da Kara Ticaret Yasas›’n›n, 18 Haziran 1927’de Hukuk Davalar› Yarg›lamaUsulü Yasas›’n›n, 9 Ocak 1929’da Ceza Davalar› Yarg›lama Usulü Yasas›’n›n, 13May›s 1929’da da Ticaret Yasas›’n›n Deniz Ticareti’ne yönelik ikinci kitab›n kabu-lü ile sürdü. 18 Nisan 1929’da kabul edilen ‹cra ve ‹flas Yasas› ile “CumhuriyetinAna Kanunlar›” tamamland›. Ard›ndan adalet örgütü ile bu örgüte hizmet verenyarg› ve avukatlar›n özlük haklar› ça¤dafl ülkelerle eflitlendi. Lozan Antlaflmas› ilekapitülasyonlar› kald›r›rken hukuk sistemi ile yasa ve mahkemeleriyle yepyeni bir


Türk adalet organ› yaratmay› yükümlenen Türkiye Cumhuriyeti bu yükümlülü¤ü-nü de yerine getirmifl oldu. Böylece taraf devletlerin iç ifllerine kar›flmas›n›n önü-ne geçerek tam ba¤›ms›zl›¤›n› perçinledi.

‹zmir’de yap›lan Türkiye ‹ktisat Kongresi’nden sonra ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n›sa¤lamak yönünde att›¤› ad›mlar da bu dönemde h›z kazand›. Türkiye Cumhuriye-ti, yabanc›lar›n elinde bulunan iflletmeleri sat›n alarak bafllatt›¤› millefltirme/devlet-lefltirme politikas›n› yeni banka ve kredi örgütleri ile tamamlad›. Bir yandan tar›m-da makinalaflmay› sa¤larken öte yandan sanayi sektörüne yat›r›m yaparak kendikendine yetebilmek için gerekli kurumlar›n› oluflturdu. Fabrikalar›n› kurdu. Özelsektöre yapt›¤› teflviklerle de ülkede giriflimci bir s›n›f oluflturmaya çabalad›.

1924’te karma ve laik e¤itim sistemini kurarak bafllat›lan e¤itim devrimi 1 Ka-s›m 1928’de Latin Alfabesi’nin kabulü ile sürdü. Millet Mektepleri’nin aç›lmas›ylabafllat›lan okuma-yazma seferberli¤i ile Türkiye’de ve dünyada yaflanan geliflmele-ri kavrayan bir Cumhuriyet kufla¤› yetifltirilmesinin temelleri at›ld›.

Takrir-i Sükûn Dönemi ayn› zamanda toplumsal yaflam›n ça¤dafl bir görünümekavuflturulmas›n› sa¤layan devrimlerin de yap›ld›¤› bir dönem oldu. 25 Kas›m1925’te memurlar›n flapka giymesini öngören yasa ç›kar›ld›. Kad›nlar›n giyim ku-flamlar› ile ilgili herhangi bir yasal düzenlemeye gidilmedi. 26 Aral›k 1925’te zamanölçüleri de¤ifltirildi. Alafranga saat ve miladi takvim geçerli k›l›nd›. 20 May›s 1928’deç›kar›lan yasa ile de rakamlar de¤ifltirildi. Bu son iki de¤ifliklik ile Türkiye Bat›l› ül-kelerle iliflkilerini de bir düzene koymufl oldu.

30 Kas›m 1924’te tekke, zaviye ve türbeler kapat›lmas› ile halk›n dinsel duygu-lar›n› ekonomik ç›karlar u¤runa sömüren düzen de ortadan kald›r›lm›fl oldu. Busüreçte çok efllili¤i yasaklay›p kad›nla erke¤i yasalar önünde eflit k›lan Medeni Ka-nun gibi Türk toplumsal yap›s›n› tümüyle de¤ifltiren pek çok yasa halkta olumluyank› bulurken, en büyük tepkiyi flapka giyilmesini öngören yasa çekti. Tepkiliçevreler ‹stiklal Mahkemeleri’nde yarg›land›. 7 Mart 1925’te kurulan ‹stiklal Mahke-meleri’nin görevi 7 Mart 1927’de sona erdi. Bu süre içinde 2436 kifli yarg›land›. 368idam cezas› verildi, bunlardan 226’s› uyguland›. 525 kifli çeflitli hapis, sürgün vekürek cezas›na çarpt›r›ld›. Yarg›lananlardan 1343’ü ise beraat etti.

4 Mart 1925’te kurulan ve önemli yarg›lamalar yapan Do¤u ‹stiklal Mahkemesi ile Ankara‹stiklal Mahkemesi kimlerden oluflturulmufltur?

SonuçYeni Türkiye Devleti savafl alan›nda kazand›¤› ba¤›ms›zl›¤›n› Lozan’da imzalad›¤›antlaflma ile siyasal arenaya da tafl›d›. 24 Temmuz 1923’te imzalanan Lozan Antlafl-mas› Türkiye’nin tam ba¤›ms›z yaflama istencini dünya kamuoyuna tan›tt›. Yenidevleti kuran kadro büyük bedeller ödenerek elde edilen bu ba¤›ms›zl›¤› korumakiçin ça¤dafl uygarl›¤›n yakalanmas› gerekti¤ine inan›yorlard›. Halk hâkimiyeti ilke-sini öne ç›kararak hedeflerinin demokrasi oldu¤unu da ortaya koymufllard›. Bar›fldöneminde Türkiye’nin demokratik ve ça¤dafl bir devlet olmas› için yeni bir mü-cadele bafllatt›lar. Bu mücadelede karar verici tek unsurun Türk ulusu ve onu tem-sil eden TBMM oldu¤unu ortaya koydular. TBMM’nin üzerinde bir güç tan›mad›k-lar› için Saltanat’› kald›rd›lar. TBMM 1 Kas›m 1922’de ald›¤› bu karar ile ulus ege-menli¤ini perçinlerken hedefledi¤i demokrasi yolunda önemli bir ad›m da atm›floldu. Mustafa Kemal Pafla Kurtulufl Savafl›’ndaki baflar›y› siyaset, yönetim ve eko-nomi alan›nda da sürdürmek ve bu baflar›y› gerekli at›l›mlarla ve devrimlerle ta-mamlamak amac›yla Halk Partisi’ni kurdu. Ard›ndan saltanat›n kald›r›lmas› ile olu-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

flan devlet baflkanl›¤› ve oluflan/oluflturulan hükümet bunal›m› sorunlar› Cumhuri-yet’in ilan› ile afl›ld›. Böylece Milli Mücadele’nin ilk günlerinden itibaren egemen-li¤i halka veren bir sistemi uygulamaya koyan TBMM, uygulamakta oldu¤u rejiminde ad›n› koymufl oldu. Ne var ki h›zl› de¤iflim süreci tepkili çevrelerin de oluflma-s›na neden oldu. Bunlar Vahdettin’in ‹ngilizlere s›¤›nmas›n›n ard›ndan Halife seçi-len Abdülmecid Efendi’nin etraf›nda kümelenmeye bafllad›lar. Halifelik adeta bir içsorun oldu. Bu s›rada iki Hintli önderin Halifelikle ilgili Baflbakana yazd›klar› mek-tubun ona ulaflmadan bas›nda yer bulmas› konunun boyutunu geniflletti. Halifelik,Türkiye’nin iç ifllerine müdahale arac› yap›lm›flt›. Bu geliflmeler Mustafa Kemal vearkadafllar›na halifeli¤i kald›rmak için gerekli uygun ortam› da haz›rlam›fl oldu. 3Mart 1924’te TBMM’de kabul edilen yasa ile Hilafet Kurumu kald›r›larak Osmano-¤ullar› ailesi yurt d›fl›na sürgün edildi. Böylece Cumhuriyet ile yan yana yaflamas›olanakl› olmayan bir kurum tarihe kar›flm›fl oldu. Ayn› y›l Türkiye Cumhuriyeti ye-ni bir anayasa yapt›. 20 Nisan 1924’te kabul edilen yeni anayasa kesin güçler birli-¤i ilkesi içinde oldukça yumuflat›lm›fl bir meclis hükümeti sistemini uygulamayageçirdi. Bu süreçte Halk Partisi içinde hükümetin uygulamalar›n› ve devrim ad›m-lar›n› ya da yöntemini benimsemeyenler de artt›. Milli Mücadele’nin etkin isimleri-nin de yer ald›¤› bu grup muhalif bir parti kurdu. Terakkiperver Cumhuriyet Par-tisi ile hükümete ve uygulamalar›na elefltiri getirdiler. H›zla örgütlenmeye bafllad›-lar. Böylece Türkiye’de çok partili demokrasi dönemi bafllad›. Ne var ki bu dönemçok k›sa sürdü. Do¤u’da ç›kan fieyh Sait Ayaklanmas› ve bu ayaklanman›n bast›r›l-mas› ad›na ve 1924 Anayasas›’n›n ‘özgürlüklerin s›n›r›n› yasa belirler’ hükmündenyararlan›larak ç›kar›lan Takrir-i Sükûn Yasas› demokrasi sürecini önce yavafllatt› ar-d›ndan muhalefetin susturulmas› ile tamamen durdurdu. 1929 y›l›na kadar sürenTakrir-i Sükûn Dönemi’nde bas›n, bas›n emekçileri, ‹ttihatç›lar ve TpCP’liler’e ve-rilen gözda¤› ile bir yandan demokrasi ask›ya al›n›rken öte yandan ekonomi, hu-kuk ve toplumsal alanda yap›lan devrimlerle de demokratik hukuk devletinin te-melleri at›ld›.



Cumhuriyet yönetimi ile Saltanat kurumunun

niçin ba¤daflmad›¤›n› aç›klayabilme

Türk ulusu daha Amasya genelgesi ile egemenli-¤i Tanr›sal kaynakl› olmaktan ç›karm›fl, Milli Mü-cadele süresince gelece¤i hakk›nda söz söylemeyetkinli¤inde oldu¤unu ortaya koymufltur.TBMM’nin 1921’de kabul etti¤i Anayasa ile deTürkiye halk›, egemenlik ve hükmetme haklar›-n›n gerçek temsilcisi olarak Türkiye Büyük MilletMeclisi’ni tan›m›fl, Türk ulusu ad›na TBMM’ninmanevi kiflili¤inde simgeleflen bu egemenli¤inb›rak›lmas›n›n ve bölünmesinin ve devredilmesi-nin olanaks›z oldu¤unu kay›t alt›na alm›flt›r. Bunedenle de 1 Kas›m 1922’de Saltanat’› kald›rarakMisak-› Milli s›n›rlar› içinde Türkiye Büyük MilletMeclisi Hükümeti’nden baflka hükümet biçimitan›mayaca¤›n›, Türkiye halk›n›n kiflisel egemen-li¤e dayal› olan ‹stanbul’daki hükümet biçimini16 Mart 1920’den itibaren sonsuzlu¤a kadar tari-he kar›flm›fl sayd›¤›n› ilan etmifltir.

Halk Partisi’nin neden kuruldu¤unu tart›fla-

bilme

Mustafa Kemal Pafla 6 Aral›k 1922’de bas›na ver-di¤i demeçte niçin Halk F›rkas› ad›yla bir partikuraca¤›n› aç›klam›fl ve parti kurmaktaki amac›-n›; Kurtulufl Savafl›ndaki baflar›y› siyaset, yöne-tim ve ekonomi alan›nda da sürdürmek ve ge-rekli at›l›mlarla, devrimlerle tamamlamak, yenidüzenlemeleri uzun süreli bir programa dayan-d›rmak, böyle bir program› kiflisellikten kurtar-mak ve vatandafl ço¤unlu¤unun deste¤ini sa¤la-mak ve kurulacak partiyi halkç›l›k esas›na oturt-mak olmak üzere dört noktada aç›klam›flt›r.

Cumhuriyet’in ilan edilmesinin demokrasi ile

ba¤lant›s›n› de¤erlendirebilme

Bir devlet flekli olarak ilk kez Romal›larla birlik-te ortaya ç›kan Cumhuriyet düflüncesi, Frans›z‹htilâli ile birlikte modern bir içerik kazanm›fl;halk/ulus egemenli¤ine dayanan ve demokrasiyide içeren bir kavram olarak kullan›lm›flt›r. Mus-tafa Kemal Pafla, Türk Devrimi’nin bafllang›c›n-dan beri ço¤ulcu bir yap›n›n kurulmas›na özengösterilmifltir. Amasya Genelgesi’nde ulus ege-

menli¤ini vurgulayan Mustafa Kemal Pafla, Erzu-rum’da Mazhar Müfit (Kansu)’e hükümetin Cum-huriyet olaca¤›n› belirtmifltir. 27 Eylül 1923’teNeue Frei Presse’e verdi¤i demeçte ise 1921 Ana-yasas›na göre egemenli¤in kay›ts›z flarts›z ulusaait oldu¤unu, yürütme gücünün de ulusun biri-cik gerçek temsilcisi olan Meclis’te topland›¤›n›hat›rlatarak bu durumun tek bir sözcükle ‘Cum-huriyet’ sözcü¤ü ile özetlenebilece¤ine iflaret et-mifltir. K›saca, Milli Mücadelenin ilk günündenitibaren demokrasi ile efl anlamda kullan›lan halkhakimiyeti anlay›fl› 29 Ekim 1923’te Cumhuri-yet’in ilan› yüceltilmifltir.

Hilafet kurumunun kald›r›lmas›n›n tam ba¤›m-

s›zl›kla iliflkisini aç›klayabilme

1923 y›l› sonunda Hindistan’daki ‹smailiye Tari-kat›’n›n lideri olan A¤a Han ile Hintli Emir AliBaflbakan ‹smet Pafla’ya yollad›klar› mektuptaHilafet kurumuna dokunulmamas›n› rica etmifl-lerdir. Baflbakana yaz›lan ancak daha ‹smet Pa-fla’n›n eline geçmeden gazetesinde ‹stanbul bas›-n›nda yer alan bu mektupta, önce tüm Müslü-manlar› birbirine ba¤layan bir ba¤ olan Halife’nindurumundan Müslüman halk›n endifle duydu¤ubelirtilmifl, Hilafet d›fl sald›r›lara u¤rad›¤›nda HintMüslümanlar›n›n Türkleri destekledi¤i hat›rlat›l-m›fl, ard›ndan; Halife’nin Türk milleti içinden se-çilmesine, ‹slam milletleri aras›nda Türklü¤e üs-tün bir yer bahfletti¤i, ‹slamiyet’in Dünya’da bü-yük bir manevi kuvvet olarak korunmas› için Ha-life’nin nüfuz ve flerefinin, Papa’n›n nüfuz ve fle-refinden az olmamas› gerekti¤i vurgulanm›flt›r.Nihayet, Türkiye’nin gerçek dostlar› olarak Hila-fet’in Müslüman memleketlerin güven ve sayg›s›-na lay›k bir yere yerlefltirilmesi ve böylece Türki-ye’ye de güç ve onur kazand›r›lmas› TBMM’denrica edilmifltir. Görünüflte çok masum gibi görü-nen bu rica TBMM ve Hükümeti taraf›ndan do¤-rudan do¤ruya Türkiye’nin iç ifllerine müdahaleolarak de¤erlendirilmifltir. Dolay›s›yla iç politika-daki olumsuzluklar›n da etkisi ile Halifeli¤in kal-d›r›lmas› ayn› zamanda Türkiye’nin tam ba¤›m-s›zl›¤› konusundaki kararl›l›¤›n›n da bir gösterge-si olmufltur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1924 Anayasas›’n›n Türk Devrimi’nin geliflimin-

deki yerini örneklendirebilme

1924 Anayasas› esnek ve gelifltirici hükümlere deaç›kt›. Bu sayede devrimler gelifltikçe bu geliflim,yap›lan de¤iflikliklerle Anayasaya yans›t›labildi.Bu yönde ilk ve en önemli de¤ifliklik 10 Nisan1928’de yap›ld›. Baflta 2. maddede yer alan dev-letin dininin ‹slam oldu¤u hüküm olmak üzerelaik düflünce ile ba¤daflmayan hükümler anaya-sadan ç›kar›ld›. 5 Aral›k 1934’te yap›lan ikinci de-¤ifliklikle kad›nlara seçme ve seçilme hakk› veri-lerek ulus egemenli¤inin kad›n-erkek ay›r›m› ol-maks›z›n uygulanmas›n›n önü aç›ld›. 5 fiubat1937’de ise “Türkiye Devleti cumhuriyetçi, milli-yetçi, halkç›, devletçi, laik ve ink›lâpç›d›r” hük-mü eklenerek Kemalizm’e anayasal bir nitelikkazand›r›ld›. Böylece Türkiye Cumhuriyeti’ninve Türk Devrimi’nin dayand›¤› temel ilkeler,uyulmas› zorunlu kurallar olarak devlet sistemin-de yerini ald›.

Takrir-i Sükûn Dönemi’nin demokrasi ile ba¤-

daflmayan yönlerini ortaya tart›flabilme

1924 Anayasas›n›n ‘özgürlüklerin s›n›r›n› yasa be-lirler’ hükmüne dayan›larak ç›kar›lan Takrir-i Sü-kûn Yasas› ile hükümet bir dizi önlem alm›flt›r.Bu çerçevede demokrasilerde önemli bir kurumolan muhalif bas›n susturulmufl, gazeteciler ko-vuflturmaya u¤ram›fl hatta tutuklanm›flt›r. Yineçok partili hayat Terakkiperver Cumhuriyet Par-tisi’nin kapat›lmas› ile son bulmufl, partililer ge-rek fieyh Sait Ayaklanmas› gerekse Mustafa Ke-mal’e suikast giriflimi ile iliflkilendirilerek yarg›-lanm›flt›r. Yine Meclis içinde önemli bir muhalifkanad› oluflturan ‹ttihatç›lar da bu giriflim dolay›-s›yla yarg›lanm›fl, ceza da verilmifltir. Varl›¤›n›1929 y›l›na kadar koruyan bu yasa ile Türkiye’dedemokrasi de ask›ya al›nm›flt›r.

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Lozan’da yap›lacak bar›fl görüflmelerine TBMM Hü-kümeti ile birlikte kat›lmak isteyen ‹stanbul Hüküme-ti’nin sadrazam› kimdir?

a. Ahmet ‹zzet Paflab. Damat Ferit Paflac. Tevfik Paflad. Ali R›za Paflae. Salih Pafla

2. Mustafa Kemal’in iste¤i üzerine TBMM’de Saltanat’›nkald›r›lmas›n› destekleyen konuflmay› kim yapm›flt›r?

a. Rauf Orbayb. Refet Belec. Ali Fuat Cebesoyd. Kaz›m Karabekire. Kar›m Orbay

3. I. Müdafaa-i Hukuk Grubu hangi y›l kurulmufltur?a. 1919b. 1920c. 1921d. 1922e. 1923

4. Mustafa Kemal Pafla Erzurum’da zaferden sonraCumhuriyet’in ilan edilece¤i düflüncesini kiminle pay-laflm›flt›r?

a. Ali Fuat Cebesoy ileb. Mahmut Esat Bozkurt ilec. fiehzade Ömer Faruk iled. Mazhar Müfit Kansu ilee. Yakup Kadri Karaosmano¤lu ile

5. Halife Abdülmecit’e Konya adl› at›n› hediye edenMilli Mücadele kahraman› kimdir?

a. Kaz›m Karabekirb. Kaz›m Özalpc. Rauf Orbayd. Refet Belee. Ali Fuat Cebesoy

6. Afla¤›dakilerden hangisi 1924 Anayasas› haz›rlan›r-ken Cumhurbaflkan›na veto ve fesih yetkisinin verilme-sine karfl› ç›km›flt›r?

a. Mahmut Esat Bozkurtb. Yunus Nadic. Hamdullah Suphid. Refik Koraltane. Emin Sazak

7. Afla¤›dakilerden hangisi milletvekilli¤i ile ordu ko-mutanl›¤›n›n bir arada yap›lamayaca¤› yönünde al›nankarar›n ard›ndan milletvekilli¤ini tercih etmifltir?

a. ‹zzettin Çal›fllarb. Cafer Tayyar E¤ilmezc. Fevzi Çakmakd. fiükrü Naili Gökberke. Fahrettin Altay

8. Afla¤›dakilerden hangisi Terakkiperver CumhuriyetPartisi’nin özellikleri aras›nda yer almaz?

a. Dinsel düflüncelere sayg›l› olmas›b. Yerinden yönetimi benimsemesic. Devlet müdahalesini tümüyle reddetmesid. Ulusal egemenli¤i gerçeklefltirme amac›nda ol-

mas›e. Liberalizmi benimsemesi

9. Afla¤›dakilerden hangisi fieyh Sait Ayaklanmas›’n›k›flk›rtmak iddias›yla tutuklanan gazeteciler aras›ndayer almaz?

a. Velit Ebüzziyab. Sadri Ethemc. Falih R›fk›d. Suphi Nurie. Hüseyin Cahit

10. ‹zmir’de Mustafa Kemal’e yap›lan suikast girifliminedeniyle ceza alan Milli Mücadele kahraman› afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. Kaz›m Karabekirb. Rauf Orbayc. Refet Beled. Ali Fuat Cebesoye. Cafer Tayyar E¤ilmez



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Saltanat’›n Kald›r›lmas›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Saltanat’›n Kald›r›lmas›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Müdafaa-i Hukuk Cemiye-ti’nden Halk Partisi’ne Geçifl” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meclis Hükümeti Siste-mi’nden Cumhuriyet Yönetimine Geçifl” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hilafetin Kald›r›lmas›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devletin Yeniden Yap›lan-d›r›lmas›: 1924 Anayasas›”konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Askerlerin SiyasettenUzaklaflt›r›lmas›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mecliste Muhalefetin Do¤u-flu: Terakkiperver Cumhuriyet Partisi’nin Kurul-mas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yarg›lamalar ve Muhalefe-tin Susturulmas›-Gazetecilerin Tutuklanmas›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹zmir Suikast› ve Muhalefe-te Son Darbe” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

S›ra Sizde 1

Sadrazam Tevfik Pafla 17 Ekim 1922’de Mustafa KemalPafla’n›n kendisine gönderdi¤i bir telgrafla, toplanacakkonferansa her iki taraf›n da ça¤›r›laca¤›n›, konferanstabirlik içinde olmak gerekti¤ini bildirmifl Mustafa KemalPafla’dan güvenilir bir kiflinin gizli bir yönerge ile ‹stan-bul’a acilen gönderilmesini istemiflti. Mustafa Kemal Pa-fla, Tevfik Pafla’ya oldukça sert bir yan›t vermifl, TürkUlusu’nun yazg›s›ndan tek sorumlunun TBMM Hükü-meti oldu¤unu, Bar›fl Konferans›nda Türkiye Devleti’ninyaln›z ve ancak BMM Hükümeti taraf›ndan temsil edile-bilece¤ini bildirmiflti. 27 Ekim’de ‹tilaf Devletleri “Do-¤udaki savafla son vermek için” ‹sviçre’nin Lozan ken-tinde toplanacak bar›fl konferans›na TBMM Hükümetiile birlikte Osmanl› Hükümetini de ça¤›rd›¤›nda TevfikPafla 29 Ekim’de bu kez TBMM baflkanl›¤›na çekti¤i birtelgrafla TBMM’ce seçilecek bir kiflinin özel yönerge ilegönderilmesini bir kez daha istedi. Bu yol uygun görül-mezse kendisi bakanlar›ndan birini Ankara’ya gönder-mek istedi¤ini de ekledi.TBMM Tevfik Pafla’n›n bu iste-¤ine fliddetle karfl› koydu¤u gibi bir yasa önerisi haz›r-layarak Saltanat’›n kald›r›lmas›na giden süreci bafllatt›.

S›ra Sizde 2

Mustafa Kemal Pafla 6 Aral›k 1922’de bas›n temsilcileri-ne dört nedenle parti kurmak istedi¤ini aç›klam›flt›r.Buna gör Mustafa Kemal’in amac›; Kurtulufl Savafl›nda-ki baflar›y› siyaset, yönetim ve ekonomi alan›nda dasürdürmek ve gerekli at›l›mlarla, devrimlerle tamamla-mak, yeni düzenlemeleri uzun süreli bir programa da-yand›rmak, böyle bir program› kiflisellikten kurtarmakve vatandafl ço¤unlu¤unun deste¤ini sa¤lamak ile ku-rulacak partiyi halkç›l›k esas›na oturtmakt›r.

S›ra Sizde 3

Türk Devrimi’nin bafllang›c›ndan beri ço¤ulcu bir yap›-n›n kurulmas›na özen gösterilmifltir. Amasya Genelge-si’nde ulus egemenli¤ini vurgulayan Mustafa Kemal Pa-fla, Erzurum’da Mazhar Müfit (Kansu)’e hükümetin Cum-huriyet olaca¤›n› belirtmifltir. Sivas Kongresi sürerkenKongre Baflkanl›¤›na ‘saray›n hükmünün kalmad›¤›n›,meclisin Anadolu’da toplanmas›n›n zorunlu oldu¤unu,Anadolu’da bir Cumhuriyet kurulmas› gerekti¤ini’ sav-layan bir önerge verilmifl, Mustafa Kemal Pafla bu öner-ge üzerine “çok mühimdir, çok dikkate flayand›r, vaktigelince yap›lacakt›r” kayd›n› düflmüfl ama, zaman› gel-medi¤i için olsa gerek, iflleme koydurmam›flt›r. Kurtu-



lufl Savafl›’n› bafllatan TBMM, kay›ts›z-flarts›z egemenli-¤e sahip olan Türk Ulusu’nu temsil eden tek makam ol-mufl, 1921 Anayasas› da uygulamadaki bu düflünceyianayasal hüküm haline getirmifltir. Mustafa Kemal, reji-min Cumhuriyet olaca¤›n› ayn› y›l May›s ay›nda fiehza-de Ömer Faruk Efendi’nin ulusal mücadeleye kat›lmaküzere Anadolu’ya geçti¤i günlerde Mahmut Esat (Boz-kurt) ile de paylaflm›flt›r. Saltanat’›n kald›r›lmas› tart›fl-malar› s›ras›nda R›za Nur taraf›ndan TBMM Baflkanl›¤›-na sunulan yasa önerisinin bir maddesinde de “TürkiyeCumhuriyeti Hükümeti münkariz (sona eren) Osmanl›‹mparatorlu¤u yerine kaim olup (geçmifl) hudud-› millidahilinde yegane varisidir” denilerek Devletin ad› Tür-kiye Cumhuriyeti olarak an›lm›flt›r.

S›ra Sizde 4

Hindistan’daki ‹smailiye Tarikat›’n›n lideri olan A¤a Hanile Hintli Emir Ali’nin ‹smet Pafla’ya yollad›klar› mek-tupta Hilafet kurumuna dokunulmamas›n› rica etmeleriHilafet Kurumu’nun kald›r›lmas›na giden süreci h›zlan-d›rd›. Zira Baflbakana yaz›lan bu mektup daha ‹smetPafla’n›n eline geçmeden 5 Aral›k 1923’te önce Tanin ve‹kdam’da ard›ndan da Tevhid-i Efkâr gazetesinde ya-y›nlanm›flt›. Mektupta, ‹slam milletleri aras›nda Türklü-¤e üstün bir yer bahfletti¤i, ‹slamiyet’in Dünya’da bü-yük bir manevi kuvvet olarak korunmas› için Halife’ninnüfuz ve flerefinin, Papa’n›n nüfuz ve flerefinden az ol-mamas› gerekti¤i vurgulan›yordu. Nihayet, Türkiye’ningerçek dostlar› olarak Hilafet’in Müslüman memleketle-rin güven ve sayg›s›na lay›k bir yere yerlefltirilmesi veböylece Türkiye’ye de güç ve onur kazand›r›lmas›TBMM’den rica ediliyordu. Bu içeri¤i ile mektup Türki-ye’nin iç ifllerine müdahale özelli¤i gösteriyordu. Hila-fetin kald›r›lmas› ile Türkiye’nin ba¤›ms›zl›¤›na d›fltangelebilecek bir tehlike de önlenmifl oldu.

S›ra Sizde 5

Anayasa görüflmelerinde özellikle Cumhurbaflkan›nafesih yetkisi veren 25. madde ile veto yetkisi veren 36.madde büyük tart›flma yaratt›. Abidin Bey, Mahmut EsatBozkurt, Feridun Fikri Düflünsel, Halis Turgut ve fiükrüSaraço¤lu Mustafa Kemal’e verilecek yetkiler demekolan bu hükümler üzerinde sert elefltirilerde bulundu-lar. Mahmut Esat bu yetkilerin ulusal egemenlik ilkesiile ba¤daflmad›¤›n› savunurken fiükrü Saraço¤lu da yap-t›¤› aç›klamalarla Mahmut Esat’› destekledi.

S›ra Sizde 6

TpCP’yi CHP’den ay›ran en temel özellik “milli vahde-tin halelden masuniyetini temin için devletin muraka-besi baki kalmak flartile idari adem-i merkeziyet esas›terviç edilecektir” ilkesidir. Böylece CHP’nin merkezi-yetçili¤ine karfl› yeni parti yerinden yönetimi savunaca-¤›n› belirtiyordu. TpCP’nin Do¤u ve Güneydo¤u Ana-dolu’da daha yayg›n örgütlenmesi ve taraftar bulmas›da kuflkusuz bu tavr›ndan kaynaklanmaktayd›.

S›ra Sizde 7

Do¤u ‹stiklal Mahkemesi’nin baflkanl›¤›n› Hacim Muhit-tin (Çar›kl›-Giresun) Bey, Savc›l›¤›n› Süreyya (Örgeev-ren-Karasi) Bey üstlenirken Ali Saip (Ursavafl-Urfa), Lüt-fi Müfit (Özdefl-K›rflehir) ve Avni (Do¤an-Bozok; yedeküye) beyler de üye olarak yer alm›fllard›r. Hacim Muhit-tin Bey 16 Mart’ta sa¤l›k nedeniyle baflkanl›ktan istifaedince yerine Mazhar Müfit (Kansu-Denizli) Bey bu gö-revi üstlenmifltir. Ankara ‹stiklal Mahkemesi baflkanl›¤›-na Ali (Çetinkaya-Afyon) Bey, Savc›l›¤a Mustafa NecatiBey (‹zmir) seçilmifltir. K›l›ç Ali (Gaziantep), Ali (Z›rh-Rize) ve Dr. Reflit Galip (Ayd›n; yedek üye) beyler iseüye olarak belirlenmifltir. Savc› Mustafa Necati Bey aile-vi nedenlerle istifa edince yerine Necip Ali (Küçüka-Denizli) Bey bu görevi üstlenmifltir.


Atatürk, Mustafa Kemal. (1991). Nutuk, Ankara: TTKYay›nlar›.

Günefl, ‹hsan. “Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nden HalkF›rkas›’na Geçifl”, Atatürk Araflt›rma Merkezi Der-

gisi, C.XIX, Say›: 56, s.565-581.Hal›c›, fiaduman. (2004).Yeni Türkiye Devleti’nin Ya-

p›lanmas›nda Mahmut Esat Bozkurt, Ankara:Atatürk Araflt›rma Merkezi Yay›nlar›, 2004.

Sezgin, Ömür ve fiaylan, Gencay. “Terakkiperver Cum-huriyet F›rkas›”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye An-

siklopedisi, C. 8, 2043-2051.Tunçay, Mete. (2010). Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-

Parti Yönetimi’nin Kurulmas›(1923-1931), ‹s-tanbul, TVYY.

Turan, fierafettin. (1995) Türk Devrim Tarihi, 2. Ki-tap, Ankara: Bilgi Yay›nevi.

....................(2005). Türk Devrim Tarihi-Yeni Türki-

ye’nin Oluflumu (1923-1938), 3.Kitap Birinci Bö-lüm, 2.b, Ankara: Bilgi Yay›nevi.

TBMM Zab›t Ceridesi, Devre I, cilt24.TBMM Zab›t Ceridesi, Devre II, cilt. 7-8.Ulu¤, Naflit Hakk›. (1975). Halifeli¤in Sonu, ‹stanbul:

Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›.“Veto ve Fesh”, Hakimiyet-i Milliye, 24 Mart 1340

(1924), No: 1079.Yunus Nadi, “Devlet Esâsat›”, Anadoluda Yeni Gün,

16 Mart 1340 (1924), No: 1439-1063.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Serbest Cumhuriyet Partisi’nin kuruluflunun iç ve d›fl nedenlerini tart›flabilecek,Atatürk döneminde CHP’nin yap›sal de¤iflikli¤ini aç›klayabilecek,‹nönü döneminde CHP’deki de¤iflimi aç›klayabilecek,Siyasal iktidar ile sivil toplum örgütleri aras›ndaki iliflkiyi aç›klayabilecek,Siyasal kat›l›m›n nas›l geniflletildi¤ini aç›klayabilecek,II. Dünya Savafl›’n›n Türk siyasal yaflam›na etkilerini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Serbest Cumhuriyet Partisi• Cumhuriyet Halk Partisi• Kemalizm

• Türk Ocaklar›• Halkevleri• Seçme-Seçilme

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN


Parlamento Tarihi

• SERBEST CUMHUR‹YETPART‹S‹’N‹N KURULMASI

• CUMHUR‹YET HALKPART‹S‹’NDEK‹ GEL‹fiMELER

• ATATÜRK DÖNEM‹ PART‹KURULTAYLARI, PROGRAM VETÜZÜKLER‹

• ‹SMET ‹NÖNÜ DÖNEM‹NDEYAPILAN KURULTAYLAR

• S‹V‹L TOPLUM VE S‹YAS‹ ‹KT‹DAR‹L‹fiK‹S‹

• S‹YASAL KATILIMINGEN‹fiLET‹LMES‹

• ‹K‹NC‹ DÜNYA SAVAfiI VE TEKPART‹ DÖNEM‹’N‹N SONA ERMES‹


Çok PartiliSistemden Tek PartiEgemenli¤ine Geçifl

SERBEST CUMHUR‹YET PART‹S‹’N‹N KURULMASITürkiye Cumhuriyeti, Terakkiperver Cumhuriyet Partisi’nin1925 y›l›nda kapat›lma-s› ile tek partili düzene geri dönmüfltü. Ancak CHP’ye, örgütüne ve hükümetin ye-tersizliklerine yönelik elefltiriler dinmemiflti. Örne¤in A¤ao¤lu Ahmet, 1926’da sun-du¤u raporda hükümetin denetimsiz olmas›n›n yarataca¤› olumsuzluklara dikkatiçekmiflti. ‹çte ve d›flta hükümete ve ülkeye yönelik giderek artan elefltiriler çokgeçmeden Serbest Cumhuriyet Partisi (SCP)’nin kurulmas›n› ve Türkiye’nin ikincikez çok partili demokrasiye geçmesini sa¤lad›. SCP’nin kurulmas›n› sa¤layan d›flve iç faktörler nelerdi?

Avrupa’n›n Türkiye’deki yönetimi diktatörlük olarak tan›mlamas› en önemli d›flnedendi. Amerikan Büyükelçisi Joseph Grew’in de dikkati çekti¤i gibi “Türkiye’ninbu flekilde tasvir edilmesi Gazi’nin gözüne çarpm›fl ve hiç hofluna gitmemiflti”.

Bununla birlikte SCP’nin kuruluflunu haz›rlayan as›l nedenler içerden kaynak-lan›yordu. 1930 y›l›na gelindi¤inde yedi y›ll›k Cumhuriyet yönetimi; siyasal, hu-kuksal ve toplumsal alanda yapt›¤› devrimlerle adeta kabuk de¤ifltirmiflti. Ne var kibu de¤iflim genifl halk kitlelerine benimsetilememifl, aksine kimi çevrelerin tepkiliolmas›na zemin haz›rlam›flt›. Buna, 1929 y›l› sonundan itibaren kendisini iyice his-settiren ekonomik bunal›m da eklenince toplumsal hoflnutsuzluk iyice artm›flt›.Hükümet bu s›k›nt›lar› ekonomide devletçilik politikas›n› uygulamaya koyarak gi-derebilece¤ini düflünmüfl, ancak bu politika da toplumun tüm kesimlerince benim-senmemiflti. Üstelik halk, dilek ve isteklerini CHP üst yönetimine ulaflt›rmakta bü-yük s›k›nt› yafl›yor, parti taban› ve yerel parti örgütleri arac›l›k görevini yerine ge-tirmiyordu. Bu koflullarda, ülkenin var olan olumsuzluk ve hoflnutsuzluklardany›pranmas›n› istemeyen, hükümetin denetlenmesini gerekli gören ve toplumdakihoflnutsuzluklara Meclis kanal›yla ve Mecliste çözüm aramak isteyen Mustafa Ke-mal Pafla, çözümü yeni bir partinin kurulmas›nda buldu. Partinin baflkanl›¤› için dehükümetin devletçi politikalar›n› benimsemeyen Fethi Bey’i tercih etti.

Paris Büyükelçili¤i görevini sürdüren Fethi Bey 22 Temmuz 1930’da iki ayl›k iz-nini geçirmek üzere ‹stanbul’a gelmifl, 23 Temmuz’da Yalova’da bulunan MustafaKemal Pafla’y› ziyaret etmifl, 30 Temmuz’a kadar kald›¤› Yalova’da Mustafa Kemal’eülke ekonomisine yönelik düflüncelerini aç›klam›flt›. Fethi Bey; hükümetin d›flborçlar› ödememek yönünde tak›nd›¤› tavr›n ülkenin d›fl piyasalardaki mali güve-nirli¤ini sarst›¤›n›, bu politikan›n ülkeye kredi giriflini engelleyece¤ini düflünüyor-du. Hükümetin, mali gücü aflan yat›r›mlar yapt›¤›ndan, vergilerin bu nedenle artt›-

Çok Partili Sistemden TekParti Egemenli¤ine Geçifl

¤›ndan, paras›zl›k ve yoksulluk içindeki halk›n elinde sermaye kalmad›¤›ndan dayak›nm›flt›. Fethi Bey’in Yalova ziyareti s›ras›nda Mustafa Kemal Pafla, ‹smet Pafla,Fethi Bey ve Kaz›m Pafla aras›nda bir dizi görüflme de yap›lm›flt›. Bu görüflmeler-de muhalif bir parti kurulmas›, partinin liderli¤ini Fethi Bey’in üstlenmesi, MustafaKemal Pafla’n›n CHP ile yeni parti karfl›s›nda yans›z olmas› konular› üzerinde uz-laflmaya var›lm›flt›. Mustafa Kemal Pafla ile ‹smet Pafla Fethi Bey’e yard›mc› olacak-lar›na dair söz de vermiflti.

Mustafa Kemal Pafla, liberal bir politika izleyecek olan yeni partinin ismini Ser-best Cumhuriyet Partisi olarak belirledi. Fethi Bey de ayn› zamanda CHP genelBaflkan› olan Cumhurbaflkan› Mustafa Kemal’den adil davranaca¤› ve tarafs›z kala-ca¤› konusunda güvence ald›. 9 A¤ustos’tan itibaren de gazetecilere kuraca¤› par-tinin program› hakk›nda bilgiler verdi. Vergilerin a¤›rl›¤›na ve demiryolu siyaseti-nin halka gücünü aflan bir yük getirdi¤ine iflaret etti. ‹ktidara geldikleri takdirdevergilerin hafifletilece¤ini, yabanc› sermayenin ülkeye kolay girebilmesi için Türkparas›n›n de¤erinin art›r›laca¤›n› ve ziraata önem verilece¤ini aç›klad›.

Fethi Bey, Partisinin taslak program›n› 11 A¤ustos gecesi Yalova’da Mustafa Ke-mal Pafla’ya sundu. SCP bu programla; Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik ve Laiklik il-kelerini benimsiyordu. Vergilerin hafifletilece¤i, devlet gelirlerinin yararl› ifllerdekullan›laca¤›, bay›nd›rl›k konusunda at›lan ad›mlar›n halka a¤›r yük getirmesindenkaç›n›laca¤›, ekonomide liberal bir politika izlenece¤i, yabanc› sermayenin önü-nün aç›laca¤›, Ziraat Bankas›’n›n çiftçi yarar›na yeniden yap›land›r›laca¤›, halk›nönündeki bürokratik engellerin h›zla ortadan kald›r›laca¤›, rüflvet ve suiistimaller-le mücadele edilece¤i, mahkemelerin h›zla ifl bitirmesi için sürekli denetlenece¤ive örgütlenmedeki noksanlar›n tamamlanaca¤› sözünü veriyordu. Fethi Bey, Parti-sinin kurulufl dilekçesi ile birlikte on bir maddeden oluflan program›n› 12 A¤us-tos’ta Yalova’dan ‹stanbul Valili¤ine gönderdi ve SCP resmen kuruldu.

SCP, Türk siyasetine yön veren isimlerin uzlaflmas› ile kuruldu. Cumhurbaflka-n›; A¤ao¤lu Ahmet gibi CHP’ye muhalefet eden kimi CHP milletvekillerini, NuriConker gibi kendisine yak›n isimleri hatta k›z kardefli Makbule Han›m’› SCP üyesiyapt›. Böylece hem deste¤ini ortaya koydu hem de partinin kontrolünü sa¤lad›.Baflbakan’›n da yeni partiye ilk tepkileri oldukça olumluydu. SCP’ye biçilen görev;iktidar›, yani CHP’yi denetlemek, etkin bir muhalefet yapmakt›. Fethi Bey’in ama-c› ise iktidar olmakt›. Bu amaç fark› nedeniyle partiler aras›nda bafllang›çta varolan ›l›ml› hava giderek sertleflti.

‹ktidar ile muhalefet aras›ndaki ›l›ml› havan›n sürmemesinin temel nedenlerivard›. Bir kere ülkede devrimleri benimsemeyen ancak o güne de¤in yüksek ses-le bu karfl›tl›klar›n› dillendiremeyen genifl bir kesim bulunuyordu. Ekonomi, dün-ya ekonomik bunal›m›n›n da etkisi ile zor durumdayd›. Kendi kendine yetme siya-setinden ödün vermek istemeyen iktidar›n, yat›r›mlar›n› yeni vergilerle karfl›lamapolitikas› yoksul say›s›n› art›rm›fl, CHP, o güne dek deste¤ini ald›¤› üretici kesimiyitirmiflti. Tepkili çevreler de kendilerini SCP’ye yak›n görmüfltü. Bu nedenle SCPh›zla geliflti, halktan büyük ilgi gördü, destek ald›. Düflünülenin aksine Fethi Bey’inilk günden itibaren iktidara aday oldu¤unu aç›klamas› ve halktan ald›¤› olumlu ya-n›t iktidar ile muhalefet aras›nda ›l›ml› iliflkiyi sonland›rd›. CHP yöneticileri SCPkarfl›s›nda h›rç›nlaflt›. Öyle ki Fethi Bey’in miting yapmak üzere ‹zmir’e gelmesiniengellemeye dönük giriflimler ancak Cumhurbaflkan›n›n devreye girmesi ile önle-nebildi. Miting s›ras›nda tats›z olaylar yaflanmas›; bir çocu¤un polis kurflunu ile ya-flam›n› yitirmesi, ölen çocu¤un babas›n›n Fethi Bey’e “iflte size bir kurban, baflka-lar›n› da veririz. Yaln›z sen bizi kurtar” sözleri ile halk deste¤ine tercüman olmas›


iliflkileri daha da gerdi. SCP’lilerin devrimleri benimsemedi¤i, fesi ve Arap harfleri-ni geri getirecekleri yönündeki propagandalar Fethi Bey taraf›ndan “iftira” olarakde¤erlendirildiyse de CHP’liler SCP’yi irticai tehlike yaratmakla, devrim karfl›tlar›n›partide toplamakla ve Cumhuriyet rejimini tehlikeye sürüklemekle suçlad›lar. Öteyandan SCP’yi destekleyen Yar›n ve Son Posta gazetelerinin yapt›¤› yay›nlar da ül-kedeki gerginli¤i t›rmand›rd›. Özellik Yar›n gazetesinin Fevzi Pafla’n›n Cumhurbafl-kanl›¤›n› önermesi CHP’ye, muhalefet karfl›s›nda önemli bir koz verdi. Henüz ül-ke çap›nda örgütlenmesini tamamlamam›fl olan SCP’nin, kuruluflundan bir ay son-ra yap›lan Belediye seçimlerinde, 502 seçim çevresinden 22’sini kazanmas› da CHPyöneticileri için uyar›c› oldu. Cumhurbaflkan› Mustafa Kemal, eflit koflullarda yap›-lacak genel seçimlerde SCP’nin kazanabilece¤ini gördü ve a¤›rl›¤›n› CHP’den yanakoydu. Fethi Bey ve SCP yöneticileri Cumhurbaflkan›n›n bafllang›çtaki tarafs›zl›¤›-n› bozmas› karfl›s›nda Mustafa Kemal ile karfl› karfl›ya kalmak istemediler. Yapt›k-lar› bir toplant›n›n ard›ndan 17 Kas›m 1930’da partilerini kapatt›lar.

Sonuç olarak; yedi y›ll›k Cumhuriyet yönetiminde devrimin kök salamad›¤›, ül-kenin ekonomik koflullar› nedeni ile toplumsal hoflnutsuzlu¤un artt›¤›, buna kar-fl›n hükümetin benimsedi¤i politikalar›n genifl halk kitlelerince benimsenmedi¤ibir ortamda kurulan SCP, yaln›z yoksul halk kitlelerinin de¤il, devrime karfl› çev-relerin de s›¤›nd›¤› saçak alt› oldu. Fethi Bey’in ve partinin etkin isimlerinin SCP’ningüdümlü bir parti olmad›¤›n› kan›tlamak istercesine etkili bir muhalefet yapmala-r›, k›sa süre önce içinden ç›kt›klar› CHP’nin politikalar›na sert elefltiriler getirmele-ri ve halktan da kendilerini h›zla iktidara tafl›yacak kadar olumlu yan›t bulmalar›Partinin sonunu getirdi. ‹ktidar›n; yönetme gücünü yitirme korkusu ile iktidar ol-ma olgunlu¤undan yoksun davranmas›, muhalefetin sergiledi¤i tav›r ile devrimkarfl›tlar›na göz k›rpt›¤› izlenimi yaratmas› Cumhuriyet rejiminin yara alaca¤› kay-g›s›n› do¤urdu ve Türkiye’nin güdümlü de olsa bafllayan çok partili demokrasisi-nin ikinci kez sonlanmas›na neden oldu.

SCP’nin kendi yöneticilerinin karar›yla, 26 Eylül 1930’da Abdülkadir Kemali(Ögütçü) Bey taraf›ndan kurulan Ahali Cumhuriyet Partisi’nin de 21 Aral›k’ta Ba-kanlar Kurulu karar›yla kapat›lmas› ülkede tek partili sistemi geri getirdi. Bu tarih-ten sonra CHP’de de yeniden yap›lanma süreci bafllad›. Bunun ilk ad›m› da halk›nyak›nd›¤› koflullar› ve isteklerini yak›ndan görmek ve dinlemek isteyen MustafaKemal Pafla’n›n ç›kt›¤› yurt gezisinde at›ld›. Bu seyahatte yap›lan görüflmelerCHP’nin ideolojik yap›s›n›n ortaya konulmas›n› da sa¤layacakt›.

Ahmet A¤ao¤lu, Serbest F›rka Hat›ralar›, 2.b. ‹stanbul: Nebio¤lu Yay.;Ahmet Hamdi Baflar,Atatürk’le Üç Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye, ‹stanbul: Tan Matbaas›, 1945.

Serbest Cumhuriyet Parti’sinin kurulmas›n›n d›fl nedeni nedir?

CUMHUR‹YET HALK PART‹S‹’NDEK‹ GEL‹fiMELERAyn› görüflte olan insanlar›n bir araya gelip bir program etraf›nda birleflerek siya-sal iktidara talip olmak amac›yla kurduklar› yasal siyasal örgüte parti ad› verilmek-tedir. Cumhuriyet Türkiyesi’nin en köklü ve en uzun tarihsel birikime sahip parti-si CHP’dir. Bu birikimin bafllang›c› Kurtulufl Savafl›’d›r. CHP; Sivas Kongresi’nde ör-gütlenen, “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti”nin siyasal parti halindedönüflmesi ile kurulmufltur. Onu, tarihsel ve ulusal gereksinimler do¤urmufltur. Si-vas Kongresi’nden 9 Eylül 1923’e kadar Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Ce-miyeti, 9 Eylül 1923’den 10 Kas›m 1924’e kadar Halk F›rkas›, 10 Kas›m 1924’den

1195. Ünite - Çok Part i l i S istemden Tek Part i Egemenl i¤ ine Geçifl

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

1931 y›l›na kadar Cumhuriyet Halk F›rkas›, 1931 Kurultay›’ndan sonra da Cumhu-riyet Halk Partisi ad›n› alm›flt›r.

ATATÜRK DÖNEM‹ PART‹ KURULTAYLARI, PROGRAM VE TÜZÜKLER‹

1923 Tüzü¤üSiyasal tarih yaz›m›nda siyasal partilerin belirli aral›klarla yapm›fl olduklar› kurul-taylar›n; al›nan kararlar›n oluflturulan tüzük ve programlar›n önemli bir yeri vard›r.Bu çerçevede CHP gibi belli bir dönemde “tek parti” olarak Türk siyasal yaflam›nadamgas›n› vuran bir partinin kurultaylar›, yap›s› ve iflleyiflinde meydana gelen de-¤iflim ve dönüflümler daha da önem kazanmaktad›r. Zira CHP’nin dört y›lda bir ya-p›lan “Büyük Kurultay”lar›nda gerek Türk devriminin kökleflmesi, gerekse ekono-mik kalk›nma politikalar›n›n yürütülmesi için pek çok temel karar al›nm›flt›r.

CHP, çok partili siyasal yaflam›n bafllad›¤› 1946 y›l›na kadar 6’s› ola¤an, 1’i ola-¤anüstü olmak üzere 7 Büyük Kurultay toplam›flt›r. 1919, 1927, 1931, 1935, 1939,1943 kurultaylar› ola¤an, 1938 kurultay› ola¤anüstü kurultaylard›r.

CHP’nin ilk kurultay› 1919 y›l›nda yap›lan Sivas Kongresi olarak kabul edilmifl-tir. Atatürk, 1927 y›l›nda yap›lan ikinci kurultayda yapt›¤› aç›fl konuflmas›nda “...Bütün Anadolu ve Rumeliye flamil olmak üzere ilk umumi kongremiz Sivas’ta ak-tedilmiflti” diyerek bu tarihsel saptamay› yapm›flt›r.

Partinin ilk tüzü¤ü ise 1923 y›l›nda haz›rlanm›flt›r. Tüzük, Mustafa Kemal Pafla’n›n7 A¤ustos - 9 Eylül 1923 tarihleri aras›nda seçim çevrelerinden gelen milletvekilleriile yapt›¤› görüflmeler sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Ayr›ca bir program yap›lmam›flt›r.Tüzük; 106 madde ve bir ekten oluflmufl; genel esaslara, parti teflkilat›na ve bir degenel maddeye yer verilmifltir. ‹lk 7 madde “Genel Esaslar”a ayr›lm›fl, Partinin Cemi-yetler Kanunu’na göre kurulmufl siyasi bir cemiyet oldu¤u vurgulanm›flt›r. Parti; ulusegemenli¤i, yasa üstünlü¤ü ve halkç›l›k ilkesi temeline oturtulmufltur. Tüzük’te Par-tinin amac› olarak s›ralanan; “millî hâkimiyetin halk taraf›ndan ve halk için icras›narehberlik etmek” cumhuriyetçi düflüncenin, “Türkiye’yi asrî bir devlet haline yükselt-mek ve Türkiye’de bütün kuvvetlerin fevkinde kanunun velâyetini hâkim k›lma¤açal›flmak” ise tüm kurum ve kurallar› ile demokratik, laik hukuk devletini kurma ide-alinin göstergesidir. “Halk mevhumu; herhangi s›n›fa münhas›r de¤ildir. Hiçbir im-tiyaz iddias›nda bulunmayan ve umumiyetle kanun nazar›nda mutlak bir müsava-t› kabul eden bütün fertler hakk›ndad›r. Halkç›lar hiçbir ailenin, hiçbir s›n›f›n, hiç-bir cemiyetin, hiçbir ferdin imtiyazlar›n› kabul etmeyen ve kanunlar› vazetmektekimutlak hürriyet ve istiklâli tan›yan fertlerdir” ilkesi ise s›n›fs›zl›k ve dayan›flma teme-li üzerine kurulmufl halkç›l›k düflüncesinin ifadesidir. Tüzük, Partinin ‘bir ihtilal par-tisi de¤il, bir devrim partisi’ oldu¤unu vurgulayarak ça¤dafllaflma sürecinin bafllad›-¤›n› da vurgulam›flt›r. Herkese aç›k bir partidir. Partiye girebilmek için yurttafllardaaranan koflullar “Türkiyeli olmas›”, gerçekten “halkç›” olmas›, parti program ve tüzü-¤ünü kabul etmesidir. Bununla birlikte tüzük, üyelerine program ve tüzükte kifliselanlay›fllar›na karfl›t olan maddeleri kongrede mutlak bir özgürlük içinde tart›flma, dü-zenleme ve kald›rma hakk› tan›yarak demokratik bir aç›l›m da sa¤lam›flt›r.

Bu tüzükte TBMM’nin ikinci döneminin sona ermesine yak›n günlerde önemlibir de¤ifliklik yap›lm›flt›r. De¤ifliklik, milletvekili adaylar›n›n seçim yöntemini dü-zenleyen 26. ve 101. maddelere iliflkindir. Tüzük; milletvekili adaylar›n› Parti Diva-n›’n›n ‹dare Heyetleri ile yaz›flarak belirlemesini saptam›flken yap›lan de¤ifliklikleadaylar› belirleme ve ilan etme yetkisi Genel Baflkan’a verilmifltir.


Cumhuriyet Halk Partisi’nin Tarihçesi, ‹stanbul: fievket Ünal Matbaas›, 1962. Millet Hizme-tinde 40 Y›l C.H.P., Ankara: Ankara Bas›m ve Ciltevi, 1963.

Cumhuriyet Halk Partisi’nin ‹lk kurultay› nerede yap›lm›flt›r?

1927 Büyük Kurultay›1923 Parti Tüzü¤ü, Büyük Kurultay’›n y›lda bir kez Parti Divan›’n›n belirleyece¤iyerde 23 Nisan’da toplanmas›n› kararlaflt›rm›flt›r. Ancak 1927 y›l›na kadar kurultayyap›lmam›flt›r. CHP, 1927 y›l›na de¤in çal›flmalar›n› 1923 Tüzü¤ü do¤rultusundasürdürmüfltür.

CHP’nin ikinci Kurultay’› TBMM seçimlerinin yenilenmesinden sonra 15-20Ekim 1927 tarihleri aras›nda yap›lm›flt›r. Kurultay’a 316’s› milletvekili, 62’si delegeolmak üzere toplam 378 kifli kat›lm›flt›r. Bu kurultay›n en önemli belgeleri Ata-türk’ün “Büyük Nutku”, “Cumhuriyet Halk F›rkas› Nizamnamesi (Tüzü¤ü)” ve“Umumi Riyasetin (Genel Baflkanl›¤›n) Beyannamesi”dir.

15 Ekim 1927 günü TBMM binas›n›n (Cumhuriyet Müzesi) salonunda toplananBüyük Kurultay’›n aç›fl konuflmas›n› Mustafa Kemal Pafla yapm›flt›r. Önce Parti’ninCumhuriyetçi ve Halkç› yönetimiyle gelecekte ülkeye yeni onurlar kazand›raca¤›-na olan inanc›n› vurgulam›flt›r. Ard›ndan gelece¤e yönelik önlemler hakk›nda gö-rüfl al›flveriflinde bulunmadan önce, geçmifle ait olaylar, eylemler ve yap›lanlarhakk›nda ulusa hesap vermeyi bir görev bildi¤ini aç›klam›flt›r. Tarihimize Nu-tuk/Söylev olarak geçen ve alt› gün içinde toplam 36 saat 31 dakika süren bu ko-nuflmas›nda Mustafa Kemal; Ekim 1918’den (Mondros Mütarekesi) Ekim 1927’yekadar geçen 9 y›ll›k dönemi ve olaylar›n› ele alm›flt›r. Ele al›nan dönem üç evreyeayr›labilir.

• Kuvay› Milliye; 1919-1920• TBMM Hükümeti: 23 Nisan 1920-29 Ekim 1923• Türkiye Cumhuriyeti: 29 Ekim 1923-Ekim 1927‹lk evrede geçen olaylar Nutuk/Söylev’in büyük bölümünü kapsamaktad›r.

1923-27 aras› olaylar daha dar kapsamda ele al›nm›flt›r. Metnin tümü ya do¤rudando¤ruya Mustafa Kemal taraf›ndan haz›rlanm›fl, dikte ettirilmifl ya da gözden geçi-rilmifltir. Neredeyse her sayfaya 2 belgenin düflmesi, anlat›lanlar›n belgelerle des-teklenmesi Nutuk’u bir an› kitab› olmaktan ç›karm›flt›r. Belgelerin toplanmas›ndaCumhurbaflkanl›¤› Genel Sekreterli¤i görevinde bulunan Prof. Dr. Yusuf HikmetBayur yard›mc› olmufltur. Mustafa Kemal, 19 Ekim günü Büyük Taarruz ile ilgiliolarak Nutuk’unu okumay› sürdürürken “metin haricinde olmak kayd› ile” söyledi-¤i, bu nedenle de Nutuk metnine al›nmayan bölümde dokuz y›l süresince kendi-sine isimleri bilinen ya da bilinmeyen kifliler taraf›ndan verilen para ve yap›lan yar-d›mlar›n da hesab›n› milletine vermifltir. Bu paran›n büyük bir k›sm›n›n Büyük Ta-arruz için nas›l harcand›¤›n›, arta kalan›n nas›l iade edildi¤ini ve kalan miktar›n neoldu¤unu aç›klam›fl, ard›ndan “Bundan baflka, Efendiler, vaktiyle Ankara’l› hem-flehrilerim taraf›ndan bana hediye edilen elyevm ikamet etmekte oldu¤um Çanka-ya’daki ev ile Bursa, Trabzon, Erzurum, Antalya, Konya, ‹zmir’de bana hediyeedilen evler ve flimdiye kadar ald›¤›m tahsisattan tasarrufla Ankara’da sat›n ald›-¤›m bir k›s›m arazi vard›r ki, bunlar›n hepsi F›rkam›nd›r” aç›klamas› ile sözlerinitamamlam›flt›r.

1927 Kurultay›’n›n ikinci önemi, bu kurultayda CHP’nin tüzü¤ünü daha da ge-lifltirmesinden, ülkede yap›lan devrimlere paralel olarak ideolojik do¤rultusunu


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

belirlemesinden kaynaklanmaktad›r. Vilayet kongrelerinin dilekleri ve m›nt›ka mü-fettifllerinin görüflleri do¤rultusunda haz›rlanan Tüzük; Genel Esaslar ile alt› k›s›m-dan oluflmufltur.

Kurultay›n 22 Ekim’de yapt›¤› toplant›da tart›fl›larak kabul edilen CHF Tüzü¤ü-nün ‘Genel Esaslar’ bölümünde dört ilkeye aç›l›m getirilmifltir. Cemiyetler Kanu-nu’na göre oluflturulmufl olan Cumhuriyet Halk Partisi’nin Cumhuriyetçi, Halkç›,Milliyetçi siyasî bir cemiyet oldu¤u vurgulanm›flt›r (Madde 1). Cumhuriyet yöneti-mi; ulus egemenli¤inin en geliflmifl flekli olarak tan›mlanm›fl, Türk ulusunu onur-lu mevkiye ve refaha kavuflturacak, kiflisel ve bask›c› rejimin önünü t›kayacak tekyönetim biçimi olarak görülmüfl, bu özellikleri nedeniyle korunmas›n›n gelecekiçin de en temel siyasal gaye, bu gayenin sahiplenilmesinin ise ulusal bir ödev ol-du¤u vurgulanm›flt›r (Madde 2). Laikli¤i de en önemli ilkelerinden sayan CHP;inanc› ve vicdan› siyasetin karmaflas›ndan kurtarmay› ve ulusun gereksinim duy-du¤u siyasal toplumsal ve ekonomik tüm kurum ve kurallar›n› ça¤dafl dünyan›ngerektirdi¤i kaynaktan, yani bilimden almay› temel gaye edinmifltir (Madde 3). F›r-ka ayn› zamanda halkç›d›r. Böylece ulus egemenli¤i ve vicdan özgürlü¤ü üzerinekurulan yeni devlet, yönetim anlay›fl›nda “halk taraf›ndan ve halk için” ilkesini te-mel al›rken, halk› da mutlak eflitlik temeli üzerinde s›n›fs›z ve ayr›cal›ks›z bir kitleolarak tan›mlam›flt›r (Madde 4). Ayr›ca CHP, ulus olabilmenin ölçüsünü dilde,duyguda ve düflüncede birlik olarak görmüfltür. Türk dilinin ve kültürünün gelifl-tirilmesini, yay›lmas›n› ve tüm çal›flmalarda bu ülkünün esas al›nmas›n› ise ulusçu-lu¤un/milliyetçili¤in ön koflulu olarak belirlemifltir (Madde 5). Tüzük ayn› zaman-da genel esaslar›n hiçbir nedenle de¤ifltirilemeyece¤ini hükme ba¤lam›fl, böylecedört ilke, partinin temel niteli¤i olma özelli¤ine kavuflturulmufltur. ‹smet Pafla ta-raf›ndan okunan Genel Baflkanl›¤›n “F›rkan›n ‹stikâmeti Hakk›ndaki Beyanname-si”nde de Partinin Cumhuriyetçi, Laik, Halkç› ve Milliyetçi oldu¤u bir kez dahavurgulanm›flt›r.

1927 Tüzü¤ü Partinin ilk kez ilkelerini saymas›n›n yan› s›ra devletin yönetimfleklinin Cumhuriyet oldu¤unu da saptam›flt›r. Türk dilinin gelifltirilmesi ve yayg›n-laflt›r›lmas› amac› ilk kez bu tüzükte yer alm›flt›r (madde 5). Önemli bir de¤ifliklikde 6. madde ile yap›lm›flt›r. Buna göre; 1923 Tüzü¤ü’nde Parti Genel Baflkan›n›ntoplant› halindeki TBMM üyeleri aras›ndan Büyük Kurultay taraf›ndan seçilece¤ive tekrar seçilmesi de mümkün oldu¤u belirtilmiflken 1927 Tüzü¤ü Genel Baflka-n›n Mustafa Kemal Pafla oldu¤unu yazm›flt›r. Yine 1923 Tüzü¤ü 7. madde ile genelesaslar›n büyük kurultay üye say›s›n›n üçte iki ço¤unlu¤u ile de¤ifltirilebilece¤inisaptam›flken, 1927 Tüzü¤ü’nün 7. maddesi genel esaslar›n hiçbir flekilde de¤ifltiri-lemeyece¤ini hükme ba¤lam›flt›r. Böylece Mustafa Kemal Pafla de¤iflmez genelbaflkan olmufltur. 1927 Tüzü¤ü’nde Parti üyeli¤i ile ilgili daha ayr›nt›l› ve yeni dü-zenlemeler getirilmifltir. Buna göre 18 yafl›n› dolduran, kötü ünle tan›nmayan, onurk›r›c›, hapis ya da a¤›r hapis gerektirecek bir suç ifllemeyen, Milli Mücadele aley-hinde bulunmayan, Türk kültürünü ve Partinin ilkelerini kabul eden her Türk par-tiye üye olabilecektir. Tüzükte, Parti kurultay›n›n dört y›lda bir, genel baflkan›n be-lirleyece¤i yer ve zamanda yap›laca¤› da karara ba¤lanm›fl, baflkana zaman›ndanönce ya da sonra kurultay› toplama yetkisi tan›nm›flt›r.

CHP’nin 1927 Kurultay›’n›n “Umumi Riyaset Beyannamesi-Genel Baflkanl›k Bil-dirisi” ise kapsad›¤› ilkeler bak›m›ndan Parti tüzü¤ünden de ileriye gitmifltir. YeniTüzük’te CHP’nin laik bir parti oldu¤u kesin olarak belirtilmemifltir. Oysa Beyan-name de CHP’nin laik bir parti oldu¤u ilkesine yer verilmifl böylece dört ilkeninpartinin tüm siyasetine ve tüm yasalar›na yön verece¤i bir kez daha vurgulanm›fl-


t›r. En k›sa sürede genel seçimlerde bir dereceli seçim sistemini uygulanmas› daCHP’nin amaçlar› aras›nda say›lm›flt›r.

Sonuç olarak 1927 Tüzü¤ü “Tek Partili” düzene CHP’yi de haz›rlayan bir tüzükolma özelli¤ini tafl›maktad›r. ‹lk kez bu tüzükte de¤ifltirilemez hükümlere yer ve-rilmifltir. Tüzü¤ün 40. maddesi ile dernek yönetimlerinin önceden belirlenme yet-kisi hemen tümüyle partiye geçmifltir. Parti ideolojisi belirginleflmeye bafllam›fl, ge-nel baflkan ile genel baflkanl›k divan›n›n yetkileri artm›fl, merkezin taflra örgütünüdenetleyebilmesi için müfettifllikler oluflturulmufltur.

Cumhuriyet Halk F›rkas› Nizamnamesi, Ankara: TBMM Matbaas›, 1927.Cumhuriyet Halk F›rkas› Büyük Kongresi, Ankara: TBMM Matbaas›, 1927.

1927 Kurultay›’n›n önemli belgeleri nelerdir?

1931 Büyük Kurultay›1927 Büyük Kurultay›’n›n ard›ndan Türkiye Cumhuriyeti siyasal, toplumsal ve eko-nomik de¤iflim ve dönüflümler yaflam›flt›. fieyh Sait ‹syan›’n›n neden oldu¤u Tak-rir-i Sükûn dönemi 1929 y›l›na dek sürmüfl, bu dönemde devrim kanunlar› birbiriard›na ç›kar›lm›fl ve sosyal yaflam büyük bir dönüflüm geçirmiflti. 1929’da Ameri-ka’da bafllayan ekonomik bunal›m tüm dünyada oldu¤u gibi Türkiye’de de olum-suz etkilerini hissettirmifl, 1931 seçimleri ile de Türkiye’de tek partili siyasal hayatart›k kesin olarak yerleflmiflti. Bununla birlikte CHP, SCP deneyiminin ard›ndan ya-p›sal bir de¤iflime gitme zorunlulu¤u duymufltu. Bu amaçla öncelikli olarak halk›nyak›nmalar›n› ve dileklerini saptamak, öneriler sunmak amac›yla 40 kiflilik bir ko-misyon oluflturmufltu. Mutemed denilen il temsilcilerine Baflkan san› verilmifl, Saf-fet Ar›kan Parti Genel Sekreterli¤i’nden al›narak yerine sertlik yanl›s› Recep Pekeratanm›fl, Parti ile ilgili gerekli düzenlemelerin yap›labilmesi amac›yla da kurultaytoplanm›flt›.

CHP’nin Üçüncü Büyük Kurultay› 10 May›s 1931’de toplanm›flt›r. 296’s› millet-vekili, 103’ü delege olmak üzere toplam 399 üyenin kat›ld›¤› Üçüncü Büyük Ku-rultay’da CHP’nin ilkelerine devletçilik ve devrimcilik ilkeleri eklenmifl, Parti’nintemel düflüncelerini yans›tan alt› ilke Kurultay taraf›ndan kabul ve ilan olunmufl-tur. Mustafa Kemal, aç›fl konuflmas›nda gelecek y›llarda yap›lacak ifllerin kurultay-da kararlaflt›r›laca¤›na iflaret ederek bu görüflme ve tart›flmalar›n verimli sonuçlarverebilmesi için partililerden ‘s›n›rs›z, koflulsuz serbest konuflmalar›n›’ istemifltir.

17 May›s 1931’de sona eren Kurultay’da Genel ‹dare Heyeti’nin haz›rlad›¤› tü-zük aynen kabul edilmifltir. 1927 Tüzü¤ünde var olan genel esaslar›n hiçbir flekil-de de¤ifltirilemeyece¤i hükmü kald›r›lm›flt›r. “Genel Baflkanl›k” ise “Daimi GenelBaflkanl›k” olarak tan›mlanm›flt›r. Daimi Genel Baflkan›n Mustafa Kemal Pafla oldu-¤u vurgulanm›fl, Daimi Genel Baflkan›n büyük kurultay› zaman›ndan sonra da top-layabilme yetkisi kald›r›lm›flt›r. Genel Baflkanl›k Divan›’n›n görevleri say›l›rken ye-ni tüzü¤e divan›n gerekirse milletvekili seçim iflleri ve adaylar hakk›nda Genel ‹da-re Heyeti ve Grup ‹dare Heyeti’nin görüfllerini alabilece¤i hükmü eklenmifltir. Par-ti teflkilat› ile ilgili en büyük de¤ifliklik ise mutemetlikler ile müfettiflliklerin kald›-r›lmas› olmufltur. Parti müfettiflli¤i kald›r›lsa da partinin denetlenmesinde Genel‹dare Heyeti üyeleri ile milletvekillerinin görevlendirilebilece¤i belirtilmifltir.

Üçüncü Büyük Kurultay’da yeni bir parti program› da kabul edilmifltir. 8 Bölümolarak düzenlenen program›n ilk iki bölümü ‘Esaslar’ ve ‘CHP’nin Ana Nitelikleri’bafll›¤›n› tafl›m›flt›r. Mustafa Kemal’in seçim bildirisinde ilk kez sayd›¤› alt› ilke par-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

tinin “ana vas›flar›” olarak Parti Program›’na al›nm›fl, dilde özleflmeye paralel ola-rak “f›rka” yerine “parti” sözcü¤ünün benimsendi¤i bu kurultayda ilkeler tan›mlan-m›flt›r. Bu kurultaydan sonra Kurultay’›n ald›¤› kararlar ve yeni parti program› üze-rinde halk› ayd›nlatmak için Parti üyeleri çeflitli konferanslar vermifllerdir. Bunlaragöre:

Cumhuriyet; Türk halk›n›n geçirdi¤i büyük mücadelelerin sonunda elde etti¤iulusal kazançlar›n “en üstünü ve en k›ymetlisi”, ulusal egemenlik kavram›n›n “eniyi ve en emin surette” temsilini sa¤layan devlet flekli olarak tan›mlanm›flt›r. Bu ne-denle Anayasa, Cumhuriyet fleklinin TBMM taraf›ndan bile de¤ifltirilmesi hakk›n›tan›mam›fl ve hatta bunu teklif ve tart›flma olana¤›n› da ortadan kald›rm›flt›r. CHP,Türkiye’nin yaln›z geliflmesi ve mutlulu¤unun kayna¤› olarak de¤il, vatan›n varl›-¤›n›n ve ba¤›ms›zl›¤›n›n flart› olarak da Cumhuriyeti “kök ve temel” saym›fl, onu“her tehlikeye karfl› her vas›ta ile” savunaca¤›n› aç›klam›flt›r.

Milleti; dil, kültür ve ülkü birli¤i ile birbirine ba¤l› vatandafllar›n oluflturdu¤u si-yasal ve sosyal bir heyet olarak tan›mlayan CHP, Türkiye’nin yaflamas› ve ilerleme-si için en büyük gücü milliyetçilikte bulmufltur. ‹lerleme ve geliflme yolunda veuluslararas› iliflkilerde bütün ça¤dafl uluslara denk ve onlarla bir ahenkte yürüme-yi hedefleyen CHP, Türk ulusunu insanl›k ailesinin bir uzvu olarak görmüfltür. Va-tan›, “bugünkü s›n›rlar içindeki yurt” olarak tan›mlayan CHP, bu s›n›rlar d›fl›nda ya-flayan Türklerle siyasal bir birliktelik öngörmemifltir. Bununla birlikte “Türk mille-ti siyasî ve içtimaî camias› içinde kendilerine kürtlük, çerkeslik ve hatta lazl›k vepomakl›k gibi fikirler telkin edilmifl olan vatandafllar›m›z› kendimizden sayar›z”diyerek 1924 Anayasas›’nda vurgulanan Türk tan›m›n› yinelemifltir. Bu tür dü-flünceleri ise “mazinin karanl›k istibdat devirlerinden kalma bir miras olan ...yan-l›fl telâkkiler” olarak de¤erlendirmifltir. H›ristiyan ve Musevi vatandafllar da “dil veemel birli¤inde ifltirak kayd› alt›nda tamamen Türk olarak” kabul edilmifltir.

CHP, ülkenin mutlulu¤unu vatandafllar aras›nda s›n›f ay›r›m› olmamas›nda gör-müfltür. S›n›fl› toplumu; vatandafllardan birinin ç›kar›n›n di¤erinin ç›kar›n› yok et-ti¤i bir düzen olarak tan›mlam›fl, s›n›flaflmak düflüncesinin “insafs›z, ihtirasl› ve ta-assuplu bir s›n›f mücadelesini” do¤urdu¤unu vurgulam›flt›r. CHP, “tek vatandafl›noldu¤u kadar çal›flma zümrelerinin hususî menfaatlerinin de devletin ve memle-ketin umumî menfaati çerçevesi içinde temin olunabilece¤ine kanidir.” Bu neden-le “kanunlar›n önünde mutlak bir müsavat kabul eden ve hiçbir ferde, hiçbir aile-ye, hiçbir s›n›fa, hiçbir cemaate imtiyaz tan›mayan fertleri halktan ve halkç› ola-rak kabul et(mifltir)”. “Türkiye Cumhuriyeti halk›n› ayr› ayr› s›n›flardan mürekkepde¤il ve fakat ferdî ve içtimaî hayat için ifl bölümü itibar›yla muhtelif mesai erba-b›na ayr›lm›fl bir camia telâkkî etmek” temel ilke say›lm›flt›r. CHP, “halkç›l›k vas-f›nda demokratl›k manas›n› da görmektedir.” Zira parti; vicdan, düflünce, düflün-düklerini söyleme, yazma, seyahat, çal›flma, ticaret, mülkiyet, tasarruf, toplanma,dernek kurma hak ve özgürlüklerine, can, mal, namus ve kifli dokunulmazl›¤›nasayg› göstermifltir. Ancak, bütün bu özgürlükleri kullan›rken vatandafllardan dev-let otoritesinin korunmas›n› ve baflkalar›n›n özgürlük s›n›r›n›n afl›lmamas›n› bekle-mifltir. Zira “...irade ve hâkimiyetin kayna¤› millettir.” Bu irade ve hâkimiyetin dev-letin vatandafla ve vatandafl›n devlete karfl› görevlerinin hakk›yla yerine getirilme-sini düzenlemek amac›yla kullan›lmas› parti temel ald›¤› en önemli esas olmufltur.

CHP; görevi, içte emniyet ve asayifli sa¤lamak, d›flta yabanc› devletlerle iliflkile-ri düzenlemek ve vatan› savunmaktan oluflan devlet düflüncesinin tarihe kar›flt›¤›inanc›ndad›r. Ona göre liberalizm “art›k dünyan›n her taraf›nda hat›ras› kitaplardakalan prensiplerinden ibarettir”. Türkiye Cumhuriyeti’nin dünyadaki yeni geliflme-


leri, yeni düflünceleri ve ülkenin özel koflullar›n› göz önünde bulundurarak benim-sedi¤i devletçilik anlay›fl›, ülkenin bütün üretim kaynak ve araçlar›n› devletlefltiren,serbest ticaret ve mülkiyet haklar›n› tan›mayan, özel sermayenin çal›flmas›na izinvermeyen “afl›r› devletçilik” düflüncesinden uzakt›r. Ekonomik yaflamda özel giri-flime serbestlik tan›nd›¤› gibi devlet, bireylerin ya da ekonomik ortakl›klar›n verim-li ve baflar›l› olabilece¤i alanlarda giriflimlerini kolaylaflt›racak gerekli önlemleri al-may› da yükümlenmifltir. Bununla birlikte yap›lmas› zorunlu olan, di¤er bir deyifl-le kamuyu ilgilendiren, kiflisel giriflimle baflar›lamayacak ya da kiflisel giriflime b›-rak›lmas›nda sak›nca görülen alanlarda devleti etkin k›lmak hedeflenmifltir. Amaç,“vatana flevketli bir istikbal haz›rlayabilmek”tir. Bu amaç da bizi ‘halk için devlet-çilik’ anlay›fl›n›n benimsedi¤i sonucuna ulaflt›rmaktad›r.

Tarihinden ders ç›karan CHP, dinin devlet ifllerinin düzenlenmesinde etkin ol-mas›ndan dolay› pek çok devlet gibi Türkiye’nin de büyük zarar gördü¤ünün bi-lincindedir. Bu bilinçle din buyruklar›n› yaflama egemen k›lan medreseleri, fleriatkurallar› ile dünya iflleri hakk›nda hüküm veren flerî mahkemeleri kald›rm›fl, yeninesle hurafelerden uzak ça¤dafl bir e¤itim vermeyi ye¤lemifltir. Ülkenin ve ulusungerçek kurtuluflunu sa¤layan bu ad›mlarla da laik devlet düzenini benimsemifltir.“F›rka, devlet idaresinde bütün kanunlar›n, nizamlar›n ve usullerin ilim ve fenle-rin muas›r medeniyete temin etti¤i esas ve flekillere ve dünya ihtiyaçlar›na göre ya-p›lmas›n› ve tatbik edilmesini prensip kabul etmifltir.” Ulusun ça¤dafl geliflmelereayak uydurabilmesi ve att›¤› ad›mlarda baflar›ya ulaflabilmesi için vicdan konusuolan din düflüncesinin devlet ve dünya ifllerinden ve siyasetten ayr› tutulmas› birzorunluluk olarak görülmüfltür. Bununla birlikte laiklik ne dinsiz olmak ne de din-siz olmay› istemek demektir. Türkiye’de herkesin istedi¤i gibi ibadetini yapmas›anayasal güvence alt›ndad›r ve bireyler, kiflisel inan›fllar› do¤rultusunda hareket et-me özgürlü¤üne sahiptir.

Türk ulusu, vatan›n tam kurtuluflunu ve onurlu bir toplumsal varl›k olarak yö-nünü gelece¤e çevirmesini devrimin verimlerine borçludur. Devrimin “en k›ymet-li” eseri cumhuriyettir. Baflta medenî yasa olmak üzere tüm ça¤dafl yasalar, flerîmahkemelerin ve medreselerin kald›r›lmas›, tek mahkeme ve tek okul anlay›fl›n›nbenimsenmesi, derviflli¤in yasaklanmas› ile tekke ve türbelerin kapat›lmas›, flapkagiyilmesi ve nihayet yeni Türk harflerinin kabul edilmesi biri di¤erinden önemsizolmayan ve her biri di¤erini tamamlayan devrimin meyvesidir. Bu nedenledir kidevrimcilik ilkesi ulusun pek çok fedakârl›¤a katlanarak yapt›¤› bu devrimlere vedevrimlerden do¤an geliflmelere ba¤l›l›¤› ve her türlü tehlikeye karfl› korumay› il-ke edinmifltir.

CHP’nin alt› ilke ile çerçevesi çizilen bu program›, program›n girifl bölümündevurguland›¤› gibi; herhangi bir gün oturulup yaz›lm›fl bir eser de¤ildir. O, F›rkan›nbütün ömrü boyunca yap›lm›fl ana ifllerin ve söylenmifl ana prensiplerin teflkil etti-¤i kaideler üzerine bina edilmifltir. Benimsenen ilkeler Dünyadaki son geliflmelerve Türkiye’nin kendine has özellikleri göz önünde tutularak, günün ve gelece¤ingereksinimleri dikkate al›narak oluflturulmufltur.

1931 Büyük Kurultay›’n›n ard›ndan Partiye Halkevleri açma görevi de verilmifl-tir. Ayr›ca, Partide halk›n dileklerinin toplanmas› ve bunlar›n üst makamlara akta-r›lmas› için bir çal›flma bafllat›lm›flt›r. Parti program›nda seçimlerin tek dereceli ya-p›lmas› gayesi yinelenirken kad›nlara oy hakk› tan›nmas› programa al›nm›fl, nite-kim çok geçmeden bu yolda önemli ad›m da at›lm›flt›r.


C.H.F. Üçüncü Büyük Kongre Zab›tlar› (10-18 May›s 1931), ‹stanbul: Devlet Matbaas›,1931. C.H.F. Program›n›n ‹zah›, Ankara: Ulus Matbaas›, 1931.

1931 Büyük Kurultay›’n›n en önemli özelli¤i nedir?

1935 Büyük Kurultay› ve ‹deolojik Yap›n›n Tamamlanmas›CHP’nin dördüncü Büyük Kurultay› 9-16 May›s 1935’te Ankara’da TBMM binas›n-da yap›lm›flt›r. Atatürk’ün kat›ld›¤› son kurultayd›r. Bu kurultaya 384’ü milletvekilive 160’› vilayetlerden gelen temsilciler olmak üzere 544 kifli kat›lm›flt›r.

1935 Kurultay›’nda kabul edilen Tüzük “Esaslar” ve 11 maddeden oluflmufltur.Esaslar bölümü 1931 Tüzü¤ü ile hemen hemen ayn›d›r. Yap›lan eklemeler partiüyeli¤ini ve parti disiplinini güçlendirmeye yöneliktir. 3. maddeye yap›lan bir ekile partililerin çizilen yolda birlik ve beraberlik içinde yürüyecekleri vurgulanm›fl-t›r. Eklenen 8. madde ile de partinin bir rozet ve bir marfl kabul edece¤i belirtil-mifltir. Yeni tüzük, parti teflkilatlar›n›n yan› s›ra Halkevleri ile Genel Baflkanl›k Di-van›’nca partiye ba¤l› olduklar› onaylanm›fl tüzel kifliliklerin de Genel ‹dare He-yeti üyeleri, milletvekilleri ve parti eliyle denetlettirilebilece¤ini hükme ba¤lam›fl-t›r. 1935 Tüzü¤ü Genel Baflkanl›k Divan›’n›n yetkilerini art›rm›flt›r. Grupça yap›-lan seçimlerin gizli oyla olaca¤›n› vurgulam›flt›r. Parti grubunun görüfllerini d›fla-r›da aç›klama yetkisi Genel Baflkanl›¤a b›rak›lm›flt›r. Her milletvekilinin, milletve-killi¤i d›fl›nda ne gibi ifllerle u¤raflt›¤›n› Genel Baflkanl›k Divan›na bildirmesi zo-runlu k›l›nm›flt›r.

Mustafa Kemal Pafla, 1935 Kurultay›’n› aç›fl konuflmas›nda, kat›l›mc›lardan,CHP’nin ilk kurultay› olarak kabul edilen Sivas Kongresi’nden itibaren yaflananlar›an›msamalar›n› istemifl, “Uçurumun kenar›nda y›k›k bir ülke... Türlü düflmanlar-la kanl› bo¤uflmalar... Y›llarca süren savafl... Ondan sonra, içerde ve d›flar›da say-g› ile tan›lan yeni vatan, yeni sosyete, yeni devlet ve bunlar› baflarmak için aras›z,devrimler... ‹flte, Türk genel devriminin bir k›sa diyemi...” diyerek Türk Devri-mi’nin genel bir tan›mlamas›n› yapm›flt›r. Konuflmas›nda ayr›ca ekonomi ve kimidevletlerin o y›llarda savafl haz›rl›klar› içine girmelerinin yaratt›¤› uluslararas› ger-ginlikler ve iliflkiler üzerinde de durmufltur.

Dördüncü Büyük Kurultay›n 13 May›s 1935’teki toplant›s›nda “Kamâlizm (Ke-malizm)” ilk kez CHP Program›’na girmifltir. Dilde özleflmeye paralel olarak ‘ink›-lâp’ yerine ‘devrim’ sözcü¤ünün benimsendi¤i Cumhuriyet Halk Partisi Program›;bir girifl ve sekiz bölümden oluflmufltur.

Girifl bölümünde; CHP’nin program›na temel olan düflüncelerin, “Türk devrimi-nin bafllang›c›ndan bugüne kadar yap›lm›fl olan ifllerle, yal›n olarak” ortaya konul-du¤u, “yaln›z birkaç y›l için de¤il, gelece¤i de kapsayan” tasar›lar›n ana hatlar›n›nprogramda toplu olarak ele al›nd›¤› vurgulanm›fl ve “Partinin güttü¤ü bütün esas-lar(›n), Kamâlizm prensipleri” oldu¤u saptanm›flt›r. “Esaslar” ise; Vatan, Ulus, Devle-tin Esas Kuram› ve Kamusal Haklar olmak üzere 4 ögeye oturtulmufltur. Buna göre;

1. Vatan; Türk ulusunun eski ve yüksek tarihi ve topraklar›n›n derinliklerinde-ki eserleri ile, bugün, üstünde yaflad›¤›, siyasal s›n›rlarla çevrilmifl, kutsal yurddur.

Vatan, hiçbir ba¤ ve flart alt›nda ayr›l›k kabul etmez bir küldür.2. Ulus; dil, kültür ve ülkü birli¤i ile birbirine ba¤l› yurddafllardan meydana ge-

len siyasal ve sosyal bir bütündür.3. Devletin esas kuram›; Türkiye; ulusçu, halkç›, devletçi, lây›k ve devrimci bir

cumhuriyettir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Türk ulusunun yönetim flekli, [Kuvvet birdir] esas›na dayal›d›r. Egemenlik bir-dir; ve ba¤s›z, flarts›z ulusundur. Egemenlik hakk›n›, ulus ad›na Kamutay (TBMM)kullan›r. Törütgen (yasama) ve yürütken (yürütme) yetkiler Kamutayda toplan›r.Kamutay törütüm yetkisini, do¤rudan do¤ruya, kendi kullan›r. Yürütüm yetkisinikendi aras›ndan seçti¤i Cumhur Baflkan› ile, onun orunlayaca¤› hükûmete b›ra-k›r. Türkiyede hakyerleri (mahkemeler) ba¤›ms›zd›r.

Parti, devlet flekillerinin en do¤rusu bu oldu¤una kan›¤d›r (kanidir).4- Kamusal haklar:A- Yurddafllar›n, ferdi¤ ve sosyal özgenlik (özgürlük), eflitlik, dokunulmazl›k ve

mülkiyet haklar›n› bar›mak (korumak), partimizce bafll›ca esaslardand›r. Bu hak-lar, devletin varl›k ve otorite s›n›r› ile buçlanm›flt›r (s›n›rlanm›flt›r). Ferdi¤ ve hük-mi¤ flahsiyetlerin k›nav› (çal›flmalar›), kamu¤as›ya (genel ç›karlara) ayk›r› olma-yacakt›r.

Kanunlar bu esasa göre konacakt›r.B- Parti, yurddafllara hak ve ödev vermekte, kad›n erkek ay›rmaz.C- Saylav seçim kanunu yenilenecektir. Yurdumuzun genel flartlar›na göre, va-

tandafl› yak›ndan tan›makta oldu¤u ve inand›¤› flah›slar› ikinci seçmen olarakay›rmakta özgür b›rakma¤› ve saylav (milletvekili) seçimini bu yönden yapma¤›demokrasi gere¤ine en uygun buluruz.

CHP’nin Program›’n›n ikinci k›sm› ise “ana vas›flar”a ayr›lm›fl, “CumhuriyetHalk Partisi; a-Cumhuriyetçi, b- Ulusçu, c- Halkç›, ç- Devletçi, d- Lâik, e-Devrimci-dir” denilerek ilkeler Türkçelefltirilerek tan›mlanm›flt›r.

C.H.P Dördüncü Büyük Kurultay› Görüflmeleri Tutulgas› (9-16 May›s 1935), Ankara: UlusBas›mevi, 1935. C.H.P Program›, Ankara: Ulus Bas›mevi, 1935.

Atatürk, 1935 Büyük Kurultay›’nda Türk Devrimi’ni nas›l tan›mlam›flt›r?

Kemalizm’in Anayasal Nitelik Kazanmas›CHP’nin “ana vas›flar›” olan 6 ilke, 1937 y›l›nda Anayasaya al›narak devletin nite-likleri haline getirilmifltir. Anayasada de¤ifliklik önerisi ‹smet ‹nönü ve 153 arkada-fl›ndan gelmifltir. Gerekçede, Anayasa’n›n “Türkiye Devletinin bir Cumhuriyet ol-du¤u yaz›l› olup bununla yaln›z Devletin flekli beyan edilmifl oluyor. Halbuki dev-letin flekliyle beraber siyaset ve idare tarz›nda takip edece¤i ana vas›flar›n da esashüküm olarak gösterilmifl olmas› lüzumludur” denilerek 2. maddede devletin ananiteliklerinin alt› ilke ile tan›mlanmas› istenmifltir. fiemsettin Günaltay baflkanl›¤›n-daki Anayasa Komisyonu da alt› ilkenin birbirini tamamlad›¤› ve ayr›lmas›n›n sözkonusu olmad›¤› kan›s›ndad›r. Komisyon; ulusun birli¤ini sarsacak uluslararas›ak›mlar›n ülkede yer bulmamas›, yurttafllar aras›nda s›n›f farklar›n›n kald›r›lmas›,al›nacak her türlü önlem ve at›lacak her ad›mda eski zihniyete ve ananelere ba¤-lan›lmay›p zaman›n gereksinim ve zorunluluklar›n›n dikkate al›nmas› ve böyleceülkenin yükseltilmesi hedefine ulafl›labilmesi için ilkelerin, “esas hüküm” olarakanayasaya girmesini gerekli bulmufltur. De¤ifliklik önerisi 5 fiubat 1937’de TBMM’degörüflmeye aç›lm›flt›r.

‹çiflleri Bakan› fiükrü Kaya; Türk ulusunun; hiç kimsenin, hiçbir taraf›n etkisin-de kalmadan ve yard›m almadan kaderini ve gelece¤ini belirledi¤ini, ba¤›ms›zl›-¤›n› elde etti¤ini, bir daha benzer ac›lar yaflamamak için yeni bir devlet sistemikurdu¤unu, bu sistemde uygulamaya koyaca¤› ilkeleri aç›k bir programla ortayakoydu¤unu, uygulama yetkisini de CHP’ye verdi¤ini, CHP’nin amac›n›n ise “mo-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

dern bir Devlet” kurmak oldu¤unu belirtmifltir. Devletin niteliklerinin tarihten,gerçeklerden ve uygulamadan yola ç›karak zaman içinden süzülüp geldi¤ine dik-kati çekmifl, Atatürk’ün ortaya koydu¤u ilkelerin Anayasaya geçirilmesini ise Türkulusunun bu ilkelere karfl› ba¤l›l›¤›n›n ve samimi ilgisinin hukuksal ifadesi olarakyorumlam›flt›r.

Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’n›n “ikinci maddeye biraz yan bakan, hattâ kafa tutanbir teflekkül” olarak tan›mland›¤›, dinsel iflleri vicdanlara b›rakan bir devletin res-mî bütçesinde böylesine bir kurumun yeri olmamas› gerekti¤inin de dillendirildi-¤i(Mufl Milletvekili Hakk› K›l›ço¤lu) bu görüflme ve tart›flmalarda; Türkiye Cumhu-riyeti’nin ba¤›ms›zl›¤›na, birlik ve bütünlü¤üne karfl› içerden ve d›flar›dan gelebile-cek her türlü tehdit ve tehlikeye alt› ilke ile karfl› durulabilece¤i devrimin yetkinisimlerince vurgulanm›flt›r. Tehdit ve tehlike olarak görülen liberalizm, komü-nizm/s›n›fl›l›k ve irtica hareketlerinin olumsuzluklar› tarihten süzülen gerçeklerleörneklenmifltir. Yeni devletin ilkelerinin; tarihin gerçeklerinden, çekilen s›k›nt›lar-dan ve yaflam›n gündelik zorunluluklar›ndan ç›kar›ld›¤› ve devrimci bir ruhla be-nimsendi¤i vurgulanm›flt›r. Ayn› gün, 5 fiubat 1937’de, oylamaya kat›lan 321 millet-vekilinin oy birli¤i ile Türkiye Devleti’nin cumhuriyetçi, milliyetçi, halkç›, devletçi,laik ve devrimci oldu¤u saptanm›flt›r.

TBMM Zab›t Ceridesi, Devre V, ‹çtima: 2, Cilt: 16, Ankara: TBMM Matbaas›, 1937. ( S. Say›-s›: 89)

Kemalizm hangi tarihte CHP program›na al›nm›fl ve ne zaman devletin ideolojisi yap›lm›flt›r?

Parti-Devlet BütünleflmesiCHP’nin benimsedi¤i ideolojik yap›ya Anayasal nitelik verilmesi ile bafllayan Par-ti-Devlet bütünleflmesi giderek perçinlenmifltir. 17 Haziran 1936’da Recep Peker,Parti Genel Sekreterli¤inden al›nm›fl, bu görevi ‹smet ‹nönü üstlenmifltir. ‹nönü,ertesi gün ulusa yönelik bir beyanname yay›nlam›flt›r. Bu beyannamede Parti Ge-nel Baflkanl›k Kurulunca Cumhuriyet Halk Partisi’nin ülkenin siyasal ve sosyal ya-flam›nda güttü¤ü yüksek amaçlar›n gerçeklefltirilmesini kolaylaflt›rmak ve partiningeliflimine ivme kazand›rmak amac›yla “Parti faaliyeti ile Hükümet idaresi aras›n-da daha s›k› bir yak›nl›k ve daha ameli bir beraberlik” sa¤lanmas›na karar verildi-¤ine dikkati çekmifltir. Ard›ndan bu karar›n nas›l uygulamaya konulaca¤›n› aç›k-lam›flt›r. Bu çerçevede Genel Yönetim Kurulu üyeli¤ine al›nan ‹çiflleri Bakan›naGenel Sekreterlik görevi verilmifl, bütün illerde parti il baflkanl›¤›na o ilin valisigetirilmifltir.

Parti Genel Sekreterli¤ini ‹çiflleri Bakan› fiükrü Kaya üstlenmifltir. 23 Haziran1936’da Baflbakan ve Parti Genel Baflkan Vekili ‹smet ‹nönü baflkanl›¤›nda Anka-ra Parti Merkezinde çeflitli illerin valileri ile bir toplant› yap›larak onlara yeni gö-revleri anlat›lm›flt›r. Benzer toplant›lar Ege bölgesi, ‹stanbul, Edirne ve Bursa’da dayap›lm›flt›r. Böylece illerin yöneticisi olan valiler ayn› zamanda partinin de birermemuru durumuna getirilerek parti-devlet bütünleflmesi sa¤lanm›flt›r. Atatürk bukarar›n yarataca¤› s›k›nt›lar›n fark›ndad›r. Ancak olumlu yanlar›n›n da olabilece¤ikan›s›n› flu cümlelerle ortaya koymufltur:

“... karar›m›z bir tak›m baflka mahzurlar do¤urabilir. Fakat muhakkak ki,bundan önce, mevcut olan en büyük, hatta feci mahsuru; yani kanun karfl›s›ndasorumsuz olan adamlar›n Devlet ifllerine hâkim olmas› itiyad›n› ortadan kald›ra-ca¤› için getirece¤i fayda, o mahsurlardan daha büyük olacakt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

... birçok zaruretler yüzünden flimdi zaten anormal bir durumda bulunuyoruzve Devlet bünyesinde, arzumuz hilaf›na, beliren ar›zay› bertaraf etmek için dur-madan fikir ve gayret sarfediyoruz; elbet bir gün hedefimize varacak, Devlet ida-resini en ileri bir flekle ulaflt›raca¤›z, o güne kadar zararlar›m›z›, hangi yoldan,nas›l ve ne miktarda azaltabilirsek o kadar kazan›r›z; karar›m›z iflte bu cinstenbir tedbirdir.”

Hakk› Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, 2b, ‹stanbul: Boyut Kitaplar›,1999.

‹SMET ‹NÖNÜ DÖNEM‹NDE YAPILAN KURULTAYLAR

1938 CHP I. Ola¤anüstü Kurultay›Atatürk’ün vefat› üzerine hem Cumhurbaflkanl›¤› hem de Parti Genel Baflkanl›¤›makamlar› boflalm›flt›. 11 Kas›m 1938’de toplanan TBMM, Cumhurbaflkanl›¤›na ‹s-met ‹nönü’yü seçti. Parti tüzü¤ü gere¤ince genel baflkan seçimi için CHP Kurulta-y› 26 Aral›k 1938’de ola¤anüstü olarak topland›. CHP tarihine I. Ola¤anüstü Kurul-tay olarak geçen bu kurultayda CHP Tüzü¤ü’nün 2, 3 ve 4. maddelerinde de¤iflik-likler yap›ld›. Bu çerçevede Mustafa Kemal Atatürk, Partinin “Ebedi” Baflkan› ola-rak an›l›rken CHP Genel Baflkanl›¤›na “De¤iflmez Baflkan” s›fat›yla ‹smet ‹nönü ge-tirildi. Bu makam›n ancak vefat, görevi yapamayacak kadar hasta olma ya da isti-fa nedenleri ile bofl kalabilece¤i saptand›. Bu gerekçeler nedeniyle “De¤iflmez”baflkanl›k bofl kald›¤›nda ola¤anüstü toplanacak olan kurultay, parti üyelerindenbirini bu makama seçecekti.

De¤iflmez Genel Baflkanl›¤a getirilen ‹smet ‹nönü, 1930’lu y›llardaki totaliter re-jimlerin baflkanlar› taraf›ndan kullan›lan “Milli fief” unvan›yla an›lmaya baflland›.‹nönü için ilk kez Ali Naci Karacan taraf›ndan kullan›lan bu tan›mlama giderekyayg›nl›k kazand›. Ne var ki “Milli fieflik” kurumunun CHP’nin temel ilkeleriyleözellikle de halkç› ve devrimci yönleriyle ba¤daflmas› olanaks›zd›. Ülkenin etkisialt›nda bulundu¤u iç ve d›fl koflullarla birlikte I. Ola¤anüstü Kurultayda, kurultayüyelerinin de¤iflmez genel baflkanl›k konusuna hiç itiraz etmemeleri de bu unva-n›n kullan›lmas›nda etkili olmufltu. Nadir Nadi bu durumu flöyle özetliyordu:

“Tüzük de¤iflikli¤ine itiraz eden bir kifli ç›kmad›. ‹tiraz etmek flöyle dursun, dün-ya flartlar› de¤iflip de ‹smet ‹nönü -fieflik ve De¤iflmez Baflkanl›k- payelerini, kendisiüzerinden silkip att›¤› güne kadar, biz onu, avuçlar›m›z patlayas›ya alk›fllad›k.”

Suna Kili, 1960-1975 Döneminde Cumhuriyet Halk Partisinde Geliflmeler, 1.b, ‹stanbul:Ça¤layan Bas›mevi, 1976.

1939 Büyük Kurultay›CHP’nin Beflinci Kurultay› 29 May›s 1939’da Ankara’da toplanm›flt›r. Kurultaya417’si milletvekili, 214’ü delege olmak üzere 631 kifli kat›lm›flt›r. Kurultay›n “Prog-ram ve Nizamname Encümeni” CHP Program›’nda önemli de¤ifliklikler yap›lmas›-n› gerekli bulmam›flt›r. Buna karfl›n kurultayda ilki çok partili rejime geçiflle, ikin-cisi ise e¤itim ile ilgili iki önemli karar al›nm›flt›r.

CHP De¤iflmez Baflkan› ‹smet ‹nönü Kurultay› aç›fl konuflmas›nda demokrasiyeolan inanc›n› ve yak›n gelecekte Türkiye’nin rejimini bu yönde olgunlaflt›raca¤›n›flu sözlerle vurgulam›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



“... Siyaset sahnesinde tecrübe geçirmifl adamlar olarak; memleketimizin ihti-yac›na ve bünyesine en uygun olan halk idaresi usulünü kemale getirmek idealin-deyiz. Bu yolda temiz yürekle çal›fl›yoruz. Bizden sonra gelecek vatandafllara, mil-letimizin siyasi hayat›nda ilerlemifl bir seviye terk etmek, bafll›ca emelimizdir.”

‹nönü ayn› zamanda çok partili rejimi, uygulanmas› gereken bir ideal olarakbenimsedi¤ini de aç›klam›fl, bu yönde bir bafllang›ç niteli¤inde Meclis’te “MüstakilGrup”un kurulmas›n› önermifltir.

3 Haziran 1939’a kadar süren Beflinci Büyük Kurultay’da kabul edilen Tüzük;Esaslar ve 12 k›s›mdan oluflmufltur. Esaslar bölümünde 1938’de kabul edilen de¤i-fliklikler aynen korunmufltur. ‹lk kez, aç›kça Genel Baflkan Vekili ile ilgili düzenle-melere yer verilmifl; atama, görev ve yetkileri De¤iflmez Genel Baflkan taraf›ndansaptanacak bir Genel Baflkan Vekilli¤i öngörülmüfltür. Parti Genel Sekreterinin hü-kümete üye olarak girmesi de kabul edilmifltir. Böylece 1936’da al›nan karar per-çinleflerek Parti-Devlet bütünleflmesi tüzü¤e de aktar›lm›flt›r.

1939 Tüzü¤ü’nün en büyük yenili¤i ise Müstakil Grup’un kurulmufl olmas›d›r.Grup üyelerinin Kurultay Genel Kurulu’nca seçilmesi, baflkan›n›n Parti De¤iflmezGenel Baflkan›n›n olmas›, Grup Baflkanvekilinin ise De¤iflmez Genel Baflkan tara-f›ndan ve grup üyelerinden seçilmesi kararlaflt›r›lm›flt›r.

Müstakil Grup, devlet ifllerinin, büyük kurultay kararlar›n›n ve tüzük hükümle-rinin uygulanmas›n› denetlemekle görevlendirilmifltir. Dört y›ll›k faaliyet raporuhaz›rlamak ve gelecek kurultaya sunmakla da yükümlüdür. Ald›¤› kararlar do¤rul-tusunda Bakanlar Kurulu’na soru ve gensoru önergesi verebilecek, genel görüflmeisteyebilecektir.

Müstakil Grup’un üç üyeden oluflan bir ‹dare Heyeti vard›r. Bunlar parti gruptoplant›s›na kat›labilecektir, ancak görüfl bildirme ve oy hakk› yoktur. MüstakilGrup; kendi üyeleriyle genel toplant›lar yapabilecek, karar alabilecek, al›nan bukararlar do¤rultusunda Meclis’te görüfl beyan edebilecektir. Müstakil Grup üyelerihükümette yer alamayacakt›r.

Müstakil Grup’un, Türk demokrasi tarihindeki yeri, kurulufl amaçlar› do¤rultu-sunda çal›fl›p çal›flmad›¤› konusunda görüfl birli¤i bulunmamaktad›r. Yirmi bir ki-fliden oluflan bu grubun kurulmas›yla Meclis içinde ço¤unlu¤a karfl› bir muhalefetgetirilmek istenmifltir. Uygulamada ise bu grup gerçek bir muhalefet görevini ya-pamam›flt›r. Tüzük gere¤ince Müstakil Grup Baflkan› do¤rudan do¤ruya De¤iflmezBaflkan’a ba¤l› oldu¤u için grubun ba¤›ms›z hareket etme kanallar› t›kanm›flt›r.

CHP’nin 1939 Kurultay›’nda kabul edilen programda büyük de¤ifliklikler yok-tur. Yeni programda Girifl ve ilk iki bölüm aynen korunmufltur. En önemli yenilik“köy e¤itmenleri” konusudur. Atatürk’ün ulusal ve halkç› e¤itim anlay›fl› do¤rultu-sunda al›nan bu karar gere¤ince; ilkö¤retimin yayg›nlaflt›r›lmas›n› sa¤lamak ama-c›yla ö¤retmen gönderilmesine olanak bulunmayan köylerin ö¤retim ve e¤itim ifl-lerinde köylüye rehberlik etmek üzere köy e¤itmenleri istihdam edilmesi kararlafl-t›r›lm›flt›r. Böylece Köy Enstitüleri’nin de temeli at›lm›flt›r. Kurultay, halkevlerininyan› s›ra halkodalar›n›n aç›lmas›n› da program›na alm›flt›r.

Tuncay Dursun, Tek Parti Dönemindeki Cumhuriyet Halk Partisi Büyük Kurultaylar›, Anka-ra: TC Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, 2002.

Müstakil Grup’un amac› nedir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

1943 Büyük Kurultay›CHP’nin 8-15 Haziran 1943’te toplanan alt›nc› Büyük Kurultay› tek parti devri için-de toplanan son CHP kurultay› olmufltur. 420’si milletvekili, 276’s› delege olmaküzere toplam 696 kiflinin kat›ld›¤› bu kurultay›n toplanmas› ‹kinci Dünya Savafl›y›llar›na rastlam›flt›r. Bu nedenle Kurultay’da daha çok ulusal savunma ve d›fl ilifl-kiler konular›na a¤›rl›k verilmifltir. ‹smet ‹nönü de yapt›¤› aç›fl konuflmas›nda Hü-kümetin ana sorunlar›n› s›ralarken öncelikli olarak d›flta ülke güvenli¤inin korun-mas› ve ülkenin savunulmas›n› anm›flt›r.

Kurultayda yeni bir tüzük ve program da kabul edilmifltir. Tüzükteki en büyükyenilik ilk kez partinin amac›n›n belirtilmifl olmas›d›r. “Memleketin siyasal hayat›-n›n bütün teflkilat›nda kendi prensiplerini Türk milletine sevdirmek ve kabul ettir-mek” bunun birinci arac› olarak da yasal yollardan seçimi kazan›p TBMM’de ço-¤unlu¤u elde etmek ve Parti Hükümeti’ni kurmak CHP’nin amac› olarak belirlen-mifltir. Yeni tüzük, eski tüzükte yer alan Parti üyelerinin birbirine ba¤l› bir kütleoluflturduklar›n›, parti ilkelerini bilmek ve yaymak görevinde olduklar›n› ve henüzsiyasetle u¤raflma ça¤›na gelmemifl olan Türk gençlerinin partinin do¤al üyesi sa-y›lmalar›n› öngören hükme yer vermemifltir. Yine Parti genel sekreterinin hüküme-te üye olarak girmesi hükmü de yeni tüzükte yer almam›flt›r. Bas›ndaki elefltirilerekarfl›n Müstakil Grup’un varl›¤› korunmufl, üye say›s› otuz befle, ‹dare Heyeti üyesay›s› ise üçten dörde ç›kar›lm›flt›r. Partili milletvekillerinin uyacaklar› kurallar k›s-m›na da yeni bir madde eklenmifltir. Buna göre, parti milletvekilleri bir parti oca-¤›na kay›tl› olmak, kendi parti dairelerinin genel toplant›lar›na kat›lmak zorunda-d›r. Her milletvekili, seçimini öncelikle kendi çevresinde kazanmay› ilke edinecek,milletvekilleri adaylar› ilk devre esnas›nda kendilerine parti içinde bir çal›flma çev-resi belirleyeceklerdir.

1939 Tüzü¤ü’nde var olan seçim yasas›n›n yenilenece¤ine dair hükme, yasa1942’de ç›kar›ld›¤› için bu tüzükte yer verilmemifl, Milliyetçilik, Devletçilik ve Laik-lik ilkelerinin tan›mlamalar›na eklemeler yap›lm›flt›r.

Kurultayda kabul edilen parti program› oldukça k›sad›r. Dünya savafl›n›n etki-leri programa yans›m›flt›r. Bu çerçevede Program’›n “Cihan Harbi ‹çinde ‹dare”bafll›¤›n› tafl›yan Beflinci Bölüm’de Türkiye’nin savafla iliflkin politikas› özetlenmifl-tir. “Yurtta sulh cihanda sulh, Partinin daimi prensibi” olarak kabul edilmifl, Türki-ye’nin onuru ve yaflamsal ç›karlar› zedelenmedikçe de bu ilkeye ba¤l› kal›naca¤›vurgulanm›flt›r. “Cihan Harbinden Sonraki ‹htimaller” bafll›¤›n› tafl›yan Alt›nc› Bö-lüm’de bar›fl›n nas›l sa¤lanaca¤›n›n henüz belli olmad›¤› için savunma giderlerininayn› düzeyde devam edebilece¤ine iflaret edilmifl, buna karfl›n vatan›n imar›na h›zverilip makineleflmenin art›r›laca¤› da belirtilmifltir.


S‹V‹L TOPLUM VE S‹YAS‹ ‹KT‹DAR ‹L‹fiK‹S‹

Türk Ocaklar›’n›n CHP ile Birleflmesi1908 Meflrutiyeti’nin en büyük eseri dönemin kuflaklar›na “Türkçülük” ülküsünüvermek olmufltu. Necip As›m, Veled Çelebi, Mehmet Emin gibi ayd›nlar Türk kül-türünün özgün yap›s›n› ve zenginli¤ini ortaya koymak için çaba sarf ederken“Genç Kalemler” çevresinde toplanan Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin ve Ali Canip iseedebiyat ve dil alan›nda milliyetçili¤e yönelmifllerdi. Türkçülük düflüncesi 31 A¤us-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



tos 1911’de kurulan Türk Yurdu ile dernekleflmifl, ayn› adla yay›nlad›klar› dergi ilede düflüncelerini yaym›fllard›. Türkçülük aç›s›ndan ikinci önemli dernek Yusuf Ak-çura, Mehmet Emin, Hüseyin Fikret, Ahmet Ferid, Emin Bülend, Ahmet A¤ao¤lu,Fuad Sabit ve Remzi Osman’›n giriflimleriyle 25 Mart 1912 y›l›nda kurulan TürkOca¤› olmufltu. Derne¤in ana ilkesi “Türk milliyetçili¤inin oluflmas› ve geliflmesinisa¤lamak”t›. Türk Ocaklar› gerçekten ülkede ulusal bilincin do¤mas› ve yay›lmas›için çaba harcam›fl, eylem ve yay›nlar› ile Türk milliyetçili¤inin oluflturulmas›na bü-yük katk› sa¤lam›flt›. Üyeleri, Müdafaa-i Hukuk derneklerinin kurulmas›nda öncüolmufl, iflgalleri protesto eylemleri yapm›fl, yap›lan direnifl mitinglerinde etkili ol-mufl bu nedenle 8 Mart 1920’de ‹stanbul merkezi ‹ngiliz askerleri taraf›ndan iflgaledilmiflti. Bu iflgal nedeniyle çal›flmalar›na bir süre ara veren Türk Ocaklar›, zafer-den sonra yeniden örgütlenmiflti. 1 Haziran 1923’te ‹stanbul Türk Oca¤› aç›lm›fl,23-25 Nisan 1924’te de genel kongresini toplam›flt›. Atatürk de ‹stanbul Türk Oca-¤›’n› ziyaretinde Ocakl›lardan, demokrasinin ne oldu¤unu halka anlatmalar›n› veCumhuriyetin ilkelerini sevdirmelerini dilemiflti. O, Türk Ocaklar›’n›n Cumhuriyetyönetimine ba¤l›, ça¤dafl ve gerçekçi bir kültür ulusçulu¤unun ifllendi¤i kurulufllarhalinde örgütlenmesini istiyordu. Ne var ki üst düzey kimi yöneticilerinin Terakki-perver Cumhuriyet Partisine kat›lmas› ocaklar üzerinde ilk kuflkuyu yaratm›fl, 15Ekim 1927’de toplanan CHP ‹kinci Kurultay›’nda Türk Ocaklar›n›n Parti denetimin-de bir kurulufl olarak çal›flmalar›n› sürdürmesi görüflü yayg›nl›k kazanm›flt›. 1930’daSerbest Cumhuriyet Partisi’nin kuruluflunun ard›ndan kimi Ocak üyelerinin bu par-tiyi desteklemesi ise eski düzenin özlemini çekenlerin ya da Türk dünyas› birli¤i-ni düflleyenlerin bu parti içine s›zmalar›na neden olmufltu. Türkiye Cumhuriye-ti’nin bir ilke olarak kabul etti¤i ‘Yurtta bar›fl, dünyada bar›fl’ ilkesi Ocak çevrele-rinde elefltirilmeye bafllanm›fl, böylece Ocaklar›n hükümet ve CHP ile olan iliflkile-ri eski s›cakl›¤›n› yitirmeye yüz tutmufltu. Ocaklar›n Azerbaycan ve Kafkaslara yö-nelik kimi söylemleri ise hem Rusya’y› hem de Azerbaycan Hükümeti’ni rahats›zediyordu. Öte yandan Türkiye Cumhuriyeti her yönüyle ulusal bir devlet olarakkuruldu¤u için Türkiye’de “Türk Oca¤›” ad›n› tafl›yan bir kuruluflun varl›¤› de¤iflikyorumlara neden olabilirdi. Atatürk, tafl›d›¤› kayg›y› “Bu isim öteki topluluklara,sürekli olarak kendi öz benliklerini hat›rlatmaz m›? Ve onlarda buna benzer ocak-lar kurmak hevesini yaflatmaz m›?” sorusunu yönelterek ortaya koymufltu. CHPGenel Sekreteri Recep Peker de devrimci kurulufllar›n tek çat› alt›nda toplanmas›gerekti¤ini savunmufltu. Böylece Ocaklar›n CHP bünyesine al›nmas› ve yeni bir ör-gütlenmeye gidilmesi uygun görülmüfl, Atatürk de 24 Mart 1931’de verdi¤i demeç-te “ayn› cinsten kuvvetler, ortak amaç yolunda birleflmelidirler” diyerek Ocaklar›nCHP’ye kat›lma sürecini bafllatm›flt›. Nitekim 10 Nisan 1931’de Türk Ocaklar› Ola-¤anüstü Kurultay› topland›. Genel Baflkan Hamdullah Suphi Tanr›över Atatürk’ün“kurdu¤u partinin kadrolar›n›, ulussever, halkç› ve cumhuriyetçi gençlerle büyüt-meyi” istedi¤ini, bu nedenle ocaklar›n CHP’ye ba¤lanmas›n›n yerinde olaca¤›n› be-lirtti. Sonuç olarak Türk Ocaklar› Derne¤inin kapat›lmas›na ve derne¤in sahip ol-du¤u tüm haklar›n CHP’ye devrine karar verildi. Oybirli¤i ile kabul edilen bu öne-ri sonucunda 257 flubesi bulunan Türk Ocaklar› CHP’ye kat›ld›.

Böylece devrim düflüncesini ve devrimin getirdi¤i ayd›nlanmay› Türk Ocaklar›ile ülke düzeyine yayg›nlaflt›ramayaca¤›n› gören Türkiye Cumhuriyeti bu ifllevi ye-rine getirmek üzere Halkevlerini kurdu.

fierafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, Yeni Türkiye’nin Oluflumu (1923-1938), 3. Kitap(‹kinci Bölüm), 2b, ‹stanbul: Bilgi Yay›nevi, 2010.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Türk Ocaklar›’n›n CHP ile birlefltirilmesinin nedeni nedir?

Halkevleri’nin Kuruluflu, Amaç ve ‹flleviCHP yöneticileri; Mustafa Kemal Pafla’n›n 20 Nisan 1931’de yay›nlad›¤› bildirisindebelirtilen “Halkç›l›k, Milliyetçilik ve ‹nk›lâpç›l›k” ilkelerinin halk aras›nda yay›lma-s›n›, halk›n bu yönde e¤itilmesini ve özellikle Cumhuriyetin emanet edildi¤i genç-lerin bu ilkeleri içtenlikle benimsemelerini zorunlu görüyordu. Bu amaçla bir diziçal›flma da bafllat›lm›flt›. Mustafa Kemal Pafla’n›n yak›ndan izledi¤i araflt›rma ve in-celemeler s›ras›nda Vildan Aflir’in Çekoslovakya’daki Sokol adl› kurulufllar› anlatanbir konuflmas›nda Türkiye’de de Halkevleri veya Halk›nevleri ad›yla örgütlenmeyegidilebilece¤ini belirtmesi çözümü kolaylaflt›rd›. Yeni örgütlenmenin öncülü¤ünüE¤itim Bakan› Dr. Reflit Galip üstlendi, Atatürk’ün de uygun bulmas›yla kurulacakörgütün “Halkevi” ad›n› almas› düflüncesi benimsendi. Ziya Gevher Etili baflkanl›-¤›nda kurulan bir heyete de “Halkevleri Ana Talimatnamesi”ni haz›rlama göreviverildi.

‹lk Halkevi 19 fiubat 1932’de Ankara’daki eski Türk Oca¤› binas›nda aç›ld›. Tö-rende konuflan Genel Sekreter Recep Peker, Halkevlerinin politika d›fl›nda ulusalamaçlar do¤rultusunda çal›flaca¤›n› ve Türk toplumunu gelece¤e haz›rlayaca¤›n›belirtti. Halkevleri; ülkede kültürel bütünlü¤ü sa¤lamaya hizmet edecek birer“halk e¤itim merkezi” olacakt›. Ayn› gün 14 Halkevi hizmete aç›ld›. ‹lk y›l›n so-nunda say›lar› 21’e ulaflt›. 1938 sonuna gelindi¤inde ise bu say› 209’u bulmufltu.Halkevlerinin kurulufl ve çal›flmalar›n› yak›ndan izleyen Atatürk de CHP’nin Hal-kevleri ile bütün yurttafllara kucak açmas›n› “sosyal ve kültürel bir devrim” olaraknitelendirdi.

Gerçekten de Halkevleri Tüzü¤ü bu devrimi gerçeklefltirecek flekilde kalemeal›nm›fl; Dil, Edebiyat, Tarih; Güzel Sanatlar; Temsil (Tiyatro); Spor; Sosyal Yard›m;Halk Dershaneleri ve Kurslar; Kütüphane ve Yay›n; Köycülük; Müze ve Sergiler ol-mak üzere 9 flubeden oluflmas› öngörülmüfltü. Halkevine girmek isteyen her yurt-tafl, uzmanl›¤› ve iste¤ine göre flubelerden birine üye olma hakk›na sahipti. Hal-kevlerinin gelirini ise bulundu¤u yerdeki parti, belediye, özel idare gibi kurumla-r›n ay›raca¤› ödenek ve ba¤›fllar oluflturuyordu.

Zaman içinde giderek say›lar› artan Halkevleri, yapt›¤› çal›flmalarla etkin birere¤itim, kültür ve sosyal dayan›flma kurumu oldu. Yurttafllar›n rahatça girip ç›kabil-di¤i, suyu, elektri¤i ya da ayd›nlatma araçlar› bulunan ›s›t›lm›fl mekânlar›yla örnekbirer yap›, okuma salonu ya da yeri bulunan bir kitapl›k, güncel gazetelerin ve sü-reli yay›nlar›n okunabildi¤i, radyo dinleme olanaklar›n›n bulundu¤u, konferansla-r›n, toplant›lar›n, sinema gösterilerinin, tiyatro, halk oyunlar›, konser, balo, anmatörenleri ile kutlamalar›n yap›ld›¤› birer kültür kurumlar› oldu. Okuma yazmakurslar› düzenlenerek, çeflitli alanlarda spor etkinlikleri yap›larak, sa¤l›k kurallar›-n› ö¤retmeye ve uygulamaya dönük e¤itimler verilerek halk sa¤l›¤› ve e¤itimi yö-nünde öncü kurumlar oldu. Çevre ve köy araflt›rmalar›, yoksullara ve hastalarayard›m faaliyetleri düzenlenerek yurttafllar aras›nda sosyal dayan›flma sa¤lanmas›-na öncülük etti. Halkevleri ayn› zamanda bölgeyi her yönüyle inceleyen araflt›rmave derlemeleri içeren dergiler de yay›nlad›. Merkez olan Ankara’da Ülkü, Bursa’daUluda¤, ‹zmir’de Fikirler, Manisa’da Gediz, Afyon’da Taflp›nar, Kars’ta Do¤ufl, Di-yarbak›r’da Karacada¤, Sinop’da Dranaz gibi isimler alan bu dergiler 1930’lu y›lla-r›n Türkiyesini anlatan ve çok önemli inceleme ve derlemeleri içeren önemli birerkaynak oldular.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

Atatürk’ün ölümünden sonra küçük kentlerde ve kasabalarda Halkevi yerineHalkodas› ad› verilen daha küçük çapl› flubeler de aç›ld›. Böylece h›zla ço¤alan bukurulufllar›n say›s› 1950 y›l› bahar›na gelindi¤inde 477’si Halkevi, 4332’si Halkoda-s› olmak üzere 4809’a ulaflt›. 1942 y›l›nda Londra’da da bir Halkevi aç›ld›. Ne ki1950 y›l›nda iflbafl›na gelen Demokrat Parti 8 A¤ustos 1951’de ç›kard›¤› yasa ileHalkevlerini kapatarak mal varl›klar›n› hazineye devretti. 27 May›s 1960’dan sonraHalkevlerini canland›rmak için yap›lan giriflimlerden de olumlu sonuç al›namad›.

fierafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, Yeni Türkiye’nin Oluflumu (1923-1938), 3. Kitap‹kinci Bölüm, 2.b, ‹stanbul: Bilgi Yay›nevi, 2010.

S‹YASAL KATILIMIN GEN‹fiLET‹LMES‹

1931 Seçimleri ve Ba¤›ms›zlar›n Meclis’e GelmeleriTürkiye Cumhuriyeti 1931 y›l›na girerken pek çok olumsuzlukla da yüz yüze kal-m›flt›. Tüm dünyay› etkisi alt›na alan ekonomik bunal›m ülkede derinden hissedil-meye bafllam›flt›. Serbest Cumhuriyet Partisi’nin kurucular› taraf›ndan kapat›lmas›ile ülke, yoluna tek parti ile devam etmek zorunda kalm›fl, Menemen’de yaflananolay ve Kubilay’›n flehit edilme biçimi siyasal ve toplumsal bir gerginlik yaratm›flt›.Cumhurbaflkan› Mustafa Kemal yaflanan bu olumsuzluklar›n halk üzerindeki etki-lerini saptayabilmek amac›yla üç ay süren bir yurt gezisine ç›km›fl, CHP ‹zmir ‹lKongresi’nde partinin izledi¤i program› “bir yönüyle tamam›yla demokratik, halk-ç› bir program olmakla birlikte ekonomik aç›dan devletçidir” diyerek aç›klam›flt›(27 Ocak 1931).

Cumhurbaflkan› Mustafa Kemal gezisini tamamlay›p 3 Mart’ta Ankara’ya döndü-¤ünde CHP Grup Baflkanl›¤›na gönderdi¤i bir mektupla izlenimlerini paylaflt› vegüven tazelemek amac›yla seçimlerin yenilenmesini önerdi. Öneri, CHP Grubu’ndakabul edildi. 5 Mart 1931’de toplanan TBMM önce milletvekili maafllar›n›n 500 li-radan 350 liraya indirilmesini öngören teklifi yasalaflt›rd›. Ard›ndan da oy birli¤i ileseçim karar› ald›.

CHP, seçimlere giderken demokratik bir ad›m att›. Siyasal yaflamda çok seslili-¤i sa¤lamak, denetim sistemini çal›flt›rmak amac›yla 22 seçim bölgesinden gereklisay›dan daha az aday göstererek CHP’li olmayan kimi üyelerin TBMM’de yer alma-s›n› sa¤lamaya yöneldi. Bu amaçla Adana, Afyon, Aksaray, Ayd›n, Bal›kesir, Bolu,Burdur, Bursa, ‹stanbul, ‹zmir, Isparta, Kayseri, Kastamonu, Kocaeli, Konya, Kü-tahya, Manisa, Ni¤de, Samsun, Sinop ve Tekirda¤’da 30 milletvekilli¤i bofl b›rak›l-d›. CHP’nin adaylar› da Cumhurbaflkan› taraf›ndan aç›kland›.

1927 program›nda koflullar elverdi¤inde tek dereceli seçim sisteminin uygula-naca¤› belirtilmiflti. Ne var ki 1931’de de iki dereceli seçim uyguland›. ‹kinci seç-menlerin seçimi 8 Nisan’da bafllad›. Milletvekili seçimleri ise 24 Nisan’da yap›ld›.Seçim sonunda 20 ba¤›ms›z milletvekili aday› CHP ikinci seçmenlerinin deste¤i ileseçilerek TBMM’de yer ald›. Halil Mentefle (‹zmir), Hüsnü Kitapç› (‹zmir), S›rr› Bel-lio¤lu (Kocaeli) ile eski SCP’li Galip Bey (Ni¤de) bunlar aras›nda yer ald›. ‹stan-bul’dan ba¤›ms›z aday olan Kaz›m Karabekir, Refet Bele, Dr. Cemil Topuzlu veA¤ao¤lu Ahmet d›fl›ndaki 11 eski SCP’li milletvekili ise CHP’li olarak TBMM’de yerbuldular.

Böylece CHP, iktidara muhalefet edecek kimi isimlerin TBMM’de yer almas›n›sa¤layarak muhalefet partisinin olmamas›ndan kaynaklanan bofllu¤u doldurmayayöneldi. TBMM 4 May›s 1931’de toplant›lar›na bafllad›.

134 Türkiye ’de Demokrasi ve Par lamento Tar ih iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Hukuk Alan›nda Kad›n-Erkek Eflitli¤inin Sa¤lanmas›Demokrasi, yurttafllar›n kad›n-erkek ay›rt etmeksizin seçimlere kat›labilmesini ön-görür. Türkiye Cumhuriyeti, dünyan›n pek çok ülkesinden önce kad›nlar›na buhakk› tan›yarak erkek ulusun egemenli¤inden kad›n-erkek tüm yurttafllar›n ege-men oldu¤u düzene geçmifltir.

Daha Lozan’da bar›fl görüflmeleri sürdürülürken Ahmet Emin Yalman 1923 y›l›Ocak ay›nda ‹zmit’te bas›n temsilcileri ile görüflme yapan Mustafa Kemal Pafla’ya“Halide Edip Han›m’› milletvekili görecek miyiz?” sorusunu yöneltmiflti. MustafaKemal, bu konuda yasada bir aç›kl›k bulunmad›¤›n› ve “50.000 erkek nüfusa birmilletvekili” seçilece¤i hakk›ndaki hükümden “erkek” kayd› ç›kar›lacak olursa ka-d›nlar›n da bu hakk› elde edece¤ini, er geç bu hakk›n Türk kad›nlar›na sa¤lanaca-¤›n› söylemiflti. Ancak bu düflüncesini paylaflt›¤› baz› kimselerin konuya s›cak yak-laflmad›¤›na da dikkati çekmiflti. Nitekim I. TBMM’nin 3 Nisan 1923 günkü oturu-munda seçim yasas› de¤ifltirilirken “50.000 erkek” nüfusa bir milletvekili kayd›nda-ki ‘erkek” ibaresi korunmufl, “20.000 erkek” için bir milletvekili seçilmesi kabuledilmifl, böylece kad›nlar seçme seçilme haklar›ndan yoksun k›l›nm›flt›.

Ayn› y›l TBMM’nin gündemine giren 1924 Anayasa tasar›s›n›n görüflmeleri s›ra-s›nda konu bir kez daha gündeme getirilmiflti. Anayasa tasar›s›nda “Her Türk seç-me hakk›na sahiptir” hükmüne yer verilmiflti. Anayasa e¤er Meclis’ten bu flekildegeçse idi kad›nlar da bu hakka sahip olacaklard›. Tart›flmalar s›ras›nda II. Grup üye-lerinden Hüseyin Avni (Ulafl) Bey, kad›nlara verilmek istenen siyasal haklara; buhaklar›n “verilecek de¤il al›nacak bir hak” oldu¤unu, “zaman›n›n henüz gelmedi-¤i”ni söyleyerek ve kad›nlar›n siyasal haklar›n› kullanacak kadar “tekâmül/olgun-luk” etmedi¤ini/göstermedi¤i vurgulayarak karfl› ç›km›flt›. Meclis görüflmelerindemadde “Her erkek Türk” diye de¤ifltirilerek kad›nlar seçme-seçilme haklar›ndan birkez daha yoksun b›rak›lm›flt›. Kimi milletvekillerinin bu sonucu alk›fllamalar› karfl›-s›nda Recep Peker ‘Kad›n› yok sayd›n›z, utan›n ve bari alk›fllamay›n’ diyerek isya-n›n› ortaya koymufltu. ‘Analar›n›z›n, bac›lar›n›z›n bafl›nda tepiniyorsunuz’ diyerektepkisini dillendiren Tunal› Hilmi Bey ise “feminist” olmakla suçlanm›fl, “milletinhassasiyetleriyle oynamamas›” ve “fleriata hürmet etmesi” konusunda uyar›lm›flt›.

Bu tarihten sonra kad›nlara siyasal haklar tan›nmas› için ilk büyük ad›m 3 Nisan1930’da at›ld›. Belediyeler Yasas› ile seçme ve seçilme konusunda kad›n-erkek ay-r›m› kald›r›ld›. 18 yafl›n› bitiren her Türk vatandafl› kad›n da belediye seçimlerindeoy kullanabilecekti. Seçilme için gerekli yafl s›n›r› da 25 olarak saptand›. Yasan›nkabul edilmesinin ard›ndan yap›lan seçimlerde Türk kad›n› ilk kez oy kulland›.

‹kinci ad›m 26 Ekim 1933’de at›ld›. 442 say›l› Köy Kanunu’nun 20 ve 30’uncumaddelerinde de¤ifliklik yap›lmas› önerildi. Bu öneride; önce, kad›nlar›n Türk ta-rihinin her aflamas›nda erke¤i ile yan yana her türlü fedakârl›¤› yapt›¤›, belediye ifl-lerinde temiz ve ciddi yerini ald›¤› vurgulan›yor sonra da Cumhuriyette köyün sos-yal ve ekonomik yaflam›nda hak etti¤i yeri almas› gerekti¤i belirtiliyordu. ÖnerininTBMM’de kabul edilmesiyle Türk kad›n›na muhtar ve ihtiyar heyeti üyesi seçme veseçilme hakk› da ayn› gün tan›nd›.

Bu iki ad›m›n ard›ndan s›ra genel seçimlerde kad›nlar›n seçme ve seçilme hak-k›na kavuflturulmas›na gelmiflti. Daha 1931 y›l›nda ortaokullarda okutulmak üzereMustafa Kemal’in denetiminde haz›rlanan Medeni Bilgiler kitab›nda kad›nlara bü-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



tün siyasal haklar›n verilmesi gerekti¤i vurgulanm›flt›. Kitab›n “Kad›nlar›n ‹ntilabSalahiyetleri (Seçim Yetkileri)” bafll›kl› bölümünde I. Dünya Savafl›’n›n ard›ndan‹ngiltere, ‹sveç, Norveç, Finlandiya, Danimarka, Almanya, Polonya, Çekoslovakya,Avustralya ve ABD’de kad›nlara seçme ve seçilme hakk›n›n verildi¤i belirtildiktensonra “kad›n, seçmek ve seçilmek hakk›n› kazanmal›d›r” deniliyordu. Ancak, budüflüncenin uygulamaya geçirilebilmesi için Anayasada de¤ifliklik yapmak gereki-yordu. Konu ile ilgili öneri Baflbakan ‹smet ‹nönü ve 191 arkadafl›ndan geldi. Öne-ri; Anayasa’n›n 10 ve 11. maddeleri ile Milletvekili Seçim Yasas›’n›n kimi maddele-rinin de¤ifltirilmesini ve yasaya bir madde eklenmesini öngörüyordu.

TBMM, öneriyi 5 Aral›k 1934 günü yap›lan birlefliminde öncelik ve ivediliklegündemine ald›. Öneri ile ilgili ilk sözü alan Baflbakan ‹smet ‹nönü; “kad›nlar›m›-z›n Türk tarihindeki hakl› yerleri, erkek ile beraber, daima memleketin ve milletingelece¤i üzerinde söz ve etki sahibi olmalar›d›r. Türk kad›n› tarihte ne vakit hakl›ve itibarl› yerini bulmufl, milletin gelece¤i üzerinde etkisini gösterebilmiflse, erkek-lerle beraber kar›fl›k ve güç yurt ifllerinde el ele çal›flabilmifl ise, iflte o zaman bü-yük Türk Ulusu, gücü ile, uygarl›¤› ile bütün dünyay› kaplam›flt›r” diyerek, bu hak-k›n Türk kad›n›na bir lütuf olarak verilmedi¤ini, Türk ailesinin gelenek ve göre-neklerinin bunu gerektirdi¤ini belirtti. Türk kad›n›n Kurtulufl Savafl›’ndaki katk›s›-na iflaret ettikten sonra kad›nlar›n bu haktan yoksun k›l›nmas› ile ulusun kötürümkalaca¤›n› vurgulad›. Kimi milletvekillerinin Türk kad›n›n› öven, yasay› destekle-yen konuflmalar›n›n ard›ndan gerekli de¤ifliklikler oybirli¤i ile kabul edilerek yasa-laflt›. Yeni yasa ile 22 yafl›n› bitiren kad›n, erkek her Türk milletvekili seçme hak-k›na sahiptir (madde 10). Otuz yafl›n› bitiren kad›n, erkek her Türk de milletveki-li seçilebilecektir (madde 11).

Milletvekili Seçim Yasas›’n›n kimi maddelerindeki “erkek” kayd›n›n yerine de“kad›n, erkek” kayd› eklenerek kad›nlar›n seçme ve seçilme hakk›n›n önündekitüm engeller kald›r›ld›. Böylece Türk kad›n› Fransa, ‹sviçre, ‹talya gibi pek çok Av-rupa ülkesindeki hemcinslerinden önce seçme ve seçilme hakk›na kavuflturuldu.1935 seçimlerinde 17 kad›n TBMM’de yer buldu, ara seçimlerde bir kad›n millet-vekili seçildi. Böylece 18 kad›n milletvekili ile Türk demokrasisi önemli ve büyükbir ad›m daha atm›fl oldu.

TBMM Zab›t Ceridesi, Devre I, Cilt 28, s. 328-341.

1930’lu y›llarda at›lan hangi ad›mlarla siyasal kat›l›m geniflletilmifltir?

‹K‹NC‹ DÜNYA SAVAfiI VE TEK PART‹ DÖNEM‹’N‹N SONA ERMES‹I. Dünya Savafl› sonunda Avrupa’n›n siyasal haritas› yeni bafltan çizilmiflti. Bunun-la birlikte yap›lan bar›fl antlaflmalar›yla yenik devletlerin toprak kay›plar›na u¤rat›l-mas›, a¤›r savafl tazminatlar› ödemek zorunda b›rak›lmas›, askeri k›s›tlamalar veekonomik yükümlülükler getirilmesi, yeni s›n›rlar çizilirken milliyet ilkesinin gözard› edilmesi kal›c› bar›fl› tehdit ediyordu. Hatta yenenler aras›nda olmas›na karfl›n‹talya bile Anadolu’da kendisine b›rak›lan bölgelerin Yunanistan’a verilmesindenhoflnut de¤ildi. Bu koflullar; yenik devletlerin kendilerine dayat›lan koflullar› de¤ifl-tirmek, yenenlerin ise var olan durumu korumak yönünde yo¤un çabalar›na ne-den oldu. S›n›r hoflnutsuzluklar›ndan do¤an gerilim, ülkelerin iç siyasal yap›lar›n-daki de¤ifliklikler ve ekonomik bunal›mla bütünleflince daha da artt›. Zira, ‹talya’da1922’de iktidara gelen afl›r› ulusçu Faflist Parti, Roma ‹mparatorlu¤u’nu yeniden


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9

canland›rmak ülküsünü d›fl politikas›n›n temeli yapm›fl, ekonomik bunal›m› öneç›kararak demokrasiyi tümden kald›rm›flt›. Ayn› y›l, Rusya da di¤er Sovyetleri bün-yesine alarak Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birli¤i’ni kurmufltu. Versailles Antlafl-mas›’n›n Alman toplumu üzerindeki onur k›r›c› koflullar›na bunal›m›n yaratt›¤› ifl-sizlik ve açl›k tehlikesi eklenince Almanya’da da Nasyonal Sosyalistlerin iktidaragelmesi kolaylaflm›flt›(30 Ocak 1933). fiubat 1933’te Versailles’i tan›mayaca¤›n› veemperyalist bir politika izleyece¤ini aç›klayan Hitler, ‹ngiltere’nin de deste¤ini ala-rak Polonya ve Çekoslovakya’dan toprak istemlerinde bulundu. Silahs›zlanmaKonferans›’ndan ve Milletler Cemiyeti’nden çekildi. 1935’te ise Versailles’in silah-lanmay› k›s›tlayan maddesini tan›mad›¤›n› aç›klayan Hitler, ‹talya’ya yanaflt›. RenBölgesi’ne girdi. ‹talya ise Habeflistan’› iflgal etti. Gerilim, Japonya’n›n Çin’e yapt›-¤› bask›larla Uzakdo¤u’yu da etkisi alt›na ald›. 1936’da Almanya ve Japonya’n›n ba-fl›n› çekti¤i pakta bir y›l sonra ‹talya’n›n da kat›l›m› ile “Berlin-Roma-Tokyo Mihve-ri” olufltu. Bu birliktelikten güç alan Almanya, 1938’de Avusturya’y› iflgal ederekbirleflti¤ini aç›klad›. Çekoslovakya’ya karfl› da Südet Almanlar›n›n özerklik istekle-rini destekledi. Bu istek baflta ‹ngiltere ve Fransa taraf›ndan kabul edildi. Ancak,Hitler’in isteklerini art›rmas› karfl›s›nda Çekoslovakya’n›n seferberlik ilân etmesi,Sovyet Rusya’n›n Çekoslovakya’y›, ‹talya’n›n ise Almanya’y› destekleyece¤ini aç›k-lamas› ve Almanya’n›n Südet bölgesinin kendisine verilmesinde ›srarc› olmas› Av-rupa’y› savafl tehlikesi ile yüz yüze getirdi. Eylül 1938’de yap›lan Münih Konferan-s› ile bar›fl için yeni bir umut olufltu. Ancak Almanya, Ekim 1938’de Polonya’n›n veÇekoslovakya’n›n bir bölümünü iflgal etti, Çekoslovakya’n›n baz› topraklar›n› Ma-caristan’a b›rakt›. ‹ngiltere ile Fransa’n›n bu geliflmeler karfl›s›nda kay›ts›z kalmas›Almanya ve ‹talya’n›n yay›lmac› politikalar›na h›z vermesine neden oldu. Alman-ya, Mart 1939’da Çekoslovakya’y›, ‹talya da Nisan 1939’da Arnavutluk’u iflgale bafl-lad›. A¤ustos 1939’da bir Sald›rmazl›k Pakt› imzalayarak Rusya’n›n tarafs›zl›¤›n›sa¤layan Almanya, 1 Eylül 1939’da savafl ilân etmeksizin Polonya’ya girdi. 3 Ey-lül’de ‹ngiltere, Polonya’ya verdi¤i garanti yükümlülü¤ünü yerine getirmek üzereAlmanya’ya savafl ilân etti. Alt› saatlik bir duraksaman›n ard›ndan da Fransa savaflkarar› ald›. Böylece, 1945 y›l›na kadar sürecek olan büyük hesaplaflma bafllad›.

Savafl›n 1941’e kadar olan dönemi Mihver devletlerinin üstünlü¤ü ile geçti.1941-1943 y›llar› aras›nda dengeyi sa¤layan Müttefik devletler, 1943’ten sonra üs-tünlü¤ü ele geçirdi. Pek çok ülkenin taraf oldu¤u bu savaflta Türkiye, bafllang›çtaher iki blokla da iyi iliflkilerini sürdürdü. Ordusunun eksikliklerini tamamlamaküzere Almanya’dan askeri malzeme al›m›na gitti. ‹ngiltere ve Fransa ile karfl›l›kl›yard›ma dayanan siyasal bir iliflki içine girdi. Ancak Türkiye’nin müttefiklerle olanbu iliflkisi karfl›s›nda Almanya’ya siparifl edilen denizalt›, top ve savafl uçaklar›n›nteslimi Hitler’in emri ile durduruldu (May›s 1939). Buna karfl›l›k olarak Türkiye’ninAlmanya’ya yapt›¤› krom ihracat›n› yavafllatmas› üzerine Almanya, verdi¤i bir notaile Türk Hükümeti’nin d›fl politikas›n› elefltirerek bir dizi isteklerde bulundu ve ka-bul edilmedi¤i takdirde Türkiye’ye kredi ve savafl malzemesi vermeyece¤ini, tica-ret antlaflmas›n› yenilemeyece¤ini bildirdi. Türkiye’nin notaya yan›t› da ayn› dere-cede sert oldu ve 1 Eylül 1939’da Türkiye ile Almanya aras›ndaki ticarî iliflkiler ta-mamen kesildi. Almanya ile yaflanan bu gerginlikle birlikte Sovyetler Birli¤i’ninBo¤azlar bölgesinde hak iddia etmesi Türkiye’yi ‹ngiltere’ye yak›nlaflt›rd›. Ekim1939’da ‹ngiltere ve Fransa ile imzalad›¤› Üç Tarafl› Karfl›l›kl› Yard›m Antlaflmas› ileTürkiye, bu devletlerin destek ve yard›mlar›n› sa¤lad›¤› gibi Sovyet tehlikesine kar-fl› kendisini güvenceye ald›. 1940 yaz›nda Fransa’n›n Almanlarca iflgali ile Müttefik-ler yan›nda savafla girmesi yönündeki bask›lar karfl›s›nda yine bu antlaflmaya da-


yanarak uzun süre tarafs›zl›¤›n› sürdürdü. Almanlar›n 1941 y›l› bafl›nda Yunanistanve Ege adalar›n› iflgal etmesi Alman-Sovyet dayan›flmas›n› sarsarken Türk-Sovyetiliflkilerinde ›l›ml› bir hava estirmeye bafllad›. Zira, Alman yay›lmas›ndan Türkiyede endifle duyuyordu. Ancak Hitler, 28 fiubat 1941’de ‹nönü’ye gönderdi¤i mesaj-la; Bulgaristan’da ‹ngiltere’ye karfl› önlemler alacak olan Almanya’n›n bu harekât›-n›n Türkiye’nin toprak bütünlü¤üne ve siyasal ba¤›ms›zl›¤›na tehdit oluflturmad›¤›-n›, Türkiye’ye yönelik bir sald›r› niyeti tafl›mad›¤›n›, Almanya’n›n bu bölgede hiç-bir toprak talebi olmad›¤›n› ve Alman birliklerinin Türk s›n›r›ndan belli bir uzak-l›kta duraca¤›n› bildirdi. ‹smet Pafla ise yan›t›nda Türkiye’nin, kendi politikas›n›kendisinin belirleyece¤i ve her türlü sald›r› ve iste¤e karfl› topraklar›n› koruyaca¤›yönündeki kararl›¤›n› Hitler’e bildirdi. Almanya bu kez Trakya’da toprak ve Ege’debaz› adalar› önererek Türkiye’yi yan›na çekmeye çal›flt›. 18 Haziran 1941’de deTürkiye ile Almanya aras›nda Dostluk Antlaflmas› imzaland›. Bu yak›nlaflma Mütte-fiklerin Türkiye’ye olan bask›lar›n› da beraberinde getirdi. Ard›ndan Amerikan yar-d›m› geldi.

Türkiye, 1941-1942 y›llar›nda savaflan her iki tarafla kurdu¤u siyasal ve ticariiliflkilerle yans›zl›¤›n› korudu. 1943’te Almanlar›n Stalingrad’da yenilmesi ile Mütte-fikler Türkiye’nin savafla girmesi yönündeki bask›lar›n› art›rd›. 31 Ocak 1943’teAdana’n›n Yenice ‹stasyonu’nda ‹smet ‹nönü, Baflbakan fiükrü Saraço¤lu ve ‹ngil-tere Baflbakan› Churchill aras›nda yap›lan görüflmeler sonunda Türkiye tarafs›zl›¤›-n› korumakla birlikte Müttefiklere iyice yak›nlaflt›. 4-6 Aral›k 1943’te ‹nönü, Roose-velt ve Churchill aras›nda yap›lan Kahire Konferans›’nda ise ‹nönü, Türk ordusu-nun silah ve malzeme eksikli¤inin giderilmesi kofluluyla savafla kat›lmaya raz› ol-du. Ancak, Türkiye’nin yans›zl›¤›n› sürdürmesi konusunda gösterdi¤i direnç veoyalama siyaseti, ‹ngiltere ve ABD’nin Türkiye ile iliflkilerini ve yap›lan askeri yar-d›m› kesmelerine neden oldu (Nisan 1944). Müttefiklerin kararl› tutumu ve Mihverdevletlerinin iflgal etti¤i bölgelerden birer birer geri çekilmeye bafllamas› karfl›s›n-da Türkiye 2 A¤ustos 1944’te Almanya ile siyasal ve ekonomik iliflkilerini kesti.Sovyet Rusya’n›n Balkanlardaki giriflimleri ve Müttefiklerin 1 Mart 1945’ten önceAlmanya’ya savafl ilân eden ülkelerin San Fransisco Konferans›’na kat›labilece¤inibelirten muht›ras›n› da dikkate alarak 23 fiubat 1945’te Almanya ve Japonya’ya sa-vafl ilân etti. 27 fiubat’ta da Birleflmifl Milletler Bildirisi’ni imzalad›. 5 Mart 1945’teise San Fransisco Konferans›’na resmen ça¤r›larak Birleflmifl Milletler Örgütü’nünkurucu üyeleri aras›nda yer ald›. Bu tarihten sonra Türkiye Cumhuriyeti Bat›’n›nçok partili demokratik ülkeleri aras›nda yer almas›n› sa¤layan ad›mlar›n› atarak de-mokratik geliflimini olgunlaflt›rmak konusundaki kararl›l›¤›n› ortaya koydu. ÖnceMilli Kalk›nma Partisi’nin ard›ndan Demokrat Parti’nin 1946’da Türk siyasal yafla-m›nda yer almas›n›n ard›ndan 1950’de yap›lan seçimler sonras›nda kans›z olarakiktidar› Demokrat Parti’ye teslim ederek muhalefet görevini üstlendi.

SonuçTürkiye Cumhuriyeti ülkeyi sarsan ekonomik ve siyasal sorunlar› yeniden çok par-tili hayata geçerek aflmak istemifl, 1930 y›l›nda SCP kurulmufltur. Ne var ki yaflananolumsuzluklar bu partinin de kapanmas›na neden olmufl, Türkiye CHP ile tek par-tili sisteme geri dönmüfltür.

CHP; Türk siyasal yaflam›na damgas›n› vuran bir partidir. Sivas Kongresi’ndeörgütlenen, “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti”nin siyasal parti hali-ne dönüflmesi ile kurulmufltur. CHP’nin dört y›lda bir yap›lan “Büyük Kurultay”la-r›nda gerek Türk devriminin kökleflmesi gerekse ekonomik kalk›nma politikalar›-


n›n yürütülmesi için pek çok temel karar al›nm›flt›r. Atatürk Dönemi’nde Partininilk tüzü¤ü ise 1923 y›l›nda haz›rlanm›flt›r. Ayr›ca bir program yap›lmam›flt›r. Tüzük-te Partinin Cumhuriyetçi, halkç› bir parti oldu¤u, ihtilalci de¤il devrimci oldu¤uvurgulanm›flt›r. CHP’nin ilk kurultay› Sivas Kongresi olarak kabul edilmifltir. ‹kinciKurultay’› 15-20 Ekim 1927 tarihleri aras›nda yap›lm›flt›r Nutuk/Söylev Mustafa Ke-mal Pafla taraf›ndan bu kurultayda okunmufltur. Bu kurultayda CHP’nin tüzü¤ü ge-lifltirilmifl, ideolojik do¤rultusu belirlenmifl, dört ilke tan›mlanm›flt›r. Tüzük ayn› za-manda genel esaslar›n hiçbir nedenle de¤ifltirilemeyece¤ini hükme ba¤lam›fl, böy-lece dört ilke, partinin temel niteli¤i olma özelli¤ine kavuflturulmufltur. 1927 Tüzü-¤ü devletin yönetim fleklinin Cumhuriyet oldu¤unu saptam›fl, Mustafa Kemal Paflade¤iflmez genel baflkan olmufl, merkezin taflra örgütünü denetleyebilmesi için mü-fettifllikler oluflturulmufltur. “Umumi Riyaset Beyannamesi”nde ise CHP’nin laik birparti oldu¤u kesin olarak vurgulanm›flt›r. CHP’nin Üçüncü Büyük Kurultay› 10 Ma-y›s 1931’de toplanm›flt›r. CHP’nin ilkelerine devletçilik ve devrimcilik ilkeleri ek-lenmifl, 1931 Tüzü¤ünde 1927 Tüzü¤ünde var olan genel esaslar›n hiçbir flekildede¤ifltirilemeyece¤i hükmü kald›r›lm›flt›r. Parti teflkilat› ile ilgili en büyük de¤iflik-lik ise mutemetlikler ile müfettiflliklerin kald›r›lmas› olmufltur. Mustafa Kemal’in se-çim bildirisinde ilk kez sayd›¤› alt› ilke partinin “ana vas›flar›” olarak Parti Progra-m›’na al›nm›fl, dilde özleflmeye paralel olarak “f›rka” yerine “parti” sözcü¤ü benim-senmifltir. Parti program›nda seçimlerin tek dereceli yap›lmas› gayesi yinelenirkenkad›nlara oy hakk› tan›nmas› da programa al›nm›flt›r. CHP’nin Dördüncü BüyükKurultay› 9-16 May›s 1935’te yap›lm›flt›r. Atatürk’ün kat›l›¤› son kurultayd›r. Tüzü-¤e eklenen bir madde ile de partinin bir rozet ve bir marfl kabul edece¤i belirtil-mifltir. 1935 Tüzü¤ü Genel Baflkanl›k Divan›’n›n yetkilerini art›rm›flt›r. Bu kurultay-da “Kamâlizm (Kemalizm)” ilk kez CHP Program›’na girmifltir. Dilde özleflmeye pa-ralel olarak “ink›lâp” yerine “devrim” sözcü¤ü benimsenmifltir. CHP’nin Kemalizmolarak adland›rd›¤› ideolojisi 5 fiubat 1937’de TBMM’nin karar›yla Anayasaya al›na-rak Türkiye Cumhuriyeti’nin ideolojik yap›s› tamamlanm›flt›r. CHP’nin benimsedi-¤i ideolojik yap›ya Anayasal nitelik verilmesi ile bafllayan Parti-Devlet bütünleflme-si Halkevlerinin kurulmas›, ‹çiflleri Bakan›na Genel Sekreterlik görevi verilmesi vebütün illerde parti il baflkanl›¤›na o ilin valisinin getirilmesi ile perçinlenmifltir. Ata-türk’ün vefat› üzerine Parti tüzü¤ü gere¤ince genel baflkan seçimi için CHP Kurul-tay› 26 Aral›k 1938’de ola¤anüstü olarak toplanm›flt›r. Mustafa Kemal Atatürk, Par-tinin “Ebedi” Baflkan› olarak an›l›rken CHP Genel Baflkanl›¤›na “De¤iflmez Baflkan”s›fat›yla ‹smet ‹nönü getirilmifl, ‹nönü, bu tarihten sonra “Milli fief” unvan›yla an›l-maya bafllanm›flt›r. CHP’nin Beflinci Kurultay› 29 May›s 1939’da Ankara’da toplan-m›flt›r. Kurultayda ilki çok partili rejime geçiflle, ikincisi ise e¤itim ile ilgili ikiönemli karar al›nm›flt›r. ‹smet ‹nönü Kurultay› aç›fl konuflmas›nda demokrasiyeolan inanc›n› ve yak›n gelecekte Türkiye’nin rejimini bu yönde olgunlaflt›raca¤›n›vurgulam›flt›r. Parti Genel Sekreterinin Parti hükümetine üye olarak girmesi de ka-bul edilmifltir. Böylece 1936’da al›nan karar perçinleflerek Parti-Devlet bütünleflme-si tüzü¤e de aktar›lm›flt›r. 1939 Tüzü¤ü’nün en büyük yenili¤i ise Müstakil Grup’unkurulmufl olmas›d›r. Programda ise büyük de¤ifliklikler yoktur. En önemli yenilik“köy e¤itmenleri” konusudur. Kurultay, halkevlerinin yan› s›ra halkodalar›n›n aç›l-mas›n› da program›na alm›flt›r. CHP’nin 8-15 Haziran 1943’te toplanan alt›nc› Bü-yük Kurultay› tek parti devri içinde toplanan son CHP kurultay› olmufltur. Kurul-tayda yeni bir tüzük ve program da kabul edilmifltir. Tüzükteki en büyük yenilikilk kez partinin amac›n›n belirtilmifl olmas›d›r. Kurultayda kabul edilen parti prog-ram› oldukça k›sad›r. Dünya savafl›n›n etkileri programa yans›m›flt›r.


Ele ald›¤›m›z dönemde siyasal iktidar, sivil toplum örgütleri ile yak›n ba¤ kur-mufl hatta Türk Ocaklar›n›n yerine örgütledi¤i Halkevleri örne¤inde oldu¤u gibipartinin birer organ› gibi çal›flt›rm›flt›r. CHP, bu kanal arac›l›¤› ile devrimin getirile-rini ülkede yayg›nlaflt›rmaya yönelirken öte yandan da siyasal kat›l›m› geniflletenönemli ad›mlar atm›flt›r. Bu çerçevede 1931’de 22 seçim bölgesinden gerekli say›-dan daha az aday göstererek CHP’li olmayan kimi üyelerin TBMM’de yer almas›n›sa¤lam›flt›r. 1930’lu y›llarda kad›nlar› da siyasal yaflama katm›flt›r. ‹lk büyük ad›m 3Nisan 1930’da at›lm›fl belediye seçimlerinde Türk kad›n› ilk kez oy kullanm›flt›r.‹kinci ad›m 26 Ekim 1933’de at›lm›fl, muhtar ve ihtiyar heyeti üyesi seçme ve seçil-me hakk› bu tarihte Türk kad›n›na verilmifltir. Nihayet 5 Aral›k 1934’te de kad›nla-r›n milletvekili seçme ve seçilme haklar› TBMM taraf›ndan tan›nm›flt›r. Böylecedünya silahlanarak h›zla yeni bir savafla yol al›rken Türkiye CHP ile kat›l›m konu-sundaki eksiklerini tamamlayarak demokrasisini biraz daha olgunlaflt›rm›flt›r. Buolgunluk Demokrat Parti 1946’da Türk siyasal yaflam›na kat›ld›¤›nda yap›lan ilk se-çimlerde tökezlemifl, ancak 1950’de yap›lan seçimler sonras›nda iktidar partisiCHP, kans›z olarak iktidar› yeni partiye teslim ederek demokrasi s›nav›ndan da ba-flar› ile geçmifltir.



Serbest Cumhuriyet Partisi’nin kuruluflunun iç

ve d›fl nedenlerini tart›flabilme

Avrupa’n›n Türkiye’deki yönetimi diktatörlükolarak tan›mlamas› Serbest Cumhuriyet Partisi’ninkurulmas›n›n d›fl nedeniydi. Devrimlerle gelende¤iflimin genifl halk kitlelerine benimsetileme-mesi, 1929 y›l› sonundan itibaren kendisini iyicehissettiren ekonomik bunal›m halka olumsuzyans›mas› ve hükümetin denetlenmesini gerekligören, toplumdaki hoflnutsuzluklara Meclis ka-nal›yla ve Mecliste çözüm aramak isteyen Musta-fa Kemal Pafla’n›n çözümü yeni bir partinin ku-rulmas›nda bulmas› ise iç nedenlerdi.

Atatürk döneminde CHP’deki de¤iflimi aç›klaya-

bilme

D›flta bar›fl› içte ise Türkiye Cumhuriyeti’nin tamba¤›ms›zl›¤›n› koruyarak ça¤dafl bir devlet yap›s›oluflturma hedefini benimseyen CHP kuruldu¤u1923 y›l›ndan itibaren bu hedefe nas›l ulafl›laca¤›sorusuna yan›t olan ideolojisini ad›m ad›m olufl-turmufltur. Yeni devletin kuruldu¤u ilk gündenitibaren yaflama geçirdi¤i Cumhuriyetçilik, Milli-yetçilik, Halkç›l›k ve Laiklik ilkelerini 1927 y›l›n-da program›na alm›flt›r. 1931 y›l›nda ise bu dörtilkeye Devletçilik ve Devrimcilik ilkelerini ekle-yerek ideolojisinin temel yap›s›n› kurmufltur.1935 Büyük Kurultay›’nda ise alt› ilkeden oluflanideoloji Kemalizm olarak adland›r›lm›flt›r.1936 y›-l›nda ise Genel Yönetim Kurulu üyeli¤ine al›nan‹çiflleri Bakan›na Genel Sekreterlik görevi veril-mifl, bütün illerde parti il baflkanl›¤›na o ilin vali-si getirilerek Parti-Devlet bütünleflmesine gidil-mifltir. 5 fiubat 1937’de de Kemalizm’in ilkeleriAnayasaya al›narak partinin ilkeleri devletin ide-olojisine dönüfltürülerek Parti-Devlet bütünlefl-mesi perçinlenmifltir.

‹nönü döneminde CHP’deki de¤iflimi aç›klaya-

bilme

10 Kas›m 1938’de Atatürk’ün vefat› üzerine 11Kas›m’da TBMM Cumhurbaflkanl›¤›’na ‹smet ‹nö-nü’yü seçmifltir. ‹nönü CHP’nin de Genel Baflka-n›’d›r. Ayn› y›l yap›lan Ola¤anüstü Kurultay’daMustafa Kemal Atatürk Partinin “Ebedi” Baflkan›olarak an›l›rken CHP Genel Baflkanl›¤›na “De¤ifl-mez Baflkan” s›fat›yla ‹smet ‹nönü getirildi. De-¤iflmez Genel Baflkanl›¤a getirilen ‹smet ‹nönü,1930’lu y›llardaki totaliter rejimlerin baflkanlar›taraf›ndan kullan›lan “Milli fief” unvan›yla an›l-maya baflland›. 1939 Büyük Kurultay›’nda De¤ifl-mez Genel Baflkan taraf›ndan saptanacak bir Ge-nel Baflkan Vekilli¤i öngörüldü. Parti Genel Sek-reterinin Parti hükümetine üye olarak girmesi dekabul edildi. Böylece 1936’da al›nan karar per-çinleflerek Parti-Devlet bütünleflmesi tüzü¤e deaktar›ld›. 1939 Tüzü¤ü’nün en büyük yenili¤i iseMüstakil Grup’un kurulmufl olmas›d›r.

Siyasal iktidar ile sivil toplum örgütleri aras›n-

daki iliflkiyi aç›klayabilme

Atatürk döneminin en önemli sivil toplu örgütüTürk Ocaklar›’d›r. Ocak üyeleri Milli Mücade-le’nin ilk gününden itibaren Türk ulusunun sava-fl›m›na büyük destek vermifltir. Ancak zaman için-de devrimlere mesafeli yaklaflmas›, kimi üyeleri-nin önce Terakkiperver Cumhuriyet Partisi’ni ar-d›ndan Serbest Cumhuriyet Partisini destekleme-si CHP ile Türk Ocaklar›n›n aras›n› açm›flt›r. Üs-telik Türk Ocaklar›n›n kimi üyelerinde de ›rkç›tutumlar gözlenmifltir. Atatürk de “Türk Oca¤›”isminin ülkedeki farkl› etnik gruplar› kendi siviltoplum örgütlerini kurmaya özendirece¤indenkayg› duymufltur. Zira Mustafa Kemal, içinde ya-flan›lan günlerin birlik içinde mücadeleyi gerek-tirdi¤i kan›s›ndad›r. Bu nedenle Türk Ocaklar›-n›n Halk Evleri ile birlefltirilmesi karar› al›nm›flt›r.Böylece Parti-Devlet bütünleflmesi yolundaönemli bir ad›m daha at›lm›flt›r. 1931 y›l›nda ku-rulan Halkevleri ve ard›ndan köy ve kasabalardaoluflturulan Halkodalar› ise siyasal iktidar›n ön-gördü¤ü ça¤dafl ulus oluflturma projesinin uygu-lama alanlar› olmufltur. Türk ulusunun ayd›nlan-ma savafl›m› bu merkezlerde kazan›lm›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Siyasal kat›l›m›n nas›l geniflletildi¤ini aç›klaya-

bilme

Kad›nlara siyasal haklar›n tan›nmas› konusunda1924 y›l›nda yap›lan giriflim baflar›s›z olduktansonra ilk büyük ad›m 3 Nisan 1930’da at›ld›. Be-lediyeler Yasas› ile seçme ve seçilme konusundakad›n-erkek ayr›m› kald›r›ld›. 18 yafl›n› bitirenher Türk vatandafl› kad›n da belediye seçimlerin-de oy kullanabilme 25 yafl›n› dolduran her kad›nda seçilme hakk›na kavufltu. ‹kinci ad›m 26 Ekim1933’de at›ld›. Köy Kanunu’nun 20 ve 30’uncumaddelerinde yap›lan de¤ifliklikle muhtar ve ih-tiyar heyeti üyesi seçme ve seçilme hakk› Türkkad›n›na tan›nd›. 5 Aral›k 1934’te ise TBMM ka-d›nlar›n milletvekili seçme ve seçilme hakk›n› ta-n›d›. Yeni yasa ile 22 yafl›n› bitiren kad›n, erkekher Türk milletvekili seçme hakk›na sahip k›l›n-d›. Otuz yafl›n› bitiren kad›n, erkek her Türk demilletvekili seçilebilecekti. 1935 genel ve ara se-çimlerinin ard›ndan 18 kad›n milletvekiliTBMM’de ulus temsilcisi olarak yer ald›.

II. Dünya Savafl›’n›n Türk siyasal yaflam›na et-

kilerini tart›flabilme

Türkiye’nin yans›zl›¤›n› sürdürmesi konusundagösterdi¤i direnç ve oyalama siyaseti, ‹ngiltereve ABD’nin Türkiye ile iliflkilerini ve yap›lan as-keri yard›m› kesmelerine neden oldu (Nisan1944). Müttefiklerin kararl› tutumu ve Mihverdevletlerinin iflgal etti¤i bölgelerden birer birergeri çekilmeye bafllamas› karfl›s›nda Türkiye 2A¤ustos 1944’te Almanya ile siyasal ve ekonomikiliflkilerini kesti. Sovyet Rusya’n›n Balkanlardakigiriflimleri ve Müttefiklerin 1 Mart 1945’ten önceAlmanya’ya savafl ilân eden ülkelerin San Fran-sisco Konferans›’na kat›labilece¤ini belirten muh-t›ras›n› da dikkate alarak 23 fiubat 1945’te Alman-ya ve Japonya’ya savafl ilân etti. 27 fiubat’ta daBirleflmifl Milletler Bildirisi’ni imzalad›. 5 Mart1945’te ise San Fransisco Konferans›’na resmença¤r›larak Birleflmifl Milletler Örgütü’nün kurucuüyeleri aras›nda yer ald›. Bu tarihten sonra Tür-kiye Cumhuriyeti Bat›’n›n çok partili demokratikülkeleri aras›nda yer almas›n› sa¤layan ad›mlar›-n› atarak demokratik geliflimini olgunlaflt›rmakkonusundaki kararl›l›¤›n› ortaya koydu. Demok-rat Parti’nin 1946’da Türk siyasal yaflam›nda yeralmas›n›n ard›ndan 1950’de yap›lan seçimler son-ras›nda kans›z olarak iktidar› yeni partiye teslimederek muhalefet görevini üstlendi.

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Serbest Cumhuriyet Partisi kimin baflkanl›¤›nda ku-rulmufltur?

a. A¤ao¤lu Ahmetb. Nuri Conkerc. Fethi Okyard. Adnan Menderese. Hilmi Uran

2. Cumhuriyet Halk Partisi’nin ilk tüzü¤ü hangi y›l ha-z›rlanm›flt›r?

a. 1923b. 1924c. 1925d. 1926e. 1927

3. Nutuk nerede okunmufltur?a. TBMM’deb. CHP Grup Toplant›s›’ndac. 1927 Büyük Kurultay›’ndad. 1931 Büyük Kurultay›’ndae. 1938 I. Ola¤anüstü Kurultay’da

4. Türkiye Devleti’nin yönetim fleklinin Cumhuriyet ol-du¤u CHP’nin hangi kurultay›nda saptanm›flt›r?

a. 1927 Büyük Kurultay›’ndab. 1931 Büyük Kurultay›’ndac. 1935 Büyük Kurultay›’ndad. 1938 CHP I. Ola¤anüstü Kurultay›’ndae. 1943 Büyük Kurultay›’nda

5. Mustafa Kemal’in, CHP’nin Daimi Genel Baflkan› ol-du¤u hangi kurultayda vurgulanm›flt›r?

a. 1927 Büyük Kurultay›’ndab. 1931 Büyük Kurultay›’ndac. 1935 Büyük Kurultay›’ndad. 1938 CHP I. Ola¤anüstü Kurultay›’ndae. 1943 Büyük Kurultay›’nda

6. Alt› ‹lke, ilk kez hangi kurultayda tan›mlanm›flt›r?a. 1927 Büyük Kurultay›’ndab. 1931 Büyük Kurultay›’ndac. 1935 Büyük Kurultay›’ndad. 1938 CHP I. Ola¤anüstü Kurultay›’ndae. 1943 Kurultay›’nda

7. CHP’nin Alt› ‹lkesi, hangi y›l anayasal nitelik kazan-m›flt›r?

a. 1923b. 1927c. 1931d. 1935e. 1937

8. TBMM içinde bir müstakil grup kurulmas› karar› han-gi y›l al›nm›flt›r?

a. 1931b. 1935c. 1938d. 1939e. 1943

9. ‹lk halkevi nerede aç›lm›flt›r?a. ‹zmirb. ‹stanbulc. Ankarad. Adanae. Eskiflehir

10. Türk kad›n›na muhtar ve ihtiyar heyeti üyesi seçmeve seçilme hakk›, hangi y›l verilmifltir?

a. 1930b. 1931c. 1932d. 1933e. 1934



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Serbest Cumhuriyet Parti-si’nin Kurulmas›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “1923 Tüzü¤ü” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “1927 Büyük Kurultay›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “1927 Büyük Kurultay›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “1931 Büyük Kurultay›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “1931 Büyük Kurultay›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kemalizm’in Anayasal Ni-telik Kazanmas›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “1939 Büyük Kurultay›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halkevleri’nin Kuruluflu,Amaç ve ‹fllevi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hukuk Alan›nda Kad›n-Er-kek Eflitli¤inin Sa¤lanmas›” konusunu yenidengözden geçiriniz.


Kuflkusuz Avrupa’n›n Türkiye’deki yönetimi diktatör-lük olarak tan›mlamas› en önemli d›fl nedendi. Ameri-kan Büyükelçisi Joseph Grew’in de dikkati çekti¤i gibi“Türkiye’nin bu flekilde tasvir edilmesi Gazi’nin gözüneçarpm›fl ve hiç hofluna gitmemiflti”.

S›ra Sizde 2

CHP’nin ilk kurultay› 1919 y›l›nda yap›lan Sivas Kon-gresi olarak kabul edilmifltir. Atatürk, 1927 y›l›nda yap›-lan ikinci kurultayda yapt›¤› aç›fl konuflmas›nda “... Bü-tün Anadolu ve Rumeliye flamil olmak üzere ilk umumikongremiz Sivas’ta aktedilmiflti” diyerek bu tarihsel sap-tamay› yapm›flt›r.

S›ra Sizde 3

Bu kurultay›n en önemli belgeleri Atatürk’ün “BüyükNutku”, “Cumhuriyet Halk F›rkas› Nizamnamesi(Tüzü-¤ü)” ve “Umumi Riyasetin Beyannamesi”dir.

S›ra Sizde 4

Bu kurultayda 1927 kurultay›nda kabul edilen Cum-huriyetçilik, Milliyetçilik, Halkç›l›k ve Laikli ilkelerineDevletçilik ve Devrimcilik ilkeleri eklenmifl, bu ilke-ler tan›mlanm›fl ve CHP’nin de¤iflmez ilkeleri oldu¤uvurgulanm›flt›r.

S›ra Sizde 5

Mustafa Kemal Pafla, 1935 Kurultay›’n› açarken yapt›¤›konuflmada kat›l›mc›lardan CHP’nin ilk kurultay› olarakkabul edilen Sivas Kongresi’nden itibaren yaflananlar›an›msamalar›n› istemifl, “Uçurumun kenar›nda y›k›k birülke... Türlü düflmanlarla kanl› bo¤uflmalar... Y›llarcasüren savafl... Ondan sonra, içerde ve d›flar›da sayg› iletan›lan yeni vatan, yeni sosyete, yeni devlet ve bunlar›baflarmak için aras›z, devrimler... ‹flte, Türk genel dev-riminin bir k›sa diyemi...” diyerek Türk Devrimi’ni ta-n›mlam›flt›r.

S›ra Sizde 6

1935 Büyük Kurultay›’nda CHP’nin Cumhuriyetçi, Milli-yetçi, Halkç›, Devletçi, Laik ve Devrimci bir parti oldu-¤u, partinin güttü¤ü bütün esaslar›n da “Kamâlizm (Ke-malizm) prensipleri” oldu¤u vurgulanm›flt›r. 5 fiubat1937 tarihinde de TBMM alt› ilkeyi anayasaya alarakKemalizm’e anayasal bir nitelik kazand›rm›flt›r.

S›ra Sizde 7

Müstakil Grup, devlet ifllerinin, büyük kurultay kararla-r›n›n ve tüzük hükümlerinin uygulanmas›n› denetle-mekle görevlendirilmifltir.

S›ra Sizde 8

Ocak üyelerinin kimisinin Serbest Cumhuriyet Parti-si’ni desteklemesi eski düzenin özlemini çekenlerin yada Türk dünyas› birli¤ini düflleyenlerin bu parti içines›zmalar›, Türkiye Cumhuriyeti’nin bir ilke olarak ka-bul etti¤i ‘Yurtta bar›fl, dünyada bar›fl’ ilkesinin Ocakçevrelerinde elefltirilmeye bafllamas›, “Türk Oca¤›” ad›-n› tafl›yan bir kuruluflun varl›¤›n›n de¤iflik yorumlaraneden olabilece¤i ve ülkede yaflayan kimi topluluklar-da benzer ocaklar kurma e¤ilimini art›raca¤› kayg›s›Türk Ocaklar›n›n CHP bünyesine al›nmas›na nedenolmufltur.



S›ra Sizde 9

CHP 1931 seçimlerine giderken 22 seçim bölgesindengerekli say›dan daha az milletvekili aday göstererekCHP’li olmayan kimi üyelerin yine CHP seçmenlerininoylar› ile TBMM’de yer almas›n› sa¤lam›flt›r. Türk kad›-n›na 1930’da belediye, 1931’de muhtar ve ihtiyar heye-ti seçimlerine kat›lma hakk›n› veren Türkiye Cumhuri-yeti 1934 ç›kard›¤› yasa ile milletvekili seçme ve seçil-me hakk›n› tan›yarak siyasal kat›l›m› geniflletmifltir.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek KaynaklarAtatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri.

(1964). (Derleyen: Nimet Arsan), Ankara: Türk ‹nk›-lâp Tarihi Enstitüsü Yay›nlar›.

A¤ao¤lu, Ahmet. Serbest F›rka Hat›ralar›. (Tarihsiz).2.b. ‹stanbul: Nebio¤lu yay›nlar›.

Arar, ‹smail. (1980). “Büyük Nutuk’un Kapsam›, Niteli-¤i, Amac›”, Atatürk’ün Büyük Söylevinin 50. Y›l› Se-mineri, Ankara: TTK.

Armao¤lu, Fahir. (1973). Siyasi Tarih (1789-1960),Ankara: Sevinç Matbaas›.

.................... (1989). 20. Yüzy›l Siyasî Tarihi (1914-

1980), c. I, Ankara: Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›.Baflar, Ahmet Hamdi. (1945). Atatürk’le Üç Ay ve

1930’dan Sonra Türkiye, ‹stanbul: Tan Matbaas›.Cumhuriyet Halk F›rkas› Nizamnamesi. (1927). An-

kara: TBMM Matbaas›.Cumhuriyet Halk F›rkas› Büyük Kongresi. (1927).

Ankara: TBMM Matbaas›.C.H.F. Üçüncü Büyük Kongre Zab›tlar› (10-18 Ma-

y›s 1931), ‹stanbul: Devlet Matbaas›.Cumhuriyet Halk F›rkas› Program›. (1931).C.H.F. Program›n›n ‹zah›. (1931). Ankara: Ulus Mat-

baas›.C.H.P Dördüncü Büyük Kurultay› Görüflmeleri Tu-

tulgas› (9-16 May›s 1935). (1935). Ankara: UlusBas›mevi.

C.H.P Program›. (1935). Ankara: Ulus Bas›mevi.Çoker, Fahri. (1996). Türk Parlamento Tarihi, TBMM-

IV. Dönem (1931-1935), c. I, Ankara: TBMM Bas›-mevi Müdürlü¤ü.

Cumhuriyet Halk Partisi’nin Tarihçesi. (1962). ‹s-tanbul: fievket Ünal Matbaas›.

Dursun, Tuncay. (2002).Tek Parti Dönemindeki Cum-

huriyet Halk Partisi Büyük Kurultaylar›, Anka-ra: TC Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.

Erkin, Feridun Cemal. (1968). Türk-Sovyet ‹liflkileri

ve Bo¤azlar Meselesi, Ankara.Gönlübol, Mehmet.(1964). Milletleraras› Siyasî Tefl-

kilatlanma, Ankara: AÜSBFY.Günefl, ‹hsan. (2004). Türk Parlamento Tarihi-TBMM

V. Dönem (1935-1939), c. I, Ankara: TBMM Bas›-mevi.

Gürün, Kâmuran. (1997). Savaflan Dünya ve Türkiye,‹stanbul: ‹nk›lâp Kitabevi.

Hal›c›, fiaduman. (2004). YeniTürkiye Devleti’nin Ya-

p›lanmas›nda Mahmut Esat Bozkurt (1892-

1943), Ankara: Atatürk Araflt›rma Merkezi.Hart, Liddell. (2003). II. Dünya Savafl› Tarihi, (Çev.

Kerim Ba¤r›aç›k), c. I, ‹stanbul: YKY.Kili, Suna.(1976). 1960-1975 Döneminde Cumhuri-

yet Halk Partisinde Geliflmeler, 1b, ‹stanbul: Ça¤-layan Bas›mevi.

Millet Hizmetinde 40 Y›l C.H.P. (1963). Ankara: An-kara Bas›m ve Ciltevi.

Turan, fierafettin. (2005). Türk Devrim Tarihi-Yeni

Türkiye’nin Oluflumu (1923-1938), 3.Kitap Birin-ci Bölüm, 2.b, Ankara: Bilgi Yay›nevi.

...................,(2010). Türk Devrim Tarihi, Yeni Türki-

ye’nin Oluflumu (1923-1938), 3. Kitap ‹kinci Bö-lüm, 2.b, ‹stanbul: Bilgi Yay›nevi.

Türkiye D›fl Politikas›nda 50 Y›l-‹kinci Dünya Sa-

vafl› Y›llar› (1939-1946). (1973). Ankara: T.C. D›fl‹flleri Bakanl›¤› Yay›nlar›.

Uçarol, Rifat.(2000). Siyasi Tarih (1789-1999), ‹stan-bul: Filiz Kitabevi.

Uyar, Hakk›. (1999). Tek Parti Döneminde Cumhuri-

yet Halk Partisi, 2.b, ‹stanbul: Boyut Kitaplar.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Tek partili yönetimden çok partili hayata nas›l geçildi¤ini aç›klayabilecek,1946’da Demokrat Parti’nin nas›l kuruldu¤unu aç›klayabilecek,12 Temmuz Beyannamesini de¤erlendirebilecek,Demokrat Parti iktidar›n›n siyasi tarihimizdeki yerini aç›klayabilecek,27 May›s 1960 askeri müdahalesinin sebep ve geliflimini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Çok Partili Hayat• Tek Parti Yönetimi

• ‹smet ‹nönü• Celal Bayar

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


Parlamento Tarihi

Çok Partili Dönem

• ÇOK PART‹L‹ DÖNEM• TEK PART‹ YÖNET‹M‹NDEN ÇOK

PART‹L‹ DÖNEME GEÇ‹fi• DEMOKRAT PART‹’N‹N

KURULMASI VE PROGRAMI• 1946 GENEL SEÇ‹MLER‹• 12 TEMMUZ BEYANNAMES‹• YEN‹ SEÇ‹M KANUNU• DEMOKRAT PART‹ ‹KT‹DARI• 27 MAYIS ‹HT‹LAL‹ VE

DEMOKRAS‹YE ARA VER‹LMES‹


TEK PART‹ YÖNET‹M‹NDEN ÇOK PART‹L‹ DÖNEMEGEÇ‹fiTürkiye II. Dünya Savafl›na kat›lmamas›na ra¤men, etraf›n› saran bu büyük savafl›netkilerini her alanda hissetti. Siyasette tek parti idaresi tam anlam›yla kendisini his-settirirken, savafl, Türkiye’yi en fazla ekonomik alanda etkiledi. Savafl esnas›nda birmilyona yak›n askerini silâh alt›na alan Türkiye, bütçesinin %55’ini milli savunma-ya ay›rarak her an savafla girecekmifl gibi haz›rl›k yapt›. Genç nüfusun askere al›n-mas› üretimi düflürdü, yokluk bafllad›, enflasyon ortaya ç›kt› ve karaborsac›l›k yay›l-d›. Ekmek ve di¤er temel tüketim malzemeleri karneyle da¤›t›lmaya baflland›. Hü-kümetin ekonomik sorunlar› çözmek için; Milli Korunma Kanunu, Varl›k Vergisi veToprak Mahsulleri Vergisi gibi kanunlarla çözüm arama çabalar›, ekonomik sorun-lar› sona erdirmedi¤i gibi yeni sosyal ve ekonomik sorunlara sebep oldu. Ülkede si-yasal idareye karfl› memnuniyetsizlik ve sisteme karfl› muhalefet iyice belirginleflti.Toplumda büyük oranda bir de¤iflim ve dönüflüm talebi mevcuttu.

II. Dünya Savafl› sonras›nda ortaya ç›kan uluslararas› flartlar, Türkiye’nin iç ved›fl politikas›n› derinden etkiledi. Bu y›llarda Türkiye’nin en önemli d›fl meselesi,Türk-Sovyet iliflkilerinin bozulmas› hatta iki ülkeyi savafl›n efli¤ine kadar getirme-siydi. 1945 y›l›nda Türkiye’ye nota veren Sovyetler Birli¤i, 1925 Dostluk ve ‹flbirli-¤i Anlaflmas›’n›n II. Dünya Savafl› sonras›nda oluflan yeni flartlara uymad›¤› gerek-çesiyle uzat›lmayaca¤›n› bildirdi. Türkiye’den Bo¤azlar›nda üs ve do¤u s›n›r›ndanbir miktar toprak vermesini talep etti. Sovyetler Birli¤i’ni askerî yöntemlerle iknaedebilecek güce sahip olmad›¤›n› düflünen Türkiye, çözümü diplomaside yani birkez daha denge politikas›nda görerek, acil bir flekilde Bat› ittifak› içerisinde yer al-ma çabas› içerisine girdi.

Avrupa’da demokratik cepheyi temsil eden ülkelerin, totaliter ve tek partili re-jim sahibi ülkelere karfl› savafl› kazanm›fl olmas›, serbest seçim esas›na dayal› de-mokrasilerin yayg›nlaflmas›na sebep oldu. Tek parti idareleri iyice gözden düfltü veterk edilmeye baflland›. Türkiye’nin tercihini Bat› ittifak›ndan yana yapmas› ayn›zamanda Bat›’daki yeni de¤iflimi ve geliflimi peflinen kabul etmesi, iç siyasettekidönüflümü bir an önce gerçeklefltirmesi anlam›na geliyordu. Bat› dünyas›n›n kap›-s›n› çok partili demokrasi açacakt›. Aksi takdirde uluslararas› alanda yaln›z kalmaihtimali kuvvetlenecek ve Sovyetler Birli¤i karfl›s›nda oldukça zor duruma düflüle-bilecekti.

Çok Partili Dönem

Bu flartlarda Türkiye, tek parti yönetiminden çok partili hayata geçifl haz›rl›kla-r›na h›zl› bafllad›. Türkiye’deki de¤iflimin ilk iflaretleri, Birleflmifl Milletler’in kurul-mas› için toplanan San Francisco Konferans›’na kat›lan Türk Heyeti’nce verildi.Konferansta Bat›l› ülkelere Türkiye’de k›sa sürede çok partili hayata geçilece¤ineiliflkin aç›k mesajlar iletildi. Türkiye’nin demokrasi ve çok partili hayata iliflkin ka-rarl›l›¤›n› Cumhurbaflkan› ‹nönü 19 May›s’ta; “Memleketin siyaset ve fikir hayat›n-da demokrasi prensipleri daha genifl ölçüde hüküm sürecektir” diyerek gösterdi.Böylece ‹nönü, bir yandan hür dünyaya, demokratikleflme mesajlar› gönderirkendi¤er yandan ülke içi siyasi aktörleri yeni döneme haz›rl›yordu.

Türkiye’nin tek parti idaresinden çok partili hayata geçmesine katk› sa¤layan sebepler ne-lerdir?

DEMOKRAT PART‹’N‹N KURULMASI VE PROGRAMICHP, tek parti idaresini bilinen tek parti yönetimlerinden farkl› k›lacak samimi ça-balar gösterdi. Örne¤in parlamentoyu sa¤l›kl› çal›flt›racak ve iktidar› denetleyebile-cek bir ara çözüm üretildi. ‹ktidar partisi içerisinde oluflturulan ba¤›ms›z grup yada müstakil grubun iktidara karfl› Mecliste muhalefet yapmas› ve hükümeti takipederek denetlemesi planland›. Müstakil Grup; parti baflkanl›¤›na ba¤l› çal›flacak,fakat hükümetin faaliyetlerini aç›kça elefltirebilecekti. Ne var ki tek parti dönemin-de Müstakil Grup, hiçbir zaman planland›¤› gibi hareket edemedi ve Meclis içeri-sinde iktidara karfl› denetim yapma gücünü gösteremedi. Oysa parlamentonunsa¤l›kl› çal›flmas› ve Cumhuriyet idaresinde demokratik bir yönetimin tesis edile-bilmesi güçlü bir muhalefete ba¤l›yd›. Bu durum yeni bir muhalefet partisini zo-runlu hale getirdi.

Cumhurbaflkan› ‹nönü’nün de¤iflimi teflvik eden tavr›, iktidar›n müsamahal›yaklafl›m› siyasette hissedildi¤inde an›nda karfl›l›k buldu. Hükümetin Meclis’e sevketti¤i Çiftçiyi Toprakland›rma Kanun Tasar›s› üzerinden baflta Adnan Menderes ol-mak üzere kimi milletvekilleri aç›ktan ciddi elefltiriler yapt›lar. Ayn› günlerde Mec-lis’e gelen 1945 Bütçe Kanunu’yla, baz› muhalif milletvekilleri CHP Hükümeti’ninekonomi politikalar›n›n yetersiz oldu¤unu iddia ederek hükümete yönelik elefltiri-lerini sürdürdüler hatta bütçeye ret oyu verdiler. Daha evvel örne¤i görülmeyen bugeliflmeler siyasetteki de¤iflimin ilk iflaretleri oldu. Meclis’te yap›lan tart›flmalar›n veHükümetin icraatlar›na yönelik elefltirilerin bas›n bültenlerinde yer almas›, iktida-r›n muhalefete karfl› yumuflamas›n›n ve hoflgörüsünün somut göstergesiydi.

Çiftçiyi Toprakland›rma Kanunu ve Bütçe Kanunu görüflmeleri CHP’de tek par-ti yönetiminden farkl› gerekçelerle rahats›z olan bir grubun daha da belirginleflme-sini sa¤lad›. Bu grubun birlikte ve ortak bir flekilde hükümete yönelik ilk talebi hakve hürriyetlerin geniflletilmesi iste¤i yani “Dörtlü Takrir” ile oldu. Haziran 1945’teCelal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü’nün imzalad›¤› buönerge, CHP Meclis Grup Baflkanl›¤›’na verildi. K›saca “Dörtlü Takrir” olarak bili-nen önergeyle; 1924 Anayasas›’n›n demokratik ruhuna vurgu yap›larak, Cumhur-baflkan› ‹smet ‹nönü’nün 19 May›s konuflmas› referans gösterilerek, bireysel siyasihak ve hürriyetlerin geniflletilmesi talep ediliyordu. Grupta tart›fl›lan Dörtlü Takrir,CHP yönetimi taraf›ndan uygun görülmedi. Bir yanda daha fazla demokrasi vaatedilirken, di¤er yanda siyasi hak ve hürriyetlerin geniflletilmesi taleplerinin redde-dilmesi bir çeliflki gibi gözüküyordu.

Dörtlü Takrir’in reddedilmesi parti içi muhalefetin çal›flmalar›n› engellemedi.Adnan Menderes ve Fuat Köprülü bas›n üzerinden; Anayasan›n demokratik ruhu-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



M A K A L EM A K A L E

1

na uygun, temel insan hak ve özgürlüklerini geniflletecek düzenlemeleri talep et-meyi sürdürdüler. Her iki milletvekilinin Hükümete yönelik bas›n üzerinden elefl-tirilerine devam etmeleri CHP taraf›ndan Parti disiplinin ihlali olarak görüldü veMenderes ile Köprülü 21 Eylül 1945’de partiden ihraç edildiler. Partinin ihraç ka-rar›n› a¤›r bularak elefltiren Refik Koraltan da 2 Ekim’de ayn› sonuçla karfl›lafl›rken,Celal Bayar da bu duruma tepki olarak milletvekilli¤inden istifa etti.

Cumhurbaflkan› ‹nönü 1 Kas›m 1945’te Meclis’i aç›fl konuflmas›nda; iktidar par-tisinin karfl›s›nda bir parti olmamas›n›n eksikli¤ine vurgu yaparak muhalefeti cesa-retlendirdi. Oysa Türk siyasetinde daha evvel Nuri Demira¤ taraf›ndan Milli Kal-k›nma Partisi kurulmufltu. Cumhurbaflkan› ‹nönü’nün, Milli Kalk›nma Partisi’ni gör-mezden gelerek ›srarla yeni bir partinin kurulmas›n› bekledi¤ini ifade etmesi; yenibir muhalefet partisi kurulmas›n› istedi¤i fleklinde yorumland›.

Bu arada CHP’den uzaklaflan dört milletvekili, sürekli toplant›lar yaparak, yenibir siyasi hareket için çal›flmalara bafllad›lar. 4 Aral›k’ta Çankaya’ya ç›kan Celal Ba-yar, yeni partinin tüzük ve program›n› Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü’ye sundu. Bugeliflmelerin ard›ndan Demokrat Parti (DP), Celal Bayar, Adnan Menderes, FuatKöprülü ve Refik Koraltan taraf›ndan 7 Ocak 1946’da ‹çiflleri Bakanl›¤›’na yap›lanmüracaatla kuruldu. Kurucular, Celal Bayar’› partinin ilk Genel Baflkan› seçtiler.

DP Program›, CHP’nin program›na çok benziyordu. Laiklik baflta olmak üzereCHP’nin alt› oku DP’nin program›nda da aynen yer almaktayd›. Fakat DP’nin prog-ram›nda; s›kl›kla demokrasiye vurgu yap›lmas›, temel hak ve hürriyetlere genifl yerayr›lmas› dikkati çekiyordu. Ayr›ca Atatürk ilkeleri yeniden yorumlanarak laikli¤in,din ile devletin birbirinden tamamen ayr›lmas› oldu¤u, dinsizlik olmad›¤›, din hür-riyetinin de di¤er hürriyetler kadar insanl›¤›n önemli haklar›ndan birisi oldu¤u be-lirtilmiflti. Devletçili¤in yeniden tan›mland›¤› programda, özel teflebbüs ve serma-yenin teflvik edilerek korunaca¤› aç›klanm›flt›. DP’nin program›nda belirgin bir li-beralizm etkisi görülüyordu.

Program ve tüzü¤ünü tamamlayan DP, h›zl› bir teflkilatlanma sürecine girdi. Zi-ra halk›n deste¤ini almak ve siyasette etkin bir flekilde yer edinebilmek için önceyerel, ard›ndan genel seçimler çok önemliydi. DP her iki seçimde de baflar›l› ola-bilmek için çal›flmalar›na h›z verdi.

Demokrat Parti’nin Kuruluflunda Celal Bayar’›n yeri ve önemi nedir?

Mustafa ALBAYRAK, Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Ankara: Phoenixyay., 2004.

1946 GENEL SEÇ‹MLER‹Demokrat Parti, kurulufl ve ilk örgütlenme sürecinde CHP iktidar›n›n yard›m›n›fazlas›yla gördü. Hatta CHP’liler, DP’lilerin Meclis’te rahat çal›flmas›n› sa¤lamakiçin kendi odalar›n› bile tahsis ettiler. Fakat DP’nin h›zla örgütlenmesi, k›sa süredepartiye halk›n büyük ilgi göstererek kat›l›mda bulunmas› ve h›zla iktidar›n alterna-tifi haline gelmesi CHP Merkez Teflkilat›n› endiflelendirmeye bafllad›.

DP’nin k›sa sürede halk›n ilgi oda¤› haline gelmesi, CHP iktidar›n› halk›n be¤e-nisini sa¤layacak ve halk deste¤ini art›racak bir tak›m ad›mlar atmaya zorlad›. Hü-kümet, 1946 fiubat ay›ndan bafllayarak sosyal ve siyasal hayatta halk› rahatlatacakolumlu ad›mlar att›. Bu çerçevede ö¤rencilere örgütlenme hakk› tan›nd›, üniversi-te özerkli¤i geniflletildi, basit suçlar affedildi, köylüyü rahatlatacak vergi düzenle-

1496. Ünite - Çok Part i l i Dönem

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2 S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




mesi yap›ld›, iflçilere sigorta güvencesi getirildi, bas›n hürriyeti geniflletildi. Ard›n-da CHP’yi kurultaya götüren CHP Genel Baflkan› ‹smet ‹nönü, de¤iflmez genel bafl-kanl›k unvan›n› kald›rd›. Böylece tek parti rejiminden sonra tek flefli parti yöneti-mi de sona ermifl oldu. Kurultayda ‹smet ‹nönü’nün, Seçim Kanunu’nun de¤ifltiril-mesinden bahsederek erken seçimden söz etmesi, siyasette büyük bir sürpriz ola-rak karfl›land›.

Normal koflullarda seçime bir y›l varken, CHP’nin erken seçim karar› almas› ka-muoyunda, yeni do¤mufl muhalefetin haz›rl›ks›z yakalanmak istenildi¤i fleklindeyorumland›. Muhalefetin yeni teflkilatlanmaya bafllad›¤› bir zamanda CHP, öncelik-le yerel seçimleri öne alarak erken seçime gitti. DP, 26 May›s 1946’da yap›lan er-ken yerel seçimlere girmedi. Bu nedenle halk›n seçimlere kat›l›m› da çok düflük ol-du. CHP, 5 Haziran’da Seçim Kanunu’nda önemli de¤ifliklikler yaparak; seçimlerintek dereceli yap›lmas›n› yani milletvekillerinin do¤rudan halk›n tercihiyle seçilme-sini kararlaflt›rd›.

Yerel seçimler sonras› CHP, erken genel seçim karar› ald›. DP’liler, henüz tamanlam›yla teflkilatlanma imkân› bulamadan iktidar›n erken genel seçime gitmesinifliddetle elefltirdi ve siyasi f›rsatç›l›k yap›ld›¤›n› iddia ettiyse de sonuç de¤iflmedi.Seçimleri bir kez daha protesto ederek kat›lmamay› düflünen DP’liler, çok partilihayat›n önemi, gere¤i ve gelece¤ini düflünerek seçimlere kat›lma karar› ald›lar.CHP, çok partili hayat›n ilk genel seçimlerinin 21 Temmuz 1946’da yap›lmas›na ka-rar verdi.

DP, zamans›zl›ktan teflkilatlanamad›¤› 16 vilayetten milletvekili aday› göstere-mezken, milletvekili adaylar›n› a¤›rl›kl› olarak; avukat, çiftçi ve ifl adamlar› olufltur-du. CHP, tam kadro kat›ld›¤› seçimlerde milletvekili adaylar›n›; emekli asker, tan›n-m›fl siyasetçi ve yüksek idari görevlilerden seçti. Türkiye’de ilk kez, iktidarlar ilemuhalefet aras›nda ciddi bir seçim yar›fl› yafland›. Muhalefetteki DP, kurumsal kim-li¤ini güvence alt›na alacak kanuni düzenlemelerden yoksun bir halde olmas›nara¤men iktidara karfl› oldukça sert bir seçim kampanyas› yürüttü.

21 Temmuz 1946 seçimlerinde CHP, ezici bir ço¤unlukla zafer kazand›. TBMM’de-ki 465 milletvekili say›s›n›n 395’ini CHP, 64’ünü DP, 6’s›n› ise ba¤›ms›z adaylar ka-zand›. DP daha çok flehirlerden oy al›rken, CHP k›rsal kesimden oy toplad›.

DP’liler; seçimlerde aç›k oy-gizli tasnif yönteminin uygulanm›fl olmas›ndan, tafl-ra bürokrasinin CHP lehindeki zorlamalar›na kadar birçok flekilde seçim usulsüz-lüklerinin yap›ld›¤›n› iddia ederek 37 vilayette seçimlere itiraz ettiler. DP’nin flid-detli itirazlar› neticesinde TBMM, komisyon kurarak seçimleri inceledi. Meclis’teyap›lan sert tart›flmalar sonucunda 350 milletvekilinin seçim tutana¤›na yap›lan iti-razlar, CHP’nin oylar›yla reddedildi.

Meclisin ald›¤› karar, tart›flmalar› sona erdirmeye yetmedi. DP’liler ›srarla seçim-de yap›ld›¤›n› iddia ettikleri yolsuzluklar› dillendirirken, bir k›s›m CHP’liler de se-çimlerde k›smi usulsüzlüklerin yap›ld›¤›n› kabul ettiler.

Demokrasi aç›s›ndan ilk kez tek dereceli bir seçim olmas› yönünden olumlu birad›m olan 1946 Genel Seçimleri, DP muhalefetinin seçimlerde usulsüzlükler yap›l-d›¤› yönündeki fliddetli itirazlar› nedeniyle Cumhuriyet tarihinin en çok tart›fl›lanseçimi oldu.

1946 Seçimlerinin olumlu ve olumsuz yönleri nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

12 TEMMUZ BEYANNAMES‹TBMM’nin VIII. Dönem çal›flmalar› 5 A¤ustos 1946’da bafllad›. DP milletvekilleriMeclis üyelerinin büyük bir k›sm›n›n dürüst olmayan bir flekilde seçildi¤i iddias›y-la Meclis’in meflruiyetini flüpheli görüyorlard›. Bununla birlikte çok partili hayatageçifl sürecinin zarar görmemesi ve kendi muhalefetlerine meflruluk kazand›rmadüflüncesiyle Meclis çal›flmalar›na kat›ld›. DP, seçimlere yönelik tepkisini Meclis’etafl›yarak CHP iktidar›n›n yapt›¤›n› düflündü¤ü seçim usulsüzlüklerine karfl› sert birüslupla muhalefet etme yolunu benimsedi.

Yeni dönem Meclis çal›flmalar› ilk günden gergin bafllad›. Hükümeti kurmaklagörevlendirilen Recep Peker, haz›rlanan hükümet program›n› incelemek üzereDP’ye vermedi¤i gibi, Meclis’ten hükümet program›n› ayn› gün içinde görüflülüpkabul edilmesini istedi. DP, kendi görüfllerini ifade etmeye imkân tan›nmad›¤›n›ileri sürerek, hükümetin bu karar›na karfl› tepki gösterince, siyasi tansiyon yüksel-di. CHP ile DP aras›ndaki çat›flma uzun süre devam etti. Seçimlere düflen gölge,partiler aras›nda karfl›l›kl› güvensizli¤in ve düflmanl›¤›n derinleflmesine neden ol-du. Öfke ve tepki hali bütçe görüflmelerinde siyasi krize dönüfltü. DP sözcüsü Ad-nan Menderes’in bütçeyi sert bir flekilde elefltirmesi, Baflbakan Recep Peker’i rahat-s›z etti. Meclis çat›s› alt›nda ilk kez bu kadar sert ve kapsaml› bir bütçe elefltirisi ya-p›lmas› Baflbakan Peker’i öfkelendirdi. Baflbakan Peker’in, teamüllerin aksine kür-süye ç›karak DP grup sözcüsü Menderes’e hakaret say›lacak ifadelerle hitap etme-si, DP Grubu’nun Meclis’i terk etmesine sebep oldu. DP, Baflbakan›n tavr›n› pro-testo ederek, Meclis görüflmelerine kat›lmama karar› ald› ve art›k Meclis’e gelme-di. Çok partili hayat›n ilk ciddi siyasi krizi, Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü’nün arabu-luculu¤u sayesinde afl›ld› ve DP, Meclis çal›flmalar›na geri döndü. Fakat CHP ile DParas›nda sa¤lanan bu uzlaflma kal›c› ve sürekli olmad›.

CHP iktidar›yla DP muhalefeti aras›ndaki uçurum 7 Ocak 1947’de gerçeklefltiri-len DP I. Büyük Kongresi’yle iyice derinleflti. Kongre farkl› bölgelerden, farkl› sos-yal s›n›ftan ama CHP’ye muhalefet gibi ortak bir noktada buluflmufl çeflitli insanla-r›n kat›l›m›yla gerçekleflti. Kongrede, o güne de¤in kendisine siyasette yer bulama-m›fl memnuniyetsiz insanlar, y›llard›r iktidara karfl› biriktirdikleri öfkeyi son derecesert bir flekilde d›fla vurdular. Bir k›sm› ›l›ml› muhalefet anlay›fl›n› savunurken di-¤erleri CHP iktidar›na karfl› sert bir tav›r ortaya konulmas›n› talep ettiler. Bu durumDP içerisinde farkl› iki anlay›flta, iki grubun var oldu¤unu gösterdi.

DP Genel Baflkan› Celal Bayar, gerek parti içerisindeki sertlik yanl›s› grubun ta-leplerini karfl›lamak, gerekse hukuk kurallar› içerisinde CHP’ye karfl› dirençli mu-halefet yapabilmek için çok ince bir siyaset takip etti. Kongre, DP içerisindeki uz-laflmac› ve sertlik yanl›s› iki grubun deste¤iyle, daha fazla demokrasi, hak ve hür-riyet talep eden “Hürriyet Misak›”n›n kabul edilmesiyle sona erdi. Böylece DP içe-risinde birlik sa¤lan›rken, CHP’ye de oldukça sert mesajlar verilmifl oldu.

21 Temmuz 1946 seçimlerinden bafllayarak, 12 Temmuz 1947 y›l›na kadar ikti-dar-muhalefet iliflkileri oldukça s›k›nt›l› geçti. Bu süre içinde CHP ile DP aras›nda se-çimlerle bafllayan gergin iliflkiler karfl›l›kl› suçlamalar, ithamlar ve güvensizliklerdenkaynaklanan çat›flmalar öyle bir aflamaya geldi ki rejimin bir ç›kmaza sürüklenme ih-timali belirdi. Baflbakan Recep Peker de DP muhalefetine karfl› hoflgörülü davranm›-yordu. DP’nin ise, özellikle Hürriyet Misak›’ndan sonra geri ad›m atma ihtimali kal-mam›flt›. Böylece her iki parti k›yas›ya bir çat›flman›n içine sürükleniyordu.

CHP ile DP aras›nda, var olan sorunlar› çözmek, siyasi gerginlikleri sona erdir-mek ve sa¤l›kl› bir iktidar-muhalefet iliflkisi gelifltirmek için görüflmeler yap›ld›. ‹fl


dünyas›ndan görece tarafs›z kifliler, Baflbakan Peker ile DP lideri Bayar’› bir arayagetirdiler. Ne var ki CHP ile DP aras›ndaki gerginli¤i sona erdirecek her türlü giri-flim sonuçsuz kald›. Baflbakan Peker muhalefeti yasa d›fl›na ç›kmak, siyasi hayat›zehirlemek ve halk› isyana teflvik etmekle suçlarken, DP Genel Baflkan› Celal Ba-yar; hükümeti, muhalefete karfl› bask› uygulamak ve tek parti geleneklerini ›srarlasürdürmeye çal›flmakla suçlad›. Çok partili hayat›n gelece¤i ve rejim tehlikeye düfl-tü. Sorunun bu derece büyümesi ve çözüm üretilememesi üzerine Cumhurbaflka-n› ‹smet ‹nönü arabuluculuk yapmak ve siyaseti normallefltirmek için siyasete mü-dahale etti. Cumhurbaflkan› ‹nönü, Peker ve Bayar ile hem ayr› ayr› hem de birlik-te görüflmeler yapt›. Cumhurbaflkan› ‹nönü, yaklafl›k bir ay sürdürdü¤ü görüflme-lerle her iki lider aras›ndaki anlaflmazl›k konular›n› belirlemeye çal›flt›. Zira Cum-hurbaflkan›na göre her fleyden evvel iki siyasi partinin nas›l ortak çal›flabilece¤inibelirlemek önemliydi. Siyasetin durumu ve siyasi partilerin tavr›n› belirleyen Cum-hurbaflkan› ‹smet ‹nönü, bir beyanname haz›rlayarak Baflbakan Peker ve Muhale-fet lideri Bayar’a da gösterdikten sonra 12 Temmuz 1947’de yay›nlad›. Beyanname-de; meflru bir muhalefetin önemine dikkat çekilerek, iktidar›n muhalefete hiç birflekilde bask› yapamayaca¤› vurgulan›yordu. Ayr›ca, Bayar’›n iddialar› makul görü-lerek, muhalefete sahip ç›k›l›rken, Baflbakan Peker’in iddialar› karfl›l›ks›z kal›yor-du. Cumhurbaflkan› demokrasiye geçiflte kararl› tutumla tavr›n› ortaya koyarken,iktidar ve muhalefet iliflkilerine de yeni boyut kazand›rd›. Böylece Cumhurbaflka-n› ‹nönü tavr›n› ortaya koymufl, siyasetin yeniden yap›land›r›lmas›na yol açacakyeni bir süreci bafllatm›fl oldu.

12 Temmuz Beyannamesi, siyasette büyük yank› buldu. Beyannamede aç›kçabir hedef gösterilmese de CHP içerisinde sertlik yanl›s› grubun öncüsü BaflbakanRecep Peker’e yönelik bir elefltiri vard›. 12 Temmuz Beyannamesi’nin oluflturdu¤uhava ile CHP içerisindeki ›l›ml›lardan oluflan 35’ler grubu harekete geçti. Önce 9Eylül 1947’de Recep Peker Baflbakanl›k görevinden istifa etti, ard›ndan 17 Kas›m1947’de, CHP VII. Büyük Kurultay›’nda Recep Peker ve ekibi tasfiye edildi. Böyle-ce CHP, Cumhurbaflkan›n›n yol göstericili¤i ile yeni dönemin ruhunu kavramaktazorlanan kadroyu devre d›fl› b›rakm›fl oldu.

Ne var ki 12 Temmuz Beyannamesi DP’deki huzursuzluklar› daha da art›rd›.Beyannameyi ‘tarihi de¤eri olan bir iyi niyet ve ileri görüfllülük ifadesi’ olarak gör-dü¤ünü söyleyen DP Genel Baflkan› Celal Bayar’a parti içinden tepkiler gelmeyebafllad›. Sertlik yanl›s› bir grup DP yönetimini Cumhurbaflkan› ‹nönü ile uzlaflmak,DP’yi “muvazaa” bir muhalefet partisi haline getirmek ve parti içerisinde otoriterbir yönetim kurmakla suçlad›. DP yönetimi, elefltirilere karfl› parti içi disiplin kural-lar›n› iflleterek, partiden ihraçlara bafllad›. Partiden at›lan milletvekillerine destekveren baz› milletvekilleri de istifa edince DP Meclis Grubu üyelerinin yar›s›n› kay-betti ve DP’nin milletvekili say›s› 31’e kadar düfltü.

12 Temmuz Beyannamesi’ne kadar DP, belirli bir programla hareket eden ho-mojen bir parti gibi de¤il de CHP karfl›t› bütün muhalifleri birlefltiren hükümetaleyhtar› bir grup olarak görülüyordu. Bu süreç ile DP üst yönetimi, Meclis grubu-na bir çekidüzen vererek ayn› hedef ve yöntem etraf›nda birleflmifl daha disiplinlive organize bir yap›n›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lad›.

DP’den ayr›lan milletvekilleri 20 Temmuz 1948’de kurulan Millet Partisi’ne kat›l-d›lar. 20 Haziran 1949’da toplanan DP II. Büyük Kongresi; tavan ile taban›n uyum-lu oldu¤u, parti örgütüyle yönetimin birlikte hareket etti¤i, birlik beraberlik mesaj-lar›n›n verildi¤i bir kongre oldu. Kongre’de; I. Kongrede kabul edilen Hürriyet Mi-


sak›’n›n ruhuna ba¤l› kalarak bireysel ve siyasal hak ve hukuku geniflleten talepleriçeren Milli Tesanüt And› kabul edildi. DP, parti içi sorunlar›n› k›sa sürede çözdü veparti içerisinde beraberli¤i sa¤lad›¤› gibi CHP’ye karfl› daha tutarl› ve kararl› bir mu-halefet yürütmeye bafllad›.

12 Temmuz Beyannamesi çok partili hayat›n devam›nda son derece önemli biryere sahiptir. Beyanname ile Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü CHP’yi, Celal BayarDP’yi çok partili hayat›n anlay›fl›na uygun bir flekilde yeniden yap›land›rm›flt›r.Böylece çok partili hayat›n yaflamas› için önemli bir aflama baflar›yla geçilmifl oldu.

12 Temmuz Beyannamesinin demokrasi tarihimizdeki yeri nedir?

YEN‹ SEÇ‹M KANUNU1946 Seçimlerinde yap›ld›¤› iddia edilen yolsuzluklar, muhalefet taraf›ndan s›kl›k-la gündeme getirildi ve hükümet bu durumdan fazlas›yla rahats›z oldu. Muhalefet;elefltirilerini özellikle seçim yasas›na yönelterek yasan›n suiistimale son dereceaç›k oldu¤unu iddia ediyordu. Demokratikleflme ve çok partili hayat›n gelece¤ikonusunda kararl› olan Hasan Saka Hükümeti, yeni bir seçim kanunu için haz›rl›k-lara bafllad›. Hatta 9 Temmuz 1948’de Seçim Yasas›’nda baz› düzenlemeler gerçek-lefltirdiyse de muhalefetin seçimlerin sa¤l›kl› yap›labilece¤ine yönelik kayg›lar›n›tamamen ortadan kald›ramad›.

Hükümet, yeni bir seçim yasas› haz›rlamak için çal›flmalar›na h›z verdi. Kap-saml› bir çal›flma yürüterek, geçmifl dönem seçim yasalar›n› ve Avrupa’n›n çeflitliülkelerindeki örnekleri inceledi. Muhalefetin görüfllerine de büyük önem verenHükümet, seçim yasa tasla¤›n› gelifltirmesi için çeflitli kurum temsilcileri, bilimadamlar› ve hukukçulardan oluflan tarafs›z bir Bilim Kurulu oluflturdu.

Bilim Kurulu, yasa taslak metnini daha da gelifltirerek siyasi partilerden tekrargörüfl talep etti. Kamuoyunun hassasiyeti ve görüflleriyle birlikte muhalefetin öne-rilerini göz önünde bulunduran Bilim Kurulu, tasla¤a son fleklini verdi. Bilim Ku-rulu’nun çal›flt›¤› tasla¤› Hükümet 17 Aral›k 1949’da Meclis’e sevk etti. Yeni SeçimYasa tasla¤›, muhalefeti tatmin edecek flekilde genifl bir kat›l›mla haz›rland›¤› vekamuoyunda uzun bir tart›flma süreci geçirdi¤i için toplumun büyük bir k›sm›n›ndeste¤ini de ald›. Seçim Yasa tasla¤› 16 fiubat 1950’de Meclis Genel Kurulu’nda gö-rüflüldü, Millet Partisi’nin olumsuz oy kullanmas›na karfl›n CHP ve DP’nin oylar›y-la kabul edildi. Böylece çok partili hayat›n gere¤ine ve olgun bir demokrasi anla-y›fl›na uygun bir flekilde CHP ve DP’nin deste¤iyle kabul edilen seçim yasas› yü-rürlü¤e girdi.

Yeni Seçim Yasas›, temel ilkeleri bak›mdan oldukça demokratikti. Yasa; gizlioy- aç›k say›m ve yarg› denetimini getiriyordu. Seçim, Yarg›tay ve Dan›fltay üyele-rinden oluflan Yüksek Seçim Kurulu’nun kontrolü alt›nda yap›lacakt›. Siyasi parti-lerin sand›k bafl›nda gözlemci bulundurmalar›na imkân tan›yordu. Dönemi için ol-dukça ileri bir çal›flma olan yeni Seçim Yasas›’n›n, siyasi istikrar› korumak ad›naço¤unluk sistemini kabul etmesi ise çeflitli sak›ncalara kap› aral›yordu.

Yeni Seçim Kanunu nas›l haz›rland›?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

DEMOKRAT PART‹ ‹KT‹DARI (1950-1960)

14 May›s 1950 Seçimleri ve Demokrat Parti’nin ‹ktidaraGelifliVIII. Dönem TBMM, genel seçimlerin 14 May›s 1950’de yap›lmas›na karar vererek24 Mart 1950’de çal›flmalar›n› tamamlad›. Son derece demokratik bir seçim sürecibafllad›. Baflbakan fiemsettin Günaltay, 1946 seçimlerinde yafland›¤› iddia edilensorunlar›n yaflanmamas› ve seçimin iktidar ile muhalefet aras›nda dengeli ve ada-letli bir flekilde yürütülmesi için büyük çaba gösterdi. Muhalefetin kayg›lar› gideril-di¤i gibi devlet imkânlar›ndan faydalanmas›na da izin verildi.

Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü’nün liderli¤inde seçime haz›rlanan CHP, milletve-killerini a¤›rl›kl› olarak bürokrasiden tercih etmiflti. 27 Nisan’da aç›klanan CHP se-çim bildirisinde; çok partili hayat›n süreklili¤ini sa¤layacak düzenlemelerin tamam-lanarak, Anayasa’n›n yeni döneme uygun bir flekilde yap›land›r›laca¤› ve büyük birekonomik seferberlikle yurdun her taraf›nda imar ve infla faaliyetinin bafllayaca¤›sözü veriliyordu. K›sacas› halka yönelik daha fazla siyasal haklar ve ekonomik re-fah vaat ediliyordu.

DP, milletvekili adaylar›n› belirlerken teflkilat›n tercihlerine büyük önem verdi.Üstelik, ülke yönetiminde tecrübe ve birikimi olan General Ali Fuat Cebesoy, Hali-de Edip Ad›var, Yarg›tay Baflkan› Halil Özyürek ve gazeteci Nadir Nadi gibi adayla-ra da yer açarak iktidara yönelik iddias›n› ortaya koydu. 8 May›s’ta aç›klanan DP Se-çim Bildirgesi’nde, CHP’nin seçim bildirgesi, “hayali vaadler silsilesi” olarak nitelen-dirildi. DP seçim bildirgesinde; CHP’nin o güne kadar izledi¤i mali ve ekonomikpolitikalar elefltirilirken, halka yönelik ekonomik ve demokratik hak vaadinde bu-lunuluyordu. ‹ktidar›n de¤iflmesi durumunda yurttafllar›n hiçbir s›k›nt›ya düflmeye-ce¤i ve ‘millete mal olmufl’ devrimlerin korunaca¤› vurgulan›yordu. DP seçim bil-dirgesi Bat› dostlu¤una vurgu yap›larak “söz milletindir” slogan› ile son buluyordu.

Siyasi partilerin 14 May›s 1950 Genel Seçimleri’ne haz›rl›k süreci son derece sa-kin geçti. Kampanya ve mitinglerde herhangi bir olay ya da taflk›nl›k yaflanmad›.Özellikle CHP ile DP aras›nda seçim öncesinde son derece medeni iliflkiler kurul-du. Seçimlere haz›rl›k döneminde CHP’li bir heyet ile DP’li bir heyet ortak görüfl-meler yapt›lar. Heyetler, seçimlere ortak bir koalisyon hükümetiyle girmek, her ikipartinin önde gelen isimlerini kendi listelerinde ortak aday göstermek gibi konu-lar› görüfltüler. ‹ktidar ile ana muhalefet aras›nda gerçekleflen bu görüflmelerde heriki taraf› memnun edecek bir mutabakat sa¤lanamad›¤› için sonuç al›namad›. An-cak CHP ile DP aras›nda seçimler öncesinde böylesine sayg› temelli bir iletiflim ku-rulmufl olmas›, çok partili hayat›n demokratik bir ortamda geliflimi ve ulaflt›¤› dü-zey bak›m›ndan oldukça önemli bir kazan›m oldu.

CHP Hükümeti’nin seçimlerin sa¤l›kl› yap›lmas›na yönelik ald›¤› önlemler ba-flar›l› oldu. Yurtta ciddi say›labilecek herhangi bir seçim ihlali veya muhalefeti ra-hats›z edecek bir huzursuzluk yaflanmad›. 14 May›s gece yar›s›na do¤ru gayri res-mi sonuçlar aç›klanmaya baflland›¤›nda siyasette büyük bir sürpriz yafland›. DP,büyük bir zafer kazanm›flt›. En iyimser tahminlerde bile kimse DP’nin bu kadar bü-yük baflar› kazanaca¤›n› beklemiyordu. 14 May›s 1950 seçim sonuçlar›na göre;


Parti Ad› Ald›¤› Oy Miktar› Oy Oran› Milletvekili Say›s›

DP 4,242,831 %53,59 408

CHP 3,165,096 %39,98 69

MP 240,209 %3,03 1

Ba¤›ms›zlar 267,955 %3,40 9

DP’nin böyle büyük bir zafer kazanmas›nda; tek parti döneminde II. Dünya Sa-vafl›’n›n da tetikledi¤i ekonomik ve siyasi s›k›nt›lar›n haf›zalarda canl› olmas› veCHP’nin uzun süredir ülkeyi tek bafl›na yönetmesinden kaynaklanan iktidar yor-gunlu¤u etkili oldu. Ayr›ca DP’nin daha evvelki Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas›ve Serbest Cumhuriyet F›rkas› örneklerinden ald›¤› dersler ile halk›n nabz›n› iyi tu-tarak baflar›l› bir seçim stratejisi izlemesinin de kazand›¤› zaferde önemli pay› oldu.

14 May›s seçimleriyle 27 y›ld›r iktidarda olan CHP’nin yerini DP’ye b›rakmas›son derece önemli bir olayd›. DP kurucusu Refik Koraltan’a göre “Tam bir beyazihtilal”di. Halide Edip Ad›var da 14 May›s seçim sonuçlar›ndan oldukça etkilendi,14 May›s’›n “Demokrasi Bayram›” olarak kutlanmas›n› istedi. Kimi ayd›nlar da 14May›s’›; “Beyaz ‹htilal”, “Kans›z ‹htilal”, “Demokrasi Bayram›” olarak tan›mlad›lar.Menderes de 14 May›s’›n “Bir devre son veren ve yeni bir devir açan müstesnaehemmiyette tarihi bir gün olarak daima an›laca(¤›)” kan›s›ndayd›.

14 May›s 1950 seçimlerinin demokrasi ve parlamento tarihimizde müstesna biryeri oldu¤u muhakkak. Fakat “devrim” ya da “ihtilal” gibi tan›mlamalar biraz abar-t›l› olabilir. Zira seçimler neticesinde rejim de¤iflikli¤i meydana gelmedi¤i gibi, 22May›s’ta iktidar› devralan isimler yaklafl›k 15 y›ld›r siyasetin içerisinde yer alan veCHP’de çeflitli sorumluluklar üstlenmifl kiflilerdi. Fakat 14 May›s seçim sonuçlar›n›nsiyaset üzerindeki etkileri düflünülerek de¤erlendirildi¤inde, son derece önemli birde¤iflimin ve dönüflümün bafllang›ç noktas› oldu¤u da bir gerçektir. Siyasi tarihi-mizde daha evvel örne¤i bulunmayan muhalefetin tamamen demokratik yolla ik-tidara gelmesi de son derece önemlidir. CHP ile 1946’de çok partili siyasal hayatayumuflak bir geçifl yapmay› baflaran Türkiye Cumhuriyeti, 1950’de de tamamen de-mokratik yöntemlerle muhalefeti iktidara tafl›d›. Dört y›ll›k süren çok partili hayatsüreci sonucunda iktidar de¤iflikli¤inin gerçekleflmesi Türk demokrasisi için sonderece önemli bir baflar›yd›.

15 May›s sabah› DP’nin büyük bir zafer kazand›¤› anlafl›ld›. Fakat ülkede bir be-lirsizlik hakimdi. Ne yap›lmas› gerekti¤i veya ne olaca¤› hakk›nda kimsenin belir-gin bir fikri yoktu. ‹ktidarla özdefllefltirilmifl CHP, tek parti devrine göre yetiflmiflbas›n, CHP’nin birer organ› haline gelmifl bürokrasi ve devlet ile ‹nönü’yü özdeflgören bir ordu vard›. Kimse ne yapaca¤›n› bilmiyordu. Türkiye böyle bir de¤iflimene kadar haz›rd›, iflte bunu zaman gösterecekti.

Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü’nün sa¤duyulu ve DP Genel Baflkan› Celal Ba-yar’›n a¤›rbafll› yaklafl›mlar› iktidar de¤ifliminin baflar›l› bir flekilde gerçekleflmesinisa¤lad›. 22 May›s 1950’de aç›lan IX. Dönem TBMM, önce yeni Meclis Baflkan›’n›seçti; Refik Koraltan olarak belirledi. Ard›ndan Cumhurbaflkanl›¤› görevine DP’ninaday› Celal Bayar seçildi. Son olarak Cumhurbaflkan› Celal Bayar yeni hükümetikurma görevini Adnan Menderes’e verdi ve yeni kabine kuruldu. Cumhurbaflkan›Celal Bayar, DP’nin Genel Baflkanl›¤›’ndan ayr›larak Menderes’i sadece Baflbakan-l›k görevine de¤il ayn› zamanda DP Genel Baflkanl›¤›’na da getirdi. Böylece tekparti döneminde uygulanan bir gelenek daha y›k›larak Cumhurbaflkan›n›n hiçbirpartiye hukuken ba¤l› olmadan, tarafs›z olmas› ilkesi hayata geçti.

Türkiye, dünyada tek parti idaresinden çok partili hayata geçen ve demokratikbir flekilde iktidar de¤iflikli¤i gerçeklefltiren nadir ülkelerden birisi oldu. Bu süreçtezaman zaman baz› sorunlar yaflanm›flsa da dönemin devlet adamlar›n›n dirayetlidurufllar› ve halk›n sa¤duyulu yaklafl›m› sayesinde sorunlar çözülerek herhangi birtaflk›nl›¤a ve huzursuzlu¤a dönüflmeden sürecin baflar›yla tamamlanmas› sa¤land›.


fierif Demir,”Celal Bayar’›n Cumhurbaflkan› Seçilmesi ve Demokrat Parti Hükümetinin Ku-rulmas› (1950)”, History Studies International Journal Of History, Volume 4 Issue 2(2012), p.121-134.

Demokrat Parti’nin Yükselifli (1950-1954)‹smet ‹nönü’nün çok partili hayata geçiflte ald›¤› cesur karar ve demokratik bir se-çim sonras› iktidar› muhalefete devretmesi son derece büyük bir baflar›yd›. 1946-1950 y›llar›nda siyasal hak ve hürriyetlerin geniflletilmesi yönünde de birçok ad›matan CHP, çok partili hayat›n kurumsallaflarak süreklili¤ini ve muhalefete sa¤l›kl›çal›flma imkân›n› sa¤layacak yasal düzenlemeleri tam anlam›yla gerçeklefltireme-miflti. Ülkede siyasal de¤iflim gerçekleflmiflti ama hukuki de¤iflimde hala eksiklik-ler vard›.

22 May›s’ta çal›flmalar›na bafllayan TBMM’deki sandalye da¤›l›m›nda, Seçim Ka-nunu’ndaki ço¤unluk sistemi sonucu halk›n %53’ünün oyunu alan DP, Meclis’tekisandalye say›s›n›n %84’üne, halk›n %39’unun oyunu alan CHP ise sandalye say›s›-n›n %14’üne sahip oldu. Ülke, uzun süren bir tek parti yönetiminden ç›km›flt› an-cak bu sonuçla yeni bir tek parti yönetimi kurulmamas›n›n önünde de siyasi birengel yoktu.

Adnan Menderes k›sa sürede teknokrat a¤›rl›kl› bir hükümet kurarak, progra-m›n› Meclis’e sundu. Programda; CHP iktidar›n›n son dönemlerine yöneltilen elefl-tiriler, sosyal ve toplumsal rahatlama sa¤layacak ekonomik hedefler ve özel sektö-rün teflvikine iliflkin konular yer al›yordu. DP program›nda, “devr-i sab›k” olunma-yaca¤›, yani geçmifl dönemlerden intikam hissiyle hesap sormak gibi bir niyet gü-dülmedi¤i özellikle vurguland›. Demokrat Parti yeni bir sayfa açarak, yeni bir bafl-lang›ç yapmak için toplumun her kesimine bar›fl eli uzat›yordu.

Yeni hükümet program›n›n Meclis’te görüflülmesi, 29 May›s’ta bafllad› ve 2 Ha-ziran’da güvenoyu al›nmas› ile sona erdi. CHP, Baflbakan Menderes’in partilerineyönelik elefltirilerine cevap vermek için son söz hakk› talep etti. ‹ste¤inin DP tara-f›ndan reddedilmesi üzerine CHP, Meclis’i terk etti. DP iktidar› ile CHP muhalefetidaha ilk günden yasama y›l›n› kavgayla aç›yordu.

CHP’nin 29 Haziran 1950’de VIII. Büyük Kongresinde, ‹smet ‹nönü yenidenGenel Baflkan seçildi. Seçim ma¤lubiyetinin etkisini yavafl yavafl üzerinden atanCHP, 14 May›s seçimlerinin rövanfl›n› almak için s›k› bir çal›flma içerisine girdi. 3Eylül 1950 yerel seçimlerini kazanmak için önüne hedef koyan CHP, Genel Bafl-kan ‹nönü liderli¤inde DP’ye karfl› ciddi bir muhalefet haz›rl›¤›na giriflti. 14 May›s’›bir “hata” olarak gören CHP yönetimi, bu hatan›n halk taraf›ndan düzeltilece¤ibeklentisindeydiler. Ancak sonuç bekledikleri gibi olmad›. 3 Eylül 1950 yap›lan ye-rel seçimlerde ve 16 Eylül 1951’de yap›lan ara seçimlerde DP üst üste iki zafer da-ha kazand›. CHP’deki moral bozuklu¤u, partinin güç kaybetmesine ve partiden is-tifalara yol açt›. Seçimler DP’yi siyaseten iyice güçlü k›larken, CHP’deki kan kayb›art›yordu.

Siyasetteki gücünü pekifltiren DP, CHP üzerine daha kat› ve kararl› bir flekildegitmeye bafllad›. Öncelikle CHP’nin kontrolündeki Halkevleri 1951’de kapat›ld› vegayrimenkulleri hazineye devredildi. Asl›nda CHP Halkevleri’nin kendilerindenal›nmas›na karfl› ç›km›yordu fakat devlete ba¤l› bir kültür kurumu olarak varl›¤›n›sürdürmesini bekliyordu. 1953’de DP, CHP’nin tek parti döneminde edindi¤i “hak-s›z iktisaplar›” (Tek parti devrinde devlet ile parti birleflmiflti. Parti, devlete ait pekçok gayrimenkulü ve devlet olanaklar›n› s›n›rs›zca kullan›yordu. Seçimler sonra-

156 Türkiye ’de Demokrasi ve Par lamento Tar ih iNM A K A L EM A K A L E

s›nda DP, CHP’nin elindeki gayrimenkullerin devlete ait oldu¤unu iddia etti) hazi-neye devretmek için harekete geçti. Sert tart›flmalar›n yafland›¤› uzun Meclis otu-rumlar› sonucunda; CHP’nin sahip oldu¤u tafl›n›r tafl›nmaz mallarla, para ve di¤erde¤erler hazineye devredildi, yaln›zca CHP’nin siyasi faaliyet yürütmek için kulla-naca¤› gayrimenkuller Maliyenin onay› ile CHP’ye b›rak›ld›. CHP’ye göre bu yasa“müsadere”, DP’ye göre “haks›z iktisaplar›n millete iadesi”ydi.

DP iktidar›, en büyük baflar›s›n› ekonomik alanda gösterdi. DP, tek parti döne-minde kullan›lmayan CHP’nin biriktirdi¤i alt›nlar ve d›fl yard›mlar›n da katk›s›yla,ülkeyi bafltanbafla adeta bir flantiyeye dönüfltürdü, alt yap› faaliyetlerine önem ver-di. Tar›m sektörü teflvik edilerek kredi kolayl›klar› sa¤land› ve makinalaflmaya ön-celik tan›nd›. Büyük sanayi yat›r›mlar›na giriflilerek fabrikalar, barajlar ve madenci-lik alan›nda pek çok giriflimde bulunuldu. On y›ll›k iktidar›n özellikle ilk yar›s›n-da, sa¤lanan ekonomik büyüme halk›n yaflam standard›n› yükseltti¤i gibi ülkedebüyük bir rahatlama sa¤lad›. Uzun süredir ihmal edilen genifl halk kitleleri, siyasi-ler taraf›ndan önemsenerek de¤er gördüler.

DP ile CHP aras›ndaki kavga fliddetini art›r›rken ülke 2 May›s 1954 yeniden se-çimlere gitti. CHP, DP’ye karfl› muhalefet partilerini birlefltirerek ortak bir cepheoluflturma gayretine girdi, fakat baflar›l› olamad›. DP, ekonomik yat›r›mlar›n› önplana ç›kararak oy talep ederken CHP, yafland›¤›n› iddia etti¤i siyasi huzursuzlukve laiklikten duydu¤u endiflelerini dillendirdi.

Genel Seçimlere, yasal hiçbir zorunluluk bulunmamas›na karfl›n kat›l›m olduk-ça yüksek (% 88,63) oldu. Son derece sakin bir ortamda, baflar›l› bir seçim gerçek-lefltirildi. Seçim sonuçlar› flöyleydi:

DP’nin ulaflt›¤› tarihi oy oranlar›n›n Meclis’e yans›mas› da tarihi oldu. %58 oyalan DP, uygulanan ço¤unluk sistemiyle Meclis’in % 93’ünü kontrol ederek adetafiili bir tek parti yönetimi oluflturdu. Bu durum Muhalefetin siyaseten iyice etkisiz-leflmesine /etkisizlefltirilmesine zemin haz›rlad›.

Demokrat Parti’nin Siyasi Güç Kaybetmesi (1954-1957)14 May›s 1954’te X. Dönem TBMM (14.05.1954-01.11.1957) çal›flmalar›na bafllad›.‹lk gün yap›lan oylamada Meclis Baflkanl›¤›na ikinci kez Refik Koraltan seçildi. Ce-lal Bayar Cumhurbaflkanl›¤› makam›n› korudu. Bayar, hükümeti kurma göreviniyeniden Adnan Menderes’e verdi. Bu dönemde DP iktidar› halktan ald›¤› güçle, ül-kenin tart›flmas›z tek otoritesi haline gelecekti.

1954 Seçimleri DP’ye büyük güç ve afl›r› özgüven verdi. Siyaseten zirveye ula-flan DP’nin gerilemesi ve demokratik gelenekten uzaklaflmas› da bu noktada baflla-d›. O güne de¤in sa¤l›kl› bir iktidar-muhalefet iliflkisi zaten kurulamam›flt›. Seçiminard›ndan DP, bu durumun sorumlusu olarak gördü¤ü muhalefete karfl› daha otori-ter, daha sert bir politika izlemeye yöneldi. DP, izleyece¤i otoriter e¤ilimin ilk ifla-retlerini 1954 seçimlerini kaybetti¤i iki vilayeti cezaland›rarak gösterdi. Cumhuriyet-çi Millet Partisi’nin seçim kazand›¤› K›rflehir ili ilçe haline getirilirken, CHP’nin se-



DP 5,313,659 %58,42 503

CHP 3,193,471 %35,11 31

MP 480,249 %5,28 5

Ba¤›ms›zlar 56,393 %0,62 2

çim kazand›¤› Malatya, Malatya ve Ad›yaman olarak ikiye bölündü. Muhalefete göz-da¤› veren bu uygulamay› bürokrasiye karfl› yap›lan büyük operasyonlar izledi.

DP, gücünün zirvelerinde gezerken ana muhalefet partisi CHP, 2 May›s’ta yap›-lan seçim sonuçlar›n› ciddi bir özelefltiri yaparak de¤erlendirdi. Daha evvel izlenenyüksek yo¤unluklu sert muhalefetin, partiye zarar verdi¤i düflünülerek, daha ma-kul ve uzlafl›ya dayal› yeni bir anlay›fl benimsendi. Bu amaçla DP ile görüflme yap-mak için bir tak›m giriflimlerde bulunuldu. Fakat CHP’nin DP’ye uzatt›¤› bar›fl elikarfl›l›k bulmad›. 1954 seçimlerinden sonra iktidar ve muhalefet iliflkileri yeni birboyut kazand›. CHP’nin sürekli elefltirdi¤i, iktidar›n ise kendisini savundu¤u birdönem kapand›. DP’nin muhalefet üzerine ciddi bir flekilde yürüdü¤ü CHP’nin sa-vunma gayreti içine girdi¤i yeni bir dönem bafllad›.

DP’nin X. Dönem Meclis çal›flmalar›nda bir yandan otoriter e¤ilim gösteren ya-salara a¤›rl›k vermesi, her f›rsatta muhalefeti elefltirmesi ülkede gerginli¤i sürekliegemen k›larken, di¤er yandan DP’ye karfl› muhalefeti daha da güçlendirdi.DP’ninpervas›z ve umursamaz politikalar› nedeniyle, her geçen gün DP’ye karfl› muhale-fet edenlerin say›s› artt›. Bas›n›n ülkede yaflanan sorunlar› yo¤un olarak sütunlar›-na tafl›mas› karfl›s›nda hükümet bas›na yönelik bask›s›n› da art›rd›. Uygulanan bubask› politikas› bas›n›n giderek hükümetten uzaklaflmas›na ve muhalefete yanafl-mas›na neden oldu.

Adnan Menderes Hükümeti için 1955 y›l› oldukça zor bir y›l oldu. 1954 seçim-leriyle Meclis’teki gücü oldukça zay›f olan muhalefet partilerinin, hükümeti denet-leme görevini DP Meclis Grubu üstlendi. Parti içi taleplerin dikkate al›nmamas› isepartideki huzursuzlu¤u art›rd›. 15 Ekim 1955’de on milletvekili DP’den istifa etti.Bu milletvekilleriyle birlikte hareket eden dokuz milletvekili de DP Haysiyet Diva-n› taraf›ndan partiden uzaklaflt›r›ld›. Böylece DP bir kez daha parçaland› ve Hürri-yet Partisi kuruldu.

DP’den kopmalar ve ayr›flmalara ra¤men huzursuzluklar bitmiyordu. Muhalefetpartilerine karfl› izlenen sert tutum, 6-7 Eylül günü yaflanan olaylar, bürokrasiyleyaflanan s›k›nt›lara ve bas›nla yaflanan kavgalara ekonomik sorunlar da ekleninceDP Meclis Grubu Menderes Hükümeti’ni fliddetle tenkit etmeye bafllad›. 29 Kas›m1955 DP Meclis Grubu toplant›s›nda aç›kça Menderes Hükümeti’ne karfl› isyaneden DP Meclis Grubu, III. Menderes Hükümeti’nden Baflbakan Menderes d›fl›ndabütün kabinenin istifa etmesini sa¤lad›. Baflbakan Menderes, yeni hükümeti güç-lükle kurarken gerek DP içerisinde gerekse siyasette büyük güç kayb›na u¤rad›.

Ülkede sosyal, siyasal ve ekonomik s›k›nt›lar giderek artarken DP, sorunlaraçözüm üretmekte zorland›. Yönetimden kaynaklanan hatalar, sorunlar› daha daderinlefltirdi. Bu koflullarda CHP Genel Baflkan› ‹smet ‹nönü, DP’ye karfl› bütünmuhalif unsurlar› birlefltirerek DP’yi iktidardan düflürme çabas› içine girdi. Böyle-ce ülke Demokrat Partililer ve karfl›tlar› olarak h›zla bölünmeye sürüklenirken DPde bölünmenin derinleflmesinde oldukça etkili olacak ad›mlar atmaya yöneldi.Muhalefetin ortak hareketi karfl›s›nda DP de muhalefetin tümünü hedef alan bir ta-v›r gelifltirdi. 1956 y›l›ndan itibaren Toplant› ve Gösteri Yürüyüflleri Kanunu, Cemi-yetler Kanunu ve Bas›n Kanunu’nda çeflitli de¤ifliklikler yaparak muhalefetin hare-ket alan›n› daraltt›. Ülke, siyasi tansiyonu her geçen gün artan böylesine bir ortam-da 1957 seçimlerine gitti.

1954 Seçimleriyle gücün zirvesine t›rmanan DP, ayn› zamanda gerileme ve dü-flüflün bafllang›c›n› yaflad›. DP Hükümeti; ekonomik sorunlar, parti içi s›k›nt›lar,Hürriyet Partisi’nin kurulmas› ve güç birli¤i yapan muhalefete karfl› halka gitmekiçin erken genel seçim karar› ald›. Böylece DP halktan ald›¤› destekle güven taze-


leyecek, gücünü tekrar toparlayarak kendisine karfl› olan tüm unsurlara ve çöz-mekte zorland›¤› sorunlara karfl› daha kararl› ve dik durabilecekti.

27 Ekim 1957’de al›nan erken genel seçim karar› üzerine Cumhuriyet Halk Par-tisi, Hürriyet Partisi ve Cumhuriyetçi Millet Partisi seçimlerde ortak hareket etmekonusunda ilke karar› ald›. Ne var ki muhalefetin iflbirli¤i görüflmelerine DP, Se-çim Kanunu’na bir madde ekleyerek yan›t verdi. Ortak aday göstermeyi engelleye-cek s›n›rland›rmalar getirdi. DP’nin yapt›¤› s›n›rlamalar kapsam›nda görüflmelerinedevam eden muhalefet partileri birbirlerine duyduklar› güvensizlik nedeniyle se-çim iflbirli¤inde baflar›l› olamad›lar. 1957 seçimleri flöyle sonuçland›:

Seçim sonuçlar› muhalefeti büyük bir hayal k›r›kl›¤›na u¤ratt›. CHP, seçimler-den zaferle ç›karak DP’yi devirmeyi ve iktidara gelmeyi bekliyordu. DP de ise ya-flad›¤› oy kayb› nedeniyle büyük flaflk›nl›k hâkimdi; zira ilk kez %50’nin alt›na düfl-müfltü. DP seçimleri kazanm›flt› ama muhalefet de büyük güç kazanm›flt›. Meclis’teDP’nin bir üstünlü¤ü söz konusu olsa da muhalefet de DP’ye karfl› etkili bir politi-ka izleyebilecek önemli miktarda milletvekilini Meclis’e tafl›may› baflarm›flt›. DP birkez daha Seçim Kanunu’nun benimsedi¤i ço¤unluk sistemi yard›m›yla iktidardakalm›flt›. Fakat temsildeki bu adaletsizlik (DP ile CHP aras›nda %7 oy fark›na kar-fl› 246 milletvekili fark› vard›) rejimin gelece¤ini tehdit edebilecek kadar büyük s›-k›nt›lara sebep olabilirdi.

1957 Seçimleri sonras›nda tekrar Cumhurbaflkan› seçilen Celal Bayar, hüküme-ti kurma görevini bir kez daha Adnan Menderes’e verdi. 25 günde yeni kabinesinikuran Menderes, özelefltiri yapmaktan kaç›nd›. DP’nin seçimlerde oy kaybetmesi-nin meydana getirdi¤i moral bozuklu¤unun sorumlusu olarak muhalefeti görmeyive suçlamay› sürdürdü. Menderes’e göre; özellikle DP’den ayr›lan milletvekilleritaraf›ndan kurulan Hürriyet Partisi DP’ye büyük zarar vermiflti.

CHP yeni dönemde özellikle Meclis’te daha etkili bir muhalefet yapmak ama-c›yla ilk günden DP iktidar› aleyhinde befl adet gensoru verdi. CHP’nin Meclis’i ça-l›flt›rarak DP üzerinde etkili bir denetim yapma arzusu DP’yi rahats›z etti. DP, Mec-lis’teki muhalefetin etkinli¤ini s›n›rland›rmak için Meclis ‹ç Tüzü¤ü’nü de¤ifltirdi.Çal›flma koflullar›n› yeniden yap›land›rd›. ‹ktidar olmas›n›n verdi¤i olanaklar› mu-halefete karfl› rahatl›kla kullanmaktan çekinmeyen DP, giderek demokrasidenuzaklafl›yordu. Ancak DP’liler bu düzenlemeleri demokrasiyi korumak ad›na yap-t›klar›n› iddia ediyorlard›.

Demokrat Parti ve ‹htilalSeçimlerden arzu etti¤i sonucu alamayan Hürriyet Partisi CHP’ye kat›ld›. DP’yekarfl› muhalif bütün unsurlarla iflbirli¤ine giden CHP, özgürlü¤ün ve hürriyetinbayraktar› oldu. 1959 Kurultay›’nda ‹lk Hedefler Beyannamesi’ni kabul eden CHP,Anayasa’n›n de¤ifltirilmesinden, seçim sistemine, bas›n özgürlü¤ünden, üniversiteözerkli¤ine kadar birçok konuda daha fazla hak ve özgürlük talep etmeye bafllad›.



DP 4,303,190 %47,70 424

CHP 3,768,043 %40,82 178

CMP 663,295 %7,19 4

HP 356,419 %3,86 4

Ba¤›ms›zlar 39,867 %0,43 4

DP, muhalefetin ortak cephe ve birlikte mücadele yöntemine karfl› Vatan Cep-hesi’ni kurma karar› ald›. Menderes’e göre DP d›fl›nda halk örgütlenmeli, muhale-fete karfl› ortak bir cepheyle mücadele edilmeliydi. Böylece DP, köy ve mahallele-re kadar kurulan Vatan Cephesi’yle halk› örgütleyerek muhalefete karfl› güç birli-¤ini gerçeklefltirmek istedi. Ülkedeki bölünme h›z kazanarak derinlefliyordu.

1957 seçimlerinden sonra, siyasi terminolojiye farkl› kelimeler girmeye bafllad›.Bu kavramlardan en önemlisi “ihtilal”di. Art›k iç politikada ihtilal kavram› s›kl›klakullan›lmaya baflland›. Özellikle 14 Temmuz 1958 Irak askeri müdahalesi, bas›ndave muhalefetin aç›klamalar›nda s›kl›kla yer bulmaya bafllad›. Irak’taki olay üzerin-den DP yönetimini elefltiren muhalefet; “Bizim ordumuz ve bizim gençli¤imiz debizdeki zalimleri devirmek için gerekli cesarete elbette sahiptir” diyor ve DP’yi dik-tatörlük kurmakla suçlarken, DP de muhalefeti ihtilal haz›rl›¤› yapmakla itham edi-yordu.

CHP Genel Baflkan› ‹smet ‹nönü, DP’yle mevcut sorunlara çözüm üretebilmeümidini yitirerek, hükümeti erken genel seçime zorlamak istedi. Bu amaçla 29 Ni-san 1959’da 46 milletvekiliyle “Bahar Taarruzu” ad›n› verdi¤i bir geziye ç›kt›. ‹nö-nü’nün ziyaret etti¤i Uflak, ‹zmir, Çanakkale, Kayseri ve Konya’da olaylar ç›kt›. 5May›s’ta ‹stanbul’a gelen ‹smet ‹nönü, Topkap›’da ç›kan olaydan bir subay›n cesa-reti sayesinde kurtuldu. Ülkedeki siyasi t›kan›kl›k ve iktidar-muhalefet çat›flmas›sokaklarda karfl›l›k bulmaya bafllad›. Devlet adamlar› sa¤duyulu bir flekilde hare-ket ederek gerginli¤i azaltmak yerine daha da t›rmand›rmay› tercih ettiler.

CHP Genel Baflkan› ‹smet ‹nönü, Kayseri-Yeflilhisar’da meydana gelen bir ta-k›m siyasi kavgalar› yerinde incelemek için harekete geçti. Kayseri Valisi flehirde-ki gerginli¤i gerekçe göstererek ‹nönü’den ziyaretini iptal etmesini istedi. FakatCHP lideri 30 milletvekiliyle 2 Nisan 1960’ta Kayseri’ye trenle hareket etti. ‹smet‹nönü’nün treni Kayseri giriflinde durduruldu. Kayseri’de tüm siyasi faaliyetlerinyasakland›¤› bildirilerek flehre girifline izin verilemeyece¤i ‹nönü’ye tebli¤ edildi.‹nönü, yasak karar›n› tan›mad›¤›n› aç›klad›, yaklafl›k üç saat bekledikten sonra as-keri barikat› zorlayarak flehre girdi. Kayseri’den Yeflilhisar’a gitmek için direttiysede baflar›l› olamad›. Ankara’ya dönmek zorunda kald›. DP, bu durumu ve ‹nö-nü’nün ziyaret etti¤i flehirlerde ç›kan olaylar› “ihtilal teflebbüsü” olarak gösterdi veMeclis taraf›ndan araflt›r›lmas›n› talep etti.

Ülkede her geçen gün siyasi tansiyon yükselirken, ülke sorunlar›na çözüm ara-mak yerine k›s›r kavgalarla hükümet güç kaybediyor, Meclis sa¤l›kl› ve düzenli ça-l›flt›r›lm›yordu. Meclis bu dönem en yo¤un mesaisini zorunlu olarak 1960 bütçegörüflmelerinde sergiledi ve 15 gün süresince s›k s›k iktidar ile muhalefetin kavga-lar›na sahne oldu. Zaman zaman genel kurulun d›fl›na ç›kan koridorlara kadar uza-nan kavgalar yafland›.

Muhalefet, Hükümeti 1960 y›l›n›n ilk aylar›nda Güney Kore’nin devrik diktatö-rü Syngman Rhee üzerinden elefltirmeye bafllad›. Ayn› zamana denk rastlayan Gü-ney Kore’deki olaylar› sütunlar›na tafl›yan bas›n, halka ve ö¤rencilere Güney Ko-re’deki iktidar karfl›t› isyan› “örnek al›nmas› istenen bir model” olarak sundu. ‹kti-dar, muhalefeti “ihtilal” k›flk›rt›c›l›¤› yapmakla suçlarken, muhalefet hükümeti ›s-rarla “istibdat” idaresi kurmakla itham ediyordu.

DP zaman yitirmedi. 15 Nisan 1960’ta TBMM’ye bir soruflturma önergesi verdi.Önergede; CHP’nin seçim d›fl› yollardan iktidara gelmek için ülkede huzursuzlukç›kard›¤›n› ileri sürdü. Araflt›r›lmas› için TBMM’de 15 kiflilik bir “Tahkikat Komisyo-nu” kurulmas›n› istedi. Önerge 18 Nisan’da Meclis’te görüflülmeye baflland› veDP’nin talepleri de¤erlendirildi. O gün Meclis’te tarihi bir oturum yafland›. DP Ge-


nel Baflkan› ve Baflbakan Menderes’in kat›lmad›¤› oturumda CHP Genel Baflkan›‹nönü, sert ve çok net bir konuflma yapt›. ‹nönü; “E¤er bir idare, insan haklar›n› ta-n›maz, bask› rejimi kurarsa o memlekette ihtilal olur... Böyle bir ihtilal, bizim d›fl›-m›zda ve bizimle münasebeti olmayanlar taraf›ndan yap›lacakt›r... Bu yolda devamederseniz, ben de sizi kurtaramam! fiartlar tamam oldu¤u zaman, milletler için ih-tilal meflru bir hakt›r...” dedi. Buna karfl›n DP’lilerin oylar›yla önerge kabul edildi.Tahkikat Komisyonu kuruldu. Sadece DP’lilerden oluflan bu komisyon CHP’nin fa-aliyetlerini, siyasi partileri ve bas›n›n durumunu araflt›rarak ülkedeki huzursuzlu-¤un kayna¤›n› tespit etmek ve kanun d›fl› faaliyetleri belirleyerek gere¤ini yapmakiçin çal›flmalara bafllad›. Tahkikat Komisyonu kuruldu¤u gün üç tebli¤ yay›nlad›.Bu yolla muhalefet partilerinin her türlü siyasi faaliyetleri s›n›rland›r›l›yor ve bas›-na çeflitli yasaklar getiriliyordu.

DP, Meclis’teki gücünü çal›flt›rarak muhalefeti cezaland›rma yoluna giderken,muhalefet de bas›n ve sivil toplum örgütleriyle birlikte hareket ederek iktidara kar-fl› mücadeleye giriflti. 27 Nisan’da Tahkikat Komisyonu’nun yetkilerini daha da ge-niflleten DP önergesi Meclis’te görüflüldü. Önergeyle; tahkikat›n sa¤l›kl› yürütüle-bilmesi için mahkeme karar› olmaks›z›n her türlü yay›na yasak konulabilecek, si-yasi toplant›, gösteri ve yürüyüfller hakk›nda tedbir karar› al›nabilecek ve bu karar-lara karfl› gelenler hapisle cezaland›r›lacakt›. CHP, Tahkikat Komisyonu’nun Ana-yasa’ya ayk›r› oldu¤unu iddia ederek tan›mad›¤›n› aç›klad›. Zira CHP’ye göre Tah-kikat Komisyonu, DP’nin muhalefetten kurtularak tek parti yönetimi kurmas›n›narac›yd›. Tahkikat Komisyonu’nun göreve bafllayarak yetkilerinin k›sa süre içindedemokrasi ile ba¤daflmayacak flekilde geniflletilmesi DP ile CHP aras›ndaki iliflki-leri tamamen kopard›. Art›k söz sokaklar›nd›. 28 Nisan’da ‹stanbul’da, Ankara’daolaylar bafllad›.

1950-1960 DP iktidar› döneminde, pek çok muhalefet partisi faaliyet gösterdi.Bunlar; Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), Millet Partisi (MP), Köylü Partisi (KP),Cumhuriyetçi Millet Partisi (CMP) ve Hürriyet Partisi’ydi. DP, bu partilerden CHPd›fl›nda kalanlar› muhatap alarak iletiflim bile kurmad›. Zira DP yöneticileri, CHPd›fl›nda kalan partilerin tamam›n›n bir flekilde DP’den ayr›lan kiflilerce kurulmuflolmas›n› hofl görmedi. Kendilerinden ayr›larak farkl› bir çat› alt›nda siyaset yapaneski arkadafllar›n› hiçbir zaman kabullenmedi.

Demokrat Parti’nin temsil etti¤i siyasi görüfl nedir?

Cem ERO⁄UL, Demokrat Parti, Tarihi ve ‹deolojisi, ‹mge yay., Ankara 2003.

27 MAYIS ‹HT‹LAL‹ VE DEMOKRAS‹YE ARA VER‹LMES‹On y›ll›k DP iktidar›nda yaflanan en önemli k›r›lma 1955 y›l›nda oldu. 1955’te dahaönce yaflanmaya bafllanan siyasi ve mali sorunlar DP yönetimini s›k›nt›ya düflüre-cek kadar artt›. Bu y›ldan itibaren Türkiye’nin ekonomisi iyice bozularak kontrol-den ç›kmaya bafllad›. Hükümet; ekonomik s›k›nt›lar› aflmak için d›fl borç bulmaktazorluk yaflad›. Yap›lan yat›r›mlar›n tamamlanmas›, planlanan zamandan uzun sür-dü¤ü için sermayenin geri dönüflü gecikti. Ülkede büyük bir döviz darl›¤› bafllad›.Artan ekonomik sorunlar; piyasalarda yokluk ve enflasyona sebep olarak halkayans›maya bafllad›. Ekonomik sorunlar›n gün geçtikçe ço¤almas› DP’nin, 4 A¤ustos1958 Kararlar›’n› almas›na neden oldu. Bu kararlarla ekonomiye büyük bir nefltervuruldu. Hükümet devalüasyon yapt›. Dolar 3 liradan yaklafl›k 9 liraya yükseldi.DP, gün geçtikçe halk deste¤ini yitirerek siyasette güç kayb›na u¤ruyordu.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




6

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




DP’nin muhalefete karfl› sert tavr› ve antidemokratik uygulamalar› karfl›s›nda si-yasi partilerin ve bas›n›n da iktidara karfl› h›rç›n yaklafl›m› ülkenin gelece¤ine ilifl-kin her türlü ümitleri k›r›yordu. Ülkenin h›zla siyasi kavgalardan iç çat›flmaya do¤-ru sürüklenmesi uzun süredir ülke yönetiminden memnun olmayan bir gücü, ya-ni orduyu harekete geçirdi. Asl›nda ordu 14 May›s 1950 seçim sonuçlar›yla iktida-r›n de¤iflimine büyük oranda olumlu yaklaflm›flt›. Ordunun DP’ye karfl› ilk hayal k›-r›kl›¤›; Demokrat Parti’nin güvenoyu ald›ktan sonra bir ihbarla ordunun zirvesin-den bafllayarak alt kadrolara kadar büyük bir tasfiyeye giriflmesiyle yaflanm›flt›. Budurum askerler aras›nda DP’nin kendilerine karfl› güvensizli¤i olarak alg›lanm›flt›.Zamanla DP-Ordu iliflkileri daha da bozuldu. DP’nin ilk günden bafllayarak, aske-rin onay›n› almadan sürekli orduya yönelik bir reform iddias›yla hareket etmesi or-dudaki huzursuzlu¤u art›rd›. DP döneminde Genelkurmay Baflkanl›¤›’n›n Milli Sa-vunma Bakanl›¤›’na ba¤l› olmas›, (CHP iktidar› zaman›nda yap›ld›) zaman zamanMilli Savunma Bakanl›¤›’na düflük rütbeden emekli olmufl subaylar›n getirilmesiher iki kurum aras›nda sorunlu bir iletiflim dili kullan›lmas›na yol açt›. Üstelik DP,kararl› ve sürekli bir ordu yap›lanma program› ortaya koyamad›¤› gibi sürekli Mil-li Savunma Bakanlar›n› de¤ifltirerek ordunun güvenini her geçen gün daha da kay-betti. DP, ordu üst yönetimini s›k s›k de¤ifltirerek, orduyu kontrol alt›na alabilece-¤ine inand›. Bu durum özellikle alt kadro subaylar taraf›ndan tepkiyle izlendi. Or-dunun alt kadrolar›yla DP aras›ndaki güven ba¤›n›n tamamen kopmas›na sebepoldu.

DP ile ordu aras›ndaki ba¤lar›n kopmas›na neden olan bir baflka konu; laiklikve Atatürkçülük’tü. DP her ne kadar iktidara gelifliyle birlikte paralara ve pullaraAtatürk’ün resmini yeniden basm›fl, An›tkabir’i tamamlayarak Atatürk’ün aziz na-afl›n› nakletmifl, Atatürk’e hakaret ve sald›r›y› yasaklayan bir kanun yay›nlam›flsada askerler aras›nda laiklikten ve Atatürkçülükten sapma oldu¤una iliflkin düflün-ceyi de¤ifltirmeyi baflaramam›flt›. DP’nin Ezan›n Arapça okunmas›na olanak tan›-mas›, radyoda Kur’an ve mevlit okutturmas›, orta ö¤retimde din e¤itimini yayg›n-laflt›rmas›, Menderes’in söylevlerinde Atatürk’e yeterince yer vermemesi ve bolcadinsel semboller kullanmas› Türk Ordusu’nca kayg›yla izlendi. Menderes’in birgrup toplant›s›nda (29 Kas›m 1955) milletvekillerine, “Siz isterseniz Hilafeti bile ge-ri getirebilirsiniz” fleklindeki sözleri özellikle tepki çekti. Askerler aras›nda DP’ninlaiklikten uzaklaflarak irtican›n geliflmesine imkân sa¤lad›¤› fikri yayg›n bir flekildekabul görmeye bafllad›.

27 May›s’› gerçeklefltiren darbe komitesinin ilk olarak nerede ve ne zaman ku-ruldu¤u hakk›nda farkl› görüfller vard›r. Döneme damgas›n› vuran kiflilerin hat›ra-lar›nda da farkl› farkl› tarihler geçmektedir. Bu durum ordu içerisinde birbirindenhabersiz birçok yap›lanman›n farkl› tarihlerde ve yerlerde örgütlenmesinden kay-naklanmaktad›r. Fakat bütün darbe yap›lanmalar›n›n birbirini fark ederek birlefl-meleri ve darbe komitesinin oluflumu 1957’de olmufltur. Komite tabandan tavanado¤ru örgütlenmifl, birbirinden habersiz hücrelerden oluflmufltur. Komiteye kat›la-cak subay›n belirlenmesi ve kabul edilmesinde çok titiz davran›lm›fl, her türlü gü-venli¤e büyük önem verilmifltir.

Kamuoyu taraf›ndan ordunun askeri müdahale yapabilece¤i ihtimali ilk kez1958 y›l›n›n ilk günlerinde yaflanan 9 Subay Hadisesi’yle belirdi. Yarbay SametKuflçu, 9 subay›n ismini vererek hükümeti de¤ifltirmeye yönelik askeri bir darbeyap›laca¤› ihbar›nda bulundu. Kuflçu’nun ihbar etti¤i bu subaylar hükümete karfl›darbeye teflebbüsten tutuklanarak Askeri Mahkeme’de yarg›land›lar. DP Hüküme-ti’nin ihbar› yeterince ciddiye almay›p, tahkikat› derinlefltirmemesi, 9 subay›n delil


yetersizli¤inden beraat ettirilmesine ve Yarbay Kuflçu’nun iftira atmaktan cezalan-d›r›lmas›na sebep oldu. Oysa 27 May›s’ta ihbar›n do¤ru oldu¤u anlafl›lacakt›.

Askerlerin darbe yapmak için gerekli gördükleri sosyal ve siyasal flartlar k›sasürede olgunlaflmaya bafllad›. Ülkede a¤›r ekonomik sorunlar, siyasi krizler, partiiçi kavgalar yaflan›yordu. ‹ktidar ile muhalefet aras›ndaki çat›flma; gerginli¤i, hu-zursuzlu¤u ve kutuplaflmay› daha da art›rd›. Bu durum askeri müdahalenin siyasialt yap›s›n›n h›zla oluflmas›na imkân sa¤lad›. Art›k siyasiler de aç›kça darbeden sözetmeye bafllad›lar. CHP Genel Baflkan› ‹smet ‹nönü’nün, “fiartlar tamam oluncamilletler için ihtilal meflru bir hakt›r” sözleri askerler için darbeye giden yolda sar››fl›¤›n yanmas› olarak alg›land›.

Bu arada DP’nin Tahkikat Komisyonu’nu kurmas› ‹stanbul Üniversitesi’nde ö¤-renciler taraf›ndan protesto edildi. Ö¤rencilerin protestolar›na polisin sert müdaha-lesi olaylar›n k›sa sürede daha da büyümesine sebep oldu. Olaylar ‹stanbul’danAnkara’ya s›çrad›. Tahkikat Komisyonu ve arkas›ndan ç›kan toplumsal olaylar as-kerler aras›nda darbenin mutlak surette yap›lmas› gere¤ini ortaya koydu, sürecibafllatt›. Zira art›k askerler aras›nda da DP’nin h›zla tek parti yönetimine do¤ru git-ti¤i, muhalefetten ve bas›ndan kurtulmak için haz›rl›k yapt›¤› düflüncesi egemenolmaya bafllam›flt›.

Ülkede huzursuzluk t›rman›rken Kara Kuvvetleri Komutan› Org. Cemal Gürsel,3 May›s 1960’ta kendi iste¤iyle izne ayr›l›rken Baflbakan Menderes’e muht›ra nite-li¤inde uyar›lar içeren bir mektup b›rakt›. Menderes; mektuba ve mektuptaki öne-rilere duyars›z kald›. Hatta mektubu en yak›n arkadafllar›ndan bile gizlemeyi tercihetti. Org. Cemal Gürsel’in görevinden ayr›lmas›, darbecileri daha h›zl› hareket et-meye mecbur b›rakt›. Zira Kara Kuvvetleri’ndeki örgütlenmenin aç›¤a ç›kma vedarbenin baflar›s›zl›kla sonuçlanma ihtimali belirdi.

Art›k darbeye giden yol aç›lm›flt›. Büyük flehirlerde DP iktidar›na yönelik pro-testo mitingleri düzenlenmeye baflland›. “555K” yani 5. ay›n 5’inde saat 5’te K›z›-lay’da toplanan kalabal›klar DP Hükümeti’nin istifa etmesini istediler. Halk, ilk kezbu kadar kalabal›k bir flekilde hükümete yönelik protesto yap›yordu. K›z›lay Mitin-gi, Hükümetin kayg›lar›n› iyice art›rd›. Baflbakan Menderes halk›n nabz›n› tutmak,yap›lan mitinglerin ne kadar gerçek oldu¤unu anlamak için ‹stanbul ve ‹zmir’e git-ti. 15 May›s 1960’ta ‹zmir’de halka hitap eden Menderes, yüz binin üzerinde bir ka-labal›k taraf›ndan coflkun bir flekilde karfl›land›. Menderes, özellikle ‹stanbul’dan‹zmir’e vapurla giderken gece geç saatlerde Çanakkale aç›klar›nda halk›n yüzlercetekneyle ellerinde meflalelerle kendisine gösterdi¤i ilgiden çok etkilendi. Halk›n,Hükümete deste¤inin sürdü¤ü, yap›lan protestolar›n muhalefet taraf›ndan organi-ze edilen eylemler oldu¤u kan›s›na vard›.

Bir yanda Baflbakan Menderes gitti¤i illerde büyük ilgi görürken öte yanda ül-kede onun hükümetine yönelik protesto hareketlerine her geçen gün bir yenisi ek-leniyordu. DP ‹ktidar›n› protesto hareketlerine 21 May›s’ta askeri ö¤renciler de ka-t›ld›. Komutanlar›n›n refakat etti¤i askeri ö¤renciler, marfllar söyleyerek, DP iktida-r›na ve Cumhurbaflkan› Celal Bayar’a karfl› erken genel seçimlere gidilmesi içinuyar› niteli¤inde silahs›z bir yürüyüfl yapt›lar. Hükümet; askerin verdi¤i mesajdanziyade, Harbiyelilerin tahrik edilip edilmedi¤iyle ilgilendi. Hükümet, Harb Oku-lu’nun ve askeri birliklerin Ankara’dan ayr›lmas›na Konya ve Adapazar›’ndaki as-kerlerle yer de¤ifltirmelerine karar verdi. Darbeci subaylar›n elinde belirli bir orduyoktu. Harekât›n silahl› gücünü genç Harbiyeliler oluflturuyordu. Bu durum ‹htilalKomitesi’nin bütün planlar›n› bozdu¤u için en k›sa sürede harekete geçme karar›al›nd›.


25 May›s’ta CHP, Seçim Kanunu ve Tahkikat Komisyonu’yla ilgili bir önergeverdi. DP, muhalefetin önergesini kabul etmedi¤i gibi Meclis’i tatil etti. Meclis’te ik-tidar ve muhalefet partilerine mensup milletvekilleri aras›nda kavgalar ç›kt›. Ayn›gün Menderes, muhalefeti halka flikâyet etmek amac›yla Eskiflehir’den bafllayan biryurt gezisine ç›kt›.

26 May›s gece yar›s› askerler son haz›rl›klar›n› tamamlad›. Fakat Hükümet’e yö-nelik askeri müdahale önünde ciddi riskler de vard›. Bir kere ordunun zirvesi ya-ni Genelkurmay Baflkan› DP taraftar›yd›. Askeri müdahalenin emir-komuta zinciriiçerisinde gerçekleflme ihtimali de yoktu. Üstelik iktidar›n ve halk›n askeri müda-haleye nas›l bir tepki verece¤i de bilinmiyordu. Ülkenin bir iç savafla sürüklenmeihtimali mevcuttu.

Askeri müdahale için bütün riskleri alan ordu, Tümgeneral Cemal Madano¤lukomutas›nda sabaha karfl› 03.30’da harekete geçti. Bir direniflle karfl›laflmayan as-ker, k›sa sürede ülkedeki kontrolü ele geçirdi, önce Cumhurbaflkan› Celal Bayar’›,sonra bakanlar› ve en son Baflbakan Menderes’i tutuklayarak sivil yönetimi devir-di. Org. Cemal Gürsel askeri müdahalenin bafl›na geçti. K›sa sürede Org. CemalGürsel baflkanl›¤›nda 38 kiflilik bir Milli Birlik Komitesi oluflturularak ülke yöneti-mini eline ald›.

Askeri müdahaleyle DP’liler tutukland›lar ve yarg›lanmak üzere Yass›ada’yagönderildiler. On bir ayl›k bir mahkeme neticesinde DP’nin önde gelen 15 ismihakk›nda idam karar› ç›karken 402 san›k da çeflitli cezalara çarpt›r›ld›. Milli BirlikKomitesi 15 kiflilik idam karar›ndan Baflbakan Adnan Menderes, Maliye Bakan›Hasan Polatkan ve D›fliflleri Bakan› Fatin Rüfltü Zorlu’nun idam kararlar›n› onayla-d›. Cumhurbaflkan› Celal Bayar’›n da içinde yer ald›¤› 12 kiflinin idam karar› daömür boyu hapse dönüfltürüldü.

Milli Birlik Komitesinin kararlar› h›zla yerine getirilerek Maliye Bakan› HasanPolatkan ve D›fliflleri Bakan› Fatin Rüfltü Zorlu’nun cezalar› 16 Eylül’de ve Baflba-kan Adnan Menderes’in cezas› ise 17 Eylül 1961’de infaz edildi. Darbe sonras› De-mokrat Parti kapat›ld›.

Böylece son derece demokratik ve hoflgörülü bir ortamda iktidara gelmifl olanDP Hükümeti, Cumhuriyet tarihimizin ilk askeri müdahalesiyle görevden uzaklafl-t›r›lm›fl oldu. 1946 y›l›nda bafllayan çok partili hayat›n geliflim umutlar›, iktidar›ndemokratik yollarla el de¤iflimi, hak ve hürriyetlerin geliflimi ve demokrasinin ku-rumsallaflmas› ad›na elde edilen bütün kazan›mlar bu darbe ile yok oldu.

27 May›s darbesiyle birlikte; bürokrasi, bas›n ve siyasette büyük bir tasfiye hare-keti bafllat›ld›. Demokrat Partili oldu¤u iddia edilen birçok kifli ma¤dur edildi. Bafl-ta Milli Birlik Komitesi olmak üzere Silahl› Kuvvetlerde de ayr›flmalar yafland›. Ne ki27 May›s darbesinin baflar›l› olmas›, sivil iktidar›n bu kadar kolay y›k›lmas› ve dar-beyi gerçeklefltiren subaylar›n güç ve sayg›nl›k kazanmalar›, kendisini takip edenbirçok askeri müdahalelere meflruiyet sa¤layan temel referans kayna¤› da oldu.

27 May›s askeri müdahalesinin sebepleri nelerdir?

Abdi ‹PEKÇ‹-Ömer Sami COfiAR, ‹htilalin ‹çyüzü, ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Yay., 2010.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




7

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




SonuçTürkiye’nin çok partili hayata geçifli demokrasi ve parlamento tarihinde son dere-ce önemli bir yer tutar. Türkiye’nin, tek parti yönetiminden çok partili siyasal ha-yata geçifl karar› almas›n›n iç ve d›fl sebepleri vard›r. Bu de¤iflimde; II. Dünya Sa-vafl› sonras›nda meydana gelen uluslararas› konjonktür ve yurt içinden gelen top-lumsal de¤iflim talepleri etkili oldu.

Tek partili hayattan çok partili yaflama geçiflte, Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü’nünve Celal Bayar’›n büyük özveri ve eme¤i oldu. Tek parti ile yönetmeye ve yönetil-meye al›fl›lm›fl bir toplumu de¤ifltirmek ve yeni yönetim flekline haz›rlamak kolayde¤ildi. Bu süreçte birçok sorunla karfl›lafl›lsa da her iki devlet adam›n›n tecrübesive sa¤duyulu hareketi sürecin baflar›yla tamamlanmas›n› sa¤lad›.

Çok partili hayata yönelik ilk iflaretler 1945’te verildi ve zamanla muhalif parti-ler kuruldu ve 1950’de iktidar demokratik bir seçimle el de¤ifltirdi. Dünyada; çokpartili hayata geçiflin hemen ard›ndan, befl y›l gibi k›sa bir sürede; iktidar de¤iflimi-nin h›zla ve baflar›yla yafland›¤› bir baflka örnek yoktur.

14 May›s 1950, dört y›ll›k bir geçmifle sahip DP’nin demokratik yolla iktidaragelmesi bak›m›ndan son derece önemli bir tarihtir. 27 y›l boyunca ülkeyi tek bafl›-na yöneten CHP, tamamen demokratik teamüllere uygun bir seçimle iktidar› b›rak-t›. Ülke yönetme görevi; CHP içinde yetiflmifl, tecrübeli yeni bir kadroya devredil-di. Bu yeni kadro yani DP; taflrada yeniden örgütlendi ve halk›n önemli bir k›sm›-n›n ilk kez siyasete kat›lmas›n› sa¤lad›.

Türkiye; sosyal ve siyasal bak›mdan böyle bir de¤iflime ne kadar haz›rl›kl›yd›?1946 y›l›ndan itibaren çok partili hayata yönelik bir dizi hukuki düzenlemeler ya-p›lm›fl olsa da yap›sal hukuki dönüflüm tam olarak gerçekleflmemiflti. Tek parti dö-neminin bürokratik ve hukuki altyap›s› oldu¤u gibi duruyordu. ‹ktidara gelenDP’nin seçim sisteminin marifetiyle gücünün çok üstünde bir oranla Meclis’te tem-sil edilmesi de bir baflka problemdi. Zira flartlar; CHP’nin tek parti yönetimindenDP’nin tek parti yönetimine geçifli için oldukça uygundu. Bütün bu olumsuzlukla-ra ra¤men DP, siyasi tarihimizin en önemli sorumlulu¤unu yani de¤iflim ve dönü-flüm görevini üstlenerek iktidara geldi.

DP, 1950-1954 döneminde ekonomik yat›r›mlar yaparak, büyük baflar›lar eldeetti. Türkiye, rekor ekonomik büyüme rakamlar›n› yakalad›. Ekonomik geliflim,sosyal ve siyasal de¤iflimin önünü açt›. Dönem bir af kanunuyla bafllad› ve birçokalanda sosyal ve siyasal haklar› geniflleten düzenlemeler yap›ld›. DP, toplumsal ha-yatta ve ekonomik alanda sa¤lanan baflar›lar› 1954 seçimleriyle sand›¤a yans›tt›.Cumhuriyet tarihinin en yüksek oy oran›na ulaflt›.

1954 Seçimleriyle %58 oy alan DP, seçim sisteminin yard›m›yla Meclis’in %93’ünü kontrol ederek iktidar› dönemi boyunca en güçlü seviyeye ulaflt›. DP’denülkenin yap›sal de¤iflim ve dönüflümünü tamamlayarak refah düzeyini sürdürüle-bilir bir flekilde gelifltirmesi beklendi. Fakat DP yeni dönemde çok daha farkl› biranlay›fl ortaya koydu. H›zl› bir otoriterleflme e¤ilimiyle DP, muhalefete karfl› olduk-ça hoflgörüsüz bir politika izlemeye bafllad›. Bu dönemde ekonomik sorunlar art-maya bafllad›, parti içi ihtilaflar ve DP’de yeni bir bölünme yafland›. Muhalefetleiliflkiler tamamen bozuldu. DP, bürokrasi ve bas›nla ciddi sorunlar yaflad›. 1950 se-çimleri öncesi k›yas›ya elefltirdi¤i CHP döneminin hukuki altyap›s›n› de¤ifltirmedi-¤i gibi, Meclis’teki ço¤unlu¤una yaslanarak bu hukuki yap›y› kendi lehine kullan-maya bafllad›. Bu durum DP’nin 1957 seçimlerinde büyük oy kaybetmesine nedenoldu.


1957’den itibaren DP ve Türkiye için çok zor bir dönem bafllad›. Biriken eko-nomik sorunlara, ülkeyi h›zla kutuplaflmaya sürükleyen siyasal sorunlar da ekle-nince demokrasi aç›s›ndan oldukça s›k›nt›l› günler yafland›. Parlamento yeterinceçal›flam›yor, sorunlara çözüm üretmesi gereken milletvekilleri her gün kavga ede-rek ülkedeki sorunlar›n daha da artmas›na sebep oluyorlard›. Muhalefet yekvücutbir halde DP’ye karfl›yd›. DP ise halk› yan›na alarak muhalefete karfl› mücadele et-mek amac›yla Vatan Cephesi’ni kurdu. Böylece siyasetteki ayr›flma halk›n aras›ndada yay›lmaya bafllad›.

DP 27 May›s’›n arifesinde, muhalefetle her türlü iliflkisini tamamen kesmiflti. Va-lilerin, hâkimlerin s›k s›k yerlerini de¤ifltirdi¤i ya da emekliye sevk etti¤i için bü-rokrasiyle kavgal›yd›. Uygulad›¤› a¤›r sansür, hapisteki gazeteciler, resmi ilanlar›nadaletsiz da¤›t›m› gibi nedenler dolay›s›yla bas›nla da aras› bozuktu. Meclisteki sa-y›sal üstünlü¤üne güvenerek uzlaflma aramad›¤›, herkesle kavga etti¤i için 27 Ma-y›s sabah› dost olarak yan›nda kimseyi bulamad›.

1946’da çok partili hayat›n bafllamas›, 1950’de iktidar›n demokratik bir flekildeel de¤ifltirmesi ülkede büyük ümitler do¤mas›na yol açm›flt›. Genifl kitleler, bas›nve bürokrasi Bat› düzeyinde demokrasi için büyük beklenti içine girmifllerdi. Nevar ki DP’nin baflar›yla bafllayan iktidar süreci, 27 May›s Askeri Müdahalesi ile sonbuldu.

14 May›s 1950, demokrasi ve parlamento tarihimiz için ne kadar büyük bir ba-flar›ysa, 27 May›s 1960’da o kadar büyük bir baflar›s›zl›kt›. Bu baflar›s›zl›¤› sadecedönemin iktidar›na yükleyerek aç›klamak sa¤l›kl› bir yaklafl›m olmaz. Dönem içe-risinde siyasette etkin rol oynayan bütün unsurlar›n Türkiye’nin 27 May›s’a gelme-sinde yetki ve görevlerine göre sorumluluklar› vard›. Dönemin devlet adamlar› vesiyasi partileri k›s›r tart›flmalar ve anlams›z polemiklerle sa¤duyulu hareket etmekyerine, kutuplaflmay› derinlefltirdiler. Öte yandan bas›n 14 May›s 1950’deki de¤ifli-min arkas›nda ne kadar aktif rol oynam›flsa 27 May›s’a gidilirken ayn› ölçüde faali-yet göstermekten geri durmad›. Türkiye’nin yaflad›¤› h›zl› de¤iflimi kavramakta zor-lanan ve eski usullerle görev yapmaya çal›flan bürokrasi, siyasi iktidar› yeterincedenetlemeyen halk ve ülkenin ç›kmaz bir yola sürüklenmesine sessiz kalanlar ke-simler de ülkenin 27 May›s’a gitmesine neden oldular.

Demokrat Parti 1946’da kurularak 1960 y›l›na kadar aktif siyasette faaliyet gös-tererek Türk siyasi tarihinde önemli bir yere sahip oldu. 27 y›ll›k tek parti dönemi-ne iliflkin tepkileri toplayarak meflru siyaset içerisinde eriten, normalleflme süreci-ni yaflatan ve ekonomik yat›r›mlarla bugünkü Türkiye’nin oluflumunda büyük hiz-metler etti. 1960’da DP kapat›lsa da sahip oldu¤u misyon ve siyasi miras› çeflitlipartilerce sürdürülerek yaflat›ld›. DP çok partili hayat›n fidanl›¤› olarak demokrasi-nin kurumsallaflmas›nda önemli katk›lar sa¤lad›. DP’nin yetifltirdi¤i kadrolar ve si-yasete getirdi¤i anlay›fl ise uzun süre ülke kaderinde son derece etkili oldu.



Tek partili yönetimden çok partili hayata nas›l

geçildi¤ini aç›klayabilme

Cumhuriyetin ilan edilmesi büyük bir kazan›m-d›r. Cumhuriyeti taçland›racak olan, demokrasi-nin kurumsallaflarak kök salmas›d›r. Demokrasi-ye gidilen yolda, demokratik hayat›n gere¤i ola-rak çok partili hayat kaç›n›lmazd›r. 23 y›ll›k birtek parti idaresinden sonra 1946’da DemokratParti’nin kurulmas› önemli bir geliflmedir. Çokpartili hayata geçiflte iç ve d›fl etkenlerle birlikteCumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü ve Demokrat PartiGenel Baflkan› Celal Bayar’›n önemli katk›lar› ol-du. Böylece çok partili hayat›n kurumsallaflmas›ve Cumhuriyetin bir ad›m daha öteye tafl›nmas›siyasal kültürümüz ad›na büyük bir kazan›md›r.

1946 ‘da Demokrat Parti’nin nas›l kuruldu¤unu

aç›klayabilme

Çok partili hayata geçifl karar›yla birlikte, muha-lefet partilerinin kurulmas› gerekiyordu. Siyasigelene¤imizde çok partili yönetim tecrübesininolmamas› ve uzun bir süre tek parti yönetimineal›flm›fl bir ülkede, rejime tehdit olmayacak ve in-k›lâplar› koruyup sürdürecek yeni bir yap›lanmakolay de¤ildi. Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü’nünteflvikleri ve Celal Bayar’›n gayretleri DemokratParti’nin kurulufluna giden yolu açt›. Önce Cum-hurbaflkan› ‹nönü, muhalefeti siyasi parti kurma-ya yönlendiren aç›klamalarda bulundu. Ard›ndanCelal Bayar ve arkadafllar› siyasi hayat›m›zda kifli-sel hak ve hürriyetleri geniflleten “Dörtlü Takrir”ihaz›rlad›lar. CHP parti yönetimince kabul edilme-di¤i gibi Dörtlü Takrir’i haz›rlayanlar CHP’dend›flland›lar. Böylece yeni bir parti kurma sürecih›zland›r›lm›fl oldu. 7 Ocak 1946’da DemokratParti, Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprü-lü ve Refik Koraltan taraf›ndan kuruldu.

12 Temmuz Beyannamesi’ni de¤erlendirebilme

1946 seçimleri çok partili hayat›n ilk genel se-çimleri olman›n yan›nda siyasi tarihimizde usul-süzlük yap›ld›¤› iddias›yla en fazla tart›fl›lan se-çim oldu. Seçimler sonras›nda CHP ile DP ara-s›ndaki gerginlik, zamanla siyasette çat›flma vekutuplaflma yaratt›. Bu anlaflmazl›¤›n, siyasi ha-yat›m›z ve çok partili hayat› tehdit edecek düze-ye ulaflmas› üzerine Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönüdurumu el koyarak çözüm aray›fl›na bafllad›.Cumhurbaflkan› bütün siyasi taraflar› dinledi ve12 Temmuz 1947’de yay›nlad›¤› beyanname ilesiyasi kavgay› sonland›rd›. 12 Temmuz Beyanna-mesi’nin siyasetteki etkisi; CHP içerisinde çokpartili hayata uyum sa¤lamakta zorlanan kadro-nun tasfiye edilmesi, DP içerisinde ise sertlik yan-l›s› politika izlenmesini ›srarla talep eden grubunpartiden d›fllanmas› ile sonuçland›. Cumhurbafl-kan› ‹nönü çok partili hayat›n selameti aç›s›ndanson derece kritik bir müdahalede bulundu ve ba-flar›l› oldu.

Demokrat Parti iktidar›n›n siyasi tarihimizdeki

yerini aç›klayabilme

1946’da kurulan Demokrat Parti, 14 May›s1950’de büyük bir zafer kazanarak dört y›ll›k birmuhalefetten sonra iktidara geldi. DP’ye, ekono-mi alan›ndaki baflar›lar› 1954’te siyasi tarihimizinen büyük seçim zaferini getirdi. Fakat 1955 y›l›n-dan itibaren ekonomik sorunlar›n ço¤almas› ikti-dara yönelik elefltirileri fliddetlendirdi. DP hükü-meti ekonomik sorunlara çözüm üretmekte zor-lan›nca, elefltirilerden rahats›zl›¤› iyice artt› vetedbirler almaya çal›flt›. Bu durum DP’ye karfl›olan muhalefeti daha da art›rd›, muhalefeti siya-seten güçlendirdi. DP’nin yaflad›¤› ekonomik so-runlara siyasi s›k›nt›lar da eklenince, DP 1957 se-çimlerini ilk kez oy kaybederek kazand›. Art›keski gücünden uzaklaflmaya bafllayan DP,1958’de büyük bir devalüasyon yapmak zorundakald›. Ekonomik sorunlara, siyasi ve sosyal so-runlar da eklenince halk›n memnuniyetsizli¤i iyi-ce artt›. DP’nin halk deste¤ini kaybetmeye baflla-mas›, bürokrasi ve bas›nla sürekli kavga etmesi,siyasi rakipleriyle sa¤l›kl› bir iletiflim kuramama-s› 27 May›s 1960’da iktidar›n›n sonunu getirdi.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Demokrat Parti; siyasi tarihimizde birçok ilklerinyafland›¤› önemli bir yer tutar. ‹lk kez 1950’dedemokratik bir flekilde iktidar de¤iflikli¤i gerçek-leflti, ilk kez bu kadar büyük bir ekonomik gelifl-me süreci yafland›, ilk kez halk›n siyasete ilgisive kat›l›m› bu kadar yüksek oranlarda gerçeklefl-ti ve ilk kez siyasi tarihimizde bir hükümet aske-ri müdahaleyle iktidardan uzaklaflt›r›ld›.

27 May›s 1960 askeri müdahalesinin sebep ve

geliflimini aç›klayabilme

27 May›s 1960 askeri müdahalesinin sebepleriniDP iktidar›n›n ilk günlerinden bafllayarak on y›l-l›k iktidar› süresince gerçeklefltirdi¤i uygulama-larda aramak gerekir. Zira DP ile Ordu aras›ndailk günlerde bafllayan anlaflmazl›k hiçbir zamantam anlam›yla sona ermedi. Zira DP sivil bürok-rasinin oldu¤u gibi askeri bürokrasinin talepleri-ne de yeterince ilgi göstermedi. DP, Ordu üst yö-netimini kontrol ederek orduyu denetim alt›naalaca¤›n› düflündü¤ünden s›kl›kla üst kademekomutanlar› tasfiye etti. Bu durum Ordu içerisin-de DP’ye karfl› tepkiyi daha da art›rd›. OrdununDP’ye olan inanc›n›; siyasi istikrars›zl›klar, eko-nomik sorunlar ve Atatürk ‹lkeleri’nden bir sap-man›n yafland›¤›na iliflkin kuflkular tamamen za-y›flatt›. Ordu içerinde hükümete yönelik ilk ör-gütlenmeler 1954 y›l›na kadar gider. Zamanlagruplar›n birleflmesi ve ordu içerisinde etkili birgüç haline gelmesi 1957 y›l›nda doru¤a ulaflt›.Askeri müdahale taraftar› subaylar›n, afla¤›danyukar›ya do¤ru örgütlenmesi, askeri müdahaleyekomuta edecek üst düzey bir komutan bulmazorlu¤unu getirdi. Askerler bu s›k›nt›y› son anakadar yaflad›lar. 27 May›s 1960’a gelinirken ülke-de; ekonomik s›k›nt›lar›n devam etmesi, siyasikrizlerin sürmesi ve sokaktaki huzursuzlu¤un hergeçen gün artmas› askeri müdahalenin herhangibir direniflle karfl›laflmadan baflar›yla sonuçlan-mas›n› sa¤lad›.

5NA M A Ç


1. Türkiye’nin çok partili hayata geçifl karar›nda etkiliolan d›fl sebep afla¤›dakilerden hangisidir?

a. II. Dünya Savafl›’n›n sona ermifl olmas›b. Türkiye’nin Birleflmifl Milletlere üyelik müracaat›c. Sovyetler Birli¤i’nin Türkiye’den toprak ve bo-

¤azlardan üs talep etmesid. Türkiye’nin NATO’ya kat›lmak istemesie. Avrupa ülkelerinin Türkiye’nin içifllerine müda-

hale etmeleri

2. Demokrat Parti Program›’n›n, CHP Program›’ndanayr›lan taraflar›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisido¤rudur?

a. Atatürk ilke ve ink›laplar›n›n bir k›sm› vard›.b. Programda milli ve manevi de¤erler üstün tutul-

mufltu.c. Siyasal hayat için yeni bir yap›lanma ileri sürül-

müfltü.d. Devletçilik yeniden yorumlanarak özel serma-

yenin teflviki vurgulanm›flt›.e. Sosyal hayat yeniden düzenlenmiflti.

3. Afla¤›dakilerden hangisi, 1946 Seçimlerinde ilk kezuygulanm›flt›r?

a. Serbest seçimin yap›lmas›b. Genel seçimlerde kad›nlar›n oy kullanmas›c. ‹stanbul-Ankara ve ‹zmir’de farkl› bir seçim sis-

teminin tatbik edilmesi.d. Seçimlerde kamu görevlileri aday olmas›e. ‹ki dereceli seçim sisteminin uygulanmas›

4. 12 Temmuz Beyannamesi kimin taraf›ndan haz›r-lanm›flt›r?

a. Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü b. Baflbakan Recep Pekerc. DP Genel baflkan› Celal Bayard. Adnan Menderese. Mareflal Fevzi Çakmak

5. 16 fiubat 1950’de kabul edilen, Yeni Seçim Kanu-nu’nun temsilde adaletsizli¤e sebep olabilecek madde-si afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹lk kez gizli oy- aç›k say›m uygulamas›b. Seçimlere yarg› denetiminin getirilmesic. Milletvekillerinin ayn› anda birçok yerden aday

olabilmelerid. Seçimlerde ço¤unluk sisteminin uygulanmas›e. Siyasi partilerin sand›k bafl›nda temsilci bulun-

durabilmeleri

6. 14 May›s 1950 seçimlerinin, Türk Demokrasi tarihibak›m›ndan önemi nedir?

a. CHP’nin yüksek bir oy almas›b. Demokrat Parti’nin 16 vilayet d›fl›nda tüm böl-

gelerde seçime kat›lmas›c. ‹lk kez iktidar›n serbest bir seçimle muhalefete

geçmesid. Cumhurbaflkan›n›n de¤iflmesie. Adnan Menderes’in baflbakan olmas›

7. 1954 seçimlerinde DP’nin rekor oy düzeyine ulafl-mas›n›n en önemli sebebi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Türkiye’nin NATO’ya kat›lmas›b. Kore’de kazan›lan askeri baflar›larc. Adnan Menderes’in yönetim anlay›fl›d. Siyasi partiler aras›ndaki huzur ve güvene. Demokrat Parti’nin ekonomik baflar›lar›

8. 1955’de Demokrat Parti’den ayr›lan milletvekilleri-nin kurdu¤u parti afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Millet Partisib. Hürriyet Partisic. Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisid. Köylü Partisie. Milli Kalk›nma Partisi

9. Demokrat Parti’nin, muhalefetin faaliyetlerini arafl-t›rmak için kurdu¤u komisyon afla¤›dakilerden hangi-sidir?

a. Tahkikat Komisyonub. Anayasa Komisyonuc. Siyasi Partiler Komisyonud. ‹nsan Haklar› Komisyonue. Muhalefeti Araflt›rma Komisyonu

10. Afla¤›dakilerden hangisi 27 May›s 1960’da ordu-nun yönetime müdahale etmesinin sebepleri aras›ndayer al›r?

a. Demokrat Parti’nin orduda yeni bir teflkilatlan-maya gitmesi

b. Genelkurmay Baflkanl›¤›’n› Milli Savunma Ba-kanl›¤›’na ba¤lamas›

c. Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Gürsel’in hü-kümetle sürekli çat›flmas›

d. DP’nin ülke sorunlar›na çözüm üretmekte zor-lanmas› ve siyasetin kilitlenmesi

e. Halk›n askerlerden müdahale talebinde bulun-mas›



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tek Parti YönetimindenÇok Partili Döneme Geçifl” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrat Partinin Kurul-mas› ve Program›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “1946 Genel Seçimler” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “12 Temmuz Beyannamesi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Seçim Kanunu” bölü-münü tekrar okuyunuz

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “14 May›s 1950 Seçimleri veDemokrat Partinin ‹ktidara Gelifli” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrat Parti’nin Yükse-lifli (1950-1954)” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrat Parti’nin Gerile-mesi (1954-1957)” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrat Parti’nin ‹htilalaSürüklenmesi (1957-1960)” konusunu yenidengözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “27 May›s ‹htilâli ve Demok-rasiye Ara Verilmesi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.


Türkiye’nin çok partili hayata geçiflinde etkili olan se-bepler; iç ve d›fl flartlar olmak üzere ikiye ayr›l›r. II.Dünya Savafl› sonras›nda olgunlaflan iç flartlara, ulusla-raras› konjonktürün de etkisiyle süreç h›zland›. Bir an-lamda toplumsal talep ile uluslararas› geliflmelerin ör-tüflmesi çok partili hayata geçifli kolaylaflt›rd› ve çokpartili hayat kurumsallaflarak süreklilik kazand›.

S›ra Sizde 2

Celal Bayar; milli mücadeledeki hizmetleri, ink›lâplar›nhaz›rlanmas› ve icras›ndaki emekleri nedeniyle Cumhu-riyetin inflas›nda ve gelifltirilmesinde önemli katk›lar›olan birisidir. Celal Bayar’›n devlet adam› kimli¤i vetecrübesi, çok partili hayata geçiflte ve Demokrat Par-ti’nin kuruluflundaki sorumlulu¤u üstlenmesini gerek-

tirmektedir. Celal Bayar rejimin hassasiyetlerini göz önü-ne alarak, halk›n ve kamuoyunun taleplerini de de¤er-lendirerek Demokrat Parti’yi arkadafllar›yla birlikte kur-du. Celal Bayar’›n itidalli ve dik duruflu Demokrat Par-ti’nin iktidara geliflini sa¤lad›¤› gibi çok partili hayat›nsüreklili¤inde büyük etki yapt›.

S›ra Sizde 3

1946 Seçimleri siyasi tarihimizde önemli bir yere sahip-tir. Öncelikle bu seçimle; Cumhuriyet tarihinde ilk keziktidar ve muhalefet partileri demokrasiye uygun bir fle-kilde seçim faaliyeti yürüterek halk›n önüne ç›km›fl vehalktan iktidar için oy talep etmifltir. Bu seçimde uygu-lanan seçim sisteminin aç›k oy-gizli say›m usulünü ön-görmesi ve seçimde yap›ld›¤› iddia edilen usulsüzlüklerseçime gölge düflürmüfltür.

S›ra Sizde 4

1946 Seçimleri esnas›nda meydana geldi¤i iddia edilenusulsüzlüklere, çok partili hayata uyum sa¤lamakta zor-luk çeken hükümet ve bürokrasi de eklenince iç siya-sete sürekli gerginlik hâkim oldu. DP’nin homojen ol-mayan yap›s› ve sert muhalefet anlay›fl› gerginli¤i iyicet›rmand›rd›. Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü; kanaat ön-derleri ve siyasetçilerle yapt›¤› görüflmeler neticesindeyay›nlad›¤› beyannameyle çok partili hayat›n devam›n›sa¤lad›. Demokrasiye do¤ru gidiflte yaflanabilecek olas›bir kaza önlenmifl oldu. Demokratik hayat yeniden ya-p›land›r›larak iktidar ve muhalefet iliflkileri görece sa¤-l›kl› bir seviyeye getirildi.

S›ra Sizde 5

1946 seçimlerinin siyaset üzerindeki olumsuzluklar›n›çok iyi analiz eden CHP’ye göre, demokrasinin ve çokpartili hayat›n yerleflmesi iktidar ve muhalefeti tatminedecek baflar›l› bir seçim kanunuyla mümkündü. Bafl-bakan Hasan Saka son derece iyi niyetli bir flekilde ik-tidar›n›n ilk gününden bafllayarak yeni bir seçim kanu-nu haz›rlanmas› için büyük çaba gösterdi. Bu amaçlageçmifl örnekler incelendi, Bat›daki uygulamalar tetkikedildi, bilimsel destek al›nd› ve muhalefetin kayg›lar›n›gidermek için s›kl›kla görüfl al›fl-veriflinde bulunuldu.

S›ra Sizde 6

Türk siyasetinde siyasi partiler tasnif edildi¤inde dün-den bugüne uzanan çizgi içerisinde Demokrat Parti’ninyeri Ahrar F›rkas›’ndan bafllayarak Terakkiperver Cum-



huriyet F›rkas› ve Serbest Cumhuriyet F›rkas›’n›n açt›¤›çizgiyi takip etmifltir. Bu partiler muhafazakâr e¤ilimle-ri korumakla birlikte liberal bir düflünceye sahiptirler.Demokrat Parti’nin ekonomi anlay›fl› ve kültürel duru-flu takip etti¤i muhafazakâr ve nispeten liberal çizgiyidaha da geniflleterek kendisinden sonra kurulan parti-leri de etkilemifltir.

S›ra Sizde 7

Demokrat Parti iktidar› ile ordu aras›nda hiçbir zamansa¤l›kl› bir iletiflim kurulamad›. DP’nin iktidara geldi¤iilk günden itibaren ordunun zirvesinde büyük bir tasfi-ye yapmas› ve zaman zaman orduda reform yapma te-flebbüsleri askerlerde DP’ye karfl› tedirginlik meydanagetirdi. Askerler; Milli Mücadele’nin sembol isimlerin-den ve Lozan kahraman› ‹smet Pafla’ya yönelik sert elefl-tirilerden, bürokrasiyle birlikte ordu mensuplar›n›n ih-mal edildi¤inden, ülkedeki ekonomik de¤iflim ve geli-flime göre taflral›lar›n ihya edilmesinden rahats›z oldu-lar. Askerler özellikle laiklikten sapma oldu¤unu veDP’nin h›zla otoriter bir yönetime gitti¤ini gördüler. Ay-r›ca DP’nin ülke sorunlar›na çözüm üretmekte zorlan-mas› ve bu nedenle siyasetin t›kanmas› da askerleri ol-dukça rahats›z ediyordu.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarA¤ao¤lu, Samet. (1972). Demokrat Partinin Do¤uflu

ve Yükselifl Sebepleri Bir Soru, ‹stanbul: BahaMatbaas›.

———————, (1992). Siyasi Günlük, (Yay.Haz. C.Koçak), ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Ahmad, Feroz. (1994). Demokrasi Sürecinde Türki-

ye (1945-1980), (Cev. Ahmet Fethi, ‹stanbul: HilYay›nlar›.

Aybayrak, Mustafa. (2004). Türk Siyasi Tarihinde

Demokrat Parti (1946-1960), Ankara: PhoenixYay›nlar›.

Aydemir, fievket Süreyya, (1968). ‹kinci Adam, c. II-II-I, ‹stanbul: Remzi yay.,

———————, (1993). ‹htilalin Mant›¤› ve 27 Ma-

y›s ‹htilali, ‹stanbul: Remzi Yay›nlar›.Barlas, Mehmet, (2000). Türkiye’de Darbeler ve Kav-

galar Dönemi, ‹stanbul: Birey Yay›nlar›.Bayar, Celal, (1986). Baflvekilim Adnan Menderes,

(Der. ‹. Bozda¤) ‹stanbul: Tercüman Yay›nlar›.

———————, (1999). Celal Bayar’›n Söylev ve

Demeçleri 1946-1950, (Demokrat Parti’nin Ku-ruluflundan ‹ktidara Kadar Politik Konuflmalar)(Haz.. Ö. fiahingiray), Ankara: Türkiye ‹fl. Bankas›Yay›nlar›.

Birand, Mehmet Ali ve Dündar, Can ve Çapl›, Bülent.(1999). Demirk›rat, ‹stanbul: Do¤an Yay›nlar›.

Burçak, R›fk› Salim. (1998). On Y›l›n An›lar› (1950-

1960), Ankara.Demir, fierif.(2010). Türk Siyasi Tarihinde Adnan

Menderes, ‹stanbul: Paraf yay.———————, (2011). Düelllo, Menderes ve ‹nö-

nü, ‹stanbul: Timafl yay.Erer, Tekin. (1963). On Y›l›n Mücadelesi, ‹stanbul.Erim, Nihat. (2005). Günlükler 1925-1979, c. I-II,

(Yay.Haz. A. Demiral), ‹stanbul: YKY.Ero¤ul, Cem. (2003). Demokrat Parti, Tarihi ve ‹deo-

lojisi, Ankara: ‹mge yay.‹nönü, ‹smet. (1993). ‹smet ‹nönü’nün TBMM’deki

Konuflmalar› 1920-1973, c. II, Ankara.Kaçmazo¤lu, H. Bayram. (1988). Demokrat Parti Dö-

nemi Toplumsal Tart›flmalar, ‹stanbul: Birey yay.Karpat, Kemal. (1996). Türk Demokrasi Tarihi, ‹stan-

bul: Afa yay.Koçak, Cemil. (1986). Türkiye’de Milli fief Dönemi

(1938-1945), c. II, Ankara: ‹letiflim yay.Öymen, Altan. (2004). De¤iflim Y›llar›, ‹stanbul: Do-

¤an Yay.Özdemir, Hikmet. (1995). Türkiye Cumhuriyeti, ‹s-

tanbul: ‹z. Yay.Timur, Taner. (1991). Çok Partili Hayata Geçifl, ‹stanbul.Tunçay, Mete. (1995), “Siyasi Tarih (1950-1960)”, Tür-

kiye Tarihi 4 Ça¤dafl Türkiye 1908-1980, (Edt.Sina Akflin), ‹stanbul.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;27 May›s Rejimini analiz edebilecek,1960 Anayasas›’n›n niteliklerini tan›mlayabilecek,1960 ‹htilali sonras›nda çok partili sisteme nas›l ve hangi siyasi liderler eliyle geçildi¤ini aç›klayabilecek,1960 ile 1980 aras›nda iflçi ve ö¤renci olaylar›n›n geliflimi ve sonuçlar›n›tart›flabilecek,12 Mart muht›ras› ve sonras›ndaki geliflmeler konusunda de¤erlendirebile-ceksiniz.

‹çindekiler

• 27 May›s Rejimi• 1961 Anayasas› • 1971 Muht›ras›

• Milli Birlik Komitesi• Ö¤renci ve ‹flçi Eylemleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

N

N


Parlamento Tarihi

• DARBELER DÖNEM‹ VEDEMOKRAS‹Y‹ YAfiATMAÇABALARI I

• 27 MAYIS REJ‹M‹• 1960 ANAYASASI VE DEVLET‹N

YEN‹DEN ÖRGÜTLENMES‹ • 1961 SEÇ‹MLER‹ VE ÇO⁄ULCU

DEMOKRAS‹YE GEÇ‹fi • Ö⁄RENC‹ VE ‹fiÇ‹ EYLEMLER‹• 12 MART MUHTIRASI VE ARA REJ‹M• 1973 SEÇ‹MLER‹ VE DEMOKRAS‹YE

DÖNÜfi• HÜKÜMET KR‹ZLER‹• ‹fiÇ‹ VE ÖRENC‹ EYLEMLER‹

Darbeler Dönemive DemokrasiyiYaflatma Çabalar› I


27 MAYIS REJ‹M‹ ‹smet ‹nönü’nün Atatürk’ün ölümünden sonra Cumhurbaflkan› oldu¤u dönemdeTürkiye’de tek parti olarak Cumhuriyet Halk Partisi bulunuyordu. Ancak ‹nönü,1939 seçimlerinden sonra Meclis’te Müstakil (Ba¤›ms›z) Grup ad› alt›nda bir grupoluflturdu. Ard›ndan 18 Temmuz 1945 tarihinde Milli Kalk›nma Partisi ve 7 Ocak1946 tarihinde ise Demokrat Parti kurularak çok partili yaflama geçildi. Milli Kal-k›nma Partisi daha önce kurulmufl olmas›na ra¤men pek fazla etkinli¤i olmam›flt›.

Bir önceki ünitede ayr›nt›l› olarak ele al›nd›¤› gibi Demokrat Parti 7 Haziran1945’de Cumhuriyet Halk Partisi Meclis Grup Baflkanl›¤›’na Bayar, Menderes, Köp-rülü ve Koraltan’›n verdikleri “Dörtlü Takrir”’in kabul edilmemesi sonucunda yafla-nan geliflmelerle kurulmufltu. Demokrat Parti’nin kurulmas›ndan sonra Seçim Ka-nunu’nda de¤ifliklik yap›larak tek dereceli seçim sistemine geçilmiflti. Aç›k oy vegizli say›m esas›na dayal› bu seçimlerin sonucunda Cumhuriyet Halk Partisi birin-ci parti olmufltu. 1950 y›l›nda ç›kar›lan yeni bir kanunla seçimlerde gizli oy - aç›ksay›m esas› kabul edilmifl, ayn› y›l yap›lan seçimleri bu kez Demokrat Parti birinciparti olarak tamamlam›flt›. 1954 ve 1957 seçimlerini yine Demokrat Parti kazanm›flve 27 May›s 1960 ‹htilali’ne kadar iktidarda kalm›flt›. Ancak Türkiye Büyük MilletMeclisi’ndeki ezici üstünlü¤üne dayanarak muhalefete karfl› hoflgörüsüz davran-maya bafllayan DP, 1955’ten itibaren tepki çekmeye bafllam›flt›. CHP için çok önem-li olan parti malvarl›¤›n›n 1953 y›l›nda hazineye devredilmesi, Halkevleri ile Hal-kodalar›’n›n mal varl›¤›na el konulmas› gerginli¤i art›rm›flt›. 1955 y›l› sonunda De-mokrat Parti, arkas›ndaki toplumsal deste¤i büyük ölçüde kaybetmeye bafllam›fl veher ne kadar k›rsal kesim hâlâ deste¤ini sürdürse de DP, kentlerdeki deste¤ini yi-tirmeye bafllam›flt›.

Celal Bayar’›n Cumhurbaflkan›, Adnan Menderes’in Baflbakan ve Refik Koral-tan’›n Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan› oldu¤u Demokrat Parti’nin baflta bas›nolmak üzere iç politikada bask› politikas› izlemesi, ekonomik s›k›nt›lar ile ‹smet‹nönü’nün kat›laca¤› parti kongrelerinin yasaklanmas›, verdi¤i demeçlere yay›n ya-sa¤› konulmas› DP iktidar›n›n sonunu getirmifl, Silahl› Kuvvetler 27 May›s 1960 yö-netime el koymufltu. 29 Eylül 1960’da da esas amac›ndan ayr›ld›¤›, dini siyasetealet etti¤i, bir grup vatandafl› di¤er gruba düflman etti¤i, vatandafllar aras›nda eflit-lik haklar›n› ihlal etti¤i, parti ileri gelenleri taraf›ndan Anayasan›n ihlaline yol aç›l-d›¤›, seçmenlerine karfl› güven b›rakmad›¤›, parti teflkilat›na hesap vermekten kor-

Darbeler Dönemi veDemokrasiyi Yaflatma

Çabalar› I

kup de¤iflik tarihlerdeki genel kongrelerin yap›lmas›na engel oldu¤u ve sosyal birparti olma özelli¤ini kaybetti¤i gerekçeleriyle Demokrat Parti kapat›lm›flt›.

27 May›s hareketinin en dikkat çekici özelliklerinden biri askerî müdahaleninmeflru bir zemine oturtulmaya çal›fl›lmas›yd›. Demokrat Parti’nin meclis üstünlü¤üile muhalefeti susturmas›, Tahkikat Komisyonu kurmas›, temel hak ve özgürlükle-ri ask›ya almas› gibi nedenleri dikkate alan ‹stanbul Hukuk Fakültesi’nin kimi ö¤-retim üyelerinden oluflan bilim kurulu, içinde bulunulan durumun adi bir hükümetdarbesi say›lamayaca¤›na iliflkin rapor verdi. Böylece hukuksal zemin olufltu. Ar-d›ndan Kara Kuvvetleri Komutan› Org. Cemal Gürsel, Devlet ve Hükümet Baflka-n› olarak bütün icrai yetkileri üzerine ald› ve 30 May›s 1960’da ilk Gürsel Hüküme-ti göreve bafllad›. 27 May›s 1960 askeri müdahalesini gerçeklefltirenler, 12 Haziran1960’da 1 say›l› kanunu ç›kartt›lar. Yeni bir anayasa yap›laca¤›n›n habercisi olarakde¤erlendirilebilecek bu kanun ile 1924 Anayasas›’n›n baz› hükümleri yürürlüktenkald›r›ld›. Ayn› zamanda bir “Milli Birlik Komitesi (MBK)” kurulmas› öngörüldü. 37subaydan oluflan bu komiteye Org. Cemal Gürsel baflkanl›k edecekti. Türkiye Bü-yük Millet Meclisi’nin bütün yetkileri Milli Birlik Komitesi taraf›ndan Meclis aç›l›n-caya kadar kullan›lacakt›. Yasama yetkisi do¤rudan Milli Birlik Komitesi taraf›n-dan, yürütme yetkisi ise devlet baflkan›n›n atad›¤› ve MBK taraf›ndan onaylananBakanlar Kurulu eliyle kullan›lacakt›. Temmuz ay›nda ise siyasi partilerin il, ilçemerkezleri d›fl›nda her ne adla olursa olsun örgüt kurmalar› yasakland›.

27 May›s süreci içinde bir taraftan Demokrat Parti kapat›l›rken öte yandan Yas-s›ada duruflmalar› da bafllam›flt›. Geçici Anayasa eski iktidar mensuplar›n› yarg›la-mak üzere Yüksek Adalet Divan› adl› ola¤anüstü mahkeme kurulmas›n› öngör-müfltü. Yüksek Adalet Divan›’n›n yapt›¤› yarg›lamalar üç ana grupta toplan›yordu.Bunlar; 1. Cinayet, ayaklanmaya azmettirme ve bilerek mala ve cana zarar vermegibi suçlar› kapsayan üç a¤›r ceza davas›, 2. Anayasay› ihlal kapsam›nda alt› siya-sal dava ve 3. dokuz yolsuzluk davas› idi. Yüksek Adalet Divan›’n›n yapt›¤› yarg›-lamalar ve MBK’nin onay› sonras› Adnan Menderes, D›fliflleri Bakan› Fatin RüfltüZorlu ve Maliye Bakan› Hasan Polatkan ölüm cezas›na çarpt›r›ld›. Hakk›nda idamhükmü verilen Celal Bayar’›n cezas› MBK taraf›ndan ömür boyu hapse çevrildi.

Cemal Gürsel’in ‘ikinci Cumhuriyetin kurulufl y›l›’ ilan etti¤i 1961 y›l› içinde si-yasi parti faaliyetleri k›smen serbest b›rak›ld›. Yeni Anayasa haz›rland›. Seçim Ka-nunu yürürlü¤e girdi. Bu süreçte 27 May›s sonras›n›n ilk büyük iflçi mitingi Eskifle-hir’de gerçeklefltirildi. Seçimlerin zaman›nda yap›laca¤› aç›kland›. ‹lk iflçi kafilesiAlmanya’ya gitti. ‹lk siyasi gençlik kurultay› olan CHP Gençlik Kollar› I. Kurultay›topland›.

27 May›s ‹htilali’nin hemen ard›ndan kamuoyunda geçici bir anayasan›n haz›r-lanmas› ve sivil yaflama bir an önce dönülmesi iste¤i öne ç›km›flt›. Ancak bununne zaman yap›lmas› gerekti¤i konusunda Milli Birlik Komitesi üyeleri aras›nda gö-rüfl birli¤i yoktu. Bir grup, Kurucu Meclis’in faaliyete geçmesini ve k›sa süre için-de seçimlerin yap›larak iktidar›n bir an evvel sivillere devrini isterken, karfl› grupbunun için acele edilmemesinden yanayd›. Sonuçta iktidar›n bir an önce devredil-mesini isteyenler; önce askeri yönetimi sürdürmek isteyenleri tasfiye ettiler, ard›n-dan 25 y›ll›k fiili hizmet süresini doldurmufl olan subaylar› resen emekliye sevk et-me hakk› kullan›larak ordu içinde yeni bir tasfiyeye girifltiler. Milli Birlik Komitesi,3 A¤ustos 1960’da ç›kard›¤› yasa ile Genelkurmay Baflkan› Rag›p Gümüflpala ilebirlikte 235 general ve 5000’e yak›n subay› ordudan uzaklaflt›rd›. Cevdet Sunay Ge-nelkurmay Baflkanl›¤›’na, ‹rfan Tansel Hava Kuvvetleri Komutanl›¤›’na getirildi. Bu


1757. Ünite - Darbeler Dönemi ve Demokrasiy i Yaflatma Çabalar › I

arada emekliye sevk edilenler Emekli ‹nk›lâp Subaylar› Derne¤i (EM‹NSU) ad›ylaörgütlenip orduya dönebilmek için mücadele etmeye bafllad›lar. Tasfiye politikas›üniversitelere de yöneltildi. Akademik liyakatsizlik, tembellik ve reform düflmanl›-¤› gerekçesiyle 147 ö¤retim üyesi üniversiteden uzaklaflt›r›ld›.

Ülke 1961 y›l›nda sivil yönetime geçti. ‹smet ‹nönü Baflkanl›¤›ndaki birinci koa-lisyon hükümeti döneminde Yass›ada mahkûmlar›n›n bir k›sm›na özgürlük yolunuaçan af yasas› ç›kar›ld›. Cumhurbaflkan› Cemal Gürsel’in de kimi mahkûmlarla ilgi-li tasarruflar› oldu. Eski Cumhurbaflkan› Celal Bayar sa¤l›k nedeniyle 1964 y›l›ndaserbest b›rak›ld›. 1966’da ç›kar›lan Af Kanunu ile de Demokrat Partili hükümlüle-rin kamu haklar› yeniden tan›nd›, siyasi haklar› da geri verildi.

27 May›s Rejimi nedir?

1960 ANAYASASI VE DEVLET‹N YEN‹DENÖRGÜTLENMES‹

Anayasan›n Nitelikleri‹hitilal sonras› kurulan Milli Birlik Komitesi, tek bafl›na iktidar yetkisini kullan›yor-du. Bu durum 13 Aral›k 1960’a kadar sürdü. Bu tarihte ç›kard›¤› iki yasa ile yetki-yi sivil bir kurulufl olan Temsilciler Meclisi ile paylaflmaya bafllad›. Kurucu Meclis,anayasay› ve seçim kanununu en k›sa zamanda haz›rlamakla görevlendirilmiflti.Kurucu Meclis ikili kanattan olufluyordu. ‹lki Milli Birlik Komitesi, ikincisi ise Tem-silciler Meclisi idi. Kurucu Meclis eliyle anayasan›n ve seçim kanununun en k›sazamanda haz›rlanmas› ve MBK’nin elinde olan iktidar›n en geç 29 Ekim 1961’deyeni oluflturulacak olan TBMM’ye devredilmesi amaçlan›yordu. Bu süre içinde deKurucu Meclis yasama ve yürütmeyi denetleme yetkilerini kullanacakt›. Temsilci-ler Meclisi seçim ve atama kar›fl›m› bir yöntemle oluflturulmufltu. Do¤rudan do¤ru-ya yeni bir anayasa haz›rlama amac›yla meydana gelen Kurucu Meclis, 6 Ocak1961’de aç›ld›. Kurucu Meclis’in haz›rlayaca¤› anayasa tasar›s›n›n oluflturulmas›ndaTemsilciler Meclisi a¤›rl›¤a sahipti. Zira 20 kiflilik Anayasa Komisyonu’nu Temsilci-ler Meclisi seçmiflti. Temsilciler Meclisi zaman yitirmeksizin anayasa haz›rl›klar›nabafllad›. Yeni anayasay› haz›rlarken etüt metni olarak ‹stanbul Bilim Kurulu’nuntasla¤›n›, yard›mc› metin olarak da Siyasal Bilgiler Fakültesi’nin tasla¤›n› dikkate al-d›. Dolay›s›yla Anayasan›n haz›rlan›fl sürecinde öntasar› olarak ‹stanbul Üniversite-si Hukuk Fakültesi ile Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi orijinli iki me-tin yer ald›.

Anayasa Komisyonu çal›flmalar›n› tamamlad›ktan sonra tasar›s›n› 9 Mart’ta Tem-silciler Meclisi Baflkanl›¤›’na sundu. Çal›flmalar›n› aral›ks›z sürdüren Kurucu Mec-lis, öngörülmüfl olan tarihte (27 May›s 1961) 260 kabul, 2 çekimser tasar›y› kabulederek anayasa yap›c›l›¤› görevini tamamlad›. 157 say›l› kanun, Anayasan›n hal-koylamas›na sunulmas›n› öngörmüfltü. Halkoylamas› 9 Temmuz 1961 günü yap›l-d›. Kat›lma oran› %80’in üzerinde gerçekleflti. Geçerli oylar›n %61,5’i Anayasayaevet derken, %38,5’i hay›r demiflti. Ard›ndan Cemal Gürsel Cumhurbaflkan› seçildi.

1961 Anayasas›, “anayasan›n üstünlü¤ü ve ba¤lay›c›l›¤›” ilkesini (m.8) kabuleden kat› bir anayasad›r. Bir bafllang›ç bölümü, 157 madde ve 22 geçici maddedenoluflan 1961 Anayasas› o tarihe kadarki Osmanl›-Türk Anayasalar›n›n en uzun met-nidir. Yine hacim bak›m›ndan II. Dünya Savafl› sonras›n›n demokratik anayasalar›-n›n (‹talya, Fransa, Federal Almanya vb.) ortalamas›n›n üzerindedir.

N N

1

1961 Anayasas› 27 May›s’tan önce ülkenin yüz yüze kald›¤› rejim sorunlar›nacevap veren, demokratik anayasa yapma amac›na uygun bir anayasa olarak orta-ya ç›km›flt›r. Çok partili döneme geçildikten sonra özellikle 1950-1960 aras›ndakitüm sorunlar bir anayasa sorunu olarak görüldü¤ünden bu tür sorunlar›n çözümüanayasada aranm›fl, bu nedenle 1961 Anayasas› 1924 Anayasas›’na göre daha uzunve ayr›nt›l› olmufltur. Temel hak ve özgürlükler konusunda Anayasa son derece li-beral ve demokratik e¤ilime sahiptir.

1961 Anayasas›’n›n “Genel Esaslar” bafll›¤›n› tafl›yan birinci k›sm›nda devletinflekli ve Cumhuriyetin nitelikleri gibi temel ilkeler düzenlenmifltir. Devlet fleklininCumhuriyet oldu¤u vurgulanm›fl, insan haklar›na dayanan devlet, demokratik dev-let, sosyal devlet, hukuk devleti gibi tan›mlamalar kullan›lm›flt›r. 1924 Anayasa-s›’n›n 103. maddesinde oldu¤u gibi 1961 Anayasas›’nda da kanunlar›n anayasayaayk›r› olamayaca¤› kabul edilmifltir. Anayasan›n üstünlü¤ü ilkesi gere¤i olarakAnayasa hükümlerinin yasama, yürütme ve yarg› organlar› ile idare makamlar›n›ve kiflileri ba¤layaca¤› vurgulanm›flt›r. Egemenlik devlet organlar› aras›nda paylafl-t›r›lm›fl ve yumuflak güçler ayr›l›¤› benimsenmifltir. Parlamenter rejime uygun ola-rak yürütme; sorumsuz devlet baflkan› ile sorumlu baflbakan ve bakanlar kuruluaras›nda bölüfltürülmüfltür. ‹ster iktidarda, isterse muhalefette olsun siyasi partilerdemokratik hayat›n vazgeçilmez unsurlar› olarak kabul edilmifltir.

Hükümet karfl›s›nda bir kuvvet oluflturabilecek Anayasa Mahkemesi kurulmufl,TRT gibi kurumlar özerklefltirilmifltir. Bas›n yay›n, insan haklar› gibi konulardaönemli at›l›mlar gerçeklefltirilmifltir. 1961 Anayasas› temel hak ve özgürlükler ko-nusunda demokratik ve liberal bir aç›l›m getirmifltir. Temel haklar› korumakla ye-tinmeyip bunlar›n gerçekleflmesini devlet yükümlülü¤ü olarak kabul etmifltir. Siya-sal haklar› 1924 Anayasas›’ndan daha genifl tan›mlayan Anayasa, sosyal devlet kav-ram›n›n somutlaflmas›n› amaçlayan sosyal haklara ayr›nt›l› olarak yer vermifltir.Yarg› ba¤›ms›zl›¤› temel hak ve özgürlüklerin güvencesi olarak tasarlanm›fl, yarg›;yasama ve yürütmenin karfl›s›nda anayasal düzeyde ba¤›ms›z ve güvenceli halegetirilmifltir. Ayr›ca bas›n özgürlü¤ü güçlendirilmifl ve siyasal özgürlüklerin kapsa-m› geniflletilmifltir. Bu Anayasaya dayal› olarak 1963 y›l›nda ç›kar›lan sendika kur-ma, toplu ifl sözleflmesi, grev ve lokavt haklar›n› düzenleyen kanunlarla da çal›fl-ma hayat›nda yeni bir dönem bafllayacakt›r.

Anayasa; devlet iktidar›n›n uyaca¤› temel ilkeleri Cumhuriyetin nitelikleri ola-rak belirlemifltir. “Türkiye Cumhuriyeti insan haklar›na, Bafllang›ç’ta belirtilen te-mel ilkelere dayanan mili, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.” Anaya-sa ayr›ca bir önceki dönemde yaflanan sorunlara karfl› laiklik ilkesini ayr› bir gü-venceye ba¤lam›flt›r. (istismar yasa¤›, din-siyaset ayr›l›¤›, Atatürk devrimine ba¤l›-l›k, partilerin uyacaklar› esaslar vb) Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤› da ilk defa olarak ana-yasal düzeyde ele al›nm›flt›r.

1924 Anayasas›’nda “Ulus” ad›na egemenlik hakk›n›n yaln›z Türkiye BüyükMillet Meclisi taraf›ndan kullan›laca¤› ifade edilmiflken 1961 Anayasas›, bunun yet-kili organlar eliyle kullan›laca¤›n› aç›klamak suretiyle Meclisi, egemenli¤i kullanantek organ olmaktan ç›karm›flt›r. Yine bu anayasada aç›kça yer almayan hukuk dev-leti ilkesi 1961 Anayasas›’n›n temel niteliklerinden biridir.

1961 Anayasas› 1924’ten farkl› olarak iki meclisli bir parlamento yap›s› benim-senmifltir. ‹lki Millet Meclisi, ikincisi ise Cumhuriyet Senatosu ad›n› tafl›maktad›r.Millet Meclisi; tamam› halk taraf›ndan seçilen 450 üyeden oluflacakt›r. CumhuriyetSenatosu’nda ise üç kanaldan gelen temsilciler bulunacakt›r. Bunlar; halk taraf›n-dan seçilenler, Cumhurbaflkan› taraf›ndan bir dönem için atananlar ve ömür boyu



kofluluyla atanan üyelerdir. Ömür boyu kofluluyla atanan do¤al üyeler eski MilliBirlik Komitesi baflkan ve üyeleri ile eski Cumhurbaflkanlar›ndan oluflacakt›r. Mil-let Meclisi’ne seçilmek için okuma yazma bilmek yeterli görülürken, Senato içinyüksek ö¤renim koflulu aranacakt›r.

1961 Anayasas› Cumhuriyet tarihimizin en demokratik ve özgürlükleri geniflle-ten anayasas› olarak kabul görmüfltür.

SEÇ‹M KANUNU VE S‹YAS‹ TEMS‹L‹NGÜÇLEND‹R‹LMES‹ Kurucu Meclis çal›flmaya bafllad›ktan sonra Milli Birlik Komitesi kimlerin seçimle-re kat›labilece¤ini aç›klad›. ‹lk genel seçimlere kat›lmak isteyen siyasal partilerin13 fiubat 1961’e kadar kurulufl ifllemlerini tamamlam›fl olmas› gerekiyordu. Buaç›klama yeni siyasi partilerin arka arkaya kurulmas›n› sa¤lad›. Sosyalist Parti, Mu-tedil Liberal Parti bunlar aras›ndayd›. Arkas›ndan Adalet Partisi, Çal›flma Partisi,Cumhuriyetçi Mesleki Islahat Partisi, Memleketçi Serbest Parti ilk kurulan partileroldu. Seçime kat›lmak için son gün olan 13 fiubat’ta ise yedi parti daha kuruldu.Bunlar Yeni Türkiye Partisi, Türkiye ‹flçi Partisi, Güven Partisi, Musavat Partisi, Mil-lete Hizmet Partisi, Muhafazakâr Parti ve Cumhuriyetçi Parti idi. Çok say›da partikurulmufl olmakla beraber kapat›lan Demokrat Parti’nin miras›na aday iki partidikkati çekiyordu. ‹lki Adalet Partisi, ikincisi ise Yeni Türkiye Partisi’ydi. AdaletPartisi; Genelkurmay Baflkanl›¤› yapm›fl ve emekli olmufl Rag›p Gümüflpala’n›nbaflkanl›¤›nda, Yeni Türkiye Partisi ise 27 May›s’tan sonra kurulan hükümette Ma-liye Bakan› olarak görev yapm›fl olan Ekrem Alican’›n baflkanl›¤›nda kurulmufltu.Her iki partinin program› da önemli oranda Demokrat Parti’nin program›na benzi-yordu. Siyasal partilerin kurulufl ifllemlerini tamamlamas›n›n ard›ndan Kurucu Mec-lis seçimlerin temel hükümleri ve seçmen kütükleri hakk›nda bir kanunu kabulederek seçim sürecini bafllatt›.

Seçim Kanunu’nda 1961 Anayasas›’n›n halkoyuna sunulmas›ndan önce önem-li de¤ifliklikler yap›lm›flt›. Buna göre seçmen yafl› 21’e düflmüfl, temsilciliklerinpartiler aras›ndaki da¤›l›m›nda nispi sistem kabul edilmiflti. Milletvekili say›s› 450ile s›n›rland›r›lm›flt›.

Siyasi partilerin seçime kat›labilmeleri için 25 seçim çevresinde örgütlenmifl ol-malar› ve ilin ç›karaca¤› milletvekili say›s› kadar aday göstermeleri gerekiyordu.Seçim çevresinde de¤erlendirilemeyen art›k oylar›n bir milli seçim çevresinde bir-lefltirilerek partiler aras›nda da¤›lmas›n› öngören ve ad›na milli bakiye sistemi de-nilen bir sistem benimsenmiflti. Bu yolla 1965 seçimlerinde ilk kez bir sosyalist par-ti, Türkiye ‹flçi Partisi (T‹P) parlamentoya girecekti.

Bülent Tanör, Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri, ‹stanbul: YKY, 2008; Orhan Ald›kaçt›,Anayasa Hukukumuzun Geliflmesi ve 1961 Anayasas›, 4.bask›, ‹stanbul, 1982.

1961 Anayasas›’n›n haz›rlanma süreci nas›l olmufltur ve Anayasa’n›n temel özelliklerinelerdir?

1961 SEÇ‹MLER‹ VE ÇO⁄ULCU DEMOKRAS‹YE GEÇ‹fi27 May›s ‹htilali’nden sonraki ilk Millet Meclisi genel seçimleri 15 Ekim 1961’de ya-p›lm›flt›r. Seçimlerde ilk kez nispi seçim sistemi uygulanm›flt›r. 28,8 milyon nüfusuolan Türkiye’de seçmen say›s› 12.295.305’dir. Kat›lma oran›, 1950 ve 1954 seçimle-ri kadar de¤ilse bile, 1957 seçimlerine göre dikkate de¤er bir art›fl (%4.4) gözlen-

N N

N N

2

mifltir. 10.5 milyon kifli sand›¤a gitmifltir. Genel seçimler sonucunda CHP oylar›n%36.7’sini alarak 173 milletvekilli, Adalet Partisi (AP) oylar›n %34.7’sini alarak 158milletvekili, Yeni Türkiye Partisi (YTP) oylar›n %13.9’unu alarak 65 milletvekili,Cumhuriyet Köylü Millet Partisi (CKMP) ise oylar›n % 13.7’sini alarak 54 milletve-kili ç›karm›flt›r. Seçmen kütüklerine kay›tl› seçmenlerin %81.4’ü 1961 seçimlerindeoy kullanm›flt›r. Seçim sonucunda CHP 1957 seçimlerine göre oy kaybetmifl ve De-mokrat Parti oylar› seçimlerden 9 ay önce kurulmufl iki yeni parti olan AP ile YTParas›nda paylafl›lm›flt›r. Bu sonuçla her iki parti de Demokrat Parti’nin mirasç›s›olarak de¤erlendirilebilir. Ege ve Akdeniz bölgelerinde AP, 1957 y›l›ndaki seçim-lerde Demokrat Parti’nin ald›¤› oydan daha fazla oy alm›flt›r. Di¤er mirasç› olarakkabul edilebilecek olan Yeni Türkiye Partisi’nin ise Do¤u ve Güneydo¤u Anadolubölgelerinde güçlü oldu¤u gözlenmektedir.

CHP, 15 Ekim 1961 seçimlerinden Meclis’te daha fazla sandalyeye sahip siyasalparti olarak ç›km›fl olmakla beraber tek bafl›na iktidar olamam›fl, ‹nönü’nün bafl-kanl›¤›nda CHP-AP koalisyonu kurulmufltur. Koalisyon Hükümeti 2 Aral›k 1961’deyap›lan güven oylamas› sonucunda 4 üyenin güvensiz, 78 üyenin çekimser oy ver-mesine karfl›l›k 269 oy ile güvenoyu alm›flt›r. Ancak 1961 y›l› siyasal iktidar aç›s›n-dan çok rahat bir y›l olmam›flt›r. Önce Cumhurbaflkan›’n›n seçimi sorun olmufltur.Adalet Partisi içinden bir kanat Cumhurbaflkanl›¤› için Ord. Prof. Ali Fuat Baflgil’iaday göstermek istemifltir. Sonuçta Cumhurbaflkanl›¤›’na tek aday olarak Org. Ce-mal Gürsel gösterilmifl ve Gürsel, 607 oyun 434’ünü alarak Türkiye Cumhuriye-ti’nin 4. Cumhurbaflkan› olmufltur. Suat Hayri Ürgüplü Senato Baflkanl›¤›’na, FuatSirmen de Meclis Baflkanl›¤›’na seçilmifltir.

1960-1965 aras›ndaki dönemi siyasal yap›lanma aç›s›ndan de¤erlendirdi¤imiz-de bu befl y›ll›k süre içerisinde sonraki y›llar›n siyasi yaflam›n› oldukça etkileyecekolan yeni isimlerin Türk siyasal yaflam›na girdi¤i görülür. Bunlardan ilki 1964 y›l›sonlar›nda Adalet Partisi lideri olacak olan Süleyman Demirel’dir. ‹kinci isim ise1961 y›l›ndan sonraki ‹nönü Hükümetleri’nde görev alan Bülent Ecevit’tir.

1961-1965 aras› dönemde ‹nönü’nün ikinci ve üçüncü koalisyon hükümetleri iflbafl›nda bulunmufltur. Ancak bu y›llar içinde ‹nönü Hükümeti’nin gittikçe zay›fla-d›¤› görülmektedir. Nitekim 1963 yerel yönetim seçimleri ve 1964 senatonun üçtebirini yenileme seçimleri CHP’nin geriledi¤inin kan›t›d›r.

1961-1965 döneminde Adalet Partisi ile Yeni Türkiye Partisi’nin toplam oylar›CHP oylar›n›n çok üzerine ç›km›fl, bu ise ‹nönü baflkanl›¤›ndaki koalisyon hükü-metinin zay›flamas›nda etkili olmufltur. Bütün bu geliflmeler ve ‹nönü Hüküme-ti’nin Meclis’e sundu¤u 1965 Bütçe Kanunu tasar›s›n›n reddedilmesi ‹nönü’nünBaflbakanl›ktan istifas›na yol açm›flt›r. Cumhurbaflkan› Cemal Gürsel AP listesindenKayseri ba¤›ms›z senatörü olan Suat Hayri Ürgüplü’yü Baflbakanl›¤a getirmifl,AP’nin genel baflkan› olan Süleyman Demirel de Baflbakan Yard›mc›s› olarak gö-rev alm›flt›r. Süleyman Demirel, 1965 seçimlerinin ard›ndan %52 oyla 240 milletve-kili elde ederek ço¤unluk hükümetini kurmufltur.

‹fiÇ‹ HAKLARINDAK‹ GEL‹fiMELER1961 Anayasas›’n›n en önemli özelliklerinden birisi çal›flma hayat›na dair getirdi¤iyeniliklerdir. Anayasan›n 46. maddesi çal›flanlara sendika hakk›, 47. maddesi ise ifl-çilere grev ve toplu sözleflme hakk› tan›m›flt›r. 46. maddedeki “çal›flanlar” ifadesi-nin memurlar› da sendika hakk› kapsam›na almas› özellikle önemlidir. Bu haklarailiflkin yasal düzenlemeler Sendikalar Kanunu, Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve Lo-kavt Kanunu ile sa¤lanm›fl ve 1963 y›l›nda yürürlü¤e girmifltir. 27 May›s sonras›n›n


ortam›ndan yararlanan sendikalar ve üst örgüt olarak Türk-‹fl, dinamizm kazanm›fl-t›r. Bu arada Türkiye Ö¤retmenler Sendikas› (TÖS) da etkin olarak çal›flmaya bafl-lam›flt›r. Bir süre sonra Türk-‹fl içinden ayr›lan bir grup Devrimci ‹flçi Sendikalar›Konfederasyonu’nu (D‹SK) oluflturmufltur. Ayr›ca 1961 y›l›nda yine ço¤u Türk-‹flbünyesinden 12 sendikac› taraf›ndan Türkiye ‹flçi Partisi kurulmufltur. 27 May›s ha-reketinden sonra oluflan Kurucu Meclis’te Türk-‹fl’i temsilen 6 sendikac› yer alm›flve bunlar Anayasan›n iflçi haklar›yla ilgili bölümlerinin biçimlenmesinde rol oyna-m›fllard›r. 1961 seçimlerinde AP’den bir milletvekili ve Cumhurbaflkanl›¤› konten-jan›ndan bir senatör olmak üzere 2 Türk-‹fl’li sendikac› parlamentoda yer ald›¤› gi-bi, 1965 seçimlerinde Türkiye ‹flçi Partisi’nden seçilen 15 milletvekilinin 3’ü de sen-dikac›d›r. Adalet Partisi’nden de 4 sendikac› milletvekili seçilmifltir. Sendikac›lar›nmilletvekili olmas› ve parlamentoya girmesi bundan sonraki seçim y›llar›nda dadevam etmifltir.

27 May›s 1960’tan önce Demokrat Parti iktidar›na karfl› mücadele veren ö¤ren-ciler ile etkin bir güç olmaya bafllayan iflçiler, direnifl ve eylemler yapan iki yeni vedinamik güç olarak 1961 y›l›ndan sonra kendilerini göstermeye bafllam›fllard›r. 13fiubat 1967’de kurulan D‹SK bu dönemin iflçi haklar› aç›s›ndan en önemli geliflme-lerinden biridir. 1965 seçimlerine kat›lan T‹P’in parlamentoda 14 milletvekili iletemsil edilmesi, di¤er bir deyiflle seçime kat›lanlar›n yüzde üçünün oyunu almas›Türk parlamentosunun yepyeni bir olguyla karfl›laflmas›n› sa¤lam›flt›r.

ÜN‹VERS‹TE ÖZERKL‹⁄‹ Türk Üniversiteleri özerk kurulufllar olarak 1946 y›l›ndan beri mevcuttur. 4936 sa-y›l› Üniversiteler Kanunu’nun 1. maddesi üniversitelerin özerkli¤ine vurgu yapt›¤›gibi fakültelerin de bilim ve yönetim özerkli¤ine sahip oldu¤unun alt›n› çizmifltir.

1961 Anayasas›, Türk anayasa tarihinde ilk defa yüksekö¤retime iliflkin hüküm-ler getiren bir anayasa olmas› aç›s›ndan önemlidir. Anayasan›n 120. maddesinde“Özerk Kurulufllar” bafll›¤› alt›nda “Üniversiteler” düzenlenmifltir. Söz konusu mad-dede üniversitelerin; ancak devlet eliyle ve kanunlarla kurulaca¤›n›, bilimsel veidarî özerkli¤e sahip kamu tüzel kiflili¤e sahip oldu¤unu, kendileri taraf›ndan seçi-len yetkili ö¤retim üyelerinden kurulu organlar eliyle yönetilip denetlenece¤inihükme ba¤lam›flt›r. Ayr›ca ö¤retim üyeleri ve yard›mc›lar›n›n üniversite d›fl›ndakimakamlarca, her ne suretle olursa olsun, görevlerinden uzaklaflt›r›lamayacaklar›,serbestçe araflt›rma ve yay›nda bulunabilecekleri de saptanm›flt›r. Anayasa, üniver-site-siyaset iliflkisine de aç›kl›k getirmifltir. Partilerin genel merkezleri d›fl›nda yö-netim görevi almamak kayd›yla siyasî partilere üye olma yasa¤›n›n üniversite ö¤-retim üyeleri ve yard›mc›lar› hakk›nda uygulanamayaca¤› ifade edilmifltir. Böylece1946 y›l›nda getirilen üniversite özerkli¤i anayasal güvenceye kavuflturulmufltur.Üniversite ö¤retim üye ve yard›mc›lar›n›n serbestçe araflt›rma ve yay›nda buluna-bilece¤inin belirtilmesi, temel hak ve özgürlüklerin geniflletilmesi bak›m›ndan, ö¤-retim üye ve yard›mc›lar›n›n siyasi partilere üye olabilmelerine izin verilmifl olma-s› ise ço¤ulcu toplum yap›s›n›n oluflturulmas› amac›n›n gerçeklefltirilmesi aç›s›n-dan oldukça önemli ad›mlard›r. 1961 Anayasas› üniversite kurmay› devletin tekeli-ne b›rak›rken, yüksekokullar bak›m›ndan böyle bir s›n›rlama getirmemifltir.

1961 Anayasas›’n›n bilim özgürlü¤ünü düzenleyen 21. maddesinin ilk f›kras›“Herkes, bilim ve sanat› serbestçe ö¤renme ve ö¤retme, aç›klama, yayma ve bualanlarda her türlü araflt›rma hakk›na sahiptir.” hükmünü getirmifltir. Bilim özgür-lü¤ü, bilimsel çal›flma yapmak kayd›yla üniversite içinde ya da d›fl›nda herkeseaç›kt›r. Bu özgürlü¤ün özünü; bilim alan›nda çal›flma, araflt›rma ve ö¤retim yapan



bir kiflinin bilime yabanc› olan dini ve siyasi güçlerin etkisi alt›nda b›rak›lmadankonu ve metodunu serbestçe seçebilmesi; çal›flma, araflt›rma ve yay›nlar›n› serbest-çe yapabilmesi oluflturmaktad›r.

1961 Anayasas› ile garanti alt›na al›nan “bilimsel özerklik” uyar›nca, üniversiteö¤retim üyeleri ile yard›mc›lar› serbestçe araflt›rma ve yay›nda bulunabilecek, ders-leri ve yay›nlar›nda kendi gündemlerini oluflturup bunu izleyebilecek ve bunlar›yaparken u¤raflt›klar› bilim dal›n›n kendine özgü yönteminin yan› s›ra belli birdünya görüflünü yans›tan felsefe yöntemini de istedikleri gibi belirleyebilecektir.Söz konusu tercihleri nedeniyle herhangi bir soruflturma veya kovuflturmaya ma-ruz kalmayacaklard›r. Üniversitenin toplumsal konumu göz önünde bulundurul-du¤unda, Anayasa koyucunun üniversite ö¤retim üyelerinin araflt›rma ve yay›nla-r›nda serbest olduklar›na iliflkin özel hüküm getirmesi, bu kiflileri di¤er memurlarve vatandafllardan ayr› bir yere koydu¤unun ve akademik faaliyetleri nedeniyle bukiflilerin maruz kalabilecekleri müdahalelere karfl› özel bir koruma sa¤lamak iste-di¤inin göstergesidir. 1961 Anayasas›’nda yer alan, üniversite organlar›, ö¤retimüyeleri ve yard›mc›lar›n›n üniversite d›fl›ndaki organlarca her ne suretle olursa ol-sun görevlerinden uzaklaflt›r›lamayacaklar› hükmü de yine bilimsel özerkli¤in ga-rantisi olmufltur. Üniversitenin kendisine ayr›lan kaynaklar çerçevesinde bütçesiniistedi¤i gibi yönetebilmesi ve baflka kaynaklar yaratabilmesi mümkün olmakla be-raber 1961 Anayasas›, üniversiteye mali özerklik tan›mam›flt›r.

Böylece Türk üniversitelerinin demokratik niteliklerinin gelifltirici önemli birad›m at›lm›flt›r.

1961 Anayasas›n›n iflçi haklar› ve Üniversite özerkli¤i konusunda getirdi¤i yeniliklernelerdir?

Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, Ankara, 1993; fieref Gözübüyük, Anayasa Hukuku,Ankara, 2003.

Ö⁄RENC‹ VE ‹fiÇ‹ EYLEMLER‹ 27 May›s 1960’tan sonra Türkiye iflçi eylemleri ile tan›flm›flt›r. ‹lk iflçi eylemi 1962y›l›nda ‹stanbul’da Kavel fabrikas›ndaki iflçilerin greve gitmesi nedeni ile olmufltu.Grev bafllad›¤›nda henüz iflçilere özgür sendika kurma, toplu sözleflme ve grevhakk› veren yasalar ç›kmam›flt›. ‹flçiler, 1961 Anayasas›’n›n verdi¤i haklara dayan-m›flt›. Hükümet, anayasal haklar›n› kullanan ve hakl› isteklerde bulunan iflçilerekarfl› hoflgörülü davranm›fl, bu nedenle grev olays›z sonlanm›flt›. ‹flçilere sendikakurma hakk›, toplu sözleflme ve grev hakk›n› veren 274 ve 275 say›l› yasalar›n ç›k-mas›ndan sonra ilk iflçi eylemi Zonguldak’ta olmufltu. Adalet Partisi’nin iktidardabulundu¤u 11 Mart 1965’te Zonguldak’taki kömür iflçileri greve gittiler. Ancak bugrev ilkinden farkl› olarak çat›flmalarla sonuçland›. ‹ki iflçi yaflam›n› yitirdi, elli iflçiyaraland›. Bu olaydan bir y›l sonra ‹zmir’deki Kula Yün Mensucat Fabrikas›’nda 64gün devam edecek grev bafllad›. ‹flçilerin ba¤l› bulundu¤u sendikan›n 7 fiubat1966’da düzenledi¤i mitingin ard›ndan polisle yaflanan çat›flma sonucu 20 iflçi, 12polis ve 4 gazeteci yaraland›, 43 iflçi ise tutukland›. Türk-‹fl’e ba¤l› Genel ‹fl Sendi-kas›’n›n tüm belediyelerde örgütlenmesinin ard›ndan 1966 y›l›nda ilk iflçi yürüyü-flü Çorum Belediyesi’nde çal›flan temizlik iflçilerinin yürüyüflü oldu. ‹flçiler, Ço-rum’dan Ankara’ya ve Ankara’dan ‹stanbul’a kadar 716 kilometrelik yolda günlerboyu devam eden bir protesto yürüyüflü gerçeklefltirdi. 1966 ve sonras›nda ise bü-yük kapsaml› iflçi eylemleri görüldü. Öyle ki eylem say›s› y›lda elliyi bulmaya bafl-

N N

3N N

lad›. Bu süreç içerisinde sendikalar da güçlenmifl ve sosyal sorunlara e¤ilme al›fl-kanl›¤› tabana do¤ru inmeye bafllam›flt›.

1967 y›l› sendikalar›n birleflme y›l› oldu. Türkiye Maden-‹fl, Lastik-‹fl, Bas›n-‹fl,G›da-‹fl ve Türkiye Maden-‹fl (Zonguldak) sendikalar› ‹stanbul’da fiafak Sinema-s›’nda ortak (kurulufl) bir genel kurul toplant›s› yapt›. Bu toplant›n›n ard›ndansendikalar›n delegelerinin ortak karar›yla Türkiye Devrimci ‹flçi Sendikalar› Kon-federasyonu yani D‹SK kuruldu. D‹SK, antidemokratik oldu¤u gerekçesiyle ‹fl Ka-nunu’nu protesto etmek için 24 Haziran’da Ankara’da bir miting düzenlendi ki bumiting, Konfederasyonun kuruluflundan sonra gerçekleflen ilk kitlesel eylem ol-mas› bak›m›ndan tarihi bir öneme sahipti. 1968 y›l›nda D‹SK II. Genel Kurulu 24-25 fiubat’ta topland›. Ayn› y›l Kozlu ve Üzülmez’de maden ocaklar›nda çal›flan yir-mi befl bin iflçi direnifle geçti. ‹flçileri da¤›tmak için Ankara ve Karabük’ten gelentoplum polisi ve jandarma ile iflçiler aras›nda çat›flma ç›kt›. On üç polis yaraland›,bir baflkomiser kayboldu. Olaylar sonras›nda köyüne dönmekte olan iki madeniflçisi de öldürüldü. 17 Temmuz’da ABD 6. Filosu’nun ‹stanbul önlerinde demirle-mesi kanl› olaylara neden oldu. 1968 ve 1969 y›l› ö¤rencilerin, iflçilerin protesto-su ile bafllad›. Singer fabrikas›nda çal›flan 520 D‹SK/T. Maden-‹fl üyesi iflçi; sendi-ka seçme özgürlü¤ünü savunmak, iflten ç›karmalar› protesto etmek ve haftal›k ça-l›flma süresinin 48 saate indirilmesini sa¤lamak için 11 Ocak’ta fabrikay› iflgal ettive çat›flma yafland›. Yine ayn› y›l içerisinde Türkiye’de ilk kez bir sinemada grevegidildi. 16 fiubat’ta 6. Filo’yu protesto için D‹SK ve üniversite ö¤rencilerinin bir-likte Taksim’de düzenledi¤i mitingde de iki kifli yaflam›n› yitirdi, yüzlerce kifli ya-raland›. ‹flçiler, 15/16 Haziran 1970’de ‹stanbul’da büyük bir eylem gerçeklefltirdi.Yüz bini aflk›n iflçi, sendikal haklar›n› korumak amac›yla sokaklara ç›kt›. Güven-lik kuvvetleri ile iflçiler aras›nda çat›flma yafland›. Ard›ndan ‹stanbul ve ‹zmit’te s›-k›yönetim ilan edildi. Sendikalar Kanunu’nda yap›lmas› düflünülen de¤ifliklik bueylemlerin temel nedeniydi. ‹flçilerin örgütlenmesi ve sendikalar›n konfederas-yonlaflmas›n› k›s›tlayan hükümler ve bu k›s›tlamalar sonucunda D‹SK’in kapat›l-ma ihtimali iflçileri sokaklara dökmüfl, iflçiler, solcu ö¤rencilerle kimi partilerindeste¤ini de alm›fllard›.

Bu y›llar sa¤c›-solcu olarak tan›mlanan ö¤renciler aras›nda yo¤un çat›flmalar›nda yafland›¤› y›llar oldu. Ö¤renci olaylar› 1966 y›l›nda Adalet Partisi’nin tek bafl›naiktidarda bulundu¤u s›rada kendisini göstermeye bafllam›flt›. ‹stanbul ÜniversitesiHukuk Fakültesi’nde kayd› silinen kimi ö¤rencilere yeniden hak verilmesi talebigibi masum bir istekle bafllayan ilk olaylar fliddete yol açmam›flt›. Ancak eylemlerk›sa sürede di¤er üniversitelere s›çrad›. 1967 y›l›nda üniversite ve yüksek okullar›naç›lmas› s›ras›nda gençler, ö¤retim ve e¤itime yeni bir düzen verilmesi gibi dahagenel isteklerle ortaya ç›kt›lar. O y›llarda gençler aras›nda Vietnam Savafl› içindebulunan Amerika’ya karfl› da yavafl yavafl bir tepki olufluyor, NATO düflmanl›¤› ge-lifliyor ve buna karfl›l›k Moskova kökenli propagandalar kendisini gösteriyordu. Bud›fl etkenler ö¤renci olaylar›n›n 1967 y›l› içinde siyasi bir kimlik kazanmas›na daneden oldu. Amerikan 6. Filo’sunun ‹stanbul’a yapt›¤› ola¤an ziyaretin önemli birprotesto ile karfl›lanmas› da bunun göstergesiydi. Kas›m ay›nda ise K›br›s’la ilgiliolarak Türk-Yunan anlaflmazl›¤›na arabuluculuk etmek üzere Ankara’ya gönderi-len ABD Baflkan›’n›n özel temsilcisinin uça¤› gösteriler yüzünden Esenbo¤a hava-alan›na inemedi. Temsilci, Mürted askeri havaalan›na inmek zorunda b›rak›ld›. Yi-ne Kas›m ay› içinde 19.700 ö¤renci özel yüksek okullar›n devletlefltirilmesini iste-yerek boykota gitti ve ‹stanbul-Ankara yürüyüflünü gerçeklefltirdi. 1968 y›l›nda iseMilli Türk Talebe Birli¤i (MTTB) Türkiye genelinde örgütlenmeye bafllad›. “Komü-


nizmle Mücadele Dernekleri” ve sa¤c› ö¤rencilerin kontrolünde örgütlenenMTTB’nin ö¤retmenlere, ayd›nlara, iflçilere karfl› eylem birli¤i karar› almas› sanc›l›günlerin de bafllang›c› oldu.

1968 y›l›nda Türkiye’de ö¤renci eylemleri oldukça artm›flt›. Üniversite ö¤renci-leri “Rektör istifa”, “Ba¤›ms›z Türkiye” söylemleri ile soka¤a dökülürken, lise ve or-taokul ö¤rencilerinde de kaynaflmalar bafll›yor, bunlar, s›n›f geçme yönetmeli¤iniprotesto etmek üzere Adana, Kayseri, Bursa, Konya’da yürüyorlard›. Boykotlar›nyerini k›sa bir süre sonra iflgaller ald›. ‹flgal edilen fakülteler aras›nda ‹stanbul Hu-kuk Fakültesi, Ankara Hukuk Fakültesi, Dil ve Tarih Co¤rafya Fakültesi de yer al-d›. Onlar› neredeyse Türkiye’deki bütün okullardaki iflgal eylemleri izledi. Boykotve iflgal komiteleri kuruldu.

H›zla siyasallaflan ö¤rencilerin iflgal gerekçeleri kimi zaman basit nedenlere da-yanabiliyordu. Örne¤in Ankara Dil ve Tarih Co¤rafya Fakültesi’nde ö¤renciler birs›nav›n ertelenmesini protesto etmek için boykot yapm›fllard›. Fakültenin girifl ç›-k›fllar›n› kontrol alt›na alan, telefon santralini ele geçiren ö¤renciler isteklerini 13maddede toplam›fllard›. ‹flgalin gerekçesini ise flöyle aç›klam›fllard›; “Dünya genç-li¤i bizden çok daha iyi flartlar içinde bulunurken, daha iyi olanaklara kavuflmakiçin mücadele verirken pek ilkel koflullar ve ilkel yönetmeliklerle ö¤renimimizedevam etmemiz Türk gençli¤inin devrimcilik görüflü ile ba¤daflmamaktad›r. Biz buhareketle Türkiye’deki bütün üniversite gençli¤inin devrimci hareketlerine fakülte-miz bahçesini mücadele alan› olarak tahsis ettik. ‹steklerimizin gerçekleflmesi için8 bin ö¤renci kan›m›z pahas›na ant içmifl bulunuyoruz”. Ankara Hukuk Fakültesiö¤rencileri ise yönetmeli¤in ö¤renci aleyhine olan bütün hükümlerinin de¤ifltiril-mesi, sözlü s›navlar›n en az üç gün arayla yap›lmas›, harçlar›n dondurulmas› ve ki-tap ticaretinin önlenmesini istiyorlard›. Üniversitelerdeki ö¤renci olaylar›n›n dalgadalga yurt geneline yay›lmas› karfl›s›nda Baflbakan Süleyman Demirel, 13 Haziran1968 günü aç›klama yapma gere¤i hissetti. Demirel, “Mesele ciddidir. Bütün mem-leketlerde de ciddi mahiyet alm›flt›r. Ve ciddi flekilde seyretmifltir. Hükümetimizher türlü tedbirin içinde olacakt›r. Özerk üniversite idaresi de ümit ediyorum ki sü-kûnetlerini muhafaza ederek, anlay›fllar›n› muhafaza ederek, meseleleri bir yat›flt›r-maya götürmek için gerekli gayretin içinde olacaklard›r.” dedi. Ancak bu itidaluyar›lar›na ra¤men ö¤renci olaylar› 1968 y›l›nda artarak devam etti. Kitaplar›nucuzlat›lmas›, burslar›n artt›r›lmas›, yurtlarda daha iyi yaflam koflullar› ve hatta ö¤-rencilerin yönetime kat›lmas› gibi demokratik ve insani talepler ileri sürüldü. Boy-kot ö¤renciler için suç de¤ildi. Suç olan iflgaldi. Bu nedenle eyleme kat›lan ö¤ren-ciler hakk›nda adli kovuflturma aç›ld›. Bu ise gençleri tedirgin etti. 1969 y›l›ndaAmerika Büyükelçisi Komer’in otomobilinin Orta Do¤u Teknik Üniversitesi’ndeyak›lmas›, olaylar› iyice t›rmand›rd›. ‹smet ‹nönü’nün gençlere yapt›¤› “NATO’ya,Amerika’ya ve Sovyetler Birli¤i’ne karfl› düflmanl›k göstermeyiniz” tavsiyesi degençler aras›nda olumlu yank› bulmad›. Olaylar, CHP ile AP’nin birbirlerine yöne-lik karfl›l›kl› suçlamalar›na neden oldu. Adalet Partisi CHP’yi k›flk›rt›c› olmakla CHPise iktidar partisini hareketsiz kalmakla suçlarken huzursuzluk yarg› organlar›na das›çrad›. 1969 y›l› May›s ay›nda Yarg›tay Baflkan› ‹mran Öktem’in cenazesi s›ras›ndacamide olaylar ç›kt›. Bu olaylara karfl›l›k Yüksek Yarg› organlar›n›n üyeleri Anka-ra’da yürüyüfl yapt›. Ülke bu huzursuz ortamda iken 219 Adalet Partili milletvekiliAnayasay› de¤ifltirerek Demokrat Partililerin aff› ve siyasi haklar›n›n geri verilmesikonusunda bir kampanya bafllatt›. Oysa Süleyman Demirel devlet ayg›tlar›n›n bukonuya kar›flmayaca¤›na dair söz vermiflti. ‹smet ‹nönü ve Bülent Ecevit de “Ku-yudan adam ç›karma” olarak tan›mlanan bu giriflime destek verirken iflçi emeklile-



ri için iflçilerin soka¤a dökülece¤i uyar›lar› yap›lmakta, üniversitelerde fliddet de-vam etmekteydi. Temmuz ay›nda Türkiye Ö¤retmenler Sendikas› Kongresi nede-niyle say›s›z iflyeri, lokanta ve gazino tahrip edilmifl, Eylül ay›nda Cam- ‹fl’te grevkarar› al›nm›fl, Tarsus’ta yedi köy halk› 600 traktörle Ankara-Adana- Mersin yolunukapatm›fl ve bu eylem ancak askeri birlikler eliyle sona erdirilebilmiflti. Ekim ay›n-da ise Ere¤li Demir Çelik Fabrikas›’nda grevler bafllam›fl, çal›flma güvenli¤i konu-sunda genifl tart›flmalara yol açan Zonguldak’taki maden oca¤›nda grizu patlamas›olmufltu. Ayn› zamanda Türkiye’de ilk defa 57 yolcusuyla Türk Hava Yollar›na aitbir uçak silah zoruyla bir üniversite ö¤rencisi taraf›ndan kaç›r›lm›flt›. Ayn› y›l Cum-huriyet Köylü Millet Partisi ad›n› Milliyetçi Hareket Partisi olarak de¤ifltirmiflti. 1970y›l›n›n ilk ay›nda ise Milli Nizam Partisi kurulacak ve Necmettin Erbakan siyasetsahnesine kat›lacakt›.

K›saca Türkiye 1970 y›l›na bir taraftan yeni siyasi partiler, siyasi çalkant›lar di-¤er taraftan iflçi ve ö¤renci olaylar›yla girmifl bulunuyordu.

1960 y›l›ndan sonra karfl›laflt›¤›m›z iflçi ve ö¤renci olaylar›n›n nedenlerini ve gelifliminiaç›klay›n›z.

Hikmet Çetinkaya, Sanc›l› Y›llar (1965-1971), ‹stanbul: Tekin Yay›nevi, 1986.

12 MART MUHTIRASI VE ARA REJ‹M Siyasi arenada ö¤renci ve iflçi olaylar›na iliflkin olarak karfl›l›kl› elefltiriler devamederken Meclis seçim yasas›n› de¤ifltirerek milli bakiye sistemini kald›rm›flt›. Ada-let Partisi Anayasay› da de¤ifltirecek ço¤unlu¤a eriflmek istedi¤ini belirterek seçimyasas›n› de¤ifltirmekle yetinmeyece¤ini ortaya koydu. 1969 Haziran ay›nda yap›lank›smi senato, milletvekili ara ve yerel seçimlerinde Cumhuriyet Halk Partisi oy ora-n›nda küçük bir art›fl göstermifl olmakla beraber Adalet Partisi’nin üstünlü¤ü de-vam etti. Ayn› y›l A¤ustos ay›nda y›llard›r bu görevde bulunan kuvvet komutanla-r› kendi istekleriyle emekli olurken Sovyetler Birli¤i’nin önderli¤indeki VarflovaPakt› kuvvetlerinin Çekoslovakya’y› iflgal etmesi Türk siyasetinde tepkiyle karfl›lan-m›flt›. Ülke bu ortamda seçime gitmifl, seçimler 12 Ekim 1969’da yap›lm›flt›. Seçim-lere kat›lma oran› %65’in alt›nda kalm›fl, oylar›n %46’dan fazlas›n› Adalet Partisi, %27’e yak›n›n› ise Cumhuriyet Halk Partisi alm›flt›. Bir önceki seçime göre AdaletPartisi oylar›nda azalma olurken, CHP’de belirgin bir gerileme yoktu. Seçimlerdensonra hükümeti Süleyman Demirel kurmufl, ancak hükümetin haz›rlad›¤› bütçeninreddedilmesi üzerine 1970’de istifa etmiflti. Bütçelerin reddi normal koflullar alt›n-da yad›rganacak bir olay de¤ildi. Ancak bu ret hareketi önemliydi. Zira, Adalet Par-tisi’nde Demirel’in yönetimine bafl kald›ran bir grup, muhalefetle birlikte hareketederek devlet bütçesini reddetmiflti. Ne var ki Demirel ikinci kez hükümeti kurmagörevini üstlenmifl, güvenoyu da alm›flt›.

Ayn› y›l ordu üs kademesinde de önemli bir de¤iflim yafland›. 30 A¤ustos1970’de Kara Kuvvetleri Komutanl›¤›’na Orgeneral Faruk Gürler atand›. Genelkur-may Baflkan› Orgeneral Memduh Ta¤maç’t›. Hava Kuvvetleri Komutan› ise MuhsinBatur’du. Batur, 21 Kas›m 1970’de Cumhurbaflkan› Cevdet Sunay’a bir mektupgönderdi. Bu mektup 12 Mart muht›ras›na giden yolda bir kilometre tafl› oldu. Ba-tur mektubunda ülkedeki durumun giderek kötüleflti¤inden söz etmekteydi. Cum-hurbaflkan› Cevdet Sunay, Batur’u köflke ça¤›r›rken mektubun bas›nda yay›nlan-mas› ile kamuoyunda tart›flma da bafllad›. ‹lk tepki Baflbakan Süleyman Demi-rel’den geldi. Yöntemi, hiyerarfliye ayk›r› buldu. Bir kuvvet komutan›n›n Genelkur-

N N

4N N


may Baflkan›’n› ve Baflbakan› aflarak Cumhurbaflkan›na gitmesini elefltirdi. Bu ge-liflmeler karfl›s›nda Genelkurmay Baflkan› Memduh Ta¤maç, komutanlarla bir top-lant› yapt›. Ta¤maç, yönetime el koymak suretiyle yap›lacak bir müdahaleden ya-na de¤ildi, uyar› ile yetinilmesini istiyordu. Muht›ran›n ülke gündemine oturdu¤u,üniversite olaylar›n›n h›zla sürdü¤ü böylesine bir ortamda 1971 y›l›n›n ilk Milli Gü-venlik toplant›s› Ocak ay›nda yap›ld›. Mart ay›na gelindi¤inde ülke; dört Amerika-l› havac›n›n kaç›r›lmas›, banka soygunlar› ve pefl pefle bombalar›n patlamas› gibieylemlerle yüz yüze kald›. Amerikal› subaylar› kaç›rma eylemini üstlenen TürkiyeHalk Kurtulufl Ordusu isimli örgütün karargâh› olarak kabul edilen ve Prof. Dr Er-dal ‹nönü’nün rektörü oldu¤u ODTÜ güvenlik güçleri taraf›ndan kuflat›ld›. Türki-ye Halk Kurtulufl Ordusu’nun lideri Deniz Gezmifl’i ar›yordu. Deniz Gezmifl ve ka-ç›r›lan Amerikal›lar bulunamad› ancak 9 saat süren çat›flma sonunda 3 kifli yaflam›-n› yitirdi. 26 kifli de yaraland›. Amerikal› askerler ise bir süre sonra serbest b›rak›l-d›. Ancak ülkenin adeta b›çak s›rt›ndaki bu tablosu 12 Mart muht›ras›na giden sü-reci h›zland›rd›.

12 Mart 1971 tarihli Memduh Ta¤maç, Faruk Gürler, Celal Eyiceo¤lu ve MuhsinBatur imzas›n› tafl›yan muht›raya göre; Parlamento ve Hükümet süregelen tutum,görüfl ve icraat› ile ülkeyi anarfli, kardefl kavgas› içine sokmufl, anayasan›n öngör-dü¤ü reformlar› yapmam›fl, Türkiye Cumhuriyeti’nin gelece¤ini tehlike içine dü-flürmüfltü. Türk Silahl› Kuvvetleri bu durum karfl›s›nda duydu¤u üzüntü ve ümitsiz-li¤i giderecek, reformlar› Atatürkçü bir görüflle ele alacak, ‹nk›lâp kanunlar›n› uy-gulayacak, kuvvetli ve inand›r›c› bir hükümetin demokratik kurallar içinde olufltu-rulmas›n› zaruri buldu¤unu ilan etmiflti. Bunun gerçekleflmemesi durumunda TürkSilahl› Kuvvetleri’nin Türkiye Cumhuriyetini koruyup kollama görevini yerine ge-tirerek, idareyi do¤rudan ele alaca¤› da eklenmiflti.

12 Mart 1971 tarihli muht›ra ile gelen askeri müdahale; üniversitelerdeki fliddetolaylar›n›n önünün al›namamas›, büyük flehirlerdeki eylemler gibi bir dizi nedeninetkisi alt›nda gerçekleflmiflti. Muht›ra metnine göre generaller anarfli, ekonomik vesosyal huzursuzluklar›n sorumlusu olarak parlamentoyu ve hükümeti görüyor, çö-zümü ise yine parlamento içinde ar›yorlard›. Tarafs›z bir baflbakan›n baflkanl›¤›n-da Adalet Partisi ile Cumhuriyet Halk Partisi’nin temsil edildi¤i bir kabinenin iyi birformül olaca¤› düflünülüyordu. Muht›ra, hükümet kanad›nda yan›t›n› buldu. Bafl-bakan Demirel görevinden ayr›ld›. Ordu; 27 May›s 1960 y›l›ndan farkl› olarak par-lamentoyu da¤›tmadan ve siyasal partileri kapatmadan sorunu çözmüfl, Nihat Erim26 Mart 1971’de on dört teknokrat ve sekiz siyasetçiyle partiler üstü yeni bir hükü-met kurmufltu. Kabinenin befl üyesi AP’li, 3 üyesi CHP’li, 1’i Milli Birlik Grubu 14’üise parlamento d›fl›ndan seçilmifl üyelerdi. Reform kabinesi olarak adland›r›lan bukabinede Sadi Koçafl ve Atilla Karaosmano¤lu’nun yan› s›ra ‹smail Arar, Ferit Me-len, Hamdi Ömero¤lu, Osman Olcay, Sait Naci Ergin, fiinasi Orel, Ayhan Çilingi-ro¤lu ve Türkan Akyol gibi kimi isimler bakan olarak görev ald›lar. Meclisten gü-venoyu alan hükümet, fliddet olaylar›na karfl› baz› illerde s›k›yönetim ilan ederekicraatlar›na bafllad›. Hükümetten beklenen, reform paketlerini uygulamaya koyma-s›yd›. Ne var ki hükümet daha ilk günden iç ve d›fl sorunlarla yüz yüze kald›. Enönemli olaylardan biri ‹srail Baflkonsolosu Efraim Elrom’un kaç›r›lmas› oldu. Eyle-mi gerçeklefltirilenlere yönelik oldukça sert bir bildiri yay›nlanmas›na karfl›n Elromöldürüldü. Olay, hükümet içinde önemli bir çatlak yaratt›.

Muht›ra sonras› ülke gündemini ordudan tasfiyeler, tutuklamalar, yarg›lamalar,idamlar ve parti kapatmalar› iflgal etti. 12 Mart 1971 askeri müdahalesinin ard›ndanmuht›rac› komutanlar ordu içinde sol darbe haz›rlad›¤› iddia edilenleri tasfiye etti-

Tabii Senatörler 1964 y›l›ndaMilli Birlik Grubu ad›n›verdikleri bir grupoluflturmufllard›r.

ler. 5 general, 1 amiral ve 35 albay› Silahl› Kuvvetlerden ç›kard›lar. Bu arada Ko-münizm propagandas› yapt›klar› gerekçesiyle Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesi De-kan› Mümtaz Soysal, Selahattin Eyübo¤lu, Vedat Günyol gibi akademisyenlerden,yazar, sendikac›, doktor, avukat, subay, iflçi ve ö¤rencilerden tutuklananlar oldu.Bir k›sm› idam cezas›na çarpt›r›ld›, bir k›sm›na a¤›r hapis ve sürgün cezalar› veril-di. Deniz Gezmifl, Hüseyin ‹nan ve Yusuf Aslan hakk›ndaki ölüm cezalar› 1972 y›-l›nda infaz edilirken Milli Nizam Partisi ile Türkiye ‹flçi Partisi Anayasa Mahkemesitaraf›ndan kapat›ld›. D‹SK, TÖS gibi iflçi, gençlik, ö¤retmen örgütleri ve üyeleriyarg›land›. Tüm bunlar Erim Hükümeti’nde sorunlar yaratt›. Hükümeti oluflturanbakanlar aras›ndaki görüfl farkl›l›klar›n› belirginlefltirdi. Görüfl ayr›l›klar› özellikleüniversite ö¤retim üyeleri baflta olmak üzere yap›lan kimi tutuklamalar ve reform-lar›n uygulanmas› konusunda oldu. Köklü reformlar›n gerçeklefltirilmesine yönelikçabalar›n›n karfl›l›ks›z kalmas› ya da bunun engellenmesi gerekçeleriyle 11 Bakankabineden istifa etti (3 Aral›k 1971). Tarihimizde 11’ler olarak an›lan bir hareketinard›ndan 11 Aral›k 1971’de Nihat Erim ikinci kabinesini kurdu. ‹kinci Erim Hükü-meti Demirel’le uzlaflm›fl olmakla beraber uzun ömürlü olamad›. Nihat Erim 4 aysonra Savunma Bakan› Ferit Melen’i vekil b›rakarak baflbakanl›ktan çekildi. 22 Ma-y›s 1972’de Ferit Melen Baflbakan oldu. Kabinesini daha çok ikinci Erim Hüküme-ti’nin üyelerinden oluflturdu. Melen Kabinesi bir yandan reform konusunu canl›tutmaya çal›flt›. Öte yandan seçimlere gidilece¤ini ilan etti.

Bu süreç içinde hem devlet baflkanl›¤›nda, hem siyasal partilerde hem de orduüst yönetiminde önemli de¤iflimler yafland›. Siyasal partiler aç›s›ndan en dikkatiçekici de¤iflim CHP’de oldu. fiöyle ki; 1971-1973 aras›nda Nihat Erim taraf›ndanhükümet oluflturulurken CHP Genel Sekreteri Bülent Ecevit’ti. Bülent Ecevit, CHP’liolarak Hükümeti kuracak olan Erim’in hükümetine bakan verilmesine ve dolay›-s›yla bu reform hükümetine CHP’nin kat›lmas›na karfl› ç›km›flt›. ‹smet ‹nönü’nünkendisi gibi düflünmedi¤ini anlay›nca da istifa etmiflti. ‹nönü-Ecevit rekabetine h›zveren bu süreç sonunda Ecevit taraftar› olan parti meclisinin güvenoyu almas› üze-rine ‹nönü genel baflkanl›ktan istifa etti. Bülent Ecevit Genel Baflkan seçildi. CHP’debunlar yaflan›rken AP, Ekim 1972’de Alt›nc› Büyük Kongresi’ni toplad› ve Süley-man Demirel kongrede kesin egemenli¤ini ilan etti. Ecevit’in ayn› günlerde ErimHükümeti’ni geri çekilmeye zorlamak amac›yla partisinin bakanlar›n› geri çekmekarar› almas› ise ‹smet ‹nönü’nün CHP üyeli¤inden istifas›na yol açt›. ‹nönü; bir sü-re sonra Meclis üyeli¤inden de ayr›lacak, ard›ndan Senatör olacakt›.

Ordu aç›s›ndan bak›ld›¤›nda 1972 y›l› A¤ustos ay›nda 12 Mart Muht›ras›’nda im-zas› bulunanlardan iki kifli emekli olmufltu. Bunlardan ilki Deniz Kuvvetleri Komu-tan› Eyicio¤lu, ikincisi ise Memduh Ta¤maç’t›. Ancak Ta¤maç görev süresinin dol-mas›na birkaç gün kala Genelkurmay Baflkanl›¤›’ndan ayr›larak Faruk Gürler’in bugöreve getirilmesini sa¤lam›flt›. Öte yandan Faruk Gürler’in Cumhurbaflkanl›¤›gündeme gelmifl,Gürler’in bu göreve seçilebilmesi için gerekli olan “parlamentoyagirme” koflulunun sa¤lanmas›na yönelik ad›mlar at›lm›flt›.

Gürler’e karfl› AP, Senato Baflkanl›¤›na seçilmifl olan Emekli Hava OrgeneralTekin Ar›burun’un adayl›¤›n› ileriye sürdü. Demokrat Partililer ise kendi genel bafl-kanlar› olan Ferruh Bozbeyli’ye oy vereceklerini aç›klad›lar. 1973 y›l›nda yap›lanilk tur seçimlerde Tekin Ar›burun her iki adaydan daha fazla oy almas›na karfl›nseçim için yeterli oy say›s›na ulaflamad›. Daha sonraki turlardan da sonuç al›nama-y›nca Gürler ve Ar›burun adayl›ktan çekildi. Bu durumda üzerinde uzlafl›lacak biraday›n belirlenmesi ya da bir anayasa de¤iflikli¤i ile Cevdet Sunay’›n görevini uzat-ma seçenekleri gündeme geldi. 28 Mart’ta görev süresi dolan Sunay’›n ayr›lmas›y-


la Cumhuriyet Senatosu Baflkan› Tekin Ar›burun Cumhurbaflkanl›¤›na vekâlet et-meye bafllad›. Süleyman Demirel, Cumhuriyet Senatosu Kontenjan Grubu Baflkan›Fahri Korutürk’ü Cumhurbaflkanl›¤› için önerdi. Fahri Korutürk; 27 May›s’›n d›fl›n-da kalm›fl bir askerdi, partilere eflit mesafede duran bir denge adam› görünümüvard›, Madrid ve Moskova Büyükelçili¤i yapm›flt›. Demirel, Ecevit ve Feyzio¤-lu’nun üzerinde uzlaflt›klar› Fahri Korutürk 6 Nisan 1973’te Türkiye’nin 6. Cumhur-baflkan› oldu.

12 Mart Muht›ras›n›n verilme nedenleri nelerdir?

Ali Gevgilili, Türkiye’de 1971 Rejimi, 1973; Mehmet Ali Birand, Can Dündar, Bülent Çapl›,12 Mart ‹htilalin Pençesinde Demokrasi, Ankara, 2008.

1973 SEÇ‹MLER‹ VE DEMOKRAS‹YE DÖNÜfi 1973 seçimleriyle 1971 muht›ras› ile bafllayan ara rejim dönemi sona erdi. Ekimay› bafllar›nda seçim sürecine giren Türkiye’de propaganda konuflmalar›na baflla-yan siyasal parti liderlerinden Süleyman Demirel; Düzce, Sakarya ve Kocaeli’ndeyapt›¤› konuflmalarda 12 Mart muht›ras›n›n bunal›m› büyüttü¤ünü, rejim bunal›m›yaratt›¤›n› vurgulam›fl, muht›ran›n anayasa ve hukuk devleti ile ba¤daflmamas›nedeni ile istifa etti¤ini aç›klam›flt›. Demirel ayr›ca Haziran ay›nda yaflanan olay-lar›n ihtilalin provas› niteli¤inde oldu¤unu, Hükümetin sokakta meydana gelenanarfli olaylar›n›n teflvikçisi ya da tertipçisi olmad›¤›n›, bu olaylarda hükümetin yada parlamentonun kusuru olmad›¤›n›, ancak öyle zannedilmesi ya da öyle takdimedilmesinin bu olaylara hakl›l›k kazand›rd›¤›n›, devletin soka¤a teslim oldu¤unuda aç›klad›.

Hat›rlanaca¤› gibi 1972 y›l›nda muht›ra rejiminin komuta kademesi de¤iflmiflti.Faruk Gürler’in Genelkurmay Baflkan› olmas› ile boflalan Kara Kuvvetleri Komu-tanl›¤›’na Semih Sancar getirilmifl, Sancar, 1973 seçimleri öncesinde de Genelkur-may Baflkan› olmufltu. Bunun üzerine Orgeneral Eflref Ak›nc› Kara Kuvvetleri Ko-mutan›, Oramiral Kemal Kayacan ise Deniz Kuvvetleri Komutan› olmufltu. Böyle-ce ordu yüksek komuta kademesinde 12 Mart muht›ras›n› imzalayan general kal-mam›flt›. Cumhurbaflkanl›¤› seçiminde Faruk Gürler’i destekleyen Ferit Melen, Fah-ri Korutürk’ün Cumhurbaflkan› seçilmesi üzerine 1973 y›l›nda Baflbakanl›ktan isti-fa etmiflti. Cumhurbaflkan› Fahri Korutürk ise Baflbakanl›k görevini eski MerkezBankas› ‹dare Meclisi Baflkan› ve Kontenjan Senatörü Naim Talu’ya vermiflti. Tür-kiye, 14 Ekim 1973 seçimlerine Naim Talu Hükümeti ile gitmiflti.

1973 seçimlerine gidilirken demokrasi ad›na önemli bir geliflme yafland›. 12Mart’ta ‹stanbul Üniversitesi’nden uzaklaflt›r›lan 10 ö¤retim üyesinden 5’i yürütme-yi durdurma için dava açm›flt›. Dan›fltay 12 Mart’tan sonra Üniversiteden uzaklaflt›-r›lan ö¤retim üyelerini göreve iade etti.

1973 genel seçimlerine gelindi¤i zaman ülkedeki siyasi tabloda befl siyasal par-ti dikkati çekiyordu. Bunlar; Cumhuriyet Halk Partisi, Adalet Partisi, kapat›lan Mil-li Nizam Partisi’nin yerine kurulan Milli Selamet Partisi, Adalet Partisi’nden ayr›lanbir gurup taraf›ndan kurulan Demokrat Parti ve Alparslan Türkefl’in baflkanl›¤›nda-ki Milliyetçi Hareket Partisi idi.

Seçim mitinglerine parti liderlerinin konuflmalar› damga vurdu. AP Genel Bafl-kan› Süleyman Demirel, 1965 seçimlerinde yüzde ellinin üzerinde oy ald›klar› için1965-1969 aras›nda herhangi bir bunal›m yaflanmad›¤›na iflaret ederek 73 seçimle-


N N

5

N N

rinde de ayn› oran› yakalamak zorunda olduklar›n› aç›klad›. 12 Mart dönemindekendileri için iktidar› b›rak›p gitmekten baflka çarenin kalmad›¤› söylemeni yinele-di. CHP lideri Bülent Ecevit ise AP’nin sorumluluk alabilecek bir parti olmad›¤›n›iddia etti. Yoksullu¤u önleyecek, sömürüye son verecek partinin CHP oldu¤unuvurgulad›. Seçime giderken iki büyük partinin liderlerinin seçim konuflmalar›n›nyan› s›ra di¤er siyasi parti liderlerinin görüflleri, çeflitli konulara bak›fl aç›lar› ve va-atleri bas›n arac›l›¤›yla kamuoyuna duyuruldu.

1973 seçimlerinde seçmen say›s› 17.5 milyondu. Seçmenler 450 milletvekilli¤ive 52 senatörlük için oy kullanacakt›. Seçim öncesinde ülke genelinde sakin bir or-tam vard›. Ancak, oylar›n kullan›ld›¤› ama sonuçlar›n henüz belli olmad›¤› seçiminilk gününde baz› illerde ölümle sonuçlanan çat›flmalar yafland›. AP ile CHP aras›n-da geçen seçimlerde AP ciddi bir oy kayb›na u¤rad›. CHP ve Milli Selamet Partisi(MSP) ise oylar›n› art›rd›. Seçimler s›ras›nda birleflik oy pusulas›n›n mühür mürek-kebinin karfl› tarafa ç›kmas›, kimi seçmenlerin seçim kartlar›n›n yanl›fll›kla oy pu-sulas›yla beraber zarfa konulmas› gibi sorunlar yafland›. Öyle ki bu nedenle iptaledilen oylar›n say›s› baz› partilerin ald›¤› oylardan daha yüksek oldu.

1973 seçimleri sonucunda CHP 185, AP 148, MSP 49, Demokrat Parti 45, Cum-huriyetçi Güven Partisi (CGP) 13, Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) 3, Türkiye BirlikPartisi 1 milletvekilli¤i kazand›. Adalet Partisi’nin kaybetti¤i oylar Demokrat Partive Milli Selamet Partisi aras›nda bölüflülmüfltü. Cumhuriyetçi Parti ile birleflen Gü-ven Partisi’nin oylar› ise 1969’a göre gerilemifl, Milliyetçi Hareket Partisi de anlam-l› bir baflar› gösterememiflti. 1973 seçimlerinin sonunda CHP, milletvekili say›s›n›91 sandalye art›r›rken AP 77, CGP ise 29 sandalye kaybetmiflti. Bu sonuçlar sa¤da-ki da¤›n›kl›ktan yararlanarak %33 oy alan CHP’ye iktidar yolunu açt›.

1973 Seçimlerinin genel özellikleri nelerdir?

fiirin Tekeli, “Cumhuriyet Döneminde Seçimler”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklope-disi, Cilt 7, 1996.

HÜKÜMET KR‹ZLER‹ CHP en çok oy alan parti olmas›na karfl›n tek bafl›na iktidar olacak sandalye say›-s›na ulaflamam›flt›. Koflullar bir koalisyon hükümetine iflaret ediyordu. Koalisyonolas›l›¤› nedeni ile muhtemel ortaklardan biri durumunda olan Necmettin Erbakan“prensipte haz›r›z” derken Bülent Ecevit “koalisyon için önyarg›m›z yok” diyerekaç›k uçlu bir yan›t vermiflti. DP Genel Baflkan› Ferruh Bozbeyli ise sa¤ partiler ola-rak tan›mlanan AP, MSP, DP ve CGP’nin ortaklafla kuraca¤› hükümetin daha yarar-l› olaca¤› kan›s›ndayd›. Cumhurbaflkan› Fahri Korutürk ise “hep birlikte 50. y›la ba-r›fl içinde girmifl olman›n sevincini hissedelim, devlet idaresinde partizanl›k yerineehliyetli yönetim getirelim” diyerek Hükümetin Cumhuriyet Bayram›’na kadar ku-rulmas› iste¤ini aç›klam›flt›. Bir koalisyon hükümeti kurulmas›na dair çal›flmalar ya-p›l›rken, AP Genel ‹dare Kurulu hiçbir koalisyona kat›lmama karar› ald›. Bu aradaseçim döneminin baflbakan› Naim Talu, düzenledi¤i son bas›n toplant›s›nda iflba-fl›nda bulunduklar› süre içinde huzurun yerleflti¤ini ve s›k›yönetimin kald›r›ld›¤›n›ifade ederek istifa etti. Cumhurbaflkan› Korutürk yeni hükümetin kurulmas› ile il-gili olarak önce CGP, DP, MSP ve daha sonra ise CHP ve AP genel baflkanlar›ylagörüflmeler yapt›. Hükümeti kurma görevini Bülent Ecevit’e verdi. Ecevit öncelik-le Erbakan ile görüfltü, Erbakan AP’nin de hükümette olmas›na iliflkin bir ça¤r›da


N N


bulundu ancak bu öneri Demirel taraf›ndan reddedildi. Erbakan’›n bafllang›çtakoalisyon için evet demesine karfl›n daha sonra Demirel’i ortak etme çabas› kimisiyasi partilerde memnuniyet yaratt›. Ancak Ecevit bu koflullarda hükümeti kura-mayaca¤›n› aç›klad›. Cumhurbaflkan› bu kez Feyzio¤lu ve Erbakan ile görüflerekhükümeti kurma görevini Süleyman Demirel’e verdi. Demirel’in temaslar› s›ras›n-da koalisyon önerdi¤i Ferruh Bozbeyli öneriyi reddederken Erbakan, Demirel’eevet dedi. Ne var ki Ecevit’in Demirel’in önerdi¤i üçlü koalisyonu reddetmesi üze-rine hükümeti kurma giriflimi bir kez daha çözümsüz kald›. Bu geliflmeler karfl›s›n-da Demirel de hükümeti kuramayaca¤›n› Cumhurbaflkan›na bildirince görev yeni-den Ecevit’e önerildi. Ancak Ecevit’in ikinci kez hükümeti kurma girifliminden desonuç al›namad›. Bunal›m kendisini iyice hissettirmeye bafllad›. CHP, yaflanan bu-nal›m› aflmak için ya bir az›nl›k hükümeti kurmay› ya da erken seçime gitmeyiönerdi. Demirel az›nl›k hükümeti önerisini macera olarak tan›mlayarak öneriye s›-cak bakmad›¤›n› ortaya koydu.

Seçimlerin üzerinden bir ay geçmifl olmas›na karfl›n partiler aras›ndaki çekiflme-ler nedeniyle hükümet bir türlü kurulamad›. Üstelik siyasi temaslar durmufl, lider-ler yaflanan hükümet krizinden birbirlerini suçlamaya yönelmiflti. Cumhurbaflkan›t›kan›kl›¤a bir çözüm olabilece¤ini düflünerek hükümeti kurma görevini bu kezNaim Talu’ya verdi. Talu’nun Ecevit ve Demirel’le yapt›¤› görüflmelerden de olum-lu sonuç ç›kmad›. “Millet bize muhalefet görevi verdi” diyen Adalet Partisi’nin di-rencini k›rmak mümkün olmad›.

Türkiye’nin 37. Hükümeti 25 Ocak 1974’te CHP ve MSP ortakl›¤›nda kuruldu.CHP ile MSP’nin bu ortakl›¤› Türk siyaseti aç›s›ndan bir ilk oldu. Kendini solda ta-n›mlayan bir parti ile dinsel e¤ilimleri güçlü bir partinin ittifak› büyük sorunlarla 17Eylül 1974’te Bülent Ecevit istifa edinceye kadar sürdü. K›br›s, haflhafl ekimi, genelaf gibi konularda taraflar aras›ndaki görüfl ayr›l›klar› CHP ve MSP koalisyon hükü-metinin sonunu getirdi. Ecevit’in istifas›ndan sonra Hükümeti kurma görevi ikincibüyük siyasi parti oldu¤u için Demirel’e verildi. Ancak Demirel, Demokrat Par-ti’nin “Demirelsiz koalisyon” flart›n› aflamad›¤› için görevi iade etmek zorunda kal-d›. Yeniden devreye giren Ecevit’in de baflar›s›z olmas› nedeniyle Fahri Korutürkbu görevi Kas›m 1974’de Kontenjan Senatörü Prof. Dr. Sadi Irmak’a verdi. CGP d›-fl›ndaki partilerin bakan vermedi¤i Sadi Irmak’›n baflbakanl›¤›ndaki 38. hükümetinuzun soluklu olamayaca¤› kendisine verilen güvenoyunun düflük olmas› ile ortayakonuldu. Il›ml› ve ölçülü bir siyaset güden Sadi Irmak baflkanl›¤›ndaki hükümetdört buçuk ay sonra istifa etti. 1975 y›l›nda Demirel baflkanl›¤›nda yeni bir hükü-met kuruldu. AP-MSP-CGP-MHP dörtlüsünden oluflan bu hükümet oldukça zorkuruldu. Hükümet, 218’e karfl› 222 güvenoyu alarak kurulabildi. 12 Ekim 1975’desenato üçte bir yenileme ve milletvekili ara seçimleri yap›ld›. Seçimler sonunda,1973 seçimlerine göre AP ve CHP oylar›n› artt›rd›. MHP durumunu korurken MSPve CGP oy kaybetti. 5 Haziran 1977’de yap›lan Senato üçte bir yenileme ve millet-vekilli¤i genel seçimleri sonucunda ise CHP 213 milletvekilli¤i, AP 189 milletvekil-li¤i ve MHP 16 milletvekilli¤i kazand›. Üçüncü büyük parti olan MSP düflüfl yafla-d›, parlamentoya ancak 24 milletvekili sokabildi. On milletvekili kaybeden CGPsadece üç milletvekili ile mecliste temsil edildi. Ancak seçimlerde en büyük kayb›DP yaflad›. Bir önceki seçimde 48 milletvekili ç›karan DP bu seçimlerde sadece 1milletvekilli¤i kazanarak adeta siyasetten silindi. Ortaya ç›kan sonuçlara ba¤l› ola-rak hükümeti kurma görevi Bülent Ecevit’e verildi. Bir az›nl›k hükümeti kurmayaçal›flan Ecevit güvenoyu alamay›nca çekildi. Hükümet AP-MSP-MHP koalisyonu ilekuruldu.



1977 y›l› içinde bir taraftan seçim sonuçlar› ve bu sonuçlara ba¤l› hükümet kur-ma giriflimleri yaflan›rken Türkiye ölümlerle sonuçlanan iflçi eylemleri ile karfl› kar-fl›ya da kald›. Bu koflullar içinde yap›lan 11 Aral›k yerel seçimlerinin ertesinde De-mirel Hükümeti bir gensoru ile devrildi. Hükümet, Ecevit taraf›ndan 1978 y›l›ndakuruldu.

1973 seçimleri sonras›nda hükümet bunal›m›na yol açan nedenler nelerdir

‹fiÇ‹ VE Ö⁄RENC‹ EYLEMLER‹ 12 Mart 1971 ‹flçi haklar›nda geriye gidiflin bafllang›ç tarihidir. 1961 Anayasas›’n›niflçilere yönelik verdi¤i haklar bu tarihten sonra k›s›tlanmaya bafllanm›flt›r. Anaya-san›n sendika hakk›n› çal›flanlara veren 46. maddesindeki “çal›flanlar’ ifadesinin ‘ifl-çiler’ olarak de¤ifltirilmesi ile memurlar›n sendika kurma hakk› ellerinden al›nm›fl-t›r. 12 Mart döneminde D‹SK yöneticilerine ve üyelerine karfl› adli kovuflturman›nyap›lmas›, D‹SK üst yönetimine dahil sendikac›lar›n Elrom olay› gerekçe gösterile-rek bir süre tutuklanmas› ile bafllayan gerginlikler 12 Mart sonras›nda da devam et-mifltir. 1971 Muht›ras›’ndan sonra ilan edilen s›k›yönetim döneminde ask›ya al›nangrevler ve iflçi gösterileri 1973 y›l›ndan sonra yeniden canl›l›k kazanmaya baflla-m›flt›r. 1975 y›l›ndan sonra ise iflçilerin siyasi nitelikli gösteri ve yürüyüfllerindegözle görülür bir art›fl bafllam›flt›r. Devlet Güvenlik Mahkemeleri’ne karfl› eylemlerdüzenlenmifl, Demokratik hak ve özgürlükler ad›na kampanyalar bafllat›lm›fl, top-lant›, miting ve gösteriler yap›lm›flt›r.

1980’e giden süreçte belli bafll› iflçi grevleri aras›nda, 1976 y›l›nda Türk-‹fl’in ‹z-mir’de düzenledi¤i ve 70.000 iflçinin kat›ld›¤› genel grev ilk göze çarpan iflçi eyle-mi olmufltur. Greve kat›lan ve destek veren kesimler siyasal partilerin k›s›r çekifl-melere son vermesini, ulusal savafl sanayinin kurulmas›n›, petrol ve madenlerinulusallaflt›r›lmas›n› talep etmifllerdir. Bu grev s›ras›nda pek çok iflçi ve sendikac›tutuklanm›fl, befl sendikac›ya hapis cezas› verilmifltir. 1 May›s 1977’de Taksim’deyap›lan miting ise 37kiflinin ölümü ile sonuçlanm›fl ve ard›ndan da kutlamalar ya-saklanm›flt›r. Ayn› y›l›n Ekim ay›nda TÜRK-‹fi’in ülkede yaflananlarla ilgili sert birmuht›ras› gelmifltir. TÜRK-‹fi 5 Ekim’de baflta Cumhurbaflkan› Fahri Korutürk veBaflbakan Süleyman Demirel olmak üzere, tüm siyasi parti liderlerine, Cumhuri-yet Senatosu ve Millet Meclisi baflkanlar›na bir muht›ra sunmufltur. Muht›rada;Anayasal rejime sahip ç›k›lmas›, komünizmle, faflizmle ve her türlü emperyalizm-le etkin ve kesin bir mücadeleye giriflilmesi, yasad›fl› eylemlere son verilmesi, Tür-kiye Büyük Millet Meclisi’nin iyi ve etkili bir biçimde çal›flt›r›lmas› istenmifl, asa-yiflsizli¤in ulusu tedirgin etti¤i vurguland›ktan sonra 41 adet yasa teklifi sunulmufl-tur. 1978 y›l›nda ise D‹SK, ‹stanbul Üniversitesi’nden ç›kan ö¤rencilerin öldürül-mesi ve yaralanmas›n› protesto etmek üzere “Faflizme ‹htar Eylemini” gerçeklefl-tirmifl, eyleme 600.000’i aflk›n kifli kat›lm›flt›r. 1979 May›s ay›na girilirken 1 May›s’›kutlama yasa¤›na, soka¤a ç›kma yasa¤› da eklenmifltir. ‹stanbul S›k›yönetim Ko-mutanl›¤›’n›n soka¤a ç›kma yasa¤›na ra¤men D‹SK Genel Baflkan› 1 May›s günüTaksim’de toplanacaklar›n› aç›klam›fl, yasa¤a uymay›p soka¤a ç›kan yaklafl›k 1000kifli gözalt›na al›nm›fl, Temmuz 1980’de ise D‹SK eski genel baflkan› Kemal Türk-ler öldürülmüfltür.

12 Mart döneminden ç›k›ld›ktan sonra sa¤ ve sol gençlik gruplar› aras›ndaÜniversitelerde ve ö¤renci yurtlar›nda egemenlik kurma mücadelesine dayal› flid-det olaylar› da ülke gündemine oturmufltur. 1974 y›l› Mart ay›ndan itibaren bafl-lang›çta can kayb› ile sonuçlanmayan ancak dozu giderek artan nitelikte ö¤renci

N N

7

olaylar› yaflanm›flt›r. Kas›m ay›nda Hacettepe ve Ortado¤u Teknik Üniversite-si’nde solcu ve sa¤c› ö¤renciler aras›nda ç›kan çat›flmada 28 ö¤renci yaralanm›fl-t›r. Ö¤renci olaylar› k›sa sürede ‹stanbul’a da s›çram›flt›r. Ayn› ay içinde ‹stanbulÜniversitesi’nde ç›kan silahl› çat›flmada kimi ö¤rencilerin yaralanmas› nedeniyleHukuk, T›p ve ‹ktisat Fakülteleri üç gün süreyle kapat›lm›fl, Aral›k ay›nda Dil veTarih Co¤rafya Fakültesi’nde ç›kan çat›flmalarda 143 ö¤renci gözalt›na al›nm›flt›r.1974 y›l› içindeki ö¤renci olaylar›nda can kay›plar›n›n bilançosu az olmakla bera-ber fliddetin giderek art›yor olmas› bundan sonraki y›llarda nelerin yaflanaca¤›n›nhabercisi niteli¤indedir.

1975 y›l› bafl›nda, Süleyman Demirel Milliyetçi Cephe Hükümeti’ni kurma mü-cadelesi verirken fliddet olaylar› üniversiteleri sarm›flt›r. Kas›m ay›na Beyaz›t’ta afiflasma yüzünden iki ö¤renci grubu aras›nda ç›kan silahl› çat›flma ile girilmifltir. Buy›llar içinde üniversiteler s›k s›k boykotlara da ev sahipli¤i yapm›flt›r. 1975 y›l›nda‹stanbul Üniversitesi ile ‹stanbul Teknik Üniversitesi’nde yap›lan boykotlarda çat›fl-ma da ç›km›flt›r. Ö¤rencilerin kimi istekleri karfl›lanm›flsa da boykot ve çat›flmalarsonlanmam›flt›r. Mühendislik Fakültesi ö¤rencilerinden birinin öldürülmesi yeni di-reniflleri beraberinde getirmifl, binlerce ö¤renci, üniversite ve yüksekokullarda “Fa-flizmi Protesto ve ‹htar” boykotlar› bafllatm›flt›r. Boykotlar üniversite kampuslar› iles›n›rl› kalmam›fl faflizmi boykot gösterileri flehirlere de s›çram›flt›r. Malatya’da veElaz›¤’da yürüyüfller yap›lm›fl, çok say›da yaralanmaya neden olan sald›r›lar ger-çekleflmifltir. Ecevit’in “demokrasiyi y›kma tertiplerine girifltiler” dedi¤i olaylar›ndevam›nda ‹stanbul S›k›yönetim Komutanl›¤› grevleri yasaklam›fl ve baz› illerdeuygulanan s›k›yönetim de uzat›lm›flt›r. Ankara’dan Trabzon’a, Eskiflehir’den Erzu-rum’a kadar üniversitelerde yaflanan olaylar k›sa süre sonra ö¤renci yurtlar›na ka-dar yay›lm›flt›r. Üniversitelerde yaflanan bu fliddet olaylar› ve çat›flmalar nedeniyle13 Üniversite Rektörü Baflbakandan e¤itim güvenli¤i için önlem al›nmas›n› istemifl-lerdir. Gazi E¤itim Enstitüsü olaylar nedeni ile 10 gün süreyle kapat›l›rken, Prof.Dr. U¤ur Alacakaptan ve Prof. Dr. Muammer Aksoy’un evine dinamit at›lm›fl, ayn›y›l içinde Demirel ve Ecevit sald›r›ya u¤ram›fl, MHP Genel Baflkan› Alparslan Tür-kefl’in Diyarbak›r gezisi s›ras›nda olaylar ç›km›flt›r. fiiddet ülkede yayg›nlafl›rkenfliddeti protesto yürüyüflleri de beraberinde gelmifltir. ‹zmir’de ilk kez ifladamlar›gösteri yürüyüflü yapm›fl, Ankara’da bakkallar yürümüfl, sanayiciler taraf›ndan De-mirel’e muht›ra verilmifltir. 1975 y›l› içinde ifllenen 34 siyasal nitelikli cinayetin -üçüd›fl›nda- faillerinin bulunamamas› da fliddet eylemlerini tetiklemifltir.

Siyasilerin birbirlerini suçlay›c› aç›klamalar›; konunun “vatanseverlerle vatanhainleri aras›nda savafl” ya da “cumhuriyetçilerle cumhuriyet düflmanlar› aras›ndamücadele” olarak tan›mlanmas› ve toplumdaki ayr›flmaya bir çözüm bulunamam›flolmas› fliddeti 1976 y›l›na da tafl›m›flt›r. Y›l›n ilk dört ay›nda gerçeklefltirilen sald›-r›larda 32 kifli yaflam›n› yitirmifltir. 1977 y›l›nda ö¤renci ve iflçilere yönelik siyasalcinayetler artm›fl, y›l boyunca yaflanan sald›r› ve çat›flmalarda ölenlerin say›s› 231’ibulmufltur.

Erzurum Atatürk Üniversitesi doçentlerinden Orhan Yavuz öldürülmesi ile bafl-layan ö¤retim üyelerine yönelik sald›r›lar sonucunda 1979 y›l›nda Çukurova Üni-versitesi Rektör Yard›mc›s› Fikret Ünsal, ‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi ö¤-retim üyesi Ümit Do¤anay, ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi ö¤retim üyesi Ca-vit Orhan Tütengil yaflamdan kopar›lm›flt›r. 1979-1980 aras›nda ifllenen siyasalamaçl› cinayetler sonucunda yaklafl›k 3000 kifli yaflam›n› yitirmifltir.

Ülkede sükûnetin sa¤lanamamas› hükümetin düflürülmesi ile sonuçlanm›flt›r.1978’in ilk ay› içinde ‹kinci Milliyetçi Cephe Hükümeti CHP’nin verdi¤i güvensiz-



lik oyu sonucunda düflürülmüfl, yerine Ecevit’in baflkanl›¤›nda CHP, CGP, DP veba¤›ms›zlardan oluflan koalisyon hükümeti kurulmufltur. Baflbakan Ecevit fliddetolaylar›na iliflkin olarak “kentlerimizi, sokaklar›nda kurflunlanmadan yürünebilir,okullar›nda vurulmadan okunabilir, evlerinde bombalanmadan yaflanabilir duru-ma k›sa sürede getirmek en baflta gelen görevimizdir” diyerek izleyece¤i siyasetinamac›n› aç›klam›flt›r. Ne var ki Ecevit iyi niyeti uygulamada yank› bulmam›fl, 1978y›l› içinde fliddet olaylar› artarak devam etmifltir. Bireysel cinayetlerin yan› s›ra, ‹s-tanbul Üniversitesi merkez binas›ndan ç›kan ö¤rencilerin üzerine bomba at›lmas›gibi kitlesel hareketler de artm›flt›r. Bu son olay sonucunda 7 ö¤rencinin hayat›n›kaybetmifltir.. Çat›flmalar farkl› ideolojik görüflleri paylaflanlar aras›nda oldu¤u gibiayn› zamanda gruplar›n kendi aras›nda da olmufltur. Davadan döndükleri iddiaedilen kiflilere karfl› sa¤ görüfl mensuplar› aras›nda oldu¤u kadar sol gruplar ara-s›nda da silahl› çat›flmalar yaflanm›flt›r. Sa¤ ve sol gurup aras›nda yaflanan ideolo-jik çat›flma 7 T‹P’li ö¤rencinin Ankara’da öldürülmesi ile sonuçlan›rken (Bahçeliev-ler Katliam›) Kahramanmarafl’ta 2 ö¤retmenin cenaze töreninde yaflanan çat›flma-larda 100’den fazla insan yaflam›n› yitirmifltir. 1978 y›l› içinde fliddet olaylar› sonu-cunda yaflam›n› kaybedenlerin say›s› 900’ü bulmufl, fliddetin artmas› üzerine 13 il-de s›k›yönetim ilan edilmifltir.

Çat›flmalar›n bir türlü önlemedi¤i, iç güvenli¤in sa¤lanamad›¤›, ekonominin ne-redeyse dibe vurdu¤u 1979 y›l›nda bu koflullar› elefltiren bas›n da sözlü ve silahl›sald›r›lardan kendini kurtaramam›flt›r. Milliyet Gazetesi Genel Yay›n Müdürü Abdi‹pekçi 1979 y›l›nda düzenlenen suikast sonucunda öldürülmüfltür. fiiddeti önlemekamac›yla iktidara gelen Üçüncü Ecevit Hükümeti baflar›l› olamay›nca istifa etmifl veyerine yine MSP - MHP’nin deste¤i ile Alt›nc› Demirel Hükümeti kurulmufltur. Nevar ki Demirel hükümeti de sorunlar› çözememifl, Genelkurmay Baflkan› ve Kuv-vet Komutanlar›n›n Cumhurbaflkan›na bir uyar› mektubu vermifltir. Bu mektup 12Eylül 1980 darbesine iden sürecin bafllang›c› olmufltur.

1980 ‹htilali’ne giden süreçte ortaya ç›kan ö¤renci ve iflçi olaylar›n›n nedenleri nelerdir?

Mehmet fiehmus Güzel, “Cumhuriyet Türkiyesi’nde ‹flçi Hareketleri”, Cumhuriyet DönemiTürkiye Ansiklopedisi, Cilt 7, ‹letiflim Yay›nlar›, 1996; Hikmet Özdemir, Siyasal Tarih(1960-1980), Türkiye Tarihi 4, ‹stanbul, 1997.

NM A K A L EM A K A L E

N N

8


Özet

27 May›s Rejimi’ni analiz edebilme

Demokrat Parti, 29 Eylül 1960 tarihinde Demok-

rat Parti kapat›lm›fl, ard›ndan Yass›ada duruflma-

lar› bafllam›flt›r. Askeri müdahalenin meflru bir

zemine oturtulabilmesi için geçici bir anayasa

aç›klanm›flt›r. Geçici Anayasa eski iktidar men-

suplar›n› yarg›lamak üzere Yüksek Adalet Diva-

n› adl› ola¤anüstü mahkeme kurulmas›n› öngör-

müfltür. Yine bu Anayasaya göre Türkiye Büyük

Millet Meclisi’nin bütün yetkilerinin Milli Birlik

Komitesi (MBK) taraf›ndan kullan›lmas› öngö-

rülmüfltür. Yasama yetkisi do¤rudan Milli Birlik

Komitesi taraf›ndan kullan›lacak, yürütme yetki-

si ise devlet baflkan›n›n atad›¤› ve MBK taraf›n-

dan onaylanan bir bakanlar kurulu eliyle yerine

getirilecektir.

1960 Anayasas›’n›n niteliklerini tan›mlayabilme

1961 Anayasas›, “anayasan›n üstünlü¤ü ve ba¤-

lay›c›l›¤›” ilkesini kabul etmifltir. Temel hak ve

özgürlükler konusunda liberal ve demokratik-

tir. Devlet flekli Cumhuriyet olup, insan hakla-

r›na dayanan devlet, demokratik devlet, sosyal

devlet, hukuk devleti ilkelerini benimsemifltir.

Anayasan›n üstünlü¤ü ilkesinin gere¤i olarak

Anayasa hükümlerinin yasama, yürütme ve yar-

g› organlar› ile idare makamlar›n› ve kiflileri

ba¤layaca¤› belirtilmifltir. Egemenlik devlet or-

ganlar› aras›nda paylaflt›r›lm›fl ve yumuflak kuv-

vetler ayr›l›¤› benimsenmifltir. Siyasi partiler de-

mokratik hayat›n vazgeçilmez unsurlar› olarak

kabul edilmifl, Anayasa Mahkemesi kurulmufl,

TRT gibi kurumlar özerklefltirilmifltir. Yarg› ba-

¤›ms›zl›¤› temel hak ve özgürlüklerin güvence-

si olarak tasarlanm›fl, yarg›, yasama ve yürüt-

menin yan›nda anayasal düzeyde ba¤›ms›z ve

güvenceli hale gelmifltir. Ayr›ca bas›n özgürlü-

¤ü güçlendirilmifl ve siyasal özgürlüklerin kap-

sam› geniflletilmifltir.

1960 ‹htilali sonras›nda çok partili sisteme na-

s›l ve hangi siyasi liderler eliyle geçildi¤ini aç›k-

layabilme

Bu dönemde Sosyalist Parti, Mutedil Liberal Par-

ti, Adalet Partisi, Çal›flma Partisi, Cumhuriyetçi

Mesleki Islahat Partisi, Memleketçi Serbest Parti,

Yeni Türkiye Partisi, Türkiye ‹flçi Partisi, Güven

Partisi, Musavat Partisi, Millete Hizmet Partisi,

Muhafazakar Parti ve Cumhuriyetçi Parti gibi par-

tiler kurulmufltur. Adalet Partisi ve Yeni Türkiye

Partisi Demokrat Parti’nin miras›na talip olmufl-

tur. Her iki partinin program› da DP’nin progra-

m›na benzemektedir. 27 May›s ‹htilali’nden son-

raki ilk Millet Meclisi genel seçimleri 1961 y›l›n-

da yap›lm›fl ve genel seçimler sonucunda CHP

birinci parti olmufltur. Demokrat Parti oylar› AP

ve YTP aras›nda paylafl›lm›flt›r. 15 Ekim 1961 se-

çimlerinden CHP mecliste daha fazla sandalyeye

sahip siyasal parti olarak ç›km›fl olmakla beraber

tek bafl›na iktidar olamam›fl ve ‹smet Pafla’n›n

baflkanl›¤›nda CHP-AP koalisyonu kurulmufltur.

1960 ile 1980 aras›nda iflçi ve ö¤renci olayla-

r›n›n geliflimi ve sonuçlar›n› tart›flabilme

1961 Anayasas› çal›flanlara sendika, iflçilere grev

ve toplu sözleflme hakk› tan›m›flt›r. 27 May›s

1960’tan sonra ilk iflçi eylemi 1962 y›l›nda ‹stan-

bul’da Kavel fabrikas›ndaki iflçilerin greve git-

mesi nedeni ile olmufltur. ‹flçilere sendika kur-

ma hakk›, toplu sözleflme ve grev hakk›n› veren

yasalar›n ç›kmas›ndan sonra 11 Mart 1965 tari-

hinde Zonguldak’taki kömür iflçileri, bir y›l son-

ra da ‹zmir’deki Kula Yün Mensucat Fabrikas›

iflçileri greve gitmifltir. 1966 y›l›nda ilk iflçi yürü-

yüflü Çorum Belediyesi’nde çal›flan temizlik ifl-

çilerinin yürüyüflü olmufltur. 1967 y›l›nda D‹SK

kurulmufl, 1969 y›l›nda ABD 6. filosunu protes-

to için D‹SK ve üniversite ö¤rencileri Taksim’de

miting yapm›flt›r. ‹stanbul Üniversitesi Hukuk

Fakültesi’nde bafllayan olaylar h›zla di¤er üni-

versitelere s›çram›fl, 1968 y›l› Türkiye genelinde

örgütlenmeye bafllayan “Komünizmle Mücadele

1NA M A Ç

2NA M A Ç

4NA M A Ç

3NA M A Ç


Dernekleri” ve sa¤c› ö¤rencilerin kontrolünde

olan MTTB gençlerle, ö¤retmenlere, ayd›nlara,

iflçilere karfl› eylem birli¤i karar› al›nca sanc›l›

y›llar bafllam›flt›r. Boykotlar bir süre sonra yer-

lerini iflgallere b›rakmaya bafllam›fl ve fakülte

ö¤rencileri sadece kendi fakülte binalar›na de-

¤il Bakanl›klara da el koymufltur. 1969 y›l›nda

Amerika Büyükelçisi Komer’in otomobilinin Or-

ta Do¤u Teknik Üniversitesi’nde yak›lmas› olay-

lar› iyice t›rmand›rm›flt›r.

12 Mart Muht›ras› ve sonras›ndaki geliflmeler ko-

nusunda de¤erlendirebilme

12 Mart 1971 tarihindeki askeri müdahale; üni-

versitelerdeki fliddet olaylar›n›n önünün al›na-

mamas› ve büyük flehirlerdeki eylemler gibi bir

dizi nedenin etkisi alt›nda gerçekleflmifltir. Ge-

neraller anarfli, ekonomik ve sosyal huzursuz-

luklar›n sorumlusu olarak parlamentoyu ve hü-

kümeti görmüfltür. Ordu 27 May›s 1960 y›l›ndan

farkl› olarak parlamentoyu da¤›tmadan ve siya-

sal partileri kapatmadan sorunu çözmeye çal›fl-

m›flt›r. Nihat Erim 26 Mart 1971 tarihinde ondört

teknotrat ve sekiz siyasetçiyle kabineyi kurmufl-

tur. Meclisten güvenoyu alan bu partiler üstü

hükümet döneminde fliddet olaylar›na karfl› ba-

z› illerde s›k›yönetim ilan edilmifltir. 12 Mart

1971 askeri müdahalesinin ard›ndan muht›rac›

komutanlar›n ilk yapt›klar› eylem, ordu içinde

sol darbe haz›rlad›¤› iddia edilenlerin tasfiye

edilmesi olmufltur. 1973 y›l›ndaki seçimlerle be-

raber 1971 muht›ras› ile bafllayan ara rejim dö-

nemi sona ermifltir. Bu süreç içinde Fahri Koru-

türk Cumhurbaflkan› seçilmifltir.

5NA M A Ç


Kendimizi S›nayal›m1. Yass›ada Duruflmalar›, hangi mahkeme eliyle ger-çeklefltirilmifltir?

a. ‹stiklal Mahkemelerib. Yüksek Adalet Divan›c. Örfi Mahkemelerd. Sulh Hukuk Mahkemelerie. ‹dare Mahkemesi

2. 1961 Anayasas›’n›n halkoylamas› sonucunda ald›¤›evet oy oran› yüzde kaçt›r?

a. % 38,5b. %50c. %61,5d. %70e. %90

3. 1961 Anayasas›’n›n temel özellikleriyle ilgili afla¤›-daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. 1924 Anayasas›’ndan uzun ve ayr›nt›l›d›r.b. Kuvvetler Ayr›l›¤› benimsenmifltir.c. Demokratik ve liberal e¤ilimlidir.d. Bas›n ve siyasal özgürlüklerin kapsam›n› ge-

niflletmifltir.e. Meclis, egemenli¤i kullanan tek organ haline

getirilmifltir.

4. Afla¤›dakilerden hangisi Demokrat Parti’nin miras›-na aday parti olarak de¤erlendirilmifltir?

a. Adalet Partisib. Türkiye ‹flçi Partisic. Mutedil Liberal Partid. Sosyalist Partie. Memleketçi Serbest Parti

5. Türkiye’nin Dördüncü Cumhurbaflkan› kimdir?a. ‹smet ‹nönüb. Celal Bayarc. Cemal Gürseld. Süleyman Demirele. Turgut Özal

6. 12 Mart 1971 Muht›ras›’n›n verilme gerekçesi afla¤›-dakilerden hangisidir?

a. Banka soygunlar›, adam kaç›rmalar gibi iç gü-venli¤i tehdit eden sorunlar

b. Hükümetin anarfliyi önlememifl olmas›c. Anayasan›n öngördü¤ü reformlar›n siyasi erk ta-

raf›ndan yerine getirilmemifl olmas›d. Türkiye Cumhuriyeti’nin gelece¤inin tehlikeye

düflmüfl olmas›e. Anayasan›n özgürlükleri k›s›tlam›fl olmas›

7. 12 Mart Muht›ras› sonras› uygulamalar içinde afla¤›-dakilerden hangisi yer almaz?

a. Ordu içinde tasfiyenin gerçeklefltirilmesib. Akademisyen, yazar, sendikac›lar›n da aralar›n-

da bulundu¤u tutuklamalar›n gerçeklefltirilmesic. Kimi iflçi, gençlik ve ö¤retmen örgütlerinin yar-

g›lamas›n›n yap›lmas›d. Adnan Menderes’in idam edilmesie. Baz› partilerin kapat›lmas›

8. Afla¤›dakilerden hangisi, 1973 Seçimlerinin ard›ndanhükümetin kurulamama nedenleri içinde yer almaz?

a. Siyasi parti liderlerinin birbirlerini suçlamalar›b. Seçim sonuçlar›n›n tek bir partinin iktidara gel-

mesine olanak sa¤lamam›fl olmas›c. Adalet Partisi Genel ‹dare Kurulu’nun hiçbir koa-

lisyona kat›lmama karar› alm›fl olmas›d. Cumhurbaflkan›n›n hiçbir siyasal partiye hükü-

meti kurma görevini vermemifl olmas›e. Olas› koalisyon ortaklar›ndan Necmettin Erba-

kan’›n koalisyona hay›r demifl olmas›

9. 1973 Seçimlerinden sonra kurulan koalisyon hükü-metinde, CHP’nin koalisyon orta¤› hangi partiydi?

a. Adalet Partisib. Milliyetçi Hareket Partisic. Demokratik Partid. Milli Selamet Partisie. Güven Partisi

10. Afla¤›dakilerden hangisi 12 Mart dönemi sonras›ndaartan ö¤renci ve iflçi hareketlerinin nedenleri aras›ndayer almaz?

a. Memurlar›n sendika kurma haklar›n›n engellen-mesi

b. Devlet Güvenlik Mahkemeleri’nin kurulmas› içinplanlama yap›lmas›

c. Koalisyon hükümetlerinin ülkeyi yönetmekteyetersiz kalmas›

d. ‹flçi ve sendikac›lar›n tutuklanmas›e. Türkiye’nin Kore’ye asker göndermesi


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “27 May›s Rejimi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “1960 Anayasas› ve DevletinYeniden Örgütlenmesi, Anayasan›n Nitelikleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “1960 Anayasas› ve DevletinYeniden Örgütlenmesi, Anayasan›n Nitelikleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “1961 Seçimleri ve Ço¤ulcuDemokrasiye Geçifl” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “1961 Seçimleri ve Ço¤ulcuDemokrasiye Geçifl” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “12 Mart Muht›ras› ve AraRejim” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “12 Mart Muht›ras› ve AraRejim” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “1973 Seçimleri ve Demok-rasiye Dönüfl” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “1973 Seçimleri ve Demok-rasiye Dönüfl” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise” ‹flçi ve Ö¤renci Eylemleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Size 1

27 May›s 1960 günü Milli Birlik Komitesi ad› alt›ndatoplanan bir grup subay›n yönetime el koymas›n›n ar-d›ndan Milli Birlik Hükümeti kurulmufltur. 30 May›s1960’da ilk Gürsel Hükümeti kurulmufl ve yeni bir ana-yasan›n yap›lmas› haz›rl›klar› bafllam›flt›r. Milli BirlikKomitesi TBMM aç›l›ncaya kadar Meclisin bütün yetki-lerini kullanacak, yürütme yetkisi MBK taraf›ndan onay-lanan bir Bakanlar Kurulu eliyle icra edilecektir. Siyasipartilerin il, ilçe merkezleri d›fl›nda örgüt kurmalar› ya-saklanm›fl ancak 1961 y›l› içinde siyasi parti faaliyetlerik›smen serbest b›rak›lm›flt›r. Orduda tasfiyeler gerçek-lefltirilmifl ve bir k›s›m ö¤retim üyesi üniversitelerdenuzaklaflt›r›lm›flt›r. 1966 y›l›nda ç›kan af yasas› ile De-mokrat Parti hükümlülerinin kamu haklar› yeniden ta-n›nm›fl ve siyasi haklar› geri verilmifltir.

S›ra Sizde 2

6 Ocak 1961 tarihinde aç›lan Kurucu Meclis anayasay›ve seçim kanununu en k›sa zamanda haz›rlamakla gö-revlendirilmifltir. Kurucu Meclis’in Temsilciler Meclisieliyle bafllayan anayasa haz›rl›klar›nda ‹stanbul Üniver-sitesi Hukuk Fakültesi ile Ankara Üniversitesi SiyasalBilgiler Fakültesi orijinli iki metin dikkate al›nm›flt›r.Anayasa 9 Temmuz 1961’de %61,5 evet oyu ile kabuledilmifltir. 1961 Anayasas›, anayasan›n üstünlü¤ü veba¤lay›c›l›¤› ilkesini esas alm›flt›r. Siyasi Partiler demok-ratik hayat›n vazgeçilmez unsuru olarak kabul edilmifl-tir. Bas›n-yay›n, insan haklar› konusunda at›l›mlar ger-çeklefltirilmifl, Anayasa Mahkemesi kurulmufl, TRT gibikurumlar özerklefltirilmifltir. Hukuk devleti ilkesi 1961Anayasas›’n›n temel niteliklerinden biridir.

S›ra Sizde 3

1961 Anayasas› çal›flanlara sendika hakk› ile iflçileregrev ve toplu sözleflme hakk› tan›m›flt›r. Memurlar dasendika hakk›ndan yararlanabilmifltir. Bu dönemde Sen-dikalar Kanunu, Toplu ‹fl Sözleflmesi, Grev ve LokavtKanunu ile ilgili yasal düzenlemeler yap›lm›flt›r. Anaya-sa ayn› zamanda Özerk Kurulufllar Bafll›¤› alt›nda Üni-versiteleri düzenlemifl ve Üniversitelerin bilimsel, idariözerkli¤e sahip kamu tüzel kiflili¤i oldu¤unu ilan etmifl-tir. Üniversite özerkli¤i anayasal güvenceye kavuflmufl,Üniversite organlar›, ö¤retim üyeleri ve yard›mc›lar›n›nüniversite d›fl›ndaki organlarca görevlerinden uzaklaflt›-r›lamayaca¤› hükmü ile de bilimsel özerklik garanti al-t›na al›nm›flt›r.



S›ra Sizde 4

1966 ve sonras›nda büyük kapsaml› iflçi eylemleri bafl-lam›flt›r. ‹flçi eylemleri antidemokratik ifl kanunlar›n›nprotesto edilmesi, sendika seçme özgürlü¤ü, iflten ç›-karmalar› protesto etmek, haftal›k çal›flma süresininazalt›lmas› gibi gerekçelere dayal› olarak dayanm›flt›r.Sendikal haklar›n› korumak gerekçesi ile ya da Sendi-kalar Kanunu’nda yap›lmas› düflünülen de¤iflikliklerekarfl› kitlesel eylemler gerçeklefltirilmifltir. Ö¤renci olay-lar›n›n bafllang›c›ndaki nedeni ise kayd› silinen kimiö¤rencilere yeniden hak verilmesi talepleri olmufltur.Ancak ileriki y›llarda NATO’ya karfl› olmak gibi siyasalkimi gerekçelere ve bunlara dayal› eylemlere dönüfl-müfltür. Boykot ve iflgal komiteleri oluflmufl, bir s›nav›nertelenmesi, yönetmeli¤in ö¤renci aleyhine olan hü-kümlerinin de¤ifltirilmesi, harçlar›n dondurulmas›, kitapticaretinin önlenmesi istekleriyle bafllayan eylemler fa-külte ve bina iflgallerine, fliddetli boykotlara ulaflm›flt›r.

S›ra Sizde 5

12 Mart’a giden süreç içinde Adalet Partisi’nden birgrubun muhalefeti desteklemesi ile bütçenin reddedil-mesi siyasi ortam› germifltir. Ayn› zamanda banka soy-gunlar›, Amerikal› havac› subaylar›n kaç›r›lmas›, bom-balar›n s›kça patl›yor olmas›, Üniversitelerde ölüm veyaralama olaylar›n›n devam ediyor olmas› gibi kar›fl›kbir siyasi tablo gözlenmektedir. Askerler taraf›ndan ve-rilen muht›raya göre parlamento ve hükümet sürege-len tutum, görüfl ve icraat› ile ülkeyi anarfli ve kardeflkavgas› içine sokmufl, anayasan›n öngördü¤ü reform-lar› yapmam›fl ve Türkiye Cumhuriyeti’nin gelece¤initehlikeye düflürmüfltür. Bu nedenle reformlar› Atatürk-çü bir görüflle ele alacak, ‹nk›lâp kanunlar›n› uygula-yacak, ümitsizli¤i giderecek, kuvvetli ve inand›r›c› birhükümetin demokratik kurallar içinde oluflturulmas›n›zaruri bulduklar›n› ifade etmifllerdir. Bunun gerçeklefl-memesi durumunda idareyi do¤rudan ele alacaklar›n›ilan etmifllerdir.

S›ra Sizde 6

1973 Seçimlerine Naim Talu’nun Baflbakanl›¤› döne-minde gidilmifltir. Ülkedeki siyasi tabloda CHP, AP,MSP, DP ve MHP vard›r. Seçim sonuçlar› Adalet Par-tisi’nin oy kayb›na u¤rad›¤›n› ve buna karfl›l›kMSP’nin oy kazand›¤›n› göstermektedir. Bu seçim so-nuçlar›na göre CHP 185, AP 148, MSP 49, DP 45 mil-letvekilli¤i ç›karm›flt›r. %33 oy alan CHP milletvekilisay›s›n› 91 sandalye artt›r›rken AP 77, CGP ise 29 san-dalye kaybetmifltir.

S›ra Sizde 7

CHP en çok oy alan parti olarak 1973 seçimlerindenç›km›fl olmas›na ra¤men seçim sonuçlar› bir koalisyo-nun yap›lmas›n› gerekli k›lm›flt›r. Hükümet bunal›m›n›nesas sebebi uygun bir koalisyon ortakl›¤›n›n gerçeklefl-tirilememesidir. AP genel olarak bu seçim sonucundamilletin kendilerine muhalefet görevi verdi¤ini ifadeederek hükümetlerde yer almaya pek istekli olmam›fl-t›r. Hükümeti kurma görevi verilen Bülent Ecevit’in gi-riflimleri MSP’nin hay›r demesi nedeni ile mümkün ola-may›nca görev Demirel’e verilmifl ancak, Necmettin Er-bakan’›n bu koalisyona evet demesine ra¤men Ecevit’inüçlü koalisyona hay›r demesi nedeni ile Hükümet ku-rulamam›flt›r. Birkaç kez daha benzer nedenlerle ger-çekleflmeyen giriflimlerin sonunda Türkiye’nin 37. Hü-kümeti CHP-MSP ortakl›¤›nda kurulabilmifltir.

S›ra Sizde 8

12 Mart döneminde D‹SK yöneticilerine yönelik adlikovuflturman›n yap›lmas› ve kimi sendikac›lar›n tutuk-lanm›fl olmas› ile bafllayan gerginlik 12 Mart sonras›ndada devam etmifltir. 1973 sonras›nda grevlerin artt›¤› gö-rülmektedir. Devlet Güvenlik Mahkemelerine karfl› ey-lemler, ö¤rencilerin yaralanmas› ve öldürülmesini pro-testo etmek gerekçesiyle gerçeklefltirilen eylemler gide-rek artm›fl, 1 May›s 1977 mitingi s›ras›nda çok say›da ki-flinin ölümü ve 1980’de D‹SK eski baflkan›n›n öldürül-mesi ile gerginlik t›rmanm›flt›r. Benzer flekilde üniversi-telerde ve ö¤renci yurtlar›nda sa¤ ve sol görüfllü ö¤ren-ciler aras›nda egemenlik kurma mücadelesine dayal›fliddet olaylar› görülmüfltür. Boykotlar ve protestolar,silahl› çat›flmalar ile devam etmifl, e¤itim güvenli¤ini or-tadan kald›rm›fl ve bu nedenle Üniversiteler s›kça e¤iti-me ara vermek zorunda kalm›flt›r.


Ak›n, R›dvan. (2010)b Türk Siyasal Tarihi 1908-2000,

‹stanbul.Ald›kaçt›, Orhan. (1982). Anayasa Hukukumuzun Ge-

liflmesi ve 1961 Anayasas›, 4.bask›, ‹stanbul.. Altu¤, Kurtul. (1973). 12 Mart ve Nihat Erim Olay›,

Ankara............ (1976). 27 May›s’tan 12 Mart’a, ‹stanbul.Ar›kan, ‹dil. (2011). Türk Anayasa Hukukunda Yük-

sekö¤retim, Ankara Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Kamu Hukuku (Anayasa Hukuku) Anabi-lim Dal› Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

Birand, Mehmet Ali ve Dündar, Can ve Çapl›, Bülent.(2008). 12 Mart ‹htilalin Pençesinde Demokrasi,

Ankara.Cumhuriyet Gazetesi, Ekim-Kas›m- Aral›k 1973.Çetinkaya, Hikmet. (1986). Sanc›l› Y›llar (1965-1971),

‹stanbul: Tekin Yay›nevi.Gevgilili, Ali. (1973). Türkiye’de 1971 Rejimi.

........... (1987). Yükselifl ve Düflüfl, Ankara, 1987.Gözler, Kemal. (2000). Türk Anayasa Hukuku, Bursa.Gözübüyük, fieref. (2003). Anayasa Hukuku, Ankara.Güzel, Mehmet fiehmus. (1996). “Cumhuriyet Türkiye-

si’nde ‹flçi Hareketleri”, Cumhuriyet Dönemi Tür-

kiye Ansiklopedisi, Cilt 7, ‹letiflim Yay›nlar›.Ifl›kl›, Alpaslan. (1996). “Cumhuriyet Döneminde Türk

Sendikac›l›¤›”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye An-

siklopedisi, Cilt 7.Koçak, Cemil. (1997). “Siyasal Tarih (1923-1950)”, Tür-

kiye Tarihi 4, ‹stanbul.Özbudun, Ergun. (1993). Türk Anayasa Hukuku,

Ankara.Sencer, Muzaffer. (1974), Türkiye’de Siyasal Partile-

rin Sosyal Temelleri, ‹stanbul.Soysal, Mümtaz. (1969). Anayasaya Girifl, Ankara.Tarih 2002, Türk Sanayiciler ve ‹fladamlar› Derne¤i, ‹s-

tanbul.Tanör, Bülent. (2008). Osmanl›-Türk Anayasal Gelifl-

meleri, ‹stanbul: YKY.Tekeli, fiirin. (1996). “Cumhuriyet Döneminde Seçim-

ler”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedi-

si, Cilt 7.Toker, Metin. (1993). Demokrasimizin ‹smet Pafla’l›

Y›llar› 1965-1973, Ankara. Tunçay, Mete. (1997).” Siyasal Tarih (1950-1960)”, Tür-

kiye Tarihi 4, ‹stanbul.

........... (1996). “Siyasal Hayat/Siyasal Geliflmenin Evre-leri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi,

Cilt 7.Özdemir, Hikmet. (1997). “Siyasal Tarih (1960-1980),

Türkiye Tarihi 4, ‹stanbul.Üçok, Coflkun. (1980). Siyasal Tarih (1789-1960),

Ankara.www.disk.org.tr

www.turkis.org.tr


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;12 Eylül 1980 tarihinde gerçeklefltirilen askeri darbe sonunda kurulan yöne-timin uygulamalar›n› tart›flabilme,1982 Anayasas›’n›n temel niteli¤ini Anayasa’da yap›lan de¤ifliklikleri aç›kla-yabilecek,Turgut Özal ve döneminin Türk siyasal hayat›ndaki yeri ve önemini aç›kla-yabilecek,Süleyman Demirel ile di¤er eski siyasetçilerin yeniden siyasete dönme süreç-lerini aç›klayabilecek,Türkiye’yi 28 fiubat sürecine götüren nedenler ve bu süreçte yaflanan olay-lar› de¤erlendirebilecek,1980-2010 y›llar› aras›nda kapat›lan siyasi partileri aç›klayabilecek,Adalet ve Kalk›nma Partisi dönemini de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• 12 Eylül Darbesi ve 1982 Anayasas›• Turgut Özal ve Anavatan Partisi• Necmettin Erbakan ve Refah Partisi• 28 fiubat Süreci ve Süleyman

Demirel

• Bülent Ecevit ve DemokratikSol Parti

• Recep Tayyip Erdo¤an ve Adaletve Kalk›nma Partisi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNNN

Türkiye’de Demokrasive Parlamento Tarihi

• 12 EYLÜL ASKER‹ DARBES‹ VE DEMOKRAS‹N‹N ASKIYA ALINMASI

• ANAVATAN PART‹S‹ VE TURGUT ÖZAL’LI YILLAR

• SÜLEYMAN DEM‹REL DÖNEM‹ VEKOAL‹SYON HÜKÜMETLER‹NEDÖNÜfi

• 28 fiUBAT SÜREC‹ VE B‹R DÖNEMDE DÖRT HÜKÜMET

• ADALET VE KALKINMA PART‹S‹DÖNEM‹ VE RECEP TAYY‹P ERDO⁄AN’IN YÜKSEL‹fi‹

Darbeler Dönemi veDemokrasiyi YaflatmaÇabalar› II


12 EYLÜL ASKER‹ DARBES‹ VE DEMOKRAS‹N‹N ASKIYA ALINMASI Türk siyasi tarihinde, 27 May›s 1961 tarihindeki askeri müdahaleyle bafllayan mü-dahaleler ve muht›ralar döneminin belki de önemli halkas› 12 Eylül 1980 AskeriMüdahalesidir. Özellikle 1975 y›l›ndan sonra h›z kazanan ö¤renci olaylar›, iflçigrevleri, a¤›r ekonomik bunal›mlar, siyasi istikrars›zl›klar, siyasi cinayetler ve top-lumsal çat›flmalar ülkeyi iç savafl ortam›na getirmiflti. Uzlaflma kültüründen yoksunsivil siyasetin çözüm üretmekte yetersiz kalmas›, toplumun en güvendi¤i kurumolan Silahl› Kuvvetlerden beklentilerini de artt›rm›flt›. Çorum’da, Malatya’da ve Ma-rafl’ta yaflanan toplumsal olaylara, 1980 y›l›n›n yaz aylar›nda eski BaflbakanlardanNihat Erim’in ve D‹SK Genel Baflkan› Kemal Türkler’in öldürülmeleri de ekleninceTürkiye’nin geri dönülemez bir noktaya geldi¤i pek çok kifli taraf›ndan anlafl›lm›fl-t›. Yine de siyaset arenas›ndaki k›s›r tart›flma ortam›n›n devam etmesi, Silahl› Kuv-vetlerin yönetime el koymas›n› kaç›n›lmaz bir hale getirmiflti.

Sonunda beklenen oldu ve 12 Eylül 1980 tarihinde Türk Silahl› Kuvvetleri ger-çeklefltirdi¤i bir müdahaleyle yönetime el koydu. 12 Eylül’de sabaha karfl› Silahl›Kuvvetlerin ülke yönetimine el koydu¤u, Parlamento ile hükümetin feshedildi¤i,siyasî parti ve sendikalar›n faaliyetlerinin durduruldu¤u, yönetime el koyan kadro-nun lideri konumundaki Genelkurmay Baflkan› Orgeneral Kenan Evren taraf›ndankamuoyuna aç›kland›.

Genelkurmay Baflkan› ve Millî Güvenlik Konseyi Baflkan› Orgeneral Kenan Ev-ren imzas›yla yay›nlanan 1 numaral› bildiride; “Türkiye Cumhuriyeti devletinin sony›llarda iç ve d›fl düflmanlar›n tahrikleriyle varl›¤›na, rejimine ve ba¤›ms›zl›¤›nayönelik fikri ve fizikî haince sald›r›lar içinde oldu¤u” belirtilerek, “‹flte bu ortamiçinde Türk Silahl› Kuvvetleri de iç hizmet kanununun verdi¤i Türkiye Cumhuri-yetini koruma ve kollama görevini Yüce Türk Milleti ad›na emir ve komuta zinciriiçinde ve emirle yerine getirme karar› alm›fl ve ülke yönetimine bütünüyle el koy-mufltur. Giriflilen harekât›n amac› ülke bütünlü¤ünü korumak, millî birlik ve be-raberli¤i sa¤lamak, muhtemel bir iç savafl› ve kardefl kavgas›n› önlemek, devlet oto-ritesini ve varl›¤›n› yeniden tesis etmek ve demokratik düzenin ifllemesine maniolan sebepleri ortadan kald›rmakt›r. Parlamento ve hükümet feshedilmifltir. Parla-mento üyelerinin dokunulmazl›¤› kald›r›lm›flt›r” denilerek darbenin gerekçeleriortaya konuldu.

Darbeler Dönemi veDemokrasiyi Yaflatma

Çabalar› II

Askeri müdahaleden hemen sonra ülke yönetimini, Genelkurmay Baflkan› Or-general Kenan Evren’in baflkanl›¤›nda oluflan Milli Güvenlik Konseyi üstlendi. Beflkiflinden oluflan Milli Güvenlik Konseyi’nde Kenan Evren’den baflka Kara Kuvvet-leri Komutan› Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan› Orgeneral Tahsin fiahin-kaya, Deniz Kuvvetleri Komutan› Oramiral Nejat Tümer ve Jandarma Genel Komu-tan› Orgeneral Sedat Celasun yer ald›. Milli Güvenlik Konseyi’nin yap›s›ndan daanlafl›laca¤› gibi darbe, emir komuta zincirine ba¤l› kal›narak gerçeklefltirilmiflti.K›sa bir süre sonra da hükümeti kurmakla görevlendirilen Deniz Kuvvetleri EskiKomutan› Bülent Ulusu yeni Bakanlar Kurulu’nu oluflturdu.

Darbeden çok k›sa bir süre sonra 12 Eylül 1980 öncesi olaylar›n izlerini ortadankald›rmak için sorumlu görülen kiflilerin yarg›lanmas›na hemen baflland› ve cayd›-r›c› olmas› için k›sa yarg› süreçlerinde idam dâhil, çok a¤›r cezalar verilerek hemeninfaz edildi. Bu arada CHP Genel Baflkan› Bülent Ecevit, hem 12 Eylül yönetimininbask›lar›n›n hem de parti içindeki çekiflmelerin etkisiyle 30 Ekim 1980’de görevin-den istifa ederek, aktif siyasetten bir süreli¤ine çekildi.

Askeri darbe sonucunda K›z›lay ve Çocuk Esirgeme Kurumu d›fl›ndaki bütündernekler ile siyasal partiler kapat›l›rken, D›fliflleri Bakanl›¤› Genel Sekreteri ‹lterTürkmen NATO ülkelerinin Türkiye’deki Büyükelçilerini topluca makam›na davetederek, ordunun yönetime el koymas› hakk›nda bilgi verdi ve askerî yönetimin“Baflta NATO olmak üzere Türkiye’nin dahil oldu¤u ittifaklara ve anlaflmalara sa-d›k kalaca¤›n›, bugüne kadar yürütülmüfl olan d›fl iliflkilerde ve ilkelerde herhan-gi bir de¤iflikli¤in söz konusu olmad›¤›n›” aç›klad›. Bu aç›klamadan da anlafl›laca-¤› gibi 12 Eylül’de geçekleflen askeri darbe sonucunda iç politikada her yönüyleyeni bir yap›lanmaya do¤ru gidilirken, d›fl politikada eski anlay›fl ve yaklafl›mlar›ndevam edece¤i gözler önüne serilmifl oldu.

Türkiye, 1981 y›l›na Atatürk’ün do¤umunun yüzüncü y›l› kutlamalar›n›n coflku-suyla girdi. Ancak UNESCO taraf›ndan “Atatürk Y›l›” olarak ilan edilen bu dönem-de, bas›n-yay›n kurulufllar› ile sendikalar ve eski siyasetçiler üzerindeki bask›lardaha da artt›. Baz› eski siyasetçilerin faaliyetlerinden dolay› ve yolsuzluk suçlama-lar›na maruz kalarak tutukland›¤› ve yarg›land›¤› günlerde, Milli Güvenlik Konse-yi 1 Haziran 1981’de bir bildiri yay›nlayarak siyasi partilerin eski yöneticilerinin de-meç vermelerini ve yaz› yazmalar›n› yasaklad›. Ayn› zamanda eski siyasetçileri öv-me, yerme ve elefltirmeye de yasak getirdi. Bu flekilde Milli Güvenlik Konseyi, 12Eylül 1980 öncesi yaflanan olaylar›n haf›zalardan silinmesi konusunda ne denli ka-rarl› oldu¤unu topluma bir kez daha hat›rlatm›fl oldu. Bu anlay›fl›n bir yans›mas›olarak da, k›sa bir süre sonra, daha önce faaliyetleri durdurulmufl olan siyasal par-tilerin feshedildi¤ine dair kanun, 16 Ekim 1981’de Milli Güvenlik Konseyi taraf›n-dan onayland›.

12 Eylül 1980’de kurulan yeni yönetim, bir baflka askeri darbenin haz›rlam›fl ol-du¤u ve Türkiye’deki sorunlar›n kayna¤› olarak gördükleri 1961 Anayasas›’n› orta-dan kald›rmaktan çekinmedi. Yeni Anayasa için çal›flmalara hemen baflland›. Silah-l› Kuvvetlerin ülkeyi tümüyle denetimi alt›nda tuttu¤u dönemde, 120’si illerden,40’› da Milli Güvenlik Konseyi taraf›ndan seçilen 160 üyeden oluflan Dan›flma Mec-lisi, 27 Ekim 1981’de ilk toplant›s›n› yapt›. Dan›flma Meclisi’ne üye olmak için, yük-sekö¤renim görmüfl, 30 yafl›n› bitirmifl ve 12 Eylül 1980’den önce herhangi bir si-yasal partiye girmemifl olmak gerekiyordu. Ancak Milli Güvenlik Konseyi’nin ata-d›¤› üyeler için yüksekö¤renim görmüfl olmak koflulu getirilmemiflti. Baflkanl›¤›naOrd. Prof. Dr. Sadi Irmak’›n seçildi¤i Dan›flma Meclisi’ne yeni Anayasay› yapmakve halkoyuna sunmak için kanunu haz›rlamak görevi verildi. Bir Kurucu Meclis ni-


teli¤i tafl›yan Dan›flma Meclisi’nde, Anayasa tasla¤› haz›rlamak için kendi üyeleriaras›ndan 15 kiflilik bir komisyon oluflturuldu ve baflkanl›¤›na da Prof. Dr. OrhanAld›kaçt› getirildi. Kendi içinde görev bölümü yapan komisyon, yüksek mahkeme-ler, üniversiteler, sendikalar, meslek kurulufllar› baflta olmak üzere çeflitli kurum vekurulufllar›n Anayasa hakk›ndaki görüfllerini ald›ktan sonra, tasla¤› 17 Temmuz1982’de Dan›flma Meclisi’ne sundu. Dan›flma Meclisi’nde 4 A¤ustos’ta bafllayan gö-rüflmeler 23 Eylül 1982’de sona erdi ve taslak 120 kabul, 7 red ve 12 çekimser oy-la kabul edildi. Dan›flma Meclisi hemen bir gün sonra, 24 Eylül 1982 tarihinde Ana-yasa’n›n Halkoyuna Sunulmas› Hakk›nda Kanunu ç›kard› ve yeni Anayasa ile ilgi-li süreçteki görevini büyük ölçüde tamamlad›.

Dan›flma Meclisi’nde kabul edilen Anayasa tasla¤›, halkoyuna sunulmadan ön-ce Milli Güvenlik Konseyi taraf›ndan üzerinde son çal›flmalar›n yap›lmas› için ilgi-li komisyonlara gönderildi. Üzerinde de¤ifliklikler yap›lan Anayasa tasar›s›, MilliGüvenlik Konseyi taraf›ndan 19 Ekim 1982’de kamuoyuna aç›kland› ve halka biz-zat Kenan Evren taraf›ndan tan›t›m› yap›ld›. Yasaklar›n ve k›s›tlamalar›n egemenoldu¤u propaganda sürecinde Kenan Evren il il dolaflarak Anayasan›n kabulü içindo¤rudan çal›flmalar yapt›. 7 Kas›m 1982’de yap›lan halkoylamas› sonucu yüzde 91civar›nda kabul oyu alan Anayasa yürürlü¤e girdi ve ayn› sonuca ba¤l› olarak Ke-nan Evren de Anayasan›n geçici birinci maddesi gere¤ince Cumhurbaflkan› seçildi.

Anayasan›n bu denli yüksek bir oyla kabul edilmesinde; 1980 öncesindeki kao-tik ortam›n halkta derin izler b›rakmas›n›n, eski siyasi iktidarlara olan güvensizli-¤in devam etmesinin, bas›n-yay›n organlar›n›n s›k› bir denetim alt›nda tutulmas›-n›n, Anayasa hakk›nda yorum ve de¤erlendirme yapma yasa¤›n›n getirilmesininetkili oldu¤u söylenebilir.

Bafllang›ç, Genel Esaslar, Temel Haklar ve Ödevler, Cumhuriyetin Temel Or-ganlar›, Mali ve Ekonomik Hükümler, Çeflitli Hükümler, Geçici Hükümler ve SonHükümler olmak üzere toplam yedi bölümden oluflan 1982 Anayasas› ile devletinyeniden düzenlenmesi hedeflendi. Özellikle yasama-yürütme iliflkileri aç›s›ndanyeni bir anlay›fl gelifltirildi ve 1961 Anayasas›’nda yer alan iki meclisli yap› terk edi-lerek, yasaman›n üstünlü¤ü yerine yasama-yürütme erkleri aras›nda denklik öngö-rüldü. Kanun koyma yetkisi do¤al olarak yasama organ›n›n tekelinde kal›rken, ka-nun hükmünde kararname uygulamas›n›n geniflletilmesiyle yürütme eskiye göredaha da güçlendirildi. Di¤er yandan Cumhurbaflkan›n›n yetkileri de artt›r›ld›.

1982 Anayasas› ile yarg›, yasama ve yürütme karfl›s›nda güç kayb›na u¤rad›.Yüksek Hâkimler Kurulu yerine oluflturulan Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulubaflkan›n›n Adalet Bakan›, Adalet Bakanl›¤› Müsteflar›n›n da do¤al üye olmas›, hâ-kimlerin ve savc›lar›n özlük haklar›n› ve görev alanlar›n› düzenleyen söz konusukurulun ba¤›ms›zl›¤› konusunda tart›flmalara yol açt›.

Cumhuriyet tarihinin en sert Anayasas› olarak nitelenen ve her fleyi ayr›nt›s›yladüzenlemeyi amaç edinen ve bu yüzden de düzenleyici bir Anayasa olarak tan›m-lanan 1982 Anayasas› ile yürütme güçlendirildi ve 1980 öncesindeki siyasal t›kan-malar› önleyecek baz› tedbirler getirildi. Bu ba¤lamda Cumhurbaflkan› ve MeclisBaflkan›n›n seçimini kolaylaflt›r›l›p, toplant› ve karar yeter say›s›nda düzenlemeleryap›ld› ve siyasi partilerin grup kurabilmesi için 20 milletvekiline sahip olma koflu-lu getirildi.

Özetle 1980 öncesinde yaflanan siyasal, soysal ve ekonomik olumsuzluklar›netkisiyle haz›rlanan 1982 Anayasas›’nda istikrar ön planda tutulurken, 1961 Anaya-sas›’na göre daha az kat›l›mc› ve daha çok k›s›tlay›c› bir anlay›fl benimsendi. ‹lginç-tir ki, yüzde 91.37’lik kabul oyu alarak yürürlü¤e giren Anayasada, sonraki y›llar-

2018. Ünite - Darbeler Dönemi ve Demokrasiy i Yaflatma Çabalar › I I

da hem bizzat Meclis’teki oylamalar hem de halk oylamalar› yoluyla pek çok de-¤ifliklik yap›ld›. Tüm de¤iflikliklere karfl›n, Anayasa üzerindeki darbe örtüsü tü-müyle kald›r›lamad›.

12 Eylül 1980’de gerçekleflen askeri darbe ile kurulan yönetimin öne ç›kan uygulamalar›ve sivil siyaset üzerine etkileri nelerdir?

Nurflen Maz›c›, Türkiye’de Askeri Darbeler ve Sivil Rejime Etkileri, ‹stanbul: Gür Yay›n-lar›, 1989.

ANAVATAN PART‹S‹ VE TURGUT ÖZAL’LI YILLARAnayasan›n yürürlü¤e girmesi siyasetteki normalleflme sürecini h›zland›rd›. Siyasalpartilerin kurulmas›yla ilgili yasan›n yürürlü¤e girmesinden sonra, yeni siyasal par-tilerin kurulmas›n›n önü aç›lmas›na karfl›n, 5 ve 10 y›l süreyle siyasi faaliyettenmen edilen eski siyasetçilerin, kurulacak siyasal partilere üye olmalar› bir yana, ül-kenin geçmifli ve gelece¤i ile ilgili siyasi ve hukuki demeç vermelerine bile yasakgetirildi. 1982 Anayasas›’n›n temel niteliklerinden biri olan k›s›tlay›c› anlay›fl siya-sal partiler yasas›na da yans›m›flt›.

Bütün yasaklara ve s›k› denetimlere ra¤men eski siyasi partilerin gelene¤indengelen siyasal oluflumlar›n önüne tümüyle geçilemedi ve k›sa zamanda siyasi partikurma aflamas›na geçildi. ‹lk aflamada 15 May›s 1982’de, 1980 sonras›n›n ilk siyasipartisi olarak Milliyetçi Demokrasi Partisi (MDP) kuruldu. Bu partiyi Anavatan Par-tisi (ANAP), Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP), Halkç› Parti (HP) ve Refah Partisi(RP) gibi siyasi partiler takip etti. Bu arada ayn› günlerde kurulan Büyük TürkiyePartisi’nin, feshedilmifl bir partinin (Adalet Partisi) devam› oldu¤u gerekçesiyle Mil-li Güvenlik Konseyi karar› ile kapat›lmas›, 12 Eylül yönetiminin 1980 öncesindekisiyaset anlay›fl›n›n geri gelmesini önleme konusunda ne denli kararl› olundu¤unugösterdi. Bununla birlikte yeni partilerin kurulmas›n›n önüne geçilemedi. Bu sü-reçte Büyük Türkiye Partisi’nin yerine kurulan Do¤ru Yol Partisi’nden baflka, YeniDüzen Partisi, Yeni Do¤ufl Partisi, Cumhuriyetçi Muhafazakâr Parti gibi partiler dekurulufl aflamalar›n› tamamlad›.

Partilerin kurulmas›ndan sonra, seçimin yaklaflt›¤› günlerde bir baflka aflamayageçildi. Milli Güvenlik Konseyi bu kez partilerin kurucular›n› veto etmeye bafllad›ve milletvekili aday listesini de çok s›k› bir denetime tabi tuttu. Sonuçta TurgutÖzal’›n Genel Baflkan› oldu¤u Anavatan Partisi’ne, Necdet Calp’›n Genel Baflkan›oldu¤u Halkç› Parti’ye ve Genel Baflkan› Turgut Sunalp olan Milliyetçi DemokrasiPartisi’ne seçimlere kat›lma hakk› verildi.

6 Kas›m 1983’de 17. Dönem TBMM için yap›lan genel seçimlerde ANAP, Milli-yetçi Demokrasi Partisi ve Halkç› Parti’ye göre daha fazla oy alarak tek bafl›na ik-tidara geldi. Seçimlerde Anavatan Partisi %45.15 oy oran› ile 400 üyeden oluflanMeclis’te 211 milletvekiline sahip olurken, Halkç› Parti % 30.46 oyla 117 milletve-kili, Milliyetçi Demokrasi Partisi ise % 23.27 oy oran› ile 71 milletvekili ç›kard›. Buseçimlerde yüzde onluk seçim baraj› ilk kez uyguland› ve % 45 civar›nda bir oyoran›na sahip olan Anavatan Partisi % 52’lik bir oranda Meclis’te temsil olana¤› el-de etti.

TBMM’nin 24 Kas›m 1983’te toplanmas›ndan hemen sonra Bülent Ulusu Baflba-kanl›k görevinden istifa etti ve Cumhurbaflkan› Kenan Evren de, ANAP Genel Bafl-kan› Turgut Özal’› yeni hükümeti kurmakla görevlendirdi. Türkiye Cumhuriye-ti’nin 45. Hükümeti, bir baflka deyiflle I. Turgut Özal Hükümeti 13 Aral›k 1983’te


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



kuruldu. Böylece 12 Eylül 1980’de gerçeklefltirilen askeri darbe sonras›nda ara ve-rilen parlamenter dönem yeniden bafllad›. Türkiye’de normalleflme sürecine giril-di. Turgut Özal, yeni siyaset anlay›fl› ve üslubuyla 1983-1993 y›llar› aras›na damga-s›n› vuracak ve etkilerini halen devam ettiren uygulamalara önderlik edecekti.

Genel seçimlerden yaklafl›k alt› ay sonra, 25 Mart 1984’te yap›lan yerel seçim-ler, siyasi aç›dan daha genifl bir seçmen kitlesine hitap etti. Genel seçimlerdenfarkl› olarak daha fazla siyasi partinin kat›ld›¤› bu seçimlerde, ANAP%45’lik oy ora-n›yla birinci parti olarak ç›karken, SODEP % 22 oy oran›yla ikinci, DYP%13 ora-n›yla üçüncü parti oldu. K›sa bir süre önce parlamentoda temsil olana¤› elde edenHalkç› Parti’nin %8, Milliyetçi Demokrasi Partisi’nin ise % 6,5’lik oy oran› ile büyükbir düflüfl yaflamalar›, 12 Eylül yönetiminin her türlü çabas›na karfl›n, toplumun es-ki siyasilere olan ilgisinin sona ermedi¤ini ve zorlamayla tabans›z olarak kurulmuflolan partilerin uzun ömürlü olamayacaklar›n› gösterdi. Öyle ki k›sa bir süre sonra,Halkç› Parti, 1985 y›l›nda Sosyal Demokrasi Partisi ile birleflip Sosyal DemokratHalkç› Parti (SHP) ad›n› al›rken, Milliyetçi Demokrasi Partisi 1986 y›l›nda fesih ka-rar› alarak siyaset alan›ndan çekildi.

Anavatan Partisi’nin tek bafl›na iktidara gelerek 1980 öncesinde özlenen siyasi is-tikrar› sa¤lamas› ve koalisyonlar dönemine son vermesi, Türkiye’de yeni bir siyasetanlay›fl›n›n varl›¤›n› belirgin hale getirirken, 15 A¤ustos 1984’te Eruh ve fiemdinli’dePKK’n›n büyük ölçekli silahl› eylemini gerçeklefltirmesi y›llarca sürecek olan terörolaylar›n›n da fitilini atefllemifl oldu. Olay›n Türkiye aç›s›ndan ne denli maddi vemanevi sorunlara yol açaca¤› sonraki günlerde anlafl›lacakt›. Önceki y›llardan dev-ral›nan yüksek enflasyon ile Do¤u ve Güneydo¤u Anadolu’da PKK’n›n faaliyetleriy-le bafllayan ve ülkenin di¤er yörelerinde zaman zaman görülen terör olaylar›, uzuny›llar Türkiye’nin gündeminden düflmeyecek ve hemen her seçim döneminde vaat-ler paketinde yer alacak, hükümetlerin programlar›n› etkileyecekti.

Anavatan Partisi’nin iktidara gelmesiyle birlikte Türkiye’nin d›fl politikas›nda veekonomik politika tercihlerinde ciddi de¤ifliklikler görüldü. Sosyo-ekonomik vesosyo-kültürel alandaki geliflmelere ba¤l› olarak Türk toplumunun de¤erlerinde debir farkl›laflma ortaya ç›kt›. Di¤er yandan bu rahatlama ortam›nda baz› yeni siyasalpartiler de kurulufl çal›flmalar›n› tamamlad›lar. Rahflan Ecevit’in baflkanl›¤›nda De-mokratik Sol Parti (DSP) kurulurken, Muhafazakâr Parti de, Milliyetçi Çal›flma Par-tisi ad›yla siyasi alandaki varl›¤›n› devam ettirme karar› ald›.

ANAP’›n birinci iktidar döneminde siyasi aç›dan belki de en önemli olay, 12 Ey-lül askeri darbesi sonras›nda siyasi yasakl› duruma düflen 1980 öncesinin siyaset-çileriyle ilgili olarak yap›lan halk oylamas›d›r. Turgut Özal ve arkadafllar› taraf›n-dan verilen Anayasa de¤iflikli¤i önerisinin kabul edilmesi sonucunda, seçmen yafl›21’den 19’a indirildi, 400 olan milletvekili say›s› 450’ye ç›kar›ld› ve siyasi yasakla-r›n kald›r›lmas›yla ilgili olarak da halk oylamas› yap›lmas› karar› al›nd›. Turgut Özalve ANAP’›n “hay›r” propagandas› yapt›klar› halk oylamas› 6 Eylül 1987’de gerçek-lefltirildi ve yasaklar›n kald›r›lmas› %50.16’l›k bir “evet” oy oran›yla kabul edildi.Böylece pek çok eski siyasetçi yaklafl›k yedi y›l sonra, yeniden siyaset yapma im-kân›na kavuflmufl oldu.

Siyasi yasaklar›n kalkmas›yla birlikte siyasal partilerin yönetimlerinde de peflpefle önemli de¤ifliklikler meydana geldi. DYP’de Hüsamettin Cindoruk’un yerineSüleyman Demirel Genel Baflkan olurken, DSP’de Bülent Ecevit, Rahflan Ecevit’tengörevi devrald›. Alpaslan Türkefl Milliyetçi Çal›flma Partisi’nin, Necmettin Erbakanda Refah Partisi’nin Genel Baflkanl›¤›na seçildi. Böylelikle 12 Eylül 1980’de gerçek-lefltirilen darbe sonucunda siyasetten çekilen eski liderler, baflkalar›na “emanet” et-


tikleri siyasal örgütlerinin bafl›na geçtiler ve as›l aktörler olarak Türk siyasal yafla-m›nda yerlerini ald›lar.

Eski siyasetçilerin tekrar partilerinin bafl›na dönmelerinden k›sa bir süre sonra29 Kas›m 1987’de 18. Dönem TBMM için yap›lan genel seçimlerde, Demokratik SolParti, Milliyetçi Çal›flma Partisi, Refah Partisi ve Islahatç› Demokrasi Partisi baraj›aflamazken, Anavatan Partisi % 36.31 oy oran› ve 292 milletvekiliyle birinci parti,Sosyal Demokrat Halkç› Parti %24.74 oy oran› ve 99 milletvekiliyle ikinci parti,Do¤ru Yol Partisi ise %19.14 oy oran› ve 59 milletvekiliyle üçüncü parti olarak par-lamentoda temsil hakk›n› elde ettiler. Seçimlerden birinci parti olarak ç›kan Ana-vatan Partisi, yeni seçim sistemi sayesinde 1983 seçimlerinde ald›¤› oy oran›na gö-re 8 puan gerilemesine ra¤men TBMM’deki temsil oran›n›, do¤al olarak milletve-kili say›s›n› artt›rd› ve iktidar›n› daha güçlü bir flekilde devam ettirme olana¤› eldeetti.

Seçim sonuçlar›na ba¤l› olarak 18. Dönem TBMM 14 Aral›k 1987’de topland› veTurgut Özal taraf›ndan kurulan 46. Hükümet de 21 Aral›k’ta göreve bafllad›.

Seçimlerde % 8.53 oy oran›yla baraj› aflamayarak Parlamento d›fl›nda kalanDSP’de, sonuçlar› yenilgi olarak de¤erlendiren Bülent Ecevit genel baflkanl›k göre-vinden istifa etti ve yerine bir süreli¤ine Necdet Karababa getirildi. Bülent Ecevit,15 Ocak 1989’da yeniden genel baflkan olacakt›r.

Mecliste ciddi bir muhalefetle karfl›laflmayan ve d›fla aç›lma konusunda önemlihamleler yapan, bu nedenle de toplumdan ald›¤› destekle 1987 seçimlerinden ba-flar›yla ç›kan ANAP ve Turgut Özal, SHP ve DYP’nin bir önceki döneme göre da-ha etkin duruma gelmesi nedeniyle eskisi kadar rahat siyaset üretemeyecekti.

Türkiye’nin ihracat›n› artt›rd›¤›, ancak enflasyon ve PKK sald›r›lar›n›n devam et-ti¤i günlerde Turgut Özal’›n 14 Temmuz 1988’de Anavatan Partisi’nin kurultay›ndau¤rad›¤› suikast siyasetin gündemini belirleyen olay oldu. Parma¤›ndan yaralananTurgut Özal, siyasi olarak gücünü artt›rd› ve Kenan Evren’in görev süresinin dol-mas›ndan sonra yap›lan seçimler sonucunda 31 Ekim 1989’da 8. Cumhurbaflkan›olarak Çankaya Köflkü’ne ç›kt›. Turgut Özal Cumhurbaflkanl›¤› görevini uhdesineald›ktan birkaç saat sonra, ANAP Erzincan Milletvekili Y›ld›r›m Akbulut’u yeni hü-kümeti kurmakla görevlendirdi. Turgut Özal’›n Cumhurbaflkan› olmas› kadar, 12Eylül 1980 darbesinin lideri olan Kenan Evren’in herhangi bir tart›flmaya neden ol-madan Cumhurbaflkanl›¤› makam›n› terk etmesi, demokratikleflme konusundakikararl›l›¤› göstermesi aç›s›ndan önemliydi. Özal’›n Cumhurbaflkan› seçilmesi,1983’ten beri normalleflmeye çal›flan Türkiye’de, sivil siyasetin yeniden kurumsal-laflmas› yolunda önemli bir ad›m olarak görüldü.

Türkiye 1990 y›l›nda üç önemli suikastla karfl› karfl›ya kald›. 31 Ocak’ta TürkHukuk Kurumu Baflkan› Prof. Dr. Muammer Aksoy, 7 Martta Hürriyet Gazetesi Yö-netim Kurulu Üyesi Çetin Emeç öldürüldü. 6 Ekim’de Ankara Üniversitesi ‹lahiyatFakültesi Ö¤retim Üyesi Doç. Dr. Bahriye Üçok, kendisine gönderilen bombal› pa-keti açmas› sonucunda hayat›n› kaybetti.

Faili meçhul cinayetlerin gündemde oldu¤u bir dönemde toplanan ANAP Kon-gresi’nde Genel Baflkanl›¤› kaybeden Y›ld›r›m Akbulut, Baflbakanl›k görevindende istifa etmek durumunda kald› ve bir gün sonra, 17 Haziran 1991’de Cumhurbafl-kan› Turgut Özal, ANAP’›n Genel Baflkanl›¤›na seçilmifl olan Mesut Y›lmaz’› hükü-meti kurmakla görevlendirdi.

Turgut Özal ve Anavatan Partisi’nin Türk siyasi hayat›ndaki önemi neler biliyor musunuz?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

M. Zeki Duman, Türkiye’de Liberal-Muhafazakar Siyaset ve Turgut Özal, Ankara: KadimYay›nlar›, 2010.

SÜLEYMAN DEM‹REL DÖNEM‹ VE KOAL‹SYON HÜKÜMETLER‹NE DÖNÜfi 20 Ekim 1991 tarihinde yap›lan genel seçimlerde befl siyasal parti yüzde onluk ba-raj› aflarak Parlamentoya girmeyi baflard›. DYP’nin %27.03 oy oran›yla 178 millet-vekili, ANAP’›n %24.01 oy oran›yla 115 milletvekili, SHP’nin ise %20.75 oy oran› ile88 milletvekili ç›kard›¤› seçimlerde, Necmettin Erbakan’›n genel baflkan› oldu¤uRP%16.88 oy oran› ile 62 milletvekili, Bülent Ecevit’in Genel Baflkan olmas›ylayükselifle geçen DSP ise %10.75’lik oy oran›yla 7 milletvekili ile TBMM’de temsilhakk› elde ettiler. Böylece iki dönem sonra Türkiye’de yeniden koalisyonlu günlerbafllam›fl oldu. 12 Eylül yönetiminin, 1982 Anayasas› ve seçim yasas›yla yerlefltir-meye çal›flt›¤› iki partili parlamento ve tek partiye dayanan iktidar modeli uygula-mas›, ancak 8 y›l sürmüfl oldu.

19. Dönem TBMM, çal›flmalar›na 6 Kas›m 1991’de bafllad›. Daha ilk gün yemintöreninde SHP listesinden parlamentoya giren Halk›n Emek Partisi (HEP) milletve-killerinin tutumlar›, gelecekte Güneydo¤u Anadolu’daki sorunlar ve PKK ile ilgiliolarak ciddi siyasal gerilimlerin yaflanaca¤›n›n habercisi oldu. Sonraki günlerdeHEP ve sonras›nda kurulan benzeri siyasal partilerin siyaset söylemlerinde herhan-gi bir de¤ifliklik olmayacakt›r.

Cumhurbaflkan› Turgut Özal’›n DYP Genel Baflkan› Süleyman Demirel’i hükü-meti kurmakla görevlendirmesi üzerine yap›lan görüflmeler sonras›nda uzlaflmasa¤land› ve DYP ile SHP aras›nda koalisyon hükümeti kuruldu. SHP’nin GenelBaflkan› Erdal ‹nönü de Baflbakan Yard›mc›s› olarak ilk kez hükümette yer ald›.Böylece 1980 öncesinde siyasal aç›dan bir araya gelemeyen ve ülkenin temel so-runlar› üzerinde uzlaflamayan merkez sa¤ ve merkez sol aras›nda genifl tabanl› birhükümet kurulmufl oldu. Bu hükümetin de temel gündemini, önceki iki hükümetgibi, ekonomik sorunlar›n üstesinden gelmek ve Güneydo¤u Anadolu’daki PKKterör örgütünün y›k›c› faaliyetlerini önlemek oluflturdu.

1991 y›l›nda “Türkçe D›fl›ndaki Dillerde (Kürtçe, Lazca Çerkezce) Konuflmay›ve fiark› Söylemeyi Yasaklayan 2932 Say›l› Kanun”un yürürlükten kald›r›lmas› Gü-neydo¤u ya da Kürt Sorunu olarak adland›r›lan sorunlar yuma¤›n›n çözümü içinbir ad›m olarak görülmesine karfl›n, bu düzenlemeden de beklenen sonuç eldeedilemedi. Yine 13 Mart 1992’de Erzincan’da meydana gelen 6.3 büyüklü¤ündeki-500’den fazla kiflinin hayat›n› kaybetmesine yol açan- deprem; 21 Mart 1992 tari-hinde fi›rnak, Cizre ve Adana’daki Nevruz kutlamalar›nda ç›kan olaylarda 38 kifli-nin hayat›n› kaybetmesi; kentlerin sosyal, ekonomik, sanayi ve tar›msal hayatlar›-n›n geliflmelerini sa¤lamak amac›yla yirmi dört yeni üniversitenin kurulmas› 1992y›l›na damgas›n› vuran olaylar aras›nda yer ald›.

Sovyet Birli¤i’nin çökmesi ve So¤uk Savafl döneminin sona ermesi, Türk d›fl po-litikas›nda da köklü de¤iflikliklere neden oldu. Türkiye aç›s›ndan Orta Asya’dakiTürk Cumhuriyetleri yeni bir siyasal, sosyal ve ekonomik alan olarak belirdi. An-cak dünyadaki yumuflama iç siyasete yans›mad›¤› gibi, ABD’nin Irak’a müdahalesisonras›nda bu ülkede ortaya ç›kan otorite bofllu¤u yüzünden PKK’n›n y›k›c› ey-lemlerinde art›fl görüldü. Bir baflka deyiflle eskiden SSCB ve ABD aras›ndaki çekifl-me yüzünden stratejik aç›dan önemli görülen Türkiye’ye, bu yeni dönemde Orta-do¤u’daki geliflmeler nedeniyle hassasiyetle yaklafl›ld›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



DYP-SHP koalisyon hükümeti döneminde, 12 Eylül sonras›nda kapat›lan siya-sal partilerin yeniden aç›labilmelerinin önündeki son yasal engeller de, 19 Haziran1992’de TBMM’de kabul edilen yasayla ortadan kald›r›ld›. Bu geliflmeden k›sa birsüre sonra 9 Eylül 1992’de CHP yeniden siyasal yaflama kat›ld›. 1979’daki delege-leriyle toplanan CHP Kurultay›nda, CHP’nin ayn› ad ve amblemle aç›lmas› karar›al›narak, Genel Baflkanl›¤a SHP’den ayr›lan Deniz Baykal getirildi.

Benzer bir flekilde 1993 y›l›n›n Ocak ay›nda Milliyetçi Çal›flma Partisi de kendi-sini feshederek, Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) ad›n› ald› ve genel baflkanl›¤› ye-niden Alparslan Türkefl üstlendi. Böylece 12 Eylül 1980’deki askeri darbe sonras›n-da kapat›lm›fl olan siyasal partilerden ikisi yeniden eski adlar›yla siyaset arenas›n-daki yerlerini ald›lar. Buna karfl›l›k Adalet Partisi’nin devam› olarak kurulan DYPve Milli Selamet Partisi’nin devam› olarak kurulan RP ise siyasi hayatlar›na yeniisimleriyle devam ettiler.

24 Ocak 1993’te Cumhuriyet gazetesi yazar› U¤ur Mumcu’nun arabas›na koyu-lan bombayla öldürülmesi ülkeyi yeni toplumsal çat›flmalar›n efli¤ine getirirken,fiubat ay›nda dönemin Jandarma Genel Komutan› Orgeneral Eflref Bitlis’in bindi¤iaskeri uça¤›n Ankara’da düflmesiyle hayat›n› kaybetmesi Kürt Sorununun demok-ratik yollardan çözümü konusundaki umutlar›n azalmas›na yol açt›.

Ancak as›l olarak 17 Nisan 1993 tarihinde Cumhurbaflkan› Turgut Özal’›n aniölümü, siyasetin zirvesinde ciddi bir dalgalanmaya ve tafllar›n yerinden oynamas›-na neden oldu. 16 May›s’ta TBMM’de yap›lan oylamada yeterli oy ço¤unlu¤unaulaflan Süleyman Demirel Cumhurbaflkan› seçildi ve yeni bir dönem bafllad›. Do¤-ru Yol Partisi Genel Baflkanl›¤›na seçilen ‹stanbul Milletvekili Tansu Çiller, Süley-man Demirel taraf›ndan yeni hükümeti kurmakla görevlendirildi ve bir kez dahaDYP ile SHP aras›nda bir koalisyon hükümeti kuruldu. Tansu Çiller, Cumhuriyettarihinin ilk kad›n baflbakan› olarak tarihe geçti.

Yeni hükümetin göreve bafllamas›ndan bir ay bile geçmeden 2 Temmuz 1993tarihinde Sivas’ta meydana gelen olaylar Türkiye’deki siyasal kutuplaflman›n nedenli tehlikeli bir düzeye ulaflt›¤›n› gözler önüne serdi. Pir Sultan Abdal Kültür veSanat Etkinleri için Sivas’a gelen sanatç›lar›n kald›¤› otele yap›lan sald›r› sonucun-da ç›kan yang›nda, içlerinde sanatç›lar›n ve edebiyatç›lar›n da bulundu¤u 37 kifli-nin hayat›n› kaybetmesi kamuoyunda ciddi tepkiye neden oldu.

Bu olaydan üç gün sonra bu kez Baflba¤lar Köyü’ne yap›lan sald›r› sonucunda33 kiflinin öldürülmesi, Türkiye’nin çok kritik ve hassas günler yaflamas›na yol aç-t›. Bununla birlikte toplumun vicdan›nda derin yaralar açan, her iki olay aras›ndaba¤lant› kurarak ülkeyi toplumsal çat›flmaya sürüklemek yolunda yürütülen çaba-lar sonuçsuz kald›. Bu olaylar›n siyasetteki gerilimi iyice t›rmand›rd›¤› günlerdeHEP’in, 14 Temmuz 1993’te Anayasa Mahkemesi taraf›ndan kapat›lmas› sonucu,partinin milletvekilleri Demokrasi Partisi (DEP) bünyesinde siyasete devam karar›ald›lar. Ancak DEP de uzun ömürlü olamayacak ve 16 Haziran 1994’te kapat›lacak-t›. Bu kez parti kapat›lmakla kal›nmayacak, partiye mensup milletvekillerinin do-kunulmazl›klar› da kald›r›lacak, hatta tutuklan›p cezaevine gönderileceklerdi. Gü-neydo¤u ve Kürt Sorunu odakl› siyaset yapma amac› güden siyasi kadrolar, De-mokrasi Partisi’nin de kapat›lmas›yla Demokratik Toplum Hareketi sürecinde ku-rulmufl olan Halk›n Demokrasi Partisi (HADEP) bünyesinde toplanacaklard›. Son-raki y›llarda da kapat›lan ve yerlerine kurulan partiler göz önünde tutuldu¤undabir siyasal partinin kapat›lmas›n›n sorunlar›n çözümüne katk› sa¤lamad›¤› gibi, ak-sine demokrasi konusunda ciddi sorunlara yol açt›¤› gözlemlenecekti.


Hem Do¤u Anadolu ve Güneydo¤u Anadolu’da hem de baz› büyük flehirlerdeciddi güvenlik sorunlar›yla karfl› karfl›ya kalan Türkiye’de, koalisyon hükümetinioluflturan siyasi partiler aras›ndaki uyumsuzlu¤un da etkisiyle siyasi, ekonomik vetoplumsal bunal›mlar birbirini takip etmeye bafllad›. Özellikle 5 Nisan 1994’te aç›k-lanan ekonomik önlemler ve dövizdeki afl›r› yükselme, hükümete karfl› toplumsaltepkinin artmas›na yol açt›. Terör olaylar›n›n yan› s›ra ekonomik bunal›m›n etkisiy-le hükümetin toplumdan ald›¤› destek her geçen gün biraz daha azald›.

27 Mart 1994’te yap›lan yerel seçimlere, SHP, DSP ve CHP’nin ayr› ayr› girme-leri ve solun ciddi bir yenilgiye u¤ramas›, solun birleflmesini gündeme getirdi. Bü-lent Ecevit’in Genel Baflkan› oldu¤u DSP’nin bütünleflme fikrine s›cak bakmamas›-na karfl›n, SHP ile CHP aras›nda birleflme görüflmelerinde baflar›ya ulafl›ld›. DYP-SHP koalisyon hükümetinin hem Meclis içinde hem de d›fl›nda güç kaybetti¤i gün-lerde, SHP kurultay›nda CHP’ye kat›l›m karar› al›nd›. Sosyal demokrat siyasal par-tilerin CHP bünyesinde birleflmeleri, hükümetin yap›s›nda da de¤iflikli¤e yol açt›ve Baflbakan Tansu Çiller, CHP’nin yeni Genel Baflkan› Hikmet Çetin ile hükümetortakl›¤› yapmak durumunda kald›.

Yerel seçimler sadece sol partiler üzerinde etkili olmad›. Bu seçimlerde RP’ninülke genelinde %19 oran›nda oy almas›, ‹stanbul ve Ankara gibi iki büyük kentinbelediye baflkanl›klar›n›n bu parti taraf›ndan kazan›lmas›, gelece¤in siyasal denge-leri üzerinde ciddi etki yapacak sonuçlar olarak tarihe geçti.

Ancak hükümetteki kan de¤iflikli¤i de ülkedeki istikrar üzerinde olumlu etkiyapamad›. Hatta, 1995 y›l›n›n Mart ay›nda ‹stanbul’da Gazi Mahallesi’nde ç›kanolaylarda 17 kiflinin ölmesi, Hükümeti kamuoyu önünde bir kez daha zor durum-da b›rakt›.

Yaflanan siyasi ve ekonomik olumsuzluklar›n hükümetin halktan ald›¤› deste¤iiyice azaltt›¤› günlerde, 19 Eylül 1995’te, DYP ile CHP aras›ndaki koalisyon bozul-du ve yeni hükümet aray›fllar› bafllad›. CHP’nin Genel Baflkanl›¤›na yeniden DenizBaykal’›n seçilmesi sonras›nda hükümet aray›fllar›nda ilerleme kaydedildi ve DYPile CHP aras›nda yeni bir koalisyon hükümeti kuruldu. Tansu Çiller taraf›ndan ül-keyi seçime götürmek amac›yla kurulan hükümet, 5 Kas›m 1995’te güvenoyu ala-rak göreve bafllad›.

1991-1996 y›llar› aras›ndaki geliflmelerle ilgili bir de¤erlendirme yap›ld›¤›ndaekonomik olarak enflasyonun düflürülemedi¤i gibi, terörün toplumun gündemin-den kald›r›lmas› konusunda da herhangi bir sonucun al›namad›¤› görüldü. Türki-ye’nin 1980 öncesindeki koalisyonlu günlere yeniden döndü¤ü bu dönemde, yine12 Eylül öncesine benzer siyasi cinayetler ön plana ç›kt›. SHP-CHP’nin birleflmesisürecinin sanc›l› geçmesi hükümetin icraatlar›n› olumsuz etkiledi. Öyle ki, Süley-man Demirel ile Erdal ‹nönü aras›ndaki hükümet ortakl›¤›yla bafllayan 19. Dönemsiyasal geliflmeleri, Tansu Çiller-Erdal ‹nönü, Tansu Çiller -Murat Karayalç›n, Tan-su Çiller-Hikmet Çetin siyasi ortakl›klar›yla devam etti ve güvenoyu alamad›¤› içinçok k›sa bir süre yaflayan Tansu Çiller Hükümeti sonras›nda, Tansu Çiller-DenizBaykal ortakl›¤›yla kurulan seçim hükümetiyle son buldu.

19. Dönemde TBMM’nin faaliyet y›llar›yla ilgili bir de¤erlendirme yap›ld›¤›ndaSüleyman Demirel ve Erdal ‹nönü aras›nda kurulan uyumlu koalisyon hükümeti,Demirel’in Cumhurbaflkan›, Tansu Çiller’in Baflbakan olmas›yla yerini uyumsuzlu-¤a b›rakt›. 1980 öncesi dönemde zihinlerde olumsuz bir yere sahip olan koalisyonhükümetinin varl›¤›n›n toplumdan fazla bir destek gördü¤ü söylenemez. Bu dö-nemde ekonomik sorunlar›n yan› s›ra PKK’n›n terör eylemleri hükümeti oldukçayordu ve bir anlamda enerjisini tüketti.


Bütün olumsuzluklara karfl›n, çok tart›fl›lan 1982 Anayasas›’nda baz› de¤ifliklik-lere gidildi. 8 Temmuz 1993’te yap›lan de¤ifliklikle radyo ve televizyon yay›nc›l›-¤›yla ilgili 133. madde yeniden düzenlendi. Böylece, radyo ve televizyon istasyon-lar› kurmak ve iflletmek, yasal düzenlemelerle oluflturulacak flartlar çerçevesindeserbest hale getirildi. 23 Temmuz 1995’de yap›lan de¤ifliklik ise daha genifl kap-saml› oldu. Daha önce 19 olan seçmenlik yafl› 18’e indirildi. Siyasal partilerin yurtd›fl› faaliyetleri, kad›n ve gençlik kollar› gibi yan örgüt kurmalar›n› yasaklayan hü-kümler kald›r›ld›. Yüksekö¤retim elemanlar›na, yasayla düzenlenecek çerçevede,siyasal partilere üye olabilme olana¤› sa¤land›. Ayn› hak yüksekö¤retim kurumla-r›ndaki ö¤rencilere de tan›nd›. Ayr›ca 450 olan milletvekili say›s› 550’ye yükseltil-di. “Milletvekilli¤inin nas›l sona erece¤i” konusundaki tart›flmal› hüküm yenidendüzenlendi. Buna ek olarak Yasama y›l› bafllang›c› Eylül ay›ndan Ekim’e al›nd›.Anayasa’n›n sendikalara siyasal faaliyet yasa¤›n› düzenleyen 52. maddesi yürürlük-ten kald›r›l›rken, sendikac›lar›n siyasal faaliyette bulunmalar›n›n yan› s›ra sendika-lar›n ve siyasal partilerin birbirlerine destek vermesinin önündeki engel kald›r›ld›.

1991-1996 y›llar› aras›nda 1982 Anayasas›’nda yap›lan de¤ifliklikler hakk›nda bilgi veriniz.

Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, 13. Bask›, Bursa: Ekin Yay›nlar›, 2012.

28 fiUBAT SÜREC‹ VE B‹R DÖNEMDE DÖRT HÜKÜMET 20. Dönem TBMM seçimleri 25 Aral›k 1995’te yap›ld›. Necmettin Erbakan’›n GenelBaflkan› oldu¤u RP’nin %21.38 oy oran›yla birinci parti ç›kt›¤› bu genel seçimlerdede, hiçbir siyasal parti tek bafl›na iktidara gelebilecek kadar oy toplayamad›. Se-çimlerde ANAP%19.65’lik oy oran›yla 132 milletvekili ç›kar›rken, %19.18 oran›ndaoy alan DYP 135 milletvekili elde etti. Oy oranlar›na bak›ld›¤›nda ANAP ikinci par-ti iken, milletvekili say›s› göz önünde tutuldu¤unda DYP ikinci parti durumunageldi. Sadece bu sonuç bile 12 Eylül döneminde ç›kar›lan seçim yasas›n›n ne den-li sorunlu ve temsil konusunda adaletsiz oldu¤unu kan›tlamaktayd›.

25 Aral›k 1995 seçimleri sol partiler aç›s›ndan bir dönüm noktas› oldu. Soldakibirleflmeye uzak duran ve tek bafl›na siyaset yapmay› tercih eden Bülent Ecevit’ingenel baflkan› oldu¤u DSP’nin %14.64’lük oy oran›yla 76 milletvekili elde etti¤i se-çimlerde, Deniz Baykal’›n genel baflkan› oldu¤u CHP ise %10.70’lik oy oran›yla 70milletvekiliyle temsil olana¤›na kavufltu. Bu seçimlere Murat Bozlak yönetimindegiren HADEP ise %4.16 oran›nda oy ald›, ancak yüzde 10 olan ülke seçim baraj›-n›n alt›nda kald›¤› için parlamentoda temsil olana¤› elde edemedi.

Birbirine yak›n oy da¤›l›m› nedeniyle uzun süren hükümet aray›fllar› sonunda,Mesut Y›lmaz ile Tansu Çiller aras›nda uzlaflma sa¤land› ve Mesut Y›lmaz’›n bafl-kanl›¤›nda, ANAP-DYP aras›nda ANAYOL Hükümeti olarak an›lan koalisyon hü-kümeti kuruldu. DSP’nin de deste¤ini alan yeni hükümet 12 Mart 1996 tarihindeTBMM’deki güven oylamas›nda, 257 kabul, 207 ret, 80 çekimser oyla güvenoyu al-d›. Bu geliflme üzerine RP ad›na Genel Baflkan Necmettin Erbakan al›nan güveno-yunun Anayasan›n öngördü¤ü ço¤unlu¤un alt›nda kald›¤›n› öne sürerek, oylama-n›n iptali için Anayasa Mahkemesi’ne baflvurdu.

Anayasa Mahkemesi, Bakanlar Kurulu’nun güvenoyu alm›fl say›labilmesi içintoplant›ya kat›lan 544 üyenin yar›s›n›n bir fazlas› olan 273 kabul oyu gerekti¤inibelirterek, 14 May›s 1996’da söz konusu güven oylamas›n›n iptaline karar verdi.Bu sonuç üzerine RP 27 May›s 1996’da Mesut Y›lmaz hakk›nda gensoru önergesi


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



verdi. Önergenin görüflülmesinin TBMM’de kabul edilmesi üzerine, Baflbakan Me-sut Y›lmaz gensoru oylamas› yap›lmadan 6 Haziran 1996’da Cumhurbaflkan› Süley-man Demirel’e istifas›n› sundu. Mesut Y›lmaz’›n istifas›nda hükümet orta¤› olanDYP Genel Baflkan› Tansu Çiller ve milletvekillerinin tutumlar›n›n büyük etkisi ol-du. Böylece deyim yerindeyse biraz da zoraki kurulmufl ortakl›k sona erdi.

Cumhurbaflkan›n›n hükümeti kurma görevini verdi¤i Refah Partisi genel baflka-n› Necmettin Erbakan, Tansu Çiller ile uzlaflma sa¤lad› ve 28 Haziran 1996’daRP ileDYP aras›nda yeni bir koalisyon hükümeti kuruldu. REFAHYOL Hükümeti olarakadland›r›lan 54. Cumhuriyet Hükümeti döneminde de Türkiye’deki siyasi ve eko-nomik istikrars›zl›k giderilemedi. Ayr›ca RP ile hükümet kurulmas›, DYP’de tart›fl-malara yol açt› ve bir grup milletvekili partiden istifa etti. Necmettin Erbakan’›nLibya’ya yapm›fl oldu¤u ziyarete iliflkin tart›flmalar, DYP içindeki çekiflmenin dahada artmas›na yol açt› ve bu kez ‹çiflleri Bakan› Mehmet A¤ar görevinden istifa etti.

REFAHYOL Hükümeti döneminde enflasyon, hayat pahal›l›¤› ve PKK’n›n ey-lemlerinin yan›na bir de teokratik devletle ilgili tart›flmalar eklendi. Böyle bir or-tamda son derece s›n›rl› bir co¤rafya ve nüfusa dönük olarak yerel ara seçimler ya-p›ld›. Bu seçime ait sonuçlar›n konufluldu¤u günlerde, tüm ülkeyi sarsan ve y›llar-ca tart›fl›lan bir kaza meydana geldi. Bal›kesir’in Susurluk ilçesi yak›nlar›nda mey-dana gelen trafik kazas›nda DYP fianl›urfa Milletvekili Sedat Bucak yaraland›, Meh-met Özbay sahte kimlikli Abdullah Çatl›, ‹stanbul Emniyet Müdür Yard›mc›s› Hü-seyin Kocada¤ ve Gonca Us isimli kad›n öldü. Bir milletvekili ve üst düzey emni-yet yetkilisinin, aranan bir flah›s olan Abdullah Çatl› ile birlikte olmas› tart›flmalarayol açt› ve kazan›n mafya-devlet-afliret iliflkisini gün ›fl›¤›na ç›kard›¤›na dair yorum-lar yap›ld›. Yolsuzluk iddialar›yla ilgili Meclis Araflt›rma ve Soruflturma Komisyon-lar›n›n faaliyet gösterdi¤i dönemde, Susurluk Kazas›yla ilgili bir soruflturma komis-yonunun kurulmas› da siyaset dünyas›ndaki gerginli¤i gideremedi.

Özellikle siyasal alandaki rahats›zl›klar 28 fiubat 1997’deki Milli Güvenlik Kuru-lu bildirisine kadar uzand›. Laiklik tart›flmalar›n›n, devlet-mafya iliflkilerinin, millet-vekili istifalar›n›n, iktidar-muhalefet çat›flmalar›n›n yo¤un olarak yafland›¤› bir dö-nemde, 28 fiubat 1997’deki Milli Güvenlik Kurulu toplant›s›nda Türk siyasi tarihi-ne damgas›n› vuracak kararlar al›nd›.

Etkilerini halen sürdüren ve üzerindeki tart›flmalar devam eden bu toplant›da,Atatürk ilke ve ‹nk›lâplar›n›n kararl›l›kla uygulanmas›na karar verildi ve flu bildiriyay›nland›:

“1- Milli Güvenlik Kurulu; 28 fiubat 1997 günü Cumhurbaflkan› baflkanl›¤›n-da Baflbakan, Genelkurmay Baflkan›, D›fliflleri Bakan› ve Baflbakan Yar-d›mc›s›, Milli Savunma Bakan›, ‹çiflleri Bakan›, Kuvvet Komutanlar›, Jan-darma Genel Komutan›, Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterinin ifltirakle-ri ile Cumhurbaflkanl›¤› Köflkü’nde ayl›k ola¤an toplant›s›n› yapm›flt›r.

2- Kurulun bu toplant›s›nda; bölücü terörle mücadelede flimdiye kadar al›-nan tedbirler ve elde edilen sonuçlar›n genel bir de¤erlendirmesi yap›lm›fl,bu mücadelenin devletimizin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlü¤ünegönülden inanm›fl, bu inanc› sonsuza dek sürdürmeye azimli halk›m›z›n,bas›n›m›z›n, devletin bütün kurum ve kurulufllar› ve milli iradenin sembo-lü olan yüce parlamentonun destekleriyle çok olumlu bir noktaya ulaflt›¤›müflahade edilmifltir.Elde edilen bu sonuçlar›n bundan sonra halk›m›z›n huzur ve güvenli¤ine,ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal yaflam›na olumlu yans›mas› için bukonuda al›nacak tedbirlerin bir plan dahilinde süratle yürürlü¤e konulma-s› gerekti¤i hususunda görüfl birli¤ine var›lm›flt›r.


Al›nacak olan bu tedbirlerin güvenlik içinde gerçeklefltirilmesi bak›m›ndanhalen 9 ilde devam etmekte olan Ola¤anüstü Hal Uygulamas›n›n 30 Mart1997 tarihinden itibaren 4 ay daha uzat›lmas› uygun bulunmufl ve bu gö-rüflün Bakanlar Kuruluna bildirilmesine karar verilmifltir.

3- Toplant›da, K›br›s Sorunu ve Yunanistan’la iliflkilerle ilgili durum de¤er-lendirilmesi yap›lm›fl, bu konuda Türkiye’nin ve KKTC’nin hak ve menfaat-lerini korumay› amaçlayan siyasi, ekonomik ve askeri tedbirler uygun bu-lunarak, Bakanlar Kuruluna bildirilmesine karar verilmifltir.

4- Toplant›da, bilhassa, Anayasa ile Atatürk milliyetçili¤ine ba¤l› demokratik,laik ve sosyal hukuk devleti olarak belirlenen Türkiye Cumhuriyeti Devleti-ne karfl›, ça¤d›fl› bir kisve alt›nda zemin oluflturmaya yönelik rejim aleyhta-r› faaliyetler de gözden geçirilmifl,

• Türkiye Cumhuriyeti’nin varl›¤›n›, Atatürk ‹lke ve ‹nk›lâplar› do¤rultusun-da ça¤dafl medeniyet yolunda, demokratik sistem içerisinde ilerlemesini te-minat alt›na alan Anayasa ve Cumhuriyet yasalar›n›n uygulanmas›ndanasla taviz verilmemesi gerekti¤i,

• Anayasan›n tan›mlad›¤› Cumhuriyetin demokratik, laik ve sosyal hukukdevlet ilkelerinin sa¤l›kl› bir flekilde düzenlenmesine imkân sa¤layacak gü-venli¤in, huzur ve toplumsal bar›fl›n önem ve öncelik tafl›d›¤›,

• Cumhuriyet ve rejim aleyhtar› y›k›c› ve bölücü gruplar›n laik ve anti laik ay-r›m› ile demokratik ve sosyal hukuk devletini güçsüzlefltirmeye yeltendikleri,

• Türkiye’de laikli¤in sadece rejimin de¤il, ayn› zamanda demokrasinin vetoplum huzurunun teminat› ve yaflam tarz› oldu¤u,

• Devletin yap›sal özünü oluflturan sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleri an-lay›fl›ndan vazgeçilmeyece¤i, yasalarla belirlenmifl kurallar›n göz ard› edi-lerek yap›lan ça¤d›fl› uygulamalar›n da hukukun üstünlü¤ü ilkesiyle ba¤-daflmayaca¤›,

• Türkiye’nin 1997 y›l› içinde, AB’ye tam üye olacak ülkeler listesine girmeyiöncelikli bir hedef olarak sürdürdü¤ü böyle bir dönemde resmi ve sivil ku-rum ve kurulufllar›n bu sürece katk›da bulunmas›n›n gerekli oldu¤u, bu se-beple; demokrasimiz hakk›nda kuflkulara yol açacak, Türkiye’nin yurt d›-fl›ndaki imaj›n› ve itibar›n› zedeleyecek, her türlü spekülasyona son vermekgerekti¤i, Türkiye Cumhuriyeti’nin laik, demokratik, insan haklar›na sayg›-l›, sosyal bir hukuk devleti oldu¤u yönündeki temel ilkelerin Anayasam›z›nve devletimizin teminat› alt›nda oldu¤u, rejimin; kendisine ve gelece¤ine yö-nelik tart›flmalar›n içinde bulundu¤umuz ortamda Türkiye’ye yarardançok zarar verdi¤i,

• Aç›klanan bu esaslar aksine davran›fllar›n toplumumuzda huzur ve güvenibozarak yeni gerginliklere ve yapt›r›mlara neden olaca¤› de¤erlendirilmifl,Bu konularda al›nacak ve al›nmas› gereken tedbirler uygun bulunarak butedbirlerin Bakanlar Kuruluna bildirilmesine karar verilmifltir.

Baz› kesimler taraf›ndan post-modern bir darbe olarak nitelenen 28 fiubat ka-rarlar›, Türkiye siyasetinde uzun bir dönem devam edecek olan dalgalanmalaraneden oldu ve özellikle de görevdeki hükümetin durumunu sarst›. Bu geliflmedensonra muhalefet, Hükümet’e karfl› daha fazla yüklenmeye bafllarken, hükümet çev-releri ise müdahale görüntüsünü silmek amac›yla- özellikle de RP kanad›- muha-lefet partileriyle görüfl al›flverifline yöneldiler.

4 Nisanda MHP Genel Baflkan› Alparslan Türkefl’in kalp krizi geçirerek ölmesiparlamentodaki dengeleri olmasa bile, ülke genelindeki siyasal atmosferi olumsuz


etkiledi. Türkefl’in topra¤a verilmesinden sonraki günlerde o¤lu Tu¤rul Türkefl,ola¤anüstü kongreye kadar MHP’nin Genel Baflkan Vekilli¤ine getirildi, ancak bugeliflme partide genel baflkanl›k için sert bir mücadele dönemi bafllamas›n› önleye-medi.

Bu arada Silahl› Kuvvetlerin laiklik konusundaki rahats›zl›klar›n›n ön planda tu-tuldu¤u 28 fiubat’ta yay›nlanan bildiriden yaklafl›k dört ay sonra RP, DYP ve Bü-yük Birlik Partisi (BBP)’nin yapm›fl olduklar› anlaflma gere¤ince, Necmettin Erba-kan, 18 Haziranda hükümetin istifas›n› Cumhurbaflkan› Süleyman Demirel’e sun-du. Necmettin Erbakan, Süleyman Demirel ile yapm›fl oldu¤u görüflmede, yap›lananlaflma gere¤i yeni hükümeti kurma görevinin Tansu Çiller’e verilmesi gerekti¤i-ni ifade etmiflse de, Cumhurbaflkan› bu görüfle s›cak bakmad› ve baflka hükümetaray›fllar›na yöneldi. Erbakan’›n görevinden istifa etmesi, Refah Partisiz yeni hükü-met kurma çabalar› ve özellikle de DYP’den istifa eden milletvekillerinin Demok-rat Türkiye Partisini kurmalar› Silahl› Kuvvetlerin siyasete müdahalesi ve 28 fiubatSürecinin bir parças› olarak de¤erlendirildi.

Erbakan’›n istifas›ndan hemen bir gün sonra Mesut Y›lmaz, Bülent Ecevit, De-niz Baykal ve Hüsamettin Cindoruk ile görüflme yapan Süleyman Demirel, 20 Ha-ziran 1997’de yeni hükümeti kurma görevini ANAP Genel Bakan› Mesut Y›lmaz’averdi. ANAP, DSP ve DYP’den ayr›lanlar taraf›ndan kurulmufl olan Demokrat Tür-kiye Partisi aras›nda ANASOL-D ad›yla tarihe geçen bir koalisyon hükümeti kurul-du. Mesut Y›lmaz’›n Baflbakan oldu¤u 55. Hükümette, DSP Genel Baflkan› BülentEcevit de Baflbakan Yard›mc›s› olarak görev ald›.

55. Hükümetin ilk ve en önemli icraat› sekiz y›ll›k kesintisiz temel e¤itimle ilgi-li yasa tasar›s›n›n kabulünü sa¤lamak oldu. Düzenlemeyi imam hatip okullar›n›nkapat›lmas› olarak gören RP’nin karfl› ç›kt›¤›, CHP’nin ise sonuna kadar destek ver-di¤i bu yasaya, DYP çevreleri ihtiyatla yaklaflt›. Sonunda Türkiye 1997-1998 ö¤re-tim y›l›ndan itibaren sekiz y›ll›k kesintisiz e¤itime geçti.

Baz› çevreler en bafl›ndan itibaren 28 fiubat Sürecini, teokratik devleti önleme-ye ve laik yap›y› korumaya dönük tedbirlerin al›nd›¤› bir dönem olarak gördü. Bunedenle neredeyse al›nan her karar ve uygulama sorgulanmaks›z›n kabul gördü.Baz› çevreler için ise ayn› politikalar tümüyle reddiyeye yol açt› ve toplumsal ku-tuplaflman›n önüne geçilemedi. Bu süreçte Türkiye’nin siyasal yaflam›n› belki deen fazla etkileyen geliflme ‹stanbul Büyükflehir Belediye Baflkan› Recep Tayyip Er-do¤an’›n 12 Aral›k 1997’de Siirt’te düzenlenen bir mitingde yapm›fl oldu¤u konufl-ma nedeniyle “halk› s›n›f, ›rk, din, mezhep veya bölge farkl›l›¤› gözeterek kin vedüflmanl›¤a tahrik etti¤i” gerekçesiyle yarg›lanarak 10 ay hapis cezas›na çarpt›r›l-mas› ve Belediye Baflkanl›¤›n›n düflürülmesi oldu. Yaklafl›k dört ay cezaevinde ka-lacak olan Recep Tayyip Erdo¤an için bu süreç siyasi hayat› aç›s›ndan bir son de-¤il, bafllang›ç oldu.

Ahmet Necdet Sezer’in baflkan› oldu¤u Anayasa Mahkemesi, hakk›nda kapat›l-mas› talebiyle dava aç›lm›fl olan RP ile ilgili karar›n› 16 Ocak 1998 tarihinde aç›k-lad›. Buna göre Anayasa Mahkemesi, Refah Partisi’ni demokratik ve laik cumhuri-yet ilkelerine ayk›r› davranarak devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlü¤üve millet egemenli¤i ilkelerini çi¤nedi¤i ve irticai faaliyetlerin oda¤› oldu¤u gerek-çesiyle kapatmakla kalmad›, ayn› karara ba¤l› olarak Genel Baflkan Necmettin Er-bakan ile birlikte partinin di¤er ileri gelen isimleri olan fievket Kazan, Ahmet Tek-dal, fievki Y›lmaz, Hasan Hüseyin Ceylan, ‹brahim Halil Çelik’in milletvekillikleri,fiükrü Karatepe’nin ise Kayseri Büyükflehir Belediye Baflkanl›¤›n› düflürerek sözkonusu kiflilere siyaset yasa¤› getirdi. Gerekçeli karar›n 22 fiubat 1998 tarihli Res-


mi Gazete’de yay›nlanmas›yla Refah Partisi’nin siyasal yaflam› resmen sona ermifloldu.

RP’nin kapat›lmas›ndan sonra ba¤›ms›z kalan milletvekillerinden 57’si, ayn› ge-lenekten gelen Fazilet Partisi’ne geçti. Recai Kutan ise Kurucular Kurulu taraf›ndanFazilet Partisi’nin genel baflkanl›¤›na getirildi. Sonraki günlerdeki kat›l›mlar sonu-cunda Fazilet Partisi’nin Meclis’teki sandalye say›s› 140’a kadar ç›kacakt›r.

Abdullah Öcalan nedeniyle Suriye ve ‹talya ile yaflanan gerginliklerin, hükümetüzerindeki iç politikadan kaynaklanan bask›n›n k›smen de olsa hafiflemesine yolaçt›¤› s›ralarda, DYP Genel Baflkan› Tansu Çiller ve ANAP Genel Baflkan› MesutY›lmaz hakk›nda aç›lan Mal Varl›¤› Soruflturma Komisyonlar›nda, iki liderin de Yü-ce Divan’a gönderilmelerine gerek olmad›¤›na dair karar verilmesi, yeni bir tart›fl-maya neden oldu. Ancak Komisyonlar›n karar› Meclis’te hükümete karfl› olan mil-letvekillerinin daha kararl› bir tav›r tak›nmalar›na yol açt›. 25 Kas›mda TBMM Ge-nel Kurulu’nda Baflbakan Mesut Y›lmaz hakk›nda verilen güvensizlik önergesininkabul edilmesiyle hükümet düflürülmüfl oldu. Devlet Bakan› Günefl Taner hakk›n-da verilen gensorunun da Genel Kurul’da kabul edilmesi üzerine, Baflbakan MesutY›lmaz, 55. Hükümetin istifas›n› Cumhurbaflkan› Süleyman Demirel’e sundu.

Hükümet bunal›m›na çözüm aray›fllar› sonucunda bir kez daha erken seçim ka-rar› al›nd› ve Mecliste sa¤lanan uzlaflma do¤rultusunda, 11 Ocak 1999’da DSP Ge-nel Baflkan› Bülent Ecevit taraf›ndan seçim hükümeti kuruldu. Bir az›nl›k hüküme-ti niteli¤indeki bu hükümet döneminde, Abdullah Öcalan’›n Kenya’da yakalanarakTürkiye’ye getirilmesi, DSP’nin güçlenmesini sa¤lad› ve bu koflullarda ülkede 18Nisan 1999’da genel seçimler yap›ld›.

21. Dönem TBMM için yap›lan bu seçimler sonucunda DSP 136 milletvekili ilebirinci parti olurken, Devlet Bahçeli önderli¤indeki MHP 129, Recai Kutan Baflkan-l›¤›ndaki Fazilet Partisi 111, Mesut Y›lmaz’›n genel baflkan› oldu¤u ANAP 86, Tan-su Çiller’in baflkanl›¤›n› yapt›¤› DYP ise 85 milletvekili ç›kard›. Halk›n DemokrasiPartisi ise bir önceki seçimlerde elde etti¤i orana yak›n bir oy oran›yla (%4.75) yi-ne parlamentoda sandalye elde edemedi. Seçim sonuçlar›na bak›ld›¤›nda AbdullahÖcalan’›n yakalanmas›n›n ve PKK’n›n belli bir düzeyde etkisiz hale getirilmesininDSP ve MHP’nin oylar›n› olumlu yönde etkiledi¤i görüldü. Bu arada 1995 ve 1999seçimlerine kat›lan HADEP’in önce %4.16, ard›ndan da %4.75 oran›nda oy alm›flolmas› da, Abdullah Öcalan’›n yakalanmas›n›n bu partinin oylar› üzerinde fazla biretki yapmad›¤›n› gözler önüne serdi.

Cumhurbaflkan› Süleyman Demirel’den hükümeti kurmak görevini alan BülentEcevit yapt›¤› görüflmeler sonucunda Devlet Bahçeli, Mesut Y›lmaz ile uzlaflt›.DSP, MHP ve ANAP aras›nda bir koalisyon hükümeti kuruldu.

Yaklafl›k 15 y›l boyunca yüksek enflasyon, hayat pahal›l›¤› ve terör olaylar›ylakarfl› karfl›ya kalan Türkiye’de 17 A¤ustos 1999’da meydana gelen deprem hemenher olay›n önüne geçti. Gölcük Depremi olarak tarihe geçen 7.4 fliddetindeki dep-remde resmi raporlara göre 20 bine yak›n insan öldü, binlerce kifli yaraland› ve yi-ne binlerce konut ve iflyeri kullan›lamaz hale geldi. Türkiye’yi maddi ve maneviaç›dan çok zor durumda b›rakan söz konusu do¤al afet, Türkiye’de belli bir süresiyasal gerilimin azalmas›na neden olmuflsa da, çok geçmeden yine eski üslup vetarzda siyaset yapma anlay›fl› ön plana ç›kt›.

21. Dönemde, bir önceki dönemin aksine sadece bir hükümet kuruldu ve gö-rev yapt›. 20. Dönemde dört hükümetin kuruldu¤u hat›rlan›rsa, yeni dönemde k›s-men de olsa bunal›mlar›n afl›lmas›, istikrar›n sa¤lanmas› yayg›n bir kanaat olarakbelirdi. Bu dönemde, görev süresi dolan Süleyman Demirel’in yerine, 16 May›s


2000’de dönemin Anayasa Mahkemesi Baflkan› Ahmet Necdet Sezer, Meclis tara-f›ndan Cumhurbaflkan› seçildi.

21. Dönemde DSP, ANAP ve MHP taraf›ndan kurulan koalisyon hükümetindekan uyuflmazl›¤› olarak nitelendirilebilecek baz› uyumsuzluklar yaflansa da, bu dö-nemde önemli anayasal de¤ifliklikler gerçeklefltirildi. Devlet Güvenlik Mahkemele-rinin (DGM) üye yap›s› 18 Haziran 1999’da yap›lan de¤ifliklikle Anayasan›n 143.maddesinde yeniden düzenlendi ve bu mahkemelerde yer alan asker üyelerin ye-rine sivil yarg›çlar›n atanmas› sa¤land›. Böylece daha sonraki y›llarda kald›r›lacakolan DGM’lerin sivillefltirilmesi sa¤lanm›fl oldu. De¤ifliklikler; 13 A¤ustos 1999’daAnayasan›n 47, 125. ve 155. maddelerinin yeniden düzenlenmesiyle devam etti.47. maddede yap›lan de¤ifliklikle “özellefltirme” kavram› anayasal güvenceye al›-n›rken, bu kapsamda, kamu tüzel kiflilerin mülkiyetindeki iflletme ve varl›klar›nözellefltirilmesine yönelik ilke ve yöntemlerin yasayla düzenlenece¤i hükme ba¤-land›. Kamu hizmeti imtiyaz sözleflme ve anlaflmalar›ndan do¤acak uyuflmazl›klar-da da tahkim yolu aç›ld›. Anayasan›n 155. maddesinde de¤ifliklik yap›larak, imti-yaz anlaflmalar› ve sözleflmeleri, Dan›fltay’›n inceleme yapaca¤› konular aras›ndanç›kar›larak, Dan›fltay bu durumlarda sadece görüfl bildirebilecek konuma getirildi.

Yine ayn› iktidar döneminde 3 Ekim 2001 tarihinde yap›lan kapsaml› de¤iflik-likle Anayasan›n bafllang›ç metninin yan› s›ra 13, 14, 19, 20, 21, 22, 23, 26, 28, 31,33, 34, 36, 38, 40, 41, 46, 49, 51, 55, 65, 66, 67, 69, 74, 86, 87, 89, 94, 100, 118. ve149. maddeleri ile Geçici 15. maddesinde düzenlemeler yap›ld›. De¤ifliklikler kap-sam›nda, gözalt›na alma ya da tutuklanmada kiflilerin hâkim önüne ç›kar›lma süre-leri Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’ne uyumlu hale getirildi. Yap›lan bu uyumde¤iflikli¤iyle, flüphelilerin en geç 48 saatte, toplu ifllenen suçlarda ise en çok 4günde hâkim önüne ç›kar›lmas› kural› getirildi. “Özel Hayat›n Gizlili¤i” bafll›kl›madde yeniden düzenlendi. Bu de¤ifliklik kapsam›nda herkese, özel hayat›na veaile hayat›na sayg› gösterilmesini isteme hakk› tan›nd›. Yaz›l› emir olmad›kça kim-senin konutuna girilemeyece¤i, arama yap›lamayaca¤› ve buradaki eflyalara el ko-nulamayaca¤› anayasal kural olarak düzenlendi. “Haberleflme Hürriyeti” bafll›kl›22. Maddeye usulüne göre verilmifl hâkim karar› ve yaz›l› emir olmad›kça, haber-leflmenin engellenemeyece¤i ve haberleflmenin gizlili¤ine dokunulamayaca¤› hük-mü eklendi. Düflünce ve ifade özgürlü¤ünün s›n›rlar› geniflletilirken, milli güven-lik, kamu düzeni, kamu güvenli¤i ve bölünmez bütünlü¤ün korunmas› amaçlar›y-la, düflünceyi aç›klama ve yayma hürriyetinin s›n›rlanabilece¤i flart› Anayasaya ko-nuldu. Herkesin derneklere üye olma ya da üyelikten ç›kma hürriyetine sahip ol-du¤u yönündeki hüküm de Anayasa metnine konuldu. Toplant› ve gösteri yürü-yüflü düzenleyecekler için izin almay› zorunlu tutan düzenleme kald›r›ld›. Buna ekolarak Kanuna ayk›r› fleklide elde edilmifl bulgular›n delil kabul edilemeyece¤i ku-ral› kabul edildi. Kamulaflt›rmada, gerçek karfl›l›klar›n ödenmesi ve ödemede ge-cikme halinde faiz konusunda bireylerin zarara u¤rat›lmamalar›na iliflkin hüküm-ler getirildi.

Ayn› gün Anayasan›n 49. maddesinde yap›lan de¤ifliklikle bu madde, devlete,çal›flanlar›n yan› s›ra iflsizleri de koruma görevi verecek flekilde düzenlendi. Asga-ri ücretin tespitinde ise çal›flanlar›n geçim flartlar› ile ülkenin ekonomik durumu-nun göz önünde bulundurulmas› hükmü kabul edildi. “Seçim kanunlar›nda yap›-lan de¤ifliklikler, yürürlü¤e girdi¤i tarihten itibaren bir y›l içinde yap›lacak seçim-lerde uygulanmaz” hükmü 67. madde metnine eklendi. Siyasi partilerin kapat›lma-s›nda gerekçe olarak gösterilen ve 69. maddede düzenlenen “odak olma” konu-sunda daha aç›klay›c› bir tan›m yap›ld›. Bir partinin tamamen kapat›lmas›n›n, sa-


dece Anayasan›n 68/4. f›kras›ndaki eylemlerin oda¤› haline gelmifl olmas› flart›ylamümkün olabilece¤i kural› getirildi. Tamamen kapat›lan bir partinin kurucular›n›nve her kademedeki yöneticilerinin 5 y›l süreyle yeni bir partinin kurucusu, yöneti-cisi ve deneticisi olamayaca¤› kabul edildi. Siyasi partiler için kapatman›n yan› s›-ra Hazine yard›m›ndan yoksun b›rak›lma yapt›r›m›nda da düzelemeye gidildi. Par-ti kapatma eskiye göre daha da zorlaflt›r›ld›. Anayasa Mahkemesi’nin Anayasa de-¤iflikliklerinin iptali ve siyasi partileri kapatmada, 5’te 3 ço¤unlukla karar vermesikural› konuldu. Ayr›ca Türk vatandafllar›na tan›nan TBMM’ye dilekçe ile baflvurmahakk›, karfl›l›kl›l›k esas› gözetilmek kayd›yla yabanc›lara da tan›nd›. Milli GüvenlikKurulu bünyesine Baflbakan yard›mc›lar› ve Adalet Bakan› da dâhil edildi ve kurulkararlar›n›n tavsiye niteli¤inde oldu¤u metne ifllendi. Bu arada Anayasan›n geçici15. maddesinin son f›kras› da yürürlükten kald›r›ld›.

Ancak 2001 y›l›nda ortaya ç›kan ekonomik bunal›m siyasi dengeleri de sarst›¤›gibi, hükümet ortaklar› aras›ndaki uyumsuzlu¤un da gün ›fl›¤›na ç›kmas›na nedenoldu. Sonuçta bir kez daha erken seçim karar› al›nd›. Seçime, ekonomik ve siyasibunal›mlar›n gölgesinde gidildi.

28 fiubat 1997 tarihinde yay›nlanan Milli Güvenlik Kurulu Bildirisinin siyasal sonuçlar›nelerdir?

Nezih Y›ld›r›m, An›larda 28 fiubat, Ankara: Asil Yay›n Da¤›t›m, 2010.

ADALET VE KALKINMA PART‹S‹ DÖNEM‹ VE RECEPTAYY‹P ERDO⁄AN’IN YÜKSEL‹fi‹Üç partili koalisyon hükümeti aras›nda zaman zaman uyum sorunlar›n›n yafland›-¤› siyasal süreçte, as›l olarak 2000 y›l›nda ortaya ç›kan ekonomik kriz mevcut hü-kümeti oldukça y›pratt›. Bu arada kapat›lan Fazilet Partisi’nin yerine Saadet Partisikurulmuflsa da, yaflanan siyasal bölünme sonucunda, eski ‹stanbul Belediye Bafl-kan› Recep Tayyip Erdo¤an baflkanl›¤›nda Adalet ve Kalk›nma Partisi ad›yla yenibir parti siyaset alan›ndaki yerini ald›.

3 Kas›m 2002’de Türk siyasal yaflam›n›n en düflük kat›l›m›yla gerçekleflen genelseçimlerden Adalet ve Kalk›nma Partisi %34.43 oy oran› ve 365 milletvekili ile bi-rinci parti olarak ç›kt› ve tek bafl›na iktidara geldi. CHP’nin 177 milletvekili ç›kar-d›¤› seçimlerde, di¤er siyasal partiler yüzde 10 olan seçim baraj›n›n alt›nda kalarakparlamentoya giremediler. Ancak Güneydo¤u eksenli örgütlenen Demokratik HalkPartisi (DEHAP) %6.21 oy oran›yla, önceki seçimlere kat›lan benzeri siyasal parti-lerden daha fazla oy ald›. Bu da 21. Dönem TBMM’nin bünyesinden ç›kan üçlükoalisyon hükümetine, toplumun çok farkl› kesimlerinden tepki geldi¤inin göster-gesi olarak kabul edildi.

1991 y›l›ndan itibaren 10 y›l› aflk›n bir sürenin ard›ndan yeniden bir partinin,tek bafl›na iktidara geldi¤i bu seçimlerde Adalet ve Kalk›nma Partisi Genel Baflka-n› Recep Tayyip Erdo¤an’›n milletvekili adayl›¤›n›n Yüksek Seçim Kurulu taraf›n-dan kabul edilmemesi, istikrar arayan Türkiye’de yeni bir siyasal krize neden oldu.Bu süreçte Adalet ve Kalk›nma Partisi Kayseri Milletvekili Abdullah Gül, hüküme-ti kurmakla görevlendirildi. Bir yandan yeni hükümetin kurulmas› çal›flmalar› de-vam ederken, di¤er yandan Recep Tayyip Erdo¤an’›n milletvekili adayl›¤›n›n red-dedilmesinden do¤an siyasal krizin afl›lmas›na dönük aray›fllar bafllad› ve sonuçtaYüksek Seçim Kurulu’nun Siirt’te seçimlerin yenilenmesi karar›na ba¤l› olarak Re-cep Tayyip Erdo¤an’›n da yap›lacak olan milletvekili seçimi için aday olmas›n›nformülü bulundu.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Abdullah Gül taraf›ndan kurulan 58. Hükümetin görevde oldu¤u günlerde Si-irt’te seçimler yap›ld› ve Adalet ve Kalk›nma Partisi Genel Baflkan› Recep TayyipErdo¤an, Siirt Milletvekili olarak parlamentoya girdi. Bu geliflme üzerine siyasal ge-leneklere uygun olarak Abdullah Gül Baflbakanl›ktan istifa etti ve yeni hükümetikurmakla görevlendirilen Recep Tayyip Erdo¤an 14 Mart 2003’de hükümeti kurdu.

‹ki partinin bulundu¤u 22. Dönem TBMM’nin siyasal gündeminde yer alanönemli konulardan biri 2007 y›l›ndaki Cumhurbaflkanl›¤› seçimleri oldu. Adalet veKalk›nma Partisi taraf›ndan aday gösterilen Kayseri Milletvekili Abdullah Gül üze-rinde bir uzlaflma sa¤lanamad› ve sorunu aflmak için erken genel seçim karar› al›n-d›. Erken seçim karar› al›nmas›nda, Cumhurbaflkanl›¤› seçimiyle ilgili olarak 24 Ni-san 2007 tarihinde Genel Kurmay Baflkanl›¤›n›n resmi internet sitesinde yay›nla-nan ve e-muht›ra olarak adland›r›lan bildirinin büyük etkisi oldu. Bu geliflme üze-rine, söz konusu bildiriyi kendi iktidar›na karfl› bir metin olarak de¤erlendirenAdalet ve Kalk›nma Partisi, Meclisten erken seçim karar› ç›kard› ve Cumhurbaflka-n› seçimini yeni Meclis’e b›rakma yolunu seçti.

12 Temmuz 2007’de yap›lan genel seçimlerde Adalet ve Kalk›nma Partisi bukez oylar›n yaklafl›k %47’sini alarak 341 milletvekili ile bir kez daha tek bafl›na ik-tidara geldi. Bu seçimlerde Cumhuriyet Halk Partisi %20.87’lik oy oran›yla 112 mil-letvekili ç›kar›rken, Milliyetçi Hareket Partisi %14.27’lik oy oran›yla 71 milletvekilielde etti. Bu arada Demokratik Halk Partisi’nin yerine siyasal faaliyette bulunanDemokratik Toplum Partisi (DTP) seçim baraj›na karfl› bir önlem olarak seçime gir-medi ve ba¤›ms›z adaylar› destekledi. 26 ba¤›ms›z milletvekilinin seçilmesiyle deMecliste grup kuracak say›ya ulaflt›. 23. Dönem TBMM’nin neredeyse ilk yasamafaaliyeti Cumhurbaflkan›n› seçmek oldu. 28 A¤ustos 2007’de Mecliste yap›lan oyla-mada 339 oy alan Abdullah Gül Cumhurbaflkan› seçildi ve hemen ard›ndan yeni-den hükümeti kurmakla görevlendirilen Recep Tayyip Erdo¤an, 29 A¤ustos 2007’de60. Hükümeti kurdu.

Adalet ve Kalk›nma Partisi iktidar›n›n ikinci döneminde Anayasa çal›flmalar›nadaha da h›z verildi. Haz›rl›k döneminden bafllayarak yürürlü¤e girmesiyle birlikteanti demokratik yap›s› nedeniyle üzerinde tart›flmalar yap›lan 1982 Anayasas›’nda,en kapsaml› de¤ifliklikler Adalet ve Kalk›nma Partisi’nin iktidarda oldu¤u dönem-de gerçeklefltirildi. Önceleri Avrupa Birli¤i ile iliflkilerin bir gere¤i olarak ön planaç›kan ve baz› çevrelerce bu yönüne elefltiriler getirilen Anayasa de¤ifliklikleri,2007’den sonra iktidar›n, kendisini s›n›rland›ran mekanizmalar› etkisiz hale getirdi-¤i yolundaki tepkilerle güncelli¤ini korudu. Özellikle 12 Eylül 2010 tarihinde yap›-lan referandumla hayata geçen de¤ifliklikler yarg› ba¤›ms›zl›¤› konusunda ciddielefltirilere neden oldu. Söz konusu de¤iflikliklerle 12 Eylül döneminin yöneticile-rine yarg›lanma yolu aç›ld›¤› gibi, yüksek yarg›da yeni düzenlemelere gidildi vehalkoylamas› sonucu yürürlü¤e giren de¤iflikliklerle özellikle Hâkimler ve Savc›larYüksek Kurulu’nun yap›s›nda ciddi de¤ifliklikler hayata geçirildi.

12 Haziran 2011’de yap›lan 24. Dönem TBMM seçimlerinden de Adalet ve Kal-k›nma Partisi iktidar›n› güçlendirerek ç›kt›. Bu seçimlerde oylar›n› artt›ran Adaletve Kalk›nma Partisi yaklafl›k %50 oy oran›na ulaflt› ve 327 milletvekili ile Meclistetemsil hakk› elde etti. Cumhuriyet Halk Partisi de Kemal K›l›çdaro¤lu’nun genelbaflkan olmas›yla belli bir oranda oylar›n› yükseltti ve % 26’ya yaklaflt›. CHP 135milletvekili ç›kar›rken, %13 oy alan Milliyetçi Hareket Partisi 53 milletvekili elde et-ti. Bu arada Meclis’teki ba¤›ms›z milletvekilinin say›s›nda da bir önceki dönemegöre art›fl oldu ve 35 ba¤›ms›z milletvekili parlamentoya girdi. Demokratik ToplumPartisi’nin kapat›lmas› üzerine faal hale getirilen Bar›fl ve Demokrasi Partisi (BDP)daha güçlü bir flekilde grubunu kurdu.


2003-2013 y›llar› aras›ndaki Adalet ve Kalk›nma Partisi’nin iktidar› döneminde,bir baflka deyiflle Recep Tayyip Erdo¤an’›n Baflbakanl›k y›llar›nda Türkiye’nin iç ved›fl siyasetinde çok ciddi yap›sal de¤iflikliklere gidildi. D›fl politikada hem AvrupaBirli¤i ile olan iliflkiler gelifltirildi hem de Türk ve ‹slam dünyas›na dönük yeni po-litik anlay›fllar hayata geçirildi. Güneydo¤u’daki terörün sona erdirilmesi konusun-da da önemli ad›mlar›n at›ld›¤› yaklafl›k 10 y›l boyunca bir yandan yeni bir Anaya-sa haz›rlanmas› çal›flmalar›na h›z verilirken, di¤er yandan mevcut Anayasada ciddide¤iflikliklere gidildi.

‹lk olarak 26 Aral›k 2002 tarihinde de¤ifliklikler yap›ld›. Bu kapsamda Anayasa-n›n 76. ve 78. maddeleri yeniden düzenlenerek, “Milletvekilli¤ine Seçilme Yeterli-li¤i” bafll›kl› maddedeki de¤ifliklikle milletvekili olmay› engelleyecek flartlar aras›n-da say›lan “ideolojik veya anarflik eylemlere” ifadesi “terör eylemlerine” fleklindede¤ifltirildi. Ayn› zamanda TBMM üyeli¤inde boflalma durumunda, Meclis karar›y-la ara seçime gidilebilece¤i; ancak bir ilin veya seçim çevresinin TBMM’de üyesi-nin kalmamas› halinde, boflalmay› takip eden 90 günden sonraki ilk Pazar günüara seçim yap›lmas› hükme ba¤land›. Bu de¤ifliklikle 2002 seçimlerine giremeyenRecep Tayyip Erdo¤an’a parlamento yolu aç›lm›fl oldu.

Adalet ve Kalk›nma Partisi döneminde de, Avrupa Birli¤i’ne uyum konusunda-ki düzenlemeler kapsam›ndaki Anayasa de¤ifliklikleri devam etti. 7 May›s 2004’teAnayasan›n 10, 15, 17, 30, 38, 87, 90, 131. ve 160. maddeleri de¤ifltirildi ve 143.madde kald›r›ld›. Bu düzenlemeler kapsam›nda; kad›nlar ve erkeklerin eflit hakla-ra sahip oldu¤u, 10. maddede yap›lan de¤ifliklikle Anayasaya eklendi. Devletin, bueflitli¤in yaflama geçmesini sa¤lamakla yükümlü oldu¤u da metinde yer ald›. Bas›naraçlar› anayasal koruma alt›na al›nd›. Daha da önemlisi Anayasan›n 38. maddesin-de yap›lan yeni düzenlemeyle ölüm cezas› kald›r›ld›. Temel hak ve özgürlükler ko-nusunda uluslararas› anlaflmalar ile kanunlar›n çeliflmesi durumundaki uyuflmaz-l›kta, hangisinin öncelikli olaca¤› anayasal düzenlemeye al›nd›. Bu kapsamda,Anayasan›n 90. maddesine bir f›kra eklenerek, uyuflmazl›klarda, uluslararas› anlafl-ma hükümlerinin esas al›naca¤› ilkesi getirildi. YÖK’e Genelkurmay’dan temsilciverilmesi uygulamas›na son verildi. Anayasan›n 160. maddesindeki “Silahl› Kuv-vetler elinde bulunan devlet mallar›n›n TBMM ad›na denetlenmesi usulleri, millisavunma hizmetlerinin gerektirdi¤i gizlilik esaslar›na uygun olarak kanunla dü-zenlenir” f›kras› ç›kar›ld›. Daha önce, 1999 y›l›nda yap›lan de¤ifliklikle tümüyle si-vil yarg›çlardan oluflacak flekilde düzenlenen Devlet Güvenlik Mahkemeleri bukez kald›r›ld›.

Anayasadaki bir baflka de¤ifliklik 21 Haziran 2005 tarihinde yap›ld›. Bu kapsam-da, Anayasan›n 133. maddesi yeniden düzenlenerek, Radyo ve Televizyon Üst Ku-rulu’na (RTÜK) üye seçimine iliflkin hükümler yeniden düzenlendi.

1982 Anayasas›’nda 29 Ekim 2005 tarihinde yap›lan de¤ifliklikle 130, 160, 161,162. ve 163. maddelerde de¤iflikli¤e gidildi. Say›fltay’›n denetim kapsam› geniflletil-di. Yine bütçenin haz›rlanmas›, uygulanmas› ve kontrolüne iliflkin süreç yenidendüzenlendi. Bu arada Anayasan›n 162. maddesindeki “genel ve katma bütçe tasa-r›lar›” ibaresi “merkezi yönetim bütçe tasar›s›” fleklinde de¤ifltirildi.13 Ekim 2006 ta-rihindeki de¤ifliklikle Anayasan›n 76. maddesinde yer alan seçilme yafl› 30’dan 25’eindirildi.Anayasada 10 May›s 2007 tarihinde yap›lan de¤ifliklik ise 22 Temmuz2007’de yap›lacak seçimde; ba¤›ms›z adaylar›n isimlerinin birleflik oy pusulas›ndayer almas›na yönelik düzenlemeleri kapsad›.

1982 Anayasas›’nda 31 May›s 2007 tarihinde yap›lan de¤ifliklikler oldukça önem-li siyasi sonuçlar do¤uracak nitelikteydi. Bu ba¤lamda Anayasan›n 77, 79, 96, 101.ve 102. maddeleri yeniden düzenlendi ve Anayasaya Geçici 18. ve Geçici 19. mad-


de eklendi. Milletvekili seçiminin 5 y›l yerine 4 y›lda bir yap›lmas›n›n öngörüldü-¤ü de¤iflikliklerde, TBMM’nin, seçimler dâhil yapaca¤› tüm ifllerde, üye tamsay›s›-n›n 3’te 1’i (184) ile toplanmas› kurala ba¤land›. Ayr›ca Meclis’in, Anayasada bafl-kaca bir hüküm yoksa toplant›ya kat›lanlar›n salt ço¤unlu¤u ile karar vermesi, an-cak karar yeter say›s›n›n hiçbir flekilde üye tamsay›s›n›n 4’te 1’inin bir fazlas›ndanaz olamayaca¤› hükmü getirildi. As›l olarak Cumhurbaflkan›n seçiminde köklü de-¤iflikli¤e gidildi. Cumhurbaflkan›n›n 5+5 y›ll›k görev süresiyle, halk taraf›ndan se-çilmesi kural› getirildi. Bu seçimin nas›l yap›laca¤›na iliflkin düzenlemeler ve bunailiflkin usul ve esaslar› düzenleme konusunda Yüksek Seçim Kurulu’na verilen yet-kilerde de de¤ifliklik yap›ld›. Anayasan›n, “Seçim kanunlar›nda yap›lacak de¤iflik-liklerin, yürürlü¤e girdikleri tarihten itibaren 1 y›l içinde uygulanamayaca¤›na”iliflkin maddesinin, Cumhurbaflkan› seçiminde dikkate al›nmamas› hükme ba¤lan-d›. Cumhurbaflkan› seçimine iliflkin getirilen yeni düzenlemelerin 11. Cumhurbafl-kan› seçiminde uygulanmas› öngörüldü. Bu düzenlemeler halkoyuna sunularakkabul edildi.

1982 Anayasas›’nda 16 Ekim 2007’de de de¤ifliklikler sürdü. Bu kapsamda, Se-çim kanunlar›nda yap›lacak de¤iflikliklerin 11. Cumhurbaflkan› seçiminde uygulan-mas›na imkân sa¤layan Geçici 18. madde ile “Cumhurbaflkan› seçimine iliflkin ge-tirilen yeni kural›n 11. Cumhurbaflkan› seçiminde de uygulanmas›n›” öngören Ge-çici 19. madde Anayasa metninden ç›kar›ld›.

1982 Anayasas›’n›n 10. maddesi 9 fiubat 2008 tarihinde de¤ifltirildi. “Üniversite-lerde türban› serbest b›rakan düzenleme” olarak da nitelenen de¤ifliklik kapsam›n-da, “devlet organlar› ve idare makamlar›n›n, bütün ifllemlerinde oldu¤u gibi hertürlü kamu hizmetlerinden yararlan›lmas›nda kanun önünde eflitlik ilkesine uy-gun olarak hareket etmek zorunda oldu¤u” kurala ba¤lan›yordu. Anayasan›n 42.maddesinde yap›lan de¤ifliklikle yüksekö¤retimde baflörtüsünün serbest b›rak›l-mas›na iliflkin hüküm kabul edilerek, kanunda aç›kça yaz›l› olmayan herhangi birsebeple, kimsenin yüksekö¤renim hakk›n› kullanmaktan mahrum edilemeyece¤ibelirtildi. Ancak yap›lan bu de¤ifliklikler Anayasa Mahkemesi taraf›ndan iptal edil-di ve uygulamaya geçemedi.

1982 Anayasas›’nda yap›lan belki de en kapsaml› ve en tart›fl›lan de¤ifliklik 7May›s 2010 tarihli kanunla yap›ld›. Bu düzenlemeler, 12 Eylül 1980 askeri müda-halesinin 30. y›l›nda halk oylamas›na sunularak kabul edildi. 1982 Anayasas›’n›n23 maddesi ile Geçici 15, 18 ve 19. maddelerini kapsayan bu de¤iflikliklerle, Ana-yasan›n Geçici 15. Maddesi’nin yürürlükten kald›r›lmas› 12 Eylül darbesini yapanyöneticilere yarg› yolunu açt›. Sendikal yaflam, ekonomi ve sosyal konulara iliflkindüzenlemeler Anayasan›n10, 20, 23, 41, 51, 53, 54, 74, 84, 94, 125, 128, 129, 144,145, 146, 147, 148, 149, 156, 157, 159, 166. maddelerini kapsad›. Yap›lan de¤iflik-liklerdeki baz› hükümler Anayasa Mahkemesince iptal edilirken, Anayasa de¤iflik-li¤i ise 12 Eylül 2010 tarihinde halkoyuna sunuldu. Halk oylamas›nda %57.88 evet,%42.12 hay›r oyu ç›kt› ve bu sonuçla Anayasa de¤ifliklikleri kabul edilmifl oldu.

Söz konusu de¤ifliklikler özetle flöyleydi: TBMM Baflkan› ilk seçiminde 2 y›l,sonra dönem sonuna kadar görev yapacak; memurlar›n özlük haklar› toplu sözlefl-mede düzenlenebilecek; memurlar, disiplin cezalar›n› yarg›ya götürebilecek; ‹dareMahkemeleri ve Dan›fltay, “yerindelik” denetimi yapamayacak, “kamu yarar›” ge-rekçesiyle karar alamayacak; Yüksek Askeri fiûra karar›yla ordudan ilifli¤i kesilensubaylar yarg›ya baflvurabilecek, ancak terfi ifllemleri ve kadrosuzluk nedeniyle al-bayl›ktan veya generallikten emekliye ayr›lanlar geri dönemeyecek; Anayasa Mah-kemesi 17 üyeden oluflacak; Anayasa Mahkemesi üyeleri 12 y›l için seçilecek, 65yafl›n› dolduran emekliye ayr›lacak; Anayasa maddelerinin iptaline ve partilerin ka-


pat›lmas›na 17 üyeden en az 12’sinin oyuyla karar verilebilecek; Hâkimler ve Sav-c›lar Yüksek Kurulu 22 asil ve 12 yedek üyeden oluflacak; meslekten ç›kar›lan hâ-kim ve savc›lar yarg›ya baflvurabilecek; ola¤an yarg› yollar›n› tüketen kifliler Avru-pa ‹nsan Haklar› Mahkemesi’nden önce Anayasa Mahkemesi’ne bireysel baflvuruyapabilecek; TBMM Baflkan›, Genelkurmay Baflkan› ve kuvvet komutanlar› da gö-revleriyle ilgili suçlamalarda Yüce Divan’da yarg›lanabilecektir.

Son derece gergin ve tart›flmal› geçen halkoylamas› sürecinden sonra, de¤iflik-liklerin kabul edilmesi, iktidar ve muhalefet aras›ndaki iliflkilerin daha da zedelen-mesine yol açt› ve yarg›n›n ba¤›ms›zl›¤› konusundaki tart›flmalar fliddetlendi. Dar-be suçlamas›yla pek çok asker, bürokrat ve gazetecinin tutuklanmas›, iktidar vemuhalefet taraf›ndan farkl› bir biçimde yorumland› ve yorum fark›, demokrasi kül-türündeki eksikli¤in de etkisiyle siyasi kutuplaflman›n artmas›na yol açt›.

Adalet ve Kalk›nma Partisi’nin iktidara gelmesinde ve Recep Tayyip Erdo¤an’›n siyasetdünyas›nda güçlenmesinde rol oynayan etkenler nelerdir?

AKP Kitab›, Bir Dönüflümün Bilançosu, (Der. ‹lhan Uzgel-Bülent Duru), Ankara: PhoenixYay›nlar›, 2009.

SONUÇA¤›r siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlarla bo¤uflarak 1980 y›l›na giren Türkiye’de,12 Eylül 1980’de gerçeklefltirilen askeri darbe, önceleri toplum için büyük bir umutgibi görünmesine karfl›n, sonraki günlerdeki uygulamalar› nedeniyle bir hayal k›-r›kl›¤›na dönüfltü. Toplum darbe sonras›ndaki ilk genel seçimlerde, 12 Eylül yöne-tim kademesinin iflaret etti¤i siyasi partiye de¤il, daha sivil gördü¤ü Turgut Özal’›nAnavatan Partisi’ne e¤ilim gösterdi. ‹deolojiler üstü anlay›flla yola ç›kt›¤›n› ve dörtsiyasal e¤ilimi birlefltirdi¤ini iddia eden Anavatan Partisi, iki dönem üst üste tek ba-fl›na iktidara gelip, belli bir oranda istikrar› sa¤layarak Türkiye’nin normalleflme sü-recini h›zland›rd›.

Ancak Turgut Özal’›n önce Cumhurbaflkan› olmas›, k›sa bir süre sonra da aniölümü, Türkiye’de siyasi dengeleri bozdu ve koalisyonlu günler yeniden bafllad›.Bu y›llarda d›flar›da Avrupa Birli¤i ile iliflkilerin merkezde oldu¤u dönemde, içeri-de PKK’dan kaynaklanan terör olaylar› hep güncelli¤ini korudu. Pefl pefle kurulankoalisyon hükümetleri siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlar› çözmekte yetersiz kal-d› ve sivil siyasetin etkisizleflti¤i hemen her dönemde oldu¤u gibi, 28 fiubat 1997tarihli Milli Güvenlik Kurulu’nun bildirisiyle demokrasinin üzerindeki gölge artt›.Bu süreçte kapat›lan partilerin yerini, çok geçmeden ayn› gelenekten gelen yeni si-yasi oluflumlar ald›. Partilerin bu denli kolay kapat›lmas›n›n, sorunlar› çözemedi¤i-ni, aksine daha da artt›rd›¤›n› Türkiye ac› deneyimlerle ö¤rendi.

Söz konusu 30 y›l içerisinde bir darbe, post-modern darbe olarak nitelenen birbildiri ve bir e-muht›ra ile karfl› karfl›ya kalan Türkiye’de, demokratikleflme konu-sundaki umutlar hiçbir zaman tükenmedi. Özellikle Adalet ve Kalk›nma Partisi dö-neminde ordu-siyaset iliflkisi yeniden düzenlendi. Demokrasi kültürünün sorgulan-d›¤› bu dönemde, ordu neredeyse tümüyle kendi görev alan›na dönerken, iktidar-muhalefet iliflkilerinde beklenen yumuflama ve iflbirli¤i bir türlü gerçekleflmedi.

1980-2010 y›llar› aras›nda yaklafl›k 30 y›ll›k sürede d›fl politikada ‹ran ‹slamDevrimi ile yeni bir çehreye bürünen Türkiye-‹ran iliflkileri, So¤uk Savafl Dönemi-nin sona ermesiyle dünyada oluflan yeni dengeler, Ortado¤u’daki geliflmeler, herdönem varl›¤›n› koruyan K›br›s Sorunu ve Avrupa Birli¤i ile iliflkiler, Türkiye’ninsadece d›fl politikas› ile ilgili süreçler gibi görünmesine karfl›n, hemen hepsi iç po-litikay› do¤rudan etkileyen geliflmeler olarak tarihteki yerlerini ald›lar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




12 Eylül 1980 tarihinde gerçeklefltirilen askeri

darbe sonunda kurulan yönetimin uygulamala-

r›n› tart›flabilme

12 Eylül 1980’de gerçeklefltirilen askeri darbe so-nunda kurulan yönetim, ülkede huzur ve güvenisa¤lamak ve demokrasiyi yerlefltirmek ad›na yo-la ç›kt›. Ancak bu dönemde sonraki y›llarda tar-t›flma konusu olabilecek pek çok hukuk d›fl› uy-gulama gerçekleflti. 12 Eylül döneminde siyasipartiler, sendikalar ve dernekler kapat›ld›. Bas›nkontrol edildi, üniversiteler bask› alt›na al›nd›.A¤›r bir yarg› süreci yafland› ve zaman zaman in-san haklar› ihlal edildi. Bu arada Dan›flma Mecli-si’nde kabul edilen ve Milli Güvenlik Konseyi’ndeonaylanan yeni anayasa halkoylamas› sonucu yü-rürlü¤e girdi. Toplumsal sorunlar› çözmekte ye-tersiz kalan ve k›s›tlay›c› bir nitelik tafl›yan 1982Anayasas› çok geçmeden de¤iflikliklere u¤rad›.

1982 Anayasas›’n›n temel niteli¤ini ve Anayasa-

da yap›lan de¤ifliklikleri aç›klayabilme

Türkiye’nin en sert ve en s›n›rlay›c› niteli¤e sahipoldu¤u iddia edilen 1982 Anayasas›’nda, cum-hurbaflkan›n yetkileri artt›r›larak yürütme güç-lendirildi. Tek meclisli yap›y› öngören Anayasa-da yarg› ba¤›ms›zl›¤›n› zedeleyen hükümler yerald›. Sonuçta sonraki y›llarda eksik ve yetersizgörülen noktalarda çok say›da de¤iflikli¤e gidil-di. Amaç 12 Eylül darbesinin toplumdaki ve siya-set alan›ndaki etkilerini silmekti. 1980-2010 y›lla-r› aras›nda 17 kez de¤ifliklik yap›ld›. Onlarca mad-de ya kald›r›ld› ya da de¤iflime u¤rad›.

Turgut Özal ve döneminin Türk siyasal hayat›n-

daki yeri ve önemini aç›klayabilme

Turgut Özal 1980 öncesinde siyasete girmek iste-mifl ancak o günlerde bunu baflaramam›flt›. 12Eylül 1980 öncesinin son hükümetinde bürokrat,sonras›n›n ilk hükümetinde ise bakan olarak yerald›. Anayasan›n kabulünden sonra istifa ederekAnavatan Partisi’ni kurdu. Söylem, yaklafl›m vehalkla iliflkiler aç›s›ndan yeni bir siyasetçi tipiolan Turgut Özal, vizyonu ile Anavatan Partisi’ni1983 seçimlerinde tek bafl›na iktidara tafl›d›. Bafl-bakan olarak 1983-1987 y›llar› aras›nda Türki-ye’nin normalleflmesine katk› sa¤lad›. Köklü re-

formlar›n halktan destek ald›¤›n›n bir göstergesiolarak 1987 seçimlerinde de baflar›l› oldu. ‹ç si-yaset kadar d›fl siyasette de atak bir görüntü çi-zen Turgut Özal, 1991 y›l›nda Cumhurbaflkan›oldu. Turgut Özal’›n cumhurbaflkanl›¤› da bili-nen siyasi geleneklerin d›fl›nda seyretti. Halklailiflkilere önem verdi, pek çok kez gündelik siya-setin merkezinde yer almaktan çekinmedi.

Süleyman Demirel ve di¤er eski siyasetçilerin ye-

niden siyasete dönme süreçlerini aç›klayabilme

12 Eylül 1980 askeri darbesi sonras›nda, 1980 ön-cesi olaylardan sorumlu tutulan siyasi partiler ka-pat›l›rken, söz konusu partilerin genel baflkanla-r› ve yöneticileri 1982 Anayasas›’n›n geçici 4.Maddesi gere¤ince siyasi yasakl› duruma getiril-di. Söz konusu geçici maddenin kald›r›lmas› 1987y›l›nda yap›lan halk oylamas›nda kabul edildi vesiyasi yasakl› durumda bulunan Süleyman Demi-rel, Bülent Ecevit, Necmettin Erbakan ve Alpars-lan Türkefl gibi eski siyasetçiler yeniden siyasetedönme olana¤›na kavufltu. Söz konusu liderlerinsiyasete dönmesi sonucu genel baflkan› oldukla-r› Do¤ru Yol Partisi, Demokratik Sol Parti, RefahPartisi ve Milliyetçi Hareket Partisi de yenidenparlamentoda temsil edilme olana¤› buldu.

Türkiye’yi 28 fiubat sürecine götüren nedenler ve

bu süreçte yaflanan olaylar› de¤erlendirebilme

24 Aral›k 1995’te yap›lan genel seçimlerde RefahPartisi’nin birinci parti ç›kmas› ve hiçbir partinintek bafl›na iktidara gelebilecek kadar oy toplaya-mamas› gelecekteki siyasi krizlerin habercisi ol-du. Birbirine yak›n oy alan siyasi partiler aras›n-da kurulan zoraki koalisyon hükümetleri, istikra-r› iyice bozdu. Özellikle RP ve DYP aras›nda ku-rulan REFAHYOL Hükümeti döneminde iç ve d›flsiyasette yaflanalar laiklik konusunda hassas olançevrelerin tepkisine neden oldu. Teokratik dev-leti önleme ve laik yap›y› koruma konusunda ta-rihsel hassasiyeti bulunan Silahl› Kuvvetler ko-nuya müdahil oldu ve 28 fiubat 1997’de Milli Gü-venlik Kurulu bildirisi yay›nland›. Ordunun siya-sete müdahalesi olarak alg›lanan bu hareketlemevcut hükümetin istifas› sa¤land› ve Silahl› Kuv-vetlerin laiklik konusundaki tereddütlerini gide-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


rebilecek hükümet kuruldu. Tarikatlar›n üzerinegidildi, üniversitelerde k›l›k-k›yafet konusundakidenetimler artt›r›ld›. Ancak bütün önlemlere kar-fl›n yine de istikrarl› bir yap› oluflturulamad›. 28fiubat Süreci, Refah Partisi’nin kapat›lmas›na yolaçarken, benzer gelenekten gelen Adalet ve Kal-k›nma Partisi’ne iktidar yolunu açt›.

1980-2010 y›llar› aras›nda kapat›lan siyasi par-

tilerin hangileri oldu¤unu aç›klayabilme

1982 Anayasas›’na göre parti kapatma yetkisiAnayasa Mahkemesi’ne aittir. Önceleri salt ço-¤unlukla verilen kapatma karar›, Anayasada ya-p›lan de¤ifliklikle nitelikli ço¤unlu¤a dönüfltürül-dü. Di¤er düzenlemelerle de parti kapatmak zor-laflt›r›ld›. Bununla birlikte 1980 sonras›nda çoksay›da siyasal parti kapat›ld›. Kapat›lan partilerleilgili bir inceleme yap›ld›¤›nda komünist faaliyet-ler, ayr›l›kç›-bölücü örgütlenmeler, laiklik karfl›t-l›¤› gibi gerekçelerin ön planda oldu¤u görüldü.Kapat›lan partilerin baz›lar› flunlard›r. TürkiyeBirleflik Komünist Partisi, Halk›n Emek Partisi,Sosyalist Türkiye Partisi, Demokrasi Partisi, EmekPartisi, Refah Partisi, Demokratik Bar›fl Hareketi,Fazilet Partisi, Halk›n Demokrasi Partisi, Demok-ratik Toplum Partisi.

Adalet ve Kalk›nma Partisi dönemini de¤erlendi-

rebilme

2002 y›l›nda yap›lan seçimler sonucu tek bafl›naiktidara gelen Adalet ve Kalk›nma Partisi, özel-likle 2003 y›l›nda Recep Tayyip Erdo¤an’›n bafl-bakan olmas›yla yap›sal dönüflüm ve de¤iflimsürecini bafllatt›. Toplumla iliflkilerini yenidendüzenleyen parti, 28 fiubat sürecinde kaybedi-len ruhu yeniden canland›rd›. Anayasa de¤iflik-likleri ve di¤er yasal düzenlemelerle siyasi, sos-yal ve ekonomik alanda ciddi reformlar yap›ld›.Avrupa Birli¤i ile iliflkiler gelifltirildi, ‹slam dün-yas›na dönük projeler hayata geçirildi. ‹craatlar›s›ras›nda; Silahl› Kuvvetlerin etkisizlefltirmekle,yarg›y› biçimlendirmekle, bas›n üzerinde kon-trol kurmakla ve partizan atamalar yapmakla it-ham edildi. Muhafazakâr bir anlay›fl terk edilme-den gerçeklefltirilen reformlar baz› kesimler ta-raf›ndan fliddetle reddedildi. Toplumdan ald›¤›destekle 2007 ve 2011 y›llar›nda yap›lan seçim-lerde de baflar›l› oldu ve üç kez tek bafl›na ikti-dara gelmeyi baflard›.

6NA M A Ç

7NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi 12 Eylül 1980’de gerçeklefl-tirilen askeri darbe sonunda kurulan yönetimin ald›¤›kararlardan biri de¤ildir?

a. Siyasal partilerin kapat›lmas›b. Sendikal faaliyetlerin yasaklanmas›c. Parlamentonun faaliyetlerinin durdurulmas›d. Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu’nun ka-

pat›lmas›e. 1961 Anayasas›’n›n yürürlükten kald›r›lmas›

2. Afla¤›dakilerden hangisi 1961 Anayasas›’nda yer alanbir kurum olmas›na karfl›n, 1982 Anayasas›’nda kald›r›l-m›flt›r?

a. Anayasa Mahkemesib. Cumhuriyet Senatosuc. Dan›fltayd. Milli Güvenlik Kurulue. Askeri Yüksek ‹dare Mahkemesi

3. 12 Eylül 1980’deki askeri darbe sonras›nda, anaya-say› haz›rlamak için oluflturulan meclis afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Temsilciler Kurulub. Milli Güvenlik Kuruluc. Kurucu Meclisd. Millet Meclisie. Dan›flma Meclisi

4. Afla¤›dakilerden hangisi 12 Eylül 1980 sonras›ndakurulmufl olan siyasal partilerden biri de¤ildir?

a. Adalet Partisib. Demokratik Sol Partic. Anavatan Partisid. Refah Partisie. Do¤ru Yol Partisi

5. Turgut Özal’›n Baflbakan, Anavatan Partisi’nin isetek bafl›na iktidar oldu¤u dönemde, afla¤›daki anayasade¤iflikliklerinin hangisi halk oylamas›nda kabul edile-rek yürürlü¤e girmifltir?

a. Devlet Güvenlik Mahkemeleri’nde asker üyeninyerine sivil üyenin atanaca¤›na dair 143. madde

b. Siyasi partilerin ve liderlerinin siyasi yasaklar›nailiflkin geçici 4. madde

c. TBMM’nin görev ve yetkilerini düzenleyen 87.madde

d. Haberleflme hürriyetine iliflkin 22. maddee. Özellefltirme kavram›n›n anayasaya girmesini

sa¤layan 47. madde

6. 12 Eylül döneminde kurulmufl olan Halkç› Parti ileSosyal Demokrasi Partisi’nin birleflmeleriyle ortaya ç›-kan siyasal parti afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Demokratik Sol Partib. Cumhuriyet Halk Partisic. Sosyal Demokrat Halkç› Partid. Demokrat Türkiye Partisie. Halk›n Demokrasi Partisi

7. 1982 Anayasas›’na göre Türkiye’de siyasi partilerikapatmak yetkisine sahip olan kurum afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Dan›fltayb. Yarg›tayc. Devlet Güvenlik Mahkemesid. Anayasa Mahkemesie. Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu

8. Afla¤›dakilerden hangisi 1991-2002 y›llar› aras›ndakurulmufl olan koalisyon hükümetlerinde yer alan siya-si partilerden biri de¤ildir?

a. Anavatan Partisib. Milliyetçi Demokrasi Partisic. Do¤ru Yol Partisid. Demokratik Sol Partie. Milliyetçi Hareket Partisi

9. Turgut Özal’›n Cumhurbaflkan› seçilmesi üzerine,ANAP Genel Baflkan› olan ve Baflbakanl›¤a atanan siya-setçi kimdir?

a. Tansu Çillerb. Korkut Özalc. Y›ld›r›m Akbulutd. Hüsamettin Cindoruke. Mehmet A¤ar

10. Afla¤›dakilerden hangisi 2007 y›l› seçimlerinin öneal›nmas›na gerekçe teflkil eden siyasi geliflmelerdenbiridir?

a. Cumhurbaflkanl›¤› seçiminin krize dönüflmesib. Avrupa Birli¤i ile iliflkilerin bozulmas›c. PKK’n›n eylemlerinin güvenlik endiflesi yarat-

mas›d. TBMM’de boflalan üye say›s›n›n artmas›e. Koalisyon hükümetinin bozulmas›



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “12 Eylül Askeri Darbesi veDemokrasinin Ask›ya Al›nmas›” bölümününde-ki 12 Eylül darbesi ile kurulan Milli GüvenlikKonseyinin kararlar›n› tekrar okuyunuz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “12 Eylül Askeri Darbesi veDemokrasinin Ask›ya Al›nmas›” bölümündeki1982 Anayasas›’n›n temel özellikler konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “12 Eylül Askeri Darbesi veDemokrasinin Ask›ya Al›nmas›” bölümündekikurucu meclisin oluflturulmas›yla ilgili k›sm› tek-rar okuyunuz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “12 Eylül Askeri Darbesi veDemokrasinin Ask›ya Al›nmas›” bölümündeki1983 seçimleri öncesinde kurulan siyasal parti-leri tekrar okuyunuz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anavatan Partisi Dönemive Turgut Özall› Y›llar” bölümündeki AnavatanPartisi dönemindeki anayasal de¤iflikliklerle il-gili konuyu tekrar okuyunuz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anavatan Partisi Dönemive Turgut Özall› Y›llar” bölümdeki sol partilerinbirleflmesiyle ilgili konuyu tekrar okuyunuz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “28 fiubat Süreci ve Bir Dö-nemde Dört Hükümet” bölümündeki Refah Par-tisi’nin kapat›lmas› konusunu tekrar okuyunuz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Süleyman Demirel Dönemive Koalisyon Hükümetlerine Dönüfl” ve “28 fiu-bat Süreci ve Bir Dönemde Dört Hükümet” bö-lümlerini tekrar okuyunuz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Süleyman Demirel Dönemive Koalisyon Hükümetlerine Dönüfl” bölümde-ki Turgut Özal’›n Cumhurbaflkan› seçilmesi ko-nusunu tekrar okuyunuz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Adalet ve Kalk›nma PartisiDönemi ve Recep Tayyip Erdo¤an’›n Yükselifli”bölümündeki 2007 seçimleriyle ilgili k›sm› tek-rar okuyunuz.

S›ra Sizde 112 Eylül’de sabaha karfl› Silahl› Kuvvetler ülke yöneti-mine el koyduktan sonra, Parlamento ile hükümetinfeshedildi¤i, siyasî parti ve sendikalar›n faaliyetlerinindurduruldu¤u Genelkurmay Baflkan› Orgeneral KenanEvren taraf›ndan kamuoyuna aç›kland›. Darbeden çokk›sa bir süre sonra 12 Eylül 1980 öncesi olaylar›n izleri-ni ortadan kald›rmak için sorumlu görülen kiflilerin yar-g›lanmas›na hemen baflland› ve cayd›r›c› olmas› için k›-sa yarg› süreçlerinde idam dâhil, çok a¤›r cezalar veri-lerek hemen infaz edildi. Askeri darbe sonucunda K›z›-lay ve Çocuk Esirgeme Kurumu d›fl›ndaki bütün der-nekler ile siyasal partiler kapat›ld›. Di¤er yandan bas›n-yay›n kurulufllar› ile sendikalar ve eski siyasetçiler üze-rindeki bask›lar daha da artt›. Milli Güvenlik Konseyi si-yasi partilerin eski yöneticilerinin demeç vermelerini veyaz› yazmalar›n› yasaklad›. Ayn› zamanda eski siyaset-çileri övme, yerme ve elefltirmeye de yasak getirdi. Buarada daha önce faaliyetleri durdurulmufl olan siyasalpartilerin feshedildi¤ine dair kanun, 16 Ekim 1981’deMilli Güvenlik Konseyi taraf›ndan onayland›.

S›ra Sizde 2Turgut Özal, yeni bir siyasetçi tipi olarak, 1980 öncesin-de bir araya gelemeyen dört e¤ilimi birlefltirme iddi-as›yla yola ç›kt›. ANAP iktidar›n›n uygulamalar› sonun-da Türkiye, darbe sonras›nda normalleflme sürecine gir-di. ANAP’›n tek bafl›na iktidara gelerek 1980 öncesindeözlenen siyasi istikrar› sa¤lamas› ve koalisyonlar döne-mine son vermesi, Türkiye’de yeni bir siyaset anlay›fl›n›bafllatt›. Türkiye’nin d›fl politikas›nda ve ekonomik po-litika tercihlerinde ciddi de¤ifliklikler yafland›. Sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel alandaki geliflmelere ba¤l›olarak Türk toplumunun de¤erlerinde de farkl›laflmaortaya ç›kt›. Toplumun yaflam tarz›nda ve tüketim kül-türünde ciddi de¤ifliklikler oldu. Anavatan Partisi’ninbirinci iktidar döneminde siyasi aç›dan belki de enönemli olay, 12 Eylül askeri darbesi sonras›nda siyasiyasakl› duruma düflen 1980 öncesinin siyasetçileriyle il-gili olarak yap›lan halk oylamas›d›r.



S›ra Sizde 3

8 Temmuz 1993’te yap›lan de¤ifliklikle radyo ve televiz-yon istasyonlar› kurmak ve iflletmek, yasal düzenleme-lerle oluflturulacak flartlar çerçevesinde serbest hale ge-tirildi. 23 Temmuz 1995’de yap›lan de¤ifliklik ise dahada genifl kapsaml› oldu.Seçmen yafl› 18’e indirildi. Siya-sal partilerin yurt d›fl› faaliyetleri, kad›n ve gençlik kol-lar› gibi yan örgüt kurmalar›n› yasaklayan hükümlerkald›r›ld›. Yüksekö¤retim elemanlar›na, yasayla düzen-lenecek çerçevede, siyasal partilere üye olabilme ola-na¤› sa¤land›. Ayn› hak yüksekö¤retim kurumlar›ndakiö¤rencilere de tan›nd›. Ayr›ca 450 olan milletvekili say›-s› 550’ye yükseltildi. “Milletvekilli¤inin nas›l sona erece-¤i” konusundaki tart›flmal› hüküm yeniden düzenlendi.Buna ek olarak Yasama y›l› bafllang›c› Eylül ay›ndanEkim’e al›nd›.Anayasan›n 52. maddesi yürürlükten kal-d›r›ld›, sendikac›lar›n siyasal faaliyette bulunmalar›n›nyan› s›ra sendikalar›n ve siyasal partilerin birbirlerinedestek vermesinin önündeki engel kald›r›ld›.

S›ra Sizde 4

28 fiubat 1997 tarihinde yay›nlanan Milli Güvenlik Ku-rulu Bildirisi REFAHYOL Hükümeti ad›yla bilinen hü-kümet üzerinde etkili oldu. Hükümetin icraatlar›na tep-ki niteli¤i tafl›yan bildiri Silahl› Kuvvetlerin siyasete mü-dahalesi, siyaset alan›n› dizayn etme giriflimi olarak al-g›land›. Sonuçta REFAHYOL Hükümeti görevden çekil-di. Bu arada DYP’den kopmalar oldu ve Demokrat Tür-kiye Partisi (DTP) kuruldu. Bu partinin de yer ald›¤› ye-ni bir koalisyon hükümeti kuruldu. Mesut Y›lmaz bafl-kanl›¤›nda ANAP, DSP ve DTP aras›nda oluflturulankoalisyon hükümeti, 8 y›ll›k kesintisiz temel e¤itim ya-sas›n›n ç›kar›lmas›n› sa¤lad›. Bu arada Refah Partisi Ana-yasa Mahkemesi taraf›ndan kapat›ld›, Necmettin Erba-kan ve di¤er yöneticileri siyasi yasakl› duruma düflürül-dü. Laiklik ön plana ç›kar›ld› ve dini örgütlenmelerinetkisiz hale getirilmesi için çaba sarf edildi.

S›ra Sizde 5

Recep Tayyip Erdo¤an belli bir siyasi kadro içinde ye-tiflerek Refah Partisi’nden ‹stanbul Büyükflehir BelediyeBaflkan› oldu. Ancak 28 fiubat sürecinde pek çok RefahPartili siyasetçi gibi siyasi nitelikli yarg›lanmalara maruzkald›. Ayn› süreçte önce RP, ard›ndan da Fazilet Partisikapat›ld›. 1990’llar›n ikinci yar›s›ndan itibaren merkezsa¤ ve solda geliflen da¤›n›kl›k, ayn› dönemde kurulanuyumsuz koalisyon hükümetleri, ekonomik durumlaterör konusundaki çözümsüzlükler, 28 fiubat sürecininön plana ç›kard›¤› siyasetçileri ve siyasi partileri y›prat-t›. Recep Tayyip Erdo¤an ve baz› arkadafllar› bu süreç-te Saadet Partisi’nde siyaset yapmay› denediler, amabaflar›l› olamad›lar. Sonunda Adalet ve Kalk›nma Parti-si’ni kurarak, y›llarca birlikte siyaset yapt›klar› Necmet-tin Erbakan’dan yollar›n› ay›rd›lar. Adalet ve Kalk›nmaPartisi, toplumun hemen bütün katmanlar›ndan büyükdestek ald› ve 2002 y›l›nda tek bafl›na iktidara geldi.Muhafazakârl›k ile liberalli¤i bünyesinde birlefltiren vemevcut laiklik politikas›na mesafeli yaklaflan Adalet veKalk›nma Partisi, ekonominden, e¤itime, ulaflt›rmadanhaberleflmeye, sa¤l›ktan gündelik hayata kadar uzanangenifl bir yelpazede cesur ad›mlar att›. Anayasal ve ya-sal de¤iflikliklerle 28 fiubat bildirisinin izlerini silmeyeçal›flt›. Recep Tayyip Erdo¤an da, bu dönemde kariz-matik ve cesur bir siyasetçi olarak ön plana ç›kt›.


AKP Kitab› Bir Dönüflümün Bilançosu. (2009). (Der. ‹l-han Uzgel, Bülent Duru), Ankara: Phoenix Yay›nlar›.

Alkan, Türker. (1986). 12 Eylül ve Demokrasi, ‹stan-bul: Kaynak Yay›nlar›.

Altu¤, Kurtul. (1993). Demokrasinin Yaral› Y›llar›,

‹stanbul: Tekin Yay›nevi.Boratav, Korkut. (2008). Türkiye ‹ktisat Tarihi 1908-

2007, 12. Bas›m, Ankara: ‹mge Kitabevi Yay›nlar›.Bulur, Hasan. (2005). Seçim Sistemleri ve Türkiye

‹çin Yeni Bir Seçim Önerisi, Ankara: Siyasal Kita-bevi.

Cem, ‹smail. (1984). Geçifl Dönemi Türkiyesi (1981-

1984), ‹stanbul: Cem Yay›nevi.Çavdar, Tevfik. (2004). Türkiye’nin Demokrasi Tari-

hi (1950’den Günümüze), Ankara: ‹mge KitabeviYay›nlar›.

Devletlio¤lu, Jan. (2010). ‹ngiliz Arflivlerinde 12 Ey-

lül’ün Ayak Sesleri, ‹stanbul: Do¤an Kitap.Duman, M. Zeki. (2010). Türkiye’de liberal-Muhafa-

zakar Siyaset ve Turgut Özal, Ankara: Kadim Ya-y›nlar›.

Erdo¤an, Mustafa. (2003). Türkiye’de Anayasalar ve

Siyaset, 4. Bas›m, Ankara: Liberte Yay›nlar›.Gökaçt›, Mehmet Ali. (2005). Türkiye’de Din E¤itimi

ve ‹mam Hatipler, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nevi.Gözler, Kemal. (2012). Türk Anayasa Hukuku Ders-

leri, 13. Bask›, Bursa: Ekin Yay›nlar›.Hale, William. (1996). Türkiye’de Ordu ve Siyaset,

(Çev. Ahmet Fethi), ‹stanbul: Hil Yay›nlar›.Karatepe, fiükrü. (1997). Darbeler, Anayasalar ve Mo-

dernleflme, ‹stanbul: ‹z Yay›nc›l›k.Karluk, R›dvan. (2005). Cumhuriyetin ‹lan›ndan Gü-

nümüze Türkiye Ekonomisinde Yap›sal Dönü-

flüm, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›.Maz›c›, Nurflen. (1989). Türkiye’de Askeri Darbeler

ve Sivil Rejime Etkileri, ‹stanbul: Gür Yay›nlar›.Özbudun, Ergun. (2004). 2002 Seçimleri Ifl›¤›nda

Türk Siyasetinde E¤ilimler, Ankara: TÜBA............ (2011). Türkiye’de Parti ve Seçim Sistemleri,

‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.Timur, Taner. (2004). Türkiye Nas›l Küreselleflti?, An-

kara: ‹mge Kitapevi Yay›nlar›.Velidedeo¤lu, H›fz› Veldet. (1990). 12 Eylül: Karfl›-

Devrim, ‹stanbul: Evrim Yay›nlar›. Y›ld›r›m, Nezih. (2010). An›larda 28 fiubat, Ankara:

Asil Yay›n Da¤›t›m.


tÜrk‹ye’de demokras‹ ve parlamento...

Documents