1

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

N Ə S İ M İ a d ı n a D İ L Ç İ L İ K İ N S T İ T U T U

TÜRKOLOGİYA

B E Y N Ə L X A L Q E L M İ J U R N A L

1970-ci İLDƏN NƏŞR OLUNUR

Jurnal Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında

Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi qeydiyyata alınmışdır (Filologiya elmləri bölməsi, № 18)

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə

daxil edilmişdir. Reyestr № 3378

İ ldə 4 də f ə ç ı x ı r

№ 1

Bakı – 2012

2

BAŞ REDAKTOR A. AXUNDOV

REDAKSİYA HEYƏTİ

K. ABDULLAYEV, G. BAXŞƏLİYEVA, N. CƏFƏROV, T. HACIYEV, N. XUDİYEV, M.İMANOV, T.KƏRİMLİ, Ə.QULİYEV, A. MƏMMƏDOV,

S. SÜLEYMANOVA (baş redaktorun müavini), F. VEYSƏLLİ

BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR

Ş. H. AKALIN ( Türkiyə), ÇONQ JİN OH (Cənubi Koreya), HAYASI TOORU (Yaponiya), K. KONAKBAYEV (Qırğızıstan),

İ. KORMUŞİN (Rusiya), F. QƏNİYEV (Rusiya), V. QƏRƏNFİL (Moldova), T. MƏLİKOV (Rusiya),

M. MUSAOĞLU (Türkiyə), M. SOYEQOV (Türkmənistan)

JURNALIN TƏSİSÇİSİ AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ

NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTUDUR

İngilis mətninin elmi redaktoru G. AXUNDOVA

Ünvan: Az-1143, Bakı-143, Hüseyn Cavid prospekti, 31. Dilçilik İnstitutu. «Türkologiya». Tel.: 5372081, 5372083. E-mail: ilinguistics@lan.ab.az

turkologiya2010@mail.ru

Адрес: Az-1143. Баку-143, пр. Гусейна Джавида, 31. Институт языкознания. «Тюркология». Тел.: (+99412) 5372081, 5372083. E-mail: ilinguistics@lan.ab.az

turkologiya2010@mail.ru

Adress: Az-1143. Baku-143, Hussein Javid avenue, 31. The İnstitute of Linguistics. «Turkologia». Tel.: (+99412) 5372081, 5372083. E-mail: ilinguistics@lan.ab.az

turkologiya2010@mail.ru

3

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 1 2012

ФАХРАДДИН ВЕЙСЯЛЛИ

СЕГМЕНТАЦИЯ И ИДЕНТИФИКАЦИЯ МОРФЕМ Р е з ю м е. В настоящей статье рассматриваются принципы

сегментации и идентификации морфем языка. При сегментации и идентификации во внимание принимаются экспонентные и семантические признаки, которые особенно важны для тюркских языков, в частности для азербайджанского.

Ключевые слова: сегментация, идентификация, алломорф, морфемы операции, двувершинность «В азербайджанском языке, так же как и во всех агглютинатив-

ных языках, суффикс представляет собой не слово, а часть словоформы, поэтому и корневые и аффиксальные морфемы обла-дают разными признаками. В этом языке корневые морфемы имеют конкретное лексическое значение, аффиксальные же морфемы лишены этого значения» [1. С. 153].

Настоящая статья в несколько переработанном виде взята из

недавно вышедшей книги автора, которая посвящена общим и частным проблемам лингвистики [2].

Вопрос о сегментации и идентификации морфем был весьма актуален в таксономической лингвистике. Возьмём, к примеру, русские слова /dom/ “дом”, /`dom`+ ik/ “домик”, /`dom + a/ “домá” и их азербайджанские эквиваленты /ev/ “ev” (дом), /ev +`džik/ “evcik” (домик) и /ev + `lər/ “evlər” (домá). Противопоставляя эти примеры, можно заключить, что некоторые из форм полностью совпадают с отдельными словами. Это /dom/ и /ev/. В обоих языках они имеют один и тот же денотат и выражены соответственно одинаковой фонемной последовательностью: /d + o + m/ и /e + v/. Как видно, их членение допустимо на фонемном уровне, но на морфемном уровне они не разложимы на подобные себе элементы. В словоформах же /`dom`+ ik/, /`dom + a/ и /ev +`džik/, /ev +`lər/ находим новые

4

элементы, которые образованы от простых одноморфемных слов при помощи словообразовательных суффиксов /-ik/, /-džik/ и словоизме-нительных суффиксов /-a/, /-lər/. И в русском, и в азербайджанском языке как одни, так и другие выполняют одинаковые функции. В первом случае образовались слова, которые обозначают маленький дом, во втором – грамматическая форма множественного числа. Обратившись к английским словам /`ti:t∫ + ə/ “teacher” (учитель) и /`wo:tə/ “water” (вода), легко удостовериться в том, что в то время как первые допускают внутреннее членение на /ti:t∫/ “teach” (учить) и /-ə/ “er”, вторые этого не допускают. Во всех трёх языках /dom/, /ev/ и /ti:t∫/ выделяются благодаря не только своей семантике, но и своему экспоненту. Эти морфемы называют свободными и противопоставляют морфемам /-ik/, /džik/ и /-ə/ как зависимым. Свободные и зависимые морфемы повторяются во множестве словоформ с одинаковым значением и экспонентом. Свободные морфемы вместе с грамматическими морфемами образуют лексемы с самостоятельным значением, напр.: /dom`+ ik/, /dom + a/, /ev + + džik/, /ev + lər/, /`ti:t∫ + ə/ и т. д. Английское слово /`wo:tə/ тоже является лексемой, хотя её морфемное членение невозможно. Именно поэтому /`wo:tə/ можно называть лексической морфемой. Имена существительные, прилагательные, глаголы, наречия, место-имения и числительные – это лексические морфемы. Добавляя к ним новые морфемы, можно получить новые слова, т. е. они образуют открытый класс слов. Ср.: азерб. /süt/ “süd” (молоко), /süd + lü/ “südlü” (молочный); англ. /ri:d/ “read” (читать), /`ri:d + ıŋ/ “reading” (чтение) и т. д. В отличие от этих морфем, синсемантические морфемы, или вспомогательные слова – предлоги, союзы, артикли и партикли, можно называть функциональными морфемами, так как их наращение прибавлением других морфем невозможно. Такие морфемы являются словами закрытого класса. Азербайджанские морфемы /və/ “və” (и), /ki/ “ki” (что) и ряд других никогда не изменяются. То же самое можно сказать о служебных словах в других языках. Ср.: нем. /`’υnt/ “und” (и), /na.x/ “nach” (после, за); англ. /if/ “if” (если), /ǽz/ “as” (в то время как); рус. /i/ “и”, /no/ “но” и т. д. Если лексических морфем в количественном отношении больше, чем грамматических, то по частоте употребления последние значительно превышают первые. Лексические морфемы не огра-ничены, они образуют открытую систему. Грамматические мор-фемы, напротив, финитны и имеют закрытую систему. При этом каждое конкретное проявление морфемы в речевом потоке можно назвать вариантами, или алломорфами, данной морфемы.

5

Например, /dom/ “дом” в словах /`dom`+ ik/ “домик”, /`dom + a/ “дома”, /iz `dom + Λ/ “из дома”, /dΛ`moj/ “домой” выступает в плане выражения по-разному. Его экспоненты, имея в своём составе как ударный гласный /o/, так и безударный /Λ/, отличаются друг от друга. Алломорфы одной морфемы объединяются в одну морфему благодаря семантическому и экспонентному тождеству. Морфемное тождество иногда трудно идентифицировать. Это бывает в том случае, когда имеет место различие либо в экспонентном, либо в семантическом плане. Например, в английском языке /mǽn/ “man” (мужчина) и /men/ “men” (мужчины), в азербайджанском /-lar/ “-lar”, /-lər/ “-lər” (окончания мн. ч.), в немецком /-e, -en, -er, -0, -Umlaut, -s/ (окончания мн. ч.), /ti∫ – `ti∫ə/ “Tisch – Tische” (стол – столы), /frao – `fraoən/ “Frau – Frauen” (женщина – женщины), /kint –`kindəR/ “Kind – Kinder” (ребёнок – дети), /`le:RəR – `le:RəR/ “Lehrer – Lehrer” (учитель – учителя), /`fa:təR – `fe:təR/ “Vater – Väter” (отец – отцы), /`fo:to. – `fo:tos/ “Foto – Fotos” (фото – фотографии) имеют разные экспоненты, однако их идентификация базируется на семантическом единстве.

Сегментация морфем осуществляется следующим образом: 1. Лексема выступает в языке как морфема, т. е. её граница

совпадает с границей морфемы. Ср.: азерб. /o/ “o” (он), /sən/ “sən” (ты), /ax∫am/ “axşam” (вечер); англ. /hi/ “he” (он), /Λp/ “up” (верх); нем. /dᴐRt/ “dort” (там), /’υnt/ “und” (и), /balt/ “bald” (скоро); рус. /vot/ “вот”, /`nadΛ/ “надо”, /`utrΛ/ “утро” и т. д.

2. При любом сочетании морфема выделяется благодаря морфемной границе. Ср.: англ. /`wə:k + ə/ “worker” (рабочий), /`ti:t∫ + ə/ “teacher” (учитель); нем. /`le:R + əR/ “Lehrer” (учитель), /bə + `Ra:t + əR/ “Berater” (советник); рус. /ut∫it΄el΄/ “учитель”, /sΛv΄et + n΄ik/ “советник”; азерб. /dil + + `t∫i/ “dilçi” (языковед), /jaγ + `lı/ “yağlı” (жирный) и т. д.

3. Некоторые единицы с точки зрения диахронии не подлежат членению. Ср.: англ. /`krǽnb(ə)rı/ “cranberry” (клюква), /`ra:zb(ə)rı/ “rasberry” (малина), /`kreifi∫/ “crayfish” (речной рак), /vᴐjΛdӡ/ “voyage” (морское путешествие); нем. /`hım,be:Rə/ “himbeere” (малина), /`>e:Rt,be:Rə/ “Erdbeere” (клубника), /`bRᴐm,be:Rə/ “Brombeere” (ежевика); азерб. /baldır`γan/ “baldırğan” (борщевик), /böjür`tikən/ “böyürtikən” (ежевика); рус. /buje`n΄inΛ/ “буженина” и т. д. Морфемы, не подлежащие дальнейшему членению, называют уникальными. Азербайджанское слово /jekə`pər/ “yekəpər”

6

(неуклюжий), так же как и английские слова /`telıgra:f/ “telegraph” (телеграф), /`telıskoup/ “telescope” (телескоп), /`telıfoun/ “telephone” (телефон) и ряд других чисто синхронически членить невозможно.

Когда говорят, что дальнейшее членение невозможно, это не значит, будто морфема не изменяется вообще. Английская морфема /mǽn/ “man” (мужчина) переходит в /mεn/ “men” (мужчины) по-средством чередования корневого гласного. Но из этого не следует, что /mǽn/ членится на морфемы, хотя в результате чередования и получают новую форму и новое грамматическое значение.

Идентификация морфем осуществляется методом коммутации. Суть этого метода заключается в следующем. Если замена элемента плана выражения другим элементом приводит к замене элемента плана содержания, то это значит, что между планом выражения морфемы и её планом содержания существует, как это утверждает Е. Косериу [3], солидарность. Метод этот со времён Л. Ельмслева [4] принято называть методом коммутации [5. С. 65]. Например, в азербайджанских морфемах /ba∫/ “baş” (голова), /da∫/ “daş” (камень), /ja∫/ “yaş” (возраст), /ga∫/ “qaş” (бровь) и т. д. согласные в инлауте заменяются, вследствие чего образуются новые единицы.

Морфемы с одинаковым экспонентом бывают как корневые, так и аффиксальные. В немецком языке “er” может быть местоимением и одновременно словообразовательным и словоизменительным суффиксом. Ср.: нем. />e.R zu:xt// “Er sucht” (Он ищет), но /`zi:g + + əR/ “Sieger” (победитель) и /`bild + əR/ “Bilder” (рисунки); азерб. /sən/ “sən” (ты) и /sən gəlir + sən// “Sən gəlirsən” (Ты идёшь) и т. д. Здесь можно говорить об омонимичных морфемах.

В азербайджанском языке деривационные и реляционные мор-

фемы подчиняются корневым морфемам по закону сингармонизма. При этом возможны три случая:

а) если в корневой морфеме реализованы тёмные гласные, т. е.

какой-либо из гласных /a/, /o/, /u/ и /ı/, то и в суффиксах соответ-ственно будет реализовываться один из этих гласных. Ср.: /at/ “at” (лошадь), /at + ı/ “atı” (его лошадь), /at + lar/ “atlar” (лошади) и т. д.;

б) если корневая морфема содержит светлые гласные, т. е. один из гласных /ə/, /e/, /ö/, /i/ и /ü/, то соответственно этот же гласный будет и в суффиксах. Ср.: /ət/ “ət” (мясо), /ət + siz/ “ət`siz” (без мяса), /iz/ “iz” (след), /iz + `siz/ “izsiz” (бесследно), /ђöz/ “göz” (глаз), /ђöz + +`süz/ “gözsüz” (безглазый), /ђön/ “gön” (шкура), /ђön + `ü/ “gönü”

7

(его шкуру), /di∫/ “diş” (зуб), /di∫ + `siz/ “dişsiz” (беззубый), /ђül/ “gül” (цветок), /gül + `lü/ “güllü” (цветочный) и т. д.;

в) если в корневой морфеме реализованы губные гласные, т. е. один из гласных /o/, /u/, /ö/ и /ü/, то в суффиксах будет реализо-вываться или /u/, или /ü/. Ср.: /goz/ “qoz” (орех), /goz + `u/ “qozu” (его орех), /gız/ “qız” (девушка), /gız + `ı/ “qızı” (его девушка), /düz/ “düz” (верный), /düz + `ü/ “düzü” (ровное) и т. д. Есть, однако, исключение, которое можно объяснить заимствованием окончания фамилий из русского языка. Если азербайджанское имя оканчивается на гласный, то суффиксальная морфема будет содержать всегда гласный /e/, а если оно оканчивается на согласный, то в нём всегда будет употребляться гласный /o/. Ср.: /aђ`a + j + ev/ “Ağayev”, /əl`i + j + + ev/ “Əliyev”, /r`za + j + ev/ “Rzayev”, но /or`udž + ov/ “Orucov”, /vej`səl + ov/ “Veysəlov”, /ga`sım + ov/ “Qasımov” и т. д. Более того, эти суффиксы перебрасывают ударение на предшествующий слог.

Подытоживая вопрос о том, как всё-таки выделяется морфема, можно

сказать следующее: в любом случае морфема имеет свой стабильный экспонент и стабильную семантику. Так, в каждой из словоформ /diz/, /diz + ə/, /diz + i/ и т. д. морфема /diz/ повторяется со своим экспонентом и значением. Если /diz/ употребляется в таких предложениях, как /diz + ```im aγrıjır// “Dizim ağrıyır” (У меня болит колено) и /diz + im məni t∫ox indžidir// “Dizim məni çox incidir” (Колено меня очень беспокоит), то в этом случае легко убедиться в том, что одна и та же фонемная последовательность выражает один и тот же денотат, а именно член человеческого тела. При этом формальное и семантическое тождества наблюдаются не только в свободных, но и в функциональных морфемах. Например, /-t∫ı/ в четырёх вариантах образует существительные со значением исполнителя действия. Ср.: /araba + t∫ı/ “arabaçı” (фаэтонщик), /t∫əkmə + + t∫i/ “çəkməçi” (чистильщик), /fajton + t∫u/ “faytonçu” (фаэтонщик), /gül + t∫ü/ “gülçü” (цветочник) и т. д. Однако с этим суффиксом можно образовать слова, которые могут выступать в предложении в роли атрибута. Ср.: /o əlat∫ı ``oγlan/ mənim gon```∫umdur// “O əlaçı oğlan mənim qonşumdur” (Тот отличник-мальчик мой сосед).

Как видно из вышеприведённого, при семантическом тождестве происходят изменения в экспоненте морфемы. Если эти изменения в азербайджанском языке обусловлены т. н. зондергласным, то в немецком, русском и английском эти факторы абсолютно не при чём. Так, например, суффикс множественного числа не подлежит такому изменению. Ср.:

8

Азерб. Рус. Нем. Англ. /dərə + `lər/ “dərələr” (долины)

/dΛl΄in + ı/ “долины”

/`ta:g + ə/ “Tage” (дни)

/deı + s/ “days” (дни)

/sürü + `lər/ “sürülər” (стада)

/`muzık΄ + i/ “музыки”

/`Re:d + əR/ “Räder”

/men/ “men”

(колёса) (мужчины) /gız + `lar/ “qızlar” (девочки)

/ruk΄ + i/ “руки”

/li:d + əR/ “Lieder” (песни)

/kǽt + s/ “kats” (кошки)

/guzu + `lar/ “guzular” (ягнята)

/st΄en + ı/ “стены”

/fe:təR/ “Vater” (отцы)

/bǽg + z/ “bags” (сумки)

/ada + `lar/ “adalar” (острова)

/sΛ`rot∫k΄ + i/ “сорочки”

/le:RəR/ “Lehrer” (учителя)

/sit + iz/ “cities” (города)

/od + `lar/ “odlar” (огни)

/Λgn΄ + i/ “огни”

/klup + s/ “Klubs” (клубы)

/t∫ıldrən/ “children”

(дети) /bel + lər/ “bellər” (спины)

/`golΛv + ı/ “головы”

/fRao + ən/ “Frauen”

/maıs/ “mais” (мыши)

(женщины) /di∫ + `lər/ “dişlər” (зубы)

/`zubı/ “зубы”

/`ta:t + ən/ “Taten” (дела)

/klΛb + s/ “clubs”

(клубы) /göz` + lər/ “gözlər” (глаза)

/kn΄ig΄ + i/ “книги”

/`fi∫ + ə/ “Fische” (рыбы)

/oks + ən/ “oxen” (быки)

и т. д. Анализ приведённых слов показывает, что в азербайджанском языке

имеются две алломорфы со значением множественного числа, которые чередуются в зависимости от качества гласного корневой морфемы. В этом языке есть ещё окончание собирательности: /-lax / -lıx/. Ср.: /ot + + lax/ “otlaq” (пастбище), /da∫ + lıx/ “daşlıq” (каменистость). Таким образом, в азербайджанском языке для обозначения множественного числа существуют алломорфы /-lər / -lar / и /-lax / -lıx/. В других языках такого закона нет. В них для выражения одного грамматического значения имеется несколько функцио-нальных морфем. В подобных случаях можно говорить о суффиксах-синонимах. В германских языках в передаче грамматического значения наряду с внутренней флексией может участвовать и внешняя (в английском языке /t∫aıld

9

– t∫ıldrən/ “child – children” (ребёнок – дети). Иногда две морфемы служат для выражения одного грамматического значения, например в английском языке: /∫ou + + ∫oun – ∫oud/ “show – showen – showed” (показ – показал). Такие морфемы называют дублетами.

В немецком языке широко используется как внутренняя, так и внешняя флексия; например, в /hant/ “Hand” (рука) → /`hεndə/ “Hände” (руки) кроме перехода гласной /a/ в /ε/ наблюдаются ещё другие изменения. По орфофоническим правилам немецкого языка в абсо-лютном конце слов и морфем недопустимы звонкие согласные. Поэтому в единственном числе в конце реализуется глухой согласный /t/, а под влиянием суффикса множественного числа /ə/ чередуется /a/ с /ε/. Как только позиция конца устраняется, происходит автоматическая альтернация /t/ в /d/.

В системе языка парадигматически единственное и множественное числа противостоят друг другу и по требованию нормы члены этой оппозиции реализуются, причём они изменяются не только в семантическом, но и в экспонентном отношении. Есть алломорфы, которые звучат по-разному, но выполняют одинаковые функции, так же как есть и такие, что звучат одинаково, но функции у них разные. Первые принято называть морфемами-синонимами, а вторые – морфемами-омонимами. По мнению Ю. С. Маслова, внутренняя флексия служит средством минимального различия морфемы в фонетическо-семантическом отношении, и потому такое средство он называет морфемой операции [6. C. 131; 7–10]. В английском языке /fut/ “foot” (нога) и /fi:t/ “feet” (ноги) могут быть отнесены к морфемам операции. Известный американский лингвист Э. Найда полагает, что в /fi:t/ есть три морфемы: 1) корневая морфема; 2) переход /u/ в /i/ и 3) нулевая морфема [11. C. 51].

Научная новизна и практическая значимость статьи. В статье развивается теория о двувершинности морфемы в азербайджанском языке. Одна из вершин находится в начале морфемы, а вторая приходится на её конец.

Практически настоящая статья может быть использована при составлении учебников и учебных пособий для филологических факультетов университетов.

П Р И М Е Ч А Н И Я

1 Axundov A. Ümumi dilçilik. Bakı, 2006.

2 Вейсялли Ф. Я. Элементы общей и частной лингвистики. Баку: Мутарджим, 2011.

3 Coseriu E. Einführung in die allgemeine Linguistik. Tübingen, 1996. (См. наш перевод на азербайджанский язык: Koseriu E. Ümumi dilçiliyə giriş. Bakı, 2006).

4 Ельмслев Л. Пролегомены к теории языка // Новое в лингвистике. М., 1964.

10

5 Veysəlli F. Struktur dilçiliyin əsasları: Studia Philologica. II. Bakı, 2008. 6 Маслов Ю. С. Введение в языкознание. М., 2005. 7 Л. Блумфилд определяет морфему как простую языковую форму,

лишённую частичного фонетическо-семантического сходства с другой формой [8. C. 168].

8 Блумфилд Л. Язык. М., 1968. 9 Венгерский языковед В. Скаличка грамматической единицей считает

сему, которая представляет собой как форму, так и функцию. Морфема же есть сочетание сем или проявление каждой из них в отдельности [10. C. 136].

10 Скаличка В. О грамматике венгерского языка. М., 1967. 11 Nida E. Morphology: The Descriptive Analysis of Words. Ann-Arbor,

1967.

FƏXRƏDDİN VEYSƏLLİ

MORFEMLƏRİN ÜZVLƏNMƏSİ VƏ EYNİLƏŞDİRİLMƏSİ PRİNSİPLƏRİ

X ü l a s ə

Dildə morfemlər ən kiçik mənaya malik elementlərdir. Onların üzvlənməsi

eksponent və semantik bütövlüyə əsaslanır. Onlar danışıq aktında morflar şəklində reallaşır, allomorflarda təzahür edir və dil sistemində morfemlər şəklində qarşılaşma yaradırlar. Məqalədə morfemlərin fonem düzümündəki qanunauyğunluqlar ikizirvəliliyə söykənən həmahənglik prinsipi müəyyənləşdirilir.

Açar sözlər: üzvlənmə, eyniləşdirmə, allomorf, əməliyyat morfemi, ikizirvəlilik

FAHRADDIN VEYSALLI

SOME ASPECTS OF SEGMENTATION AND IDENTIFICATION OF MORPHEMES

S u m m a r y

This article deals with problems of segmentation and identification of

morphemes in different languages. By the segmentation we go out from formell and semantical idendity.

Key words: segmentation, identification, allomorph, operation morphemes, two summit

11

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 1 2012

AFİNA ƏLİZADƏ

XIII ƏSRƏ QƏDƏR AZƏRBAYCAN DİLİ HAQQINDA X ü l a s ə. Məqalədə XII–XIII əsrə qədər Azərbaycan dili haqqında

elmi mənbələr əsasında dəqiq məlumat verilir. V. Aslanov, M. İsmayılov, Z. Bünyadov, O. Suleymenov, T. Hacıyev və digər görkəmli alimlərin fikirləri təhlil edilir. Bununla da Azərbaycan dilinin yazıya qədərki dövrü aydınlaşdırılır.

Açar sözlər: dil tarixi, yazıya qədərki dövr, qədim türk yazılı abidələri, qədim əlifbalar, sait səslər Azərbaycan dili qədim tarixə, dərin köklərə malikdir. Ümumiyyətlə,

türk xalqlarının tarixi bəşər tarixinin, Azərbaycan xalqının tarixi isə ümumtürk tarixinin ən qədim və ən zəngin hissəsidir, çünki qədim türklərin ilk dövlət qurumları Azərbaycan ərazisində yaranmışdır. Dilçilik ədəbiyyatından belə məlumat verilir ki, türk sistemli dillərin oğuz qrupuna daxil olan Azərbaycan dilinin və bu dildə danışan xalqın mən-şəyinin çox qədimlərdən mövcud olduğunu sübut etməyə imkan vardır [1. S. 73].

Azərbaycan ərazisində qədimlərdən azərbaycandilli əhalinin məskun-laşmasını nümayiş etdirən başqa bir dəlil: ən ilk ərəbdilli qaynaqlardan olan «Əxbar Abid ibn Şəriyə əl-Cürhumi»də Azərbaycanda islam dininin yayılmasından qabaqkı vəziyyət öz əksini tapmışdır. Bu qaynaqdan məlum olur ki, ərəb xəlifəsi I Müaviyə (661–690) Azərbaycana qoşun göndərməzdən əvvəl öz saray alimini çağırıb soruşmuşdur:

– Azərbaycan haqqında nə bilirsən? Azərbaycanla yaxşı tanış olan alim belə cavab vermişdi: – Azərbaycan qədimdən türklər ölkəsidir və onlarla məskundur [2.

S. 296]. Tarixçi M. İsmayılov yazır ki, «doğrudur, bu kitabda gətirilmiş

mülahizələrin müəllifi mən özüm deyiləm. Bu mülahizələr haqqında söhbət gedən məsələləri tədqiq etməyə illər, bəlkə də ömür sərf etmiş

12

mütəxəssislərindir. Lakin mən həmin mülahizələri cəmləşdirmiş, ümumi-ləşdirmiş və qələmə almışam» [2. S. 296].

M. İsmayılovun tarixin qədim dövrlərində xalqımızın hansı kök üstündə bitməsini, onun və dilinin nə vaxt formalaşması haqqında fakt-larla söylədiyi fikir çox qiymətlidir.

Son tunc dövründə, yəni miladdan qabaq II minilliyin sonu, I min-illiyin əvvəllərində arxeoloqlar Azərbaycan ərazisində qəbirlərdə bağa çanağını aşkar etmişlər. Qəbrə mərhumun yanına bağa çanağı qoymaq Azərbaycan dilinin kökündə dayanan dildə, ləhcələrindən birində danışan soyların ənənəsidir. Qeyd olunan dildə danışan xalqların, soyların ən qədim abidələrindən biri olan Gültəkinin qəbrinin üzərindəki daşda çanaqlı bağa təsviri vardır. Deməli, miladdan qabaq bu ərazidə, yəni Azərbaycan ərazisində bizim dilimizdə danışanların olması özlüyündə aydındır [2. S. 300].

Tədqiqatlardan məlum olduğu kimi, Azərbaycan ərazisi hələ islam dininin bu ərazidə yayılmasından qabaq qədim azərbaycandillilərlə dolu idi. Onlar o qədər çox, böyük kütlə halında idilər ki, bütöv bir xalqa, erməni xalqına təsir göstərmiş, dilinin qrammatik strukturunu dəyiş-dirmiş, onlarda yeni, qafiyəli poeziya növü yaratmışdır. «Hansı məntiqə əsaslanıb gəlmə, yerli camaatdan xeyli az köçəri, mədəni cəhətdən yerlilərdən xeyli aşağı səviyyəli, oturaq, sayca onlardan xeyli çox, daha yüksək mədəniyyətə malik aborigenlərə öz dilləri qəbul etdirmələrini söyləmək olar? Bu bir növ cəfəngiyyat olardı» [2. S. 202].

Tədqiqatçıların fikrinə görə, tarixi hadisələrin başqa dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilinin təşəkkülündə də şübhəsiz rolu olmuşdur. Alban dili anlayışı özü bir növ qeyri-müəyyən xarakter daşıyır. Əgər bu dil olmuşsa, onun V əsrdən yazılı ədəbi ənənəsi var imiş. Azərbaycan dilində isə ərəb və fars dillərinə aid faktlardan başqa heç bir dil nişanələrinə, xüsusiyyətlərinə rast gəlinmir.

Necə olur ki, V əsrdə Sasanilər dövründə Albaniyaya köçürülmüş cəmi bir neçə fars kəndi bu gün də öz dilini yaşadır, ancaq yerli alban dili 2–3 əsr müddətində heç bir əlamət qoymadan məhv olub gedir, əriyib torpağa hopur və ya buxarlanır [3. S. 20].

O. Suleymenov yazır: «“Rus-çin lüğəti”ndə maraqlı bir şey oxudum: “Alban” sözünü çinlilər “Azərbaycan” deyə tərcümə edirlər. Bu təsadüfüdürmü? Axı Şimali Azərbaycan ərazisinə bir vaxtlar “Albaniya” deyilib. Ola bilər ki, çinlilər eramızın ilk əsrlərindən Böyük ipək yolunun bu ərazidən keçib getdiyi dövrlərdən başlayaraq ozxam dilində etnonim alban sözünün ənənəsini qoruyub saxlamışdır.

Tyan-Şan dağlarının ətəklərində lap qədimdən “alban” adlı bir qazax qəbiləsi yaşayır. Çinlilər onlara “Azərbaycan” deyirlər. Bəlkə bunlar

13

həmin albanların bir hissəsidir? Və nəyə görə orta əsrlərdə osmanlıların skipetr adlı xalqı zəbt etdikdən sonra onları “alban”lar adlandırmalarını aydınlaşdırmaq lazımdır. Türk-alban-Azərbaycan dilləri yeni-yeni laylarla zənginləşmişdir» [4. S. 148–149].

Türk xalqlarının tarixi ilə xüsusilə məşğul olan O. Suleymenovun gətirdiyi bu maraqlı faktlar, əlbəttə ki, təsadüfi deyildir. Bu və ya digər faktları saf-çürük edib təhlil etdikdə çox ehtimal ki, «Rus-çin lüğəti»ndə verilən həmin mülahizənin tarixi kökləri vardır. Elm bunun izinə düşən öz tədqiqatçısını gözləyir.

O. Suleymenovun təbirincə desək, elmi baxımdan türk-alban-Azər-baycan dilləri yeni-yeni laylarla zənginləşmişdir. Ola bilsin ki, qədim dövrlərdə alban tayfa ittifaqı olmuş və hər tayfa öz dilində danışmışdır. Həm də müxtəlif dövrlərdə bu tayfalardan biri siyasi cəhətdən güclən-dikcə onun dili də aparıcı mövqeyə malik olmuşdur.

Orta Asiyanın müxtəlif yerlərindən tapılan Orxon-Yenisey əlifbası ilə yazılar İrkutsk şəhərində saxlanılır. Eyni əlifba ilə yazılan daş lövhələri Güney Azərbaycanın müxtəlif yerlərindən Əhər və Mişkin şəhərləri arasında yerləşən ərazilərdən, Təbriz ətrafı və s. yerlərdən də tapılmış və indi də tapılmaqdadır.

İran alimlərindən M. T. Zehtabi yazır ki, «bu yaxınlarda Güney Azərbaycanın Əhər əyalətindən tapılmış bir lövhənin üzərində Orxon əlifbası ilə yazılar vardır. Təxminən il yarım öncə Güney Azərbaycanın mərkəz yerlərindən təsadüfi qaçaqçılar tərəfindən böyük bir anbar daş lövhələr tapılmışdır, onların üstündə çox qədim dövrlərə aid olan kitab da var idi [5. S. 29].

Dövrümüzə qədər qorunub saxlanan ən qədim türk yazılı abidələri V–X əsrlərə aid edilir. İlk dəfə Sibirdə Yenisey çayı sahillərində aşkar edilən yazılar, həmin əlifba eramızdan əvvəl qədim hun qəbilələrinə məxsus olmuşdur. Qeyd olunduğu kimi, qədim türk əlifbası ilə yazılan Orxon, Yenisey abidələri adlanan bu sənədlər bəzi dil xüsusiyyətlərinə görə oğuz qrupuna (Azərbaycan, türk, qaqauz, türkmən) uyğun gəlir.

Tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, türk (runiq) əlifbası türk xalqla-rının yazı mədəniyyəti tarixində ən qədim əlifba hesab edilir. Başqa qədim əlifbalardan fərqli olaraq qədim türk əlifbası sait və samit səslərini ən incə səs çalarlarını əks etdirməyə imkan verir. Təsadüfi deyildir ki, məşhur rus türkoloqu P. Melioranski indiyədək məlum olan əlifbalar içərisində ən mükəmməl və zəngin əlifba hesab etmişdir.

Qədim türk əlifbasında sait səsləri ifadə etmək üçün dörd yazı işarəsindən istifadə edilmişdir. Türk əlifbasını göstərən bu (N – ı a e); – ı, i; (> o, y; N, o, ү) işarələr sağdan sola doğru yazılmış və bu əlifbada otuz beş yazı işarəsi vardır [6. S. 14–15].

14

Ehtimal ki, Azərbaycan türklərinin xalq yaradıcılığı, poeziyası, həm də yazıya da köçürülmüşdür. Lakin VII–VIII əsrlərdə ərəb istilası xalqın (dininə, dilinə və ədəbiyyatına) taleyinə möhkəm təsir etmişdir. Görünür, ərəb xilafəti xalqı mütiləşdirmək, öz mədəniyyət və ədəbiyyatını, dinini və dilini qəbul etdirmək üçün onu keçmişindən təcrid etmək məqsədilə onun ana dilində olan yazılı abidələrini «köklü-kökmərli» məhv etmiş, sonra fəaliyyətə başlanmışdır [3. S. 20].

Tədqiqatçıların ümumi rəyinə görə demək olar ki, Azərbaycan dilində yazıya qədərki dövrdə yazılmış abidələrin dövrümüzə qədər gəlib çıxmaması, islam dininin zorla xalqımıza qəbul etdirməyə çalışan ərəb işğalçılarının maddi-mədəniyyət abidələrimizi məhv etmələri ilə sıx bağlıdır [7. S. 104].

Yazıya qədər Azərbaycan ədəbi dilinin olmasını göstərən çoxlu məlumatlar vardır. Bu dövrdə dünya şöhrətli Q. Təbrizi, Ə. Xaqani, N. Gən-cəlinin farsca yazıb-yaradan başqa azərbaycanlı alim-şairlərin əsərlərində dilimiz üçün səciyyəvi olan yüzlərlə söz, söz birləşmələri, atalar sözü, zərb-məsələlər, frazeoloji birləşmələr bunu sübut edə bilər.

Doğrudur, Nizami Gəncəli əsərlərini fars dilində yazmışdır, lakin onun əsərlərinin dili ilə məşğul olan azərbaycanlı alimlər bir qayda olaraq onun bütün əsərlərində çoxlu miqdarda türk sözlərinin olduğunu dəfələrlə qeyd etmişlər. Son dövrlərdə «Nizami və türk tarixi» problemi ilə məşğul olan T. Kərimli yazır ki, S. Nəfisinin yazdığına görə, Nizamidən türk iyi gəlir» [8. S. 96]. Yenə orada oxuyuruq ki, M. Rəsulzadə «Nizaminin türklüyünü belə qiymətləndirir: “Gəncəli Nizami əsərlərini hər nə qədər farsca yazmışsa da, əslən türkdür”» [8. S. 96].

Nizami Gəncəlinin farsca yazdığı əsərlərin dilində işlənən türk sözləri haqqında digər alimlər də konkret faktlarla müxtəlif nəşriyyatlarda bəhs etmişlər. O sıradan, məşhur şərqşünas R. Əliyev, C. Heyət, Ə. Dəmirçi-zadə, S. Onullahi, Ə. Şükürov kimi görkəmli Azərbaycan alimlərini göstərmək olar.

Azərbaycan ərazisinin VII–IX əsr dövrlərini geniş tədqiq edən Z. Bün-yadov VII əsrdə ərəblərin Azərbaycanı işğal etməsi və burada ərəb-ləşdirmə siyasəti aparmasından ətraflı bəhs etmişdir [9. S. 176].

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycandakı ərəblərin sonralar yerli xalq ilə qarışıb tədricən öz dillərini belə unudub Azərbaycan dilində danışmaları haqqında Z. Bünyadovun fikri daha maraqlıdır. O, yazır: «Azərbaycandakı ərəblər ərəb mərkəzləri ilə əlaqəni itirdikdən sonra tədricən ana dillərini və adətlərini unutmağa başladılar və yerli türk əhalisinin dilində danışmağa keçdilər» [9. S. 179].

Azərbaycan dilinin sonrakı inkişaf dövrlərində «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının davamı olaraq artıq tədricən ədəbi bədii dil inkişaf

15

edərək bir sıra ilkin əlyazmalar meydana çıxmışdır. O sıradan, Həsənoğlunun qəzəlləri, «Dastani-Əhməd Hərami» dastanı, «Töhfeyi Hüssam» əsərləri kimi Azərbaycan dilinin yazı abidələri elm aləminə məlum oldu. Əlbəttə ki, sonrakı klassik abidələrin inkişafı məhz Azərbaycan dilinin çox qədimlərdən mövcud olub fəaliyyət göstərməsini sübut edən tutarlı faktlardır.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Azərbaycan dilinin

yazıya qədərki dövrü haqqında gələcək tədqiqatçılar üçün elmi əhəmiyyətli ola bilər.

Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Aslanov V. XII əsrə qədər Azərbaycan dili haqqında // Azərbaycan

filologiyası məsələləri. Bakı, 1983. 1. 2. İsmayılov M. Sənin ulu baban. Bakı, 1989. 3. Hacıyev T. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1976. 4. Suleymenov O. // Azərbaycan. 1989. № 8. 5. Zehtabi M. T. Tariximizin qədim qatları: Giriş // Ədəbiyyat qəz.,

1999. 28 yanvar. 6. Şükürov Ə., Məhərrəmov A. Qədim türk yazılı abidələrinin dili.

Bakı, 1976. 7. Zeynalov F. Türkologiyanın əsasları. Bakı, 1981. 8. Kərimli T. Nizami və türk tarixi // Türkologiya. 2003. № 1. 9. Буниятов З. Азербайджан в VII–IX вв. Баку, 1996.

АФИНА АЛИЗАДЕ

ОБ АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКЕ

ПЕРИОДА ДО XIII В.

Р е з ю м е В статье на основе научных источников даются точные сведения

об азербайджанском языке периода до XII–XIII вв. Анализируются мысли М. Исмайлова, З. Буниятова, О. Сулейменова, Т. Гаджиева и других известных учёных, выявляются особенности азербайджан-ского языка дописьменного периода.

16

Ключевые слова: история языка, дописьменный период, древнетюркские письменные памятники, древние алфавиты, гласные звуки

AFINA ALIZADE

ABOUT THE AZERBAIJANI LANGUAGE BEFORE XIII CENTURY

S u m m a r y

In the article on the basis of the scientific sources is given exact

information about the Azerbaijani language before XII–XIII c.c. Here also are analysed views of such prominent scientists as M. Ismayilov, Z. Bun-yadov, O. Suleymenov, T. Haciyev and others. Thus, the peculiarities of the Azerbaijani before written language period have been revealed.

Key words: the history of language, before written language period, ancient Turkic written monuments, ancient alphabets, vowels

17

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 1 2012

А. В. ШЕЙМОВИЧ

О СОЗДАНИИ ЖУРНАЛА «УРАЛО-АЛТАЙСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ»

(Краткий обзор материала первых трёх номеров)

Р е з ю м е. В статье говорится о создании нового специализиро-

ванного журнала «Урало-алтайские исследования» (выход первого номера – декабрь 2009 г., периодичность – два раза в год) и при-водится обзор его первых трёх номеров. Основной акцент в обзоре делается на статьях по алтаистике.

Ключевые слова: журнал «Урало-алтайские исследования», алтаистика, тюркология, уралистика, финно-угроведение В Институте языкознания РАН в отделе урало-алтайских языков

29 декабря 2009 г. состоялась презентация первого номера за 2009 г. журнала «Урало-алтайские исследования». Решение о его создании было принято на конференции «Сравнительно-историческое языко-знание. Алтаистика. Тюркология» (гор. Москва, 4–7 июня 2009), состоявшейся после LII сессии PIAC (2009). На сессии были широко представлены результаты исследований по алтайским языкам и письменностям, которые ведутся в КНР и на Тайване. Эти два мероприятия стали местом встречи учёных, достигших немалых успехов в своей области знания, но чрезвычайно слабо осведом-лённых не только об общем положении дел в изучении уральских и алтайских языков, но и о роде занятий друг друга. Участники обеих встреч высказались за организацию издания журнала, доступного всем урало-алтаистам.

В современных условиях, когда интерес к урало-алтаистике возобновился у нового поколения исследователей, особенно важны задачи объединения и координации. Эти задачи и призван решать журнал «Урало-алтайские исследования», ориентированный прежде

2 «Тцрколоэийа», № 1

18

всего на лингвистов – специалистов по языкам уральской и алтайской общностей. Есть надежда, что со временем в него удастся привлечь в качестве авторов этнографов, фольклористов, историков, литературоведов, а также заинтересованных в обмене информацией с лингвистами представителей других наук.

Журнал, в известной мере опирающийся на научные труды наших предшественников, опубликованные, в частности, в журналах «Советская тюркология» и «Советское финно-угроведение», должен заполнить информационную лакуну, которая возникла в результате ряда факторов.

Во-первых, статьи авторов из России, особенно из российских регионов, довольно редко появляются не только на страницах таких авторитетных старых изданий, как «Veroffentlichungen der Societas Uralo-Altaica», «Mitteilungen der Societas Uralo-Altaica», «Ural-Altaisсhe Jahrbucher» (издатель – Урало-алтайское общество, Societas Uralo-Altaica), «Finnischugrische Forschungen», но и в относительно новых, вполне зарекомендовавших себя журналах, например в «International Journal of Central Asia Studies» и «Finnisch-ugrische Mitteilungen».

Во-вторых, несмотря на то что российские учёные активно занимаются полевой работой, описанием малоизученных языков, а также разработкой уникальных методик лингвистического анализа, их научные труды, опубликованные небольшими тиражами, часто оказываются недоступными как для иностранных коллег, так и для учёных из российских же городов. Аналогичная ситуация склады-вается и с результатами европейских, американских и китайских исследований. Последние 15–20 лет в российские библиотеки фактически не поступают зарубежные журналы и книги. Учёные имеют доступ к информации, опубликованной за пределами России, только благодаря личным связям – получая в подарок оттиски и монографии от зарубежных коллег или копируя нужную им литературу в западных библиотеках во время командировок.

«Урало-алтайские исследования» – единственный российский специализированный журнал по алтайским и уральским языкам, включённый в списки рецензируемых журналов. Поэтому уже во время сбора статей для его первых номеров проявилась заинтересо-ванность российских учёных в публикации их работ в этом издании. Немаловажное значение имело и то обстоятельство, что около поло-вины членов редколлегии и редсовета – это ведущие зарубежные специалисты по уральским и алтайским языкам, чьи ученики и

19

последователи в дальнейшем также смогут активно содействовать функционированию журнала.

К основным направлениям, получающим отражение в публи-

куемых в журнале научных статьях, относятся: 1) полевой сбор материалов по малоизученным и исчезающим языкам и диа-лектам; 2) связанные с этим синхронические и диахронические описания фонетики, грамматики, синтаксиса; 3) этнолингвистика; 4) язык фольклора, ареалогия и лингвогеография; 5) синхроническое и диахроническое изучение семантики; 6) фонетика и лексикология, грамматика и синтаксис языка письменных памятников; 7) срав-нительно-исторические исследования языков и групп языков со-ответствующих семей; 8) взаимоотношения урало-алтайских языков между собой.

Журнал имеет несколько рубрик, но они не обязательны для

каждого номера. В раздел «Дискуссия» рекомендованная к публика-ции статья помещается в двух случаях: 1) если у члена редколлегии, редсовета или рецензента имеются содержательные комментарии к этой статье; 2) если такие комментарии появились у кого-то из специалистов, ознакомившихся с уже опубликованной статьёй. Ком-ментарии принимаются в печать после успешного прохождения обычной процедуры рецензирования. Раздел «Архивные публика-ции» предназначен для обнародования архивных источников либо для введения в научный оборот ранее неизвестных работ покойных авторов. В разделе «Personalia» публикуется научная информация, касающаяся видных специалистов по тематике журнала. В «Хро-нике» освещается деятельность конференций, конгрессов и сим-позиумов, также имеющих отношение к тематике журнала. Под рубрикой «Рецензии» публикуются рецензии на книги по тематике журнала, вышедшие за последние десять лет.

Ниже представлен краткий обзор первых трёх номеров журнала

[1–3]. Основной акцент сделан на статьях по алтаистике. Первый номер «Урало-алтайских исследований» за 2009 г.

открывается вступительной статьёй «От редакции» (на рус. и англ. яз.), в которой говорится, в частности, о причинах, побудивших российских финно-угроведов и алтаистов к созданию нового жур-нала, и излагаются принципы отбора материала для публикации: научная новизна, ценность и др. [1. C. 11–12].

2 *

20

Статьи по этимологии написаны В. Блажеком, П. А. Слепцовым, И. Г. Добродомовым.

В статье В. Блажека «Язык кoгурё и алтайский. О роли кoгурё-ского и других старокорейских идиом в алтайской этимологии» [4] представлены надёжно интерпретированные слова языка одного из древнекорейских государств – Когурё. Хотя главный источник этих интерпретаций – работа Ч. Беквита [5] – филолога, известного своим отрицательным отношением к генетическому родству алтайских языков, собранный В. Блажеком сравнительный материал поддержи-вает алтайскую принадлежность и древнекогурёского, и японского языка. В. Блажек считает Ч. Беквита несомненно правым в том, что, по его мнению, в ближайшем родстве с когурё находятся языки рюкюско-японской группы.

П. А. Слепцов в статье «О словах күөх, таҥара, халлаан в якутском языке» [6] эти три слова, используемые как обозначения неба, досконально описывает с исторической (словоупотребление в различных источниках и контекстах) и этимологической (сравнение с этимологиями, приведёнными в словарях О. Бётлингка [7] и Э. К. Пе-карского [8]) точек зрения.

В статье И. Г. Добродомова «Из лексики Волго-Камского языко-вого союза» [9] оспаривается одна из этимологий, содержащихся в большом «Русском этимологическом словаре» [10. C. 272–273] в словарной статье батмáр: «батмáр ‘прилавок, рундук’ сарат. [Даль 1: 54], батмар, батмáрка ‘пространство под русской печью, куда складывают домашнюю утварь’ морд. <овия> (сл <оварь русских говоров на территории> морд. <овской АССР, Саранск, 1978, в.> I: 32) // вероятно, тюркизм. Можно предполагать исходное тюрк. (тат.?) *batmar / *patmar, произв. от bat- ‘погружаться, входить’» [9. С. 105]. Тюркская этимология в данном случае вызывает у И. Г. Добродомова сомнение из-за несовпадения семантических компонентов: никакой явной идеи погружения, опускания данный русский диалектизм не содержит. В статье предлагается альтернативная – русская этимология слова батмáр – ‘прилавок, рундук’. Как считает автор, диалектное слово поднáр / подмáр ярко демонстрирует вклад русских говоров в становление лексического фонда языков Поволжья. Необычная же форма саратовского диалектизма объясняется воздействием поволжских языков на русские говоры этого района.

Статьи по этимологии уральских языков представлены Ю. В. Нор-

манской и Н. Л. Красиковой («Некоторые причины семантических

21

изменений (на материале генезиса и развития системы глаголов плавания в селькупском языке») [11], О. В. Титовой («О наимено-ваниях принадлежностей снаряжения упряжного коня в южно-удмуртских говорах») [12], О. В. Мищенко («К этимологии русского диалектного хиус» [13].

Этимологическая и лексико-семантическая проблематика лежит в основе статьи В. И. Рассадина «Комплекс лексики номадного скотоводства монгольских языков в свете тюркско-монгольских языковых связей» [14]. Тюркско-монгольские соответствия особенно многочисленны в лексике номадного скотоводства, касающейся пяти основных видов скота, разводимого монголами, – верблюдов, лоша-дей, коров, овец и коз. В этот комплекс лексики входят разно-образные половозрастные названия скота и его мастей, наимено-вания частей тела животных, характеристика форм и приёмов их содержания и выпаса и пр. По мнению автора, значительная близость тюркского и монгольского пластов лексики, касающихся целой хозяйственной отрасли, может объясняться заимствованием в монгольские языки соответствующих терминов из тюркских языков булгарской группы в процессе монголизации огуров (протобулгар-ских племён, завоёванных монголами). Смешение этих этнических групп способствовало формированию современных халха-монголов (с самоназванием оор монгол ‘настоящий монгол’), в языке которых широко представлена тюркская субстратная лексика.

Проблемы лексической и когнитивной семантики затрагиваются

в работах П. О. Рыкина, Е. М. Напольновой, С. А. Максимова («Выражение понятия ‘череп, черепная коробка’ в диалектах уд-муртского языка») [15], а также С. В. Ониной («Лексико-семанти-ческие группы названий оленя в хантыйском языке») [16].

П. О. Рыкин в статье «Семантический анализ терминов родства и свойства в среднемонгольском языке» [17] представил результаты исследования указанной темы на основе всех известных лексикогра-фических и нарративных источников XIII – нач. XVII в. Значение каждого термина определяется на метаязыке компонентного анализа; характеризуются основные структурные черты выявленной системы, а полученные результаты сопоставляются с историко-этнографи-ческими данными о социальной структуре (в частности о системе родства и брачных правилах) средневековых монголов в эпоху империи.

В двух статьях Е. М. Напольновой, посвящённых вопросам когнитивной семантики, на материале турецкого языка анализиру-

22

ется связь способов лексического выражения понятий со стратегией освоения носителями языка определённого жизненного пространства, с изменениями природных условий их проживания, хозяйственного и культурного укладов. В статье «Пространственная направленность в турецкой языковой картине мира» [18] исследуется употребление в современном турецком языке ряда лексем (alt ‘низ’, üst ‘верх’, sağ ‘право’, sol ‘лево’ и др.), используемых для характеристики пространственного взаимополо-жения объектов и направления движения. На этой основе делается вывод об определяющем значении направленного перемещения преимущественно в горизонтальной плоскости, что является естественным следствием кочевого образа жизни, который был присущ древним тюркам и при котором благополучие сообщества в значительной степени определялось мобильностью коллектива. В работе того же автора «Циклические природные явления в турецкой языковой картине мира» [19] прослеживаются последовательные ис-торические изменения в категоризации концептов частей суток и времён года, обусловленные тем, что совершенно иными стали при-родные условия в регионе проживания носителей языка, а также хо-зяйственный уклад и религиозно-культурный фон. Первоначальные древнетюркские бинарные оппозиции тёмная часть суток – свет-лая часть суток и холодная половина года – тёплая половина года уступили место более детализированным системам, демонстрирую-щим значительные отличия от европейской и русской систем сутко-деления и годового цикла.

Вопросы исторической и теоретической фонетики рассматриваются в

коллективной работе Н. С. Уртегешева, И. Я. Селютиной, Г. А. Эсен-баевой, Т. Р. Рыжиковой, А. А. Добрининой [20] и в статье Л. Го-фирковой («Саамские заимствования в финском языке») [21]; сюда же может быть отнесена статья Е. Д. Поливанова [22].

В статье «Фонетические транскрипционные стандарты УУФТ и МФА [23]: система соответствий» [20] сопоставляются две арти-куляторно ориентированные транскрипционные системы, с по-мощью которых можно выполнить как фонематическую, так и фонетическую запись речи. Этими системами являются МФА и УУФТ В. М. Наделяева.

Рубрика «Архивная публикация» на данный момент пред-

ставлена одной работой Е. Д. Поливанова («Турецко-монгольское соответствие a: // i») [22]. Ранее неизвестная алтаистическая статья

23

учёного о тюрко-монгольском соответствии гласных позволяет реконструировать дифтонги в праалтайском языке. Публикация работы осуществлена А. В. Дыбо, сопроводившей её комментарием [24] об истории нахождения статьи и о современных взглядах на описанную в ней проблему.

Проблемам грамматики – современной и исторической –

посвящены работы Н. Мус («The question-words in Tundra Nenets. I. The nominal question words») [25], М. Роббеетс, В. М. Лемской, Н. В. Конд-ратьевой («Выражение пространственных отношений в современном удмуртском языке») [26], Е. Л. Рудницкой и Хван Со-Гён, М. Сало («Mordvin t-derivatives – the semantic equivalent for the impersonal») [27].

Грамматический анализ полевых материалов чулымско-тюрк-ских диалектов даётся в статье В. М. Лемской «Глагольные системы чулымско-тюркских диалектов: временны́е формы» [28]. С опорой на полевой и архивный материалы рассматриваются служебные компоненты, выражающие аспектуально-темпоральные значения в чулымско-тюркских говорах. На основе анализа так называемых простых и сложных глагольных предикатов автор приходит к выводу, что в нижнечулымском и среднечулымском диалектах существуют различия в системе и тех и других временных форм. В завершение обозначается направление дальнейшей работы – более подробное изучение глаголов, принимающих участие в образовании аспектуально-акциональных форм.

В статье Е. Л. Рудницкой и Хван Со-Гён «Конструкции с классификатором и аппроксимативные конструкции в корейском языке: грамматические свойства и семантические характеристики» [29] анализируются два типа количественных конструкций в корей-ском – конструкции с классификатором и конструкции со значением приблизительности (аппроксимативности), а также грамматические средства образования конструкций с этим значением. Особое внима-ние авторы обращают на синонимичные грамматические средства для выражения категории аппроксимативности, а также на граммати-ческие и семантические параметры количественных слов и конструк-ций, представляющие интерес с типологической точки зрения.

В работе по сравнительно-исторической грамматике М. Роббеетс «Инсубординация в алтайских языках» [30] в диахроническом плане сравниваются процессы инсубординации (использования нефинит-ных форм глагола для выражения первичной предикации). Автор прослеживает историческое развитие причастия > отглагольные

24

имена > финитные глагольные формы в японском, корейском, тун-гусо-маньчжурских, монгольских и тюркских языках, представляя сравнительно-исторические свидетельства этого диахронического процесса не только как общую структурную особенность, но и как системную группу формально-функциональных соответствий. Это является аналогом соответствия морфологических подсистем во флективных языках и, следовательно, может быть признано сторон-никами морфологического критерия родства как доказательство генеалогической общности.

Вопросы исторической диалектологии в уральских языках

рассматриваются в работах Л. М. Ившина («Материалы Й. Э. Фи-шера по удмуртскому языку: лингвистическая характеристика») [31] и Ю. В. Норманской – при участии А. В. Дыбо («Место ударения и диалектологические особенности в удмуртских материалах, собран-ных в XVIII в. Г. Ф. Миллером и Й. Э. Фишером») [32].

Три работы в трёх номерах журнала посвящены полевым

исследованиям памятников древней письменности, их дешифровке и классификации.

Уточнение к дешифровке киданьской письменности даёт в своей статье «Краткое замечание о подставных гласных в малом киданьском письме» Ву Инчжэ [33]. Ориентируясь на сопоставление с принципами тюркского рунического письма и изучая дешиф-руемые слова, автор устанавливает, что в киданьском письме используется приём «подставной гласной», когда знак читается с дополнительной (предшествующей или последующей) гласной, определяемой правилами вокалического сингармонизма.

В коллективной работе Е. П. Маточкина, Л. Н. Тыбыковой, И. А. Нев-ской и М. Эрдала «Петроглифы и рунические надписи на плитах из Кезек-Елани» [34] представлены результаты анализа петроглифов на двух плитах, обнаруженных в 2005 г. в долине р. Нижний Инегень Е. П. Маточкиным, а также транскрипция и перевод рунических надписей. За последнее десятилетие на территории Горного Алтая найдены новые письменные памятники рунического письма. Зачастую вариант рунического письма, которым они выполнены, во многих отношениях отличается от того, которым написаны памятники Монголии или бассейна Енисея (Хакасии и Тувы). Общее количество надписей приближается к 90. Создан их электронный корпус, доступный по адресу www.altay.uni-frankfurt.de.

25

Н. Базылхан в статье «Древнетюркские письменные памятники в Монголии: проблемы научной каталогизации и музеификации» [35] представляет полный список всех известных и обнаруженных к на-стоящему времени древнетюркских эпиграфических памятников с кратким описанием их состояния и картами расположения в Монго-лии. По данным на 2009 г., насчитывается 77 таких памятников. Н. Базылхан настаивает на принятии срочных мер по их сохра-нению. Сохранение же и реставрация памятников с целью создания музеев под открытым небом, организация международных выставок, симпозиумов и конференций, публикация альбомов и т. п. требуют значительных усилий.

Смежным с лингвистикой культурологическим и этноло-

гическим проблемам посвящены статьи культурологов-музыковедов О. Э. Добжанской («Музыка шаманского обряда как языковая система (на примере самодийских языков)») [36] и В. Ю. Сузукей, археолога и этнолога Н. И. Шутовой.

Работа В. Ю. Сузукей «О специфике музыкального языка инструментального искусства тувинцев» [37] представляет собой по-пытку рассмотрения некоторых базовых параметров тувинской му-зыкальной культуры (таких, например, как бурдонно-обертонная звуковая структура).

Н. И. Шутова в статье «Многоугольное пространство (сэрего-сэрего) в удмуртском языке и культуре» [38] прослеживает тюркское культурное влияние, проявившееся в удмуртской ритуальной практике, а именно в строительстве ритуальных сооружений. Автор подчёркивает, что у всех тюркских народов (волжских булгар, татар, башкир), которые были в контакте с предками современных удмуртов, ритуальные сооружения представляли собой многоуголь-ники. Есть надёжные лингвистические и фольклорные данные о влиянии тюркских народов (в первую очередь волжских булгар и татар) на верования и обряды удмуртов. Для подтверждения тезиса о тюркском влиянии Н. И. Шутова приводит, в частности, этимологии ряда удмуртских слов, считающихся в словаре Ю. Вихмана [39] заимствованиями из языка волжских булгар.

П Р И М Е Ч А Н И Я

1 Урало-алтайские исследования. 2009. № 1. 2 То же. 2010. № 1. 3 То же. 2010. № 2.

26

4 Blažek V. Koguryo and Altaic: (On the role of Koguryo and other Old Korean idioms in the Altaic etymology) // Урало-алт. исслед. 2009. № 1.

5 Beckwith Ch. Koguryo. The Language of Japan's Continental Relatives: (An Introduction to the Historical-Comparative Study of the Japanese-Koguryoic Languages). Leiden; Boston, 2007.

6 Слепцов П. А. О словах күөх, таҥара, халлаан в якутском языке // Урало-алт. исслед. 2009. № 1.

7 Бётлингк О. Н. О языке якутов / Пер. с нем. В. И. Рассадина. Новосибирск, 1989.

8 Пекарский Э. К. Словарь якутского языка. М., 1958–1959. Т. 1–3.

9 Добродомов И. Г. Из лексики Волго-Камского языкового союза // Урало-алт. исслед. 2010. № 2.

10 Аникин А. Е. Русский этимологический словарь. М.: Рукоп. памятники Др. Руси, 2008. Вып. 2: Б – Бдынъ.

11 Норманская Ю. В., Красикова Н. Л. Некоторые причины семантических изменений: (На материале генезиса и развития системы глаголов плавания в селькупском языке) // Урало-алт. исслед. 2009. № 1.

12 Титова О. В. О наименованиях принадлежностей снаряжения упряжного коня в южноудмуртских говорах // Урало-алт. исслед. 2009. № 1.

13 Мищенко О. В. К этимологии русского диалектного хиус // Урало-алт. исслед. 2010. № 2.

14 Рассадин В. И. Комплекс лексики номадного скотоводства монгольских языков в свете тюркско-монгольских языковых связей // Урало-алт. исслед. 2010. № 1.

15 Максимов С. А. Выражение понятия ‘череп, черепная коробка’ в диалектах удмуртского языка // Урало-алт. исслед. 2010. № 2.

16 Онина С. В. Лексико-семантические группы названий оленя в хантыйском языке // Урало-алт. исслед. 2010. № 1.

17 Рыкин П. О. Семантический анализ терминов родства и свойства в среднемонгольском языке // Урало-алт. исслед. 2009. № 1.

18 Напольнова Е. М. Пространственная направленность в турецкой языковой картине мира // Урало-алт. исслед. 2010. № 1.

19 Она же. Циклические природные явления в турецкой языковой картине мира // Урало-алт. исслед. 2010. № 2.

20 Уртегешев Н. С., Селютина И. Я., Эсенбаева Г. А., Рыжи-кова Т. Р., Добринина А. А. Фонетические транскрипционные стан-

27

дарты УУФТ и МФА: (Система соответствий) // Урало-алт. исслед. 2009. № 1.

21 Hofirková L. Saami loanwords in Finnish language // Урало-алт. исслед. 2010. № 1.

22 Поливанов Е. Д. Турецко-монгольское соответствие a: // i // Урало-алт. исслед. 2010. № 1.

23 УУФТ – Универсальная унифицированная фонетическая транскрипция В. М. Наделяева; МФА – Международный фонетический алфавит.

24 Дыбо А. В. О статье Е. Д. Поливанова // Урало-алт. исслед. 2010. № 1.

25 Mus N. The question-words in Tundra Nenets. I: The nominal question words // Урало-алт. исслед. 2009. № 1.

26 Кондратьева Н. В. Выражение пространственных отношений в современном удмуртском языке // Урало-алт. исслед. 2010. № 1.

27 Salo M. Mordvin t-derivatives – the semantic equivalent for the impersonal // Урало-алт. исслед. 2010. № 2.

28 Лемская В. М. Глагольные системы чулымско-тюркских диалектов: (Временны́е формы) // Урало-алт. исслед. 2010. № 2.

29 Рудницкая Е. Л., Хван Со-Гён. Конструкции с классификатором и аппроксимативные конструкции в корейском языке: (Грамматические свойства и семантические характеристики) // Урало-алт. исслед. 2010. № 2.

30 Robbeets M. Insubordination in Altaic // Урало-алт. исслед. 2009. № 1.

31 Ившин Л. М. Материалы Й. Э. Фишера по удмуртскому языку: (Лингвистическая характеристика) // Урало-алт. исслед. 2010. № 1.

32 Норманская Ю. В. (при участии А. В. Дыбо). Место ударения и диалектологические особенности в удмуртских материалах, собранных в XVIII в. Г. Ф. Миллером и Й. Э. Фишером // Урало-алт. исслед. 2010. № 1.

33 Wu Yingzhe. A brief discussion on the vowel attachment in the Khitan Small Script // Урало-алт. исслед. 2009. № 1.

34 Маточкин Е. П., Тыбыкова Л. Н., Невская И. А., Эрдал М. Петроглифы и рунические надписи на плитах из Кезек-Елани // Урало-алт. исслед. 2010. № 1.

35 Базылхан Н. Древнетюркские письменные памятники в Монголии: (Проблемы научной каталогизации и музеификации) // Урало-алт. исслед. 2010. № 2.

36 Добжанская О. Э. Музыка шаманского обряда как языковая система: (На примере самодийских языков) // Урало-алт. исслед. 2009. № 1.

28

37 Сузукей В. Ю. О специфике музыкального языка инстру-ментального искусства тувинцев // Урало-алт. исслед. 2010. № 2.

38 Шутова Н. И. Многоугольное пространство (сэрего-сэрего) в удмуртском языке и культуре // Урало-алт. исслед. 2010. № 2.

39 Wiсhmann Y. Wotjakische Wortschatz: (Lexica Sosietatis Fenno-Ugricae XXI). Helsinki, 1987.

A. V. ŞEYMOVİÇ

«URAL-ALTAY TƏDQIQATLARI» JURNALININ YARANMASI HAQQINDA

(Jurnalın ilk üç buraxılış nömrələrinin qısa xülasəsi)

X ü l a s ə

Məqalədə yeni yaradılmış Ural və Altay dillərinə aid ixtisaslaşdırılmış

«Ural-Altay tədqiqatları» jurnalı haqqında qısa məlumat verilir (jurnalın ilk nəşri 2009-cu ilin dekabr ayında həyata keçirilmişdir, onun dövriliyi ildə iki dəfədir). Xülasədə əsas diqqət altayşünaslığa aid məqalələrə verilmişdir.

Açar sözlər: «Ural-Altay tədqiqatları» jurnalı, altayşünaslıq, türkologiya, uralşünaslıq, uqor-finşünaslıq

A. V. SHEYMOVICH

ABOUT THE FOUNDATION OF THE JOURNAL

«THE URALS-ALTAIC INVESTIGATIONS»

(Short survey of the earliest three issues)

S u m m a r y The article presents the new semi-annual series on Altaic and Uralic

languages «Ural-Altaic Studies» (the 1st issue – December 2009). It also contains the survey of materials of the first three issues of journal, for the most part – of the altaistics works.

Key words: journal «Ural-Altaic Studies», altaistics, turcology, Finno-Ugric linguistics

29

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 1 2012

НƏRGİZ ЩАЪЫЙЕВА

АЗЯРБАЙЪАН ДИЛИ ФРАЗЕОЛОЭИЗМЛЯРИНДЯ МЯНА ДАРАЛМАСЫ ВЯ ФОНЕТИК ЦСЛУБИ

ОБРАЗЛЫЛЫГ Х ц л а с я. Лексик-семантик даралма заманы еллипсис щадисяси чох

мцщцм рол ойнайыр. Бу заман мцряккяб ифадялярин семантик йцкц мяъазилийин хцсуси ящямиййят кясб етдийи кямиййятъя аз компонентли ифадялярдя верилир. Мцасир дил нюгтейи нязяриндян мянасыз эюрцнян, лакин гоша сюзлярин компонентляри кими емосионал експрессив функ-сийалара малик олан бу сюзлярин ифадялярдя ишлянмяси ясас фактлардан биридир.

Ачар сюзляр: семантик сыхылма, фразеолоэизмляр, еллипсис, qoşa sözlər, ритм Обйектив эерчяклийин бцтцн щадисяляри дилдя сюз васитясиля юз яксини

тапыр. Щяр бир сюз сяс формасы вя фикри мязмун компонентиня маликдир. Сюз вя сяс комплекси о заман лексик ващид олур ки, мцяййян дил коллективи тяряфиндян гябул олунур, мяна билдирир. Мцяййян нитг ситуасийасындан асылы олараг, сюзляр бир чох щалда мяъази мяна газаныр. Бу заман сюзцн мянасы йа эенишлянир, йа да даралыр. «Дилдя олан сюзляр системин елементляри кими бир-бириндян изоля едилмиш шякилдя дейил, гаршылыглы ялагя вя мцнасибятдядир. Бу ялагя вя мцнасибятлярин бязиси цздя, бязиси ися дилин чох дярин гатларындадыр вя системин цмуми, дахили ганунлары иля идаря олунур» [1. S. 7].

Сюзлярин мяна ялагяси, о ъцмлядян нитгдя мянанын ифадя цсуллары дил системинин инкишафынын дахили семантик ганунауйьунлуглары иля мцяййян олунур. Сюзляр арасында мцхтялиф мяна ялагяляри даща чох йени сюз йарадылмасы иля нятиъялянир. Бу йол мяна эенишлянмяси вя йа даралмасы иля мцшайият олунур, омонимляр, чохмяналы сюзляр йараныр.

30

Лакин дилин гянаят принсипи ясасында да нитгдя, данышыгда мцяййян сюзлярин ихтисар олунараг ишлянмяси нятиъясиндя йени сюзляр, хцсусян фразеоложи ифадялярин йаранмасы факты да вардыр. Фразеоложи ващидляр халг тяфяккцрцнцн мящсулу олдуьундан онларда да гянаят мейли, даща кичик ващидля даща бюйцк фикрин верилмяси факты юзцнц эюстярир. Бу бахымдан фразеоложи бирляшмялярдя семантик даралма фактынын олмасы тябиидир. Лакин тяяссцф ки, щятта сон дюврлярдя фразеолоэийайа даир йазылмыш монографик тядгигатларда да бу мясяляйя тохунулма-мышдыр [2–3].

Лексик-семантик сыхылма мцхтялиф цсулларла щяйата кечирилир. Бязян бюйцк бир ифадянин семантик йцкц кичик бир бирляшмядя вя йа ъцмлядя верилир ки, мяъази анламын бурада бюйцк ролу олур. Мараглы ъящятлярдян бири дя одур ки, формалашмыш бу ифадяляр, адятян, ащянэдар, ритмик формаларла мцшайият олунур.

Даща чох данышыг дили – нитг факты кими мейдана чыхан бу ифадяляр наьыл вя дастанларымызда тез-тез мцшащидя едилир. Бурада онлар тякъя номинатив функсийа дашымыр, щабеля цслуби вязифянин дашыйыъысы олур. Хош-беш елямяк, ъязя-фязя елямяк, ъикиндян-бикиня кими, ням-нцм елямяк вя с. ифадяляр бу типдяндир. Гейд едяк ки, компонентляри айры-айрылыгда ишлядилмяйян бу ифадяляр тякъя емосионаллыг хатириня йаранмамышдыр. Онлар вахтиля дилдя олмуш сюзлярин фонетик дяйишиклийи вя семантик даралмасы йолу иля мейдана чыхмышдыр. Ян гядим чаьлардан наьыл вя дастанларымызын дилиндя ишлядилмясиnin юзц дя щямин ифадялярин дилдя даща еркян вахтлардан мювъуд олдуьуну эюстярир. Мяс.: Хош-беш еляйиб отурду, чюрякдян-заддан щазырладылар [4. S. 152]; Гары яввялкиндян дя артыг ням-нцм елямяйя башлады [4. S. 25]; Ибращим щян-щцн еляйиб она щцъум еляйяняъян див йцйцрцб тутду онун чийинляриндян [4. S. 164]. Мялумдур ки, дилимиздя хош-беш ифадясинин йериня саламлашмаг, щал-ящвал тутмаг ифадяляри ишлядилир. Хош-беш яслиндя щал-ящвал тутмаг просесинин сыхылмыш, гысалдылмыш ифадясидир. Бу ифадянин башга сюзля йох, мящз елямяк кюмякчи фели иля бирляшиб тяркиби фел йаратмасы да онун адландырма йох, нида вя йамсыламалар кими ифадя олунмасыдыр. Хош-беш, он беш ифадяси щаггында М. Адилов йазыр: «Адятян адамларын эюрцшян заман дедикляри ритуал сяъиййяли ифадяляри билдирмяк цчцн ишлядилян бу сюзлярин щямин тяркибдя формалашмасы дилимизин дахили ганунлары ясасында баш вермишдир. Ифадянин ясли хош-пеш (бязи тцрк дилляриндя хош-паш) олмушдур. Мцяййян сюзлярин мянасыны гцввятляндирмяк мягсядиля сюзцн ритмик вариантынын бир ялавя кими ишлянилмяси дилимиздя эениш йайылмышдыр: митил-шитил, ъязя-фязя, ъызбыз вя с. (Ейниля чаш-баш, щуш-баш сюзляри дя беля формалаш-мышдыр). Сонралар бу тяркибдя пеш цнсцрц мянасыз ващидляри мяналандырма ъящди (халг етимолоэийасы) нятиъясиндя беш шякли алмышдыр. Беляликля, хош-беш тяркиби формалашмышдыр. Сонракы он беш сюзц дя бу тяркибя мящз мяна

31

гцввятляндирмяк цчцн ялавя едилмишдир. Беля ялавяляр данышыг дили цчцн даща характерикдир» [5. S. 360].

Хош-беш ифадясиндяки хош сюзц щеч дя бир лексик ващид мязму-нунда дейил; хош эялмисян етикет ъцмлясинин биринъи компонентидир. Йяни айрылыгда бир лексик ващид кими «хошэялян» мязмунлу бу сюз йухарыдакы мисалда «хош эялдин» мязмуну дашыйыр. Тясадцфи дейил ки, халг арасында хошэялдин еляди ифадяси дя ишлядилир: Ев йийяси гонаглара хошэялдин еляди [6. S. 158]; Ниэар ханым габаьа чыхды. Дялилярля, Короьлу иля эюрцшдц. Телли ханыма хошэялдин еляди [7. S. 134]; Короьлу ашыг Ъцнуна еля бир хошэялдин еляди ки, рузиэарын эюзц щяля беля хошэялдин эюрмямишди [7. S. 236]. Бурада хошэялдин щятта бир сюз кими формалаш-мышдыр: Аллащверди, топалдыгач вя с. сюзляр кими.

Данышыг дилиндя бязян хош эялдин, беш эялдин вариантындан да истифадя едилир. Хош-беш елямяк ифадясиндя олан елямяк кюмякчи фели олмадан да ишлятмяк щаллары вардыр. Бу заман ифадядя семантик сыхылма даща да эцълцдцр. Мяс.: Кечял Фатма эейиниб-кечиниб эетди баъысынын йанына, хош-беш, он бешдян сонра деди [6. S. 25]; Хош-беш, он бешдян сонра башладылар эцн кечирмяйя [6. S. 48]; Бяли, эюрцшдцляр, хош-беш, он беш, Сянавяр ондан сорушду [6. S. 72]; Де, хош, беш, он беш. Дцнйа ханым Исабаланы таныды, Исабала Дцнйа ханымы [7. S. 256]; Бахды, арвадын оьлу да эялиб ону эюзляйир. Хош-беш, он беш яйляшдиляр [6. S. 58].

Гейд едяк ки, хош эялмисян васитясиз нитг олараг наьыл вя дастанларда да тез-тез ишлянир. Щятта, хош-беш ифадясинин компо-нентляри дя эялмисян фели иля айры-айрылыгда да ишлядилир. Мяс.: Гардаш, хош эялмисян, беш эялмисян, ня яъяб? [5. S. 45].

Мисалдан эюрцндцйц кими, беш эялмисян ифадяси дягиг мянтиги мязмуна малик дейил. Лакин буна тавтoложи ифадя дя демяк олмаз, чцнки бурада беш эялмисян ифадяси семантик йох, цслуби функсийа дашыйыр, фикрин емосионал-експрессив ифадясиня хидмят едир.

Тябии ки, дилимиздя хош, беш эялмисян ифадяси йохдур. Демяли, хош эялмисян, беш эялмисян ифадяси олмайан ифадянин парчаланмасынын мящсулу ола билмяз. Яслиндя бу ифадя хош-беш елямяк ифадясинин аналожи парчаланмасы кими гябул едиля биляр. Мараглыдыр ки, бцтюв вариантда хош-беш эялмисян, парчаланмыш формада хош елямяк, беш елямяк йохдур. Амма онлар потенсиал ялагяйя маликдир вя биринин форма-лашмасында диэяринин ролу вар.

Наьыл вя дастанларын дилиндя семантик даралма щадисяси даща башга сюзлярля йараныр ки, бунларда да аллитерaсийанын ролу эюрцнцр: Ашыг Ъцнун бцтцн бу шейлярин щамысыны ъикиндян-бикиня кими ял алтындан юйряниб дабан алды Чянлибеля [7. S. 236]. Илк бахышда мянасыз эюрцнян ъик-бик сюзц тарихян мцяййян мянайа малик олмушдур. Ъик-бикин ашыг иля ойнаныlан гумар ойуну олдуьу гейд олунур [5. S. 32]. Ъик-бик

32

ашыьын мцхтялиф тяряфляринин адыны билдирир. Ъикини-бикини билмяк – сиррини билмяк ифадяси бурадан йаранмышдыр.

В. Виноградов гейд едир ки, «мцасир дил системиндя бир чох сюзляр бирбаша номинатив мянайа малик дейил. Онлар йалныз бязии фразеоложи бирляшмялярин тяркибиндя мювъуддур» [8. S. 17].

Азярбайъан дилиндя дя беля фактлара раст эялмяк мцмкцндцр. Беля сюзлярин бирбаша номинатив мянасынын итирмясинин сябябини иътимаи тарихи фактларда да ахтармаг лазымдыр, хцсусиля бязи яшйалар, онларла бирликдя сюзляр дя ишлякликдян чыхыблар. Бунлар яшйалара мцнасибятдя икинъи дяряъяли олублар, данышыг дилиня вя йазыйа диалектдян, садя данышыгдан вя йа башга диллярдян эялибляр. Сонралар ядяби дилдя вятяндашлыг щцгугу газана билмядийиндян дилдян сыхышдырылыб чыхарылыб-лар. Ян йахшы щалда фразеоложи бирляшмялярдя ишляниб галыблар. Артыг бурада мцшащидя етмяк чятин дейил ки, сюзцн лексик мянасынын инкишафында контекст щансы ролу ойнайа биляр. Бу рол она эятириб чыхарыр ки, мцяййян сюз ъярэяси щяр щансы сябябя эюря дилдя ишляклийини итирир, сабит бирляшмялярдя галараг, щямин фразеолоэизмлярин цмуми мянасында ярийяряк онун цзвляри олур [9. S. 6]. Беля сюзлярин юз лексик мянасыны диэяр сюзляря вермяси, грамматик бцтювя чеврилмяси онлары щям дя семантик ъящятдян ващид едир. Йени грамматик-семантик ващидлик беля йараныр. Бу грамматик-семантик ващидлярдя бцтцн ону тяшкил едян сюзляр бирбаша номинатив мянасыны итирир. Онлардан бязиляри санки гыса мцддятя, мцяййян ишлянмя йериндя, диэярляри ися щямишялик итирир. Бу, контекстин сюзцн бирбаша номинатив мянасынын инкишафындакы функсийасындан биридир, онун яримя функсийасы, грамматик-семантик ващидлярин йаранма функсийасыдыр. Наьыл вя дастанларымызда мцасир ядяби дилимиз цчцн характерик олмайан, данышыг дилиндя фяал олан бир сыра характерик гоша сюзляр вардыр ки, онларда сяс ащянэдарлыьы, гоша дейим тярзи ясасдыр. Бунларын бязиляри анлашылан сюзлярдян ибарятдирся, диэярляринин щарадан эялдийини билмяк цчцн хцсуси тядгигат тяляб олунур. Мяс.: Ай Короьлу, нийя чязя-фязя еляйирсян? [7. S. 138]; Мян дейяъяйям фядям-дямя, бу дейяъяк дамдан-дама [5. S. 129]; Арвад эюрдц чярян-пярян елямяйнян бир шей чыхмайаъаг, ялаъы кясилиб бир сюз демяди [4. S. 18]; Сорах-салых иля юйрянди ки, бяс Ейваз атасы Алы иля чюля сцрцляри йохламаьа эедиб [7. S. 58]; Дямирчиоьлу даьы яляк-фяляк еляди, ялдян-айагдан салды, аты тапа билмяди ки, билмяди [7. S. 97]; Киши оьлуну чох истяйирмиш, ону ялини аьдан-гарайа вурмаьа гоймазмыш [5. S. 230].

Бу ъцмлядя ъязя-фязя, яляк-фяляк, чярян-пярян, фядям-дямя, сораг-салых кими ифадяляр ядяби дилдя юзцня йер тапа билмяйян данышыг дили фактларыдыр. Онларда сяс уйьунлуьу нятиъясиндя гошалашма емосио-наллыьа хидмят едир. Эюрцндцйц кими, яввялки дюрд misalда биринъи сясдян башга, галан сясляр ейнидир (сонунъуда сон я саити йюнлцк щал

33

шякилчисидир), сораг-салых бир-бири иля ялагялянян мцхтялиф сюзлярин илк сясляринин аллитерасийасыдыр. Аь вя гара сюзляри мянтиги ъящятдян дцшцндцкляримизин якс гцтбляри олдуьундан щяр шей анлайышыны билдирир вя бунларын да гоша ишлянмяси тякъя мянайа йох, щабеля а сясинин ассонансына – ащянэдарлыьына сюйкянир. Беляликля, семантик даралма фонетик уйушма иля бирликдя йени ващидлярин формалашмасында иштирак едир. Бцтцн гоша сюзлярин бязиляриндя компонентляр мялум сюзляр олса да, бцтцнлцкдя ифадя эениш семантик анлама малик олур, диэяр гисминдя ися тяркиб щиссяляри анлашылмаз сюзлярдян ибарят олур вя бунларда да эениш бир факт, просес ифадя олунур. Демяли, бу типли ифадяляр яслиндя номинатив мяна дашымайыб, ассосиатив семасиоложи ялагя иля мейдана чыхыр. Йяни бу ифадяляри демякля яслиндя онларын дахилдя, дяриндя ялагяляндикляри щяр щансы факт нязярдя тутулур. Бу йолла дилдя ассосиатив ъярэя йаранмыш олур. Ассосиатив ъярэядя бязян компонентлярин юзляринин арасында защирян эюрцнмяйян ялагя потенсиал тярздя мювъуд олур.

«Ассосиатив ъярэя бир нитг щиссясинин ики вя даща артыг сюзцнцн ъями вя бир лексик-семантик сащядир ки, юз араларында ассосиатив ялагя иля баьланырлар» [10. S. 31–33]. О. А. Давыдовайа эюря, халг сещрли наьылла-рынын поетик фразеоложи формаларынын гурулушу принсипи онда ифадя олунур ки, мятндя бир сюзцн цзя чыхмасы диэяр сюзцн ямяля эялмясини мцтляг тяляб едир, о да биринъи иля бирликдя поетик формуланы ямяля эятирир. Беля ки, вариантлашмада сюзляр грамматик мянсублуьуну дяйишя биляр, йалныз сюз кюкляринин ассосиатив ялагяси дяйишмяз галыр [11. S. 161–167]. А. Т. Хро-ленко гоша сюзлярля йаранан беля фразеолоэизмлярдя эизли синонимлик олдуьуну, бунун да конструксийанын цмуми експрессивлийини артырдыьыны эюстярир [10. S. 35].

Данышыг дилиндя еля щаллара раст эялмяк олур ки, нитгдян айры шейляри кянарлашдырмаг ъящдляри мцшащидя олунур, онларсыз да кечинмяк олур, сюз контексти вя ситуасийаны нязяря алараг бу вя йа диэяр ифадяни юзцндя бирляшдирир. Бу тенденсийанын нятиъяси кими нитгдя мцхтялиф йарымчыг ъцмляляр, еллиптик конструксийалар йарана биляр. Данышыг дилиндя бязи феллярин мцяййян ситуасийаларда еллиптик ишлянмясини эюстярян Н. З. Чури-лова эюстярир ки, юзляриндян асылы олан сюзлярсиз ишлянян фелляр чох эенишдир вя йа яксиня чох аздыр. О, йазыр ки, феллярин обйектсиз ишлянмяси, мцяййян ситуасийада юз тясирлийини итиряряк няинки ифадянин мяна мязмунунда вя грамматик структурунда якс олунур, щям дя юз изини онун интонасийа шяклиня гойур, интонасийанын експрессивлийини артырыр. Бу хцсусиля дягиг шякилдя юзцнц онда эюстярир ки, данышан юзц гейри-стандартлыьы щисс едир, щяр щансы фелин обйектсиз ишлянмясинин гейри-адилийини щисс едир. Беля ифадянин «окказионаллыьы ня гядяр гейри-адидирся, беля фел, шифащи дырнаг-ларда» интонасийа иля о гядяр эцълц тяляффцз олунур [12. S. 75]. Бу фактын юзц дя семантик даралма иля мцшайият олунур. Семантик даралма бир

34

гайда олараг, табеллилик характерли сюз бирляшмяляриндя вя адятян икисюзлц сюз бирляшмяляриндя ифадя олунур [13. S. 240].

Семантик даралма еллипсися ясасланыр, фактики семантик даралма заманы щяр щансы компонентин еллипсиси нятиъясиндя сюз бирляшмясинин семантикасы онун компонентляриндян бириня кечир. Фразеолоэизмляр сюз бирляшмяляри олдуьу цчцн онларда семантик даралма потенсиал шякилдя мцмкцндцр. Фразеолоэизмлярин семантик даралмайа мцга-вимят дяряъяси семантик бцтювлцйцн семантик даралмайа бирбаша асылылыьындан, мотивляшмя вя гейри-мотивляшмя дяряъясиндян, фразеоло-эизмлярин компонентляринин бирляшмясиндян вя мянасынын йаранма-сындан асылыдыр.

Т. Винокур гейд едир ки, «данышыг нитгинин еллиптик тябияти онун структур хцсусиййятляринин ящямиййятли щиссясини ящатя едяряк йени сюзишлятмянин мцяййян груп фактларынын мейдана чыхмасына сябяб олур ки, сонрадан диэяр нитг мцхтялифликляриндя эенишлянир» [14. S. 29]. Еллипсисин цслуби щадися олдуьу вя грамматик вя семантик нювц эюстя-рилир [15. S. 109]. «Нитгин гянаят принсипи данышыг нитгинин експрессив хцсусиййятляри иля бирляшяряк еллиптик сюзишлятмянин формалашмасыны контекст вя конституасийадан бирбаша асылы олараг стимуллашдырыр ки, онларсыз щяр щансы бир щадисянин реаллашмасы мцмкцн дейил. Бу факторлар сайясиндя няинки контекст цчцн типик шяртляр йараныр, щям дя дилдя еллипсис цзря гурулан нитг моделляри мющкямлянир» [14. S. 30].

Данышыг дилиндя еллиптик сюзишлятмя фактлары сосиал тарихи шяртлярля ялагяли лексик сечимля йараныр. Даща чох щамы тяряфиндян гябул олунан сюзляр «еллиптиклийя» уьрайыр.

Семантикаъа даралыб ващид мяна ифадя едян сюзляр арасындан ейникюклц сюзлярдян йаранан ад-фел бирляшмялярини гейд етмяк олар. Яслиндя бу ъцр гошалашмаларда семантик даралма факты вар. Мцхтялиф семантикалы сюзлярин, ифадялярин йериня цмуми шякилдя фелля ейникюклц сюзцн ишлянмяси онларын щамысыны юзцндя ещтива едир. Бу типли тякрарларда аллитерасийа, ассонанс бцтцн кюк тяркибини ящатя етмиш тякрар сяъиййяси дашыйараг образлылыг, експрессивлик йарадыр. Мяс.: О, неъя дейярляр, ашырым ашдылар, кечирим кечдиляр, ахшам цстц юзлярини Байазид кювшяниня йетирдиляр [7. S. 146]; Ишди, ейщана, бирдян тутулсам, онда бир гурьу гуруб Короьлуну Байазидя эюндяряъяйям [7. S. 195]; Гуш щяр эцн бир йумурта йумуртлайырды; Бир аздан сонра бир тяряфдян чальы чалынды [5. S. 28]; Чальы сясини ешидян кими дярвишин тцкляри биз-биз олуб, ички ичя-ичя чальыйа тамаша еляди [5. S. 34]; Щяр эцн щямин ойуну ойнайыб, йыьдыглары пула бир шей алырды [4. S. 168]. Беля бирляшмяляр дахили обйектли фелляр олуб, фикрин даща емосионал, експрессив тягдиминя хидмят едир. Яслиндя бу бирляшмялярдя анъаг икинъи компонент иштирак еля биляр, лакин ейни кюклц биринъи компонентин дя иштирак етмяси

3 «Тцрколоэийа», № 1

35

аллитерасийа вя ассонанс йарадараг, образлы фикир формалашдырыр. Бир чох щалда ися биринъи компоненти ад йох, еля фел, даща доьрусу, ейни фелин тясрифлянмяйян формасы олур. Бу ися семантик сыхылманын даща эцълц олдуьу йердя тятбиг олунур. Мяс.: Демялисини деди, тапшырылмасыны тапшырды [4. S. 175]; Сящяр тездян алмалысыны алды, эютцрцлмясини эютцрдц, пай-пийада Чянлибеля тяряф йола дцшдц [7. S. 124]; Гошун да ки, Короьлудан эюрдцйцнц эюрмцшдц [7. S. 196]; Короьлу еля дедийини деди [7. S. 205]; Гяряз, Короьлу юйрянилмялисини юйрянди, билмялисини билди [7. S. 218]; Эютцрмялилярини эютцрдцляр, йцклярини тутдулар [4. S. 54]; Сядрязям иряли эялиб ъамаата демялисини деди, тапшырылмалысыны тапшырды [5. S. 256]. Бу ъцр дейим тярзи ситуатив характер дашыдыьы цчцн бунларын сайыны истянилян гядяр артырмаг олар. Наьыл вя дастанларын дилиндя бу типли онларла ифадя вардыр ки, онлары бурада садаламаг бюйцк бир йер тутарды.

Мягалянин елми йенилийи вя тяtbиги ящямиййяти. Мягалядя илк дяфя

олараг фразеоложи бирляшмялярдя, хцсусян наьыл вя дастанлардакы фразеолоэизмлярдя семантик даралма мясяляси тядгигя ъялб олунур вя ону йарадан сябяб вя цсуллар ачыгланыр. Bu məqalənin leksikoloji vahid-lərin tədqiqində, semasioloji proseslərin araşdırılmasında, habelə frazeo-loji birləşmələrin dil sistemindəki yerinin müəyyənləşdirilməsində əhəmiyyəti ola bilər.

Я Д Я Б И Й Й А Т 1. Мяммядов И. Азярбайъан дилинин семасиолоэийасына эириш.

Бакы: АДУ няшри, 1988. 2. Мирзялийева М. Тцрк дилляринин фразеолоэийасы. Бакы: Нурлан,

2009. Ъ. 1. 3. Мащмудова Г. Тцрк дилляринин фразеолоэийасы. Бакы: Нурлан,

2009. Ъ. 2. 4. Азярбайъан наьыллары. Бакы, 1964. Ъ. 5. 5. Адилов М. Ганадлы сюзляр. Бакы: Йазычы, 1988. 6. Азярбайъан наьыллары. Бакы, 1962. Ъ. 3. 7. «Короьлу» дастаны. Бакы: Эянълик, 1982. 8. Виноградов В. Основные типы лексических значений слова //

Вопр. языкознания. 1953. № 5. 9. Безруков В. И. Контекст и прямое значение слова. М., 1962. 10. Хроленко А. Т. Сеялки-веялки // Рус. речь. 1972. № 4.

36

11. Давыдова О. А. Лексико-морфологический вид варьирования поэтических формул: (на материале народных сказок) // Лексико-фразеологические связи в литературном русском языке и народных говорах. Орёл, 1987.

12. Чурилова Н. З. Из наблюдения над эллиптическим словоупот-реблением в ситуациях разговорной речи: (Безобъектное употреб-ление некоторых глаголов) // Вопросы синтаксиса русского языка. Калуга, 1969.

13. Семёнова Т. Н. К вопросу о явлении семантического сжатия во фразеологии // Вопросы семантики фразеологических единиц. Новгород, 1971. Ч. 1.

14. Винокур Т. Г. Об эллиптическом словоупотреблении в совре-менной разговорной речи // Развитие лексики современного русского языка. М.: Наука, 1965.

15. Ясядова М. Инэилис вя Азярбайъан дилляриндя тамамлыг будаг ъцмляляри. Бакы: Нурлан, 2007.

НАРГИЗ ГАДЖИЕВА

СМЫСЛОВОЕ СЖАТИЕ И ФОНЕТИЧЕСКО-

СТИЛИСТИЧЕСКАЯ ОБРАЗНОСТЬ

Р е з ю м е При лексико-семантическом сжатии важная роль принадлежит

эллипсису. Семантическая нагрузка сложного высказывания в этом случае передаётся меньшим числом компонентов, причём особый смысл приобретает перенос их значения. Употребление в выра-жениях подобного рода слов, не имеющих с точки зрения совре-менного языкознания большой значимости, но выполняющих как компоненты парных слов эмоционально-экспрессивные функции, является одним из «фактов» языка.

Ключевые слова: семантическое сжатие, фразеологизмы, эллипсис, парные слова, ритм

NARGIZ HACIYEVA

3 *

37

SEMANTIC NARROWING AND PHONETIC-STYLISTIC FIGURATIVENESS

S u m m a r y

The phenomenon ellipsis plays an important role aluring the

lexico-semantic narrowing. At this time the semantic load of a great expression is given within the expressions with less semantic load that the figurativeness acquires a great significance here. In these type of expressions the usage of the words not having any meaning form the point of view of modern language, but possessing emotional-expressive function, as a component of double words becomes one of the main factors.

Кей words: семантиъ нарроwинэ, пщрасеолоэиъал, еллипсис, доубле wордс, рщйтщм

38

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 1 2012

MAYA MİKAUTADZE, GİGA KAMUŞADZE

KONUŞMA KODLARININ (TÜRKÇE VE GÜRCÜCE)

KARIŞMASI İLE MEYDANA GELEN SEMANTİK FARKLILIKLAR

Ö z e t. İmerhevi’de Türk dilinin etkisi altında uzun süre bulunmasına

rağmen Gürcü dili ve gelenekleri halen saklanmış korunmaktadır. Oysa onlar artık biraz değişmiş durumda; Gürcü dili ile Türk dilinde, genelde, kültürlerin kaynaşması gerçekleşmektedir.

Farklı dil, din ve geleneklere sahip olan Gürcü ile Türk milletinin yüzyıllardan beri başlayan ilişkileri İmerhevililer’in sadece sosyal-etno-loji yaşamına değil, onların dillerine de yansımaktadır.

Türk dil dünyası ile mevcut olan uzun zamanlı ilişkiler sonucunda şimdilik artık İmerhevili Gürcüler’in hepsi (çok yaşlılar dışında) resmi Türk dilini bilmekteler. Eğitim Türkçe alınmaktadır, ayrıca ailelerde ve günlük ilişkilerinde Türk dilini sık sık kullanmaktalar. İmerhevi ağzında kod-switching’in beş tipinden hepsi mevcuttur. Önümüzdeki makalede tabir geçirmesinden bahsedeceğiz (Calque switching), şöyle ki, B dilinin / / diyalektinin (Türk dilinin) etkisi ile A dilinde / diyalektinde (Gürcü dilinin) kelime / gramer tabirlerinin kendiliğinden ortaya çıkmasından konuşacağız.

Araştırdığımız konu 2006–2011 yıllarında Kutaisi Akaki Tsereteli Devlet Üniversitesi Gürcü Diyalektoloji Enstitüsü tarafından düzenlendiği zaman İmerhevi bölgesinin (Artvin ili) değişik köylerinde (İveti, İmphrevli, Koklieti, Bazgireti, Ziosi, Diobani, Tskalsimeri, Tsetileti, Surevani, Parnuhi) elde ettiğimiz diyalektoloji numuneleridir.

Aşağıdaki makalede hem fiil, hem de isim köklerinden bahsedeceğiz: adga ‘kalktı’, gamoğeba ‘çıkartmak’, dadeba ‘koymak’, saĉmeli mivecit ‘yemek verdik’, mķlavi ‘kol’, lamazad ‘güzel’, ibevris ‘büyüyor’.

İncelediğimiz numuneler ayrıca gösterdi ki, dört yüzyıldan beri edebiyat Gürcü dilinden koparılmış ve Türk dil dünyasıyla sık ilişkilerde bulunan Gürcü dilinin İmerhevi lehçesinde Türk dilinin etkisi ile başka dilden kelime kelimesine tercüme edilerek alınmış kelime geçirmeleri

39

kendiliğinden gerçekleşmektedir. Bu geçirmelerin ardından da kelime-lerin semantik anlamları değişmektedir. Gürcüce ve Türkçe konuşmala-rının örneklerinin karşılaştırılması Gürcü ve Türk dillerinin enterferansi ile bilingvizm zemininde çok ilgi çekici sonuçlar çıkartmaya olanak sağlamaktadır.

Anahtar kelimeler: dil, konuşma kodları, diyalekt, tabir, bilingvizm Yüzyıllar boyunca edebiyat Gürcücesi’nden ayrılmış İmerhevili

Gürcüler’in Gürcücesi hem dilbilimi bakımından (fonetik – morfoloji – sentaks) hem de kelime hazinesi bakımından ilgi çekicidir. İmerhevi’de Türk dilinin etkisi altında uzun süre bulunmasına rağmen Gürcü dili ve gelenekleri halen korunmaktadır. Oysa onlar artık biraz değişmiş durum-da; Gürcü dili ile Türk dilinde, genelde, kültürlerin kaynaşması gerçek-leşmektedir.

Farklı dil, din ve geleneklere sahip olan Gürcü ile Türk milletinin yüzyıllardan beri başlayan ilişkileri İmerhevililer’in sadece sosyal-etnoloji yaşamına değil, onların dillerine de yansımaktadır. Türk dilinin etkisi hemen hemen her alanda – fonetik, morfoloji, sentaks, kelime hazi-nesinde vs. farkedilmektedir. Türkçe’nin dil unsurlarının etkisi özellikle kelime hazinesinde görülmektedir.

Bu makalede edebi Gürcü dilinin İmerhevi lehçesine Türk dilinin etkisi altında oluşmuş Ortak Gürcüce kelime hazinesindeki semantik değişiklikler incelenmıştır.

Bilimsel çalışmalarda konuşma kodlarının karışmasının iki önemli tipi mevcuttur: Kod-mikssing ve Kod-switching [1. S. 277–292; 2. S. 156–176; 3. S. 12–30]. Birinci etapa A ile B dil kodlarının karışması ile C dil kodunu ortaya çıkararak diyakroni prosesi demektedir. İkinci etapa ise, A ve B dil kodlarının temasta bulunarak eşit (her iki dil kodu aynı durumda) ya da farklı (dil kodlarından birisi diğerine göre avantajlıdır) durumunda sinkronik demektedir.

Kod-switching (İng. switching ‘geçirme’) ani aninden, farkedilmeden meydana gelmiş bir süreçtir ve sadece iki ana dile ya da diglosiye sahip olan toplum içinde mevcuttur. Bu topluma bağlı millet A ve B dillerini (ya da diyalektleri) aynı seviyede konuşmaktalar.

Kod-switching beş ana çeşide ayrılmaktadır: 1) Tag-switching – A dilinin / diyalektinin cümlesinin başında ya da

sonunda B dilinin / diyalektinin kelime hazinesinin birimlerinin (tag) gelmesi;

40

2) Intra-sentential geçirmesi (Intra-sentential switching) – A dilinin / / diyalektinin cümlesine B dilinin / diyalektinin kelime hazinesinin birim-lerinin konması;

3) Extra-sentential geçirmesi (Extra-sentential switching) – A dilinin / / diyalektinin cümlesinden B dilinin / diyalektinin cümlesine geçirmesi;

4) Intraword geçirmesi (Intraword switching) – A dilinde / diya-lektinde B dilinden / diyalektinden fonemlerle eklerin alınması; ayrıca B dilinde / diyalektinde konuşmasında A dilinde / diyalektinde bulun-mayan fonemlerin herhangi bir sesle yerini değişmesi;

5) Tabir geçirmesi (Calque switching) – A dilinde / diyalektinde B dilinin / diyalektinin etkisi ile kelime – gramer tabirlerinin ani aninden yerine getirilmesi [4. S. 114].

Bu açıdan İmerhevili Gürcüler’in dili konuşma kodlarının karışması

bakımından çok enteresan bir resim çizmektedir. Türk dil dünyası ile mevcut olan uzun zamanlı ilişkiler sonucunda

şimdilik artık İmerhevili Gürcüler’in hepsi (çok yaşlılar dışında) resmi Türk dilini bilmekteler. Eğitim Türkçe alınmaktadır, ayrıca ailelerde ve günlük ilişkilerinde Türk dilini sık sık kullanmaktalar. İmerhevi ağzında kod-switching’in beş tipinden hepsi mevcuttur.

Yukarıda belirttiğimiz gibi kod-switching kendiliğinden, fark edilmeden meydana gelen bir süreçtir ve sadece iki ana dile ya da diglosiye sahip olan halk içinde mevcuttur. Önümüzdeki makalede tabir geçirmesinden bahsedeceğiz (Calque switching), şöyle ki, B dilinin / / diyalektinin (Türk dilinin) etkisi ile A dilinde / diyalektinde (Gürcü dilinin) kelime / gramer tabirlerinin kendiliğinden olarak ortaya çıkma-sından konuşacağız.

Araştırdığımız konu 2006–2011 yıllarında Kutaisi Akaki Tsereteli Devlet Üniversitesi Gürcü Diyalektoloji Enstitüsü tarafından düzenlendiği zaman İmerhevi bölgesinin (Artvin ili) değişik köylerinde (İveti, İmphrevli, Koklieti, Bazgireti, Ziosi, Diobani, Tskalsimeri, Tsetileti, Surevani, Parnuhi) elde ettiğimiz diyalektoloji numuneleridir.

Bu bahsedilen çalışmalarda Gürcü dil dünyası için tanınmayan formlar, anlamlar ve cümleler ilgimizi çekmişti. Öyle ki, bizimle röportaj yapan kişilerden söyledikleri cümlelerin ve kelimelerin Türkçesi’ni de söylemelerini istemiştik. Onlar da hiç kendiliğinden söyledikleri cümle-leri Türk diline çeviriyorlardı. Sonuçta anlaşıldı ki, İmerhevi şivesi için özgün olan ama edebiyat Gürcü dili ve Gürcüce’nin değişik şiveleri için yabancı cümleler ve anlamlar direkt Türk dilinin etkisinden kaynaklan-mıştır.

41

Aşağıdaki makalede hem fiil, hem de isim köklerinden bahsedeceğiz. Adga (‘kalktı’) fiilinin asıl anlamı İmerhevili Gürcüler’in şivesinde

edebiyat Gürcü dilinde ve diğer Gürcü şivelerinde olduğu gibi adgoma ‘kalkmak’tir. Örn.: Babaman adga da ķarši gevda... ‘Baba kalktı ve dışarıya çıktı...’. Bu fiil kalkmak kavramının dışında başka anlamlar da üstlenir: Gürc. gakroba, mospoba ‘yok etmek’. Örn.: Buћari agar ari, adga ‘Ocak artık yok, kalktı’; Ĵvelay šeši variebi iqo, aћla isıni agar ari čvenšı ‘Önceden ağaç kavanozlar vardı, şimdi onlar artık yok bizde’; Ĵvelamdeli ћalћi iqo, aћla ĵvelebi amdgaran ‘Eski insanlar var idi, şimdi onlar yok etmişlerdir’; Ċin-ċin ķai mezobloba iqo, aћla mezobloba adga, agar aris ‘Eski zamanlarda iyi komşuluk vardı, şimdi komşuluk kalktı, artık yok’. Kalkmak fiili Gürcü dilinde ve Gürcü dilinin şivelerinde ‘yok etmek’ Gürc. ‘gakroba-mospoba’ anlamını taşımaz.

Yukarıda gördüğümüz gibi getirilmiş cümleler Türk dilindeki kalk-mak fiilinin karşılığıdır. Bu fiilin anlamlarından biri gerçekten ‘yok etmek’tir. Gürc. ‘ganadgureba, mosp. oba, gaukmeba, gakroba’. Türkçe örnekleri: ‘sıkı yönetim kalkıyor’; ‘bu adet çoktan kalktı’.

Gamoğeba (‘çıkartmak’) fiilinin İmerhevi şivesindeki asıl anlamı

edebiyat Gürcü dili ile diğer Gürcü şivelerinde olduğu gibi miğeba, gamoğeba ‘çıkarmak’dir. Örn.: Ћes gamoak igi, ћe čičeg gameığeps ‘Ağaç çiçek çıkartıyor’; Čaћvıdam gameviğebt ima, davћres, čatbeba yani, šecћeldeba ‘Bez torbasından onu çıkartıyoruz, bastırıyorum, ısınır, sıcak olacak’; Putķari tapls gaaķetebs, insani gameiğeps, ĉams ‘Arı bal yapar, insan çıkartır ve yer’. Adı geçen şekil gerçek anlamı dışında Gürcü dili için başka anlamlar da üstlenir. Örn.: İm čomidan čwen mesela bevr racћes gameviğebt ‘İneklerden biz mesela çok şeyler çıkartırız’; Amisgan pena lamazad gameviğeb ima ‘Bundan onu çok iyi çıkartırız’; Šišas zamtarši ver gameiğeps insani, sicivea-ia, gatovlebamdisin unda gameiğo ‘Odunu kışın insan çıkartamaz, soğuk ya! Kar yağmadan çıkartılmalı’.

Verilmiş cümlelerde gamoğeba fiili ‘yapmak’ anlamı üstlenir. Bu anlamı adı geçen fiil edebi Gürcü dilinde ve diğer Gürcü şivelerinde anlamı üstlenmez. Ele aldığımız cümlelerde gamoğeba ‘çıkarmak’ fiilinin üstlendiği anlam Türk dilindeki çıkartmak fiilinin karşılığıdır. Bu fiil aşağıdaki anlamları üstlenir: Gürc. gamomušaveba, pulis miğeba, ћeiris naћva... ‘kazanmak, para kazanmak, hayır görmek’. Örn.: Büyük para çıkarmak; nafakasını çıkarmak.

Dadeba (‘koymak’) – İmerhevi şivesinde adı geçen fiilin asıl anlamı

edebiyat Gürcü dili ile diğer Gürcü şivelerinde olduğu gibi dadeba ‘koymak’dir. Örn.: Ğarĉma šušeebi darcћa da kuabsa zedan dado ‘Çocuk

42

şişeleri yıkadı ve tencerenin üstüne koydu’. Bu şekil asıl anlamı dışında edebi Gürcü dili ile diğer Gürcü şiveleri için gerçek anlamı dışında başka anlamı üstlendiğini tespit etmiştik. Adı geçen coğrafyada yaşayanların şivesinde bu fiil daqra ‘atmak’ anlamı üstlenir: Šrat movasћam, maril davadebt, damjavdeba ‘Serum döker, tuz atarız ve ekşi olacak’; Anaman zedan buğdi pkwili daado, lamazad mozila-ia, gamuacћo ‘Annem üstüne buğday unu attı, güzelce yoğurdu ve pişirdi’; Ise-ise šen natkvamura, gaarčev ima, moћaršeb, šeker daadeb, aduğdeba ‘Senin söylediğin gibi açarsın, pişirirsin, şeker atarsın ve kaynar’.

İmerhevili Gürcüler bu fiilin edebiyat Gürcü dili ile diğer Gürcü şivelerindeki daqra ‘atmak’ gerçek anlamını da kullanmaktalar. Örn.: Pkwil daaqri, marilsa, muusћam zedan ċqal... ‘Un ile tuz koyarsın (atarsın), hem de su verirsin...’.

Dadeba (‘koymak’) fiilinin daqra ‘atmak’ fiilinin anlamının taşın-ması Türk dilinden Gürcü diline kelimesi kelimesine tercüme edilerek alınmış koymak fiilidir. Koymak fiilinin anlamlarında biri zaten Gürc. dadeba, dadgma, daqra-dır.

Saĉmeli mivecit. Bu cümlenin Gürcü dilinde farklı anlamları vardır:

‘ağırlama’ ile ‘doydurma’ anlamları üstlenir. İmerhevi lehçesinde aşağı-daki anlamı ortaya koyulmuştur: Saĉmel mivecit millet dugunši, saĉmliani duguni iqo, musapirebi mevden, nenem saĉmel misca ‘Millete düğünde yemek verdik, yemekli düğün vardı, misafirler geldi, nenem yemek verdi’. Adı geçen cümledeki yemek vermek fiili Türkçe’den direkt tercümedir: yemek vermek ‘yemek kurmak’; kelimesi kelimesine: yemek ‘saķvebi, saĉmeli, ķerĵi’, vermek ‘micema, miċodeba’. Türkçe örnekleri: Dünkü toplantıdan sonra katılanlara yemek verildi.

Ķlavi (‘kol’) köklü ismi İmerhevililer’in lehçesinde asıl anlamı (‘mķlavi’) dışında tari, saћeluri ‘sap’ anlamını da taşır. Örn.: Ķlavi ar konda ķroĉs ‘Kovanın kolu yoktu’; İma ķlavi unda guuķeto ћisa ‘Ona tahta kol yapılmalı’; Upsķero ar ikneba da ķlavi konda, ķlav miabamden ima, ķroĉs ‘Dipsiz değildi ve kolu vardı, tekrar bağlardı onu’.

Acara lehçesi dışında yukarıdaki cümle adı geçen anlamıyla edebi Gürcü dilinde ve lehçelerinde kullanılmamaktadır. Acara lehçesinde kullanılmasının sebebi de Türk dil dünyasıyla sık ilişkilerinden kaynak-lanmaktadır.

Edebi Gürcü dilinin İmerhevi ve Acara lehçelerinde mķlavi kelime-sinin tari, saћeluri kelimelerinin yerine kullanılmasının sebebi Türk dilinden Gürcü diline kelimesi kelimesine tercüme edilerek alınmış kol kelimesidir. Adı geçen kelime şu anlamları taşır: Gürc. mķlavi, ћeli, saћeluri, tari, quri. Türkçe örnekler: baskı kolu, telefon kolu, ağaç kolu vs.

43

Lamazad (‘güzel’) belirtecinin asıl anlamı İmerheviler’in Gürcü

ağzında edebiyat Gürcü dili ile diğer Gürcü lehçelerindeki gibi aynısıdır ve dış güzelliği demektir. Örn.: Pena lamazi iqo čemi anai ‘Annem çok güzeldi’. Adı geçen anlam hariç güzel kelimesi dış güzelliği özelikleri dışında da kullanılır. Örn.: İma movķrept, gavarčevt lamazat, movћaršavt, ševsĉamt ‘Onu toplarız, güzelce açarız, pişirip yeriz’; Jinĉar moķrepam, garcћi lamazad, moћaršam, ķvercћ čaateћeb ‘Isırgan otu toplarız, güzelce yıkarız, pişiririz, yumurta koyarız’.

Yukarıdaki anlam dışında İmerhevi lehçesinde güzel kelimesi bambaşka anlamlar da üstlenir. Örnek verilmiş cümlelerde adı geçen kelime ‘iyi’ anlamı üstlenir. Bu anlam türk güzel kelimesinin tabiridir, çünkü adı geçen kelimenin iki anlamı vardır: 1. yakışıklı, güzel 2. güzelce, dikkate değer, mükemmel, iyi. Krş. Türkçe: güzel kız; O Fransızca güzel konuşur; ne güzel vs.

İbevris (‘çoğalmak’) kelimesi İmerhevili Gürcüler’in lehçesinde

kullanılmış çok say sıfatlarından elde edilmiş kelimedir. Örn.: Bevri hekiebi icoda babam ‘Babam çok hikâyeler bilirdi’; Bevri uzaltuni šeaben i baĥalas ‘Çocuğa çok altın bağışladılar’.

İbevris eylemine gelince, bu şekli şu cümlelerde tespit etmiştik: Ċwril-ċwrili comis gundebi cћel iağši unda čaagdo, ibevris zaaten, unda gamuacћo, gaћda biši ‘Hamurun ince parçalarını sıcak yağa atıyorsun, büyüyor epeyce, pişiriyorsun, biş oluyor’.

Yukarıdaki cümlede ibevris (‘çoğalmak’) fiili ‘artmak’, ‘çoğalmak’ anlamı üstlenir. Bu anlam diğer Gürcü lehçeleri için özgün değildir. Demek ki, yukarıda verilmiş cümlede ibevris kelimesi çoğalmak Türkçe kelimesinin karşılığıdır. Çoğalmak fiili çok sayı sıfatından ortaya çıkmış bir kelimedir. Gürc. gamravleba, gadideba, gazrda demektir. Krş. Türkçe: kalabalık çoğaldı.

Makalede incelenmiş eylemlerle adların semantik farklılıklarla özellikleri konuşma kodlarının karışmasından kaynaklandığı belli oluyor. Bu biçimlerin olmasının sebebi de İmerhevili Gürcüler’in tam bilingviz-midir. (İki ana dile sahip olmasıdır).

İncelediğimiz numuneler ayrıca gösterdi ki, dört yüzyılından beri edebiyat Gürcü dilinden koparılmış ve Türk dil dünyasıyla sık ilişkilerde bulunan Gürcü dilinin İmerhevi lehçesinde Türk dilinin etkisi ile başka dilden kelime kelimesine tercüme edilerek alınmış kelime geçirmeleri kendiliğinden gerçekleşmektedir. Bu geçirmelerin ardından da kelime-lerin semantik anlamları değişmektedir.

44

Bilingvizmle ilgili Gürcü-Türk dil ilişkilerinin öğrenmesi bugün çok günceldir. Sovyetler birliği zamanında Türkiye Cumhuriyeti’nde yaşayan etnik Gürcüler’in lehçelerinin araştırılması bilindiği sebeplerden dolayı mümkün değildi. Dolayısıyla dört yüzyılından fazla zamandır edebiyat Gürcü diliyle diğer Gürcü lehçelerinin etkisi altında bulunmayan edebiyat Gürcü dilinin bu lehçeler dilin gelişmesinin iç kanunlarına göre gelişiyorlar. Adı geçen lehçeler hem Gürcü, hem de Türk dilbilimcileri için araştırma imkanı yoktur.

XX. yüzyılın 90’lı yıllarından itibaren durum tamamen değişmiştir. Gürcü-Türk dostluk ilişkilerine dayanarak hem Gürcü, hem de Türk dilbiliminde mevcut olan «beyaz lekeler» artık temizlenmeye başlıyor. Bu bakımdan analize edilmiş konu Gürcü-Türk konuşma kodlarının karışması ve birbirini etkilemesinde yenilikler taşımaktadır. Bu konular üzerinde son yıllarda yoğun olarak çalışıyoruz ve tabii ki, çalışmaya devam edeceğiz (bkz., örn.: [5. S. 210–217; 6. S. 92–93; 7. S. 103–111; 8. S. 88–91]). Sunmuş olduğumuz örnekler sadece araştırmaya aldığımız bölgenin bir kısmında elde ettiğimiz çok büyük ve enteresan konunun küçük bir parçasıdır.

Türkiye Cumhuriyeti’nde yaşayan otokton Gürcüler’in Gürcüce ve Türkçe konuşmalarının örneklerinin karşılaştırılması Gürcü ve Türk dillerinin enterferansi ile bilingvizm zemininde çok ilgi çekici sonuçlar çıkartmaya izin olanak sağlamaktadır.

Makalenin bilimsel açıdan yeniliği ve pratik önemi. Makalenin

bilimsel açıdan yeniliği ondadır ki, İmerhevi ağızları en son dönemlerde öğrenilmiş olan Gürcü ağızlarındandır. Burada o ağızlarda bulunan bir kısım fiil ve isim kökleri üzerine konuşulmuştur. İncelemeler dört yüz yıldan fazla bir süre içinde Gürcüce’den kopmış ve Türk dil dünyasıyla sık ilişkiler içinde bulunan Gürcüce’nin İmerhevi ağzında Türkçenin etkisiyle başka kelime harfi harfine tercüme edilerek alınmış kelime geçirmeleri kendiliğinden gerçekleşmektedir. Gürcüce ve Türkçe örnek-lerin karşılaştırılması Gürcü ve Türk dillerinin enterferansıyla iki dillilik ortamında çok ilgi çekici sonuçlara varmaya imkan sağlamaktadır.

Makalenin pratik açıdan önemi vardır. Şöyle ki, İmerhevi ağzı Gürcistan sınırları dışında geliştiğinden bu ağız bir kısım özelliklerini koruya bilmiştir. Diğer taraftan makale diyalektoloji araştırmaların yapılmasında da önemli role sahiptir. Gerek Kafkasya gerekse diğer bölgelerde bulunan bürcü ağızlarının öğrenilmesi açısından da önemlidir ve araştırmaçıları bir kısım özelliklerine göre yönlendirebilir.

Makale diyalektolojiyle ilgilenen üniversite öğrencileri, yüksek lisans öğrencileri ve öğretmenler için pratik önem taşır.

45

E D E B İ Y A T 1. Bokamba-Eyamba George. Are there syntactic constraints on

code-mixing? // World Englishes. L.; N. Y., 1989. 8 (3). 2. Wei Li. The ‘Why’ and ‘How’ Questions in the Analysis of

Conversational Code-switching // Code-Switching in Conversation: Language, Interaction, and Identity. L., 1998.

3. Clyne Michael. Constraints on code-switching: how universal are they? // The Bilingualism Reader. L., 2000.

4. Labadze M. Türkiye Cumhuriyeti Murğuli vadesinde Gürcü şive kodlarının karışması // Tselitsdeuli. Kutaisi, 2010. 2.

5. Mikautadze Maia. İmerkhevi lehçesinde konuşma kodlarının karışması // Lengvistik Gürcü ve Abhazya dillerindeki aktüel sorunları. Tiflis, 2010. 2.

6. Mikautadze Maia. İmerkhevi lehçesindeki Addan ad yapmasında olan bazı sorunlar // Dıdacaroba. 2010.

7. Mikautadze Maia, Dadiani Eka. İmerkhevi dilinde kompozitların türetilmesi: (2006–2007 yy. araştırmanın malzemelerş // Gürcü-Türk kültürel paralelleri. Tiflis, 2009. 1.

8. Dadiani E., Mikautadze M. İmerkhevi lehçesine dayanarak Gürcü-Türk dil ve kültürel ilişkileri // Kartveluri Memkvidreoba. Kutaisi, 2008. 12.

МАЙЯ МИКАУТАДЗЕ, ГИГА КАМУШАДЗЕ

СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ,

ВЫЗВАННЫЕ СМЕШЕНИЕМ РЕЧЕВЫХ КОДОВ (ТЮРКСКОГО И ГРУЗИНСКОГО)

Р е з ю м е

В Имерхеви – турецком языковом поле – в условиях длительного

сосуществования двух народов по сегодняшний день сохранились грузинский язык и грузинские традиции. Однако постепенно ими приобретаются оттенки, отличные от прежних, – происходит интер-ференция грузинского и турецкого языков и – шире – культур. Почти

46

все имерхевцы (за исключением лиц преклонного возраста) владеют государственным языком – турецким, на котором получают образо-вание. Довольно часто они употребляют его и в быту.

В имерхевском наречии представлены все пять основных подтипов кода-свичинга. В настоящей работе внимание заостряется на кальковом переключении (calque switching), в частности на том, насколько спонтанно образуются лексико-грамматические кальки в А-языке / диалекте (в грузинском) под влиянием В-языка / диалекта (турецкого). Для анализа взят диалектный материал, записанный в различных сёлах Имерхеви (Ивети, Импхревли, Коклиети, Базги-рети, Зиоси, Диобани, Цхалсимери, Цетилети, Суревани, Парнухи) во время экспедиций, организованных в 2006–2011 гг. Картвелологи-ческим диалектологическим институтом при Государственном университете им. Акакия Церетели. В качестве иллюстрации рассматриваются как глагольные, так и именные формы: adga ‘встал’, gamoğeba ‘вынести’, dadeba ‘положить’, saĉmeli mivecit ‘дать обед’, mķlavi ‘рукав’, lamazad ‘красиво’, ibevris ‘умножается’. Про-анализированный материал показал, что в имерхевском диалекте грузинского языка под влиянием турецкого литературного языка и турецких диалектов кальковое переключение на уровне обозначаю-щего и обозначаемого происходит спонтанно, в результате чего налицо семантические изменения слов. Основой же семантических отличий и особенностей форм, обусловленных смешением речевых кодов, является полный билингвизм имерхевских грузин.

Ключевые слова: язык, речевые коды, диалект, калька, билингвизм

MAIA MIKAUTADZE, GIGA KAMUSHADZE

SEMANTIC PECULIARITIES CAUSED BY MIXING THE SPEECH CODES (TURKISH AND GEORGIAN)

S u m m a r y

In Imerkhevi, in Turkish lingual field, Georgian language and

traditions are still survived, though they are becoming different. The

47

process of the interference of Georgian and Turkish languages and generally cultural interference takes place.

According to the co-existence with the Turkish lingual world nearly all the Imerkhevians (except some elderly people) speak the state language – Turkish. Education process is naturally in Turkish language, and it is also used in families and everyday communication. There are all main five subtypes of code-switching in Imerkhevian. The work deals with the calque switching, mainly with the fact that lexico-grammatical calques are created in the A-language / dialect (Georgian) influenced by the B-language / dialect (Turkish).

The theme of analysis is the material gained by the expedition of Kartveluri Dialectology Research Institute at Akaki Tsereteli State University in different villages of Imerkhevi (Iveti, Impkhrevli, Korkieti, Bazgireti, Ziosi, Diobani, Tskalsimeri, Tsetileti, Surevani, Parnuxi) in 2006–2011.

Verbal as well as substantial roots: adga ‘stood up’, gamoğeba ‘take out’, dadeba ‘put’, saĉmeli mivecit ‘we gave some food’, mķlavi ‘arm’, lamazad ‘beautifully’, ibevris ‘blows’ are discussed in the work.

The analysed material revealed that calque switching is spontaneously happening under the influence of Turkish literary language and dialects. Accordingly, there are the semantic changes of words. The basis of the differences and peculiarities of the semantic forms, caused by mixing the speech codes, is the total bilingualism of Imerkhevian Georgians.

Key words: language, speech codes, dialect, calque, bilingualism

48

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 1 2012

QÜDSİYYƏ QƏMBƏROVA

AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ QAYIDIŞ NÖV FELLƏRİN TARİXİ TƏKAMÜL PROSESİ

(VC, CVC heca tipli fellər əsasında

tarixi-dialektoloji araşdırma) X ü l a s ə. Məqalədə qayıdış növ fellərin tarixi təkamül prosesi

izlənir. Bu məqsədlə qədim mənbələr və şivə materialları tədqiqata cəlb olunur. Aydın olur ki, qayıdış növün morfonoloji əlaməti oğuz mənbələrində daha sadə, qıpçaq abidələrində isə daha mürəkkəbdir.

Açar sözlər: qayıdış növ, morfonoloji əlamət, heca tipli, tarixi təkamül prosesi, qədim mənbələr Hal, hərəkət və vəziyyətin ya subyektin öz üzərində ya da öz-özünə

baş verdiyini bildirən fellərə qayıdış növ fellər deyilir. Bəzi dünya dillərində qayıdış növ fellərin xüsusi əlaməti vardır. Məsələn, fransız dilində bunlar «pronominal fellər» adlanır və se sözönüsü ilə müəyyən olunur. Belə fellərin təsrifi də maraqlıdır. Burada şəxs əvəzliklərinin xüsusi şəkli felə qayıdış mənası verir: je me lave ‘mən yuyunuram’, tu te lave, il (elle) se lave, nous nous lavons, vous lavez, ils (elles) se lavent [1. S. 135]. Maraqlıdır ki, oxşar morfoloji əlamət Şəki və Dərbənd dialektlərində, həmçinin Zaqatala-Qax şivələrində qeydə alınmışdır: Men mana biçan (ot) daşiyədəm; Sen sana biçan daşiyəsən; Biz bizə biçan daşiyədüg; Süz süzə biçan daşiyəsüz [2. S. 48–49]. Qayıdış növün ən qədim ifadə formasını qoruyub saxlamış şimal qrupu dialekt və şivələri onu sübut edir ki, bu xüsusiyyət tarixən dildə mövcud olmuşdur.

Müasir Azərbaycan ədəbi dilində qayıdış növ fel anlayışı həm formal, həm də semantik əlamətə əsaslanır. Bəs bu morfoloji əlamətlərə qədər vəziyyət necə olmuşdur? F. Cəlilov «Azərbaycan dilinin morfonolo-giyası» əsərində yazır: «Əvvəllər qayıdış növ A və P paradiqmalarına neytral olmuşdur» [3. S. 237–239]. (Burada A və P məlum növ felləri

49

ifadə edir. A – təsirli, məlum növ, P isə təsirsiz, məlum növ deməkdir. Əslində bu, məntiqə daha uyğundur. Dilin ən qədim qatlarında dil sadədir. Məna kontekstdən asılı olur. F. Cəlilov yazır: «Həmin dövr üçün xarakterik cəhət həm də təsirli-təsirsiz fellərin diferensiallaşmaması idi. Dil inkişaf etdikcə, qrammatik sistemdə morfoloji və sintaktik qatlar arasında qarşılıqlı əlaqə artdıqca subyekt, obyekt və hərəkət arasındakı münasibətlərin formal ifadəsinə ehtiyac yaranmışdır ki, bu da növ şəkilçilərini ortaya çıxarmışdır. Lakin həm də növ şəkilçilərinin nədən və necə yaranması barədə indiyə qədər dolğun və inandırıcı izah yoxdur» [3. S. 237].

Məqsədimiz müasir ədəbi dildə olduğu kimi, fel + qayıdış növ şəkilçisi məsələsini izah etmək deyil. Məsələyə diaxron istiqamətdən yanaşdıqda birhecalı fellərin də daxili məzmununda növ anlayışının ifadəsini görmək mümkündür. Bu da fellərin çoxmənalı olması ilə bağlıdır.

Tarixən VC, CVC heca tipli fellərdə qayıdış növ məzmunu həm də

ikinci C ünsürü vasitəsilə əmələ gəlmiş və morfonoloji inkişaf getmişdir: 1. -z ünsürü vasitəsilə: sezmək, bezmək, azmaq, yozmaq, çözmək

‘düşünmək’, sızmaq, üzmək ‘qurtarmaq’, düzmək ‘qurmaq, yaratmaq’, qızmaq ‘hirslənmək’, süzmək ‘uçmaq’; ‘rəqs etmək’; ‘baxmaq’ və s. Sonu -z ünsürlü bəzi VC, CVC heca tipli fellər dilin sonrakı inkişaf mərhələlərində aşağıda göstərilən kimi yenidən qayıdış növ məzmunu qazanır:

-z + ül: üzülmək ‘xəstələnmək’; ‘arıqlamaq’; ‘təsirlənmək’, sezilmək

‘hiss olunmaq’, çözülmək ‘aydınlaşmaq’; -z + in: qızınmaq, gəzinmək, qazınmaq ‘acmaq’; -z + ik: bezikmək, üzükmək ‘əl çəkmək’, ‘büzükmək’; -z + ıx: yazıxmaq ‘yayınmaq’, dızıxmaq ‘götürülüb qaçmaq’ (qərb

qrupu), qızıxmaq. (Dialekt və şivələrdən verilən nümunələr R. Rüstə-movun «Azərbaycan dili dialekt və şivələrində fel» kitabından götürülmüşdür [4. S. 32–132]);

-z + ış: qızışmaq, büzüşmək, gəzişmək; -z + ə + lə: çözələmək ‘fikirləşmək’, qozalamaq ‘lovğalamaq’ (Şuşa).

Belə fellərin kökünün qayıdış növ mənası daşıması feli frazeologizmlərin tərkibində də mühafizə olunmuşdur: ürəyi qızmaq, gözü gəzmək, əl üzmək və s.

4 «Тцрколоэийа», № 1

50

2. -r ünsürü vasitəsilə: irmək // ermək ‘çatmaq’, hörmək // örmək, hürmək // ürmək, görmək, sormaq, durmaq, qurmaq, yormaq // yozmaq ‘fikir yürütmək’. Sonrakı morfonoloji təkamül bu şəkildə baş verir:

-r + ın: görünmək, yarınmaq ‘yaltaqlanmaq’; -r + ış: soruşmaq, duruşmaq ‘səy etmək’, irişmək ‘gülmək’; -r + ul: dərilmək ‘toplanmaq’, yorulmaq, sərilmək, so:rulmaq

‘çəkilmək’; -r + ük: sürükmək ‘rədd olmaq’, görükmək; -r + ik + lə: yerikləmək, sürükləmək ‘vadar etmək’; -r + ux: duruxmaq, [perix'mək], [süzüx'mək], darıxmaq; -r + x + ul: burxulmaq; -r + c + ux: burcuxmaq, qurcuxmaq; -r + n + ux: vurnuxmaq. Sonu r ünsürlü birhecalı fellərin qayıdış məzmunu bəzi frazeoloji

vahidlərdə özünü göstərir: məqsədə irmək, gözünə durmaq, xəyal qurmaq, üzə durmaq və s.

3. -s ünsürü vasitəsilə: susmaq, pusmaq, əsmək, küsmək, qusmaq,

mısmaq ‘küsmək’. Sonrakı morfonoloji inkişafa baxaq: -s + ı: yasımaq ‘söykənmək’; ‘yağmaq’; -s + ta + n: yastanmaq ‘söykənmək’; -s + ıl: qısılmaq ‘sıxılmaq’; -s + a + n: usanmaq ‘bezmək’, küsənmək (qərb qrupu); -s + n + a: əsnəmək, qısnamaq. 4. -ş ünsürü vasitəsilə: bişmək, aşmaq ‘həddini keçmək’, coşmaq,

çaşmaq, daşmaq, eşmək (bığını), qoşmaq ‘özündən qurmaq’, düşmək ‘yıxılmaq’; ‘düçar olmaq’. Morfonoloji təkmilləşməyə nəzər salaq:

-ş + ı: üşümək; -ş + ın: yaşınmaq ‘örtünmək, gizlənmək’, aşınmaq, düşünmək,

daşınmaq ‘fikirindən dönmək’; ‘köçmək’; -ş + ul: qoşulmaq ‘razı olmaq’; -ş + qa + la: qaşqalamaq ‘başdansovma eləmək’ (Şəki). Bəzi mürəkkəb fellərin və feli frazemlərin ikinci komponentləri olan

belə fellər qayıdış növ mənasını qoruyur: əsib-coşmaq ‘hirslənmək’,

51

düzüb-qoşmaq ‘yoluna qoymaq’, fikrinə düşmək ‘xatırlamaq’, südü daşmaq ‘şitlik etmək’, sağ bığını eşmək, həddini aşmaq və s.

5. -l ünsürü vasitəsilə: olmaq, ölmək, almaq ‘üzdən tüklərin təmizlənməsi’, bilmək, bulmaq, qılmaq, solmaq, dolmaq ‘gözü dolmaq’, qalmaq, silmək // sinmək ‘qəbul etmək’ (Sal.), gülmək və s. Belə fellərin yenidən qayıdış məzmunu qazanması aşağıdakı kimi baş verir:

-l + ın: alınmaq ‘tutulmaq’; -l + x: salxmaq, qalxmaq; -l + ux: soluxmaq, doluxmaq, yoluxmaq ‘xəstəliyə tutulmaq’; ‘baş

çəkmək’; -l + ux + s + un: doluxsunmaq; -l + xa + n: çalxanmaq; -l + ış: alışmaq ‘yanmaq’; ‘öyrəşmək’. Q. Kazımov yazır: «Tarixən söz kökünə daşlaşmış -l şəkilçili bir sıra

fellərdə də qayıdış növ mənası aydın müşahidə olunur: seyrəlmək, kiçilmək, yüksəlmək, islanmaq və s.» [5. S. 198]. Bu fellərin qayıdış məzmunu mürəkkəb fellərin və feli frazeoloji birləşmələrin daxilində mühafizə olunmuşdur: dərdindən ölmək ‘sevmək’, çarə qılmaq, gözü dolmaq, canına silmək ‘qəbul etmək’ (Sal.), ürəyinə salmaq.

6. -n ünsürü vasitəsilə: enmək, anmaq, önmək // onmaq ‘sağalmaq’,

yenmək ‘məğlub olmaq’, sanmaq ‘hesab etmək’, qonmaq, dinmək ‘danışmaq’; ‘sakitləşmək’, danmaq ‘inkar etmək’, yanmaq ‘halına acımaq’; ‘əsəbiləşmək’. Sonu -n ünsürlü bəzi birhecalı fellər yenidən təkmilləşməyə məruz qalır:

-n + ıl: yenilmək ‘məğlub olmaq’; -n + rı + l: qanrılmaq ‘dönmək’; -n + gə + l: çöngəlmək ‘gözü hədəqəsindən çıxmaq’ [6. S. 62]; -n + ca + n: qıncanmaq (əks. şiv.). Bəzi feli frazemlərin tərkibində belə fellər öz qayıdış məzmununu

saxlaya bilmişdir: quşu qonmaq ‘xoşu gəlmək’, eşq oduna yanmaq, yolundan dönmək ‘əl çəkmək’.

7. -c ünsürü vasitəsilə: acmaq, qucmaq. Əslində sayca az olan belə

fellərin kökü məsələsi mübahisə doğura bilər. Lakin bu fellərin də morfonoloji təkamül yolu keçməsi müşahidə olunur:

4 *

52

-c + ıx: acıxmaq ‘acmaq’ (Cəl.); -c + an: qıcanmaq ‘dişləri sıxmaq’; -c + ır + t: qıcırtmaq, bıcırtmaq (loru söz); -c + qır: qıcqırmaq. 8. -ç ünsürü vasitəsilə: keçmək ‘ötürmək, bağışlamaq’, içmək, uçmaq,

saçmaq ‘ətrafa yayılmaq’. Belə fellərin bəzisi dilin inkişafı nəticəsində aşağıdakı kimi dəyişir:

-ç + ın: keçinmək ‘yaşamaq’; ‘ölmək, geyinmək’, uçunmaq

‘ağlamaq’; ‘özündən getmək’; -ç + ıl: saçılmaq, açılmaq ‘hava, gül, ürək’. Dildə sonu -ç ünsürlü bəzi təkhecalı fellərin qayıdış mənası bildirməsi

bu halda da müşahidə olunur: kefini açmaq, könlünü açmaq, ölçüb-biçmək, ürəyindən keçmək, işıq saçmaq.

9. -k ünsürü vasitəsilə: dikmək ‘zilləmək’, əkmək ‘oğurlamaq’,

çökmək, çəkmək ‘oxşamaq’ (əks. şiv.), səkmək ‘uçmaq’; ‘hərəkətin müvəqqəti gecikməsi’. Sonrakı təkamül prosesi bu şəkildə baş verir:

-k + ıl: bükülmək ‘beli bükülmək’, tökülmək ‘yorulmaq’ (loru söz),

sökülmək ‘dan sökülmək’, əkilmək ‘gözdən itmək’; -k + si + n: diksinmək ‘qorxmaq’; ‘iyrənmək’ (əks. şiv.); -k + sə + n: səksənmək. Bəzi frazeoloji vahidlərin tərkibində belə fellər öz qayıdış məzmu-

nunu qoruyub saxlamışdır: göz dikmək, diz çökmək, dərd çəkmək, anasına çəkmək.

10. -y ünsürü vasitəsilə: aymaq ‘demək’, caymaq ‘çaşmaq’ (loru söz),

göymək ‘tüstülənib yanmaq’, öymək, sıymağ ‘üstündən geyimi çıxarmaq’, doymaq, uymaq, saymaq ‘hesablaşmaq’, oymaq ‘fikirləşmək’, yaymaq ‘faş etmək’, əymək ‘gizlətmək’ (loru söz), bıymaq ‘donmaq’ (qərb qrupu). Zaman keçdikcə bu fellər aşağıdakı kimi morfonoloji dəyişikliyə uğramışdır:

-y + ı: uyumaq, bayımaq, göyümək, öyümək, böyümək; -y + uş: uyuşmaq ‘tutmaq’, üyüşmək ‘gizildəmək’; -y + ıl: ayılmaq > oyulmaq, bayılmaq, əyilmək ‘beli bükülmək’; -y + ün: döyünmək, öyünmək; -y + an: oyanmaq;

53

-y + xa + n: yayxanmaq; -y + rı: səyrimək ‘göz əzələsinin titrəməsi’; -y + rı + l: sıyrılmaq ‘acmaq’, ayrılmaq ‘ağzı’.

Bu fellərin bir çoxu feli tərkiblər daxilində qayıdış mənasını saxlayır: gözünü döymək, özünü yaymaq (oturuş forması), özünü öymək və s.

11. -x ünsürü vasitəsilə: axmaq, baxmaq, çaxmaq, sıxmaq, yaxmaq ‘lovğalanmaq’ (Bakı, Sal.). Sonu -x ünsürlü birhecalı belə fellər getdikcə morfonoloji təkamülə uğrayır:

-x + ıl: sıxılmaq ‘ürəyi darıxmaq, utanmaq’, soxulmaq ‘irəli atılmaq’,

yanıb-yaxılmaq ‘yanmaq’; -x + sa: axsamaq.

Belə sadə fellərin qayıdış mənası bildirməsinə bir sıra feli frazeoloji birləşmələrin və mürəkkəb fellərin tərkibində rast gəlirik: ürəyi axmaq, yandırıb yaxmaq, gözünün qorasını sıxmaq və s.

12. -t ünsürü vasitəsilə: yetmək, çatmaq, batmaq, etmək, getmək,

itmək, ötmək, yatmaq. Birhecalı olan bu fellər sonralar morfonoloji dəyişikliyə uğrayaraq yenidən qayıdış məzmunu kəsb edir:

-t + an: utanmaq; -t + ur: ötürmək ‘köks’, oturmaq, yetirmək ‘başa çatdırmaq’,

batırmaq ‘müflisləşmək’; -t + ıl: itilmək ‘rədd olmaq’, tutulmaq ‘çaşmaq; -t + iş: yetişmək, tutuşmaq ‘odunun alışması’, bitişmək ‘yaranın

sağalması’, ötüşmək ‘yola vermək’; ‘yola getmək’. 13. -d ünsürü vasitəsilə: dadmaq, udmaq. Sonu -d ünsürlü bəzi

birhecalı fellər zaman keçdikcə aşağıdakı kimi dəyişir: -d + an: dadanmaq; -d + qu + n: udqunmaq. 14. -v ünsürü vasitəsilə: sovmaq ‘qurtarmaq’, qomaq, sevmək. VC,

CVC heca tipli v ünsürlü birhecalı fellər sonrakı inkişaf prosesində təkmilləşərək sabitləşir:

-v + an: ovanmaq, quşanmaq, qıvanmaq // güvənmək [6. S. 32]; -v + ış: sivişmək ‘gizli keçib getmək’, sovuşmaq ‘ötüb keçmək’;

54

-v + ul: sovulmaq ‘tükənmək’, ovulmaq ‘xırdalanmaq’; -v + ın: sevinmək, ovunmaq. Canlı danışıqda v > y əvəzlənməsi mövcud olduğu üçün bu fellərdə

fonetik dəyişmə müşahidə olunur: sivişmək <süyüşmək>; sovulmaq <soulmaq>; ovulmaq oyulmaq // oulmaq, sevinmək <söyünmək>.

15. -p ünsürü vasitəsilə: çapmaq ‘getmək’, sapmaq ‘yolundan azmaq’, tapmaq, yapmaq ‘etmək’, köpmək, səpmək, qapmaq ‘yaraşmaq’ (Sal.). Sonrakı morfonoloji inkişafa baxaq:

-p + ın: tapınmaq ‘itaət etmək’, sapınmaq; -p + rı + x: yaprıxmaq; -p + rı: əprimək, yaprımaq ‘solmaq’ (əks. şiv.); -p + ış: yapışmaq ‘xoşa gəlmək’ (Sal.); -p + an: qapanmaq ‘özünə qapanmaq’; -p + ıl: qapılmaq ‘hissə tabe olmaq’. 16. -m ünsürü vasitəsilə: yummaq, çimmək, ummaq ‘istəmək’;

‘şişmək’ (əks. şiv.), cummaq. Bu fellərin bəzisində sonrakı mərhələdə aşağıdakı kimi inkişaf getmişdir:

-m + ul: yumulmaq; -m + ut: somutmaq ‘boynu bükmək’ (qərb qrupu); -m + ur: sümürmək; -m + ış: qımışmaq (əks. şiv.), yumuşmaq ‘gözlərin öz-özünə

qapanması’, qamaşmaq; -m + çi + ş: çimçişmək; -m + ar + al + a: qomarala // qamarlamaq; -m + sun: umsunmaq ‘yeməkdə gözü qalmaq nəticəsində şişmə’

(Sal.). 17. -ğ ünsürü vasitəsilə: doğmaq, yağmaq, sığmaq, ağmaq ‘qalxmaq’

(qərb qrupu). Sonu -ğ ünsürü ilə bitən bəzi fellərdə sonralar morfonoloji inkişaf gedərək qayıdış məzmunu yaranmışdır:

-ğ + ın: sığınmaq; -ğ + ıl: yığılmaq, boğulmaq, doğulmaq; -ğ + ış: yığışmaq, sığışmaq; -ğ + na: ağnamaq ‘heyvanın arxası üstə yıxılması’.

55

Bu fellərin kökündəki qayıdış məzmunu bir sıra feli frazeoloji birləşmələrdə müşahidə olunur: hirsini boğmaq, yerə-göyə sığmamaq, üz-gözündən sevinc yağmaq, gözünü yoldan yığmaq.

Araşdırmalar göstərir ki, tarixən qayıdış növ fellərin əmələ gəlməsi və

inkişafı müasir ədəbi dildən fərqli olmuşdur. Çünki tədqiq olunan fellər həm təsirli, həm də təsirsiz felləri əhatə etmişdir. «Bu faktlar bir daha sübut edir ki, vaxtilə məna şəkilçilərinin təsirli və ya təsirsiz fellərə artırılması dəqiq qanun əsasında olmayıb. Yalnız sonralar həmin şəkilçilərin təsirli fellərə artırılması prosesi davam etmiş, təsirsiz fellər isə qayıdış mənasını qismən də olsa ifadə etdiklərindən qeyd olunan şəkilçilərin həmin fellərə artırılması ehtiyaca çevrilməmişdir» [5. S. 60].

Azərbaycan dilində qayıdış növ fellərin bir qismi də adlardan əmələ gəlmişdir. Burada söz kökləri nitq hissəsi baxımından fərqli olsa da qayıdış növün əsas ünsürü c ortaq olaraq qalır:

1) -la: adaxlamaq ‘uşağın ilk yerişi’ (Daş., Tov., Sal.), dilləmək (Qax,

Zaq.), başqasının dalıyca danışmaq, zəpləmək ‘tələsik getmək’ (Sal.) və s.;

2) -lan: xiyallanmaq ‘fikirləşmək’ (Şəki), qo:rağlanmaq ‘geyinmək’ (Bakı), qınnanmaq ‘boğazı tutulmaq’ (Cəb.) və s.;

3) -laş: boğazlaşmaq ‘sünbülləşmək’ (Tov.), qablaşmaq ‘keyləşmək’ (Qəb.), gərrəşmək ‘səsi yoğunlaşmaq’ (Qaz.) və s.;

4) -al: qancalmaq ‘arıqlamaq’ (İsm.), mavalmaq ‘ac qalmaq’ (Cəb.), yekəlmək ‘böyümək’ (əks. şiv.);

5) -ıx: qanıxmaq ‘qana susamaq’ (Qaz.), otuxmaq ‘heyvanın ilk ot yeməsi’ (əks. şiv.), yadrıxmaq (Sal.) və s.;

6) -sı: qaxsımaq ‘qurumaq’ (Qax, Sal.), yelinsimək ‘heyvanın doğumqabağı vəziyyəti’, çiysimək ‘çörəyin çiy olması’ (Qaz.) və s.

Beləliklə, qayıdış növ fellərin tarixi təkamül prosesini araşdırarkən

aşağıdakı nəticələrə gəlirik: 1. Dilin ən qədim qatlarında bu növün xüsusi morfoloji əlaməti

olmamış, növün müəyyənləşməsi mətndən asılı olmuşdur. Bu məsələdə fellərin çoxmənalı olması əsas şərtdir. Feli frazeologizmlərin və mürəkkəb fellərin tərkibindəki bəzi təkhecalı fellərin qayıdış məzmununu mühafizə etməsi də bunu sübut edir: gözü tutmaq ‘bəyənmək’, qulaq asmaq ‘dinləmək’ və s.

2. Tədqiqatdan aydın olur ki, bəzi samit ünsürlər qayıdış növ fellərin morfonoloji əlaməti kimi çıxış etmişdir, məs.: r, z, s, ş, c, ç, l, n, m, p, k, y,

56

v, x, t, d, ğ. Burada bəzi ünsürlərin fonoloji əhəmiyyətsizliyi də müşahidə olunur: yormaq // yozmaq, bürmək // büzmək, ovmaq // oymaq və s.

3. Araşdırma göstərir ki, adlardan düzələn qayıdış növ fellərdə də morfonoloji əlamətlər əsasən ortaq olmuşdur: l, n, x, ş, s, r və s.

Dilin tarixi inkişafı ərzində qeyd olunan ünsürlərin fəallığı, təkrarlan-ması və qanunauyğunluğu müşahidə edilir.

4. Məlum olur ki, ədəbi-bədii mənbələrdə işlənmiş bəzi qayıdış növ fellər müasir ədəbi dildə daha sadə şəkildədir: qarı-buzı ərinməyən [6. S. 32], qayalar oynanmadı, yer oyruldu [6. S. 40], oğlan toğurdı, incinib acı sözlər söyləmə [6. S. 35], tac urundı [8. S. 34], qardaş edinmək [8. S. 69], artığı ilə toyınır [9. S. 255] , gözümə gözükmədi [9. S. 212], zülfünü dar edindi [10. S. 64], yenə qanimə susandı [10. S. 112].

Qeyd edək ki, bəzi şivələrimizdə də bu hala rast gəlirik: uzaqdan yaxşı görnükür (Ağc.), incinmək (İsm., Şam.), görkənmək // görsənmək (əks. şiv.), ötüşdürmək ‘yola vermək’ (Nax.), öyrənişmək (Marn.).

5. Dialekt və şivələrimizdə qayıdış növ məzmunlu elə fellər vardır ki, onlardakı morfoloji əlamətləri ayırsaq, sözün kökü həqiqi mənasını itirir: ərinmək ‘tənbəlləşmək’ (əks. şiv.), keçinmək ‘yaşamaq’; ‘ölmək’, uçunmaq ‘özündən getmə halı’, uğunmaq ‘özündən getmək’.

6. Aydın olur ki, qayıdış növün morfoloji əlaməti oğuz mənbələrində daha sadə, qıpçaq abidələrində isə daha mürəkkəbdir, məs.: Qul Əlinin «Qisseyi-Yusif» (XIII əsr) məsnəvisində mənbədə olduğu kimi tolunmaq ‘bədirlənmək’ (s. 24), ağınmaq ‘yıxılmaq’ (s. 62), sızınmaq ‘yayınmaq’ (s. 75), görnügünmək ‘görünmək’ (s. 81), gülgünmək ‘gülmək’(s. 82), qorqunmaq ‘qorxmaq’, dəpərənmək ‘tərpənmək’ (s. 132) və s.

Məqalənin elmi yeniliyi və tədqiqi əhəmiyyəti. Tarixi morfologiyada

indiyə qədərki tədqiqatlar əsasən tarixi-müqayisəli metodla aparılmışdır. Bura tətbiq olunan yanaşmalar bir sıra mühüm məsələlərin həllinə təkan vermişdir. Lakin bu, hələ son hədd deyildir.

Müasir dilçilik elmi məsələyə kompleks münasibət tələb edir. Tarixi morfologiya həm də morfoloji prizmadan yanaşma tələb edir. Bu, ən əvvəl, dilin əlifba sisteminin maraqlı fonematik imkanlarını ortaya çıxarır. Konkret olaraq, qayıdış növ fellərin tarixi təkamül prosesini morfonoloji istiqamətdən araşdırmadan maraqlı nəticələr əldə olunmur. Burada bəzi samit səslərin morfem səviyyəsində struktur-semantik funksiya daşıması özünü göstərir.

Qayıdış növ fellərin morfonoloji tədqiqatının tarixi morfologiya üçün vacib praktik əhəmiyyəti vardır. Artıq müəyyənləşmiş üsul və qaydalar dilin bütün səviyyələrinə tətbiq oluna bilər. Bu üsullar dil yarusları arasındakı qarşılıqlı əlaqəni sübut etməyə imkan verir. Etimologiya, leksikoqrafiya, etnolinqvistika məsələsinə yeni və fərqli münasibət formalaşdırır. Tələbə və

57

doktorantlara dilin mexanizmini dərk etməyə və onu dilçiliyin digər sahələri ilə əlaqələndirməyə əsas verir.

Ə D Ə B İ Y Y A T 1. İsmayılov R., Rəhimov M. Manuel de français. Bakı: Maarif, 1981. 2. İslamov M. İ. Türk dillərində əvəzliklər. Bakı: Elm, 1986. 3. Cəlilov F. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı: Maarif,

1988. 4. Rüstəmov R. Azərbaycan dili dialekt və şivələrində fel. Bakı: Elm,

1969. 5. Kazımov Q. Ş. Müasir Azərbaycan dili: Morfologiya: Ali

məktəblər üçün dərslik. Bakı: Elm və Təhsil, 2010. 6. Kitabi-Dədə Qorqud / Tərtib edənlər F. Zeynalov, S. Əlizadə.

Bakı: Yazıçı, 1988. 7. Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. Bakı: Elm,

1986. H. 2: Morfologiya. 8. Dastani-Əhməd Hərami / Tərtib edən Ə. Səfərli. Bakı: Şərq –

Qərb, 2006. 9. Bürhanəddin Qazi. Divan / Tərtib edən Ə. Səfərli. Bakı: Azərnəşr,

1988. 10. Nəsimi İ. Seçilmiş əsərləri / Tərtib edən H. Araslı. Bakı:

Azərnəşr, 1973. 11. Qul Əli. Qisseyi-Yusif / Tərtib edən E. Əlibəyzadə. Bakı:

Azərnəşr, 1995.

ГУДСИЯ ГАМБАРОВА

ПРОЦЕСС ИСТОРИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ГЛАГОЛОВ ВОЗВРАТНОГО ЗАЛОГА

(на основе историко-диалектологического исследования

глаголов слоговых типов VC и CVC в азербайджанском языке)

Р е з ю м е

58

В статье прослеживается процесс исторического развития глаголов возвратного залога. С этой целью к исследованию привле-чены материалы древних письменных источников и диалектов. Выясняется, что морфонологические признаки возвратного залога в огузских источниках более простые, а в письменных памятниках кыпчакской семьи языков – более сложные.

Ключевые слова: возвратный залог, морфологический признак, слоговой тип, процесс исторического разви- тия, древние источники, диалектные мате- риалы

GUDSIYYE GAMBAROVA

THE PROCESS OF HISTORICAL DEVELOPMENT OF VERBS IN RECIPROCAL VOICE

(on the basis of historical-dialectological investigation

of verbs of syllable types VC and CVC in the Azerbaijani language)

S u m m a r y

In the article had been traced the process of historical development of

verbs in reciprocal voice. For this purpose the author reflects the materials of ancient written sources and dialects. In the result it becomes clear that the morphonological features of reciprocal voice in Oguzian sources are more simple but the same features in the written monuments of Kipchag language family are more complicated.

Key words: reciprocal voice, morphonological feature, syllable type, the process of historical development, ancient sources

59

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 1 2012

АЙДЫН АЛЕКПЕРОВ

СЛОВО ОБ АКАДЕМИКЕ, ПРОФЕССОРЕ

АГАМУСЕ АХУНДОВЕ Академик Национальной Академии наук Азербайджана, доктор

филологических наук, заслуженный деятель науки, лауреат Госу-дарственной премии Азербайджана, профессор Агамуса Агасы оглы Ахундов является всемирно известным лингвистом-теоретиком, литературным критиком и публицистом, возглавляющим созданную им филологическую школу на уровне переднего края современной науки о языке и литературе. Крупнейший специалист в области азер-байджанского и общего языкознания, тюркологической лингви-стики, автор десятков фундаментальных монографических исследо-ваний, учебников и учебных пособий, сотен научных статей, он занимает ведущее место в азербайджанской академической и вузов-ской науке, в научно-организационной деятельности и подготовке кадров высокой квалификации.

Академик Агамуса Ахундов не просто Ustad, т. е. маститый, общепризнанный авторитет в лингвистической науке, не просто Учитель, т. е. тот, у кого учатся, которого считают своим настав-ником, но и такой учёный и педагог, который обладает удиви-тельным даром, чудодейственной силой искусства стимулирования свежих идей как у своих учеников, так и у своих коллег, в том числе у автора этих строк.

Агамуса Агасы оглы Ахундов родился 2 февраля 1932 г. в гор. Кюрдамире. Окончив среднюю школу с золотой медалью, он в 1950 г. поступил на филологический факультет Азербайджанского государственного университета, где был низаминским стипен-диатом. О своих студенческих годах Агамуса Ахундов пишет следующее: «Нашему поколению повезло: годы нашей учёбы пришлись на золотую пору филологического факультета. И кто

60

только не читал нам лекции по литературе: Али Султанлы, Микаил Рафили, Гамид Араслы, Фейзулла Гасымзаде, Мамед Ариф, Мамед Джафар, Джафар Хандан, Джафар Джафаров, Мир Джалал, Мамедгусейн Тахмасиб, Мирзага Гулузаде… А по языку нашими преподавателями были Мухтар Гусейнзаде, Акрем Джафар, Мамедага Ширалиев, Азал Демирчизаде, Хади Мирзазаде и др. На факультете существовали всего пять кафедр: общего языкознания, русского языкознания, истории азербайджанской литературы, зарубежной литературы и русской литературы. Упомянутые титаны нашей филологии, сосредоточенные на этом факультете, вели ими самими же созданные дисциплины…».

И сам Агамуса Ахундов являет собой яркий пример беззаветного служения светлым идеалам подлинной и глубокой учёности, человечности и добра, служения высокому искусству педагоги-ческого такта и мастерства. У него учились несколько поколений азербайджанских филологов, получивших флагманско-университет-ское образование во второй половине прошлого столетия.

В 1955 г. Агамуса Ахундов поступил в аспирантуру при Азгосуниверситете. Успешно завершив её на шесть месяцев раньше срока, он в 1958 г. блестяще защитил кандидатскую диссертацию, посвящённую категории времени глагола на материале азербайджан-ского языка. Лестные отзывы об этой диссертационной работе были получены из многих стран, в том числе и из США. И препода-вательская деятельность А. А. Ахундова началась на кафедре общего языкознания. Его педагогическое дарование и обаяние общеприз-нанны. И в самом деле, вряд ли кто осмелится соперничать с ним в широте и глубине знания преподаваемого предмета, всеохватности научного кругозора, доступности, доходчивости изложения слож-нейших теоретических вопросов науки о языке, культуре речи… Отличительные черты морального облика этого учителя от бога – правдивость, простота, доброта.

В 1959 г. в университетской жизни произошло уникальное событие: доцент кафедры общего языкознания стал студентом факультета западноевропейских языков (отделения английского языка) Азербайджанского государственного института языков, который окончил, получив диплом с отличием. И этот же доцент Агамуса Ахундов триумфально защитил в 32 года (1964) докторскую диссертацию, посвящённую целостному – экспериментальному физиолого-акустическому, фонологическому и статистическому ис-следованию системы фонем азербайджанского языка. О том, что трудно оценить значение этой фундаментальной научно-исследователь-

61

ской работы как для тюркологической лингвистики, так и для общего языкознания, высказывались такие видные учёные, как М. Ш. Ширалиев, А. М. Демирчизаде, А. А. Оруджев, Н. А. Баскаков, С. С. Джикия и др. И притом автор докторской диссертации был самым молодым в стране доктором филологических наук. Кроме того, он стал зачина-телем дела пропаганды азербайджанского языка и азербайджанской литературы за рубежом: в 1965–1966 гг. проф. А. А. Ахундов в Каирском университете Эйн-Шамс читал на английском языке лекции по азербайджанскому языку и азербайджанской литературе.

Начиная с 1967 г. А. А. Ахундов четырежды избирался деканом филологического факультета. В 1981 г., будучи деканом, он воз-главил также кафедру общего языкознания Азгосуниверситета.

Агамуса Ахундов – автор целого ряда вузовских и школьных учебников. В 1973 г. за учебник азербайджанского языка для 5–6-х классов ему была присуждена премия Министерства просве-щения, а в 1986 г. за монографию «Фонетика азербайджанского языка» он получил Государственную премию.

В 1990–2011 гг. А. А. Ахундов – директор академического Института языкознания им. Насими.

Агамуса Ахундов не только крупный учёный и педагог, но и превосходный организатор науки, неустанный общественный деятель. Он главный редактор международного научного журнала «Тюркология», член редакционной коллегии «Известий НАН Азербайджана (гуманитарная серия)» и журнала «Азербайджан», член правления Союза писателей Азербайджана, Топонимической комиссии при Милли меджлисе республики, а также член редколлегии и международный консультант берлинского научно-теоретического журнала, освещающего вопросы языкознания. С 1991 г. А. А. Ахундов – председатель Республиканского координационного совета по языко-знанию, Экспертной комиссии по азербайджанскому государствен-ному языку. Он был также председателем экспертного совета по филологии ВАКа республики, членом Комиссии по подготовке проекта новой Конституции Азербайджанской Республики.

Общественно-политические события 90-х годов, их ход и развитие показали верность принципиальных установок А. А. Ахун-дова относительно названия государственного языка Азербай-джанской Республики. Велики заслуги учёного-лингвиста также в разработке нового алфавита азербайджанского языка на базе латин-ской графики и нового варианта правил орфографии современного азербайджанского литературного языка.

62

Агамуса Ахундов является ведущим специалистом республики в области теории языка. Его перу принадлежит оригинальная книга по общему языкознанию, охватывающая историю, теорию и методы лингвистики в самостоятельном освещении. В ней история лингвистических учений, проблемы связи языка с мышлением и обществом, вопросы строя, языковой типологии, системы и структуры языка, методы лингвистического анализа рассматрива-ются с позиций целостной теоретической лингвистической кон-цепции самого автора. Она по праву стала настольной книгой всех азербайджанских языковедов – преподавателей и исследователей, аспирантов и студентов.

Другой книгой, отличающейся высокочастотностью ссылок на неё и послужившей объектом запроса даже библиотеки конгресса США, была изданная в 1961 г. монография «Времена глагола». И, конечно, событием не только в азербайджанском языкознании, но и в тюркологической лингвистике явился выход в свет в 1973 г. в издательстве «Маариф» фундаментальной монографии А. А. Ахун-дова «Система фонем азербайджанского языка (Опыт физиолого-акустического, статистического и фонологического исследования)», в которой строгий фонологический подход к звуковому строю языка впервые органически сочетается с объективными экспериментально-фонетическими данными собственных исследований автора, прове-дённых в фонолабораториях Баку, Ленинграда, Москвы. Экскурсы в области исторической и диалектальной фонетики в сравнительных целях, введение в описание звукового строя языка синтагматической фонетики и ритмико-мелодической (интонационной) организации звучащей речи – всё это ознаменовало новое слово в описательной фонетике, пребывавшей до того в куцей «бумажной» форме.

Агамуса Ахундов принадлежит к числу тех учёных-новаторов, которые чутко улавливают биение пульса времени, ощущают потребности общества и ясно видят перспективы дальнейшего развития фундаментальной и прикладной науки. И совсем не слу-чайно то, что именно он явился основоположником математической лингвистики в республике. В 1979 г. была издана его книга «Математическая лингвистика» в качестве учебного пособия для вузов. В ней были использованы результаты многолетних ста-тистико-вероятностных, теоретико-множественных и других иссле-дований автора в области математической лингвистики, имеющих большое прикладное значение.

Круг исследовательских интересов А. А. Ахундова весьма широк. Нет ни одной области языкознания, в которую учёным не

63

был бы внесён весомый вклад. Особенно значительны его дости-жения в общем языкознании, фонетике, грамматике, этимологии, ономастике, истории языка и диалектологии, лексикографии, стили-стике и культуре речи. О разносторонности творческой деятельности учёного красноречиво свидетельствуют названия его трудов: «Историческая фонетика азербайджанского языка», «Историко-этимологический словарь азербайджанского языка», «Эстетика языка», «Язык и стиль», «Язык и культура», «Поэтическое искусство и язык», «Следы истории на лоне земли», однотомный «Толковый словарь азербайджанского языка» и др. Агамуса Ахундов не только лингвист-теоретик, но и литературовед и литературный критик, во всеоружии филологических знаний подходящий к анализу и оценке индивидуальных стилей азербайджанских писателей, поэтов, драматургов.

Учёный почти полвека достойно представляет азербайджанское языкознание за пределами республики, о чём свидетельствует длинный перечень одних только городов, в которых были заслушаны его доклады и лекции. По приглашению научных форумов, научных и учебных центров он побывал в Египте, Чехословакии, Турции, Иране, Югославии, Германии, Венгрии, Ираке, США, Японии, не говоря уже о странах ближнего зарубежья. За заслуги в области международного сотрудничества учёных А. А. Ахундов в 1987 г. был награждён почётной грамотой организации «Friendship Fors» (США), избран почётным иностранным гражданином гор. Нью-Орлеан и почётным членом муниципалитета столицы шт. Луизиана гор. Батон-Руж. И в Азербайджане за выдающиеся заслуги в области азербайджанского языкознания, научной, научно-педагогической, научно-организационной и общественной деятельности проф. Ага-муса Ахундов был награждён орденом Славы, медалью «За доблестный труд», почётными грамотами, Государственной пре-мией, получил звания заслуженного деятеля науки, лауреата литературного конкурса, посвящённого творчеству Мамеда Араза, и др. О признании заслуг А. А. Ахундова как лидера азербайджанского языкознания свидетельствуют также многочисленные лестные высказывания таких крупных учёных, как Б. А. Серебренников, Т. В. Гам-крелидзе, В. А. Никонов, О. М. Трубачёв, С. А. Соколов, А. Т. Кай-даров, Т. М. Гарипов, Ф. М. Кабулов, и других, которые единодушно сошлись во мнении о том, что проф. Агамуса Ахундов является выдающимся лингвистом-теоретиком, зачинателем и руководителем перспективных лингвистических направлений в тюркологии, актив-ным проводником новых идей и методов в общем языкознании и в

64

тюркологической лингвистике. Из числа азербайджанских языко-ведов и литературоведов творческую деятельность А. А. Ахундова высоко оценили М. Ширалиев, Б. Набиев, З. Будагова, А. Абдуллаев, Ю. Сеидов, В. Асланов, Г. Кязимов, Г. Халилов, М. Адилов, М. Ма-медов, Н. Джафаров, Дж. Джавадлы и многие другие.

Ещё в самом начале 50-х гг. прошлого столетия студент IV курса университета Агамуса Ахундов статьёй об этимологии слова «Kür», вызвавшей восхищение акад. С. С. Джикия, заявил о своём полноправном вхождении в большую науку. И в дальнейшем учёный не раз возвращался к однажды затронутой тематике: основные прин-ципы и источники топонимической этимологии, актуальные проб-лемы кавказской ономастики, этимология слова «Нахчыван» и т. п. Так было и с другими темами и проблемами, которые постоянно занимали его. Это легко проследить по названиям трудов Агамусы Ахундова, свидетельствующих о целеустремлённости, высоком интеллекте, большой эрудиции и профессиональном мастерстве знаменосца азербайджанского языкознания, которое в лице своего виднейшего представителя являет учёному миру пример того, как гармонически могут сочетаться в человеке приверженность к логике науки и благоговение перед памятью об Учителе, скромность личного исследовательского подвижничества с одержимостью в научно-исследовательской и научно-педагогической деятельности в главных учреждениях и организациях нашей и других стран и благожелательность к добросовестным коллегам и ученикам.

И поныне остаются в силе слова проф. Мухтара Гусейнзаде, как-то сказавшего о своём любимейшем ученике: «Такого, как он, среди нас пока что нет» («Onun kimisi hələ ki bizim aramızda yoxdur»). И автор настоящего «Слова об академике, профессоре А. А. Ахун-дове», прослеживавший труды ученого с 50-х годов прошлого столетия синхронно с годами их создания, как будто специально 60 лет упорно работал над письменным словом и слогом с тем, чтобы достойно, а главное – аутентично запечатлеть на бумаге творческий портрет одного из ярчайших корифеев лингвистической мысли второй половины ХХ – начала ХХI в.

65

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 1 2012

FLORA OSMANOVA

MÜASİR AZƏRBAYCAN BƏDİİ DİLİNDƏ EPİTET METAFORİKLƏŞMƏ FORMALARINDAN BİRİ KİMİ

X ü l a s ə. Məqalədə bədii ədəbiyyatdan toplanmış örnəklər əsasında

müasir Azərbaycan dilində epitetlərin estetik əhəmiyyəti göstərilir. Burada bədii zövqün xammal materialı kimi yaran epitetlərin metaforik-ləşmə prosesindəki qazandığı keyfiyyətlər, bədii lövhə yaratmaqda, hər hansı bir obraz və personajın müxtəlif formada təsvirində əvəzsiz vasitə olan epitetlərin mahiyyəti açılır, əlamət və keyfiyyətin üslubi çalarları müəyyənləşdirilir. İfadəlilik və obrazlılıq kimi keyfiyyətlərin yaranma-sında, obyekt və subyekt barədə fərdi cizgilərin təzahüründə epitetlərin mövqeyi təyin olunur. Epitet oksimoron yaradan vasitə kimi də nəzərdən keçirilir.

Açar sözlər: bədii üslub, epitet, trop, obrazlılıq, məcazlar Müasir Azərbaycan dilində metaforikləşmə formaları çoxdur. İnkişaf

etmiş dünya dillərindən biri kimi, Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsində, xüsusən də ədəbi dil yönümlü inkişafında epitet metaforikləşmə formalarından biri kimi önəmli yerlərdən birini tutur. «Metaforikləşmə nitqin obrazlı və müxtəlif sferalarda təqdimində mühüm rola malikdir, eləcə də predmetin konkret və tipik əlamətlərini müəy-yənləşdirir. Metaforikləşmə poetik nitqin strukturunda obraza ekspressiv fon verir, o, bədii əsərlərdə dil vahidlərinin təşkili ilə sıx şəkildə bağlıdır» [1. S. 27–28].

Metaforik epitetlərdə müqayisənin dəqiq bir xüsusiyyəti qorunub saxlanılır. Ona görə də belə epitetlər sözün və onun ümumi mənasını yeniləşdirir, eləcə də əşyanın səciyyəvi qabarıq bir cəhətini yüksəldir.

Epitet öz definisiyasını həm ədəbiyyatşünaslığa, həm də linqvistikaya dair əsərlərdə bu və ya digər dərəcədə tapa bilmişdir. Məsələn, qeyd olunur ki, epitet – söz sənətkarının düşüncəsindən süzülüb gələn və təsvir olunan hadisənin mühüm cizgisini nəzərə çatdıran bədii təyindir [2. S. 72].

Əşyaya xas olan xarakterik əlamətləri diqqətə çarpdıran, artıran hər bir birtərəfli təyin epitetdir [3. S. 205]. Epitet – bir əşyanın, hadisənin ifadəli

5 «Тцрколоэийа», № 1

66

metaforik sifətlə obrazlı, bədii formada xarakterizə edilməsidir [4. S. 359]. Epitet bədii nitqin görümlülüyünü və emosional çalarlarını yüksəldən ən təsirli metaforikləşmə növlərindəndir. Beləliklə, epitet vasitəsi ilə əşyanın əlamət və keyfiyyətlərindən biri xüsusi nəzərə çatdırılır, onun adındakı ifadəlilik artırılır, diqqət həmin obyektə yönəlir. Epitet əşya haqqında heç bir yeni informasiya vermir və ondan dəqiq ifadə tələb də etmir. Epitet yalnız metaforikləşmə prosesi üçün, ifadəlilik və obrazlılıq üçün istifadə olunur, üslubi vasitə kimi çıxış edir. «Epitet – məcazların bir növü olub, təsvir edilən hadisənin qiymətləndirilməsində fəal rol oynayan bu və ya digər xarakterik əlamətini göstərməklə ona obrazlılıq verir və oxucularda nitqin predmeti barəsində canlı təsəvvür yaradır» [5. S. 294].

Azərbaycan dilçiliyində epiteti ayrıca olaraq F. Ləman tədqiq etmişdir. O, yazır ki, müasir Azərbaycan bədii əsərlərindəki epitetlər öz şirəsini klassik şairlərimizdən, şifahi xalq ədəbiyyatından, aşıq poeziyası kimi köklərdən alır. Dilin obrazlılığını, emosionallığını bilavasitə yazıçı fəaliyyətinin nəticəsi kimi düşünmək olmaz. Bu obrazlılıq, emosionallıq əsasən xalq danışıq dilindən gəlir. Demək, bədii dil öz-özünə bu mərhələyə çatmayıb. Bu dilin özül daşları var [6. S. 9].

Epitetlər iki cür olur: ümumdil epitetləri və fərdi epitetlər. Birincilər ümumxalqın dilinə məxsusdur, yəni xalq tərəfindən yaradılır. İkincilər isə, T. Əfəndiyevanın göstərdiyi kimi, «yazıçının bədii yaradıcılıq fantaziyası və istedadının bəhrəsi kimi əmələ gəlir və onun üslubunu fərqləndirən bir amil kimi çıxış edir» [7. S. 124].

Şair və yazıçılar tərəfindən yaradılan epitetlər fərdi-situativ epitet-lərdir. T. Əfəndiyeva daha sonra yazır ki, fərdi epitetlərdəki məcazi məna yüksək obrazlılığa malik olsa da, müəyyən şəraitdən asılı olaraq situativ məcazi məna ümumişlək mənaya çevrilə bilər [7. S. 78].

Epitet vasitəsilə obyektin ağlagəlməyən təyinləri meydana çıxa bilir. Məsələn, «Bakı şəhəri»ni xalq şairi B. Vahabzadə epitet vasitəsilə belə göstərir:

«Açıq şəhər» qoydular Adını hamilərin Sən açılıb-saçıldın, Soyuldu qat-qat dərin. «Beynəlxalq şəhər» oldun, Sən hərraca qoyuldun [8. S. 63].

Epitet semantik motivləşmənin növlərindən biridir. «Epitet, həqi-

qətən, poetik dil tarixi, onun ayrı-ayrı üslubları üçün məcazın fövqəladə örnəyidir» [9. S. 162]. Epitet sözün birtərəfli təyinidir. Burada ya mənfi

67

mənaların qabarıq ifadəsi əsas yer tutur, ya da predmetin hər hansı xarakterik, ən əlamətdar keyfiyyətləri gücləndirilir, xüsusi nəzərə çarpdırılır [10. S. 59].

T. Hacıyev yazır ki, obrazlılıq qazanmış qrammatik təyin bədii təyinə çevrilir və bədii obyektin estetik xarakteristikasında mühüm rol oynayır; bədii predmetin oxucu düşüncəsinə nüfuz etməsi və ya həyat predmetinin bədii predmetə çevrilməsi qrammatik təyinin bədii keyfiyyətindən çox asılıdır.

Qrammatik təyinin bədii təyinə çevrilməsinin müvəffəqiyyəti təyin vəzifəsindəki sözün semantik konstruksiyası – qrammatik qəlib yox, həm də konstruksiyanı təşkil edən leksik tərkibin semantik mündəricəsi, qrammatik qəlibin içərisindəki məzmun anlayışı bədii fiquru – təyini təqdim edir [11. S. 32].

Beləliklə, epitetlər obrazlı və yığcam bədii təyindir; əşya və hadisələrin səciyyəvi əlamətlərini yeni və parlaq formada əks etdirir, ifadəliliyi artırır, leksik-semantik hadisə kimi çıxış edir, şair və yazıçıların novatorluğunu göstərən faktordur və s.

Epitetlər qüvvətli bədii təsvir vasitələrindəndir. Onlar bədii üslubun hər hansı bir janrında işlənərək müxtəlif səciyyəli əşya və hadisələrin təyinlənməsinə xidmət göstərir, məs.:

Könlüm Vətən torpağı, arzum qızıl bir səhər, O torpaqdan göyərmiş şeir adlanan çiçəklər [8. S. 17]. Bu yol – mənim dövlətim, Bu yol mənim varisimdır, Bir-birinə calanan Polad misralarımdır [8. S. 21]. İçib maral gözlü çeşmələrindən Elimə, obama mən vurulmuşam [8. S. 15].

Bu şeir parçasındakı qızıl bir səhər, polad misralar, maral gözlü

epitetləri, göründüyü kimi, təbiət və digər hadisələri, onun özünəməxsus əlamətlərini obrazlı olaraq xarakterizə etmişdir. Bu ifadəlilik Azərbaycan haqqında insanın təəssüratını gücləndirir.

Bədii yaradıcılıqda epitet üslubi tələbata uyğun seçilib işlədilir. Bu yolla obrazlar səciyyələnir, həqiqi qiymətini əldə edə bilir.

Epitetlərin bədii üslubda təzahür formaları rəngarəngdir. Bunlardan

bəzilərini nəzərdən keçirək:

5 *

68

İsimlə təzahür edən epitetlər. Belə epitetlərdə müqayisə, oxşarlıq obyektləri dağ, daş, gül-çiçək, quş və heyvan adları, təbiət hadisələri və ilin fəsillərini, məişət əşyalarını bildirən sözlərdir.

İsimlə təzahür edən epitetlər birləşmə daxilində sifətləşir. Məsələn,

daş sözü əslində isimdir, amma epitet vəzifəsində sifətləşir:

Daş ürəklərdə yanıb daşları sındırdı muğam. Haqqa düşmən olanı haqqa tapındırdı muğam [8. S. 49]. Yoxsa... sinələrdə açılıb yanan Qızıl yaraları sən gülmü sandın? [8. S. 31].

Sifətlə təzahür edən epitetlər. Epitet funksiyasında, adətən, əsas nitq

hissələrindən sifət daha çox iştirak edir: alma yanaq, incə miyan, büllur buxaq, dünya gözəli, abırlı oğlan və s. Fellər də bu baxımdan aktivlik göstərir: aşiq öldürən, rəng solduran, şux duruşlu, ceyran yerişli, maral baxışlı və s. Məs.: Xumar gözlü qız igidə öz sözünü deməyə başladı. Ey maral gözlü mələyim, sənin yolunda ölümə də hazıram; Əbülqasımın şirin yalanları anasını təngə gətirmişdi. Bu, fildən qüvvətli, yeldən yeyin, tovuz quşundan gözəl bir atdı [12. S. 35]; Həsən gül yanaqlı, şirin dilli, ay bənizli qızı unuda bilmirdi [12. S. 21].

Sənin «fırtınalı dahilər»in də Nə özünə sığdı, nə təbiətə [8. S. 27]. Dağın dumanımı, sisimi görən, Dumanlı səslərdə belə hönkürən? [8. S. 32]. – Bülbül, nəğmələrin sinəmi dağlar Yaralı çöllərdə gəl ötmə dil-dil [8. S. 34]. Başı bəlalı yollar, Sinəsi dağlı yollar [8. S. 35]. Kaxovka kəndinə girdik bir səhər, Gəzirəm sinəsi yaralı kəndi [8. S. 38]. Qovuldu şəhərdən düşmən büsbütün, Yuxulu çöllərə can gətirildi – Bizim diviziyaya bu qələbəyçün

69

Qoca Taqanroqun adı verildi [8. S. 40].

Rəng bildirən sifətlə təzahür edən epitetlər:

Ağ yel əsir. Ağ buludlar Topa-topa, Tel-tel əsir. Ağ yel əsir, Pambıqlanan buludları Kola-kosa asa-asa... Bu ağ yağış Düz torpağın iliyinə damar-damar... [8. S. 14].

Şair ağ təyini ilə «Yağ yağış» şeirində bir sıra epitetlər yarada

bilmişdir. Sifətin təkrarı ilə yaranan epitetlər:

Qırmızı-qırmızı yalanlar deyən, Gözlərin qaralar, al günə baxma! Ey, rəngə inanan, bəs demədin sən Turpun içinə bax, çölünə baxma?! [8. S. 54].

Keyfiyyət bildirən sifətlə təzahür edən epitetlər:

Dizi dünyanın o, dar çərçivəsindən çıxarır, Dəli xallardakı hönkürtüyə dalmaqla segah [8. S. 68]. Qoca imperiya – Kayzer sarayı Əyilmək istəmir Azərbaycana [8. S. 37]. Həzin bayatılar... Çiçəklər kimi, Dağlarda kök atdı, arana çatdı. Şirin bayatılar, diləklər kimi, Bir qəlbdə boy atıb min qəlbə çatdı [8. S. 78].

Həzin və şirin sifətləri müəyyən əşyalara məxsus əlamətləri bildirir.

Bu misralarda isə folklor nümunəsi olan bayatını xarakterizə etmək üçün işlədilmişdir.

70

Feli sifətlə təzahür edən epitetlər:

Ölüm saçan təyyarələr, Ağır tanklar, ağır toplar [8. S. 30]. Oğurlanan ömrünü Yaylım atəşlərilə Biz havaya çilədik [8. S. 31].

Fərdi şəkildə yaranan epitetlərdə metaforiklik daha güclü olur. Çünki

bunlar tanınmış söz adamlarının düşüncəsindən süzülüb gəlir, fərdi xarakter daşıyır. Məsələn, B. Vahabzadə nağıl nənələr, fikir çeşməmiz, «pələng» tanklar epitetlərini çox böyük uğurla işlədə bilib:

Ey atam hünərli, babam fikirli. Ey reyhan nəfəsli, yarpız ətirli, Nağıl nənələrin ey laylay səsi [8. S. 28]. Yandı öz bağımız... fikir çeşməmiz, Özgə bağlarını suladıq ancaq [8. S. 23]. «Pələng» tanklarının ağır zərbəsi Torpağın bağrını sökdükcə şan-şan [8. S. 12].

Şair klassik epitetləri «Qələm yoldaşlarıma» adlı şeirinə gətirərək

yüksək obrazlılıq yarada bilmişdir:

Səhərlər «qapımızı açan səba yelləri», «Boynu bükük bənövşə», qüzeylərin dumanı, Bir «yaşılbaş sonanın» Kür üstündə covlanı, Bir mahnı, bir gözəl söz, bir şəkil, bir mənzərə [8. S. 78].

T. Əfəndiyeva fərdi-situativ epitetlərin yazıçının, şairin bədii yaradı-

cılıq fantaziyası və istedadının bəhrəsi olduğunu və onların üslub tərzini fərqləndirən faktor olduğunu nəzərə çatdırır [7. S. 124].

Epitetlər cümlənin əlavəsi kimi də işlənərək «dilin leksik sferasının çevikliyini» (R. Budaqov) nümayiş etdirir. Məs.:

Nələr yatır, nələr, nələr! Bu qalalar – Daş nəğmələr [8. S. 19].

71

Dilimizdə elə ifadələrə rast gəlmək olur ki, onlar məntiq etibarilə bir-biri ilə təzad təşkil edən sözlərin birliyindən törəyir və belələri fərdi səciyyə daşıyır. Məs.: səs muzeyi, canlı muzey, qanlı kitab.

Asta-asta söhbət açan səs muzeyi... O – şöhrətli, şanlı muzey.

O – danışan, həm də bizi danışdıran Canlı muzey [8. S. 81]. Bu qanlı kitabın hər cümləsinin Mübtədası nifrət, xəbəri «öldür!» [8. S. 83].

Əslinə qalanda, canlı və muzey sözləri arasında məntiqi əlaqə yoxdur,

bunları birləşdirmək şairin istedadının, tendensiyasının nəticəsidir. Bir-birinə uyğun gəlməyən bu cür ifadələrin yanaşması tonu gücləndirmək məqsədi daşıyır. Bədii dildə bunları oksimoron adlandırırlar. Oksimoron yunan mənşəli bir termindir. Mənası ağla batan, yerində işlədilən deməkdir. F. Ləmanın fikrincə, örtülü yolla deyilən ictimai, fəlsəfi fikirdə xarici forma daxili mənaya qarşı qoyulur. Oksimoronların əksəriyyətində kəskin bir ironiya var. Bu üsul söz ustasının kəskin və yığcam silahıdır [6. S. 101].

Minnətli yaxşılıq – bir-iki taxta, Bu gün qiymətini göstərir mənə. Söküldü dirəklər, uçuldu damlar, Müsibət yağışı yağdı dünyaya [8. S. 92].

Tərkibində qiymətli daş-qaş, ətirli gül-çiçək, meyvə və məhsul adları olan

birləşmələrin işlənməsi yolu ilə epitetlər meydana gəlir. Məs.: incə miyan, can alan, sünbül nişan, ləbləri qızılgülün yarpağı kimi, dişləri inci mirvari və s. [12. S. 45]. Bu birləşmələrdə epitetin obyekti təsviridir, söz öz əksini tapmayıb.

Bədii nümunələrdə epitet isimləşdirilərək müraciət, tərif və ya subyektləri adlandırma məqsədləri üçün də istifadə olunur: Ay əleyküməssalam, dişləri mixək, qıçları dirək, hamıdan göyçək, kefin kökdürmü? [12. S. 45].

Müxtəlif əşya, obyekt adları bədii cəhətdən təyin olunur: 1) dənizlər təyin olunur:

Dənizə baxıram... Ruhuma bir sərinlik yayılır,

72

Fikrim xəyaldan ayrılır. Duyğularım sığallanıb daranır Mavi Xəzərin aynası kimi [13. S. 29];

2) təbiət əşyaları təyin olunur:

Dağların qoynuna düşmüşəm, İlkinliyimin daş üzüylə görüşmüşəm.

Təbiət daş süfrəsini açıb burda Yaddaşım daş çuxası altından sükuta boylanır [13. S. 18];

3) fəsillər təyin olunur:

Ömür, nə vaxt yetdik xəzan yaşına, Yaz, yaşıl illərin nə tez töküldü? [13. S.22];

4) bulaqlar təyin olunur:

Dağlardakı çiskin, duman, Gündüzlü-günəşli aran. Qızlar başına dolanan Alagöz bulaqlar mənim [13. S. 25];

5) şəhərlər təyin olunur:

Qədim Bakı, qoca Təbriz, İki canda bir qəlbsiniz [13. S. 25];

6) ərazilər təyin olunur:

Əsir Qarabağım, torpaq olub lağım-lağım [13. S. 31]; 7) bitkilər təyin olunur:

Bir söyüd də gölün gömgöy sularında Qızıl tellərin yuyardı. Baxmaqdan gözümə sarı xal düşüb, Pıtraq budaqlardan barım kal düşüb [13. S. 25];

8) kəhrizlər təyin olunur:

Yaz çağı göy sular aşıb-daşardı,

73

Kolda bənövşələr pıçıldaşardı [13. S. 32]. Hər kəhrizin adı, ünvanı vardı, Suyunun öz dadı, öz tamı vardı. «Baş kəhriz» şəhidlərə yadigar...» «Şıx kəhriz»i Şıx babanın töhfəsi, Öz hüsnüylə mat qoyardı hər kəsi. «Xəlfə kəhriz» yeddilərdən biridir, Onun yeri möcüzələr yeridir! [13. S. 45]. «Meydan kəhriz» çağlayardı qış-bahar, Canlanardı bol zəmilər, tarlalar. Bağlanan dərzlər dağtək durardı, Yanında el-oba şənlik qurardı [13. S. 45]. «Yarılı kəhriz» kənddən bir az aşağı, Qıjıldardı dəli çaylar sayağı. Bu kəhrizdən su içərdi iki kənd, Qabağına çəkilməzdi bərə-bənd [13. S. 45]. «Orta kəhriz» kəndimizin vüqarı, Dağlar idi bu kəhrizin hasarı... [13. S. 45];

9) çaylar təyin olunur:

«Yarılı kəhriz» kənddən bir az aşağı, Qıjıldardı dəli çaylar sayağı. İçimdə «qəm dolu Araz ağlayır» [13. S. 52];

10)mücərrəd varlıqlar təyin olunur:

Döyür yuxulu yaddaşımın Əlinə, qoluna, dizinə [13. S. 54];

11)illər təyin olunur:

O dəcəl illərim, çağlayan çağım, Dağların qoynunda soldumu, deyin! [13. S. 24];

12)yamaçlar, dərələr, zirvələr, körpülər, dağlar təyin olunur:

Çınqıllı yamaclar, zərli dərələr,

74

Babamın izini öpən bərələr. Ay qartal qıyına uçan zirvələr, Gözünüz mənimtək doldumu, deyin! Ellər qovuşduran Xudafərin də – Ayrılıq körpüsü oldumu, deyin! Dərd yedi «Diri dağ», çökdü «Ziyarət» [13. S. 35].

Beləliklə, epitet metaforikləşmə hadisəsinin meydana gətirdiyi məcaz

növlərindən biridir. Epitetlərin bir qismi xalq tərəfindən yaradılıb, bir qismi isə söz sənətkarlarının istedadının, zəhmətinin nəticəsi olaraq meydana çıxmışdır. Söz sənətkarları tərəfindən yaradılan epitetlər onların yenilikçi keyfiyyətlərini üzə çıxarır. Yüksək obrazlılığı təmin edən bədii təyinlər-epitetlər zəngin semantik çalarların estetikasını, dilimizin daxili məna gözəlliyini nümayiş etdirir.

Tədqiqat göstərir ki, metaforikləşmiş epitetlər bədii ədəbiyyatdakı obraz və personajların xasiyyətinə müvafiq seçilir və onların xarakterinin açılmasına kömək edir, təsvir olunan əşya və hadisənin aydın başa düşülməsinə şərait yaradır.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Məqalədə epitet dilin

lüğət tərkibinin zənginləşmə vasitələrindən biri kimi nəzərdən keçirilir. Burada bədii ədəbiyyatdan toplanmış örnəklər əsasında epitetlərin estetik əhəmiyyəti göstərilir. İfadəlilik və obrazlılıq kimi keyfiyyətlərin yaranma-sında, obyekt və subyekt barədə fərdi cizgilərin təzahüründə epitetlərin mövqeyi təyin olunur.

Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Структура и функционирование поэтического текста // Очерки

лингвистической поэтики. М.: Наука, 1985. 2. Абрамович Г. Л. Введение в литературоведение. М., 1970. 3. Тимофеев Л. И. Основы теории литературы. М., 1963. 4. Квятковский А. П. Поэтический словарь. М., 1966. 5. Будагова З. И., Алиев К. О тропах // Развитие стилистических

систем литературных языков народов СССР. Ашхабад, 1968. 6. Ləman Fəridə. Müasir Azərbaycan dilində epitetlər. Bakı: Qanun, 2007. 7. Əfəndiyeva Türkan. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı: (Bədii üslub).

Bakı: Elm, 1980. 8. Vahabzadə B. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1980. 9. Григорьев В. П. Поэтика слова. М.: Наука, 1979. 10. Веселовский А. Историческая поэтика. М.: Высш. шк., 1989.

75

11. Hacıyev T. İ. Təyin, bədii təyin və oksimoron haqqında: («Molla Nəsrəddinçinin üslubu» mövzusundan) // M. F. Axundov adına APİ-nin professor-müəllim heyətinin Böyük Oktyabr inqilabının 50-illiyinə həsr olunmuş konfransının materialları. Bakı, 1968.

12. Azərbaycan nağılları. Bakı, 1967. 13. Horovlu Şövkət Zərin. Ürəyim dan yeridir. Bakı, 2010.

ФЛОРА ОСМАНОВА

ЭПИТЕТ КАК ОДНА ИЗ ФОРМ МЕТАФОРИЗАЦИИ В СОВРЕМЕННОМ АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ

ЛИТЕРАТУРНОМ ЯЗЫКЕ

Р е з ю м е В статье рассматривается эстетическое значение метафорических

эпитетов, встречающихся в художественной литературе и отражающих стиль того или иного писателя. Определяется методика их раскрытия, что способствует более глубокому восприятию художественного образа или персонажа произведения, роль в описании различных объектов и субъектов, а также в создании оксиморона.

Ключевые слова: художественный метод, эпитет, троп, образность, метафоры

FLORA OSMANOVA

EPITHET AS A FORM OF A METAPHORICAL PROCESS ON THE MODERN AZERBAIJANI LITERARY LANGUAGE

S u m m a r y

The aesthetic importance of the epithets is shown in this article, which

have gathered from art literature on the basis of specimens. The creating qualities of epithets, earned as the raw material of artistic taste in the metaphorical process, in the making art board, and the meaning of epithets is opening as describing of the any image and personages in different forms, are defined stylistic shades of sign and quality. In arising of the qualities like expressiveness and figurativeness, position of the epithets is specified appointed about object and subject in the appearance of the private lines. Epithet is looked through like mean creating oxymoron.

Key words: artistic style, epithet, tropical, figurativeness, allegories

76

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 1 2012

R E S E N Z İ Y A L A R

DİLÇİLİK ENSİKLOPEDİYASI

Bakı: Mütərcim, 2006. C. 1. 516 s. Son illər Azərbaycanda başqa elm sahələrində olduğu kimi, dilçilik

sahəsində də uğurlu nailiyyətlər əldə olunur. Şübhəsiz ki, bu nailiyyətlər görkəmli dilçi alimlərimizin gərgin əməyi sayəsində gerçəkləşir. Bununla belə, əldə olunmuş nailiyyətlərimizin ümumi dilçilik məkanında tam qərarlaşması üçün daha sanballı elmi tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə ehtiyac duyulur.

Bu cəhətdən F. Y. Veysəllinin iştirakı və redaktorluğu ilə hazırlanıb çap olunmuş «Dilçilik ensiklopediyası» dilçiliyimizdə əsl hadisədir. Əsərin məsləhətçiləri (bu məqamda redaksiya heyəti demək daha düzgün olardı) K. M. Abdullayev, B. B. İsmayılov və M. M. Musaoğludur. Kitabın çapına F. H. Zeynalov və A. Y. Məmmədov rəy vermişlər.

Lüğət və ensiklopediyaların tərtibi tədqiqatçıdan yüksək elmi hazırlıq və gərgin əmək tələb edir. Azərbaycan dilçiliyində lüğətçilik sahəsində ənənə vardır. Amma indi ənənəyə sadiq qalmaq və görülən işə məsuliyyətlə yanaşmaq tələb olunur. Əlimizdə olan lüğətlərimizdə bir ənənə olaraq rus dili sözlərini Azərbaycan dilinə zorla gətirmək ənənəsi ötən əsrin 60–70-ci illərində geniş vüsət aldı və bununla dilimizin lüğət tərkibi rus dili sözlərinin hesabına şişirdildi.

Azərbaycan dilində terminologiya sahəsində nailiyyətlər əldə olunmuş, bu sahəyə aid nəzəri əsərlər yazılmış və bir çox sahə terminoloji lüğətləri nəşr edilmişdir. M. İ. Adilovun 1989-cu ildə «İzahlı dilçilik terminləri» adlı lüğəti çap edilmişdir. Həmin lüğət öz dövrü üçün çox dəyərli bir sorğu kitabı idi. Dilçilik elminin dinamik inkişafı bu sahədə işlənən terminologiyanı əhatə edə biləcək daha yüksək səviyyəli ensiklopediyanın işlənib hazırlanmasının vacib və labüd olduğundan xəbər verirdi.

77

Aydın məsələdir ki, bu və ya digər elmi əsərin üstündə yazılmış redaksiya və rəyçilər bir növ rəsmiyyət və ənənə səciyyəsi daşıyır. Əsas iş isə tərtibçilərin öhdəsinə düşür. Ona görə də «Dilçilik ensiklopediyası»nın tərtibçilərinin böyük zəhmət çəkməsi və ağır bir işin öhdəsindən şərəflə gəlməsi diqqətə layiqdir. Şübhəsiz ki, əsərin hazırlanmasına rəhbərlik edən prof. F. Veysəllinin alman, ingilis, rus, fransız və Azərbaycan dillərinin leksik sistemlərinə dərindən bələd olması hər bir terminlə bağlı verilmiş elmi şərhlərdə aydın hiss olunur. Müəyyən terminlərin şərhində çağdaş dilçiliyin müxtəlif sahələri üzrə aparılmış tədqiqat işlərində əldə edilən elmi yeniliklərdən istifadə olunmuşdur.

Azərbaycan dilçiliyinin zənginləşdirilməsi üçün dünyanın daha çox inkişaf etmiş ölkələrində bu elm sahəsində əldə olunmuş nailiyyətlərin mənimsənilməsi və elmi tədqiqatlarımızın daha da zənginləşdirilməsində tətbiq olunması günün aktual məsələsidir. Doğrudur, Azərbaycan dilçiliyinin inkişafına rus dilçilik ənənələrinin böyük və müsbət təsiri olmuşdur. Amma birbaşa ingilis, alman və fransız dillərində olan dilçilik ədəbiyyatından da istifadə etmək tədqiqatlarımızın dəyərini daha da artırır. Dilçilik sahəsində Qərbi Avropa dilçilərinin əldə etdikləri nailiyyətlər danılmazdır. Qərbi Avropa dilçiliyində yeni-yeni terminlərin işlənməsinə hər addımda rast gəlinir. Haqqında danışdığımız ensiklopediya Qərbi Avropa dilçiliyində işlənən terminlərin başa düşülməsi işində dilçilik elmini öyrənənlər və bu sahədə tədqiqat aparmaqla məşğul olanlar üçün əvəzi olmayan vəsaitdir. Bu ensik-lopediyada ön sözdə qeyd olunduğu kimi, dil haqqında, onun sistem və strukturu barədə dilçilik elminin müasir durumu baxımından geniş və əhatəli bilgilər verilir. Ensiklopediyada beş dilin – rus, alman, ingilis, fransız və Azərbaycan dillərinin terminləri toplanıb izah olunmuşdur. Bu, tərtib qaydasına və əhatə dairəsinə görə dil elmi sahəsində ilk orijinal kitabdır. Kitab Azərbaycan Dillər Universitetinin eksperimental fonetika və tətbiqi dilçilik laboratoriyasında hazırlanmışdır. Ensiklopediya üzə-rində iş uzun müddət aparılmışdır. Hər bir terminin işlənmə və yaranma tarixi ilə bağlı saysız-hesabsız əsərlər araşdırılmışdı, daha dəqiq olan elmi variantlar müəyyənləşdirilmişdir. Hər bir termin-məqalə üzərində çox gərgin iş və müzakirələr gedirdi. Hər bir terminə aid müxtəlif mənbə-lərdən izahlar seçilirdi. Nəhayət, düzgün üsul tapılmış və lüğətdə baş termin olaraq rus dili terminləri götürülmüşdür. Bu da düzgün yol hesab oluna bilər, çünki rus dilini əksəriyyətin başa düşdüyü və həmin dildə dilçilik ədəbiyyatının çox olduğu nəzərə alınmışdır. Respublikamızda əl-də olan tərcümə lüğətlərinin çoxunda rus dilində çıxış olunur, oxucularımız bu tip lüğətlərdən asanlıqla, özü də mütəmadi, istifadə edirlər.

78

«Dilçilik ensiklopediyası»nda aparıcı dil kimi rus dili götürüldüyündən linqvistik terminlər rus dili əlifba sırası ilə düzülmüş, onun alman, ingilis və fransız dillərində qarşılığı verilmiş, sonra Azərbaycan dilində açıqlanması özünə yer almışdır. İngilis dilinin fonetik xüsusiyyəti nəzərə alınaraq bu dildə olan terminlərin transkripsiyası da verilmişdir. Müəlliflər ensiklopediyanın hazırlanmasına adi texniki iş kimi deyil, əsl elmi yaradıcı iş kimi yanaşmışlar. Terminlərə dair izahatlarda müxtəlif dillərdən götürülmüş geniş dil nümunələrindən istifadə olunmuşdur. Bu da əsərdən istifadə edən hər bir oxucunun işini asanlaşdırır.

Lüğətdə verilmiş terminlərin mənalarının açılması üçün verilən misalların çoxu Azərbaycan dilçiliyindəki mənbələrdən götürülmüş, bəzən isə başqa dillərin materiallarına da müraciət olunur. Ensiklopediyanın bu cildinə A–N hərfləri ilə başlanan terminlər daxil edilmişdir.

Kitabın əvvəlində «Ön söz» və lüğətdə istifadə edilmiş qısaltmaların açılışı verilir ki, bu da lüğətlərdə ənənədir, ixtisarların başa düşülməsinə yardım edir. Yaxşı olardı ki, burada işdə istifadə olunmuş izahlı lüğətlərin də siyahısı veriləydi.

Ensiklopediyada yer tutan hər bir məqalədə mənası açılan termin haqqında kifayət qədər ətraflı və düzgün elmi məlumat verilir, bu barədə lazımi mənbə göstərilir. Kitabda verilən məqalələrin üzərində tərtibçilərin gərgin əməyi yüksək qiymətləndirilməlidir.

İstənilən yeni işdə nailiyyətlərlə yanaşı bəzi qüsurların da özünü göstərməsi təbii qarşılanmalıdır. Redaktorun ön sözdə göstərdiyi kimi, rast gəlinən nöqsanları tərtibçilərin nəzərinə çatdırmaq, hər halda, ensiklopediyanın növbəti cildi və gələcək nəşrlərinin səviyyəsini daha da yüksəltməyə yardım edə bilər. Bu niyyətlə də kitab haqqında bəzi qeydlərimizi redaksiya heyətinə və tərtibçilərə çatdırmağı özümüzə borc bilirik.

Səh. 8-də Azərbaycan dilində verilmiş abbreviatur sözü bir b ilə verilməli idi. Həmin terminə verilmiş izah, bizcə, dolaşıq və nöqsanlıdır. Abreviatur terminin izahında birinci maddə olaraq «qısaldılmış mürəkkəb sözlər» verilir və misal göstərilir Azərnəşr, Azərtac, ücüncü maddədə yazılır: mürəkkəb ixtisarlar və azdrama, azneft misal çəkilir. Birinci və üçüncü maddə eyni məzmuna malikdir. Həmin lüğət məqaləsində rus dilçiliyindən verilmiş mənbələr əvəzinə göstərmək olardı:

1. Azərbaycan dilinin qrammatikası. Azərb. EA nəşriyyatı, Bakı, 1960, s. 51–52; 2. Грамматика азербайджанского языка. Изд-во «Элм», Баку, 1971, с. 58; 3. Müasir Azərbaycan dili. II cild. «Elm», Bakı, 1980, s. 91–92 və s. Belə edilsəydi, oxucu Azərbaycan dilindəki mənbəyə üz tutardı. Ondan əlavə, Azərbaycan dilçiliyinin nailiyyəti qeyd edilərdi.

6 «Тцрколоэийа», № 1

79

Абсорбция – Azərbaycan dilində absorpsiya ‘udulma’, ‘sorulma’ kimi verilir. Bu söz Azərbaycan dilində absorbsiya kimi işlənir. Həmin terminə verilmiş ‘udulma’, ‘sorulma’ izahı uyğun deyil. Bunlar başqa elm sahələrinə aiddir. Burada isə səs düşümündən söhbət gedir. Bu termin O. S. Axmanovanın lüğətində daha anlaşıqlı açılıb.

Abstrakt termininin ‘abstrakt’ və ‘mücərrəd’ kimi mənaları verilib. Lakin Azərbaycan dilində ismin mənaca iki növü: konkret və abstrakt göstərilir. Bu məqaləyə aid ədəbiyyat P. H. Matthews’dən verilib. Yaxşı olardı ki, aşağıdakı ədəbiyyat veriləydi: M. Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. «Maarif», Bakı, 1973, s. 25–26.

Mücərrəd səs əvəzinə abstrakt səs işlənsə, yaxşı olardı. Bununla da termin sinonimliyi aradan qalxardı.

Mücərrəd fonetika terminini abstrakt fonetika termini ilə vermək olardı. Termində beynəlmiləlləşmə yaxşı hal hesab oluna bilər.

12-ci səhifədə абстрактный sözünün müstəqil lüğət məqaləsi kimi verilməsi məqsədəuyğun deyil. Buna ehtiyac yox idi, çünki

bu termin deyil. Абстрактное действие – azərb. mücərrəd hə- rəkət termini kimi veriləydi. İzah isə anlaşıqlı deyil. Felin bitməmiş ifadəsini bildirir. Абстрактное существительное məqaləsinə ehtiyac yox idi.

26-cı səhifədə активный ayrıca lüğət məqaləsi kimi verilib. Bizcə, bu termin deyil. Həmin sözün tərcüməsi də bir o qədər uğurlu deyildir.

Bu qəbildən olan qeydlərin sayını artırmaq mümkündür. Qeyd olunmalıdır ki, bu ensiklopediya çapa hazırlanma dövründə daha geniş müzakirə edilsəydi, məqsədəuyğun olardı.

Ensiklopediyada bir çox məqalələrdə prof. F. Y. Veysəllinin tədqi-qatlarına istinad olunur. Yekun olaraq onu qeyd etmək mümkündür ki, son illərdə Azərbaycan dilçiliyində yüksək nailiyyətlərin olması göz qaba-ğındadır.

HƏSƏN QULİYEV

BULUDXAN XƏLİLOV. 224 QƏDİM TÜRK SÖZÜ

Bakı: Elm və Təhsil, 2010. 350 s.

Bu günümüzdə türkoloji leksikoqrafiyada çeşidli lüğətlər nəşr

olunmaqdadır. Bunların sırasında türk dillərinin orfoqrafiya lüğətləri, izahlı lüğətlər, qarşılaşdırma lüğətləri, ensiklopedik, ikidilli, üçdilli, hətta daha çox dilin materialını əhatə edən lüğətləri, eyni zamanda çoxsaylı terminoloji lüğətləri göstərə bilərik. Bu faktdan belə bir nəticə hasil olur ki, türkoloji dilçilikdə lüğətçilik işi uğurla davam etdirilir. Mahmud

80

Kaşğarinin «Divanü lüğаt-it-türk» lüğətinin (dördcildlik) Azərbaycan dilində nəşr edilməsi son illərin hadisələrindəndir. Nümunə kimi Azərbaycan və Türkiyə türkcələrinə aid çeşidli lüğətləri örnək gətirə bilərik.

Hazırkı türk dillərinin lüğət tərkibində elə qədim sözlərə rast gəlirik ki, bunlar tarixən (elə əksəriyyəti bu gün də) müxtəlif türk ləhcələrində və geniş mənada türk dillərində, dialektlərində çox işlək olmuş, həmin dillərin və dialektlərin ən zəngin leksik qatını təşkil etmişdir. Yüz illər öncə (elə bu gün də) müxtəlif məram və məqsədlərlə tərtib olunan lüğətlə-rin sözlüklərinə düşən belə sözlər, ifadələr də olduqca dəyərli, qiymətli faktlardır. Bu yazımızda türkoloji dilçilik üçün xüsusi maraq doğuran bir lüğət – prof. Buludxan Xəlilovun tərtib etdiyi «224 qədim türk sözü» adlı lü-ğətdən bəhs etmək istərdik. Lüğətin elmi redaktorları AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Nizami Cəfərov və prof. Vilayət Əliyev.

B. Xəlilovun kitabı öz xarakterinə, tərtib prinsiplərinə, məqsədinə görə, başqa türkdilli lüğətlərdən öz orijinallığına, yenilikçilik mahiyyətinə, tədqiqat yönümlü olduğuna görə nəzər diqqəti cəlb edir. Lüğətin «Bir neçə söz» hissəsində müəllif belə yazır: «Türk dillərinin lüğət tərkibinin böyük bir hissəsi qədim türk sözlərindən ibarətdir. Bunlardan 224 qədim türk sözünün Əhməd Yəsəvinin “Divani hikmət”, Əhməd Yügnəkinin “Atəbatül-həqaiq” əsərində, qədim türk yazılı abidələrində, “Mənzum Oğuznamə”də, M. Kaşğarinin, L. Budaqovun, V. Radlovun lüğətində, digər mənbələrdə, eləcə də ədəbi dilimizdə və dialektlərimizdə tutuşdurmağı, qarşılaşdırmağı və müqayisə etməyi məq-sədəuyğun sayırıq» (s. 8).

Tərtibçinin bu açıqlamasından bizə belə məlum olur ki, hazırlanan həmin lüğət sadəcə bir vəsait deyil, bu elmi araşdırmanın məqsədyönlü, müqayisələrin nəticəsi kimi meydana gəlmişdir. B. Xəlilov türk dillərinin tarixində mühüm rol oynamış göstərilən mənbələrlə diqqətlə tanış olmuş onlardakı türk sözlərini seçib sanballamış, həmin leksik vahidləri morfoloji baxımdan təsnifata ayırmış, hər bir nitq hissəsinə daxil olan söz və ifadələri lüğət şəklinə salmış və illüstrativ nümunələr içərisində işlətmişdir. Araşdırıcı-tərtibçi 80-dən artıq ismi nəzərdən keçirmiş, onların keçdiyi tarixi yolu izləmişdir. Qədimliyi şübhə doğurmayan bu isimlər sırasında verilən bir qrup sözlər bügünkü leksik vahidlərlə eyni cür səslənir, yazılış şəkli çox az fərqlənir: adaş, çakıl, çayır, çamır, çalma, çibin, çomaq, dam, dəm, haşlama, aş, baş, barış, çəriq, çiyan idi // izi // igə, ol // ilig, ir // // ər, irən // ərən, kanıqlı, karındaş, kənd, kol, köfrüq, köfür, kur ‘qurşaq, kəmər’, orun ‘yer’, ot ‘od’, oquz ‘ağır-süd’, öy, örüg, özlük, san ‘say’, soruğ ‘sual’, tağ ‘dağ’, tamuğ // tamuk ‘cəhənnəm’, tanq, til ‘dil’, tuğ ‘bayraq’, türk, tüş, Tinqri ‘Tanrı’, tirsak,

81

tofrak, uçmaq // uçmax ‘cənnət’, uruğ ‘nəsil’, uyku ‘uyğu’, ülüş ‘pay’, yaş ‘ömür’, yanşaq, yazı ‘çöl’, yimiş ‘yemək’, yir ‘yer’, kızıl ‘qızıl’. Ayrı-ayrı mənbələr, qaynaqlar əsasında etimoloji izahı verilən bu sözlərdən bir qisminin mənalarını araşdırmalar, yozumlar vasitəsilə aşkarlamaq mümkündür. Buludxan Xəlilov da bu cür hərəkət etmiş və həmin isimlərin anlamları təqdim olunmuşdur. Burada da əsas, doğru söz yenə də qaynaqlara söykənməklə deyilmişdir: çal ‘yal-atda’, çalın ‘od, atəş’, çöp ‘çöküntü’, eşik ‘qapı’, havlı ‘həyətcik’, biq ‘bəy’, bi ‘ülgüc’, isağ ‘istilik’, is ‘qoxu’, igin ‘çiyin, bel’, ır // yır ‘mahnı’, karı ‘qarş’, kuduk ‘quyu’, kuma // // quma ‘qadın’, məngü // bəngü ‘xoşbəxtlik’.

Kitabın 10–143-cü səhifələri isimlərin etimoloji izahına həsr olunmuşdur. Cavan araşdırıcı buradakı sözlərin izahını qədim türk abidələrindən gətirdiyi nümunələrlə, ayrı-ayrı lüğətlərdə verilən sözlərin mənalarını seçib uyğun gələn məna çalarlarına isnad etməklə açıqlamışdır. Etimoloji yozumların 25-i sifətlərə aiddir. 145–180-ci sə-hifələrdə anuq, arığ // arık, başlığ, bəncil, çın // çin, edız, igri, isiz, kaltak, katığ, sücüq, turluq, uğan, usul, uluğ, yalınğac, lüt, kızıl, yalğan, yaş, yaşlığ, yalanğac, na, xas, tim, titiz kimi sifətlər mənalarına görə qruplaşdırılmış, ilkin anlamları, bu gün qorunub saxlandığı qaynaqlar (dialekt və ləhcələr) diqqətə çatdırılmışdır. Müəllif etimoloji şərhini verdiyi sözlərin müasir Azərbaycan dili materialları ilə, habelə dialekt və şivələrdə onların qorunub saxlanması faktlarını göstərməklə doğru yol tutur. Nümunə üçün anuq ‘hazır’ sifəti barəsində B. Xəlilovun izahını vermək doğru olardı: «Anuq sözü qədim türkcədə ‘hazır, hazır edilmiş, qayrılmış’, ‘hazırlanmış, hazırlaşdırılmış’ mənalarında işlənmişdir: keldüz anuq bolmış aşıq ‘hazır olmuş yeməyi gətir’» [DTS. S. 46]. Bu söz Azərbaycan dilinin Amasiya dialekt və şivələrində anıq şəklində işlənir. Əgər xörək hazır olursa, onda yağla soğan dağ olunur (edilir) və xörəyin içinə vurulur. Buna anıq (qədim türkcədə anuq) deyilir. Göründüyü kimi, anıq sözünün maraqlı taleyi var, həmin söz bu gün də mühafizə olunur. Müəllifin arığ // arık, turuq sözləri ilə bağlı etimoloji açıqlamasını, Azərbaycan dilində işlənən yorğun-arğın, arıq-tırıq sözləri ilə əlaqələndirilməsi də maraqlı faktdır. Əlbəttə, bəhs olunan turuq sözünün tarixən 3 mənada işlənməsini göstərən etimoloq alimin hazırda onun yalnız bir anlamının saxlanmasını deməsi inandırıcıdır.

Kitaba xas ‘xas, xalis’ sözü haqqında şərh də maraqla oxunur. Müəllif xas sözünün ‘xüsusi, ayrı’, ‘əsil, həqiqi’, ‘padşaha mənsub olan’, ‘dövlət’, ‘hakim, yüksək ixtiyar sahibi olan, ali’ mənaları: xas ekmek (osmanlı dilində) – sultan üçün hazırlanmış çörək, ‘təmiz, saf’, ‘xalis, əsil’, ‘sırf’, ‘səliqəli, qüsursuz’, ‘indiki, hazırkı’ mənaları: xas un, xas ahca, xas gümüş ‘çox gözəl’, ‘çox qəşəng’, ‘əla’, ‘çox yaxşı’ mənalarını göstərməsi razılıq

6 «Тцрколоэийа», № 1

82

doğurur. Zənnimizcə, Xaspolad antroponimi bu xas sözü ilə də əlaqələndirilsəydi, o zaman həmin leksik vahidin söz yaradıcılığında mövqeyi təqdim olunardı.

Etimoloji araşdırmaların bir qismini alt, biş ‘beş’, kalaba ‘çoxlu’, köp ‘çox, çoxlu’, minq ‘min’, otuz, siksen ‘səksən’, səkkiz, toksan, tokuz ‘doqquz’, tört ‘dörd’, tümən, yitti ‘yeddi’ kimi kəmiyyət bildirən sözlər təşkil edir. Bunların izahında da müasir türk dilləri faktları ilə uyğun və fərqli məqamlar diqqətə çatdırılır.

Əvəzliklərin şərhində isim, sifət və saylarla müqayisədə (həmin sözlərin müasir dövrdəki yazılışı baxımından) orfoqrafik cəhətdən daha çox fərqlənmələr müşahidə olunur. Müəllif onga ‘ona’, anı ‘onu’, anıng ‘onun’, barça ‘bütün’, hamıl, bol ‘bu’, kamuğ // qamuq ‘hamı’, ‘bütün’, kança ‘neçə’, ‘nə qədər’, kanda ‘harada’, kanı ‘hanı’, manqa ‘mənə’, min ‘mən’, muna ‘budur’, ni ‘nə’, sin ‘sən’, sol ‘bu’, uş // uşbu // // uşol ‘bu’, ‘həmin bu’, ‘o’, ‘həmin o’ əvəzliklərini Mahmud Kaşğarinin «Divan»ı, Əhməd Yəsəvinin «Di-vani hikmət», «Mənzum oğuznamə», «Mehri və Vəfa», qədim türk abidələrinə aid materiallar, «Oğuznamə», Q. Bürhanəddin «Divan»ı, V. V. Radlovun lüğəti əsasında etimoloji cəhətdən acıqlanmış və dəyərli nəticələrə gəlmişdir.

Etimoloji yozumların təxminən 90 səhifəsi fellərə ayrılmışdır. Türk dillərinin lüğət tərkibində fellərin ən zəngin leksik-qrammatik kateqoriya olmasını bütün türkoloqlar birmənalı şəkildə söyləmişdir. B. Xəlilov burada 70-ə yaxın felin etimoloji açımını qarşılaşdırmalarla verməyə müvəffəq olmuşdur: angamak // anglamak, anqamak // // anqlamak, aytmaq, baika ‘görmək’, barmaq ‘getmək’, ‘çatmaq’, birmək ‘vermək’, bitirmək, bolmaq, bulqa ‘qarışmaq’, çak ‘çaxmaq’, çarlamaq, culqanmaq, çiçmək, hürmək, hürkmək, igmək, iltmək, imək ‘olmaq’, inqrəmək ‘inləmək’, irqəşmək, karmaq, katığlanmaq, kelinla ‘evləndirmək’, kıvanmaq ‘güvənmək’ və s.

Etimoloq Buludxan Xəlilov bütün fellərin işlənmə mənbələrini və kəsb etdiyi anlamlarını göstərməkdə səxavətlə hərəkət etmişdir. Amma onun ayıtmaq, kıvanmaq, kopmaq, köynək, onqmaq, sögmək, söymək ‘sevmək’ fellərinin izahları üzərində daha israrla dayanması, bu leksik-qrammatik söz qruplarının Azərbaycan dili materialları ilə geniş şəkildə müqayisəsini verməsi daha çox tarixi həqiqətləri aşkara çıxara bilmiş, dilimizin məna zənginliklərini açıb göstərmişdir.

Araşdırıcının zərflərlə (burun ‘öncə’, kaş ‘ön’, onq ‘sağ tərəf’, tanqla, tün, imdi, songra, pıltır), qoşmalarla (bilə // bilən, birlə // // birlən ‘dik’ kimi, sarıq, tapa ‘doğru’, teg ‘tək’, yanqlıq kimi ‘tək’), bağlayıcılar (kim // kin ‘ki’) və predikat sözlərlə (bar, iməs, yok) bağlı etimoloji izahları çox yer tutmasa da, maraqlı, inandırıcı və ağlabatandır, faktlara əsaslanır.

83

B. Xəlilovun bu əsəri ilə dərindən tanışlıq göstərir ki, o yalnız türkolo-giyanın çağdaş problemlərini deyil, türk dillərinin qədim dönəmlərdəki durumunu, xüsusən də söz xəzinəmizin müqayisəli şəkildə öyrənilməsi məsələlərini ən aktual dilçilik işi kimi alıb təhlildən keçirmişdir.

Biz inanırıq ki, «224 qədim türk sözü» kitabını türkoloqlar, dilçilər, folklorşünaslar, etnoqraflar və ümumən türk dilləri ilə maraqlananlar dəyərli bir töhfə kimi qarşılayacaqar.

İSMAYIL MƏMMƏDLİ

6 *

84

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 1 2012

P E R S O N A L I A

АХУНДОВ АЬАМУСА АЬАСЫ ОЬЛУ

(Анадан олмасынын 80-иллийи)

Филолоэийа елмляри доктору, профессор, академик, Азярбай-ъан Дювлят Мцкафаты lауреаты, əмякдар eлм xадими Аьамуса Ахундов 1932-ъи илdя февралın 2-дя Азярбайъанын Кцрдямир шящяриндя анадан олмушдур. 1950-ъи илдя Кцрдямир шящяриндя орта мяктяби медалла баша вурмушдур. Щямин ил Азярбайъан Дювлят Универ-ситетинин филолоэийа факцлтясинин Азярбайъан дили вя ядябиййат

шюбясиня дахил олмуш, 1955-ъи илдя щямин факцлтяни «Низами» тя-гацдц иля битирмиш вя аспиран-турайа дахил олмушдур. 1958-ъи ил-дя Азярбайъан Дювлят Универси-тетинин аспирантурасыны вахтындан габаг битиряряк «Фелин заман категорийасы (Азярбайъан дили материаллары ясасында)» мювзу-сунда намизядлик диссертасийасы мцдафия етмиш вя АДУ-нун цмуми дилчилик кафедрасына мцял-лим, даща сонра баш мцяллим тяйин олунмушдур. 1959-ъу илдя о, университетдя досент вязифя-сиnдя ишляйя-ишляйя Азярбайъан Дювлят Дилляр Институтунун инэилис дили шюбясиня дахил олмуш вя ораны фярглянмя диплому иля битирмиш-дир. 1964-ъц илдя «Азярбайъан дилинин фонемляр системи (физиоложи, акустик, статистик, фоноложи тяд-гигат тяърцбяси)» мювзусунда докторлуг диссертасийасы мцдафия етмишдир. 1965–1966-ъы иллярдя Гащирянин Ейн-Шямс Универси-

85

тетиндя инэилис дилиндя Азярбайъан дили вя ядябиййатындан дярс де-мишдир. 1967-ъи илдя ися профессор елми адыны алмышдыр. Азярбайъан Дювлят Университетинин филолоэийа факцлтясинин деканы сечилмишдир. 1968–1974-ъц иллярдя АДУ-нун филолоэийа елмляри цзря мцдафия шурасынын сядри тяйин едилмишдир. 1986-ъы ил проф. Аьамуса Ахун-дов «Азярбайъан дилинин фонети-касы» монографийасына эюря Азярбайъан Дювлят Мцкафаты алмышдыр. 1990-ъы илдя o, Азяр-байъан ЕА-nın Нясими адына Дилчилик Институтунун директору сечилмишдир. Еля щямин ил республи-када елмин инкишафында вя йцк-сяк ихтисаслы кадрлар щазырланма-сында хидмятляриня эюря əмякдар eлм xадими фяхри адына лайиг эюрцлмцшдцр.

А. Ахудов 1990-ъы илдян 2011-ъи иля кими Азярбайъан ЕА-нын Нясими адына Дилчилик Институ-тунда директор, 2001-ъи илдян 2011-ъи иля кими АМЕА-нын Щуманитар вя Иътимаи Елмляр Бюл-мясинин академик-катиби вязифя-синдя ишлямишдир. О, «Тцрколоэийа» елми журналынын baş redaktoru вя «Азярбайъан МЕА-нын Хябярляри (щуманитар серийасы)» журналынын redaksiya heyяtinin, Азярбайъан Йазычылар Бирлийинин Аьсаггаллар Шурасынын, Азярбайъан Милли Мяъ-лисинин Топонимийа Комиссийа-сынын цзвцдцр.

Аьамуса Ахундов Бакы Дювлят Университетинин цмуми дилчилик кафедрасына рящбярлик еt-мишдиr. Алимин о сащядя елми-пе-

дагожи фяалиййятинин нятиъяси кими 1979-ъу илдя «Цмуми дилчилик (дил-чилийин тарихи, нязяриййяси вя метод-лары)» китабы чапдан чыхмышдыр. Ясяр 3 дяфя чап олунуб (1988, 2006).

А. Ахундов дилчилийин бцтцн сащяляриня аид санбаллы елми ясяр-лярин, арашдырмаларын мцяллифи кими таныныр. Хцсусиля нязяри дилчилик, фонетика, грамматика, етимолоэийа, дил тарихи вя диалек-толоэийа, цслубиййат вя нитг мя-дяниййяти сащясиндя оnун хидмят-ляри бюйцкдцр.

Алим «Дил вя цслуб мясяля-ляри», «Фелин заманлары», «Дилчи-лийя эириш», «Цмуми дилчилик», «Рийази дилчилик», «Азярбайъан дилинин фонетикасы», «Дил və яdя-biyyat» (2 ъилдdя), «Шеир сяняти вя дил», «Дилин естетикасы» monoqra-fiyaların vя 500-я гядяр елми мягалянин мцяллифидир.

2004-ъц илдя «Азярбайъан дилинин орфографийа лцьяти» чап-дан чыхмышдыр. Щямин лцьятин ре-дактору вя юн сюзцн мцяллифи Аьа-муса Ахундовдур. 2004-ъц илдя чапа тягдим олунмуш дюрдъилдлик «Азярбайъан дилинин изащлы лцьяти» дя онун редакторлуьу иля щазырлан-мышдыр. 2005-ъи илдя А. Ахундовун тяртиб етдийи биръилдлик «Азяр-байъан дилинин изащлы лцьяти» чап-дан чыхмышдыр.

Аlim Тцркийядя, Иранда, Мисирдя, Чехословакийада, Газа-хыстанда, Гырьызыстанда, Юзбякис-танда, Русийанын бир чох шящярля-риндя, Белорусийада, Тцркмянис-танда, Эцръцстанда, Йугослaви-

86

йада, Америка Бирляшмиш Штатла-рында, Йапонийада, Кипрдя вя с. юлкялярдя мярузялярля чыхыш етмиш-дир.

Аьамуса Ахундов Азяр-байъан дилчилийи сащясиндя

хидмятляриня, елми-тяшкилати вя ел-ми-педагожи фяалиййятиня эюря дя-фялярля мцкафатландырылмыш, орден вя медалларла, фяхри фярманларла, 2000-ъи илдя ися «Шющрят» ордени иля тялтиф едилмишдир.

TOFİQ HACIYEV,

СAYALI САДЫГОВА

___________

КЯЗИМОВ ГАЗАНФАР ШИРИН ОГЛЫ

(К 75-летию со дня рождения)

Исполнилось 75 лет со дня рождения видного азербайджан-ского учёного-языковеда, заве-дующего отделом азербайджан-ской диалектологии Института языкознания им. Насими НАН Азербайджана, доктора филоло-гических наук, профессора Кязи-мова Газанфара Ширин оглы.

Газанфар Кязимов родился 3 марта 1937 г. в с. Солтанлы Джеб-раильского района. В 1955 г. стал студентом историко-фило-логического факультета Азер-байджанского педагогического института им. В. И. Ленина (в настоящее время – Азербайджан-ский государственный педаго-гический университет), который

окончил в 1960 г. В 1962 г. поступил в аспирантуру при АПИ им. В. И. Ленина, а в 1967 г. защитил кандидатскую дис-сертацию на тему «Язык

87

драматургии А. Ахвердиева». Тема защищённой им в 1988 г. докторской диссертации – «Язык азербайджанской советской сатирической прозы. 1920–1940 гг.

(проблема языковых средств и приёмов комического)». Печататься начал с 1963 г.

Изучение вопросов стили-стики, художественного языка, литературной критики и языка сатиры является одним из основных направлений научно-исследовательской деятельности Г. Кязимова. Им написан ряд работ, посвящённых языку и стилю как классиков азербайджанской литературы (Дж. Мамедкулизаде, А. Ахвердиева, Мир Джалала, С. Рахмана), так и современных авторов (М. Ибрагимова, Б. Байрамова, Эльчина, Анара, А. Айлисли и др.), опубликованы монографии «Писатель и язык» (1975), «Комические худо-жественные средства» (1983), «При-ёмы комического в художественной литературе» (1987), «Теория комического» (на рус. яз. – 2004), «Рассудки искусства» (1997), «Язык, история, поэзия» (2005), а также десятки статей.

Большое внимание Газанфар Кязимов уделяет вопросам морфо-логии и синтаксиса современного азербайджанского языка. Ещё в 80-х гг. прошлого столетия он разработал оригинальную классификацию словосочетаний в азербайджанском языке. Анализируя становление синтаксической структуры, учёный, в отличие от других исследователей, в значительной степени исходил из функциональных возможностей речи, т. е. он по-новому подошёл к решению традиционных методов изучения

грамматики. Всё это нашло своё отражение в учебниках для вузов «Современный азербайджанский язык. Синтаксис» (2000, 2004, 2007) и «Современный азербайджанский язык. Морфология» (2010).

Газанфар Кязимов занима-ется проблемами истории азер-байджанского языка и истории литературного азербайджанского языка, исследованием письмен-ных памятников азербайджан-ского языка. Итогом его работы в этой области являются моногра-фии «История азербайджанского языка (с древнейших времён до ХIII века)» (2003), «История Азербайджана – 1: государство, этногенез и вопросы происхождения нашего языка», «Ащина и Азербайджан» (2005), «Поэмы Гомера и “Китаби-Деде Коркуд”» (2006), «Древнейший пласт азербайджанской фразео-логии (дописьменный период)» (2006) и др. Благодаря обраще-нию учёного к фольклористике, современный азербайджанский читатель впервые получил воз-можность ознакомиться с насле-дием известного народного поэта Гурбани («Гурбани» – 1990; «Гурбани и его поэтика» – 1996).

Значительны заслуги Г. Кязи-мова и в создании учебников для средних и высших учебных заведений республики. С 1983 г. переиздаётся его школьный учеб-ник «Азербайджанский язык для 7–8-х классов» (впоследствии для 8–9-х), с 1977 г. – «Азербай-джанский язык для 2-го класса» (в дальнейшем для 3-го класса)

88

русского сектора. Многочисленные научные статьи учёного посвящены методике преподавания азербайджанского языка, совершенствованию школьных и вузовских учебников; составлено более 10 вузовских программ.

Г. Кязимовым написано 67 книг, монографий и учебников, 400 научных и научно-публицистических статей. Весьма трудоёмкое научное редактирование учебников, моно-графий и книг азербайджанских языко-ведов, периодических сборников статей, материалов конференций проф. Г. Кязимов успешно совмещает не только с серьёзной научно-исследова-тельской работой по планам сразу двух отделов института – истории азер-байджанского языка и диалектологии азербайджанского языка, но и с вузов-ской научно-педагогической дея-тельностью. Длительное время он читал лекции по истории азербайджанского языка и современному азербай-джанскому языку в АПИ им. В. И. Ленина и в Азербайджанском институте учителей. По этим лекциям опубликован ряд методических пособий и программ.

Много сил отдаёт Г. Кязимов подготовке высококвалифицирован-ных научных кадров. Под его руководством защищено более 15 кан-дидатских и докторских диссертаций;

в качестве официального оп-понента он выступает на засе-даниях диссертационных сове-тов. С 2003 г. учёный является членом диссер-тационного совета при Институте языкознания им. Насими НАН Азербайджана.

Газанфар Кязимов, достойно представлявший азербайджан-скую филологическую науку на международных симпозиумах и конференциях, хорошо известен за пределами страны. Он почёт-ный член Королевского Азиат-ского общества Великобритании и Северной Ирландии, член Международного биографиче-ского центра (Кембридж – Великобритания), Американского биографического института.

Г. Кязимов ведёт большую общественную работу. В 1997–1999 гг. он был членом эксперт-ной комиссии ВАКа Азербай-джанской Республики. Сейчас является членом научно-методи-ческого совета при Министерстве образования (с 1975 г.) и членом редколлегий нескольких научных и литературных журналов. Одновременно он член Союза писателей (с 1997 г.) и Союза журналистов (с 2003 г.).

ИЛЬХАМ ТАХИРОВ

________________

89

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 1 2012

N E K R O L O Q

ƏLİZADƏ AFİNA CAVAD QIZI

Dilçiliyin aktual problemlərini yorulmaz tədqiqatçılarından olan filologiya elmləri doktoru Afina Cavad qızı Əlizadə 2012-ci il yanvarın 28-də ömrünün 82-ci ilində əbədiyyətə qovuşdu. O, 1930-cu ildə Salyan şəhərində anadan olmuşdur. Orta məktəbi bitirdikdən sonra Bakıya gəlmiş, Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun (indiki ADPU) dil və ədəbiyyat fakültəsinə daxil olmuş 1953-cü ildə oranı uğurla bitirmişdir.

İnstitut illərində akademiklər F. Qasımzadə, Ə. Dəmirçizadə, prof. M. Rəfili, prof. Ə. Seyidov, A. Abdullayev, Z. Tağızadə, dos. A. Məhərrəmov, H. Əfəndiyev, A. Hüseynov kimi ziyalıların mülahizələri, onların elmi yara-dıcılıq fəaliyyəti gənc tələbədə elmi işə maraq oyatdı. İnstitutu bitirdikdən sonra Afina Əlizadə EA-nın Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunda çalışmağa başladı. O, dil tarixi şöbəsində əvvəlcə laborant, daha sonra elmi işçi kimi fəaliyyət göstərməyə başladı. Yarım əsrə yaxın dilçiliyin aktual problemlərini tədqiq etmişdir. Bu müddət ərzində «Azərbaycan dilinin kəmiyyət kateqoriyası (XIV–XVII əsrlərin materialları əsasında)» mövzusunda namizədlik dissertasiyasını, 1998-ci ildə isə «XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dilinin elmi üslubu» mövzusunda doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə

90

etmiş və bu yüksək elmi dərəcəyə sahib olmuşdur.

Afina xanım bütün ömrünü xalqın varlıq meyarı olan dilin tarixinin elmi axtarışına sərf etmişdir. «Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü)», «Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası», «Azərbaycan dilinin tarixi lüğəti», «“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının izahlı lüğəti», «Füzuli-nin поетик əsərlərinin izahlı lüğəti» kimi əsərlərin yazılışında fəal iştirak etmişdir. Bundan başqa Afina Əlizadə 1997-ci il-dən çapa hazırlanmaqda olan üçcildlik böyük həcmli «Azər-baycan dili tarixi» əsərinin də əsas müəlliflərindən biridir. Onun elmi fəaliyyəti dil tarixi şöbəsinin kollektiv tədqiqatla-rında iştirak etməklə məhdud-laşmamışdır. O, dilçiliyin ayrı-ayrı problematik məsələləri ilə bağlı 160-dan artıq elmi məqalə-nin müəllifidir. Elmi ахтарышла-рында qatı açılмаmış mədəniyyət tariximizin müəyyən əsrlərində ya-zıya alınmış abidələrinin dilinи təd-qiq etmişdir. Bu cəhətdən M. Kaş-ğarinin «“Divanц lüğat-it-türk” əsərinin dili haqqında» «Kitabi-Dədə Qorqud» топлусуnda, eləcə də «AMEA-nın Xəbərlər»ində, «Sovetskaya türkologiya» və «Türkologiya» jurnallarında təd-qiqləri elmi dəyəri ilə diqqəti cəlb edir.

Дилчи алим елми ахтарышларында анадилли йазылы абидялярин тядги-

гиня хцсуси йер айырмагла йанашы, орта ясрляр Азярбайъан шаир вя йазарларынын ясярляриня мцраъият едяряк бу сащядя актуаллыг кясб едян мясяляляри тядгигат обйек-тиня чевирмишдир. О, дащи Фцзу-лийя щяср етдийи елми ясярляриндя Азярбайъан бядии дилинин инкиша-фында вя елми цслубунун форма-лашмасында Фцзулинин йени мяр-щяля ачдыьыны вя хцсуси мювгейи олдуьуну, дащи шаирин халгын сюз хязинясиндян усталыгла истифадя ет-дийини гейд едяряк, онун дилиндя ишлянмиш сюзлярин лексик-семантик вя фоноложи тящлилини апармышдыр.

А. Ялизадя юзцня вя ишиня гаршы щяр заман ъидди вя тялябкар алим olmuşдuр. О, Азярбайъан дилинин тарихинин бу вя йа диэяр проблемлярини тядгиг едяркян бунунла ялагядар ися цмумтцрк контекстиндя йанашан, ян кичик лцьяви ващидин арашдырылмасында беля онларла тцркдилли гайнаглары тядгигата ъялб едяряк, ялйазма-лары зярэяр дягиглийи иля юйрянян, тядгиг едян алимляримиздян idi. Бир тцрколог, бир дилчи алим кими тцрк дилляринин тарихи цчцн явязсиз хязиня олан, мцасир тцрк дилляри-нин инкишаф просесини тящлил етмяк, онларын кечиб эялдийи йолу дцзэцн мцяййянляшдирмяк цчцн елми ящя-миййятя малик ян мцщцм мянбя-лярдян бири Мащмуд Кашьаринин «Диванü лцьат-ит-тцрк» ясяринин дилчилийин мцхтялиф аспектляриндян тядгигата ъялб етмиш вя бир сыра дяйярли елми мягаляляр йазмышдыр.

Афина ханым бир сыра рес-публика вя бейнялхалг сявиййяли

91

конфранс вя симпозиумларда Азярбайъан дили тарихинин актуал проблемляриня щяср олунмуш эе-ниш мярузялярля чыхыш етмишдир. Онун Фцзулинин 500-иллик, «Ки-таби-Дядя Горгуд» дастанынын 1300-иллик, ЙУНЕСКО-нун хятти иля кечирилян Мирзя Казым бяйин 200-иллик, Ы Тцрколожи гурултайын 80-иллик йубилейляриня щяср олун-муш конфранслардакы дярин мяз-мунлу мярузяляри щямишя бюйцк марагла гаршыланмышдыр.

Эюркямли алимин йцксяк ихтисаслы кадрларын йерляшдилмя-синдя дя бюйцк хидмяти olmuşdur. А. Ялизадя АМЕА-nın Нясими адына Дилчилик

Институтунун няздиндя филолоэийа елмляри доктору вя елм- ляр намизяди алимлик дяряъяси верян ихтисаслашдырылмыш мцдафия шурасынын цзвц idi. О, йалныз юлкямиздя дейил, онун щцдудла-рындан чох-чох узагларда бей-нялхалг симпозиумларда, елми сессийаларда иштирак етмиш, Азяр-байъан дилчилийини ляйагятля тямсил етмишдир.

SAYALI SADIQOVA,

SOLMAZ SÜLEYMANOVA

________________

NƏBİYEV BƏKİR ƏHMƏD OĞLU

Görkəmli ədəbiyyatşünas və tənqidçi, Azərbaycan Milli

Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatları laureatı, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdçüsü, AMEA-nın Nizami adı-na Ədəbiyyat İnstitutunun di-rektoru, professor Bəkir Əhməd oğlu Nəbiyev 2012-ci ilin martın 15-də ömrünün 82-ci ilində dünyasını dəyişmişdir.

92

Bəkir Əhməd oğlu Nəbiyev 1930-cu ildə avqustun 21-də Ağdaş bölgəsinin Üçqovaq kəndində ana-dan olmuşdur. 1947-ci ildə Ağdaş şəhər orta məktəbini bitirmişdir. Yeddiillik məktəblərdə iki il Azər-baycan dili və ədəbiyyatı müəllimi işləmişdir. 1954-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Tələbəlik çağlarında (19511954) həm də Bayıldakı 55 saylı orta məktəbdə ədəbiyyat müəllimi olmuşdur. 19541961-ci illərdə «Azərbaycan gəncləri», «İnşaatçı», «Kommunist» qəzetlərinin redaksiyalarında məsul katibin müavini, ədəbi işçi, tərcüməçi, mədəniyyət şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışmışdır. Yazıçılar Birliyinin (1958), Jurna-listlər Birliyinin (1960) üzvüdür. 1960-cı ildə filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır.

1961-ci ildən gənc araşdırıcı öz taleyini Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası ilə bağlamışdır. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda kiçik elmi işçi, elmi katib, baş elmi işçi, şöbə müdiri vəzifələrində işləmişdir. 1970-ci ildə filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almışdır. 19711987-ci illərdə Ədəbiyyat Muzeyinin (Nizami Muzeyinin) direktoru olmuşdur. 1982-ci ildə professor elmi adı almışdır. 1983-cü ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasına müxbir üzv, 1989-cu ildə isə həqiqi üzv (akademik) seçilmişdir. 1987-ci il-

dən 2001-ci ilədək akademiyada Ədəbiyyat, Dil və İncəsənət Böl-məsinin akademik-katibi vəzifə-sində çalışmış, «Azərbaycan EA-nın Xəbərləri (ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası)» jurnalının baş redaktoru olmuşdur. 2003-cü ildən AMEA-nın müşaviri və Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru idi.

B. Nəbiyev altıcildlik «Çox-millətli sovet ədəbiyyatı tarixi»nin (Moskva) müəlliflərindən, ikicildlik «Azərbaycan sovet ədəbiyyatı ta-rixi»nin müəlliflərindən və re-daktorlarından biri, altıcildlik «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi»nin baş redaktoru olmuşdur. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası redaksiya heyəti sədrinin müavini, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun nəzdində nəşr olunan beynəlxalq elmi «Türko-logiya» jurnalının redaksiya heyətinin üzvü olmuşdur.

B. Nəbiyev uzun müddət Bakı Dövlət Universitetində, N. Tusi adına Dövlət Pedaqoji Universitetində, Müəllimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunda Azərbaycan ədəbiyyatı tarixin-dən, ədəbi əlaqələrdən müha-zirələr oxumuş, «Tənqid və ədəbi proses» fənni üzrə ixtisas kursu aparmışdır. 19942002-ci il-lərdə «Təfəkkür» Universitetində filologiya kafedrasının müdiri olmuşdur.

93

1994-cü ildən otuzcildlik «Türk dünyası ədəbiyyatı» ensiklope-diyasının (Ankara) Azərbaycan Respublikası üzrə məsul əlaqələn-diricisi idi.

Əsas işi ilə yanaşı B. Nəbiyev Azərbaycan Mədəniyyət Fondunun (19821986), Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun (19871991) sədri vəzifələ-rində çalışmışdır. 20 il Sovet Yazıçılar İttifaqının tənqid və ədəbiyyatşünaslıq şurasının üzvü, 1987 1991-ci illərdə isə SSRİ Elmlər Akademiyasının ic-timai elmlər üzrə əlaqələndirmə şurasının üzvü ol-muşdur. «Ədəbiyyat qəzeti»nin re-daksiya heyətinin (1970-dən), Azərbaycan Milli Dram Teatrının bədii şurasının (1985-dən), Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi elmi-dini şurasının (1996-dan) və Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ağsaqqallar Şurasının (1997-dən) üzvü, Terminologiya Komitəsi sədrinin müavini idi (1998-dən). Nizami adına Ədəbiyyat İnsti-tutunun nəzdində fəaliyyət göstərən dissertasiya şurasının sədri olmuşdur.

Akad. B. Nəbiyevin 50 kitabı çıxmış, 800-ə yaxın məqalə və resenziyası nəşr edilmişdir. Bu əsərlər klassik irsin, cari ədəbi prosesin, ədəbi tənqidin, poeziyada və nəsrdə sənətkarlıq məsələlərinin, qarşılıqlı ədəbi əlaqələrin, bədii tərcümələrin tədqiqinə həsr edilmişdir. «Ədəbi düşüncələr», «Tənqid və ədəbi proses», «Kamalın təntənəsi», «Roman və müasir qəhrəman», «Özümüzdən başlayaq», «Əhməd Cavad», «Almas İldırım»,

«Şəhriyar kəlamının vüsəti», «Çətin yollarda», «İstiqlal şairi», «Xəzan vurmasın», «Hərənin öz yolu var...» və s. kitabları, müştərək hazırlanmış orta məktəb dərslikləri, o cümlədən XI siniflər üçün «Ədəbiyyat» kitabı elmi-ədəbi ictimaiyyət tərəfindən dönə-dönə təqdir edilmişdir.

B. Nəbiyev Bakıda bədii ədəbiyyatda realizm (1966), ro-mantizm (1972) məsələlərinə, Moskvada (1978), Kiyevdə (1980), Tbilisidə (1983), Alma-Atada (1986), Düşənbədə (1989) qarşılıqlı ədəbi əlaqələr problemlərinə həsr edilmiş simpoziumlarda məruzəçi olmuşdur. Birinci millətlərarası Azərbaycan konqresində «Azər-baycan ədəbiyyatı tarixinin yazılması prinsipləri» (Qayseri, 1990), Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı simpoziumunda «Azərbaycan ədəbiyyatında qürbət lirikası» (Bakı, 1991), Üçüncü uluslararası türk kültürü konqresində «Əhməd Cavadın yaradıcılığında türkçülük idealları» (Ankara, 1993), Beynəlxalq Nizami konqresində «Nizami və Gəncə» (Təbriz, 1993), Beynəlxalq Füzuli konqresində «“Hədiqətüs-süəda”nın fikri-bədii vüsəti» (Tehran, 1995), Beynəlxalq Füzuli konqresində «Aşiqanə sözün bənzərsiz ustadı» (Ankara, 1996), Dördüncü uluslararası türk kültürü konqresində

94

«Azərbaycan dilinin terminoloji lüğətləri» (Ankara, 1997), Birinci beynəlxalq Nəsimi konfransında «Azərbaycan şeirinin Nəsimi möcü-zəsi» (Hələb, 2008) mövzularında və s. məruzələr etmişdir. Çexiya, Slovakiya, Yuqoslaviya, Yunanıstan, Danimarka, Türkiyə, İran, İraq, Səudiyyə Ərəbistan, Suriya, ABŞ, Çin və Yaponiyada beynəlxalq ədəbi-elmi və siyasi məclislərdə çıxış etmişdir. Məqalələri türk, rus, fars, ingilis, Çin dillərinə tərcümə edilmiş, «Didərgin şair» monoqrafiyası Ankarada türk dilində buraxılmışdır.

Ədəbiyyatşünaslıq üzrə yüksək ixtisaslı kadrların yetişdirilməsi sahəsində də B. Nəbiyevin xidmət-ləri böyükdür. Onun rəhbərliyi altında 38 gənc alim doktorluq və namizədlik dissertasiyalarını müvəf-fəqiyyətlə müdafiə etmişdir.

B. Nəbiyev ədəbi-tənqidi məqa-lələri üçün tənqidçilər arasında «Qızıl qələm» mükafatını almış (1974) ilk Azərbaycan tənqidçisi olmuşdur. «Müharibə və ədəbiyyat» mövzusunda tədqiqatı üçün Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdür (1978). Ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafında xidmətlərinə görə «Xalq-lar Dostluğu» ordeni ilə təltif edilmişdir (1986). Əməkdar elm xadimi (1990), «Hacı Zeynalabdin Tağıyev» (1993) və «Məmməd

___________

Araz» (1994) mükafatlarının

laureatı idi. 2002-ci ildə «Türk dünyası xalqlarına xidmət üçün» Beynəlxalq TİKA mükafatına layiq görülmüşdür. Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi rəyasət heyətinin «Ustad» Ali Mükafatını almışdır (1997). 2005-ci ildə ona «Akademik Yusif Məmmədəliyev» medalı verilmişdir. 70-illik yubileyi mü-nasibəti ilə B. Nəbiyevə «Şöhrət» ordeni verilmişdir. 2005-ci ildə akademik Bəkir Nəbiyev «İstiqlal» ordeninə layiq görülmüşdür. 2010-cu il-də Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatı verilmişdir. Hə-min ildə Azərbaycan Respub-likası Prezidentinin Fəxri diplomu ilə təltif edilmişdir.

«TÜRKOLOGİYA» JURNALININ

EDAKSİYA HEYƏTİ

95

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 1 2012 М Ц Н Д Я Р И Ъ А Т

Фахраддин Вейсялли (Баку). Сегментация и идентификация морфем............. 3 Afina Əlizadə (Bakı). XIII əsrə qədər Azərbaycan dili haqqında .................. 11 А. В. Шеймович (Россия). О создании журнала «Урало-алтайские

исследования» (Краткий обзор материала первых трёх номеров) .................................................... 17

Нərgiz Щаъыйева (Bakı). Азярбайъан дили фразеолоэизмляриндя мяна даралмасы вя фонетик цслуби образлылыг.......... 29 Maya Mikautadze, Giga Kamuşadze (Gürcistan). Konuşma kodlarının (Türkçe ve Gürcüce) karışması ile meydana gelen semantik farklılıklar ............................................... 38 Qüdsiyyə Qəmbərova (Bakı). Azərbaycan dilində qayıdış növ fellərin tarixi təkamül prosesi (VC, CVC heca tipli fellər əsasında tarixi-dialektoloji araşdırma)..................... 48 Айдын Алекперов (Баку). Слово об академике, профессоре Агамусе Ахундове......................................................... 59 Flora Osmanova (Bakı). Müasir Azərbaycan bədii dilində epitet metaforikləşmə formalarından biri kimi ........................... 65

Р Е С Е Н З И Й А Л А Р Həsən Quliyev (Bakı). Dilçilik ensiklopediyası. C. 1.................................... 76 İsmayıl Məmmədli (Bakı). Buludxan Xəlilov. 224 qədim türk sözü .............. 79

П Е Р С О Н А Л I А

Tofiq Hacıyev, Сayalı Садыгова (Bakı). Ахундов Аьамуса Аьасы оьлу ..............84 Ильхам Тахиров (Баку). Кязимов Газанфар Ширин оглы........................ 86

Н Е К Р О Л О Г Sayalı Sadıqova, Solmaz Süleymanova (Bakı). Əlizadə Afina Cavad qızı..... 89 «Türkologiya» jurnalının redaksiya heyəti (Bakı). Nəbiyev Bəkir Əhməd oğlu........91

96

T Ü R K O L O G I Y A

Beynəlxalq elmi jurnal

Bakı – «Elm» – 2012

___________

«ELM» REDAKSİYA-NƏŞRİYYAT VƏ POLİQRAFİYA MƏRKƏZİ

Direktor Ş.Alışanlı

Kompüter tərtibçisi N. Alışanlı Texniki redaktor T.Ağayev

____________

Formatı 70x100 1/16. həcmi 6 ç.v. Tirajı 300 Sifariş Qiyməti müqavilə ilə.

«Elm» RNPM-in mətbəəsində çap olunmuşdur (İstiqlaliyyət, 8).