tÜrkĠye’de dÖvĠz kurunun diġ tĠcaret ÜzerĠne …tez.sdu.edu.tr/tezler/ts02349.pdf ·...
TRANSCRIPT
T. C.
SÜLEYMAN DEMĠREL ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ĠKTĠSAT ANABĠLĠM DALI
TÜRKĠYE’DE DÖVĠZ KURUNUN DIġ TĠCARET ÜZERĠNE
ETKĠLERĠ
(2005-2015)
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
HABĠBE YAMAN
1430202091
DanıĢman
Prof. Dr. BEKĠR GÖVDERE
Isparta-2017
iii
(Yaman, Habibe, Türkiye‟de Döviz Kurunun DıĢ Ticaret Üzerine Etkileri (2005-
2015), Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2017)
ÖZET
Bilindiği üzere, son zamanlarda döviz kurundaki aĢırı dalgalanmalar oldukça
dikkat çekmiĢtir. Dolayısıyla, dıĢ ticareti etkileyen bir faktör olarak düĢünülen döviz
kurunun Türkiye‟nin dıĢ ticareti üzerine yaptığı etki merak konusu olmuĢtur. Bu sebeple
bu çalıĢmada, Türkiye‟de döviz kurunun dıĢ ticarete etkilerini; sayısal olarak saptamak
amaçlanmıĢtır.
Bu kapsamda tez çalıĢmasında, Türkiye‟de döviz kurunun dıĢ ticaret üzerine
etkileri, 2005-2015 yılları ele alınarak incelenmiĢtir. Bu amaçla; dıĢ ticaret teorileri,
döviz kuru sistemleri ve teorik yaklaĢımlara yer verilmiĢ ve etkiyi saptamak için
ampirik bir çalıĢma yapılmıĢtır. ÇalıĢmada; Granger nedensellik testi, Johansen
eĢbütünleĢme testi, VAR analizi, çoklu doğrusal regrasyon analizi yapılmıĢtır. Ayrıca,
model doğrulama testleri, VEC hata düzeltme modeli ve etki-tepki analizlerine de yer
verilmiĢtir. Granger nedensellik testi sonucuna göre, ihracat ve ithalat arasında karĢılıklı
bir nedensellik iliĢkisi saptanmıĢtır. Model doğrulama testinden elde edilen katsayı
sonuçlarına göre bu dönemde döviz kurundaki % 1 birimlik artıĢın ihracatı % 0.23
oranında arttırmıĢ olduğu, ithalatı ise % 0.38 azaltmıĢ olduğu saptanmıĢtır. Ayrıca;
GSYĠH‟da meydana gelen % 1‟lik artıĢın ithalatı % 1.32 arttırmıĢ olduğu saptanmıĢtır.
Sonuç olarak, dıĢ ticareti etkilemek amaçlı gerçekleĢtirilen bir kur ayarlamasının tek
baĢına yeterli olmayacağı ortaya çıkmıĢtır.
Anahtar Kelimeler: Döviz Kuru, DıĢ Ticaret, Türkiye, Sayısal Etkileri
iv
(Yaman, Habibe, The Effects Of Exchange Rate On Foreign Trade In Turkey
(2005-2015), Master‟s Thesis, Isparta, 2017)
ABSTRACT
As is known, the recent fluctuations in exchange rates have attracted
considerable attention. Therefore, the effect of foreign exchange on Turkey's foreign
trade, which is considered as a factor affecting foreign trade, has become a matter of
curiosity. For this reason in this study, the effects of foreign exchange on foreign trade
in Turkey had been aimed to detect numerically.
In this thesis, the effects of exchange rate on foreign trade in Turkey are
examined by taking the years 2005-2015. For this purpose; Foreign trade theories,
exchange rate systems and theoretical approaches given, empiricial study were
conducted to detect impact. In the study; Granger causality test, Johansen cointegration
test, VAR analysis, multiple linear regression were analyzed. In addition, model
validation tests, VEC error correction model and impact-response analyzes are also
included. According to the Granger causality test result, there is a mutual causality
relationship between exports and imports. According to the coefficient results obtained
from the model validation test, it was determined that 1% unit increase in exchange rate
in this period increased exports by 0.23% and imports decreased by 0.38%. Also; the
1% increase in GDP has increased imports by 1.32%. As a result, a currency adjustment
aimed at influencing foreign trade alone would not be enough.
Keywords: Exchange Rate, Foreign Trade, Turkey, Numerical Effects
v
ĠÇĠNDEKĠLER
YÜKSEK LĠSANS TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI ......................................... i
YEMĠN METNĠ .............................................................................................................. ii
ÖZET............................................................................................................................... iii
ABSTRACT .................................................................................................................... iv
ĠÇĠNDEKĠLER ............................................................................................................... v
KISALTMALAR ......................................................................................................... viii
TABLOLAR DĠZĠNĠ ..................................................................................................... ix
ġEKĠLLER DĠZĠNĠ ........................................................................................................ x
ÖNSÖZ ............................................................................................................................ xi
GĠRĠġ ............................................................................................................................... 1
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
DIġ TĠCARET TEORĠLERĠ
1.1. DIġ TĠCARETLE ĠLGĠLĠ TANIMLAR ............................................................... 6
1.2. KLASĠK DIġ TĠCARET TEORĠLERĠ ................................................................. 7
1.2.1. Mutlak Üstünlükler Teorisi.................................................................................. 8
1.2.2. KarĢılaĢtırmalı Üstünlükler Teorisi .................................................................. 10
1.2.3. Faktör Donatımı Teorisi ..................................................................................... 11
1.3. YENĠ DIġ TĠCARET TEORĠLERĠ ..................................................................... 13
1.3.1. Nitelikli ĠĢgücü Teorisi........................................................................................ 13
1.3.2. Teknoloji Açığı Teorisi ....................................................................................... 14
1.3.3. Ürün Dönemleri Teorisi...................................................................................... 15
1.3.4. Dinamik Teknolojik Açık Modeli ...................................................................... 16
1.3.5. Kuzey Güney Modeli .......................................................................................... 17
1.3.6. Tercihlerde Benzerlik Teorisi ............................................................................ 18
1.3.7. Ölçek Ekonomileri Teorisi ................................................................................. 19
1.3.8. Monopolcü Rekabet Teorisi ............................................................................... 20
1.3.9. KarĢılıklı Fiyat Ġndirimi (Dumping) Modeli .................................................... 21
vi
1.4. SERBEST TĠCARET VE KORUMACILIK ...................................................... 22
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
DÖVĠZ KURU SĠSTEMLERĠ VE TEORĠK YAKLAġIMLAR
2.1.DÖVĠZ KURU KAVRAMI .................................................................................... 26
2.2. DÖVĠZ KURU SĠSTEMLERĠ .............................................................................. 29
2.2.1. Sabit Döviz Kuru Sistemi ................................................................................... 31
2.2.1.1. Sabit Kur Sisteminin Avantajları ................................................................... 32
2.2.1.2. Sabit Döviz Kuru Sisteminin Dezavantajları ................................................ 33
2.2.2. Dalgalı Döviz Kuru Sistemi ................................................................................ 34
2.2.2.1. Dalgalı Döviz Kuru Sisteminin Avantajları................................................... 35
2.2.2.2. Dalgalı Döviz Kuru Sisteminin Dezavantajları ............................................. 36
2.2.3. Karma Kur sistemleri ......................................................................................... 36
2.2.3.1. Yönetimli Dalgalanma ..................................................................................... 37
2.2.3.2. Sürünen Pariteler ............................................................................................. 37
2.2.3.3. GeniĢ Marjlı Pariteler ...................................................................................... 38
2.2.3.4. Parasal Birlikler ............................................................................................... 38
2.2.3.4. Para Kurulu ...................................................................................................... 39
2.2.3.5. Para Ġkamesi ..................................................................................................... 39
2.2.4. Kurdan Fiyatlara GeçiĢ ...................................................................................... 40
2.3. DÖVĠZ KURUNUN BELĠRLENMESĠNE YÖNELĠK TEORĠK
YAKLAġIMLAR .......................................................................................................... 42
2.3.1. Satın Alma Gücü Paritesi YaklaĢımı ................................................................. 42
2.3.1.1. Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi .................................................................. 43
2.3.1.2. Nisbi Satın Alma Gücü Paritesi ...................................................................... 44
2.3.2. Parasalcı Döviz Kuru YaklaĢımı ....................................................................... 45
2.3.3. Aktif Döviz Kuru Piyasası YaklaĢımı................................................................ 46
2.3.4. Portföy YaklaĢımı ............................................................................................... 46
2.3.5. Etkin Piyasa Hipotezi YaklaĢımı ....................................................................... 47
vii
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
DÖVĠZ KURUNUN DIġ TĠCARETE ETKĠSĠ: AMPĠRĠK ÇALIġMA
3.1. ANALĠZĠN AMACI .............................................................................................. 50
3.1.1. VERĠ SETĠ........................................................................................................... 50
3.1.1.1. Reel (Efektif) Döviz Kuru................................................................................ 51
3.1.1.2. Ġhracat ............................................................................................................... 51
3.1.1.3. Ġthalat ................................................................................................................ 52
3.1.1.4. Gayrisafi Yurt Ġçi Hasıla (GSYĠH) ................................................................. 52
3.1.2. YÖNTEM ............................................................................................................. 53
3.2. LĠTERATÜR TARAMASI ................................................................................... 53
3.3. AMPĠRĠK BULGULAR ........................................................................................ 66
3.3.1. Birim Kök Testi ................................................................................................... 66
3.3.2. Çoklu Doğrusal Regresyon Analizi ................................................................... 71
3.3.3. Nedensellik Testi ................................................................................................. 73
3. 3. 4. VAR Analizi ...................................................................................................... 75
3.3.5. Johansen Çoklu EĢbütünleĢme Testi ................................................................. 79
3. 4. DENKLEM TAHMĠN VE SONUÇLARI.......................................................... 80
3.4.1. Model Doğrulama Testleri ................................................................................. 88
3.4.2. Vektör Hata Düzeltme Modeli (VEC) Yöntemi Ġle Kısa Ve Uzun Dönem
Analizlerin Yapılması ................................................................................................... 89
3.4.3. Etki-Tepki Analizi ............................................................................................... 91
SONUÇ ........................................................................................................................... 94
KAYNAKÇA ................................................................................................................. 98
ÖZGEÇMĠġ ................................................................................................................. 108
viii
KISALTMALAR
ADF: Augmented Dickey-Fuller
DĠBS: Devlet Ġç Borçlanma Senetleri
DK: Döviz Kuru
EKK: En Küçük Kareler Yöntemi
GSYĠH: Gayri Safi Yurt Ġçi Hasıla
M : Ġthalat
SGP: Satın Alma Gücü Paritesi
TÜFE: Tüketici Fiyat Endeksi
VAR: Vektör Otoregresif Modeli
VEC: Vektör Hata Düzeltme Modeli
X : Ġhracat
ix
TABLOLAR DĠZĠNĠ
Tablo 1: Mutlak Üstünlükler Teorisi ............................................................................ 9
Tablo 2: KarĢılaĢtırmalı Üstünlükler Teorisi ............................................................. 10
Tablo 3: Literatür Taraması Sonuçları ...................................................................... 62
Tablo 4: ADF Ġhracat Test Sonuçları .......................................................................... 68
Tablo 5: ADF Ġthalat Test Sonuçları ........................................................................... 69
Tablo 6: ADF Döviz Kuru Test Sonuçları .................................................................. 70
Tablo 7: Çoklu Doğrusal Regresyon Sonuçları .......................................................... 72
Tablo 8: Çoklu Doğrusal Bağıntıdan ArındırılmıĢ Sonuçlar .................................... 73
Tablo 9: Gecikme Uzunlukları..................................................................................... 74
Tablo 10: Granger Nedensellik Testi Sonuçları ......................................................... 75
Tablo 11: VAR Modeli .................................................................................................. 77
Tablo 12: Johansen Çoklu EĢbütünleĢme Analizi Sonuçları .................................... 80
Tablo 13: Ġthalat DeğiĢkeni- Döviz Kuru .................................................................... 81
Tablo 14: Ġhracat DeğiĢkeni- Döviz Kuru................................................................... 82
Tablo 15: Ġthalat ve Ġhracat DeğiĢkenleri- Döviz Kuru............................................. 83
Tablo 16: Döviz Kuru DeğiĢkeni- Ġthalat .................................................................... 84
Tablo 17: Döviz Kuru ve Ġhracat DeğiĢkeni- Ġthalat ................................................. 85
Tablo 18: Döviz Kuru DeğiĢkeni- Ġhracat................................................................... 86
Tablo 19: Döviz Kuru ve Ġthalat DeğiĢkeni- Ġhracat ................................................. 87
Tablo 20: Otokorelasyon Testi ..................................................................................... 89
Tablo 21: DeğiĢen Varyans Testi ................................................................................. 89
Tablo 22: VEC Yöntemi Katsayı Tahmin Sonuçları ................................................. 90
Tablo 23: VEC Yöntemi GSYĠH Katsayı Tahmin Sonuçları ................................... 91
x
ġEKĠLLER DĠZĠNĠ
ġekil 1: Karakteristik Kökler....................................................................................... 79
ġekil 2: Etki-Tepki Analizi Sonuçları.......................................................................... 93
xi
ÖNSÖZ
Öncelikle lisans ve lisansüstü öğrenim dönemim boyunca paylaĢtığı her
kelimenin hayatıma kattığı önemi asla unutmayacağım, engin bilgi ve tecrübelerinden
her daim yararlandığım kıymetli hocam ve danıĢmanım Bekir GÖVDERE‟ye çalıĢma
sürecindeki tüm destekleri için teĢekkürlerimi borç bilirim.
Mükemmel ders hakimiyetini ve anlatımını örnek aldığım, yazdığı kitap ve
makaleleriyle tezimi aydınlatan değerli hocam Levent KÖSEKAHYAOĞLU‟na geniĢ
bilgi birikimi ve tecrübeleriyle çalıĢma sürecinde yol gösterdiği ve bu süreçte beni
desteklediği için çok teĢekkür ederim.
ÇalıĢmanın kaynak bakımından zenginleĢmesinde ve engin bilgilerle
taçlandırılmasında büyük emeği geçen Ġktisat biliminin temellerini onunla inĢa ettiğim
çok değerli hocam Selim Adem HATIRLI‟ya çok teĢekkür ederim.
Bu süreçte ilgi ve desteğini esirgemeyen, maddi ve manevi her daim yanımda
olan canım aileme, arkadaĢlarıma ve ayrıca bana destek olan, yol gösteren Süleyman
Demirel Üniversitesi Ġktisat bölümündeki tüm hocalarıma ve çalıĢanlarına çok teĢekkür
ederim.
1
GĠRĠġ
Ülkelerin birbirleriyle çeĢitli Ģekillerde etkileĢimi, dıĢ ticareti bir çok yönden
zorunlu kılmaktadır. Ülkeler arasındaki mevcut kaynak ve ürün farklılıkları, aynı
zamanda üretim becerilerindeki değiĢiklikler dıĢ ticareti kaçınılmaz bir nokta
yapmaktadır. DıĢ ticaret sayesinde üretimi veya tüketimi mevcut koĢullarla sağlanması
mümkün olmayan mal ve hizmetler üretilebilmekte ve tüketilebilmektedir. Bilindiği
üzere, teknolojik geliĢmeyle birlikte bu süreç hızlanmıĢ ve ülkeler arası geliĢim
açıĢından farklılıklar öne çıkmıĢtır. Bu farkın boyutunu ise, ulusal rekabetçi üstünlüğün
belirleyicileri5 vermektedir.
Bilindiği gibi, dıĢ ticaret yapılabilmesi için de dıĢ ticarete konu olan Ģeyin
değerinin bilinmesi gerekmektedir. Böylelikle tarafsız ve dengeli bir dıĢ ticaret ortaya
çıkabilecektir. ĠĢte burada fiyat kavramı ortaya çıkmaktadır. Bir değer ile para birimi
arasındaki iliĢki olarak basit bir deyimle de ifade edilebilen fiyat genellikle; alım ve
satımda bir Ģeyin para karĢılığındaki kıymeti olarak tanımlanır. Günümüzde ülkeler
arası rekabet; fiyata dayalı yapılabildiği gibi ve fiyat dıĢı rekabet de söz konusu
olabilmektedir. Fiyat açısından uluslararası rekabet gücü göstergeleri6 ülkenin rekabet
gücü hakkında bilgiler sunmaktadır. Maliyetlerin minimizasyonu, fiyata dayalı
rekabette temel koĢuldur. Bu da dıĢ ticarette önemli bir husustur. Bunun sebebi,
uluslararası rekabetin tespitinde döviz kuru, enlasyon gibi değiĢkenlerin ele alınmasının
gereğidir. Fiyata dayalı rekabette, uygulanan politikaların da etkisi vardır. Bu politikalar
mali, iktisadi, siyasi karar birimleri tarafından rekabet gücünü artırmak amaçlı
uygulanan modellerdir.
GeliĢen ve değiĢen ekonomi anlayıĢı ile fiyat dıĢı rekabet de önem kazanmıĢtır.
Fiyat dıĢı rekabet, teĢebbüsler arasındaki rekabetin, fiyat haricinde; reklam, kalite,
hizmet ve buna benzer diğer hususların üzerinden yapılmasını ifade eder. Fordizmden
post fordizme geçiĢi zorlayan en önemli faktörlerden biri olan değiĢen talep yapısı, fiyat
dıĢı rekabetin önemli yapıtaĢlarından birisidir. Pazarlama faliyetleri, verimlilik artıĢları,
5 Ulusal rekabetçi üstünlüğün belirleyicileri; genellikle faktör ve talep koĢulları, ilgili ve ya destekleyici
endüstriler, firmaların stratejisi, yapı ve rekabet düzeyi, teknoloji, kaynak potansiyeli gibi unsurlardır. 6Fiyat açısından uluslararası rekabet gücü göstergelerine; sektörlerin göreli fiyat iliĢkisi, fiyata dayalı
rekabet gücü göstergeleri, ithalat ve ihracat rekabet gücü ve toplam rekabet gücü örnek verilebilir.
2
ürün kalitesi, inovasyon becerisi, ürün geliĢtirme teknikleri, küreselleĢme çabası ve
pazarla entegre gücü, bilim ve teknolojik yenilikler gibi unsurlar fiyat dıĢı rekabette
dikkat çekmektedir. ÇalıĢmada fiyat dıĢı rekabet dahil edilmemiĢtir.
Ekonomik anlamda dıĢ ticarete yönelik atılan adımlardan biri sürdürebilirliği her
ne kadar süregelen bir tartıĢma olsa da serbest dıĢ ticaret olmuĢtur. Geleneksel dıĢ
ticaret kuramları bu görüĢü savunmaktadır. Serbest dıĢ ticarette zamanla yaĢanan
zorluklar sebebiyle, kısmi serbesleĢme yoluna gidilmiĢ, bazı ülkeler ise korumacı
politikalar izlenmiĢtir. 1929 Buhranı ve 2. Dünya SavaĢının etkisiyle serbestleĢme
sürecinde tıkanıklıklar hat safhalara ulaĢmıĢ ve korumacı politikalar ağırlık kazanmıĢtır.
Bu görüĢlerde, yaĢanan olaylarla birlikte zamanla birtakım değiĢiklikler olmuĢtur. Bu
süreçte, korumacılığı savunan yaklaĢımlar; serbest dıĢ ticaretin, tek baĢına büyüme ve
geliĢme için yeterli olmayacağını ifade ederken, serbest dıĢ ticareti savunanlar;
korumacılığı kaynak israfı ve rant kollama olarak değerlendirmiĢlerdir.
KüreselleĢme ekonomilerin birbirine bağımlılığını arttırdığından döviz kurunun
önemi de artmaktadır. Çünkü; ülke parasıyla yabancı ülke paraları arasındaki değiĢim
döviz kurları kavramını doğurmuĢtur. Döviz kuru; ulusal ekonomileri birbirine bağlayan
faktörlerden bir tanesi olarak kabul edilmekle birlikte genellikle; ulusal paranın diğer
ulasal para cinsinden ifadesi olarak tanımlanır.
Bretton Woods sisteminin yıkılmasından sonraki süreçte kurda meydana gelen
aĢırı dalgalanmalar çok dikkat çekmiĢtir. Bu değiĢikliklerin dıĢ ticarete etkisi merak
konusu olmuĢ. Özellikle az geliĢmiĢ ülkelerde, döviz kurları politikaları; dıĢ ticaretteki
dengesizlikleri gidermek, rekabeti artırmak amaçlı belirlenmekte olduğu için bu gibi
ülkelerde daha önemli bir konu olmaktadır. Üreticilerin ve tüketici gruplarının, döviz
kuru değiĢimi sebebiyle değiĢen nisbi fiyat değiĢikliklerine tepkileri ve ayak uydurma
süreci zaman almaktadır. J eğrisi olarak adlandırılan bu etkilere göre ilk etapta, ticaret
dengesi devalüasyondan olumsuz etkilenirken zamanla olumlu etkilenmektedir.
Dünyada kur üzerinde dıĢ ticaret dengesini sağlama amaçlı birçok sistem
uygulanmıĢtır. Fakat; bilindiği gibi, uygulanan sistemler genellikle tam olarak tatmin
edici olamamıĢtır. Çünkü; günümüz dünyasında yaĢanan istikrarsızlık ve belirsizlikler
kurdaki oynaklıklara neden olmaktadır. Döviz kuru değiĢimleri ödemeler bilonçosu
3
kanalıyla çeĢitli Ģekilde problemlere yol açabilmektedir. Dünya ekonomisinde ve
özelikle de Türkiye‟de yaĢanan ekonomik sıkıntılar göz önüne alındığında, parasal ve
reel ekonomideki sorunları minimize edebilmek temel amaç olmuĢtur. Genellikle kriz
dönemlerinden sonra değiĢen koĢullara ayak uydurulmaya çalıĢılması sürecinde bir
politika değiĢikliği yapıldığı gözlemlenmektedir. Bu sebeple çok sayıda kur rejimi
denemeleri ortaya çıkmıĢtır.
Türkiye‟de bugüne kadar uygulanan kur sistemleri içerisinde sabit kur rejimi,
diğer kur rejimlerine kıyasla daha çok tercih edilmiĢtir. Fakat; sabit kurun asıl olması
gereken kur düzeyini gizlemesi sebebiyle bu sistem haricinde farklı kur denemeleri de
ortaya çıkmıĢtır. 2001 krizi de bu süreçte kur sistemindeki değiĢikliklere yön veren bir
unsurdur.
Türkiye‟nin dıĢ ticaret potansiyelinin her geçen gün artması sebebiyle etki eden
faktörlerin de önemi artmıĢtır. Döviz kurunun dıĢ ticareti nasıl etkilediği de bu süreçte
merak edilen bir konu olmuĢtur. Türkiye‟de reel döviz kurlarının, dıĢ ticaret dengesi
üzerinde önemli bir etken olduğu düĢünülse de döviz kurunun dıĢ ticaret üzerine etkileri
tam anlaĢılmıĢ değildir. Döviz kurunun, dıĢ ticareti nasıl etkilediği üzerine literatür
incelendiğinde bir görüĢ birliği bulunmamaktadır. Döviz kurlarındaki değiĢkenliklerin
artmasıyla birlikte dıĢ ticaretin olumlu etkileneceğine iliĢkin çalıĢmalar olmakla birlikte,
aksini iddia eden birçok çalıĢma da mevcuttur. Bugüne kadar yapılan araĢtırmaların
sonuçları genel bir Ģekilde ele alındığında; döviz kurlarındaki değiĢimlerin, dıĢ ticaret
açığındaki değiĢimlerden nispeten daha düĢük düzeyde olduğu saptanmıĢtır. Bu sebeple
de diğer ekonomik faktörlerin aslında dıĢ ticaret üzerinde daha etkili olduğu
söylenebilir.
Amprik çalıĢmalar, ele alınan dönemlerin farklı olmasından dolayı genellikle
farklılık göstermektedir. Bazı çalıĢmalar döviz kuru ve dıĢ ticaret arasında bir
nedensellik iliĢkisinin varlığı saptamıĢken, nedensellik iliĢkisinin söz konusu olmadığını
belirten çalıĢmalar da bulunmaktadır.
Kur oynaklığının dıĢ ticaret üzerindeki tespiti, ekonomik açıdan ülkenin dıĢ
ticaretinin kura karĢı kırılganlığının boyutunu vermektedir. Bu da uygulanan
politikalara bir nebze olsun Ģekil vermektedir. Çünkü; birim değiĢmenin çok büyük
4
olması, daha çok üstünde durulması gereken bir noktayı iĢaret edebilir. Ele alınan
politikaların da uygun ve doğru etki edip etmediği, istenilen sonuçlara ulaĢılıp
ulaĢılmadığı hakkında bilgiler sunabilecektir. Yöntemlerin doğruluğunu sınayacak ve
buradan hareketle, ülkenin bir birimlik değiĢmede dıĢ ticaretinin ne olduğu
saptanabilecektir.
Bu çalıĢmanın amacı; döviz kuru ve dıĢ ticaretin temel kavramlarından
hareketle, kur değiĢikliklerinin dıĢ ticaret üzerindeki etkilerini ele alıp, Türkiye örneği
üzerinden ele alınan dönemler itibari ile ithalat ve ihracata olan etkilerini belirlemeye
çalıĢmaktır. Döviz kuru oynaklıkları dikkate alındığında dıĢ ticarete yaptığı etki de her
geçen gün değiĢiklik göstermektedir. Sayısal yönden döviz kurunun dıĢ ticarete olan
etkisinin ne Ģekilde olduğunun ortaya konulduğu ampirik çalıĢmalarda, ele alınan
dönemlerin farklı olması sebebiyle döviz kurunun ithalat ve ihracata yaptığı etki
boyutları değiĢtiğinden daha güncel çalıĢmalar yapılması gerekmektedir. Bu amaçla tez
giriĢ ve sonuç bölümünün haricinde, üç bölümden oluĢmaktadır.
Tez çalıĢmasının ilk bölümünde dıĢ ticaret teorilerine yer verilmiĢtir. Ġlk etapta,
dıĢ ticaretle ilgili tanımlar ele alınmıĢtır. Daha sonra dıĢ ticaret teorilerine değinilmiĢ,
klasik ve yeni dıĢ ticaret teorileri açıklanmıĢtır. Bu bölümde çok tartıĢılan serbest dıĢ
ticaret ve korumacılık konusu da incelenmiĢtir.
ÇalıĢmanın ikinci bölümünü ise döviz kuru sistemleri ve teorik yaklaĢımlar
oluĢturmaktadır. Bu amaçla bu bölümde döviz kuru kavramı kapsamlı Ģekilde
açıklanmıĢ ve döviz kuru sistemlerine değinilmiĢtir. Bölüm sonrasında, döviz kurunun
belirlenmesine yönelik teorik yaklaĢımlara da yer verilmiĢtir.
Tez çalıĢmasının üçüncü bölümünde döviz kurunun dıĢ ticarete etkisini, bir
ampirik çalıĢma yardımıyla belirlenen dönemler itibariyle saptamak amaçlanmıĢtır. Bu
kapsamda öncelikle bu konu hakkında yazılmıĢ yerli ve yabancı çalıĢmalar kapsamlı bir
Ģekilde incelenmiĢtir ve tezle daha yakından ilgili çalıĢmalara öncelik verilerek seçilmiĢ
literatür taraması oluĢturulmuĢtur. Bu konuda yapılan çalıĢma ve sonuçlar dönemler
itibariyle ele alınmıĢtır. GeçmiĢ yıllarda yapılan çalıĢmalara da yer verilerek günümüze
daha yakın dönem çalıĢmaları ön planda tutularak, konu hakkında yapılan her bir
çalıĢmada kullanılan test ve sonuçlarına değinilmiĢtir. Verilerin bulunuĢu ve analiz
5
hakkında bilgi verilere de yer verilmiĢtir. Ampirik çalıĢmada, Eviews 9 programından
faydalanılmıĢtır. Aylık verilerle yapılan analizde; birim kök testi ile serilerin
durağanlıkları test edilmiĢtir. Daha sonra Granger nedensellik testi yapılmıĢtır. Ayrıca,
VAR analizinden de faydalanılmıĢtır. Johansen eĢbütünleĢme testi yapılmıĢ ve
çalıĢmada çoklu doğrusal regrasyon analizine de yer verilmiĢtir. Yine bu bölümde döviz
kuru ile dıĢ ticaret arasında farklı modeller kurulmuĢtur. Denklem tahmin yoluna
gidilerek elde edilen sonuçlar yorumlanmıĢtır. Model doğrulama testleri yapılmıĢtır.
Sonrasında VEC hata düzeltme modeli ile kısa ve uzun dönem analizi yapılmıĢtır. Etki
tepki analizlerine yer verilerek döviz kuruna dıĢ ticaretin verdiği etki ve tepkiler,
oluĢturulan model ve grafikler yardımıyla açıklanmıĢ ve yorumlanmıĢtır.
6
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
DIġ TĠCARET TEORĠLERĠ
Her geçen gün değiĢen ve geliĢen koĢullar, toplumları aradaki mesafelere
rağmen birbirlerine çok daha yakın hale getirmiĢtir. ĠletiĢim artmıĢ ve toplum iliĢkileri
günden güne geliĢmiĢtir. Toplumlar arasındaki yakın iliĢkiler, paylaĢımları da
beraberinde getirmiĢtir. Böylece, ticaret oluĢmaya baĢlamıĢtır. Her bir toplum kendi
değer ve politikalarıyla ticareti ĢekillendirmiĢtir. Ekonomik, coğrafi, kültürel ve buna
benzer birçok farklılık, toplumları ticaret yapmaya teĢvik etmiĢtir. Bu sebeple dıĢ
ticaretin öneminden bahsetmemek mümkün değildir. Bu bölümde dıĢ ticaretin ne
olduğu ve ülkeleri dıĢ ticarete iten faktörler teorik olarak irdelenip ele alınmıĢtır.
1.1. DIġ TĠCARETLE ĠLGĠLĠ TANIMLAR
DıĢ ticaret; uluslararası ekonomik iliĢkilerin önemli bir parçasını oluĢturmakta
olup ülkeler arasındaki mal ve hizmetin konu edildiği ticari faaliyetleri kapsamaktadır.
Mal ve hizmet ticaretinin milli sınırlar içerisinde gerçekleĢmesi yerel ticaret olarak
adlandırılırken, bağımsız devletler arasında gerçekleĢtirilmesi dıĢ ticaret olarak ifade
edilmektedir (Karagül ve Ġlter, 2011: 1).
Uluslararası ticaret olarak da ifade edilen dıĢ ticaret; farklı ülkelerde yerleĢik
gerçek ya da tüzel kiĢiler arasında bir sözleĢme çerçevesinde gerçekleĢtirilen mal ve
para hareketlerini ifade etmektedir. Taraflar arasında bir akit yapılmakta ve dıĢ ticaret
bu akit dahilinde gerçekleĢtirilmektedir. Burada sözleĢmeye konu olan mal, bir bedel
karĢılığında el değiĢtirmektedir. Bu bedel çoğu kez para olmakta, yahut kıymetli evrak
olarak ödenmektedir. Ya da bazen takas rejimi de söz konusu olabilmektedir (Argın ve
Bakkalcı, 2011: 39).
Ülkeleri dıĢ ticarete iten çeĢitli faktörler bulunmaktadır. Ülkeler arasındaki
iktisadi sorunlar ve çözümleri bir farklılık göstermektedir. Bunun temelinde ülkelerdeki
farklı siyasi birimlerin varlığı, her ülkenin ayrı bir ulusal piyasayı oluĢturması, bu
piyasaların serbestliği ve ayrıca kontrolünün farklılığı, farklı ulusal para birimlerinin
varlığı ve ülkeler arasındaki üretim faktörlerinin hareketliliğinin ülke içindeki bölgelere
nazaran azlığı gibi çeĢitli faktörler yatmaktadır (Ġyibozkurt, 1982: 2). Ayrıca ülkelerin
7
sahip olduğu kaynaklar nicelik ve nitelik yönünden farklılık göstermektedir. Bu
farklılıklar dolayısıyla, bir ülke bir kaynağı diğer ülkelere kıyasla daha ucuza
üretebilmektedir. Ülkelerin nispeten daha ucuza üretebildikleri malları ihraç edip,
üretemedikleri ya da kıyasla daha fazlaya mal ettikleri ürünü ithal etmeleri önemli
faydalar sağlayıp ülkelerin refah düzeylerini arttırmaktadır. DıĢ ticaret sayesinde ülke
insanları, daha düĢük fiyatla tüketimde ya da kullanımda bulunabilmektedirler (Ertek,
2009: 457).
Bunlara ek olarak kültürel etkenler ve ürün tercihlerinde görülen değiĢiklikler de
ülkeleri dıĢ ticarete iten nedenler arasında gösterilmektedir. Bütün ülkeler için dıĢ ticaret
önemli bir yer arz etmektedir ve ülke milli gelirinin önemli bir yüzdesini kapsamaktadır.
DıĢ ticaret iĢlemleri, çok geniĢ alanlara yayılmıĢtır. DıĢ ticaretin geliĢmesi
finansmanı, malların teslimi, uygulanacak mevzuat ve iĢlem için gerekli belgeler ayrı
ayrı inceleme alanları oluĢturmaktadır. DıĢ ticareti oluĢturan tüm düzenlemeler ithalat
ve ihracatın düzenlenmesi için yapılmaktadır. Bunun sebebi ithalat ve ihracatın dıĢ
ticareti oluĢturan temel iki iĢlem olarak kabul edilmesidir. (Argın ve Bakkalcı, 2011:
40).
Genel Ģekilde açıklanan bu bilgileri toparlamak gerekirse, ülkelerin dıĢ ticarete
yönelmelerine yol açan temel faktörler; teknolojik farklar, farklı üretim faktörleri, zevk
ve tercihlerdeki değiĢiklikler, ölçek ekonomileri, siyasi tercihler, ve ülkelerüstü
politikalardır (Argın ve Bakkalcı, 2011: 48).
DıĢ ticaret teorileri Smith‟in düĢünceleriyle ĢekillenmiĢ, Smith‟i diğer klasik ve
neo-klasik ikisatçılar takip etmiĢtir.
1.2. KLASĠK DIġ TĠCARET TEORĠLERĠ
Klasik dıĢ ticaret teorileri, merkantilizm sona erdikten sonra 18. yy baĢlarında
Ģekillenmeye baĢlamıĢtır. Teorinin temelinde, dıĢ ticarete devletin müdahalesinin
gerekliliğini savunan merkantilist akımın aksine serbest ticaret görüĢü yer almaktadır
(Atik ve Türker, 2011: 3).
8
Merkantilizm ve fizyokrasinin bilimsel temelleri genel olarak sağlam
olmadığından çalıĢmada ele alınmamıĢtır.
Klasik düĢüncenin uluslararası ticareti analiz ederken kullandığı temel
varsayımlar Ģu Ģekildedir (Kösekahyaoğlu, 2012: 6-7):
a. Ġki ülke ve iki mal mevcuttur. Bu mallar homojen olup her ülke otarĢi durumunda bu
iki malı kullanmaktadır.
b. DıĢ ticaret takas yoluyla yapılmakta olup para kullanılmamaktadır.
c. Mal ve üretim faktörleri fiyatlari enflasyondan arındırılmıĢ reel fiyatlardır.
d. Mal ve faktör piyasalarında tam rekabet koĢulları geçerlidir.
e. Devlet müdahalesi olmayıp gümrük tarife ve kotalar da söz konusu değildir.
f. ĠĢgücü ülke içinde tam hareketli, ülkeler arası ise tam hareketsizdir.
g. Ekonomi tam istihdam durumundadır ve taĢımacılık giderleri sıfırdır.
h. Malın maliyeti ya da fiyatını onun üretimi için harcanan emeğin belirlediği emek
değer teorisi geçerlidir.
Klasik dıĢ ticaret teorileri konusunda genellikle; mutlak üstünlükler teorisi,
karĢılaĢtırmalı üstünlükler teorisi ve faktör donatımı teorisi anlatılmaktadır (Kaymakçı,
Avcı ve ġen, 2007: 1).
1.2.1. Mutlak Üstünlükler Teorisi
Ülkelerin dıĢ ticaretten kazançlı çıktıkları için birbirleriyle ticaret yaptığı görüĢü
bilimsel olarak ilk kez Adam Smith tarafından ortaya atılmıĢtır. Smith dıĢ ticaret
kazançlarını ve uluslararası uzmanlaĢmanın yararlarını mutlak üstünlükler teorisi ile
açıklamıĢtır (Seyidoğlu, 1975: 2).
“Mutlak üstünlükler teorisine göre, iki-ülkeli bir modelde, ülkelerden biri,
diğeriyle kıyaslandığında, hangi malları daha düşük maliyetle üretiyorsa, o malların
üretiminde uzmanlaşmalı; düşük maliyetle ürettiklerini ihraç ederken iç maliyetleri
yüksek malları ithal etmelidir. Ancak, buradaki maliyet kavramı, sadece homojen
olduğu düşünülen emek faktörünü içermektedir” (Bayraktutan, 2003‟den Aktaran, Ordu,
2013: 33).
9
Smith‟in mutlak üstünlükler teorisi Ģu Ģekilde ifade edilebilir: Bir ülke, nispeten
mutlak üstünlüğe sahip olduğu malın üretiminde uzmanlaĢır ve bu malı ihraç ederek
dezavantajlı durumda olduğu malı karĢı ülkeden ithal ederse, iki ülkede dıĢ ticaretten
kazançlı çıkar (Kösekahyaoğlu, 2012: 8).
Bir ülke diğer ülkelerden daha düĢük fırsat maliyeti ile yurtiçinde ürettiği malları
ihraç etmeye, buna karĢılık daha yüksek fırsat maliyeti ile yurtiçinde üretebileceği
malları ithal etmeye yönelir (Ġyibozkurt, 1982: 14-15).
Örneğin çanta ve cüzdan üreten iki ülke olsun. Ġki mallı ve iki ülkeli modelde A
ülkesi, 5 emek saatiyle cüzdan üretim yapıyor iken B ülkesi 10 emek saatiyle
gerçekleĢtiriyorsa, malı en az maliyetle üreten A ülkesinde üretilerek ihraç edilmelidir.
Kemer üretimine A ülkesi 6, B ülkesi ise 3 emek saati harcıyorsa kemer üretimi 3 emek
saatiyle üretim yapan B ülkesinde üretilmelidir. Böylece iki ülkede en az maliyetle
ürettiklerini ihraç etmiĢ olurlar.
Tablo 1: Mutlak Üstünlükler Teorisi
Ülke Kemer Maliyeti Cüzdan Maliyeti Sonuç
A Ülkesi 6 5 Cüzdan üretilir
B Ülkesi 3 10 Kemer üretilir
(Kaynak: Argın, Bakkalcı, 2011: 53).
Sonuçta; Adam Smith‟e göre serbest ticaret iki ülke için karlıdır ve hükümetlerin
oldukça az karıĢması gerekmektedir. Ama, Adam Smith‟in kuramı da bir yerde yetersiz
kalmaktadır. Çünkü; buradaki ülkelerin sağladığı yarar üstünlük durumundayken söz
konusudur. Eğer; ülke mutlak üstünlük bakımından, diğer ülkeden üstün değilse ne
olacaktır (ĠĢgüden ve Akyüz, 1990: 6).
Bu noktada teori düĢmektedir ve ülke üstün değilse dıĢ ticaret yapılmaz gibi bir
sonuç doğmaktadır. Oysaki; aksi mümkündür. ABD ile Meksika arasındaki ticaret buna
örnek verilebilir. Meksika‟nın maliyetleri genellikle ABD‟e kıyaslandığında nispeten
yüksek olmasına rağmen pek çok alanda ticaret yapılabilmektedir. Bu duruma ise
Ricardo, karĢılaĢtırmalı üstünlükler teorisi ile çözüm bulmaya çalıĢmıĢtır (Argın ve
Bakkalcı, 2011: 53).
10
1.2.2. KarĢılaĢtırmalı Üstünlükler Teorisi
Bugünün uluslararası ticaretinin temelini oluĢturan teorilerden biri olan
karĢılaĢtırmalı üstünlükler teorisi, David Ricardo tarafından ortaya atılmıĢtır.
Mutlak üstünlükler teorisinin bir ülkenin her iki malın üretiminde mutlak
üstünlüğe sahipse dıĢ ticaret yapmaya gerek yoktur sonucunun aksine, karĢılaĢtırmalı
üstünlükler teorisinde, bu durumda bile karlı bir dıĢ ticaret mümkündür. Teoriye göre
her iki ülke için karlı bir dıĢ ticaretin koĢulu; mutlak üstünlük değil, üstünlüğün
derecesini gösteren karĢılaĢtırmalı üstünlüktür. Ülkelerin daha az üstün oldukları malı
üretmeleri israf olarak görülmektedir (Kösekahyaoğlu, 2012: 4).
KarĢılaĢtırmalı üstünlükler teorisinde uluslararası ticaretin ortaya çıkıĢ nedeni,
ülkeler arasındaki üretim maliyetlerinin nispi olarak farklı olması ile açıklanmaktadır
(Seyidoğlu, 1975: 3).
Ricardo teorisini açıklarken Ġngiltere ve Portekiz‟i karĢılaĢtırmıĢtır. AĢağıdaki
örnekte de görüleceği üzere Ġngiltere hem kumaĢ hem de Ģarapta üstünlüğe sahiptir.
ġarap ve buğdayı daha ucuza yani, daha az emek kullanarak üretebilmektedir (Argın ve
Bakkalcı, 2011: 53). Fakat; kumaĢtaki üstünlüğün derecesi 8 kattır ve 2 kat olan
Ģaraptakinden fazladır. Bu yüzden Ġngiltere kumaĢta uzmanlaĢmalı, Portekiz ise Ģarap
üretmelidir. Böylece toplam refah ve ülke refahı yükselecektir.
Tablo 2: KarĢılaĢtırmalı Üstünlükler Teorisi
Ülke KumaĢ ġarap Sonuç
İngiltere 80 40 KumaĢ üretilir
Portekiz 10 20 ġarap üretilir
(Kaynak: Kösekahyaoğlu, 2012: 4).
KarĢılaĢtırmalı üstünlükler teorisine göre ülkelerin karlı bir dıĢ ticaret
yapabilmeleri için zorunlu koĢul; iç üretim maliyetlerinin yani yurt içi fiyatların
birbirinden farklı olmasıdır. Ġngiltere‟de iç fiyatlarda 1 birim kumaĢ 0.5 Ģaraba denk
gelmektedir. Portekiz‟de ise 1 birim kumaĢ 2 birim Ģaraptır. Maliyet yapısı uygun
olduğu için dıĢ ticaret karlı olmaktadır. Çünkü; dıĢ ticaret kazancını belirleyen temel
11
faktör, uluslararası fiyattır. Ġç fiyat ve uluslararası fiyat arası farkın büyüklüğü, dıĢ
ticaret kazancını verecektir (Kaymakçı, Avcı ve ġen, 2007: 6).
Bu teorinin de birtakım eksiklikleri bulunmaktadır. KarĢılaĢtırmalı üstünlükler
teorisine göre, ülkelerin karlı bir dıĢ ticaret yapabilmesi için yurt içi üretim maliyetleri
farklı olmalıdır. Bu farklılıklar, emek verimliliğinin farklarının bir sonucudur. Fakat, bu
uluslararası ticaretin gerçek nedeni değildir. Verimlilik farkına sebep olan olgu üzerinde
durulmamıĢtır. Yurt içi fiyat farklılığının nedeni tatmin edici bir Ģekilde açıklanmadıkça
teorinin yeterli bir çözüme kavuĢturulduğu da söylenemez (Seyidoğlu, 2007: 63).
Ayrıca; teori arz yanlıdır. Klasik ekonomi arz yanlı olduğu için talep faktörüyle
ilgilenilmemiĢtir. Teori, statik nitelikte olması sebebiyle zamana dayalıdır ve dinamik
karĢılaĢtırma yapma olanağı tanımamaktadır. Teoride tam uzmanlaĢma olacağı
varsayılmakta olup kaynaklar maliyet yaratmadan bir üretimden diğerine kaymaktadır.
Ayrıca, üretim faktörlerinden sadece emek faktörü üzerinde durulmuĢ, diğerleri maliyet
unsuru olarak değerlendirilmemiĢtir. ĠĢgücü hareket ve verimliliği hakkında aĢırı
basitleyici varsayımlar içermektedir. (Argın ve Bakkalcı, 2011: 53).
Bunlara ek olarak, Ricardo dıĢ ticarette hangi ülke daha karlıdır veya hangi ülke
daha kazançlıdır sorusu üzerinde de durmamıĢtır. Ona göre önemli olan dıĢ ticarete
giriĢmektir (Yılmaz, 2010: 30).
Bu noktada teorinin eksikliklerini gidermek üzere faktör donatımı teorisi ortaya
atılmıĢtır.
1.2.3. Faktör Donatımı Teorisi
Faktör donatımı teorisi, Eli Heckscher ve Bertil Ohlin tarafından geliĢtirimiĢtir.
Faktör donatımı teorisinin temel varsayımın esasında, ülkelerin faktör donatımının
birbirinden farklı olmasıdır. Faktör donatımı, fiziki ve ekonomik olmak üzere iki Ģekilde
tanımlanmıĢtır. Fiziki tanımlamada, üretim faktörleri fiziki miktarları yada faktör
stokları ile açıklanmaktadır. Burada faktör donatımı, sermaye stoku ile emek stoku
oranları karĢılaĢtırılarak bulunur. Fakat, farklı eğitime ve beceriye sahip emek türlerinin
varlığı burada bir sorun oluĢturmaktadır. Ekonomik yaklaĢımda ise, faktör donatımı,
faktör fiyatları ile açıklanmaktadır. Ülkenin nispeten zengin olduğu faktörün fiyatı daha
12
ucuzdur. Rant, ücret oranları karĢılaĢtırılır. Bu sebeple faktör bolluğunun hangi
yaklaĢımla ele alındığının bir önemi bulunmaktadır (Seyidoğlu, 2007: 66).
Teoriye göre; ülkeler, emek ve sermaye olmak üzere iki ana üretim faktörüne
sahiptir. Fakat; bu üretim faktörleri ülkeler arasında eĢit konumda dağılmamıĢtır.
Ülkelerin sahip oldukları faktörlerin fiziki miktarları farklıdır. Teoriye göre; bir ülke,
hangi faktörün üretiminde zenginse o faktöre yönelmelidir. Ülke, uzmanlaĢtığı malı
üreterek satmakta ve daha yüksek mal ettiği malı ithal etmektedir. Teoriye göre; iki
ülkenin zevk ve tercihleri aynı talep yapısını sergilemektedir. Teori arz yönlüdür. Emek
ve sermaye faktörü arasındaki yoğunluk farklılıkları dıĢ ticaretin temel nedenidir (Argın
ve Bakkalcı, 2011: 65).
Genel olarak faktör donatımı teorisinin dayandığı varsayımlar Ģu Ģekilde
özetlenebilir (Kösekahyaoğlu, 2012: 24-25):
a. Ġki mal ve iki ülke vardır. Emek ve sermaye gibi iki üretim faktörü olup ülkelerin
faktör donanımları birbirlerinden farklıdır.
b. Üretimde ölçeğe göre sabit getiri koĢulları geçerlidir.
c. Ülkelerin talep koĢulları birbirine benzerdir.
d. Ülkeler aynı malı üretmek için aynı teknolojiyi kullanırlar.
e. Klasik teorinin devlet müdahalesinin olmadığı, iĢgücünün ülke içi tam hareketli,
ülkelerarası tam hareketsiz olduğu, ekonominin tam istihdam durumunda olduğu,
taĢımacılık giderlerinin sıfır olduğu gibi varsayımlar bu model için de geçerlidir.
Faktör donatımı teorisinde; ülkelerin ucuza ürettiği malda uzmanlaĢıp pahalı
ürettiği malı satın almasına yer verilmiĢken, burada hangi malın daha ucuza üretileceği
sorusuna cevap verilememiĢtir. Faktör fiyatları eĢitliği teoremi, Stolper- Samuelson
gelir dağılımı teoremi, Rybczynski teoremi, faktör donatımı teorisinden çıkartılan
teoremlerdir. Bunlara kısaca değinmek gerekirse, faktör fiyatları eĢitliği teoremi; serbest
dıĢ ticaret vasıtasıyla, doğrudan faktör hareketi olmadan ticaret yapan ülkelerde faktör
fiyatları eĢitliğinin hem mutlak hem göreceli olarak sağlanacağı sonucunu ortaya
koyarken, Stolper- Samuelson‟a göre, serbest dıĢ ticaret ithalat endüstrilerinde yoğun
kullanılan faktör lehine olup korumacılıksa ithalata rakip endüstride yoğun kullanılan
faktör yararınadır. Yani, serbest dıĢ ticaret gelir dağılımını ülkedeki bol faktör,
13
koruyuculuk ise kıt faktör lehine değiĢtirir. Rybzczynki teoremi ise ülkedeki üretim
faktörü yapısındaki değiĢimlerin üretim yapısını değiĢtireceğini açıklar. Rybzczynki
teoremi, Amerika üzerinde test edilmiĢ ve Amerika‟nın sermaye yoğun mallar ihraç
edip emek yoğun mallar ithal etmesi gerekirken tam tersi durum ortaya çıkmıĢtır ve bu
durum Leontief paradoksu olarak adlandırılmıĢtır (Seyidoğlu, 2007: 69-76).
1.3. YENĠ DIġ TĠCARET TEORĠLERĠ
1960‟lı yılların ortalarında yeni dıĢ ticaret teorileri ortaya atılmıĢ ve 1970‟li
yılların sonunda geliĢme göstermiĢtir. Yeni ticaret teorileri son zamanlarda büyük
ölçüde geliĢmiĢ ülke ekonomilerinin ticaret anlayıĢı içerisindedir. (Kaymakçı, Avcı ve
ġen, 2007: 16-17). “Coğrafya ve ticaret hakkındaki literatür bu araştırma kolunun
doğal bir uzantısı olup sanayi yığılmasının ve bölgesel farklılıkların nakliye maliyetleri,
pazar büyüklükleri ve ticaret politikası rejimlerinin bir sonucu olarak içsel bir şekilde
nasıl ortaya çıkacağına odaklanmaktadır” (Özel, 2012‟den Aktaran, Ordu, 2010: 38).
1.3.1. Nitelikli ĠĢgücü Teorisi
Keesing ve Kenen gibi yazarlar tarafından öne sürülen nitelikli iĢgücü teorisi,
sanayi ülkeleri arasındaki dıĢ ticaretin önemli kısmının nitelikli iĢgücü farklılıklarıyla
açıklanabileceği hakkındadır (Seyidoğlu, 1975: 60). Emek faktörü; homojen değildir ve
nitelikli, niteliksiz olmak üzere ikiye ayrılır. Ülkelerin iĢgücü niteliklerinin farklılığı
üretim yapıları ve dıĢ ticaretleri üzerinde belirleyici fonksiyon göstermektedir. Nitelikli
iĢgücü bol olan ülkeler daha iyi sanayi ürünü üretebilmektedir. Niteliksiz iĢgücüne sahip
olan ülkeler ise nispeten daha niteliksiz ve emek yoğun mallar üretmektedir. Örneğin;
nitelikli emek yoğun otomotiv üretimi ile sermaye yoğun otomotiv üretimi arasında
farklılıklar oldukça fazladır (Argın ve Bakkalcı, 211: 70).
Nitelikli iĢgücü yoğun olarak kullanılan ürünlerin daha fazla bilgi ve teknoloji
içermesi ve daha karmaĢık bir yapıya sahip olması sebebiyle dünya piyasasındaki
fiyatları nispeten daha yüksektir. Nitelikli emeğe sahip olan ülkeler, çoğunlukla nitelikli
emeğe dayanan malda uzmanlaĢarak bir rekabet gücü elde ederler ve niteliksiz emeğe
sahip olan ülkelerse niteliksiz emeğe sahip olan mallarda uzmanlaĢtıklarından bu alanda
bir rekabet gücüne sahip olurlar (Atik ve Türker, 2011: 51).
14
Teorin çeĢitli varsayımları bulunmaktadır (Kaymakçı, Avcı ve ġen, 2007: 20):
a. Piyasada tam rekabet koĢulları geçerlidir.
b. UlaĢtırma masrafları ve diğer ticari engellerin mevcut olmadığı bir dünya vardır.
c. BaĢlangıçta her ülke farklı iĢgücü donatımına sahiptir.
d. BaĢlangıç zamanında toplumların nüfusu sabit olup iĢgücü ülke içerisinde hareketli,
ülkelerarasında ise tam hareketsizdir.
e. Zevk ve tercihler tüm ülkelerde benzerdir.
f. Beceriler öğrenme yolu ile elde edilebilir ve yerine konabilir, değiĢtirilebilir.
g. Nitelikli ve niteliksiz iĢgücü üretim faktörlerini oluĢturur.
“Nitelikli İşgücü Teorisi bağlamında; işgücünün kalitesinin arttırılmasına
yönelik beşeri sermaye yatırımlarının yapılması, işgücünün sermaye ile donatılması,
insan gücü ve eğitim planlaması gibi faktörler, ülkelerin nitelikli işgücü yönünden
zenginleşmelerine ve bu avantajlı durumu uluslararası ticarete yansıtmalarına yol
açabilecektir.” (Deviren, 2004: 9).
1.3.2. Teknoloji Açığı Teorisi
Posner tarafından ortaya atılan bu teoriye göre; yeni mal ve teknolojinin önemli
bir kısmı, sanayileĢmiĢ ülkelerde konumlanmıĢ olan yenilikçi firmalar tarafından
geliĢtirilir. Bu firmaların ortaya çıkarmıĢ olduğu yenilikler; patent ve fikri mülkiyet
hakları yasaları ile korunduğundan yeniliği ilk kez bulan yenilikçi firma, o malın
monopolcüsü olur. Teknoloji açığı teorisi, esasında yeni bir mal veya üretim sürecine
giren sanayileĢmiĢ ülkelerin ilk aĢamalarda ihracatçısı olduklarını, fakat zamanla taklit
ve diğer yollarla diğer ülkelerin eline geçen teknoloji sebebiyle ithalatçı konumuna
geçtiklerini öne sürer. Hatta bazen diğer ülkeler ilk ihracatçı ülkeden daha ucuza
üretebilir duruma gelebilirler (Kösekahyaoğlu, 2012: 30).
Teoriye göre, her ne kadar tüketicinin zevk ve tercihleri tüm ülkeler bakımından
aynı kabul edilse de, ülkelerdeki teknik bilgi yönünden farklılıklardan dolayı kar, ticaret
yapan her ülke için aynı seviyede olmamaktadır. Çünkü; teknik bilgi farklılığı aynı mal
üretiminde farklı karlara yol açmaktadır. Gümrük tarifesi ve taĢıma masrafları da
yoktur. Teknolojik açık yönünden bir ülkenin uluslararası ticaretteki güçlülüğü ve
15
dinamizmi, hem yeni malları dıĢ pazarda sunma hızına, hem de yabancı buluĢları kendi
ülkesinde uygulayabilme hızına bağlıdır (ĠĢgüden ve Akyüz, 1990: 49).
“Teknoloji Açığı Teorisi, ticaretin belirleyicisi olarak teknolojik değişmeyi
analize katmakla dış ticaret teorisine dinamik bir nitelik kazandırmasına karşın
teknoloji açığının ortaya çıkma nedenleri ve büyüklüğünü açıklamada yeterince başarılı
olamamıştır. Daha sonra R. Vernon, Ürün Dönemleri Teorisi’ni geliştirerek Teknoloji
Açığı Teorisi’nin eksikliklerini tamamlamaya çalışmıştır.” (Deviren, 2004: 9).
1.3.3. Ürün Dönemleri Teorisi
Raymond Vernon tarafından 1966 yılında ortaya atılan bu teori esasında
teknolojik açık teorisinin geliĢtirimiĢ Ģeklidir. Teorinin temel amacı, geliĢmekte olan
ülkelerin geliĢmiĢ ülkelere yaptıkları sanayi malı ihracatının altında yatan faktörleri
açıklamaktır (Kösekahyaoğlu, 2012: 31).
“Vernon, Ürün Dönemleri Teorisi uyarınca yeni ürünlerin gelişimi sırasında
birçok aşamadan geçtiğini ve karşılaştırmalı üstünlüğün ürün dönemleri boyunca
değiştiğini ortaya koymakta ve yeni ürünlerin icadının ABD gibi ülkelerde
yoğunlaştığını öne sürmektedir.
Teknoloji Açığı Teorisi, taklit etme sürecindeki gecikmeyi vurgularken Ürün
Dönemleri Teorisi ise standardizasyon sürecini vurgulamaktadır. Bu teorilere göre,
endüstri ülkelerinin yeni ve daha ileri teknolojileri temsil eden ürünleri ihraç etmeleri
ve eski veya daha az ileri teknolojileri ifade eden ürünleri ithal etmeleri beklenir.”
(Deviren, 2004: 9).
Vernon‟a göre bazı ülkeler yeni ürünlerin üretimesinde ihtisaslaĢmalarına
karĢılık diğer ülkeler de standart ürünlerin üretiminde ihtisaslaĢırlar. Bu hususlar ele
alındığında her ürünün üretidiği ve ya ihraç edildiği ülkenin ürününün yaĢam devresi
boyunca değiĢtiği sonucuna varılır (Ünsal, 2005: 215).
Yeni malın icat aĢamasında, üretim teknolojisinin sadece icat eden firmanın
elinde bulunmaktadır. Ġlk aĢamada, söz konusu mal tek baĢına icatçı durumunda ülke
tarafından üretilmekte ve ihraç edilmektedir. Malın üretimi ufak çapta ve iç piyasaya
16
yöneliktir. Ġkinci aĢamada, ürün satıĢları önce iç piyasaya yönelik olup sonra ihracata
baĢlanır. Üçüncü aĢamada üretim teknolojisi standartlaĢır. Malın üretimi
standartlaĢtıkça üretim teknolojisi, diğer ülkelere kayabilmektedir. Çünkü bu aĢamada,
yenilikçi firma içte ve dıĢta teknoloji lisansı vermeyi karlı bulmaya baĢlar. Standart
üretimin maliyetini düĢürmek için üretim öteki ülkelere kaydırılır. Burada yenilikçi ülke
hala bir miktar mal üretir. Dördüncü aĢamada malın lisansını alan düĢük maliyetli yeni
üreticilerin ihracat piyasalarını ele geçirmeleri ile yenilikçi ülkenin ihracat hızı kesilir.
Yenilikçi ülkenin iç piyasası yerli üretim yerine ithalatla karĢılanmaya baĢlanınca
beĢinci aĢamaya geçilmiĢ olur. Artık teknoloji dünya ülkelerinde tümüyle yayılmıĢ ve
üretimi sınırlandıran lisanslar sona ermiĢtir. Yerli endüstri iç ve dıĢ piyasaları
kaybettikçe yurtiçi üretim hızla düĢer. Sonunda yenilikçi ülke kendi iç piyasasında da
tamamen devre dıĢı bırakılınca, ürün dönemleri tamamlanmıĢ olur (Bağırzade, 2011:7-
13).
1.3.4. Dinamik Teknolojik Açık Modeli
Paul Krugman tarafından 1979 yılında geliĢtirilen bir modeldir. Posner‟in
ülkeler arasındaki teknoloji farklılıklarını açıklayan teorisine dayanmaktadır. Krugman
modelinde emek, tek üretim faktörü olup ülkeler teknolojik düzeylerine göre
sıralandırılır. Her malın en iyi üretim tekniklerinden oluĢan bir dünya teknolojisi sınırı
olduğu varsayılarak ülkelerin en iyi üretim tekniklerinin belirli bir zaman gecikmesiyle
uyguladıkları kabul edilir. Bu üretim tekniklerini nispeten daha az zaman gecikmesiyle
uygulayan ülke, daha fazla geliĢmiĢ ülke olarak kabul edilir. Bu modelde ülkeler
merdiveni vardır. Bu merdivende, daha fazla geliĢmiĢ ülkeler daha yukarı basamaklarda
yer alır. Krugman modelinde ayrıca endüstriler de teknolojik yoğunluklarına göre
sıralandırılır ve en iyi üretim teknikleri teknolojik değiĢme ile sürekli iyileĢir. En iyi
üretim tekniklerinde meydana gelen değiĢim ve iyileĢme her endüstride farklı hızla
olmakta ve emeğin veriminin daha hızlı arttığı endüstriler daha teknoloji yoğun endüstri
olarak kabul edilmektedir. Daha teknoloji yoğun malların daha üstte yer aldığı mallar
merdiveni vardır. Ülkeler merdiveninin daha üst basamağına yer alan bir ülke, mallar
merdiveninin daha üst sıralarında yer alan malların üretiminde karĢılaĢtırmalı üstünlüğe
sahiptir. Sonuç olarak bu modele göre, ticaretin yapısı hem malların hem de ülkelerin
teknolojik özellikleri tarafından belirlenir (Ünsal, 2005: 212-213).
17
1.3.5. Kuzey Güney Modeli
Vernon‟un, ilki yeni ürünlerin geliĢmiĢ ülkeler tarafından üretilmesi ve ikincisi
yeni ürünlerin nasıl üretilmesine iliĢkin bilgilerin geliĢmekte olan ülkelere transfer
edilmesi Ģeklindeki temel iki sürecini formülleĢtiren Paul Krugman modeli, kuzey
güney modelidir. GeliĢmiĢ ülkeler kuzey, geliĢmekte olan ülkeler ise güney olarak ifade
edilip bu ülkeler arasındaki temel çıkar çatıĢmasını incelemiĢtir. Bu modelde tek üretim
faktörü, emek olarak kabul edilmiĢtir ve malların kuzeyde ve güneyde aynı emek
girdisiyle üretildiği varsayılmıĢtır. Bu bağlamda kuzeyde üretilen malların fiyatları
birbirine ve güneyde geçerli ücret haddine eĢittir (Ünsal, 2005: 218).
Modelde; dünyada üretilen mallar, eski ve yeni mallar olmak üzere ikiye ayrılır.
Her ülkenin eski mal üretim teknolojisine sahip olduğu varsayımından hareketle ve
ücretlerin kuzeyde güneydekinden nispeten daha yüksek olduğu düĢüncesiyle eski
malların sadece güneyde üretildiğini söylemek yanlıĢ olmaz. Yeni mallar ise bu mal
üretiminde bir süreliğine, monopol konumda olan kuzeyde üretilir. Sonuç olarak;
kuzeyde üretilen malların sayısı, yeni malların sayısına eĢittir ve güneyde üretilen
maların sayısı ise eski malların sayısına eĢittir. Ayrıca, modelde gelir sabitken üretilen
ve tüketilen mal miktarı artınca refah düzeyininde artacağı, tüketicilerinse çeĢitlilikten
hoĢlandığı kabul edilir. Dolayısıyla, kuzeyde bir mal üretiminin artması demek
çeĢitliliğin artması demektir ve bu da refahı arttırmaktadır. Yenilik ve çeĢitlilik ne kadar
çok olursa haz ve hoĢnutlukta o derece artacaktır. Sadece kuzey için değil, güneyin de
refahı artacaktır. Ancak; kuzeyde ücret haddi ve buna bağlı fiyat düzeyi yükselirse,
güneydeki refah düzeyi düĢecektir. Krugmana göre, bu iki etkiden ilki baksındır. Yani;
kuzeyde bir mal üretilince, güneyin de refahı artacaktır. Teknolojik transfer veri iken
refahın kuzeyde azalmaması için kuzeyde sürekli belirli sayıda mal üretimi
gerekmektedir. Kuzeyin yeniliği gerçekleĢtirememesi halinde güneyle arasında bir çıkar
çatıĢması doğacaktır ve bu durumda kuzey birtakım engeller koyarak kendi çıkarlarını
korumaya çalıĢacaktır. Yani; modelde teknoloji transferi konusunda çıkar ve istekler
birbirinin tersidir (Ünsal, 2005: 218-219).
18
1.3.6. Tercihlerde Benzerlik Teorisi
Tercihlerde benzerlik teorisi, 1961 yılında Staffan Burenstam Linder tarafından
geliĢtirilmiĢ bir teoridir. Faktör donatımı teorisinin eksikliklerini gidermek üzere sanayi
mallarının dıĢ ticaretini açıklamaya yönelmiĢ bir yaklaĢım olup endüstri içi ticaret
argümanı üzerine kurulmuĢtur (Argın ve Bakkalcı, 211: 73).
Linder, tercihlerde benzerlik teorisinin iĢleyiĢ mekanizmasını sanayi ürünleri
ticaretinin, özellikle benzer tercihlere ve gelir düzeyine sahip ülkeler arasında
yoğunlaĢmakta olduğuna dayandırırarak açıklamıĢtır. Yani; zevkleri birbirine benzer
ülkeler arasında daha canlı ticaret kurulmaktadır. Teori, esasen homojen olmayan,
zevklerin ve ölçek ekonomilerinin özellikle önemli olduğu sanayi ürünleri ticaretini
açıklamaktadır (Atik ve Türker, 2011: 53).
Tercihlerde benzerlik teorisi, sanayi ürünü ticaretini açıklamaya çalıĢırken
geliĢmiĢ ülkeleri baz almıĢtır. Teoriye göre, gelir düzeyleri birbirine yakın ülkelerin
tüketici tercihleri de benzer olacağından dolayı ülkelerin kendi aralarındaki karĢılıklı dıĢ
ticaret potansiyeli artar. Fakat burada ticareti belirleyen faktör, talep kökenli
tüketicilerin zevk ve tercihleridir (Kösekahyaoğlu, 2012: 33).
Tercilerde benzerlik teoreminin dayandığı bu varsayımlar Ģu Ģekilde ifade
edilebilir (Atik ve Türker, 2011: 55):
a. Teoride farklılaĢtırılmıĢ ürünler ele alınıp homojen olmayan sanayi ürünleri ticareti
açıklanmaya çalıĢılır.
b. Benzer gelir düzeyine sahip ülkelerin, zevk bakımından da benzer özelliklere sahip
olduğu ifade edilmiĢtir. Söz konusu malların ticareti üretim maliyetlerinden çok,
ülkeler arasındaki zevk ve tercihlerin benzerliğine yani talep koĢullarına bağlıdır.
Zevk ve tercihleri belirleyen temel etken de nispi gelir düzeyleridir (Bağırzade,
2011: 14).
c. Teoride; ölçeğe göre artan verimler geçerlidir.
Ancak tercihlerde benzerlik teorisinin eksik kaldığı birtakım noktalarda
mevcuttur. Mesela iç piyasası olmayan ve sadece ihracat amacıyla üretilen sanayi
19
malları dıĢ ticaretini açıklayamamaktadır (Atik ve Türker, 2011: 63). Sıradan bir örnek
vermek gerekirse Japonya ve Hong Kong gibi hristiyan olmayan ülkelerin noel ağaç ve
kartlarına yönelik yurt içi piyasaları yoktur. Fakat, bu malları ihraç etmektedirler. Bir
baĢka örnekte Türkiye‟de kurbağa ve salyangoz örnek verilebilir. Ayrıca söz konusu
teori talep yönlü bir analiz yapmıĢ olması sebebiyle de eleĢtirilmiĢtir (Kaymakçı, Avcı
ve ġen, 2007: 24).
1.3.7. Ölçek Ekonomileri Teorisi
Geleneksel dıĢ ticaret kuramlarının aksine, ölçek ekonomileri teorisi; dıĢ ticarete
konu olan malların sabit verim koĢulları altında üretilmediğini varsaymaktadır. Ölçek
ekonomisi, bütün girdilerde meydana gelen artıĢa bağlı olarak ortalama maliyetlerde
meydana gelen düĢme olarak tanımlanır. F. Graham ve G. C. Haufbauer bu konuya
dikkat çeken öncü isimlerdir (Öztürk, 2009: 34-35).
Teoriye göre, üretim miktarlarının artıĢıyla ortalama birim maliyetlerdeki
azalıĢtan kaynaklanan ölçek ekonomileri vasıtasıyla içsel ve dıĢsal tasaruflar ortaya
çıkmaktadır. Ülkeler ise, bu tür endüstrilerde uzmanlaĢmakta ve üretikleri malları ihraç
etmektedirler. Ülkeler iç piyasada tüketicileri satın alabileceği çok sayıdaki malları az
miktarlarda üretmek yerine, ölçek ekonomisine sahip olan birkaç endüstrideki mal
üzerine uzmanlaĢma yolunu tercih edebilmektedir. Ülke, ihtiyaç duyduğu diğer malları
ise ithal edebilmektedir. Bu sayede ölçek ekonomileri üretim maliyetlerini düĢürerek
üretim ve zevkler bakımından benzer ülkeler için bile kazançlı bir dıĢ ticaretin
yapılmasını mümkün kılabilmektedir (Kösekahyaoğlu, 2012: 33).
“Hem içsel hem de dışsal ölçek ekonomileri, uluslararası ticaretin önemli
nedenlerinden olmasına karşın ölçek ekonomilerinin ticaret üzerindeki rolü üzerine
yapılan en son araştırmalar, iki nedenden dolayı içsel ölçek ekonomileri üzerine
odaklanmıştır. Birinci neden, uygulamada içsel ölçek ekonomileri tanımlamanın dışsal
ölçek ekonomileri tanımlamaya göre daha kolay olmasıdır. İkinci neden ise, içsel ölçek
ekonomileri koşullarında geliştirilen ticaret modellerinin dışsal ölçek ekonomilerine
ilişkin modellerden daha basit olmasıdır.” (Deviren, 2004: 9).
20
Ölçek ekonomilerinin dayandığı maliyet fonksiyonları; pozitiflik, homojenlik ve
monotonluktur. Ölçek ekonomilerine göre geniĢ bir ülke yüksek bir satın alma gücü ile
desteklenmek koĢuluyla üreticiler için geniĢ bir iç pazar güvencesi sağlamakta ve bu
geniĢ iç pazarın varlığı ölçeğe göre artan getiri sağlamaktadır. Bu sayede ülke ölçekten
kaynaklanan bir maliyet üstünlüğü sağlamıĢ olmaktadır. Küçük bir ülke göz önüne
alınacak olursa bu ülkede ölçek ekonomilerinden faydalanmak ancak ihracat sanayileri
için düĢünülebilinmektedir. DıĢ pazarın çeĢiti sebeplerle iç pazarın sağladığı güvenceyi
ve istikrar seviyesini sağlayamadığı varsayımı altında ülkelerin iĢletmelerini nispeten
daha küçük ölçekte kuracakları söylenebilir. Küçük ülke üreticileri dünya pazarlarında
ölçeğe göre artan getirinin sağladığı birtakım üstünlüklerden de mahrum kalacaklardır
(Öztürk, 2009: 36-37).
1.3.8. Monopolcü Rekabet Teorisi
K. J. Lancaster, M. A. Spence, A. K. Dixit ve J. E. Stigltz tarafından 1970‟li
yılların sonları ve 1980‟li yıllar boyunca süren çalıĢmalarda uluslararası ticareti
açıklayan monopolcü rekabet teorisi adı verilen bu yeni kuram geliĢtirilmiĢtir. Eksik
rekabet altında uluslararası ticareti inceleyip ele almıĢtır (Laussel ve Montet 1993‟ten
aktaran, Öztürk, 2009: 34).
Her firmanın ürününü rakiplerinden farklılaĢtırma olanağının olduğu monopolcü
rekabet teorisinde, her firmanın kendi fiyatının diğer firmaların fiyatları üzerindeki
etkisini görmezlikten geldiğine inanılır ve sanki tekelmiĢ gibi davrandığı varsayılır.
Monopolcü rekabet teorisinin dayandığı varsayımlar Ģu Ģekilde ifade edilebilinir
(Seyidoğlu, 2013: 108):
a. Monopolcü rekabette, uluslararası ticaret; endüstri içi ticaret, mal farklılaĢtırılması
ve ölçek ekonomileri ile açıklanmaktadır.
b. Sanayi malları üzerindeki iki yönlü ticaret, ölçek ekonomileri ile açıklanmaktadır.
Firmalar sanayi kesiminde ölçeğe göre artan verim koĢullarında çalıĢması sonucu,
monopolcü rekabet doğmuĢtur. Sanayi kesiminde, farkılaĢtırılmıĢ mal üreten
firmaların mevcudiyeti bunun bir göstergesi kabul edilir.
c. Ülkeler arası faktör donatımındaki farklılığın boyutu ne kadar yüksekse,
karĢılaĢtırmalı üstünlüklere bağlı endüstri içi ticarette o derece büyük olur.
21
d. Grup içinde çok sayıda alıcı ve satıcı mevcuttur. Firma, ölçek ekonomilerinden
yararlanma amacıyla sayıca çok veya çeĢitli mallardan ziyade yalnızca bir veya
birkaç mal üzerinde üretim yapmaya kendisini endeksler. Bunun altında yatan
sebep, maliyeti minimize etmek ve farklılaĢtırılmıĢ malların birbiri yerine ikame
edilebilme olanağıdır.
e. Piyasaya giriĢ çıkıĢta herhangi bir engel söz konusu olmamakla birlikte, üretim
faktörlerinin fiyatı ve teknoloji düzeyleri veridir.
f. Tüketici tercihi, üreticiler arasında eĢit seviyede dağılmıĢtır. Çünkü; piyasa içindeki
mevcut firmaların talep ve maliyet eğrileri aynı konumdadır.
g. Firmalar, kendilerinin talep ve maliyet eğrileri konusunda tam olarak bilgiye sahip
değildirler.
DıĢ ticarette monolpolcü rekabet teorisi, önemli bir yere sahiptir. Çünkü, piyasa
karmaĢıklıklarını gündeme getirmemektedir. Monopolcü rekabet teorisinin en önemli
katkılarında biri; ölçeğe göre artan getiriyi, ticaretin nedeni olarak belirlemesidir. Sanayi
malları üzerindeki iki yönlü ticaret olayını ölçek ekonomileriyle açıklamaktadır. Ayrıca,
geleneksel ticaret kuramları tarafından açıklanamayan, bir ülkenin aynı endüstriye ait
malları hem ihraç hem de ithal etmesi olarak ifade edilen ve ölçek ekonomisi ve mal
farklılaĢtırmasından kaynaklanan, endüstri içi ticareti açıklaması da teorinin öneminde
etkili olmaktadır (Seyidoğlu, 2007: 88-89).
1.3.9. KarĢılıklı Fiyat Ġndirimi (Dumping) Modeli
Paul Krugman ve James Brander tarafından 1983 yılında oluĢturan bir modeldir
(Brander ve Krugman, 1983: 313). Modeli açıklamadan önce fiyat farklılaĢtırılmasına
değinmekte fayda vardır.
Fiyat farklılaĢtırmasının geniĢ kapsamlı bir kavram olduğu göz önünde
bulundurulduğunda, tam tatmin edici bir cevap vermek güçtür. Fakat; fiyat
farlılaĢtırmasının geleneksel tanımı, aynı malın farklı müĢterilere farklı fiyat
uygulanarak satılması durumunda oluĢacağı Ģeklindedir (Erdoğan, 2008: 221).
Monopolcünün fiyat farklılaĢtırmasını, yurt içi ve yurt dıĢı piyasalarda
uygulamasına, fiyat indirimi yani dumping denir. Fiyat indirimi; genellikle bir firmanın
22
malını normal değerinin altında bir fiyatla ihraç etmesidir. Ġhracatçı firmaların mallarını
yerli piyasadan daha düĢük fiyatla satmaları uluslararası ticarette genellikle haksız
rekabet uygulaması olarak kabul edilmektedir (BaĢkol, 2010: 107).
KarĢılıklı fiyat indirimi (dumping) modeli, monopolcünün fiyat farklılaĢtırması
uygulaması yardımıyla açıklanabilir (Brander ve Krugman, 1983: 313). Monopolcünün
tek fiyat uygulamasına kıyasla kar durumunun daha fazla olmasına sebebiyet veren fiyat
indiriminin iki ön koĢulu vardır. Bunlardan ilki piyasaların bölümlü olması sonucu,
malın ucuz satıldığı iç piyasadaki tüketicilerin, malı söz konusu piyasada satın alması
sonrasında, malın nispeten pahalı satıldığı dıĢ piyasalarda satmalarının mümkün
olmayıĢıdır. Ġkincisi ise talebin fiyat değiĢmelerine duyarlılığının her piyasada farklı
olmasıdır. Böylece monopolcü malı talep esnekliğinin daha yüksek olduğu piyasada
daha düĢük fiyattan satar (Ünsal, 2005: 249).
Monopolcü yurt içi piyasada yurt içi negatif eğimli talep eğrisiyle, yurt dıĢı
(ihracat piyasası) sonsuz esnek talep eğrileri karĢı karĢıyadır. Bu sebeple talebin fiyat
esnekliği yurt dıĢı piyasada yurt içi piyasaya kıyasla daha yüksektir.
Bir malın ihracatı söz konusu olduğu durumda ulaĢım maliyetleri göz ardı
edilemez. Bir malın X ve Y firmaları tarafından her ülkede aynı fiyattan satıldığı hususu
belirli bir ulaĢım maliyet göz önüne alınarak değerlendirildiğinde, malın ülkelerin kendi
piyasalarına yönelik üretimlerinde artıĢa yöneldikleri görülmektedir. Çünkü maliyetler
arrtığında ihracatı azaltma eğilimi artmaktadır. Eğer; X firmasının A ülkesine ihraç
ettiği malı bu ülkede B ülkesi kendi ülkesinden daha ucuza satıyorsa ve Y firması B
ülkesine ihraç ettiği aynı malı bu ülkede A ülkesi kendi ülkesinden daha ucuza
satıyorsa A ve B ülkesinin karĢılıklı fiyat indirimi yaptıkları sonucuna varılır. Bu
sebeple de Bradner- Krugman modeli, karĢılıklı fiyat indirim modeli olarak adlandırılır
(Ünsal, 2005: 249-251).
1.4. SERBEST TĠCARET VE KORUMACILIK
Serbest ticaret ve korumacılık dıĢ ticarette yıllardan beri süre gelen tartıĢma
konularından biri olmuĢtur. Farklı kiĢi ve kurumlarca çeĢitli görüĢler çerçevesinde yön
23
bulup uluslara çeĢitli bakıĢ açıları kazandırmıĢ ve ekonomiye bu araçlarla yön
verilmiĢtir.
Serbest dıĢ ticaret lehine ifade edilenleri, Ģu Ģekilde ifade etmek mümkündür:
Ülkede bulunmayan bazı malları üretmenin mümkün olmadığı durumda serbest ticaret
kaçınılmaz olarak düĢünülmüĢtür. Her ülkenin mutlak üstünlüğe sahip olduğu alanlarda
uzmanlaĢılmasının ve ülkelerin ürettiği malların ticaretinin yapılmasının her ülke için
yararlı olduğu düĢünülmüĢtür. Serbest ticaretin bazı durumlarda ortaya çıkan fazla
üretimin kullanılmasını sağladığı ifade edilmiĢtir. Ricardo‟nun KarĢılaĢtırmalı Üstünlük
Terorisi en önemli kanıt olarak sunulmuĢtur. Serbest ticaret, bazı iktisatçılar tarafından
büyümenin bir motoru olarak görülmüĢ ve serbest ticaretin istihdam üzerinde olumlu
etki ettiği vurgulanmıĢtır. Ohlin tarafından ileri sürülen teoriye göre her ülkenin nispi
olarak bol kaynağı bulunan malların ticaretine yöneleceği ve Türkiye gibi geliĢmekte
olan ülkeler baz alınırsa ticaretin istihdamı arttırdığı görüĢü desteklenmiĢtir. Ticaretin
gelir dağılımının düzelmesine neden olduğunu rekabeti arttırdığı, dıĢ olayların ülkede
olmasına izin verdiği, yeni teknik ve buluĢlardan yararlanma için önemli olduğu ifade
edilmiĢtir. Serbest dıĢ ticareti savunan görüĢler ithal ikame eden politikaları uygulayan
ülkelerde geliĢme yönünden olumsuz sonuçları neden gösterip liberalleĢmenin gereğini
vurgulamıĢlardır (Hatiboğlu, 1993: 75-76).
Serbest ticarete yönelik birtakım eleĢtiriler de yapılmıĢtır. En önemli eleĢtiri
genç endüstri tezi olarak kabul görmüĢtür. Genç endüstri tezi, serbest ticaretin
kalkınmada belirli seviyeye gelmemiĢ ülkeler için yarardan daha çok zarar getirdiğini
ileri sürmektedir (Öztürk, 2009: 124). Serbest dıĢ ticaret yanlısı Haberler‟e göre genç
endüstri tezinde ülke dıĢsal ekonomiden yararlanmayı umduğu malda uzmanlaĢır ve
uzun dönemde kalıcı üretim olanakları eğrisi korunan genç endüstriden yana geniĢleme
gösterir. En azından beklenti bu yöndedir. Ülkenin hangi malı ihraç ve ithal edeceği
talep koĢullarına bağlıdır (Yılmaz, 2010:105). Diğer bir eleĢtiri de geleneksel dıĢ ticaret
kuramlarının aksine serbest dıĢ ticaretin ülkeler arası faktör fiyatlarının eĢitlenmesini
her zaman sağlayamaması yönündedir. Ayrıca, yabancı sermaye yatırımları ekonomiyle
her zaman etkin bir Ģekilde bütünleĢememektedir. AzgeliĢmiĢ ülkelerde gösteriĢ
tüketimi de yaygınlaĢmaktadır. EĢitsiz değiĢim sebebiyle dıĢ ticaret hadlerinin az
geliĢmiĢ ülke aleyhine iĢleyebilmesi ve az geliĢmiĢ ülkelerde yoksullaĢtıran büyüme ve
24
yaĢanan dıĢa bağımlı iktisadi geliĢme eleĢtirilen diğer noktalardır. Serbest ticaret güçlü
olmasına rağmen uygulama da hiçbir sınırlamaya tabi olmayan uluslararası mal ve
hizmet ticaretine rastlanmamaktadır. GeliĢmekte olan ve az geliĢmiĢ ülkelerde her
zaman kaynaklar, etkin olarak değerlendirilememekte ve kalkınma
gerçekleĢtirilememektedir. Bu yüzden ülkelerin ortak ve karĢılıklı sorumluluklarını
uluslararası esaslar halinde kurumsallaĢtıran yapılara ihtiyaç duyulmaktadır (Öztürk,
2009: 138-139).
DıĢ ticarette korumacılığın seçilmesinin de bazı sebepleri ve vardır. Marshall,
ithal mala bağımlılığı olmayan ülkeler için koruyucu politikaların yararlı olabileceğini
belirtmiĢtir (Yılmaz, 2010: 84). Örneğin, tarifeler üzerinden uygulanan korumanın
hükümete gelir yaratmakta olduğunu ifade etmiĢtir. Devlet piyasaya yeni giren
sanayileri, yurt içi istihdamı korumak amacıyla ve bazen de savunma ve iletiĢimi göz
önünde bulundurarak ulusal güvenliği sağlamak amacıyla korumacılık
uygulayabilmektedir. Bazende ticaret haddi ve ödemeler dengesi sorunlarını çözmek,
maliyetin altında satıĢ yapmak olan dampinge karĢı yurt içi üreticileri korumak
amaçlanır. SavaĢ zamanında stratejik öneme sahip üretim dallarını desteklemektedir.
Fakat, hangi üretim dalına koruma sağlanacağı zor süreçtir. Ülke, bazen de uluslararası
piyasa da imajını olumlu Ģekilde etkileyeceğini düĢündüğü alanlardaki faaliyetlerinde
korumacılık uygulayabilmektedir. DıĢ politik amaçlarla da müdahaleler olmaktadır.
Müdahale için baĢka bir gerekçe de iĢsizliktir. Ücret düzeyi farklılıkları ve hükümetin
kendi üreticisini korumak istemesi de müdahale için bir sebep olmaktadır. Büyük bir
ülkede uygulanan küçük bir tarife, toplumsal refahı arttırmaktadır. Son olarak hükümet
çevre kirliliğine yol açan faaliyetleri sınırlama arzusuyla da müdahale etmek
istemektedir (Ünsal, 2005: 383-402).
Koruyucu dıĢ ticaret politikasının sorunlarına da genel bir Ģekilde değinmek
gerekirse, hükümet bazen yanlıĢ alanlarda korumacılığa gidebilmekte ve yanlıĢ kararlar
alabilmektedir. Politik amaçlarla müdahale yapabilmesi olumsuz sonuçlar da
doğurabilmektedir. Ġthal edilen mallardaki kotalar ülke açısından bazı eksikliklere sebep
olabilmektedir. Örneğin, ithal edilen her bir sermaye malı, ülke için yatırım demektir.
Bu yüzden, yatırım malı ithali engellenemez. Bu yatırım; aynı anda tasaruf artıĢıyla
karĢılanmıyorsa bu durum, söz konusu ülkenin yatırımlarının azalması hatta,
25
yatırımsızlık anlamına gelmektedir. AzgeliĢmiĢ ülkelerde tasaruflar arttırılamadığı için
hükümet, zorunlu tasaruf anlamına gelen enflasyonist bir politika izlemektedir. GeliĢmiĢ
ülkelerin uyguladıkları dıĢ ticaret politikaları, ticaret hacmini daraltıcı etki
yaratmaktadır. Çünkü; onlar yerli üreticileri korumak amacıyla ithal malı
almamaktadırlar (Yılmaz, 2010:188-194). Toplum korumacılıkla dıĢ dünyada izole
olabilmekte ve teknoloji seviyesi gerileyebilmektedir. Bu da rekabet gücü kaybına
sebep olabilmektedir. Korumacılığın iĢsizliği önlemediği, baĢka sektörlere kaydırdığı
Ģeklinde eleĢtiriler de vardır.
26
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
DÖVĠZ KURU SĠSTEMLERĠ VE TEORĠK YAKLAġIMLAR
Bu bölümde, döviz kuru kavramı kapsamlı bir Ģekilde alınmıĢ ve ardından döviz
kuru sistemleri hakkında bilgi verilip döviz kurunun belirlenmesine yönelik teorik
yaklaĢımlar açıklanmıĢtır.
2.1.DÖVĠZ KURU KAVRAMI
Yabancı ülke paralarına, genel bir tanımla döviz (ya da kambiyo) adı
verilmektedir. Türkiye açısından; Dolar, Euro, Yen, Yuan birer dövizdir. Farklı
ülkelerin paraların alınıp satıldığı, döviz arz ve talebinin karĢılaĢtığı piyasaya ise döviz
piyasası adı verilmektedir (Eğilmez, 2013).
Bir ülkeye yapılan ödemeler, o ülkenin para birimi ile yapılmakta olup bu
ödemelere ise baĢta merkez bankaları olmak üzere bankacılık sistemi aracılık
etmektedir. Fakat; herhangi bir para biriminin ticarete taraf olan ülkelerce kabul
edilmesi de mümkündür. Günümüzde ülkeler tarafından uluslararası ödemelerde ABD
doları ödeme aracı olarak kabul edilmektedir. Euro, Japon Yeni ve Ġngiliz Sterlini de
uluslararası ödemelerde genellikle kabul görmektedir. ĠĢte bu noktada, sorun ödemeyi
yapanın parasının ödemenin yapılacağı para birimi türünden değerinin belirlenmesi olup
burada ise döviz kuru kavramı gündeme gelmektedir (Yıldırım, Karaman ve TaĢdemir,
2010: 75).
Döviz kurunu tanımlamadan önce kur kavramına değinmekte fayda faydır. Kur;
bir ülke parasının, baĢka bir ülke parasına göre değerini ortaya koyar (TapĢın ve
Karabulut, 2013: 192). Diğer bir tanımla, kanbiyo iĢlemlerinde kullanılan yabancı
paraların alıĢ ve satıĢ fiyatlarına kur denir. Her ülke uluslararası ticaretin bir gereği
olarak kendi milli parasını diğer ülke paralarıyla değiĢtirmek durumunda kalır. Kur
burada önem arz eder (Kızıl ve Soğur, 1995: 2).
“Döviz kuru, bir ülkenin parasının yabancı paralar karşısındaki değerini
belirleyen katsayıya verilen genel addır.” (Eğilmez, 2013). Döviz kurları, döviz
piyasalarında iki yöntemle gösterilmektedir. Birinci yöntemde: döviz kuru, bir birim
27
ulusal para ile değiĢtirilebilen yabancı para olarak gösterilmektedir. Bu yönteme dolaylı
kotasyon (serten) yöntemi adı verilir.(Örnek: 1TL: 0.34 $). Ġkinci yöntemde ise; döviz
kuru, bir birim yabancı para ile değiĢtirilebilen ulusal para olarak ifade edilmektedir. Bu
yönteme dolaysız ya da doğrudan kotasyon (enserten) döviz kuru adı verilir.(Örnek: 1$:
2.97 TL). Bu iki yöntem arasındaki tercih, ülkenin ulusal parasının diğer ülkenin
parasının karĢısındaki değerinin yüksek veya düĢük olmasına göre yapılmaktadır
(Arslan, 2005: 34-35).
Bu tanımlara ek olarak reel ve nominal döviz kuru tanımlarına da değinmekte
fayda vardır. Nominal döviz kuru; iki ülke paralarının göreli fiyatıdır. Gregory
Mankiw‟in Makroekonomi adlı kitabında verdiği örneğe göre, ABD doları ile Japon
yeni arasındaki döviz kuru dolar baĢına 20 yen ise döviz piyasalarında 1 dolar 120 yen
ile değiĢtirilebilir. Doları satın almak isteyen bir Japon birey satın aldığı her bir dolar
için 120 yen öder ve yen satın almak isteyen bir Amerikalı ödediği her bir dolar için 120
yen alabilir. Ġnsanlar iki ülke arasındaki döviz kurundan bahsederken genellikle nominal
döviz kurunu kastederler (Mankiw, 2010: 145).
Reel döviz kuru; yerli para biriminin yabancı paralar karĢısında satın alma
gücüne göre ayarlanmıĢ değerine denilmektedir. Bir ülkenin mallarını, diğer ülkelerin
malları ile değiĢtirebileceğimiz oranı vermektedir. Ayrıca reel döviz kuru, bazen ticaret
hadleri olarak adlandırılmaktadır (Mankiw, 2010: 145).
Reel döviz kuru, ülkeler arasındaki göreceli fiyat ya da maliyet geliĢimi
hakkında bilgi içermektedir ve ayrıca ekonomilerin rekabet güçlerinin
değerlendirilmesinde kullanılan anahtar makroekonomik göstergelerden biri olarak
kabul edilmektedir (Tonus, 2013: 165).
Reel döviz kuru, ülkedeki ve ticaret yapılan ülkelerdeki enflasyondan
arındırılmıĢ döviz kuru olup Ģu formülle hesaplanır (Ertek, 2009: 520).
Reel Döviz Kuru=
(Mankiw, 2010: 147).
Hükümetler, uluslararası ödemelerini belli bir düzen içinde gerçekleĢtirmek
maksadıyla dıĢ ödeme dengesini etkilemek için döviz kuru ile ilgili olarak çeĢitli
28
önlemler alarak kura yön verirler. Hükümetlerin aldıkları bu önlemler döviz kuru
politikası olarak ifade edilmektedir. Döviz piyasalarının asıl ağırlığını oluĢturan bölüm
ise döviz iĢlemleridir. Döviz piyasasının, biri interbank piyasası veya toptan piyasa,
diğeri ise müĢteriler piyasası veya parekende piyasalar olmak üzere iki ayağı mevcuttur.
Piyasanın bu iki ayağında faaliyet gösterenler; bankalar, banka dıĢı mali kurumlar, dıĢ
ticaret ve dıĢ yatırım iĢleriyle meĢgul olan birey ve firmalar, merkez bankası hazine,
döviz brokerleri, enflasyona karĢı korunmaya çalıĢan küçük tasarufçulardır (Seyidoğlu,
2007: 291).
Döviz kurunun bazı çeĢitleri bulunmaktadır. “Döviz kuru çeşitleri olarak
literatürde alış, satış kuru ile kur marjı, çapraz kur, spot ve forward kur tanımlaması
yer almaktadır.” (Ordu, 2013: 5). Kısaca bunlara değinmekte fayda vardır. Ayrıca,
forward kur, bu çalıĢmada vadeli kur deyimiyle kullanılmıĢtır.
“Her piyasada olduğu gibi alıcı ve satıcıların karşı karşıya geldiği bir piyasa
mevcuttur. Alıcı ve satıcıları karşı karşıya getiren aracılarda bu piyasanın içerisinde
yer almaktadır. Bu aracılar belli bir kar marjı doğrultusunda işlem yaparlar. Döviz
almak isteyen ve satmak isteyen arasında bir fiyat farklılığı söz konusudur. Döviz
satmak isteyenlere döviz alış kuru döviz almak isteyenlere ise döviz satış kuru üzerinden
işlem yaparlar.” (Atılgan, 2011‟den Aktaran, Kuru, 2016). AlıĢ kuru da satıĢ kurundan
doğal olarak düĢük olmaktadır. Aradaki var olan fark ise iĢlem gideriyle bankanın
karını kapsar.
“Çapraz kur bir yabancı para birimleriyle başka yabancı para birimleriyle
ilişkisini gösteren kur türüdür. Genellikle baz alınan para birimi ABD Dolarıdır. Bunun
sebebi ise ABD doları uluslararası sistemde rezerv para birimi olarak kabul
edilmesinden kaynaklanmaktadır.” (Ġnvestaz, 2016‟dan Aktaran, Kuru, 2016). Bir para
biriminin dolar karĢısındaki değerinin bilinmesiyle çapraz kur kolaylıkla
saptanabilecektir.
Spot (peĢin) kur ise döviz piyasasında en çok kullanılan kurlardan biridir. Spot
piyasalar, hemen en geç iki iĢ günü içinde teslimi kaydıyla yapılan alım satım
iĢlemlerinden oluĢur ve bu iki günlük süre satıĢı yapılan ulusal paranın yurt içi ya da
yurt dıĢı kaynaklardan sağlanabilmesi içindir. Bu iĢlemlerde uygulanacak döviz kuru
29
peĢin kur ve bankanın komisyonudur. Bu farklılık bankanın satın almayı yahut satmayı
arzulamıĢ olduğu fiyatları arasındaki farktan kaynaklanmaktadır (Apak, 1993: 19).
Dövizin ulusal para karĢılığında, gelecekte belli bir süre sonra teslim edilmek
üzere alım satımı için bugünden yapılan sözleĢmelere, vadeli döviz iĢlemi denir. Bu
iĢlemlerin oluĢturduğu piyasaya vadeli piyasa adı verilmektedir.
“Vadeli Döviz Kuru; Genellikle dış ticaret yapan, varlık yönetimi gerçekleştiren
,döviz piyasalarını takip ederek kur üzerinden bir beklentiye sahip olan kişi yada
firmaların kullandığı bir enstrümandır. ileriki bir tarih için kuru bugünden belirleyip
sabitleme işlemine vadeli döviz kuru adı verilir.” (Ġktisatbank 2013‟den Aktaran, Kuru,
2016). Vadeli, olmasının avantajlı yanı ise sözleĢmenin bugünden yapılıp ileri tarihte
belirlenmiĢ olan fiyattan teslim ve ödemenin yapılmasıdır. Teslim ve ödemenin sırası
genellikle bir yıldan kısa olup teminat yatırılması gerekmemektedir. Vadeli iĢlemler
döviz piyasasında etkinlik gösteren banka ve müĢteriler arasında yapılır ve kur riskine
karĢı korunurlar. Çünkü döviz kurları belirsizdir. Doğacak risklere karĢı kur, bugünden
sabitleĢtirilmiĢ olur (Seyidoğlu, 2007: 327).
2.2. DÖVĠZ KURU SĠSTEMLERĠ
Döviz kuru sitemleri; döviz fiyatlarının belirlenmesinin ve değiĢiminin nasıl
gerçekleĢeceği ve bunun hangi esaslara göre olacağı ile ilgili birden fazla sistemi içinde
barındıran kurallar bütünüdür (Okur, 2002: 43). Bu sistemleri bazı ülkeler benimsenip
uygulayamaya koymuĢ olsada bazı ülkeler reddetmiĢtir (Kuru, 2016). Günümüze kadar
uygulanmıĢ ve halen de uygulanmakta olan çeĢitli döviz kuru sistemleri bulunmaktadır
(Oksay, 2001: 10). Döviz kuru sistemlerindeki çeĢitlilik, ülke açısından ele alınma ve
uygulanma Ģekillerinin farklılıklarından kaynaklanmıĢtır.
Dünyada çok sayıda farklı döviz kuru sistemi uygulanmıĢ olmakla beraber
uygulanan kur sistemleri; sabit kur, para kurulu ve dolarizasyon, gözetimli dalgalanma,
yatay bir bant içinde tutulan dalgalanma, yönlendirilmiĢ sabit aralık, serbest dalgalanma
Ģeklinde özetlenebilir (Uzunoğlu, 2003: 11).
30
Türkiye‟de geçmiĢ yıllarda çok sayıda döviz kuru politikaları denemiĢtir. Her
türlü kur rejim denemeleri olmuĢtur. Bu değiĢim sürecinin sabit kur rejimlerinden,
dalgalı kur rejimlerine doğru olduğunu görülmektedir (Koçak, 2006: 25).
1970 yıllarını takiben her ne kadar bazı ekonomiler sabit kur rejimini
sürdürmeye devam etse de büyük ölçüde sabit kurdan ayrılmalar olmuĢtur. Bazı
geliĢmekte olan ülkeler sıkı sabit kur uygulamasından vazgeçerek sınırlı, esnek ya da
yönetimli dalgalanmaya geçmiĢtir. Sabit kur altında istikrarsız yönetim sürdüren ülkeler
bu sisteme kaymaya daha meyilli olmuĢlardır. Bazı ülkeler de, Türkiye gibi, bu
dönemde sabit kura devam etmiĢtir (Bulut ve Demirel, 2012, 147-148).
“Türkiye 1980’li yıllara gelene kadar sabit döviz kuru rejimi uygulamıştır. Bu
rejim, TL’nin değerinin Merkez Bankası’nca belirlenmesi ve o değerde sabit tutulması
yoluyla uygulanmıştır. TL’nin değerinde ortaya çıkan ve çoğunlukla değer kaybı
biçiminde olan değişiklikler genellikle bir defada ve devalüasyon biçimindeki
müdahalelerle düzeltilmiş ve bu kez yeni parite sabit kur olarak belirlenmiştir. Türkiye
1980’lerde döviz kurlarının piyasada belirlendiği ancak Merkez Bankası’nın sürekli
müdahaleleriyle yön verdiği müdahaleli dalgalı döviz kuru rejimine geçmiştir. Bu rejim
2000’lere kadar sürmüştür. Kur rejimindeki üçüncü değişiklik 2000’lerde yapılmış ve
2001 krizi öncesinde Türkiye bant içinde dalgalanma rejimi uygulamıştır. Bu rejim uzun
süreli olmamış 2001 kriziyle birlikte çökmüştür. Kriz sonrasında Türkiye dalgalı kur
rejimine geçtiğini duyurmuş ve uygulamada müdahaleli dalgalı kur rejimi uygulamaya
başlamıştır.” (Eğilmez, 2012).
TCMB‟nin 2017 yılı için para ve kur politikaları genel değerlendirmesinde ifade
edildiği üzere dalgalı kur rejimi halen uygulanmaya devam edilmektedir. Döviz kuru
rejiminde TCMB‟nin herhangi bir nominal ya da reel bir kur hedefi bulunmamaktadır.
Fakat; finansal istikrara yönelik riskleri sınırlandırmak amacıyla ulusal paranın aĢırı
değerlenmesini ya da değer kaybetmesini önlemek için TCMB kayıtsız kalmamaktadır.
TCMB döviz piyasasının etkinliğini sağlayabilmek amacıyla gerekli önlemleri almaya
devam edecektir (TCMB, 2017).
Ayrıca; ulusal paranın yabancı paralar karĢısında değer kazanma ve kaybetmesi
sonucu finansal olmayan piyasalarda da kırılganlıklar ortaya çıkmaktadır. “Son
31
dönemde gelişmekte olan ülkelerde şirketler kesiminin döviz kuru riskine dair alınan
önlemler kapsamında, Hindistan ve Endonezya Merkez Bankalarının kararlarının ön
plana çıktığı söylenebilir.” (Battal, 2017). Bunun altında yatan sebep; Hindistan Merkez
Bankasının yabancı para açık pozisyonu yüksek olan finansal olmayan Ģirketlere ek
genel karĢılık ayırılması zorunluluğu getirmiĢ olması, Endonezya Merkez Bankasının
ise banka dıĢı Ģirketlerin borçlarında mevcut likitide, kur ve aĢırı borçlanma risklerinden
dolayı riskten korunma zorunluluğu, kredi derecelendirme notu, yabancı para likitide
oranı yükümlülüğü gibi yükümlülükler getirmiĢ olması örnek olarak gösterilebilir
(Battal, 2017).
Uygulanılan politikalar sonucunda döviz kuru sistemsel olarak pek çok tanıma
konu olmuĢtur. Fakat; genelde döviz kuru sistemleri „„sabit döviz kuru sistemi” ve
“dalgalı döviz kuru sistemi” olarak iki ana baĢlık altında toplanabilir. Ayrıca, sabit ve
dalgalı kur sisteminin karıĢımından oluĢan karma döviz kuru sistemleri de mevcuttur.
Konu itibariyle çok fazla detaya inmeden bunları açıklamakta fayda vardır (Oksay,
2001: 10).
2.2.1. Sabit Döviz Kuru Sistemi
“Sabit kur rejiminde, ulusal paranın değeri yabancı bir para veya paralardan
oluşan bir sepet karşısında sabitlenmekte ve bu değerin sürmesi para otoritesi
tarafından bazen açık bazen de dolaylı olarak garanti edilmektedir.” (TCMB, Terimler
Sözlüğü, 2017).
“Eğer bir ülkede sabit kur rejimi (fixed exchange rate regime) uygulanıyorsa o
ülkedeki merkez bankası ülke parasının döviz kurunu tek tek bütün dövizler için belirler
ve bu kurlar yeni bir karar alınana kadar değişmeden kalır.” (Eğilmez, 2013).
Sabit kur rejimi altında merkez bankası daha önce belirlemiĢ olduğu bir kur
üzerinden yabancı para karĢılığında yerel parayı almaya ve satmaya hazır durumdadır.
Bu sistem, 2. Dünya SavaĢının ardından 1973‟e kadar geçerliliğini sürdürmüĢtür
(Yıldırım, Karaman ve TaĢdemir, 2010: 230). Sabit kur sisteminde, ulusal paranın
yabancı paralar karĢısındaki değerinin azalması devalüasyon olarak adlandırılır. Ulusal
32
paranın yabancı paralar karĢısındaki değerinin artması ise revalüasyon olarak ifade
edilmektedir (TCMB, Terimler Sözlüğü, 2017).
Bu politikanın sürdürülebilinmesi için Merkez Bankasının rezerv ihtiyacı vardır.
Bu sistem, ülkenin para politikasının tek amacını ilan edilmiĢ kur seviyesini sürdürmek
haline getirir. Yani Merkez Bankası, ilan etmiĢ olduğu kur düzeyine eĢit döviz piyasası
denge kur düzeyini sürdüreceğinin ve bu amaçla para arz miktarını ayarlayacağının bir
taahhüdüdür (Mankiw, 2010: 387).
Breetton Woods para sistemi ve Avrupa döviz kuru mekanizması sabit döviz
kuru sistemi için örnek teĢkil etmektedir. Bu sistemde ulusal ve yabancı para arasında
mevcut değiĢim oranı parite kuru olarak kabul edilmektedir. Parite kuru, olması istenen
düzey olarak ifade edilmektedir. Burada sistem her an merkez bankası müdahalesine
açıktır. Parite kurunun izlenip korunması, Merkez Bankası sorumluluğundadır. Bu
parite kuru değiĢmez bir kur olmayıp değiĢimine dar bir bantta izin verilen bir kurdur
(Yalçıner, 2012: 65).
Merkez Bankasının döviz piyasasına müdahale edip etmemesi ve müdahalelerin
yönü ödemeler dengesine bağlıdır (Yıldırım, Karaman, TaĢdemir, 2010: 230). Merkez
Bankasının kurlarını belli bir seviyede tutulabilmesi için ödemeler bilançosunun sürekli
açık vermemesi gerekir. Aksi durumda, Merkez Bankasının elindeki döviz rezervlerinin
tükenme ihtimali vardır (Arslan, 2005: 68).
2.2.1.1. Sabit Kur Sisteminin Avantajları
Sabit döviz kuru birtakım sebeplerden dolayı ülkeler için faydalı olabilmektedir.
Örneğin, enflasyonun düĢmesine katkıda bulunmaktadır. Ayrıca, ülkenin istikrara
kavuĢmasına destek olmaktadır. Yüksek enflasyon oranına sahip bir ülke, parasını
enflasyon oranı düĢük ve ekonomisi nispeten daha iyi bir ülke parasına
sabitleyebilmektedir. Bu durumda döviz kuru parasını sabitleyen ülke açısından çapa
görevi görmektedir. Diğer ülkeden ithal edilen parasal disiplin sayesinde, ekonomi
istikrara kavuĢmaya baĢlamaktadır. Sabit döviz kurunu devam ettirebilmek için ülke,
ticari partneriyle aynı ekonomik politikayı izlemelidir. Diğer olumlu bir yanı ise döviz
kuru riskini azaltmasıdır. Bunun sayesinde ithalatçı ve ihracatçı gibi döviz türünden
33
iĢlem yapan taraflara riskden korunma imkanı tanınır. Parite kuru hakkında biginin
bilinmesi, kurun belli aralıklarda hareket edecek olması, merkez bankasının bir sıkıntıda
müdahale edecek olmasının bilinirliği, döviz cinsinden yapılan iĢlemlerin hacmini
arttıracaktır. Uzun vadelerde döviz türünden kredili mal ticaret hacmi geniĢlecektir.
Diğer bir faydası ise, döviz kuru istikrarını gerçekleĢtirme adına istikrar önlemlerin öne
çıkarılması ve para operasyonlarından kaçınılmayı sağlamasıdır (Yalçıner, 2012: 68-
69).
2.2.1.2. Sabit Döviz Kuru Sisteminin Dezavantajları
En olumsuz olarak nitelendirilen etki, ödemeler bilançosundaki açık ve
fazlaların kendiliğinden sağlanması durumu bu sistemde ortadan kalkmaktadır. Sabit
kur durumunda Merkez Bankasının kur seviyesini istikrarlı bir Ģekilde tutabilmesi için
rezerv tutması gerekmektedir. DıĢ rezervlere ihtiyaç duyulmaktadır. Burada, oranların
sabit tutulması zorunluluğu mevcuttur. Bu da olumsuz bir taraftır ve sabit döviz kuru
uygulayan ülkelerde daha değerli olan ulusal para birimi sebebiyle ülkeye daha çok
sermaye gelir. Sermaye, doğru yatırımlarla değerlendirilmediğinde büyümeye katkı
sağlayamaz ve bu da dıĢ borç yükünü arttıracaktır. Bu sistemde, bağımsız bir para
politikası da izlenemez. Çünkü; döviz kuru yönetimi yurt içi para arzını doğrudan
etkilemektedir. Para politikası hedefi tutturulabilmesi için müdahale gerekir.
Ġstikrarsızlığın yoğun Ģekilde yaĢandığı durumlarda, Merkez Bankası aynı zamanda
döviz kurlarını yönetmekle görevli ise para politikası kontrolü kaybolabilir. Kontrölsüz
faiz değiĢmeleri ekonomiyi de olumsuza sürükleyebilir. Ulusal para, müdahale
sebebiyle gerçek değerini de bulamaz (Seyidoğlu, 2013: 773-774).
Sabit döviz kurunun olumsuz yanlarından biri de, belirli bir para birimi
değerinin hükümetler tarafından değiĢtirilebileceği riskinin mevcut olmasıdır. Çok
uluslu firmalar genellikle döviz kurundaki bir hareketlenmeye maruz kalmamaktadırlar.
Fakat, Merkez Bankaları tarafından söz konusu para birimi değerinin azaltılması ya da
arttırılması ile karĢılaĢmaktadırlar (Madura, 2012: 172).
Ayrıca, sabit kur sistemi iĢsizliği iç ve dıĢ enflasyon oranları kolayca
etkileyebilmektedir. Sabit döviz kuru uygulaması, bağımsız para politikaları
uygulamalarını ortadan kadırmaktadır. OluĢan iç ve dıĢ Ģoklarda para politikası
34
uygulamalarının yapılamaması sebebiyle Ģok süresi uzar ve maliyetler de katlanır.
Bunlara ek olarak güven ve emisyon kazançları sorunları da ortaya çıkmaktadır.
Spekülatörler, hükümetin sabit pariteyi sürdürmesinden kuĢku duyduklarında sağlam
paralara yönelmektedirler. Bu da baskıları arttırmakta ve olası bir devalüasyonu
kaçınmaz duruma getirmektedir. Eğer, büyük yabancı ülke parası uluslararası rezerv
aracı olarak tutulursa emisyon kazançları sorunu doğmaktadır. Emisyon kazançlarından
sadece parası dıĢ ödemelerde kullanılan ülke yaralandığı için bir dezavantaj durumu söz
konusu olmaktadır (Yalçıner, 2012: 70).
2.2.2. Dalgalı Döviz Kuru Sistemi
Dalgalı döviz kuru sistemi; serbest değiĢken kur sistemi, esnek, yüzen (floating)
kur sistemi gibi adlarla da sıklıkla kullanılmaktadır. Fakat bu çalıĢmada genellikle
dalgalı kur olarak ele alınacaktır. Bu sistemde döviz kurları, toplam döviz talebi ile
toplam döviz arzının eĢitlendiği bir düzeyde oluĢmaktadır. Piyasa talebinde veya piyasa
arzında bir değiĢme ortaya çıktığında buna bir tepki olarak kurlar da değiĢim
göstermektedir. Bu sebeple, zaman boyutu içinde kurlara bakıldığında sürekli aĢağı ya
da yukarı dalgalanmalar görülmektedir (Arslan, 2005: 72).
“Eğer bir ülkede dalgalı kur rejimi (floating exchange rate regime)
uygulanıyorsa ülke parasının yabancı paralar karşısındaki değeri yani döviz kuru
piyasada belirleniyor demektir.” (Eğilmez, 2013). Döviz kurları piyasadaki hareketlere
göre sürekli değiĢmektedir .
Dalgalı döviz kuru sistemi; Friedman, Sohmen, ve Yeager gibi iktisatçıların da
aralarında yer aldığı Chicago Okulu iktisatçıları tarafından savunulmaktadır. Bu kur
sisteminde, döviz fiyatları uluslararası piyasalarda belirlenmekte olup ülkede serbest bir
döviz piyasası mevcuttur. Piyasada herhangi bir değiĢiklik durumunda döviz kurları
otomatikmen yeniden belirlenmektedir. Teoride, hükümet müdahalesi söz konusu
değildir. Fakat; uygulamada hükümetler Merkez Bankası aracılığıyla döviz piyasasına
döviz arz ederek, piyasadan döviz alımı yaparak piyasasnın arz ve talep dengesini
değiĢtirmek yoluyla döviz kuru değiĢimi üzerinde etkili olabilmektedir. Döviz
piyasasında denge sağlandığında dıĢ dengede sağlanmıĢ olmaktadır. Ekonominin dıĢ
dengesi ise döviz kurlarındaki değiĢim ile sağlanabilmekte olup kurdaki küçük bir
35
değiĢme dahi döviz kurlarına büyük oranda yansıyabilmektedir. Bu sistem, dalgalanma
derecesine göre serbest ve gözetimli dalgalanma olmak üzere ikiye ayrılabilir. Serbest
dalgalanmada müdahale söz konusu olmayıp kur, döviz arz ve talebine göre
belirlenmektedir. Gözetimli dalgalanmada ise kamu otoriteleri dolaylı bazı müdahaleler
yapmaktadırlar. Gözetim kapsamında temiz ve kirli olmak üzere iki müdahale
mevcuttur. Sadece kısa süreli düzensiz dalgalanmaların ortadan kaldırılması için
müdahale; temiz dalgalanma, ülkenin rekabet gücünü arttırmak için müdahale; kirli
dalgalanma olarak ifade edilmektedir. Gözetimli dalgalanma sistemi daha fazla
uygulanan bir sistemdir (Oksay, 2001: 12).
2.2.2.1. Dalgalı Döviz Kuru Sisteminin Avantajları
Sistem, bünyesel olarak basittir. Döviz kurları piyasa arz ve talep koĢullarına
bağlı kolayca dengelenebildiği için piyasada herhangi bir yabancı paraya karĢı
karĢılanmamıĢ arz ya da talep fazlası söz konusu olmayacaktır. Piyasa denge durumuna
gelmiĢ olacaktır. Sistem, kurumsal düzenlemeleri de çok daha kolay ve basit hale
getirecektir (Bulut ve Demirel, 2012: 59).
Dalgalı döviz kuru sistemi, para politikası bağımsızlığını sağlamaktadır.
Ekonominin ihtiyaçları doğrultusunda para politikası daraltılp geniĢletilebilmektedir.
Dalgalı döviz kuru sistemi, dıĢ dengesizlikleri gidermede etkili bir politika aracıdır.
Döviz talebi artıĢı, kurları yükseltmekte olup arz fazlası ise kurları düĢürmektedir ve dıĢ
ticaret dengesizlik böylece ortadan kalkmıĢ olmaktadır. Dalgalı döviz kuru sistemini
kullanan ülkenin avantajlarından bir tanesi de, diğer ülkenin enflasyonundan çok daha
fazla korunmuĢ olmasıdır. Sabit döviz kuru sisteminde Merkez Bankasının büyük
miktarda döviz bulundurması gerekirken, dalgalı kur sisteminde böyle bir sorumluluk
bulunmamaktadır. Dalgalı kur sistemi, ulusal paranın aĢırı değerlenmesini
engellemektedir. Arz ve talep olması gereken seviyeye kısa bir sürede gelebilmektedir.
Sabit kur sisteminde ulusal paranın aĢırı değerlenme ihtimali vardır. Çünkü; döviz
kurları ancak hükümet kararıyla değiĢebilmektedir. Dalgalı döviz kuru sistemi Ģok emici
bir özelliğe sahiptir. Çünkü; spekülatif ataklara karĢı piyasa direkt tepki verecek atakları
yönetecektir (Yalçıner, 2012: 71-72).
36
2.2.2.2. Dalgalı Döviz Kuru Sisteminin Dezavantajları
Dalgalı döviz kuru sisteminde kurların her an değiĢebilme ihtimali, ülkeye gelen
veya gelmeye meyilli yabancı sermayenin kaygılanmasına neden olmaktadır. Kurlar,
aĢırı iniĢ ya da çıkıĢ sergiyebilmektedir. Belirsizlikler mevcut olduğu için uluslararası
sermaye dalgalı döviz kuru sistemi uygulamakta olan ülkelere daha mesafeli
yaklaĢmaktadır (Yalçıner, 2012: 72).
Dalgalı kur sisteminin ilk bakıĢta gözden kaçan ağır bir maliyeti bulunmaktadır.
Bu maliyet kurun gelecekte ne olacağını tahmin için kullanılacak insan, makine ve bilgi
sistemine ayrılan kaynak tahsisinden ileri gelmektedir. Kaynakları bu Ģekilde kullanımı
maliyeti arttırmaktadır. Döviz kurlarında düzensiz değiĢimler, yurt içi ekonomide
dalgalanmalar yaratabilmektedir. Bu ise, her zaman dıĢ ödemelerde denge
sağlamayabilir. Bazı durumlarda dıĢ ödemeler sorununun daha da ağırlaĢmasına neden
olabilmektedir. Alınan dıĢ borçların para ile tutarı döviz kurlarındaki dalgalanmalar
sebebiyle değiĢiklik gösterebilmekte ve ulusal paranın değerinin düĢtüğü ülkelerde
firmalara aĢırı yükler getirmektedir (Bulut ve Demirel, 2012: 60).
2.2.3. Karma Kur sistemleri
Günümüzde sabit ve esnek kur sisteminin uygulanmasında karĢılaĢılan zorluklar
karma sistemlerle giderilmeye çalıĢılmaktadır.
“Karma döviz kuru sistemi, hem sabit döviz kuru hem de değişken döviz kuru
sistemi içerisinde yer alan unsurları bünyesinde barındırmaktadır. Bundan dolayı bu
sisteme karma döviz kuru sistemi adı verilmiştir.” (Özbek, 1998‟den Aktaran, Kuru,
2016).
Karma sistemler arasında kabul edilen bazı modellerde, sisteme değiĢik
ölçülerde müdahale yapılarak istikrarlı bir model oluĢturulmaya çalıĢılmıĢ, bazılarında
ise sabit kur sistemi yumuĢatılıp esneklik kazandırılmaya çalıĢılmıĢtır (Seyidoğlu, 2007:
374).
37
Genelde karma kur sistemlerinde; yönetimli dalgalanma, sürünen parite, geniĢ
marjlı parite, parasal birlikler açıklanır. Ayrıca, para kurulu ve dolarizasyon yani para
ikamesi sistemleri ele alınan baĢlıklar arasındadır.
2.2.3.1. Yönetimli Dalgalanma
Dünya genelinde en yaygın kullanım alanı bulan ve en önemli sistemlerden biri
olan yönetimli dalgalanma (managed floating) sistemi; önceden ilan edilmiĢ bir parite
kurunun ve piyasaya müdahale için önceden belirlenmiĢ kuralların bulunmadığı bir
sistemdir. Burada müdahale; karar, zaman ve miktarı para otoritesi tarafından
belirlenmektedir. Piyasanın ne zaman müdahaleye ihtiyacı varsa, tespit edilip müdahale
gerçekleĢtirilir. ÇeĢitli göstergelere ihtiyaç duyulmaktadır. Müdahale için Merkez
Bankasının döviz rezervlerine sahip olması gerekmektedir. Bu rezerv miktarı ilan
edilecek pariteyi hakim kılabilmek için yeterli düzeyde olmalıdır. Çok fazla miktarda
olmasına gerek yoktur. Bu sebeple yönetimli dalgalanma döviz kuru sisteminde döviz
rezervi sabit kur sistemindekine oranla daha düĢüktür. Yönetimli dalgalanma ile
piyasaya müdahalede belirli kazanımlar da elde edilmek istenilebilir. Eğer müdahale
ülke açısında kazançlı olup diğer ülkeler açısından olumsuz birtakım sonuçlar
doğuruyorsa bu kur sistemi, kirli dalgalanma olarak ifade edilir (Yalçıner, 2012: 81).
Sistemin etkinliği, döviz kurlarının sıklıkla ve gereken ölçülere yakın derecede
değiĢtirilmesine bağlıdır. Bu hassas noktanın istikrarlı Ģekilde tutulması güçtür. Ayrıca,
ekonomik etmenler dıĢında kalan bazı geliĢmelerde rol oynayabilmektedir ve kamuya
yansıyan önemli siyasi haberler bile kurun istikrarını bozabilir (Bulut ve Demirel,
2012: 62).
2.2.3.2. Sürünen Pariteler
Döviz kurlarının önceden ilan edilmiĢ olan miktarlarda ya da yüzdede sıklıkla ve
açıkca belirlenebilen aralıklarla denge döviz kuru seviyesine ulaĢana kadar değiĢtirildiği
kur sistemi olarak ifade edilmektedir (Oksay, 2001: 15).
Bu rejimde devalüasyon/revalüasyon belli bir döneme yayılarak ani
devalüasyondan/revalüasyondan kaçınılmaya çalıĢılır. Bu sayede, döviz kurunda küçük
38
değiĢikliklerle ulusal paranın değeri ayarlanabilmektedir. Merkez Bankası, sürünen
pariteyi sağlayabilmek için döviz piyasalarına sıklıkla müdahale etmektedir. Sürünen
pariteler; aktif ve pasif olarak kendi içinde ikiye ayrılmaktadır. Aktif sürünen pariteler,
döviz kuruna dayalı stabilizasyon programları olarak da tanımlanmaktadır. Pasif
sürünen paritede ise reel kurlar sabit tutulmaya çalıĢılır (Arat, 2003: 12-13).
Bu parite sisteminde ülke parasının sabitlenen değeri, ülkenin seçilmiĢ ekonomik
gösterge ve özellikle ödemeler dengesindeki geliĢmelere bağlı olarak
ayarlanabilmektedir ve döviz kurlarında meydana gelmekte olan artıĢ büyük çoğunlukla
fiyat endeksi gibi objektif ölçülere bağlanmaktadır. Ayrıca, aylık enflasyon oranı kadar
da kur arttırılmakta ve ulusal para biriminin değeri düĢürülmektedir. Bunlara ek olarak
bu sistemde kur ayarlaması belli sürelere göre yapıldığı için kur üzerinde baskı
ihtimalleri de azalmaktadır (Yalçıner, 2012: 80).
2.2.3.3. GeniĢ Marjlı Pariteler
GeniĢ marjlı paritelerde, döviz kuru önceden açıklanmıĢ olan sabit bir değer
etrafında belirli limitler dahilinde yani geniĢletilmiĢ sınırlar etrafında dalgalanmaya
bırakılmakta, arz ve talep koĢullarına göre döviz kurları belirlenmektedir. Bu sistem
dahilinde ufak kur ayarlamaları, piyasada kendiliğinden gerçekleĢirken, belirlenen alt ve
üst limitler zorlandığında müdahale edilmektedir (Seyidoğlu, 2007: 376).
2.2.3.4. Parasal Birlikler
Çoğunlukla aynı coğrafi bölgede yer alan bir grup ülkenin ulusal paralarını
birbirlerine sabit kurdan bağlayıp diğer ülke paralarına karĢı dalgalanmaya bıraktıkları
sistem olarak ifade edilmektedir (Oksay, 2001: 12).
Diğer bir tanımla bir grup ülkenin bölgesel bir Merkez Bankasının kontrolünde
bir parayı resmi bir para olarak kullanmasına dayanan bir sistemdir. Zaman
tutarsızlığının politika uygulamalarını ortadan kaldırması sistemin bir avantajı olarak
değerlendirilmekle birlikte, üye ülkelerin karĢılaĢabilecekleri asimetrik Ģoklar karĢısında
bağımsız para politika uygulama imkanının ortadan kalkması bir dezavantajdır.
Sistemin baĢarısı ise üye ülkelerin para ve maliye politikalarının eĢ güdüm içerisinde
39
olmasına, emek ve sermaye hareketlerinin tam serbest olmasına bağlıdır (Bulut ve
Demirel, 2012: 140).
Para birliğinin uygulanabilmesi için döviz kuru birliğinin sağlanmıĢ olması
gerekmektedir.
2.2.3.4. Para Kurulu
Para kurulu sistemi Merkez Bankasının yerel para miktarını karĢılayacak Ģekilde
yabancı para tutması gerektiğini savunan bir döviz kuru rejimidir. Ayrıca belirli bir
yasal düzenlemeyi de gerektirmektedir (Mankiw, 2010: 402).
Para politikası katı kurallara bağlı olup yasal sınırlamalarında söz konusu olduğu
bir sistemdir. Sistemin dıĢ Ģoklar karĢısında ekonomiyi güvencesiz bırakmıĢ olması
baĢta Arjantin olmak üzere bu sistemi uygulayan pek çok ülkenin bu sistemden
vazgeçmesine neden olmuĢtur (Bulut ve Demirel, 2012: 140).
Para kurulunun üç açıklayıcı özelliği bulunmaktadır. Bunlar; kurları, politikadan
ziyade kanunla sabitlemesi, para tabanındaki yükselmelerin bire bir döviz rezervleriyle
desteklenmesi, para politikasını kısmak için ödemeler dengesi açıklarına izin verilmesi
ve böylece harcamaların otomatik olarak ayarlanması olarak ifade edilmektedir (Koçak,
2006: 20).
Para kurulunun avantaj ve dezavantajlarını da belirtmek gerekirse; reel döviz
kuru oynaklığının ortadan kalkması, zaman tutarsızlığı politika uygulamasının azalması,
kredibilite unsurunu arttırma özelliğinin varlığı bir avantaj olarak değerlendirilmektedir.
Merkez Bankasının son kredi veren özelliğini yitirmesi, dıĢsal Ģoklar karĢısında döviz
kuru oolitikaları yoluyla önleme imkanının ortadan kalkması dezavantajlarıdır (Bulut ve
Demirel, 2012: 140).
2.2.3.5. Para Ġkamesi
Para ikamesinde (dolarizasyon) yabancı para birimi, resmi para birimi olarak
kullanılmaktadır. Herhangi bir malın para olarak kabul edilebilmesi için değiĢim aracı
olma, gelecekte kullanım için saklanması ve birim olma gibi üç özelliği yerine getirmesi
40
gerekmektedir. Fakat; bazı ülkelerde Merkez Bankalarının çıkardığı para değil, baĢka
para birimleri, bu üç fonsiyonun bir ya da birkaçını yerine getirmektedir. Bu duruma
para ikamasi veya dolarizasyon adı verilmektedir. Para ikamesi sisteminde Merkez
Bankası son ödünç veren iĢlemini yerine getiremediğinden bu görev maliye politikasına
düĢmektedir. Para ikamesi, zaman tutarsız politika uygulamalarının ve reel kurdaki
oynaklığın ortadan kalkmasına neden olmaktadır. Bu bir avantajdır. Bağımsız para
politikası uygulaması ise ortadan kalkmaktadır. Senyoraj gelirleri ortadan kalkmakta
veya kalkmasa bile önemli ölçüde azalmaktadır. Bu da hafife alınmayacak bir
dezavantajdır (Bulut ve Demirel, 2012: 140).
2.2.4. Kurdan Fiyatlara GeçiĢ
Bilindiği gibi, döviz kurunda meydana gelen bir değiĢme sonucunda, ithal ve
ihraç malların fiyatlarında değiĢiklikler meydana gelmektedir. Bu değiĢime geçiĢ adı
verilir. Eğer; döviz kurunun belli bir oranda yükselmesi durumunda, ihraç malları
yabancı para kurundaki yükselme ile aynı oranda ucuzlamıĢ ve ithal malları ise aynı
oranda pahalı duruma gelmiĢse, bu durumda geçiĢ etkisinin tam olduğu ifade edilir.
Yabancı para ile ihraç mal fiyatları daha düĢük oranda ucuzladığında ve yerli para ile
yabancı paraların daha düĢük seviyede pahalılaĢtığında, kısmi bir geçiĢ etkisinin
varlığından söz edilir (Seyidoğlu, 2013: 473).
Bugüne kadar, bu konu hakkında çeĢitli çalıĢmalar yapılmıĢtır. ÇalıĢmalarda
döviz kurundan fiyatlara geçiĢ etkisi genellikle; doğrudan ve dolaylı olarak iki Ģekilde
tanımlanmıĢtır. Her iki açıklama da açık bir ekonomi için aynı derecede öneme sahiptir.
Tek fiyat kanunu ve SGP (satın alma gücü paritesi) doğrudan tanımlama Ģekli içerisinde
yer alırken, toplam talep kanalı dolaylı kanaldır (Damar, 2010: 9) . Tek fiyat kanunu;
aynı malın, aynı zamanda farklı yerlerde farklı fiyattan satılamayacağını ifade eder
(Mankiw, 2010: 156). Gümrük masrafları ve nakliye maliyetleri gibi sebepler
düĢünüldüğünde tek fiyat kanunu genelikle gerçekleĢmez. Tek fiyat kanunun temelinde
yer alan döviz kurunun belirlenmesine yönelik bir yaklaĢım olan SGP, döviz kurunun
ülke cari fiyatları tarafından oluĢtuğunu ifade etmektedir. Bu teoriye döviz kurunun
belirlenmesine yönelik teorik yaklaĢımlar açıklanırken detaylı yer verilmiĢtir. Bir
ekonomide, ticarete konu olan malların yanında ticarete konu olmayan mallar olması
sebebiyle doğrudan yaklaĢımdan sapmalar olmaktadır. Dolaylı yaklaĢım olan toplam
41
talep kanalında ise kurda meydana gelen artıĢ yurt içi malları yabancı tüketici grubu
açısından, nispeten ucuz hale getirmekte ve bu sebeple ihracat ve toplam talebin artıĢına
sebep olmaktadır. Nominal ücret sözleĢmeleri öngörülerek ele alındığında ise, kısa
dönemde çıktı artıp uzun dönemde ücretlerin eski seviyelerine dönmeleri sebebiyle çıktı
azalacaktır. Bu sebepledir ki, kurdaki artıĢ çıktı düzeyinde geçici bir artıĢa sebep
olurken fiyatlarda kalıcı bir etkiye yol açacaktır (Damar, 2010: 9).
Türkiye‟de fiyatların göreceli olarak, dünya fiyatlarından daha hızlı artması dıĢ
ticarette açıklara neden olmaktadır. Piyasada oluĢan kur artıĢlarından, yani ulusal
paranın dıĢ değer kaybı sonrasında ticaret bilonçosunda meydana gelen değiĢimler
genellikle J harfine benzetilmiĢtir. Yani bunun anlamı, kur artıĢına takiben ticaret
bilançosu önce dahada bozulmakta, ama sonra da düzelmektedir. Bu değiĢimler tıpkı bir
J harfi gibidir. Üretici ve tüketici kesimi kur artıĢlarına zamanla ayak uydurmaktadır.
Uzun dönem esnekliklerin bazen yarısı ilk yılda gerçekleĢmektedir. Ġthal malların yurt
içi talep esneklikleri ile ihraç mallarının dıĢ talep esnekliği toplamının 1‟e eĢit veya
1‟den büyük olması dıĢ ticaret açığını giderici etkide bulunmaktadır. Döviz piyasasının
istikrarı da buna bağlıdır. Marsall- Lerner koĢulu olarak adlandırılan bu koĢulun
gerçekleĢmemesi J-eğrisi etkisine yol açar. Kur artıĢının ticaret bilançosunu ne kadar
zaman diliminde düzelteceği ülkelere göre değiĢmekle birlikte genellikle bu sürenin iki
yılın üzerinde olduğu çalıĢmalarca saptanmıĢtır. Fakat J-eğrisi esnek kurda ciddi bir
sorun oluĢturabilir. Esnek kur uzun dönemli hedefini aĢabilir (over-shooting). Ulusal
para uzun dönemde mevcut denge sınırından fazla bir değer kaybı yaĢarsa, ekonomiye
gereksiz kaynak arttırmaları olabilir (Seyidoğlu, 2009, 474-475).
BaĢta ithalatı yüksek olduğu, ülke içinde ikamesi sınırlı olan, fakat ticarette payı
yüksek olan mallara sahip ve dıĢa açık ekonomilerde, döviz kurundan fiyatlara geçiĢ
etkisinin daha yüksek olduğu görülmektedir. Ayrıca; sabit kur rejimi uygulayan, para
politikası istikrarsız, enflasyonu yüksek ülkelerde geçiĢ etkisinin daha yüksek olduğu
kabul görmektedir (Damar, 2010: 8).
42
2.3. DÖVĠZ KURUNUN BELĠRLENMESĠNE YÖNELĠK TEORĠK
YAKLAġIMLAR
1973 yılında Breetton Woods sisteminin sona ermesi ve sanayileĢmiĢ ülkelerin
ulusal paralarının dalgalanmaya bırakılması sonrasında döviz kurlarındaki değiĢimlerin
nedenlerini açıklayabilmek için çok sayıda teori ortaya atılmıĢtır. “Döviz kurunun
belirlenmesi konusunda genel olarak “satın alma gücü paritesi”, “parasal döviz kuru
yaklaşımı”, “aktif döviz kuru yaklaşımı”, “portföy yaklaşımı” ve “etkin piyasa
hipotezi” kuramları anlatılmaktadır.” (Ordu, 2013: 8).
2.3.1. Satın Alma Gücü Paritesi YaklaĢımı
Satın alma gücü paritesi (SGP) yaklaĢımı, döviz kurlarının uzun dönemli
değerinin belirlenmesinde kullanılan yaklaĢımların en eski yaklaĢımlardan biridir
(Ağcaer, 2003: 15). Satın alma gücü paritesi kuramının, 1920‟li yıllarda Ġsveçli bir
ekonomist olan Gustaw Cassel tarafından öne sürülmüĢ olduğuna dair yaygın bir inanıĢ
vardır ve bu teori çeĢitli paraların arasındaki iliĢkiyi açıklamaya çalıĢan baĢlıca
teorilerden bir tanesi kabul edilir (GümüĢeli, 1994: 83).
SGP teorisinin kökenlerini 16 ve 17. Yüzyıl boyunca Ġspanya‟daki Salamanca
okulunun felsefeci ve din adamlarının yazılarında bulmak oldukça mümkündür. Fakat
döviz kuru üzerine tartıĢmalar 19. yy ortalarında baĢlamıĢtır. 1. Dünya SavaĢında ise
duraklama göstermiĢ ve Gustaw Cassel‟in yazılarıyla can bulmuĢtur. Cassel(1916)
yazılarında genellikle fiyatlar ve döviz kuru arasındaki iliĢkiye değinmiĢ 1918‟e
gelindiğinde satın alma gücü kavramını ilk defa kullanmıĢtır. Böylece SGP‟nin bir teori
olarak ortaya çıkıĢı 1.Dünya SavaĢı yıllarına rastlamaktadır (AbuĢoğlu, 1990: 10).
SGP, en genel biçimiyle iki ülkenin fiyatlar genel düzeyi ile nominal döviz kuru
arasındaki bir iliĢkinin varlığı biçiminde tanımlanabilir. SGP teorisinin altında yatan
temel fikir, iki ülke fiyatlar genel düzeyi oranının, denge döviz kurunu temsil ettiğidir (
Bulut ve Demirel, 2012: 74).
Big Mac Endeksi SGP‟i anlamamızda iyi bir örnek oluĢturmaktadır. 1986
yılında farklı ülkelerin para birimlerinin birbirlerine olan oranlarını gözlemlemek
amacıyla oluĢturulmuĢtur. 1 Amerikan Dolarının tüm ülkelerde aynı satın alma gücüne
43
sahip olduğunu varsaymaktadır. Satın alma gücü paritesini savunanlar uzun dönemde
her ülkenin para birimlerinin temel olarak aynı miktarda mal alabilecek Ģekilde
dengeleneceğini beklemektedirler (Uzunoğlu, 2003: 20-21).
Teori Cassel‟in görüĢlerine dayanılarak Ģu Ģekilde ifade edilebilir. Eğer bir
ülkede enflasyonist bir seyir var ise yeni denge kuru fiyat artıĢlarına göre düzenlenmek
durumunda kalır. A ülkesinde fiyatlar belli bir dönemde % 100, B ülkesinde ise %1000
artıĢ göstermiĢ ise iki para arasındaki döviz kurunun değiĢmesi gerekmektedir.
Enflasyondan önce 1 birim A ülkesi parası, 5 birim B ülkesi parası olursa yeni denge
kuru 1 birim A parası için 50 birim B parası olmalıdır. Bu durumda iki ülkedeki fiyat
seviyesi bağımsız değiĢken döviz kuru ise bağımlı değiĢken durumundadır. Cassel‟in
ve ekolünün iktisadi düĢünceye etkisi bu Ģekildedir (AbuĢoğlu, 1990: 11).
Cassel SGP teorisini tarafından mutlak ve nispi olmak üzere iki değiĢik yolla
açıklayarak teoriye yeni katkılar da sağlamıĢtır.
2.3.1.1. Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi
Bir mal için geçerli olan tek fiyat yasasının birden fazla mala uyarlanmıĢ hali
olarak tanımlanır. Parite ise bir ürünün fiyatından hareket etmekten ziyade sayıca çok
malın ağırlıklı ortalamasını veren üretici fiyat endeksleri, tüketici fiyat endeksleri,
GSYĠH deflatörü gibi fiyat endekslerinden hareket etmektedir. Pariteye göre, belli bir
mal sepeti ya da endeks değeri döviz kurlarıyla iliĢkilendirildiği zaman diğer ülke
piyasalarında da aynı satın alma gücüne sahip olmalıdır. Ülkeler arasındaki satın alma
gücü eĢitliğini sağlayan ise yine döviz kurudur. (Yalçıner, 2012: 170). Yani mutlak
SGP; iki ülkenin fiyatlar genel düzeyinin iki ülke arasındaki döviz kuruna eĢit olduğunu
ifade eder. (Bulut ve Demirel, 2012: 74).
Mutlak SGP Ģu Ģekilde ifade edilebilir (Ordu, 2013:10):
Px/p*x=ex
Px: x zamanındaki yerel fiyatları,
p*x: x zamanındaki yabancı fiyatları,
ex: Nominal döviz kurunu göstermektedir.
44
Ġki ülkedeki aynı ürün sepetinin fiyatlarının, ortak bir para birimi ile
ölçüldüğünde eĢit olması gerekmektedir. Ortak bir para birimiyle ölçüle fiyatlarda bir
farklılık ortaya çıktığı durumda talebin bu farklılıkları yakınsayacak Ģekilde kayması
gerekmektedir. Örneğin; eğer aynı ürün sepeti ABD ve Ġngiltere tarafından üretiliyorsa
ve Ġngiltere‟deki fiyat ortak bir para birimi ile ölçüldüğünde daha düĢük ise bu sepete
olan talebin Ġngiltere‟de artması ABD‟de ise azalması gerekmektedir. Ortak bir para
birimi ile ölçüldüğünde her iki güç, sepet fiyatlarının benzer olmasına sebep olmaktadır.
Ama aslında nakliye masraflarını, gümrük vergileri ve kotaları düĢünüldüğünde, bunlar
SGP‟nin mutlak biçimini engelleyebilirler. Verilen örnekte; eğer ki nakiye masrafları
yüksek olmuĢ olsaydı, ürün sepetlerine olan talep ileri sürüldüğü gibi değiĢmeyebilirdi.
Bu sebeple de fiyat farklılığı devam edebilirdi (Madura, 2012: 233).
2.3.1.2. Nisbi Satın Alma Gücü Paritesi
Nispi SGP, döviz kurlarındaki yüzde değiĢmenin iki ülkenin fiyatlar genel
düzeyindeki yüzde değiĢmelere yani iki ülkenin enflasyon oranındaki farklılığına eĢit
olduğunu ifade etmektedir (Bulut ve Demirel, 2012: 75).
Nispi satın alma gücü paritesinde, baz alınan baĢlangıç yılı söz konusudur. Buna
göre; döviz kuru, iki ülkenin mutlak fiyat düzeylerinden ziyade enflasyon oranlarını
yansıtacak Ģekilde değiĢim göstermektedir. Nispi SGP‟nin uzun dönemli reel faktörlere
bağlı denge döviz kuru gösteren bir araç olduğu söylenmektedir. Bu kanıya ise uzun
dönemlerde kur değiĢikliği ve SGP arasında bir uyum mevcut olmasından dolayı
varılmıĢtır (Seyidoğlu, 2007: 384).
SGP‟nin nispi biçimi nakliye masraflarları, gümrük vergileri, kotalar gibi piyasa
aksaklıklarının olması olasılığını açıklamaktadır. Yani, belirtilen piyasa eksikliklerinden
dolayı aynı ürün sepet fiyatlarının farklı ülkelerde ortak para birimiyle ölçülse dahi aynı
olmayacağını kabul etmektedir. Fakat; nakliye masrafları ve ticari ambargolar
değiĢmediği sürece sepetlerin fiyatlarındaki değiĢme oranının ortak para birimi ile
ölçüldüğünde biraz benzerlik göstereceğini ifade etmektedir. Aslında nispi SGP‟nin
arkasında yatan mantık, ürünler ister ülke içinden ister yurt dıĢından alınsın nispi satın
alma gücünün aynı olması için döviz kurunda bir ayarlamanın gerekli olduğudur. Eğer
ki satın alma gücü eĢit durumda değil ise satın alma gücü eĢit duruma gelene kadar
45
tüketici grubu alımlarını ürünlerin daha ucuz olduğu yere doğru kaydıracaktır (Madura,
2012: 234).
2.3.2. Parasalcı Döviz Kuru YaklaĢımı
Parasalcı yaklaĢımının üzerinde durduğu ana noktaları Ģu Ģekilde özetlemek
mümkündür (Seyidoğlu, 2007: 385):
a. Parasalcı yaklaĢımın ana amacı dıĢ dengeyi sağlamaktır.
b. Para arzı Merkez Bankası tarafından ayarlandığı için, bu yaklaĢımda odak noktası,
para talebi ve onun belirleyicileridir.
c. Parasalcı yaklaĢıma göre döviz kuru; yabancı para biriminin ulusal para cinsinden
fiyatı olarak kabul edilmektedir. Ayrıca, döviz kuru mevcut ulusal para stoklarının
göreceli arz ve talebi tarafından belirlenmektedir ve döviz kurlarındaki dengesizlik para
politikası ile giderilebilmektedir.
d. Döviz kurlarındaki söz konusu değiĢiklik, para talep ve arzı dengesizliklerinden
kaynaklanmaktadır.
Bunlara ilaveten, döviz kurunu, sermaye piyasalarında göreceli arz ve talebi
belirlemekte olduğu anlayıĢı, bu yaklaĢımdadır. Fakat; bununla ilgili yapılan uygulamalı
çalıĢmalar, kuramsal beklentilere uygun sonuçlar vermemektedir. Bunun en önemli
nedeni, parasalcıların ileri sürdüğü gibi para talebi fonksiyonunun kararlı olmamasıdır.
YaklaĢımın en temel varsayımı; sermaye akıĢının serbestliğidir. Sermaye akıĢında
herhangi bir engel ve kısıtlama olmadığından alıĢveriĢlerde de iĢlem maliyeti yoktur. Bu
varsayımlara ulusal ve uluslararası tahvillerin tam ikame edilebilir olması da eklenirse
portföyler sürekli denge durumunda olacaktır. Ülkedeki faizler ise uluslararası faiz oranı
ve ulusal para biriminin değer kaybetme oranı beklentisinin toplamına eĢit durumda
olacaktır. Bu sayede ise iç ve dıĢ sermaye piyasaları ortak bir pazara indirgenecek ve
sadece ulusal ve uluslararası para piyasası döviz kurunun belirleyicisi olacaktır.
Dünyada 1973 yılında esnek kur sistemine geçilmesi sonrasında döviz kurlarında
meydana gelen oynaklığın uygulanan para politikası ile yakından iliĢkili olduğu
gözlemlenmiĢtir ve bu yüzden döviz kurlarının para politikasındaki değiĢmelere nasıl
cevap vereceği parasalcı modelin hareket noktası haline gelmiĢtir (Bulut ve Demirel,
2012: 85).
46
“Parasalcı yaklaşım, teorik olarak çok iyi kurgulanmasına rağmen, pratikte
uygulamanın aksaklıklara sebep olduğu ve beklenen sonuçları vermediği görülmüştür.
Bunun sebepleri olarak; para talebi fonksiyonunun, monetaristlerin iddia ettikleri gibi
kararlı olmaması; finansal varlıklar arasında tam ikamenin mevcut olduğu
varsayımının ve SGP’ye ait varsayımların gerçekçi olmaması sayılabilir” (Akkaya,
2007‟den Aktaran, Ordu, 2013: 13).
2.3.3. Aktif Döviz Kuru Piyasası YaklaĢımı
Aktif döviz kuru piyasası yaklaĢımına göre; döviz kurları, iki ulusal paranın
veya iki aktifin nispi fiyatıdır. Bu teoriye göre, bir paranın değeri bu para veya aktiflerin
arz ve talebi tarafından belirlenecektir. Teori, çeĢitli ülke paralarına olan talepteki
değiĢiklikleri; beklentilere, gelir ve getiri oranlarına bağlamaktadır. Bu çerçevede döviz
kurları sadece dıĢ ticaret kapsamında değil, makro ekonomik yapının geneli içerisinde
de değerlendirilmelidir. Teoriye göre, cari döviz kurlarının belirlenmesinde gelecekteki
döviz kuru ile ilgili beklentiler önem arz etmektedir. Hatta bu beklentilerin rolü, yurt
içindeki fiyat değiĢimlerinden daha önemlidir. Para talebinin bir değiĢim aracı olarak
varlığı inkar edilemez ve bununla birlikte finansal aktifler stoku dolaĢımdaki para
hacmine göre ya da cari iĢlemleri yürütmek için ihtiyaç duyulan para hacmine göre çok
daha fazla önemlidir. Döviz kuru gelecekte uygulanması beklenilen para politikalarına
iliĢkin bekleyiĢlerden ve para politikalarından etkilenmektedir. Beklentilerdeki
değiĢiklikler farklı paralar türünden aktiflerin taleplerinde değiĢikliklere yol
açmaktadır. Aktif döviz kuru piyasası yaklaĢımında ulusal ve yabancı aktifler arbitraj
iĢlemlerinin kolaylıkla gerçekleĢtirilebileceği serbest bir döviz piyasasına ihtiyaç
duyulmaktadır. Aynı zamanda geliĢmiĢ para ve sermaye piyasaları da önemlidir. Bu tür
imkanların mevcut olmadığı durumlarda döviz kurları mal piyasasındaki arz ve talebe
ve resmi müdahalelere göre belirlenmek durumunda kalacaktır (Oksay, 2001: 42).
2.3.4. Portföy YaklaĢımı
Bilindiği üzere döviz kurlarında günlük oynaklıklar meydana gelmektedir. Bu
günlük değiĢmeler, yabancı menkul kıymetlerin arz ve taleplerinde birtakım
değiĢmelere neden olmaktadır. ĠĢte bu değiĢimleri açıklamaya çalıĢan yaklaĢım, potföy
47
yaklaĢımıdır. Riski minimize ederek maksimum çıktı elde etmek bu yaklaĢımın
amaçlarından biridir.
Portföy analizinde yerli ve yabancı senetler birbirlerini tam anlamıyla ikame
edemeklerinden dolayı portföy kompozisyonu faiz oranı ve döviz kuru birbirlerini
karĢıklı olarak etkilemektedir. Bu analizde korunmuĢ faiz paritesi geçerlidir. Bu yüzden
beklenen döviz kuru değiĢmeleri ülkeler arası faiz farklılıklarına bağlı değildir. Bu
analiz sayesinde döviz kuru kararlarının belli bir miktar servet üzerinde yaptığı etki
incelenebilmekte ve servet stoğuna göre birikmiĢ servetteki değiĢimler ihmal
edilebilmektedir (Oksay, 2001: 46).
Portföy dengesi modelinde dünya ekonomisi özellikle de parasal ve finansal
varlık piyasalarının bütünü olarak değerlendirilmektedir. ĠĢlem yapan bireyler bu
yaklaĢımda fayda maksimizasyonu ile iĢlem yaptıklarını kabul etmektedirler. Döviz
kurlarındaki değiĢmeler yatırımcıların portföyünü etkilemektedir. Varlıklar arasında
yapılan sürekli arbitraj iĢlemleri de varlıkların zorunlu olarak döviz piyasalarından geçiĢ
yapmalarının bir sonuç olmaktadırlar. Döviz kurları ile ilgili portföy dengesinin önemli
bir çeĢidi güvenli sığınak etkisidir (Bulut ve Demirel, 2012: 95-97). Güvenli sığınak
etkisi teorisine göre yerli ve yabancı senetler politik risklerden dolayı ayrılmaktadırlar.
Ülke içi yatırımcılar gelecekteki olumsuz beklentileri sebebiyle fonlarını yabancı
ülkelere yatırabilirler. Bunun sonucunda ise bir para ötekine göre daha fazla değer
kazanabilecektir (Oksay, 2001: 46).
2.3.5. Etkin Piyasa Hipotezi YaklaĢımı
Eugene Fama tarafından 1970 yılında geliĢtirilen etkin piyasa hipotezi (EPH),
menkul kıymet fiyatlarının mevcut tüm bilgileri yansıtması ve piyasalarda bilgi ve iĢlem
maliyetinin sıfır olması Ģeklinde ifade edilen bir teoridir. EPH‟ye göre; yatırımcılar,
genellikle her zaman piyasadaki yeni bilgilere hemen sahip olmaktadır (Yıldıran, 2003:
44).
Etkin piyasa; oldukça geniĢ ve akılcı davranan yatırımcı gruplarınımn karlarını
maksimize etmek amacıyla rekabet halinde olduğu piyasa olarak tanımlanmaktadır. Bu
piyasada bilgiye herkes kolaylıkla ulaĢabilir. Hipotezde fiyatların çoğunlukla alıcı ve
48
satıcı tarafından belirlendiği ve iĢlem maliyetinin düĢüklüğüne vurgu yapılmaktadır. Bu
yaklaĢım esasında döviz piyasanın etkin iĢlediği üzerine bir inĢadır. Bu yaklaĢımda;
gelecekte oluĢabilmesi ihtimal bilgi, piyasaya anında yansır ve cari döviz kuru bu
bilgilerden hareketle yeniden oluĢmaktadır. Temel ve teknik yaklaĢımlar kabul
edilmemektedir. Fiyatların rassal oluĢmasından dolayı fiyat belirleme yaklaĢımları
gereksizdir. Ayrıca, piyasalardaki fiyat değiĢimlerinin de birbirinden bağımsız olduğu
vurgulanır. Fiyatlar, elde edilen bilgilere göre oluĢtuğu için yanlıĢ fiyatlandırmanın
önüne geçilmiĢ olur. Her ne kadar etkin piyasa yaklaĢımı, oldukça fazla destekleyici
kitle bulsa da, sert eleĢtirilere de maruz kalmıĢtır. Piyasada oluĢan balonların peĢinden
çöküĢler getireceği ve bu çöküĢlerin hisse senetlerini çok kısa sürede gerçek değerinin
altına düĢüreceği bu eleĢtirilerden biridir (Ceylan, 2015; Sümer ve Aybar, 2016: 76).
Elde edilen bilginin; doğru, güvenilir, güncel ve yatırım için gerekli, faydalı bir
bilgi olması gerekmektedir. Doğru bir yatırıma, doğru bir bilgiyle ulaĢılır. Doğru bir
yatırım, bu yatırımı yapana en verimli Ģekilde döner. Piyasa ise etkin duruma ulaĢır.
Her piyasanın etkinlik seviyesi farklı olması sebebiyle, etkin piyasa hipotezi,
güçlü zayıf ve orta olmak üzere üç seviyede değerlendirilir. Zayıf etkin piyasa da
tarihsel veriler kulanılarak gelecek ile ilgili bir tahmin yapmak mümkün değildir. “Özet
olarak, teknik analizler kullanılarak piyasa üzerinde kazanç sağlamanın mümkün
olmadığı, fiyatların rastgele seyrettiği ve çeşitli formasyonlar oluşturmadığı, fakat
aksine temel analizin belirli seviyede avantaj sağlayabileceği görüşü hakimdir.”
(Ceylan, 2015). Orta etkin piyasada piyasaya yeni bir bilgi giriĢi söz konusu olduğu
zaman diliminde, bilgi anında fiyat düzeyini etkileyebilecektir. Bu görüĢe göre avantajlı
olabilecek bilgi ancak içeriden sağlanan bilgidir. Çünkü halka açık bilgi kullanıldığında,
piyasa üzerinden getiri elde edilmesi güçtür. Güçlü etkin piyasa seviyesinin de kendine
has bazı ayırıcı özellikleri vardır. “Bu seviyede ise halka açık bilgi ile beraber içeriden
sağlanan bilgilerin de piyasa ortalamasının üzerinde getiri elde etmek için faydasız
olduğu görüşü hakimdir. Sonuç olarak, bu görüşe göre hiç bir yatırımcı piyasanın
üzerinde getiri elde edemeyecektir, bunu başaran kişinin olasılık dahilinde şansı yaver
gitmiştir.” (Ceylan, 2015).
49
Piyasanın etkinliği için tüm bilgilerin elde edilmesi gerekmektedir. Çünkü;
sorgusuz sualsiz bir analiz yöntemini kabul etmek doğru değildir. Yapılan çalıĢmalar ve
kullanılan yöntemler dıĢlanamaz. Eksik bilgi mevcutsa ya da geçmiĢ dönemi
ilgilendiren, artık proje için herhangi bir önemi kalmamıĢ olan bir bilgi mevcut ise
fiyatların oluĢumu, bu verilerle sınırlı ve etkisiz olacaktır. Bu da piyasayı etkisiz
kılacaktır. Zayıflığını arttıracaktır. Bu sebepledir ki, tüm verilere ulaĢılmak zorundadır.
Tüm bilgiler doğru Ģekilde analize edilmeli, uygulanmadır. Fakat, bilgilerin tamamına
bireyler tarafından ulaĢmanın zorluğu sebebiyle piyasa tam olarak etkin olamamaktadır.
Eğer gerçek verilere piyasa tarafından ulaĢılabilme imkanı arttırılırsa, piyasada gerçek
anlamda etkinliğini sağlayabilecek konuma gelecektir. Aksi takdirde eldeki verilerle
piyasanın tam anlamda etkin olması güçtür (Ordu, 2013: 17).
50
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
DÖVĠZ KURUNUN DIġ TĠCARETE ETKĠSĠ: AMPĠRĠK ÇALIġMA
Bilindiği üzere, dıĢ ticaret bir ülkenin ekonomik açıdan gücünün
göstergelerinden bir tanesidir. Döviz kuru ise ticarete yön veren bir unsurdur. Bu
sebeple döviz kurunundaki değiĢikliğin ticaret üzerindeki etkisi saptanırsa, ülkenin dıĢ
ticaretine Ģekil verebilecektir.
Döviz kurunun dıĢ ticaret üzerine etkisi, her zaman merak konusu olmuĢ ve bu
sebeple de bir çok çalıĢma da ele alınmıĢtır. Fakat, çalıĢmalarda ele alınan dönemlerin
farklılığı ve uygulanan testlerin çeĢitliliği sonuçlarına yansıdığından daha fazla çalıĢma
yapılması gerekmektedir. Döviz kurlarının sürekli değiĢmesi sebebiyle her dönem etki
dereceleri ve test sonuçları da değiĢebilmektedir. Bu yüzden, bu çalıĢmada dönem
verileri ampirik bir çalıĢma ile ele alınmıĢtır. Bu bölümde öncelikle kullanılacak veri ve
yöntemler hakkında bilgiler verilmiĢ, ardından bu konu hakkında yapılan çalıĢmalar
incelenerek seçilmiĢ bir literatür taraması oluĢturulmuĢtur. Eviews 9 programı
kullanılırak döviz kurunun dıĢ ticaret üzerine etkisi incelenmiĢ ve model doğrulama
testleri yapılarak denklem tahmin ve sonuçlarına yer verilmiĢtir. Verilerin sonuçları
grafikler ve tablolar yardımıyla ele alınmıĢ, açıklanıp test sonuçlarına göre
yorumlanmıĢtır.
3.1. ANALĠZĠN AMACI
Analiz, bilindiği üzere aralarında ekonomik anlamda iliĢki olduğu düĢünülen
verilerin iktisadi anlamda incelenmesini ifade eder. Veriler hakkında durum tespiti
yapmak ve bunu değerlendirmek analizler sayesinde daha kolay olmaktadır. Bu amaçla,
tablo ve grafikler kullanılır ve değiĢkenlerin iliĢkisine bakılarak yorum yapılır.
Bu çalıĢmadaki ekonometrik analizin amacı, döviz kurunun ithalat ve ihracata
etkisini sayısal olarak ortaya koymaktır.
3.1.1. VERĠ SETĠ
Türkiye‟de döviz kurunun dıĢ ticarete etkisi, 2005: 1-2015: 12 yılları arasındaki
aylık veriler ele alınarak yapılmıĢtır. Bu çalıĢmada ihracat (X), ithalat (M), döviz kuru
51
(DK) olmak üzere toplamda üç değiĢken kullanılmıĢtır. Bu üç değiĢkenin seçilmesinin
nedeni, hiçbir etki dahil edilmeden sadece döviz kurunun dıĢ ticarete etkisini
saptamaktır. Amaç bu olsa da, test yorumunda gelir dahil edilerek yapılan çalıĢma da
mevcuttur. Burada ise reel GSYĠH kullanılmıĢtır. Döviz kurunun dıĢ ticaret üzerine
etkisi üzerine yapılmıĢ ve yazılmıĢ çeĢitli çalıĢmalar incelendiğinde, bu etkinin zaman
ve dönemler itibariyle çeĢitli testler uygulanarak saptanmaya çalıĢıldığı görülmektedir.
Yapılan çalımalar ele alındığında incelenen veri setlerinin, daha az süreyi kapsayan
çalıĢmalar da mevcut olmakla birlikte, genellikle 10 yıl ve üstü ele alındığı
görülmektedir. Tez çalıĢmasında, ele alınan sürenin tespitinde herhangi bir amaç
güdülmemiĢtir. Yapılan çalıĢmaların ıĢığında uygun sürenin bu aralıkta olduğu kanısına
varılarak bu süre aralığı seçilmiĢtir. Aylık verilerle çalıĢılmasının nedeni her bir aydaki
birim değiĢmenin etkisinin görülmek istenmesidir.
3.1.1.1. Reel (Efektif) Döviz Kuru
Ġki ülke arasındaki reel döviz kuru, nominal döviz kuru ile iki ülkenin fiyat
düzeylerinden yola çıkılarak hesaplanmaktadır. Reel döviz kuru düĢük durumda ise
yabancı mallar göreli olarak ucuz ve yurtiçi mallar göreli olarak pahalıdır. Reel döviz
kuru yüksek durumda ise yabancı mallar göreli olarak pahalı ve yurtiçi mallar göreli
olarak ucuzdur (Mankiw, 2010: 147). Bu sebeple de ülkenin dıĢ ticareti kurdan
etkilenebilmektedir. Çünkü; döviz kuru artıĢı, ulusal parada yabancı paralara kıyasla
değer kaybı yaratmaktadır. Döviz kuru azalıĢında ise ulusal para değer kazanmaktadır.
Kur dalgalanmalarının dıĢ ticarete yaptığı etkinin boyutunu saptamak amaçlı bu
değiĢken kullanılmıĢtır.
ÇalıĢmada, değiĢken olarak TÜFE bazlı reel (efektif) döviz kuru (2003: 100)
kullanılmıĢtır. TCMB‟nin kura müdahale için TÜFE bazlı reel (efektif) döviz kurunu
kullanması sebebiyle bu değiĢken tercih edilmiĢtir. Veri, TCMB elektronik veri dağıtım
sisteminden (evds) dolar cinsinden alınmıĢtır.
3.1.1.2. Ġhracat
Zaman serileri ile yapılan çalıĢmalarda, bilindiği gibi iktisadi zaman serileri
mevsim, konjenktür ve düzensiz hareketlerin etkisi altındadır. Daha doğru sonuçlar elde
52
edebilmek için mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmıĢ ihracat (X) verisi
kullanılmıĢtır. Ġhracat verisi, TCMB elektronik veri dağıtım sisteminden (evds) bin
ABD doları cinsinden alınmıĢtır.
Ülke parasının yabancı paralara karĢı değer kaybetmesi durumunda ihracatın
artması, ülke parasının yabancı paralara karĢı değer kazanması durumunda ise ihracatın
azalması beklenir.
3.1.1.3. Ġthalat
Bilindiği üzere, Türk Lirasının yabancı para birimleri karĢısındaki değeri,
yabancı malı nispeten ucuz hale getirmekte ve bu da ithalata ve ithalatı girdi olarak
kullanan ihracat sektörlerine etki etmektedir. Bu bakımdan etkinin saptanması, ülkede
sektörlere yön verecek ele alınacak politikaları da Ģekillendirecektir.
Mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmıĢ ithalat (M) verisi TCMB elektronik
veri dağıtım sisteminden (evds) bin ABD doları cinsinden alınmıĢtır.
Ülke parasının yabancı paralara karĢı değer kaybettiği durumda ithatın düĢmesi,
ülke parasının yabancı paralara karĢı değer kazandığı durumda ise ithalatın artması
beklenir.
3.1.1.4. Gayrisafi Yurt Ġçi Hasıla (GSYĠH)
Gayrisafi yurt içi hasıla, belirli bir dönemde bir ekonomide üretilen tüm nihai
mal ve hizmetlerin piyasa değeri olarak tanımlanmaktadır (Mankiw, 2010: 20). Reel
GSYĠH çıktının sabit fiyatlarla değerini verdiği için nominal GSYĠH‟dan daha iyi bir
ölçüm imkanı sunduğundan çalıĢmada reel GSYĠH kullanılmıĢtır.
Modele gelir dahil edildiğinde ithalatta ortaya çıkan etkiyi saptamada kullanılan
bu değiĢken, 1998 fiyatlı reel GSYĠH‟dır. Bu veri çeyrek dönem olarak açıklandığından
bu etki saptanırken, diğer değiĢkenler çeyrek döneme dönüĢtürülerek modele dahil
edilmiĢtir. GSYĠH verisi TCMB elektronik veri dağıtım sisteminden (evds) bin TL
olarak alınmıĢ ve bu veri ABD dolarına çevrilerek modele dahil edilmiĢtir.
53
Gelir artıĢının alım gücünü arttırdığı düĢünüldüğünde, ülke açısından GSYĠH
artıĢı durumunda ülke ithalatının artması beklenir.
3.1.2. YÖNTEM
Bilindiği gibi, ekonometride modeller çoğunlukla zaman serisi verilerine
dayanmaktadır. Zaman serileri; özelliği, yapısı ve bizzat kendisiyle gelecek tahmininde
kullanılan bir bilgi kaynağı olarak kabul görür. Aynı zamanda da bir yöntemdir.
Gelecek tahmininde dikkat edilmesi mühim olan nokta, esasında sebep-sonuç
bağlantısından çok, serinin güvenilir bir uzantısını saptamaktır. Zaman serisi verileri
kullanılarak yapılan çalıĢmalarda doğru sonuçlara ulaĢmak için ele alınan değiĢkenlerin
durağanlıkları önem arz eder. DeğiĢkenlerin durağan olmaması durumunda sonuçlarda
sapmalar olabilir. DeğiĢkenlere iliĢkin regresyon analizleri gerçeğe uymayan sonuçlar
verebilir (Tarı, 2010: 374). Tez çalıĢmasında serilerin durağanlıkları, augmented dickey-
fuller (ADF) yöntemi ile incelenmiĢtir. 1. Derece farkları alınarak durağan duruma
getirilmiĢtir.
DeğiĢkenler arasındaki uzun dönem iliĢkisinin varlığını saptamak için çoklu
doğrusal regresyon analizi yapılmıĢtır.
DeğiĢkenler arasındaki nedensellik iliĢkisi ise Granger nedensellik analizi
yöntemiyle incelenmiĢtir. Aralarındaki etkileĢimi ortaya koymak için VAR analizinden
faydalanılmıĢtır. DeğiĢkenler arasında eĢbütünleĢmenin tespiti için; Johansen
eĢbütünleĢme testi yapılmıĢtır. Wald-coefficient testi yapılmıĢtır. Denklem tahmin
edilip model doğrulama testleri yapılmıĢtır. Model doğrulama testlerinde, değiĢen
varyans ve otokorelasyon testlerine yer verilmiĢtir. Vektör hata düzeltme modeli
yöntemiyle uzun dönem analizi ve etki tepki analizi yapılarak değiĢkenler arasındaki
iliĢki yorumlanmıĢtır.
3.2. LĠTERATÜR TARAMASI
Zengin (2001), Türkiye için 1994-2000 yıllarını kapsayan bir çalıĢma yapmıĢtır.
Döviz kurları ve dıĢ ticaret arasındaki nedenselliğin yönünü saptamak amaçlı bu
çalıĢmayı yürütmüĢtür. Bu konuyu ele alan yaklaĢımlardan olan; yansıma ve ticaret
yaklaĢımlarının dönemler itibariyle etkisini saptamaya çalıĢmıĢtır. Ele alınan çalıĢmada;
54
serileri Ewievs programında mevsimsel etkiden arındırmıĢtır. Vektör otoregresyon
analizi (VAR), nedensellik ve eĢbütünleĢme testlerinden faydalanmıĢtır. ÇalıĢma
sonuçlarına göre, VAR modelinde, ihracat ve ithalat fiyat endekslerinden reel döviz
kurlarına doğru doğrudan bir nedensellik iliĢkisi saptamıĢtır. Döviz kurlarından ithalata
doğru ise direkt bir etki saptamıĢ ve ihracat üzerinde bu etkiyi bulamamıĢtır. Ele aldığı
üç değiĢken arasındaki söz konusu güçlü iliĢkinin, kurun ticaret dengesizliğini
gidermede etkisiz bir araç haline getirdiğini belirtmiĢtir.
Acaravcı ve Öztürk (2002), 1989-2002 dönemini kapsayan bir çalıĢma
yapmıĢtır. ÇalıĢmada aylık verileri kullanmıĢtır. ÇalıĢmanın amacı, döviz kurlarındaki
değiĢikliklerin, Türkiye'nin ihracatına ne denli etki ettiğini saptamaktır. Bu amaçla
çalıĢmada, nedensellik ve Johansen eĢ-bütünleĢme testlerinden ve hata düzeltme
modellerinden faydalanılmıĢtır. ÇalıĢmanın neticesinde, döviz kurlarındaki
oynaklıkların Türkiye‟nin ihracatını negatif Ģekilde etkilediği saptanmıĢtır.
Bredin, Fountas ve Murphy, (2003), 1979-1992 dönemini içeren çalıĢmada üç
aylık veriler kullanılmıĢtır. Ġrlanda üzerinden yapılan bir araĢtırmadır. Ġhracat
belirleyicileri ile yabancı gelir, göreli fiyatlar ve döviz kuru oynaklığı arasındaki uzun
dönemli ve kısa vadeli iliĢkinin varlığını tespit etmek amaçlanmıĢtır. Genel bir ihracat
fonksiyonuna ek olarak burada sektörler için ayrı bir model oluĢturulmıĢtur. ÇalıĢma
sonuçlarında; döviz kurundaki değiĢikliklerin, kısa vadede ticaret hacmi üzerinde bir
etkisi olmadığı, fakat; uzun vadede belirgin Ģekilde olumlu etkisi olduğu saptanmıĢtır.
Aurangzeb, Thanasis ve Mohammad (2005), Pakistan için ele alınan bu
çalıĢmada, döviz kurundaki değiĢimin ihracat hacimini ne yönde etkilediği
araĢtırılmıĢtır. 1985-1991 dönem aralığı üzerinden çalıĢma yürütülmüĢtür. Johansen
eĢbütünleĢme testinden ve hata düzeltme modellerinden faydalanılmıĢtır. ÇalıĢma
sonucunda, döviz kuru değiĢkenliğinin artıĢının, kısa vadede ihracatı olumsuz etkilediği
bulgusu elde edilmiĢtir.
Kasman ve Kasman (2005), 1982-2001 yıllarını içeren bir çalıĢmada hata
düzeltme modelinden faydalanılmıĢtır. EĢbütünleĢme analizi yardımıyla nedensellik
bağı incelenmiĢtir. Reel döviz kurunun Türkiye‟nin ihracatını kısa ve uzun dönemde
hafife alınmayacak bir Ģekilde pozitif etkilediği sonucuna ulaĢılmıĢtır. Nominal kurun
55
ise kısa dönemde meydana gelen negatif etkisinin, uzun dönemde pozitife yöneldiği
saptanmıĢtır.
Guisan (2006), 1965-2003 dönemini içeren bir çalıĢma yapmıĢtır. ÇalıĢmada; dıĢ
ticaretin ve sanayinin, geliĢim üzerindeki etkisini analiz etmek için Batı Avrupa, Orta
Avrupa, Amerika BirleĢik Devletleri, Kanada ve Meksika'nın ekonometrik modelleri
karĢılaĢtırılmıĢtır. Ġthalatın arz tarafındaki olumlu yönü, ihracatın talep tarafındaki
etkisinden daha mühim olmakla birlikte ihracattan elde edilen fayda iç pazarda ithal
kapasitesini arttrmaktadır.
Tunçsiper ve Öksüzler (2006), döviz kurunda meydana gelen herhangi bir
değiĢimin ihracata ne yönde etki yapacağını ele alan bir çalıĢmadır. Dönem aralığı;
1980-2001 yıllarıdır. Üç aylık veri seti yardımıyla araĢtırma yapılmıĢtır. Modelde
kullanılan değiĢkenler; sektörlere ait ihracat, reel döviz kuru, dıĢ ülkelerin ihracat
paylarına göre ağırlıklı gelirleri ve döviz kuru riskidir. DeğiĢkenler; birinci farkları
alınarak durağan hale getirilmiĢtir. Çoklu koentegrasyon ve hata doğrulama
yöntemlerinden faydalanılmıĢtır. Amprik çalıĢma sonuçları; döviz kuru riskinin toplam
ve sektörel ihracatı negatif yönde etkilediğini göstermiĢtir.
Ciğerlioğlu (2007), 1982-2005 dönemini kapsayan bir çalıĢma yapmıĢtır.
Türkiye için yapılan bu çalıĢmada reel döviz kuru, ihracat ve ithalat arasındaki iliĢki
saptanmak istenmiĢtir. EĢ bütünleĢme analizinden faydalanılmıĢtır. ÇalıĢma sonucunda
ise ihracat ve ithalat arasında iki yönlü bir iliĢkinin varlığı saptanmıĢtır. Reel döviz kuru
ile ithalat arasındaki iliĢki; uzun dönemdedir.
AltınbaĢ ve Çetin, (2008), 1989-2005 dönemini kapsayanm bir çalıĢma
yapmıĢtır. ÇalıĢmada, Türkiye‟de dıĢ ticaretin belirleyicilerini sınır testi yaklaĢımıyla
tahmin etmek amacıyla, aylık verilerden faydalanmıĢtır. Ele aldığı değiĢkenler; yurtiçi
ve yurtdıĢı gelir, reel döviz kuru ve parasal büyüklük (M3)‟tür. ARDL yöntemi ile
model tahmini yapmıĢtır. EĢbütünleĢme testlerinden faydalanmıĢtır. ÇalıĢma
sonuçlarına göre; uzun dönemde reel yurtiçi gelirdeki meydana gelen yüzde 1 birimlik
artıĢın ticaret dengesini yaklaĢık yüzde 1.3 kötüleĢtirdiği, yurtdıĢı gelirdeki yüzde 1
birimlik bir artıĢın ise yüzde 0.60 kötüleĢtirdiğini saptamıĢtır.
56
Chit v.d. (2008), 1982-2006 dönemini kapsayan bir çalıĢma yürütülmüĢtür. Üçer
aylık veri setleri kullanılmıĢtır. ÇalıĢmanın amacı; döviz kurundaki oynaklığının reel
ihracata ne denli etki ettiğini incelemektir. SanayileĢmiĢ ülkelerden ve Asya
ülkelerinden seçilmiĢ ülkeleri dahil ederek bir çalıĢma ortaya koymuĢtur. Ele alınan
değiĢkenler; reel ihracat, yurtiçi gelir, yurtdıĢı gelir, nispi fiyatlar, döviz kuru
oynaklığıdır. AraĢtırmada birim kök ve eĢ-bütünleĢme testlerinden faydalanılmıĢtır.
Yapılan çalıĢmanın sonucunda; döviz kurundaki söz konusu değiĢikliklerin, geliĢmekte
olan Asya ülkelerinin ihracatını olumsuz etkilediği saptanmıĢtır.
Alptekin (2009), reel döviz kuruyla dıĢ ticaret arasındaki iliĢkiyi araĢtırmıĢtır.
Bu kapsamda 1992-2009 dönemi için aylık verilerle çalıĢmıĢtır. ÇalıĢmada; VAR
modeli kullanmıĢtır. Elde ettiği sonuçları, Granger nedensellik, etki-tepki, varyans
ayrıĢtırma testi sonuçlarına göre yorumlanmıĢtır. Granger nedensellik testi sonuçlarına
göre, kısa dönem için söz konusu değiĢkenler arasında bir iliĢkiden bahsetmenin ihtimal
dıĢı olduğu ifade edilmiĢtir. AraĢtırma sonuçlarına göre, reel döviz kurunun dıĢ ticaret
dengesini sağlama anlamında etkin bir fonksiyonunun olmadığı sonucuna varılmıĢtır.
Öztürk ve Kalyoncu (2009), 1980-2005 dönemi için ele alınan çalıĢmada, reel
döviz kuru oynaklığının dıĢ ticaret üzerindeki etkisi ve belirsizliğe neden olan olgular
belirlenmiĢ ülkeler üzerinden, ampirik çalıĢma yardımıyla araĢtırılmak istenmiĢtir. Bu
amaçla Engle-Granger testinden faydalanılmıĢtır. ÇalıĢma sonucunda, döviz kuru
değiĢikliği, Güney Kore, Pakistan, Polonya ve Güney Afrika ticareti üzerinde önemli bir
negatif etki yaratırken, uzun vadede Türkiye ve Macaristan için olumlu bir etki
yaratmaktadır.
Tarı ve Yıldırım (2009), Türkiye için, 1989-2007 dönemini kapsayan çalıĢmada
mevsimsel etki modele dahil edilerek analiz yapılmıĢtır. Döviz kurunun, ihracata
etkisini saptamak amaçlanmıĢtır. Bu maksatla; nedensellik ve Johansen eĢ-bütünleĢme
testlerinden yararlanılmıĢtır. ÇalıĢma sonuçlarına göre, döviz kuru belirsizliği uzun
dönemde ihracat potansiyeline negatif etki yapmıĢtır. Kısa dönemde ise herhangi bir
etki söz konusu değildir. Fakat; kısa dönemde de, uzun dönemde de etkiler anlamlıdır.
AktaĢ (2010), 1989-2008 dönemi için üçer aylık veriler kullanarak çalıĢma
yapılmıĢtır. Bu çalıĢmada reel döviz kurlarıyla ithalat ve ihracat iliĢkisi, VAR analizi
57
kullanılarak araĢtırılmıĢtır. ÇalıĢma sonuçlarına göre reel kurdaki değiĢme, dıĢ ticaret
dengesi üzerinde anlamlı etki yapmamaktadır. Reel döviz kuru, dıĢ ticaret dengesini
sağlamada etkin değildir. Ayrıca, ithalat kısıtlamalarının ihracatı olumsuz yönde
etkileyecektir.
Moono (2010), 1992-2009 dönemi için döviz kuru oynaklıklarının, Zambia‟nın
Güney Afrika ile olan ikili ticaretine etkilerini ortaya koyan ampirik bir çalıĢma
yürütmüĢtür. Bu kapsamda çalıĢmada GARCH modelinden faydalanmıĢtır. ÇalıĢma
sonucunda, Zambia'nın Güney Afrika ile ikili ticaretinin, döviz kuru oynaklığının
ihracat baskısı yoluyla olumsuz bir Ģekilde etkilendiği saptanmıĢtır.
Hephaktan, Çınar ve Dündar (2011), döviz kuru ve dıĢ ticaret üzerine Türkiye
için yaptığı çalıĢmada, dıĢ ticaret dengesinin sağlanmasında kur politikasının etkin bir
politika aracı olarak kullanılıp kullanılamayacağını araĢtırmayı amaçlamıĢtır. Bu
kapsamda çalıĢmanın ele alınındığı dönem aralığı; 1982-2011 yıllarıdır. Aylık
verilerden faydalanılmıĢtır. Johansen eĢbütünleĢme ve Granger nedensellik testleri
kullanılmıĢtır. Ġhracat ve ithalatın, reel efektif döviz kuru üzerindeki etkisinin nispeten
güçlü olduğu kanısına varılmıĢtır. Döviz kurunun dıĢ ticareti dengelemede etkin
olmadığına da değinilmiĢtir.
AltıntaĢ, Çetin ve Öz, (2011), 1993-2009 dönemini içeren çalıĢmada üç aylık
verilerden faydalanılmıĢtır. ÇalıĢmada, ihracat, döviz kuru değiĢimi, yabancı gelir ve
göreli fiyatlar arasındaki uzun dönemli ve kısa vadeli iliĢkiler araĢtırılmıĢtır. Bu
kapsamda, eĢbütünleĢme testi ve hata düzeltme modellerinden faydalanılmıĢtır. ÇalıĢma
sonucunda; yabancı gelir ve reel döviz kurlarındaki değiĢmelerin, Türkiye‟nin
ihracatında olumlu etkiye sahip olduğu saptanmıĢtır. Bu etki uzun dönemde geçerlidir.
Nispi fiyatlar ise, Türkiye‟nin ihracatını olumsuz etkilemiĢtir. DıĢ gelir ise önemsiz bir
etki göstermiĢtir.
Kızıldere, Kabadayı ve Emsen (2013), 1994-2010 yıllarını içeren bir çalıĢma
ortaya koymuĢtur. DıĢ ticaretin döviz kuruna verdiği tepki araĢtırılmıĢtır. Ne kadar
duyarlı olduğu ele alınmıĢtır. Analiz Türkiye üzerinden, ekonometrik modeller
aracılığıyla yapılmıĢtır. Bu kapsamda, panel veri analizleri kullanılmıĢ ve serilerin
58
durağanlık ve eĢbütünleĢme durumları araĢtırılmıĢtır. Hata düzeltme modellerinden
faydalanılmıĢtır. ÇalıĢmanın sonucunda beklenilen sonuçlara ulaĢılmıĢtır.
Ordu (2013), Türkiye‟de döviz kurlarının dıĢ ticaretten etkilenip etkilenmediği
ele alınan çalıĢmada, Granger nedensellik testi yapılmıĢ ve VAR analizi yardımıyla
model kurulmuĢtur. Test sonucuna göre ithalat ve ihracat ile döviz kuru arasında çift
yönlü Granger nedensellik iliĢkisi olduğu görülmüĢtür. ÇalıĢma neticesinde; ihracattan,
ithalata olan tek yönlü iliĢki saptanmıĢtır. Döviz kuru politikasının, pozitif anlamda dıĢ
ticarette istikrarı sağlayamadığı ve dıĢ ticaretin döviz kuru değiĢimlerine tepkisiz kaldığı
ifade edilmiĢtir.
TapĢın ve Karabulut (2013), ÇalıĢmada Türkiye‟de 1980-2011 yılları için reel
döviz kuru, ithalat ve ihracat arasındaki nedensellik iliĢkisini ekonomi ve yönetim
açılarından değerlendirmek amaçlanmıĢtır. Toda ve Yamamoto nedensellik analizinden
faydalanılmıĢtır. ÇalıĢma neticesinde, ithalat değiĢkeninden ihracat değiĢkenine doğru
ve reel döviz kuru endeksinden ithalat değiĢkenine doğru tek yönlü bir nedensellik
iliĢkisinin varlığına rastlanmıĢtır.
Bouoiyour ve Selmi (2014), döviz kuru oynaklığının Mısır'daki ihracat
performansını nasıl etkilediği araĢtırılmıĢtır. Bu kapsamda GARCH modelinden
faydalanılmıĢtır. Döviz kuru oynaklığının ticaret üzerindeki etkisinin kısa dönem için
oldukça güçlü olduğu saptanmıĢtır. Uzun vadede ise belirgin değiĢmeler olduğu
belirtilmiĢtir. Bu değiĢmenin, enerji piyasasındaki mali geliĢimlerin yetersizliğinin ya da
kurumların zayıflığınından kaynaklanabileceği üzerinde durulmuĢtur. Yenilikçi
kapasitelerin arttırılmasının önemine değinilmiĢtir.
Küçükaksoy ve Çifçi (2014), dıĢ ticaret hadlerinin dıĢ ticaret dengesine etkisini
incelediği çalıĢmada 2003-2014 arasındaki yıllar için aylık veriler kullanılarak Türkiye
için Harberger-Laursen-Metzler hipotezin geçerliliğini test etmeyi amaçlamaktadır.
ÇalıĢmada, Johansen eĢbütünleĢme testi, Granger nedensellik testi ve VAR modeli
kullanılmıĢtır. Johansen eĢbütünleĢme test sonuçlarına göre; değiĢkenler arasında uzun
dönemli bir eĢbütünleĢme olduğu saptanmıĢtır. Granger nedensellik testi sonuçlarına
göre, dıĢ ticaret dengesi dıĢ ticaret hadlerinin nedenidir. VAR modeli sonuçlarına göre
59
ise, dıĢ ticaret hadlerinde meydana gelen bir Ģoka karĢılık dıĢ ticaret dengesi baĢlangıçta
olumsuza gitmektedir. ĠyileĢmeler ancak dokuz aylık bir süreç sonunda belirmektedir.
Demirhan ve Demirhan (2015), çalıĢmada, döviz kurundaki değiĢikliklerin
ihracat hacmi üzerindeki etkisi araĢtırılmıĢtır. Ele alınan dönem aralığı, 2001-2010
yıllarıdır. ÇalıĢmada aylık veriler kullanılmıĢtır. Johansen eĢbütünleĢme testinden ve
kısmi hata düzeltme modelinden faydalanılarak kısa ve uzun dönemli bir analiz
yapılmıĢtır. GARCH modelinden, etki-tepki analizinden ve varyans ayrıĢtırması
analizlerinden de faydalanılmıĢtır. ÇalıĢma sonucunda elde edilen bulgular, döviz kuru
istikrarının hem kısa hem de uzun vadede gerçek ihracat hacmi üzerinde belirgin bir
pozitif etkiye sahip olduğudur.
Kemeç ve Kösekahyaoğlu (2015), J eğrisi analizi ve Türkiye üzerine bir
uygulama adlı çalıĢmada dıĢ dengenin sağlanmasına yönelik teorik yaklaĢımları
özetleyip bu yaklaĢımlar arasında bulunan döviz kuru aracına dayalı dengeleyici
politikaları incelemiĢlerdir. 1997- 2013 dönemini içeren çalıĢmada dıĢ ticaret ve döviz
kuru verileri kullanılmıĢtır. Marshall-Lerner koĢulu ve J eğrisi hipotezi; etki-tepki
fonksiyonu ve VAR modeli yardımıyla incelenmiĢtir. ÇalıĢma sonucunda, Marshall-
Lerner koĢulu ve J eğrisi hipotezinin geçerli olmadığı saptanmıĢtır.
Khosa, Botha ve Pretorius (2015), çalıĢmanın amacı, döviz kuru değiĢmelerinin
geliĢmekte olan ülkelerin ihracatı üzerindeki etkisini saptamaktır. AraĢtırmanın ele
alındığı dönem; 1995-2010 yıl aralığıdır. ÇalıĢmada, panel verileri analizi yapılmıĢtır.
Döviz kuru oynaklığı ile ihracat arasındaki iliĢkinin tespiti için, genelleĢtirilmiĢ
otoregresif koĢullu heteroservastisite ve konvansiyonel standart sapma testleri
yapılmıĢtır. Uzun süreli iliĢkinin tespiti için ise, eĢbütünleĢme testlerinden
yararlanılmıĢtır. ÇalıĢma sonucunda ise, döviz kuru oynaklığının ihracatın
performansını belirgin Ģekilde olumsuz etkilediği ve bu olumsuzluğun uzun dönemde
olduğu saptanmıĢtır. Ayrıca çalıĢmada, döviz kuru oynaklıklarını azaltmak için,
yönetilen döviz kuru rejimlerinin oldukça önemli olduğu belirtilmiĢtir.
Karpuz ve Kızıltan (2015), çalıĢmada, Türkiye ekonomisinde reel döviz kuru ile
kısa vadeli yatırımlar arasındaki iliĢki analiz edilmeye çalıĢılmıĢtır. ÇalıĢmada
nedensellik analizinden faydalanılmıĢtır. 2003-2014 dönemi ele alınmıĢtır ve aylık
60
veriler kullanılmıĢtır. Reel döviz kuru ile kısa vadeli yatırımlar arasında iki yönlü bir
nedensellik iliĢkisinin olduğu bulunmuĢtur. Bu iki yönlü iliĢkinin kopması hem reel
döviz kurunun istikrarı hem de kısa vadeli spekülatif yatırımların yabancı yatırımcıları
çekici olmamasına bağlıdır. Ekonominin genel yapısı, kısa vadeli istikrarsızlığın
kendiliğinden önlenmesi için uygun değildir. Temel sorun, ekonominin kendi iç
dinamikleri yoluyla yapısal dönüĢümle eksik olan sermaye faktörünü tamamlama
yeteneğine sahip gerekli önlemlerin alınmasıyla çözüme kavuĢabilecektir.
Açcı (2016), 1997-2014 dönemi üzerinde bir çalıĢma yürütmüĢtür. Reel döviz
kurlarıyla ithalat ve ihracat arasındaki iliĢkiyi araĢtırmıĢtır. Aylık veriler kullanmıĢtır.
ÇalıĢmada VAR analizinden faydalanmıĢtır. GeniĢletilmiĢ dickey-fuller (ADF) ve
philllip- perron birim kök testlerinden yararlanmıĢtır. Tüm serileri birinci farklarında
durağan hale getirmiĢtir. ÇalıĢmasında, değiĢkenler arasında bir nedensellik iliĢkisi
saptamıĢtır.
Bahmani-Oskooee, Halıcıoğlu ve Ghodsi (2016), çalıĢmada, döviz kurunda
meydana gelen oynaklıkların, ticaret dengesi üzerindeki asimetrik etkisi saptanmak
istenmiĢtir. ÇalıĢmada ele alınan dönem aralığı; 1998-2015‟tir. Bu kapsamda aylık
verilerden faydalanılmıĢtır. Zaman serileri, eĢbütünleĢme analizi, hata düzeltme
modellerinden ve ARDL yaklaĢımından yararlanılarak incelenmiĢtir. ÇalıĢma
sonucunda; Ġngiltere-Kanada, Ġngiltere-Almanya, Ġngiltere-Ġtalya, Ġngiltere-Japonya,
Ġngiltere-Kore ve Ġngiltere-ABD ticaret dengesi modellerinde uzun vadeli iliĢkilerin
bulunduğunu tespit edilmiĢtir. Ġngiltere-Ġspanya ve Ġngiltere-Norveç ticaret dengesi
modellerinde uzun süreli bir iliĢki saptanmamıĢtır.
DestebaĢı (2016), 1994-2014 dönemini kapsayan bir çalıĢma yapmıĢtır.
Türkiye‟nin dıĢ ticaret açığı problemini saptamaya çalıĢmak amacıyla bu çalıĢmayı
ortaya koymuĢtur. ÇalıĢmada; reel gayri safi yurtiçi hasıla, reel efektif döviz kuru,
tasarruflar, doğrudan yabancı yatırımlar, tüketici fiyat endeksi ve net ihracat
değiĢkenleri kullanılmıĢtır. Yaptığı ekonometrik analiz sonucunda; reel döviz kurunun
esnekliğinin ve büyüme hızının cari açık üzerinden gerçekleĢmesinden dolayı
Türkiye‟de dıĢ ticaret dengesi problemleri oluĢtuğunu ifade etmiĢtir.
61
Öncel ve Ġnal (2016), reel döviz kuru ile dıĢ ticaret arasındaki iliĢkiyi ele alan
çalıĢmalardan biridir. Bu kapsamda 2000 ve 2015 dönemi için bir analiz yapmıĢtır.
Aylık veriler kullanmıĢtır. ARDL ve Toda-Yamamoto nedensellik testlerinden
faydalanmıĢtır. EĢbütünleme testi sonucunda; dıĢ ticaret dengesi ve reel döviz kuru
arasında eĢbütünleĢme iliĢkisi saptamıĢtır. Ayrıca; reel döviz kurundan dıĢ ticaret
dengesine doğru tek yönlü bir nedensellik iliĢkisi saptamıĢtır.
Pino, TaĢ ve Sharma (2016), döviz kuru oynaklığının 1974-2011 dönemini için
ele almıĢtır. Tek bir ülkeye odaklanmaktan ziyade, altı Asya ülkesi ve dünyanın geri
kalanı arasındaki ihracat akıĢını incelemiĢtir. Bu kapsamda; Endonezya, Malezya, Kore
Cumhuriyeti, Singapur, Tayland ve Filipinler'in ihracat akıĢlarına etkilerini araĢtıran bir
çalıĢmadır. ARCH modeli, GARCH modeli ve hareketli ortalama standart sapma ölçeği
kullanılmıĢtır.ÇalıĢma sonucunda; döviz kurundaki değiĢikliklerin, örneklemdeki tüm
ülkelerin kısa ve uzun dönemde ihracat akıĢlarına önemli bir etkisi olduğu saptanmıĢtır.
Singapur haricinde uzun vade etkisi negatiftir. Elde edilen bulguların kriz dönemlerinde
dahi sağlam olduğuna değinilmiĢtir.
Literatür taraması sonuçları özetle aĢağıdaki tabloda verilmiĢtir.
62
Tablo 3: Literatür Taraması Sonuçları Dönem DeğiĢkenler Analiz
Tekniği
Sonuç
Zengin (2001), 1994-2000 DK, X, M VAR analizi,
EĢbütünleĢme
testleri
Kur, dıĢ ticaret dengesini
gidermede etkisizdir
Acaravcı ve
Öztürk (2002),
1989-2002 DK, X Nedensellik ve
Johansen eĢ-
bütünleĢme
testi
Döviz kuru oynaklığı
Türkiye‟nin ihracatını
negatif etkiler
Bredin, Fountas
ve Murphy,
(2003),
1979-1992 X, DK, yaba-
ncı gelir ve
göreli
fiyatlar
Model tahmini DK kısa vadede ticaret
hacmi üzerinde etkisiz,
uzun vadede belirgin
Ģekilde olumlu etkilidir
Aurangzeb,
Thanasis ve
Mohammad
(2005),
1985-1991 DK, X Johansen eĢ-
bütünleĢme
testi, hata dü-
zeltme modeli
DK kısa vadede ihracatı
olumsuz etkiler
Kasman ve
Kasman (2005),
1982-2001 DK, X Johansen eĢ-
bütünleĢme
testi, hata dü-
zeltme modeli
DK Türkiye‟nin ihracatını
kısa ve uzun dönemde
pozitif etkiler
Guisan (2006), 1965-2003 X, M Ülkeler arası
ekonometrik
model karĢı-
laĢtırması
Ġhracattan elde edilen
fayda iç pazarda ithal
kapasitesini arttrmaktadır
Tunçsiper ve
Öksüzler (2006),
1980-2001 X-sektör
bazlı, DK,
DK riski,
gelir
Model doğru-
lama ve eĢ-
bütünleĢme
testleri
Döviz kuru riski, toplam
ve sektörel ihracatı negatif
yönde etkiler
Ciğerlioğlu
(2007),
1982-2005 DK, X, M EĢbütünleĢme
Analizi
X ve M arasında iki yönlü
bir iliĢki vardır
AltınbaĢ ve
Çetin, (2008),
1989-2005 Yurtiçi ve
yurtdıĢı gelir,
reel döviz
ARDL yön-
temi ile model
tahmini, eĢ-
Uzun dönemde reel yurtiçi
ve yurt dıĢı gelirdeki artıĢ
ticaret dengesini olumsuz
63
kuru, parasal
büyüklük
(M3)
bütünleĢme
testleri
etkiler
Chit v.d. (2008), 1982-2006 X, DK, nispi
fiyatlar, yurt
içi ve yurt
dıĢı gelir,
Birim kök ve
eĢbütünleĢme
testleri
Döviz kuru, ihracatı
olumsuz etkiler
Alptekin (2009), 1992-2009 DK, dıĢ tica-
ret dengesi
VAR modeli,
Granger ne-
densellik testi,
etki-tepki ana-
lizi, varyans
ayrıĢtırma testi
Döviz kuru, dıĢ ticaret
dengesini sağlamada
etkisizdir
Öztürk ve
Kalyoncu (2009),
1980-2005 DK, dıĢ tica-
ret
Engle-Granger
testi
DK, Güney Kore,
Pakistan, Polonya ve
Güney Afrika ticaretini
negatif etkiler. Ama uzun
vadede Türkiye ve
Macaristan dıĢ ticaretini
olumlu etkiler
Tarı ve Yıldırım
(2009),
1989-2007 DK, X Nedensellik ve
Johansen eĢ-
bütünleĢme
testleri
Döviz kuru kısa dönemde
ihracata etki etmese de
uzun dönemde negatif
etkiler
AktaĢ (2010), 1989-2008 DK, X, M VAR analizi Reel döviz kuru, dıĢ
ticaret dengesini sağlama-
da etkisizdir
Moono (2010), 1992-2009 DK, dıĢ tica-
ret
GARCH
modeli
Döviz kuru oynaklığı dıĢ
ticareti olumsuz etkiler
Hephaktan, Çınar
ve Dündar
(2011),
1982-2011 DK, dıĢ tica-
ret
Johansen eĢ-
bütünleĢme,
Granger ne-
densellik
testleri
Döviz kuru, dıĢ ticareti
dengelemede etkisizdir
AltıntaĢ, Çetin ve 1993-2009 DK, X, ya- EĢbütünleĢme Yabancı gelir ve reel
64
Öz, (2011), bancı gelir ve
göreli fiyat-
lar
testi ve hata
düzeltme mo-
delleri
döviz kuru değiĢimleri
Türkiye‟nin ihracatını
uzun dönemde olumlu
etkiler.
Kızıldere,
Kabadayı ve
Emsen (2013),
1994-2010 DK, dıĢ tica-
ret
Hata düzeltme
modelleri, pa-
nel veri ana-
lizleri
Döviz kuru, kısa dönemde
ihracatı olumsuz etki-
lerken uzun dönemde
olumlu etkilemektedir
Ordu (2013), 1989-2012 DK, X, M Granger ne-
densellik testi,
VAR analizi
DıĢ ticaret döviz kuru
değiĢimlerine tepkisizdir.
TapĢın ve
Karabulut (2013),
1980-2011 DK, X, M Toda ve Ya-
mamoto ne-
densellik
analizi
Ġthalattan ihracata doğru
ve reel döviz kurundan
ithalata doğru tek yönlü
nedensellik iliĢkisi vardır
Bouoiyour ve
Selmi (2014),
- DK, X GARCH
modeli
Döviz kuru oynaklığının
ticaret üzerindeki etkisi
kısa dönemde oldukça
güçlüdür.
Küçükaksoy ve
Çifçi (2014),
2003-2014 DıĢ ticaret
haddi, dıĢ
ticaret den-
gesi
Johansen eĢ-
bütünleĢme,
Granger ne-
densellik testi
VAR modeli
Granger nedensellik testi
sonuçlarına göre, dıĢ
ticaret dengesi dıĢ ticaret
hadlerinin nedenidir
Demirhan ve
Demirhan (2015),
2001-2010 DK, X Johanse eĢbü-
tünleĢme testi,
kısmi hata dü-
zeltme modeli,
GARCH mo-
deli, etki tepki
analizi, var-
yans ayrıĢtır-
ması
Döviz kuru istikrarı hem
kısa hem de uzun vadede
gerçek ihracat hacmi
üzerinde belirgin bir
pozitif etkiye sahiptir
65
Kemeç ve
Kösekahyaoğlu
(2015),
1997-2013 DıĢ ticaret ,
DK
Marshall-
Lerner koĢulu
J-eğrisi hipo-
tezi, etki-tepki
fonksiyonu ve
VAR modeli
Marshall-Lerner koĢulu ve
J eğrisi hipotezi geçerli
değildir
Khosa, Botha ve
Pretorius (2015),
1995-2010 DK, X Panel verileri
analizi, genel-
leĢtirilmiĢ oto-
regresif koĢul-
lu heteroser-
vastisite ve
konvansiyonel
standart sapma
testleri, eĢbü-
tünleĢme testi
Döviz kuru oynaklığı,
ihracatı uzun dönemde
belirgin Ģekilde olumsuz
etkiler
Karpuz ve
Kızıltan (2015),
2003-2014 DK, kısa
vadeli
yatırımlar
Nedensellik
analizi
Reel döviz kuru ile kısa
vadeli yatırımlar arasında
iki yönlü bir nedensellik
iliĢkisi vardır
Açcı (2016), 1997-2014 DK, X, M VAR analizi,
ADF, philllip-
perron birim
kök testleri
DeğiĢkenler arasında bir
nedensellik iliĢkisi vardır
Bahmani-
Oskooee,
Halıcıoğlu ve
Ghodsi (2016),
1998-2015 DK, ticaret
dengesi
EĢbütünleĢme
analizi, hata
düzeltme mo-
deli, ARDL
yaklaĢımı
Döviz kuru ile dıĢ ticaret
dengesi arasında uzun
dönemli iliĢki saptananlar:
Ġngiltere-Kanada,
Ġngiltere-Almanya,
Ġngiltere-Ġtalya,
Ġngiltere-Japonya,
Ġngiltere-Kore
Ġngiltere-ABD
Saptanmayanlar:
Ġngiltere-Ġspanya
66
Ġngiltere-Norveç
DestebaĢı (2016), 1994-2014 Reel GSYĠH,
DK, TÜFE,
net ihracat,
tasarruflar,
doğrudan ya-
bancı yatı-
rımlar
Ekonometrik
analiz
Türkiye‟de dıĢ ticaret
problemlerinin sebebi:
reel döviz kuru esnek-
liğinin ve büyüme hızının
cari açık üzerinden ger-
çekleĢmesidir
Öncel ve Ġnal
(2016),
2000-2015 DK, dıĢ ti-
caret
ARDL, Toda-
Yamamoto
nedensellik
testleri
Reel döviz kurundan dıĢ
ticaret dengesine doğru
tek yönlü bir nedensellik
iliĢkisi vardır
Pino, TaĢ ve
Sharma (2016),
1974-2011 DK, X ARCH modeli,
GARCH mo-
deli, hareketli
ortalama stan-
dart sapma öl-
çeği
Döviz kuru değiĢikliği,
kısa ve uzun dönemde
Singapur haricinde ihracat
akıĢlarında önemli bir
etkiye sahiptir
3.3. AMPĠRĠK BULGULAR
3.3.1. Birim Kök Testi
Bir zaman serisinin uzun dönemde sahip olduğu bir özellik, bir önceki dönemde
aldığı değeri, bu dönemi ne Ģekilde etkileğinin belirlenmesiyle ortaya çıkartılabilir. Bu
sebeple, serinin nasıl bir süreçten geçtiğini saptamak için serinin her dönem aldığı
değerin, daha önceki dönemleriyle regresyonunun bulunması gerekir. Regresyon, bir
değiĢkenin baĢka değiĢkenlerle bağlılığıyla uğraĢır. Regresyonu saptamak için ise
değiĢik yöntemler geliĢtirilmiĢtir. Ekonometride birim kök analizi ile bilinen yöntemle
serilerin durağan olup olmadığı belirlenebilmektedir (Tarı, 2010: 387).
Zaman serileri analiz edilirken serilerin durağanlıkları önemli olmakla beraber
durağanlığı göstermenin pek çok yolu vardır. Önceleri Box-Jenkis yaklaĢımı olarak
67
adlandırılan zaman serisi verilerinde durağanlığın fark alınma yardımı ile sağlanacağı
kabul edilir. Durağan olmayan seriler fark alma yöntemiyle kalıcı Ģokların etkisinden
araındırılabilinmektedir. Böylece seri geçici Ģokları barındırarak durağan hale
gelmektedir. Bu kavram bütünleĢik terimi ile de ifade edilir. Durağanlığı sağlamak için
d kez fark alınması durumunda I(d) Ģeklinde yazılıp “d sırasında bütünleşiktir” denir
(Kennedy, 2006: 355-356).
Makroekonomik zaman serileri genellikle durağan değildir ve genelde seriler
birinci veya ikinci farkları, logaritmaları alınarak durağan hale getirilmektedir
(Hepaktan, Çınar ve Dündar: 2011, 74).
Model kurulmadan önce öncelikle verilerin hangi düzeyden durağan olduğuna
karar verilmiĢ olunmalıdır. Bu yüzden serilerin Açcı (2016), çalıĢmasında yaptığı gibi,
durağan olmalarını sağlamak için 1. Derece farkları alınmıĢtır. Seri I(1) bütünleĢiktir.
Durağan hale getirilen her bir veri setinin tablo ve birim kök sonuçları
yorumlanmıĢ ve sonrasında tablolarda gösterilmiĢtir.
H(0) : Ġhracat serisi durağan değildir.
H(1) : Ġhracat serisi durağandır.
ADF Hesap Kritik Değer ise H(0) Hipotezi ret edilir ve serinin durağan
olduğuna karar verilir.
Olasılık değeri 0.05 ise H(0) Hipotezi ret edilir ve serinin durağan olduğuna
karar verilir.
Ġhracatın aĢağıda verilen grafiğine bakıldığında veri setinin durağan olduğu
görülmektedir ve ADF birim kök test sonuçlarına göre; olasılık değerleri % 5‟ten küçük
olduğu için seri durağandır.
68
Tablo 4: ADF Ġhracat Test Sonuçları
-4,000,000
-3,000,000
-2,000,000
-1,000,000
0
1,000,000
2,000,000
05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15
FARKX
Null Hypothesis: D(FARKX) has a unit root
Exogenous: Constant
Lag Length: 4 (Automatic - based on SIC, maxlag=12)
t-Statistic Prob.*
Augmented Dickey-Fuller test statistic -9.556887 0.0000
Test critical values: 1% level -3.483312
5% level -2.884665
10% level -2.579180
*MacKinnon (1996) one-sided p-values.
H(0) : Ġthalat serisi durağan değildir.
H(1) : Ġthalat serisi durağandır.
ADF Hesap > Kritik Değer ise H(0) Hipotezi ret edilir ve serinin durağan
olduğuna karar verilir.
Olasılık değeri < 0.05 ise H(0) Hipotezi ret edilir ve serinin durağan olduğuna
karar verilir.
69
Ġthalatın aĢağıda verilen grafiğine bakıldığında veri setinin durağan olduğu
görülmektedir ve olasılık değerleri % 5‟ten küçük olduğu için seri durağandır.
Tablo 5: ADF Ġthalat Test Sonuçları
-4,000,000
-3,000,000
-2,000,000
-1,000,000
0
1,000,000
2,000,000
3,000,000
05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15
FARKM
Null Hypothesis: D(FARKX) has a unit root
Exogenous: Constant
Lag Length: 4 (Automatic - based on SIC, maxlag=12)
t-Statistic Prob.*
Augmented Dickey-Fuller test statistic -9.556887 0.0000
Test critical values: 1% level -3.483312
5% level -2.884665
10% level -2.579180
*MacKinnon (1996) one-sided p-values.
H(0) : Döviz kuru serisi durağan değildir.
H(1) : Döviz kuru serisi durağandır.
ADF Hesap > Kritik Değer ise H(0) Hipotezi ret edilir ve serinin durağan
olduğuna karar verilir.
70
Olasılık değeri < 0.05 ise H(0) Hipotezi ret edilir ve serinin durağan olduğuna
karar verilir.
Döviz kurunun (Dolar/TL) aĢağıda verilen grafiğine bakıldığında veri setinin
durağan olduğu görülmektedir ve olasılık değerleri % 5‟ten küçük olduğu için seri
durağandır.
Tablo 6: ADF Döviz Kuru Test Sonuçları
-12
-8
-4
0
4
8
05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15
FARKDK
Null Hypothesis: D(FARKDK) has a unit root
Exogenous: Constant
Lag Length: 4 (Automatic - based on SIC, maxlag=12)
t-Statistic Prob.*
Augmented Dickey-Fuller test statistic -8.955480 0.0000
Test critical values: 1% level -3.483312
5% level -2.884665
10% level -2.579180
*MacKinnon (1996) one-sided p-values.
71
3.3.2. Çoklu Doğrusal Regresyon Analizi
Bu analiz ele alınan değiĢkenlerin arasında uzun dönemde iliĢki olup olmadığını
tespit etmek amacıyla kullanılmaktadır. Bağımsız değiĢkenlerden biri ile diğerleri
arasında yüksek düzeyde yaklaĢık doğrusal iliĢki bulunursa tahmin süreci geçerliliğini
yitirmese de tahmin problemleri ortaya çıkmaktadır. Bu durum çoklu doğrusallık olarak
adlandırılır. Bu durum çalıĢılan örneklemin özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Veri
kümesinde çoklu doğrusallığın oluĢmasının çeĢitli sebepleri vardır. Bağımsız
değiĢkenler aynı trendin etkisinde olabilirler. Veri seti yeterince geniĢ bir tabanı
kapsamayabilir. Bağımsız değiĢkenlerin gecikmeli değerleri modele açıklayıcı değiĢken
olarak alınmıĢ olabilir. Bu yüzden tahmin katsayıları olduğundan yüksek çıkabilir.
Katsayıları yorumlamak zorlaĢabilir. Parametreler doğru tahmin edilemeyebilir.
Regresyon katsayıları yanlıĢ iĢaretli bile olabilir. Bunu saptamak için çoklu doğrusal
regrasyon analizi yapılması gerekir (Kennedy, 2006: 229).
Olabilecek en basit çoklu regresyon modeli; bir bağımlı, iki açıklayıcı değiĢkeni
olan üç değiĢkenli regresyondur. Çoklu regresyon analizi; modelin doğru kurulduğu,
modelde ölçme hatalarının olmadığı, modelde otokorelasyon sorunu olmadığı, hata
teriminin ortalamasının sıfır olduğu, ardıĢık bağımlılığın olmadığı varsayımlarına
dayanmaktadır (Hatırlı, 1999: 192). Ekonometik araĢtırmalarda, regresyon modeli
tahmininde, en küçük kareler yöntemi ve en çok benzerlik yöntemi gibi yöntemler tercih
edilmektedir (Akkaya ve Pazarlıoğlu, 1995: 57). En küçük kareler yöntemi; bağımlı ve
bağımsız değiĢken arasındaki iliĢkiyi en yakın Ģekilde tahmin eden analiz yöntemidir
(Tarı, 2010: 21). Bu analizde en küçük kareler yönetimi kullanılmıĢtır. Ayrıca çoklu
doğrusal bağıntı sorunu olup olmadığı incelenmiĢtir. Çoklu doğrusal bağıntı; çoklu
regresyon modelinde bağımsız değiĢkenlerin bazıları veya hepsi arasında tam ya da
tama yakın iliĢki olması demektir (Akkaya ve Pazarlıoğlu, 1995: 301). Bu da kesin
tahmini güçleĢtirecektir. Analizin yapılabilmesi için bir bağımlı ve iki bağımsız
değiĢkene ihtiyaç olduğundan bu test için döviz kuru bağımlı, ihracat ve ithalat
bağımsız olarak ele alınmıĢtır.
Ġhracat (X), ithalat (M) ve c sabit katsayısı değiĢkenleri yalın halde alındığı
zaman prob değeri 0.05‟ten küçük olduğu için model anlamlı çıkmıĢtır. Modelin
anlamlılığı için F statistik değerlerine bakılır. Burada da model anlamlı çıkmıĢtır. Fakat
72
coefficient katsayıları yalın halde yüksek çıktığı için bu sayılara logaritmik dönüĢüm
uygulanmıĢtır. Logaritmik dönüĢüm alınan serilerin prob değerlerinde yine anlamlılık
vardır. Fakat R-squared değerlerine bakılarak modelde çoklu doğrusal bağıntı sorunu
olabileceği farkedilmiĢtir. Sorunun olduğundan emin olmak için test edilmiĢ ve test
sonuçları Tablo 7‟de verilmiĢtir.
Tablo 7: Çoklu Doğrusal Regresyon Sonuçları
Dependent Variable: LOGDK
Method: Least Squares
Date: 02/15/17 Time: 12:47
Sample: 2005M01 2015M12
Included observations: 132
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
LOGM 0.174784 0.070917 2.464637 0.0150
LOGX -0.273451 0.074316 -3.679556 0.0003
C 6.214327 0.379832 16.36072 0.0000
R-squared 0.157589 Mean dependent var 4.702975
Adjusted R-squared 0.144528 S.D. dependent var 0.073341
S.E. of regression 0.067835 Akaike info criterion -2.521025
Sum squared resid 0.593597 Schwarz criterion -2.455507
Log likelihood 169.3877 Hannan-Quinn criter. -2.494402
F-statistic 12.06592 Durbin-Watson stat 0.203722
Prob(F-statistic) 0.000016
Tablo 7‟deki R-sguared değeri göz önüne alınarak tekrar test edilmiĢ ve
Centered VIF değeri 1-5 arasında çıkmadığı için çoklu doğrusal bağıntı sorunu olduğu
tespit edilmiĢ ve model bu Ģekilde kullanılamayacağı için modele dönüĢüm
uygulanmıĢtır. Logaritmik değerlerin farkları alınmıĢtır. Böylelikle sorunun ortadan
kalktığı saptanmıĢtır. Bu sorundan da Tablo 8‟de görüldüğü üzere arındırılmıĢtır.
73
Tablo 8: Çoklu Doğrusal Bağıntıdan ArındırılmıĢ Sonuçlar
Yukarıdaki bilgide, döviz kuru bağımlı olarak ele alındığından değerlere iliĢkin
bilgileri görülmemektedir. Bu sebeple; döviz kuru değiĢkeni de bağımsız değiĢken
olarak ele alınıp test edilmiĢtir. Bu sefer ithalat; fonksiyonda bağımlı ele alınmıĢtır.
Logaritmik dönüĢümle incelendiğinde prob değerlerinde 0.0004 ile anlamlılığını
korumuĢtur. Bağıntı sorunundan arındırılmıĢ Contered VIF değerinde FARKLODK
1.000291 tespit edililerek sıkıntıya yol açmamıĢtır.
3.3.3. Nedensellik Testi
DeğiĢkenler arasındaki nedensellik iliĢkisi; nedensellik testi ile belirlenebilir. Ġki
zaman serisi arasındaki nedensellik iliĢkisi Granger tarafından 1969 yılında baĢlatılmıĢ
ve çeĢitli yazarlar tarafından farklı Ģekilde geliĢtirilmiĢtir. Bu çalıĢmalar uzun dönemli
zaman serilerine uygulanmaktadır. Serilerin durağan olmaları gerekmektedir. Hangi
seviyede durağan olduklarının ise bir önemi bulunmamaktadır. Bu test değiĢkenler
arasında nedensellik iliĢkisinin olup olmadığını, eğer varsa iliĢkinin yönünü
araĢtırmaktadır. Serilerin öncelikle durağanlıkları araĢtırılır ve gecikme uzunlukları
belirlenir. Sonrasında ise tablolar aracılığıyla elde edilen bulgulardan iliĢkiler tahmin
edilir (Tarı, 2010: 436-439).
ÇalıĢmada durağan hale getirilmiĢ ve önceki tablolarda gösterilmiĢ olan
değiĢkenler ele alınarak VAR modeli kurulmuĢtur. VAR modelince gecikme sayısı
Variance Inflation Factors
Date: 12/29/16 Time: 11:35
Sample: 2005M01 2015M12
Included observations: 131
Coefficient Uncentered Centered
Variable Variance VIF VIF
FARKLOGM 0.002611 1.046351 1.037336
FARKLOGX 0.001822 1.044545 1.037336
C 5.67E-06 1.013165 NA
74
tahmin için önem arz ettiğinden gecikme uzunluğu tespit edilmiĢtir. Uygun gecikmenin
4 olduğu sonucuna varılmıĢtır.
Tablo 9: Gecikme Uzunlukları
H0: Granger nedeni değildir.
H1: Granger nedenidir.
ġeklinde ifade edilen nedensellik saptamasında, tabloda her bir değiĢkenin
bibiriyle tek ve birlikte iliĢkileri ele alınmıĢtır. Prob değerleri 0.05‟ten küçük olan
değerlerde H0 hipotezi ret edilmekte ve Granger nedeni kabul edilmektedir.
Elde edilen sonuçlar aĢağıda verilmiĢtir. Tablo 10‟daki sonuçlara göre, Ġthalat ve
Ġhracat arasında çift yönlü bir nedensellik iliĢkisi bulunmaktadır. Ġthalat ve döviz kuru
birlikte ihracatın bir Granger nedenidir. Ġhracat ve döviz kuru birlikte ithalatın Granger
nedeni değildir. Özetle sonuçlar Ģu Ģekildedir:
a. X M: Granger nedenidir (prob: 0.0232).
b. M X: Granger nedenidir (prob:0.000).
c. M ve DK birlikte X Granger nedenidir (Bu sonuca ihracat değiĢkeninin All prob:
0.000 değerinden ulaĢılmıĢtır).
VAR Lag Order Selection Criteria
Endogenous variables: LOGDK LOGM LOGX
Exogenous variables: C
Date: 12/24/16 Time: 21:41
Sample: 2005M01 2015M12
Included observations: 128
Lag LogL LR FPE AIC SC HQ
0 300.6739 NA 1.92e-06 -4.651154 -4.584310 -4.623995
1 700.7169 775.0834 4.26e-09 -10.76120 -10.49382* -10.65256
2 718.4659 33.55673 3.71e-09 -10.89790 -10.42999 -10.70779*
3 726.0022 13.89510 3.80e-09 -10.87503 -10.20659 -10.60344
4 736.8004 19.40289* 3.70e-09* -10.90313* -10.03415 -10.55006
* indicates lag order selected by the criterion
75
Ciğercioğlu (2007), nedensellik sonuçlarında elde ettiği bulguya benzer olarak,
bu çalıĢmada da ihracat ve ithalat arasından iki yönlü bir iliĢki tespit edilmiĢtir.
Tablo 10: Granger Nedensellik Testi Sonuçları VAR Granger Causality/Block Exogeneity Wald Tests
Date: 12/28/16 Time: 23:13
Sample: 2005M01 2015M12
Included observations: 128
Dependent variable: ĠHRACAT
Excluded Chi-sq Df Prob.
LOGM 37.72228 4 0.0000
LOGDK 3.792085 4 0.4349
All 42.46257 8 0.0000
Dependent variable: ĠTHALAT
Excluded Chi-sq Df Prob.
LOGX 11.31875 4 0.0232
LOGDK 2.951787 4 0.5659
All 14.67163 8 0.0659
Dependent variable: DÖVĠZ KURU
Excluded Chi-sq Df Prob.
LOGX 2.505660 4 0.6436
LOGM 3.041746 4 0.5509
All 8.749250 8 0.3639
3. 3. 4. VAR Analizi
Geleneksel ekonometrik analiz, makro ekonomik değiĢkenler arasındaki iliĢkiyi
1970‟lerde çoğunlukla ekonomik modellere dayandırmaktadır. Bretton Woods
Sistemi‟nin çöküĢü, büyük petrol Ģokları, Keynesçi ekonomik görüĢün savunulmaya
76
baĢlanması gibi nedenlerle makro ekonomik modellerde öngörüler baĢarısız olmuĢtur.
Rasyonel beklentiler görüĢünü temel alan modeller kullanılmaya baĢlanmıĢtır. Makro
ölçekli modellere Sims 1980 yıllarda köklü bir eleĢtiri yapmıĢtır (Tarı, 2010: 451).
“VAR modeli ilk defa 1980 yılında Sims tarafından geliştirilmiştir. Sims içsel ve
dışsal değişken ayırımına karşı çıkarak bir ekonometrik modelde yer alan her
değişkenin diğer bir değişkeni etkileyebileceğini ve bu değişkenlerin de diğer
değişkenlerden etkilenebileceğini ileri sürerek VAR modelini geliştirmiştir” (Sims,
1980‟den Aktaran, Alptekin, 2009: 138). Bütün değiĢkenlerin içsel olarak kabul edildiği
VAR modeli; vektör otoregresyon (vector autoregression) olarak ifade edilir. “VAR
modellemedeki temel amaç, sadece değişkenler arasındaki tek yönlü ilişkiyi tespit etmek
değil, aynı zamanda değişkenler arasındaki ileri ve geri bağlantıyı da ortaya
çıkarmaktır” (Kearney ve Monadjemi, 1990‟dan Aktaran, Alptekin, 2009: 138).
VAR modelinde tüm değiĢkenler içsel değiĢkenlerdir. Her bir değiĢkenin diğer
değiĢken üzerindeki etkisinin kuvveti eĢanlı olarak tahmin edilmektedir. DeğiĢkenlerin
sadece kendi bağımlı değiĢkenlerinin yanında diğer bağımlı değiĢkenlere etkileri de göz
önüne alınır. Böylece model oluĢturulur. VAR modelinde her bir değiĢkene EKK
uygulanarak modeller tahmin edilir. VAR modelleri tutarlı sonuçlar vermesi
bakımından diğer modellerden üstün tutulur (Tarı, 2010: 455).
Birbirleriyle karĢılıklı iliĢkide olduğu düĢünülen değiĢkenlerin etkileĢimlerini
ortaya koymak amacıyla, çalıĢmada VAR analizinden yararlanılmıĢtır. Reel döviz kuru
ile dıĢ ticaret arasındaki iliĢkileri incelemek için kullanılan bu modelde değiĢkenlerin
birlikte etki edip etmediğini bulmak için uygun bir test olan, Wald- Coefficient Test
yapılmıĢtır. Ġlk olarak gecikme uzunluğu 4 alınarak bir VAR modeli oluĢturulmuĢtur.
Her biri değiĢken bağımlı ve bağımsız olarak teste tabi tutulmuĢtur. Tabloda sol tarafta
verilen değiĢkenler bağımsız, baĢlık çizgisinde verilenler bağımlı değiĢkenlerdir. Bilgi
kriterleri ise tablonun alt kısmında mevcuttur. Tabloda parantez içinde olmayan veriler
katsayılar, altındaki parantez içindeki veriler standart hatalar, köĢeli parantez içinde
belirtilen veriler ise t istatistik değerleridir. Bu Ģekilde oluĢturulan VAR modeli ile
denklem tahmini yapılabilecektir.
77
Ekonometrik model tahmin edildikten sonra, tahminlerin anlamlı olup olmadığı
tahmin edilen parametrelerin iĢaret ve büyüklük bakımından iktisat teorisine uygun olup
olmadığı incelenebilir (Tarı, 2010: 35).
Tablo 11: VAR Modeli
Vector Autoregression Estimates
Date: 12/29/16 Time: 12:31
Sample (adjusted): 2005M06 2015M12
Included observations: 127 after adjustments
Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ]
FARKLOGDK
FARKLOG
M FARKLOGX
FARKLOGDK(-1) 0.320900 0.296229 0.123249
(0.09722) (0.15560) (0.18282)
[ 3.30086] [ 1.90382] [ 0.67416]
FARKLOGDK(-2) -0.314318 -0.219034 -0.206325
(0.10144) (0.16235) (0.19075)
[-3.09868] [-1.34915] [-1.08164]
FARKLOGDK(-3) 0.193995 0.154718 0.195543
(0.10223) (0.16362) (0.19224)
[ 1.89767] [ 0.94561] [ 1.01717]
FARKLOGDK(-4) -0.193591 -0.254978 -0.168922
(0.09917) (0.15872) (0.18648)
[-1.95220] [-1.60651] [-0.90584]
FARKLOGM(-1) -0.015172 0.023572 0.525863
(0.06260) (0.10018) (0.11771)
[-0.24238] [ 0.23528] [ 4.46738]
FARKLOGM(-2) -0.045599 0.147129 0.408937
(0.06572) (0.10518) (0.12358)
[-0.69386] [ 1.39881] [ 3.30903]
FARKLOGM(-3) -0.086230 0.258697 0.183541
(0.06784) (0.10857) (0.12757)
[-1.27117] [ 2.38275] [ 1.43880]
FARKLOGM(-4) -0.003046 -0.068438 0.077279
78
VAR denkleminde değiĢkenlerin durağanlığı önemlidir. Durağan değiĢkenlerin
Ģoku gecici etkiye sahiptir. BaĢlangıçta bir Ģokun etkisi, bir süre sonra ortadan kalkar
(Tarı, 2010: 453). Tahmin edilen değiĢkenliğin durağanlığı test edilmiĢ ve aĢağıda
görüldüğü üzere tüm noktalar çember içerisinde olduğundan durağanlıkta bir sıkıntı
olmadığı gözlemlenmiĢtir.
(0.06263) (0.10024) (0.11778)
[-0.04864] [-0.68275] [ 0.65615]
FARKLOGX(-1) 0.050596 0.206564 -0.428157
(0.05057) (0.08093) (0.09509)
[ 1.00059] [ 2.55233] [-4.50263]
FARKLOGX(-2) 0.061448 -0.063339 -0.394296
(0.05678) (0.09088) (0.10678)
[ 1.08216] [-0.69695] [-3.69260]
FARKLOGX(-3) 0.086912 0.096961 -0.211323
(0.05660) (0.09059) (0.10644)
[ 1.53554] [ 1.07034] [-1.98542]
FARKLOGX(-4) 0.045241 -0.055580 -0.169572
(0.05120) (0.08194) (0.09628)
[ 0.88366] [-0.67829] [-1.76128]
C -0.001557 0.001595 0.006031
(0.00250) (0.00400) (0.00471)
[-0.62227] [ 0.39840] [ 1.28174]
R-squared 0.165938 0.247035 0.278812
S.E. equation 0.027322 0.043730 0.051380
F-statistic 1.890042 3.116782 3.672718
79
ġekil 1: Karakteristik Kökler
-1.5
-1.0
-0.5
0.0
0.5
1.0
1.5
-1.5 -1.0 -0.5 0.0 0.5 1.0 1.5
Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial
3.3.5. Johansen Çoklu EĢbütünleĢme Testi
EĢ bütünleĢme kavramı ilk olarak Engle-Granger tarafından geliĢtirilmiĢtir.
Engle-Granger eĢbütünleĢme testi denk denkleme dayalı EKK yöntemi kullanılan bir
testtir. Bu yöntem bazı eksikliklere dayanır. Sistemde ikiden fazla değiĢken varsa
değiĢkenler arası eĢitlikte eĢbütünleĢme iliĢkileri görülmeyebilir. Testin eksikliklerinden
dolayı Johansen, değiĢkenler arası var olabilecek tüm eĢbütünleĢme iliĢkilerinin
tahminine olanak veren bu yöntemi geliĢtirmiĢtir (Tarı, 2010: 426).
Johansen çoklu eĢbütünleĢme analizi, VAR temelli olan bir analiz yöntemidir.
Birden çok açıklayıcı değiĢken bulunan modellerde, Johansen eĢbütünleĢme yöntemi,
bu seriler arasındaki eĢbütünleĢme iliĢkilerini saptamada güçlü kabul edilmektedir.
Johansen yönteminin avantajı, uzun dönem analizinde serilerin düzey değerlerinin
kullanılması ve serilerin bu sebeple serilerin oldukça fazla bilgi içermesidir. Kısıtı ise
serilerin durağan olması gerekliliğidir. Burada seriler düzey değerinde seçilip gecikme
uzunluğunun bir eksiği alınarak Cointegration test yapılır. Eğer sadece noun
değerlerinde * varsa bir tane eĢbütünleĢme olduğu, iki tane * varsa iki eĢbütünleĢme
olduğu, hepsinde * varsa eĢbütünleĢme iliĢkisinin olmadığı saptanır (Göçer, 2016: 132-
138).
80
Tablo 12: Johansen Çoklu EĢbütünleĢme Analizi Sonuçları
Date: 02/04/17 Time: 22:43
Sample (adjusted): 2005M05 2015M12
Included observations: 128 after adjustments
Trend assumption: Linear deterministic trend (restricted)
Series: LOGM LOGDK LOGX
Lags interval (in first differences): 1 to 3
Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace)
Hypothesized Trace 0.05
No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.**
None * 0.158460 45.41106 42.91525 0.0275
At most 1 0.113380 23.32828 25.87211 0.1004
At most 2 0.060035 7.924855 12.51798 0.2579
Trace test indicates 1 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level
* denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level
**MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values
Tabloya göre; sadece none değerinde yıldız (*) olduğu için bir tane eĢ
bütünleĢme vardır. Trace statistik değeri: 45.41106, 0.05 critical value
değeri: 42.91525‟ten büyük olduğu için eĢ bütünleĢme vardır. Yani yapılacak analizler
sahte regresyon problemi içermeyecektir.
3. 4. DENKLEM TAHMĠN VE SONUÇLARI
Ele alınan modelde üç değiĢken olduğu için her bir değiĢken ayrı ayrı ele alınıp
yorumlanmıĢtır.
MODEL 1: FARKLOGDK = C(1)*FARKLOGDK(-1) + C(2)*FARKLOGDK(-2) +
C(3)*FARKLOGDK(-3) + C(4)*FARKLOGDK(-4) + C(5)*FARKLOGM(-1) +
C(6)*FARKLOGM(-2) + C(7)*FARKLOGM(-3) + C(8)*FARKLOGM(-4) +
C(9)*FARKLOGX(-1) + C(10)*FARKLOGX(-2) + C(11)*FARKLOGX(-3) +
C(12)*FARKLOGX(-4) + C(13)
MODEL 2: FARKLOGM = C(14)*FARKLOGDK(-1) + C(15)*FARKLOGDK(-2) +
C(16)*FARKLOGDK(-3) + C(17)*FARKLOGDK(-4) + C(18)*FARKLOGM(-1) +
C(19)*FARKLOGM(-2) + C(20)*FARKLOGM(-3) + C(21)*FARKLOGM(-4) +
C(22)*FARKLOGX(-1) + C(23)*FARKLOGX(-2) + C(24)*FARKLOGX(-3) +
C(25)*FARKLOGX(-4) + C(26)
81
MODEL 3: FARKLOGX = C(27)*FARKLOGDK(-1) + C(28)*FARKLOGDK(-2) +
C(29)*FARKLOGDK(-3) + C(30)*FARKLOGDK(-4) + C(31)*FARKLOGM(-1) +
C(32)*FARKLOGM(-2) + C(33)*FARKLOGM(-3) + C(34)*FARKLOGM(-4) +
C(35)*FARKLOGX(-1) + C(36)*FARKLOGX(-2) + C(37)*FARKLOGX(-3) +
C(38)*FARKLOGX(-4) + C(39)
Bağımlı değiĢken olarak döviz krunun alındığı 1. Modelde ithalat değiĢkenin
döviz kuru üzerinde etikisi Wald- testi yardımıyla incelenmiĢtir.
H0: C(5)=C(6)=C(7)=C(8)=0 ise birlikte etkisi yoktur.
H1: C(5)=C(6)=C(7)=C(8)≠0 ise birlikte etkisi vardır.
Tablo 13: Ġthalat DeğiĢkeni- Döviz Kuru
Wald Test:
System: %system
Test Statistic Value Df Probability
Chi-square 1.955014 4 0.7440
Null Hypothesis: C(5)=C(6)=C(7)=C(8)=0
Null Hypothesis Summary:
Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err.
C(5) -0.015172 0.062595
C(6) -0.045599 0.065717
C(7) -0.086230 0.067835
C(8) -0.003046 0.062629
Restrictions are linear in coefficients.
Tablodaki prob değerine bakıldığında prob> 0.05 olduğu için H0 kabul edilir.
Uzun dönem ithalat verisinin döviz kuru ile iliĢkili olmadığı sonucuna varılmıĢtır.
82
Bağımlı değiĢken olarak döviz kurunun alındığı 1. Denklemde ihracat
değiĢkenin döviz kuru üzerinde etkisi Wald- testi yardımıyla incelenmiĢtir.
H0: C(9)=C(10)=C(11)=C(12)=0 ise birlikte etkisi yoktur.
H1: C(9)=C(10)=C(11)=C(12))≠0 ise birlikte etkisi vardır.
Tablo 14: Ġhracat DeğiĢkeni- Döviz Kuru
Tablo 14‟de verilen test sonucundaki prob değerine bakıldığında prob> 0.05
olduğu için H0 kabul edilir. Gecikmeli dönemde ihracat verisinin döviz kuru ile iliĢkili
olmadığı sonucuna varılmıĢtır.
Wald Test:
System: %system
Test Statistic Value Df Probability
Chi-square 2.844195 4 0.5842
Null Hypothesis: C(9)=C(10)=C(11)=C(12)=0
Null Hypothesis Summary:
Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err.
C(9) 0.050596 0.050566
C(10) 0.061448 0.056782
C(11) 0.086912 0.056600
C(12) 0.045241 0.051197
Restrictions are linear in coefficients.
83
Bağımlı değiĢken olarak döviz kurunun alındığı 1. Denklemde ihracat ve ithalat
değiĢkenlerinin döviz kuru üzerinde etlkisi Wald- testi yardımıyla incelenmiĢtir.
H0: C(5)=C(6)=C(7)=C(8)=C(9)=C(10)=C(11)=C(12)=0 ise birlikte etkisi
yoktur.
H1: C(5)=C(6)=C(7)=C(8)=C(9)=C(10)=C(11)=C(12))≠0 ise birlikte etkisi
vardır.
Tablo 15: Ġthalat ve Ġhracat DeğiĢkenleri- Döviz Kuru
Wald Test:
System: %system
Test Statistic Value Df Probability
Chi-square 3.347659 8 0.9107
Null Hypothesis: C(5)=C(6)=C(7)=C(8)=C(9)=C(10)=C(11)= C(12)=0
Null Hypothesis Summary:
Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err.
C(5) -0.015172 0.062595
C(6) -0.045599 0.065717
C(7) -0.086230 0.067835
C(8) -0.003046 0.062629
C(9) 0.050596 0.050566
C(10) 0.061448 0.056782
C(11) 0.086912 0.056600
C(12) 0.045241 0.051197
Restrictions are linear in coefficients.
Tablo 15‟de verilen test sonucundaki prob değerine bakıldığında prob> 0.05
olduğu için H0 kabul edilir. Gecikmeli dönemde ihracat ve ithalat verisinin döviz kuru
ile uzun dönemde iliĢkili olmadığı sonucuna varılmıĢtır.
84
Bağımlı değiĢken olarak ithalatın alındığı 2. Denklemde döviz kuru değiĢkeninin
ithalat üzerinde etkisi Wald- testi yardımıyla incelenmiĢtir.
H0: C(14)=C(15)=C(16)=C(17)=0 ise birlikte etkisi yoktur.
H1: C(14)=C(15)=C(16)=C(17)≠0 ise birlikte etkisi vardır.
Tablo 16: Döviz Kuru DeğiĢkeni- Ġthalat
Wald Test:
System: %system
Test Statistic Value Df Probability
Chi-square 6.015096 4 0.1980
Null Hypothesis: C(14)=C(15)=C(16)=C(17)=0
Null Hypothesis Summary:
Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err.
C(14) 0.296229 0.155597
C(15) -0.219034 0.162350
C(16) 0.154718 0.163617
C(17) -0.254978 0.158716
Restrictions are linear in coefficients.
Tablo 16‟da verilen test sonucundaki prob değerine bakıldığında prob> 0.05
olduğu için H0 kabul edilir. Döviz kuru verisinin ithalat ile uzun dönemde iliĢkili
olmadığı sonucuna varılmıĢtır. Gecikmeli dönemde döviz kurunun ithalat üzerinde bir
etkisi yoktur.
85
Bağımlı değiĢken olarak ithalatın alındığı 2. Denklemde dövizkuru ve ihracat
değiĢkeninin ithalat üzerinde etkisi Wald- testi yardımıyla incelenmiĢtir.
Tablo 17: Döviz Kuru ve Ġhracat DeğiĢkeni- Ġthalat
Wald Test:
System: %system
Test Statistic Value Df Probability
Chi-square 17.94450 9 0.0358
Null Hypothesis: C(14)=C(15)=C(16)=C(17)=C(18)=C(22)=
C(23)=C(24)=C(25)=0
Null Hypothesis Summary:
Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err.
C(14) 0.296229 0.155597
C(15) -0.219034 0.162350
C(16) 0.154718 0.163617
C(17) -0.254978 0.158716
C(18) 0.023572 0.100185
C(22) 0.206564 0.080932
C(23) -0.063339 0.090881
C(24) 0.096961 0.090589
C(25) -0.055580 0.081942
Restrictions are linear in coefficients.
Tablo 17‟de verilen test sonucundaki prob değerine bakıldığında prob< 0.05
olduğu için H0 ret edilir. Bunun soncunda döviz kuru ve ihracatın birlikte uzun
dönemde ithalat üzerinde etkili olduğu ortaya çıkmıĢtır.
86
Bağımlı değiĢken olarak ihracatın alındığı 3. Denklemde döviz kuru
değiĢkeninin ihracat üzerinde etlkisi Wald- testi yardımıyla incelenmiĢtir.
Tablo 18: Döviz Kuru DeğiĢkeni- Ġhracat
Wald Test:
System: %system
Test Statistic Value Df Probability
Chi-square 2.084620 4 0.7202
Null Hypothesis: C(27)=C(28)=C(29)=C(30)=0
Null Hypothesis Summary:
Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err.
C(27) 0.123249 0.182819
C(28) -0.206325 0.190752
C(29) 0.195543 0.192242
C(30) -0.168922 0.186483
Restrictions are linear in coefficients.
Tablo 18‟de verilen test sonucundaki prob değerine bakıldığında prob> 0.05
olduğu için H0 kabul edilir. Döviz kurunun gecikmeli dönemde ihracat üzerinde bir
etkisi yoktur.
Bağımlı değiĢken olarak ihracatın alındığı 3. Denklemde dövizkuru ve ithalat
değiĢkeninin ihracat üzerinde etkisi Wald- Testi yardımıyla incelenmiĢtir.
Tablo 19‟da verilen test sonucunda prob değerine bakıldığında prob< 0.05
olduğu için H0 ret edilir. Döviz kuru ve ithalatın birlikte uzun dönemde ihracat üzerinde
bir etkisi olduğu ortaya çıkmıĢtır.
87
Tablo 19: Döviz Kuru ve Ġthalat DeğiĢkeni- Ġhracat
Wald Test:
System: %system
Test Statistic Value Df Probability
Chi-square 39.17508 8 0.0000
Null Hypothesis: C(27)=C(28)=C(29)=C(30)=C(31)=C(32)=
C(33)=C(34)=0
Null Hypothesis Summary:
Normalized Restriction (= 0) Value Std. Err.
C(27) 0.123249 0.182819
C(28) -0.206325 0.190752
C(29) 0.195543 0.192242
C(30) -0.168922 0.186483
C(31) 0.525863 0.117712
C(32) 0.408937 0.123582
C(33) 0.183541 0.127565
C(34) 0.077279 0.117776
Restrictions are linear in coefficients.
Elde edilen sonuçlar özetlenecek olursa:
DK M üzerinde etkisiz
DK X üzerinde etkisiz
DK ve X birlikte M üzerinde etkili
DK ve M birlikte X üzerinde etkili çıkmıĢtır.
Elde edilen bulgular, Bahmani-Oskooee, Halıcıoğlu ve Ghodsi (2016), yaptığı
çalıĢma ile uyuĢmaktadır. Yaptığı çalıĢmada, Ġngiltere-Ġspanya ve Ġngiltere-Norveç
ticaret dengesi modellerinde uzun süreli bir iliĢki saptamamıĢtır.
Ayrıca; döviz kurunun dıĢ ticareti tek baĢına etkilemede etkin bir politika aracı
olmadığı bu sonuçlardan çıkarılabilecek bir bulgudur. Bu sonuç literatüre dahil edilen
bir çok çalıĢma ile örtüĢmektedir. Kemeç ve Kösekahyaoğlu (2015), Ordu (2013),
88
Hepaktan, Çınar ve Dündar (2011), AktaĢ (2010), Alptekin (2009), Zengin (2001)
çalıĢmaları bu yönde tutarlıdır.
3.4.1. Model Doğrulama Testleri
Yapılan iĢlemlerin doğruluğunu saptamak için kurulan Var modelinde
otokolerasyon ve değiĢen varyans sorununun da test edilmesi gerekir. Çünkü VAR
modeli parametrelerinin doğrudan yorumu pek anlamlı olmamaktadır (Tarı, 2010: 453).
Bir dönemin hata teriminin kendinden önce gelen hata terimlerinden etkilenmesi
sorunu otokolerasyon olarak ifade edilir. Bu durum bir tür genetik hastalığa benzetilir
ve genetik hastalıkların bulunmaması arzu edilir. Bu yüzden de bir dönemin hata terimi
üzerinde geçmiĢ dönem hataları olmamalıdır. Otokorelasyon sorunu genellikle veri
sıklığı arttığında artmaktadır. Çünkü kısa dönemde etkilenme nispeten azalmaktadır.
Matematiksel kalıp yanlıĢ seçildiğinde, modele dahil edilmesi gereken değiĢkenlerin
modele dahil edilmedği durumlarda, toplulaĢtırma ve ölçme hatalarında otokolorelasyon
sorunu oluĢabilmektedir. Sorun durumda bağımlı değiĢkenler güvenilirliliğini
yitirmektedir ve istatistiki değerlerde sapmalar olmaktadır (Göçer, 2016: 42-50).
Varyans; rassal bir değiĢkenin, mümkün olan bütün değerlerinin beklenen değer
veya ortalamadan uzaklıklarının karelerinin aritmetik ortalamasıdır. DeğiĢen varyans
sorunu ise; hata teriminin varyansının sabit olmayıp, bağımsız değiĢkenlerle birlikte
değiĢmesi olarak ifade edilir. Bir gözlemin alınması ya da atılması sonuçlarda ciddi
değiĢikliklere neden olabilir. Çoğu zaman bazı önemli değiĢkenlerin modelden
dıĢlanması sebibiyle oluĢmaktadır. DeğiĢen varyans, baĢka açılardan iyi bir modelden
vazgeçmek için asla bir neden olmasa da göz önünde bulundurulmalıdır. (Hatırlı, 1999:
355-359). Varyansın sabit olması için örnekleme dahil edilen yeni gözlemlerle birlikte
varyansın da değiĢmemesi gerekir. Ġmkanlar ölçüsünde analize dahil edilecek serilerin
logaritmalarının alınması çözüme katkı sağlayabilmektedir. Breush-Pagan-Godfrey testi
bu sorunu saptama kullanılan bir testtir. Ki- kare değeri olasılık değeri 0.05‟ten büyükse
değiĢen varyans sorununun olmadığına karar kılınır (Göçer, 2016: 50-55).
89
Autocorrelation LM test seçilmiĢ ve otokorelasyon test edilmiĢtir ve test
sonucunda olasılık değeri 0.05‟ten büyük çıktığı için otokorelasyon sorunu olmadığı
tespit edilmiĢtir.
Tablo 20: Otokorelasyon Testi
VAR Residual Serial Correlation
LM Tests
Null Hypothesis: no serial
correlation at lag order h
Date: 01/03/17 Time: 19:05
Sample: 2005M01 2015M12
Included observations: 128
Lags LM-Stat Prob
1 9.247924 0.4147
2 10.51135 0.3107
3 7.791508 0.5553
4 13.94080 0.1244
Probs from chi-square with 9 df.
DeğiĢen varyans sorunun varlığını saptamak için Breush-Pagan-Godfrey testi
seçilmiĢ ve Ki-Kare (Obs*R-squared) değeri 0.05‟ten büyük olduğu için değiĢen
varyans sorununun da olmadığı sonucuna varılmıĢtir.
Tablo 21: DeğiĢen Varyans Testi Heteroskedasticity Test: Breusch-Pagan-Godfrey
F-statistic 2.013943 Prob. F(2,128) 0.1377
Obs*R-squared 3.996527 Prob. Chi-Square(2) 0.1356
Scaled explained SS 6.970444 Prob. Chi-Square(2) 0.0306
3.4.2. Vektör Hata Düzeltme Modeli (VEC) Yöntemi Ġle Kısa Ve Uzun Dönem
Analizlerin Yapılması
Birden fazla açıklayıcı değiĢkenli modellerde seriler arasındaki uzun ve kısa
dönemli analizleri test etmede kullanılan bir yöntemdir.
90
Vektör hata düzeltme modeli çerçevesinde Granger nedensellik sınaması
yapmak mümkün olmaktadır. Granger nedensellik sınamasının özellikle kısa dönemli
nedensellik iliĢkisini ölçmeye yönelik uygun bir yöntemdir (Alptekin, 2009: 143).
Ġktisat teorisinde denge, istenen ve gerçekleĢen serilerin eĢitliğidir ve genellikle
her serini bir denge değeri vardır. Fakat ekonometride, aynı mertebeden bütünleĢik
serilerin uzun dönemde dengede olup olmadığı araĢtırılır (Tarı, 2010: 435). Johansen
eĢbütünleĢme testiyle aralarında eĢbütünleĢme tespit edilen birden fazla açıklayıcı
değiĢkenli modellerde kısa ve uzun dönem analizler VEC yöntemi ile kolaylıkla
yapılmaktadır.
Tablo 22: VEC Yöntemi Katsayı Tahmin Sonuçları X (Bağımlı) Katsayı t-istatistiği M
(Bağımlı)
Katsayı t-istatistiği
Döviz kuru 0.23 1.67 Döviz kuru -0.38 -1.74
C 0.00 C -0.00
ECT(t-1) -2.03 -7.28 ECT(t-1) -0.15 -1.02
Sonuçlara göre; ele alınan dönemde, döviz kurundaki % 1 birimlik artıĢ ihracatı
% 0.23 oranında arttırmaktadır, ithalatı ise % 0.38 azaltmaktadır. Katsayı iĢareti ikisinde
de negatif ve istatistiksel olarak anlamlıdır.
Bilindiği üzere; J eğrisinin geçerli olması için, uzun dönemde ihracat
değiĢkeninin reel döviz kurundaki artıĢı ile artması gerekmektedir (Kemeç ve
Kösekahyaoğlu, 2015: 25). Ġhracat değiĢkenindeki % 0.23 artıĢ dikkate alındığında bu
oranın çok düĢük olması sebebiyle J eğrisine göre beklenen ödemeler bilançosundaki
iyileĢmenin sınırlı olacağı ifade edilebilir.
Modele gelir dahil edildiğinde ithalatı ne yönde etkilediğini de merak
konusudur. Bu amaçla modele GSYĠH eklenerek birtakım analizlerde yapılmıĢtır. Fakat
GSYĠH verileri çeyrek dönemler itibariyle hesaplanabildiği için sadece bu teste özgü,
1998 fiyatlı GSYĠH çeyrek dönem verileri kullanılmıĢtır. TCMB‟den alınmıĢ olan diğer
aylık veriler çeyrek döneme çevrilmiĢ, gelir etkisini saptayabilmek amacıyla Tablo
91
23‟deki çalıĢmayı yapabilmek için dolara dönüĢtürülmüĢtür. Bu analizde çeyrek verileri
dönüĢtürüldüğü için yukarıda yapılan tüm analizler GSYĠH modele dahil edilerek
çeyrek dönem verileri için tekrardan yapılmıĢtır. ADF birim kök test sonuçlarına göre
GSYĠH‟nin, döviz kuru ve ithalatın durağan duruma gelmesi sağlanmıĢtır. Yine VAR
analiz kulanılmıĢ ve çoklu doğrusal bağıntı sorunu; modele GSYĠH eklenip tespit
edilmiĢ ve Centered VIF değerleri 1 ile 5 arası çıktığı için çoklu doğrusal bağıntı sorunu
olmadığı saptanmıĢtır. YaklaĢık 1.35 civarlarında çıkmıĢtır. Sonuç olarak bu analiz için
tüm veriler VEC yöntemiyle analiz yapılabilecek hale getirilmiĢtir. VEC testi sonuçları
da aĢağıda verilmiĢtir.
Tablo 23: VEC Yöntemi GSYĠH Katsayı Tahmin Sonuçları M(Bağımlı) Katsayı t-istatistiği
GSYĠH 1.32 1.69
C 9.37
ECT(t-1) -0.357 -1.885
Tablodaki sonuçlara göre, GSYĠH‟da meydana gelen % 1‟lik artıĢ ithalatı %
1.32 arttırmıĢtır. Modelin hata düzeltme katsayısının negatif olması modelin anlamlı
olduğunu göstermektedir. Kısa dönemde meydana gelen sapmalar uzun dönemde ortada
kalkmaktadır. Bu da uzun dönem katsayılarının güvenilir olduğunu ifade etmektedir.
3.4.3. Etki-Tepki Analizi
Sistemdeki değiĢkenlerin kendi ve baĢka değiĢkenlere gösterdiği tepkiler
önemlidir. DeğiĢkenler arasındaki dinamik nedensellik iliĢkilerinin varlığı ve etkili
bulunan bir değiĢkenin politika aracı olarak kullanılabilir olup olmadığı, etki-tepki
fonksiyonları ile belirlenebilir (Yamak ve Korkmaz, 2005: 23). Her bir değiĢkenin kendi
ve diğer değiĢkenlerin hatalarına karĢı reaksiyonu, etki-tepkiler olarak adlandırılır. Etki-
tepkiler aynı reaksiyonun iki farklı görünümünü teĢkil eder. ġoku veren değiĢken
yönünden etki, Ģoku alan değiĢken yönünden tepki söz konusudur. Ġki değiĢkenden
birinin, diğerine neden olduğu yargılamasına dayanılarak yapılan bu analiz etki-tepki
analizi olarak adlandırılır (Tarı, 2010: 453).
92
Etki-tepki fonksiyonları, rassal hata terimlerinden birindeki bir standart hatalık
Ģokun, içsel değiĢkenlerin Ģimdiki ve gelecekteki değerlerine olan etkisini yansıtır.
DeğiĢkenlerin durağan olduğu durumda bu Ģokun etkisi gecici olacaktır. Fakat; farkı
alınmıĢ Ģekilde durağan hale getirilmiĢ değiĢkenlerin, aynı durumdaki diğer değiĢken
üzerindeki etkisi geçici olurken, düzey değerlerindeki etkisi ise kalıcı olabilmektedir.
Bu da etki tepki fonksiyonlarının yorumlanmasında önem arz etmektedir (Tarı, 2010:
453-454).
ġokların nasıl oluĢacağını belirlemek amacıyla öncelikle değiĢkenlerin 10
dönem içerisindeki hareketleri incelenir. Yatay eksen tepkinin çeyrek dönem olarak
süresini, dikey eksen ise tepkinin boyutunu göstermektedir. Grafikteki sürekli çizgiler
modeldeki bağımlı değiĢkenin bir standart hatalık Ģoka karĢı tepkisini vermektedir,
kesikli çizgiler ise 2 standart hata için güven aralıklarını vermektedir (Selim ve
Ayvaz Güven: 2014, 140).
93
ġekil 2: Etki-Tepki Analizi Sonuçları
-.02
-.01
.00
.01
.02
.03
.04
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Response of FARKLOGDK to FARKLOGDK
-.02
-.01
.00
.01
.02
.03
.04
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Response of FARKLOGDK to FARKLOGM
-.02
-.01
.00
.01
.02
.03
.04
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Response of FARKLOGDK to FARKLOGX
-.02
.00
.02
.04
.06
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Response of FARKLOGM to FARKLOGDK
-.02
.00
.02
.04
.06
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Response of FARKLOGM to FARKLOGM
-.02
.00
.02
.04
.06
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Response of FARKLOGM to FARKLOGX
-.04
-.02
.00
.02
.04
.06
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Response of FARKLOGX to FARKLOGDK
-.04
-.02
.00
.02
.04
.06
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Response of FARKLOGX to FARKLOGM
-.04
-.02
.00
.02
.04
.06
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Response of FARKLOGX to FARKLOGX
Response to Cholesky One S.D. Innovations ± 2 S.E.
Döviz kuru için ithalatın verdiği tepki, ġekil 2‟de verilen 4. Ģekil yardımıyla
açıklanacak olursa ithalatın verdiği pozitif tepki azalmakta ve bazı dönemlerde
artmaktadır. 4. ve 7. dönemlerde tepkide bir artıĢ söz konusudur. Daha sonra sıfır
etrafında bir seyir izlemektedir. Ġhracatın verdiği tepki ele alınırsa 7. Ģekil yardımıyla en
yüksek tepkinin 2. dönemde verildiği anlaĢılmaktadır. Döviz ku9rundaki 1 standart
hatalık değiĢme sonucu ilk aĢamada ihracatın tepkisi artmakta ve ithalatın tepkisi ise
azalmaktadır. 2. dönemde ihracatın tepkisinde azalma görülmekteyken ithalatta tepki
değiĢikliği olmadığı görülmektedir. 3. dönemde iki tepkide de benzer artıĢ ve azalıĢlar
görülmektedir.
94
SONUÇ
Bilgi artıĢı ve teknolojik geliĢim süreci ile birlikte, ülkeler arası kuvvetlenen
iletiĢim ve etkileĢim sebebiyle kaçınılmaz bir husus olan dıĢ ticaret; geliĢmiĢ ve Türkiye
gibi geliĢmekte olan ülkeler açısından önemli bir yer iĢgal etmektedir. Fakat; ülkeler
arası dıĢ ticaret yapısı ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir. Bu sebeple de uygulanan
politikalarda çeĢitlilikler gündeme gelmektedir. Klasik dıĢ ticaret teorileri ve yeni dıĢ
ticaret teorileri kapsamında çalıĢmada belirtildiği üzere çok fazla politika benimsenmiĢ
ve uygulanmıĢtır. Bu süreçte; dıĢ ticaretin serbest ya da korumacı olması hususunda
görüĢ ayrılıkları da yer almıĢtır. Fakat; gerçek hayatta hemen hemen tüm ülkelerde
hükümetler korumacı müdahaleci bir dıĢ ticaret politikası izlemektedir. Bunun sebebi
bilindiği üzere, serbest dıĢ ticaretten elde edilen yararın, korumacılıktan elde edilen
yarardan daha az olmasıdır. Ayrıca, bedavacılık argümanı sebebiyle üreticilerin aksine
tüketicilerin güçlü Ģekilde örgütlenmeleri güçtür.
Ülkelerin dıĢ ticaretinde, para birimlerinin karĢılıklı değerini tespit etmede
önemli bir husus olarak karĢımıza gelen döviz kuru kavramı, ülkelerin uyguladığı farklı
politikalar sebebiyle farklı formlara dönüĢtürülerek günümüze kadar çok çeĢitli
Ģekillerde uygulanmıĢtır. Özellikle, Bretton Woods sistemi sonrasında döviz kuru
belirlenmesine yönelik pek çok teori ortaya çıkmıĢtır. Bilindiği üzere Ģuan uygulanan
kur sistemi, dalgalı kur rejimidir. Fakat; TCMB etkinsizlik durumlarında önlemler
almaktadır.
Döviz kurundaki oynaklık ekonomi dengelerini sarsabilmektedir. Ülkenin
büyümesinin temel yapı taĢlarından biri olan dıĢ ticaret, bu oynaklıklardan çok fazla
etkilenirse, ülkenin darboğazlara girmesi söz konusu olabilmektedir. Bu sebeple de
döviz kurunun dıĢ ticaret üzerindeki etkisi saptanırsa önlemler alınabilecek ve bu sayede
ülkenin gelecekteki kur belirsizliklerine ıĢık tutulabilecektir.
Döviz kurunun dıĢ ticarete etkisi hep merak konusu olmuĢ ve pek çok çalıĢmada
incelenmiĢtir. Bu konuda Türkiye için yapılmıĢ çok sayıda çalıĢma mevcut olmasına
rağmen, çalıĢmalarda ele alınan dönemlerin farklılığı sebebiyle elde edilen bulgular
farklılaĢmaktadır ve elbette ki her çalıĢmada kullanılan yöntemler aynı değildir. Bu
sebeple de bu konu hakkında daha fazla çalıĢma yapılmalıdır.
95
Bu çalıĢmada, Türkiye‟de döviz kurunun dıĢ ticaret üzerine etkileri, 2005-2015
dönemi ele alınarak açıklanmıĢtır. Ewievs 9 programı yardımıyla ele alınan çalıĢmada;
I(d) farkları alınarak durağan hale gelmesi sağlanan, mevsim ve takvim etkilerinden
arındırılmıĢ ihracat (X) ve ithalat (M) verileri ve TÜFE bazlı reel (efektif) döviz kuru
(2003: 100) değiĢkenlerine, çoklu doğrusal regresyon analizi yapılarak çalıĢma
sonuçları, olası yanlıĢ tahmin riskinden arındırılmıĢtır.
ÇalıĢmada, değiĢkenler arası nedensellik iliĢkisini saptama amaçlı kullanılan
Granger nedensellik testi sonucunda, ihracat ve ithalat arasında karĢılıklı bir nedensellik
iliĢkisi saptanmıĢtır. Ġhracat ve ithalat arasında karĢılıklı bir nedensellik iliĢkisi mevcut
olduğu için döviz kuru bu iki değiĢkenden biriyle analize dahil edilğinde doğal olarak
bir nedensellik iliĢkinin varlığı ortaya çıkmaktadır. Fakat; Granger nedensellik testi
sonucunda döviz kurunun tek baĢına ne ithalat ne de ihracat üzerinde bir etkisi yoktur.
Sonrasında VAR modeli oluĢturulmuĢ ve Johansen çoklu eĢbütünleĢme iliĢkisi test
edilmiĢtir. Bu test sonucunda bir tane eĢbütünleĢme iliĢkisinin varlığı saptanmıĢtır.
OluĢturulan modeller Wald- testi yardımıyla incelenmiĢ ve çalıĢma sonucunda da döviz
kuru ithalat ve ihracat üzerinde etkisiz çıkmıĢtır. Bu test sonuçlarında da döviz kuru tek
baĢına ithalatı ve ihracatı etkilemede etkin değildir.
Etkilerin çok az olmasından dolayı bazen küçük değiĢimler görülememektedir.
Bu yüzden de küçük bir etki varsa bile bu değerlere bazen yansımamaktadır. Bu
sebeple, küçük etki yapan değiĢkenler bazen model sonuçlarında etkisiz
çıkabilmektedir. Bunu da göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Modelin
doğruluğunu sınamak için değiĢen varyans ve otokolerasyon testleri de modelde
uygulanmıĢ ve bir sorun çıkmadığı saptanmıĢtır.
Modelde Johansen çoklu eĢbütünleĢme testindeki tek bir eĢbütünleĢme
iliĢkisinin varlığı göz önüne alınmıĢ ve modele VEC testi uygulanmıĢtır. Model
doğrulama testinden elde edilen katsayı sonuçlarına göre bu dönemde döviz kurundaki
% 1 birimlik artıĢın ihracatı % 0.23 oranında arttırmıĢ olduğu, ithalatı ise % 0.38
azaltmıĢ olduğu saptanmıĢtır. Bu sonuçların çok küçük olması sebebiyle önceki
uygulanan nedensellik testinde etkisiz çıkmıĢ olabileceği akla gelmiĢtir. Modele gelir
dahil edilip incelendiğinde; GSYĠH‟da meydana gelen % 1‟lik artıĢın ithalatı % 1.32
96
arttırmıĢ olduğu saptanmıĢtır. Modelde etki ve tepki derecelerine bakıldığında çok aĢırı
tepkilerin söz konusu olmadığı görülmüĢtür.
ÇalıĢma sonucunda; dıĢ ticareti sağlamak amaçlı gerçekleĢtirilen bir kur
ayarlamasının oranlar dikkate alındığında tek baĢına yeterli olmayacabileceği ortaya
çıkmıĢtır. Teorik bakımdan değerlendirmek gerekirse, bilindiği üzere Marshall Lerner
kuralına göre ihracat ve ithalat talep esenkliği toplamının 1‟i geçmesi durumunda
kurdaki yükseliĢin ödemeler dengesi üzerinde olumlu etki yapması beklenir.
ÇalıĢmadaki bulgulara dayanarak esneklik katsayılarından hareketle kısa dönemde
olumlu etkinin sınırlı olacağı söylenebilir. Ayrıca, J eğrisine göre de beklenen ödemeler
bilançosundaki iyileĢmenin sınırlı olabileceği ifade edilebilir.
Türkiye gibi geliĢmekte olan bir ülkede, döviz kurundaki değiĢimlerin dıĢ ticaret
üzerinde fazla etki etmemesi beklenen bir sonuçtur. Çünkü dıĢ ticareti sadece döviz
kuru etkilememektedir. GeliĢen bir ülkede ihracatın vereceği bir cevap; üretim
kapasitesi verimliliğine, ihracat piyasa yapısına, faiz oranı, vergi, enflasyon gibi
unsurlara bağlıdır. Ġthalat açısından, kur oynaklığına duyarlılık düĢüktür. Bunun nedeni
üretilen malların çok sınırlı seviyede ithalatı ikame edebilmeleridir. Türkiye‟nin enerji
ithalatı göz önüne alındığında ithalat talep esneklğinin oldukça düĢük olduğu göze
çarpmaktadır. Bu nedenler dikkate alındığında döviz kuru politikalarının dıĢ ticaret
üzerinde etkinliği azalmaktadır.
DıĢ ticaretin olumsuz etkilenmemesi için ülkeler arası iletiĢimi ılımlı tutmak
akılcıdır. Çünkü; ülkeler arası politika ve buna benzer birtakım sorunlardan dolayı,
iletiĢimin her zaman mükemmel olamaması çeĢitli Ģekillerde ticarete yansımaktadır. Bu
sebeple de yüksek büyüme oranı yakalaması muhtemel ülkeler ile iliĢkilerin
geliĢtirilmesi gerekmektedir.
Türkiye‟de sadece fiyat rekabeti değil aynı zamanda da fiyat dıĢı rekabet
uygulanmalıdır. Kemeç ve Kösekahyaoğlu (2015) ele aldığı çalıĢmada belirttiği üzere
Çin ve Hindistan benzeri düĢük ücret ve fiyat avantajına sahip ülkelerde fiyat rekabetine
girmek oldukça zordur. Bu sebeple de fiyat dıĢı rekabet unsurları ön plana
çıkarılmalıdır. Burada verimliliği arttıran önlemlere ağırlık verilmesi önem arz eder.
Teknolojinin geçirdiği evrim süreci ve bunun ülke ve ticarete etkisi göz önünde
97
bulundurulduğunda teknolojik yatırıma daha fazla önem verilmesi gereklidir. Ayrıca,
dıĢ ticarette rekabet oluĢturulmalı ve bu süreçte marka yaratmaya çalıĢılmalıdır.
Nitelikli iĢ gücüne de önem verilmelidir. Aynı zamanda dünyanın en hızlı büyüyen
ekonomilerine ihracat artıĢı teĢvik edilmelidir. Bu kapsamda ihracatçıların kendilerini
geliĢtirmeleri sağlanmalı ve önleri açılmalıdır.
98
KAYNAKÇA
ABUġOĞLU, Ö., (1990). Döviz Kuru Politikası ve Ġhracat Üzerine Etkisi 1980-1988
Dönemi, Türkiye Odalara Borsalar Birliği, Yayın no: Genel 154, ANKARA.
ACARAVCI, A. ve ÖZTÜRK, Ġ., (2002). “The Effects of Exchange Rate Volatility on
the Turkish Export: An Empirical Investigation”, Review of Social, Economic &
Business Studies, Vol. 2, pp: 197-206.
AÇCI, Y., (2016). “Türkiye‟de Reel Döviz Kuru ve DıĢ Ticaret ĠliĢkisinin VAR Analizi
Ġle Ġncelenmesi”, Akademik AraĢturmalar ve ÇalıĢmalar Dergisi, Cilt: 8, Sayı:
14, ss: 41-53.
AĞCAER, A., (2003). “Dalgalı Kur Rejimi Altında Merkez Bankası Müdahalelerinin
Etkinliği: Türkiye Üzerine Bir ÇalıĢma”, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Piyasalar Genel Müdürlüğü, Uzman Yeterlilik Tezi, ANKARA.
AKTAġ , C, (2010). “Türkiye‟de Reel Döviz Kuru ile Ġhracat ve Ġthalat Arasındaki
ĠliĢkinin VAR Tekniğiyle Analizi”, Uluslararası Yönetim Ġktisat ve ĠĢletme
Dergisi, 6 (11), ss: 123-140.
AKKAYA, ġ. ve PAZARLIOĞLU, M., (1995). Ekonometri-I, 3. Baskı, Yayınevi:
Kendi Yayıncılık, ĠZMĠR.
ALPTEKĠN, V., (2009). “Türkiye‟de DıĢ Ticaret ve Reel Döviz Kuru ĠliĢkisi: Vektör
Otoregrasyon (VAR) Analizi Yardımıyla Sınanması ”, Niğde Üniversitesi ĠĠBF
Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 2, ss: 132-149.
ALTINBAġ, H. ve ÇETĠN, R., (2008). “Türkiye‟de DıĢ Ticaret Belgesi
Belirleyicilerinin Sınır Testi YaklaĢımıyla Öngörülmesi: 1989-2005”, Ankara
Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 63, Sayı: 4, ss: 29-64.
ALTINTAġ, H., ÇETĠN, R. ve ÖZ, B., (2011). “The Impact of Exchange Rate
Volatility on Turkish Exports: 1993-2009”, South East European Journal of
Economics and Business, Volume 6, Issue 2, pp: 71–81.
99
APAK, S., (1993). Uluslararası Bankacılık ve Finansal Sistemler, Emlak Bankası
Yayınları, ĠSTANBUL.
ARAT, K., (2003). “Türkiye‟de Optimum Döviz Kuru Seçimi ve Döviz Kurlarından
Fiyatlara GeçiĢ Etkisinin Ġncelenmesi”, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
DıĢ ĠliĢkiler Genel Müdürlüğü, Uzman Yeterlilik Tezi, ANKARA.
ARGIN, N. ve BAKKALCI, C., (2011). Türkiyenin DıĢ Ticaret Tarihi, Ekin Basım
Yayım, 1. Baskı, BURSA.
ARSLAN, C., (2005). „„Döviz Kuru Riski ve Yönetimi‟‟, Ankara Üniversitesi,
ĠĢletme, YayınlanmıĢ Yüksek Lisans Tezi, ANKARA.
ATĠK, H. ve TÜRKER, O., (2011). Modern DıĢ Ticaret Kuramları, Nobel Akademik
Yayıncılık, Yayın No: 251, ANKARA.
AURANGZEB, A., THANANIS S. and MOHAMMED, A., U., (2005). "Short-Run
and Long-Run Effects of Exchange Rate Volatility on the Volume of Exports: A
Case Study for Pakistan", International Journal of Business and Economics, Vol:
4, No: 3, pp: 209-222.
BAĞIRZADE, E., (2011). VII. Bölüm Ders Notları: Yeni Uluslararası Ticaret
Teorileri, Azerbaycan Devlet Ġktisat Üniversitesi, Türk Dünyası ĠĢletme
Fakültesi, ss: 36, BAKÜ.
BAHMANI-OSKOOEE, M., HALICIOGLU, F. and GHODSI, S. H., (2016).
“Asymmetric Effects of Exchange Rate Changes on British Bilateral Trade
Balances”, MPRA Paper 73477, University Library of Munich, pp: 1-24,
GERMANY.
BARIġIK, S. ve DEMĠRCĠOĞLU, E., (2006). “Türkiye‟de Döviz Kuru Rejimi,
Konvertibilete, Ġhracat-Ġthalat ĠliĢkisi (1980-2001)”, ZKÜ Sosyal Bilimler
Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 3, ss: 71-84.
100
BAġKOL, M., O., (2010). Ġthalatta Haksız Rekabetin Önlenmesinde Anti- Damping
SoruĢturmalarının Etkinliği, Ekonomi Bilimleri Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 1, ss: 107-
114.
BATTAL, S., (2017). Kur Riskine KarĢı Politika Uygulamaları: Hindistan ve
Endonezya Örneği, TCMB, Merkezin Güncesi, ġubat 3,
https://tcmbblog.org/tr/riskine-karsi-politika-uygulamalari-hindistan-endonezya-
ornegi/. (E.T: 10.03.2017).
BEDĠR, A., (2009). Uluslararası Ticarette Fiyata Dayalı Rekabet Gücü Ġle Endüstri Ġçi
Ticaret Arasındaki ĠliĢki: Türk Ġmalat Sanayi Örneği, DPT, Ġktisadi Sektörler ve
Kordinasyon Genel Müdürlüğü, ANKARA.
BOUOIYOUR, J. and SELMI, R., (2014). Exchange Uncertainty and Export
Performance in Egypt: New Insights from Wavelet Decomposition and Optimal
GARCH Model, Forthcoming in: Journal of International Trade and Economic
Development, Munich Personal Repec Archive, Paper No. 59568, EGYPT.
BRANDER, J. and KRUGMAN, P., (1983). A 'reciprocal Dumping' Model Of
International Trade, Journal of International Economics No:15, pp: 313-321
,NORTH-HOLLAND.
BREDIN, D., FOUNTAS, S. and MURPHY, E., (2003). An Empirical Analysis of
Short-run And Irish Export Functions: Does Exchange Rate Volatility Matter?,
International Review of Applied Economics, 17, pp: 193-208.
BULUT, E. ve DEMĠREL, B., (2012). Uluslararası Para Sisteminin Evrimi, Gazi
Kitapevi, ANKARA.
CEYLAN, O., (2015). Etkin Piyasalar Hipotezi ve Temel Varsayımları, Ekim 6,
http://piyasarehberi.org/yatirim/portfoy-yonetimi/153-etkin-piyasalar-hipoteziv-
e-varsayimlari, (E.T: 07.03.2017).
101
CHIT, M., M., RIZOV, M.; WILLENBOCKEL, D. (2008), “Exchange Rate
Volatility and Exports: New Empirical Evidence from the Emerging East Asian
Economies”. MPRA Paper No: 9014, pp: 1-35.
CĠĞERLĠOĞLU, O. (2007). “Reel Döviz Kuru, Ġhracat ve Ġthalat Arasındaki ĠliĢki:
Türkiye Örneği 1982-2005”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Yüksek Lisans Tezi, ERZURUM.
DAMAR, A., O., (2010). Türkiye‟de Döviz Kurundan Fiyatlara GeçiĢ Etkisinin
Ġncelenmesi, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Piyasalar Genel Müdürlüğü,
Uzmanlık Yeterlilik Tezi, ANKARA.
DEMĠRHAN, H. ve DEMĠRHAN, B.,(2015). “The dynamic effect of exchange-rate
volatility on Turkish exports: Parsimonious error-correction model approach”,
Afyon Kocatepe University, Department of Economics, Volume: 62, No: 4, pp:
429-451, TURKEY.
DESTEBAġI, A., N., (2016). “Türkiye‟de DıĢ Ticaret Açığı Problemi: Ekonometrik
Bir Analiz”, Ege Üniversitesi, Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi, Ġktisat
Bölümü, ĠZMĠR.
DEVĠREN, N., V., (2004). „„Yeni DıĢ Ticaret Teorileri‟‟, Muğla Üniversitesi, Ġ.Ġ.B.F -
Ġktisat Bölümü, Mevzuat Dergisi, Sayı: 81, ss: 1-28, MUĞLA.
EĞĠLMEZ, M., (2012). Kur Rejimi ve Türkiye Uygulaması, Ekim 7,
http://www.mahfiegilmez.com/2012/10/kur-rejimleri-ve-turkiye-uygulamas.htm-
l, (E.T: 06.03.2017).
EĞĠLMEZ, M., (2013). Kur, Faiz, DĠBS, BIST, Reyting, CDS Özetle, Temmuz 21,
http://www.mahfiegilmez.com/2013/07/kur-faiz-dibs-bist-reyting-cdshepsi.html,
(E.T: 06.03.2017).
ERDOĞAN, M., (2008). Teoride ve Uygulamada Fiyat FarklılaĢtırması Stratejileri,
Afyon Kocatepe Üniversitesi, Ġ.Ġ.B.F. Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 1, pp: 219-242,
AFYON.
102
ERTEK, T., (2009). Temel ekonomi, 3. Baskı, Beta yayıncılık, ĠSTANBUL.
GÖÇER, Ġ., (2016). Ekonometri Ders Notları, AYDIN.
GUISAN, M.,C., (2006). Industry, Foreign Trade and Development: Econometric
Models of Europe and North America, 1965-2003, International Journal of
Applied Econometrics and Quantitative Studies Vol. 3-1, pp: 5-34, AMERĠCA.
GÜMÜġELĠ, S., (1994). Döviz Kuru ve Faiz Oranı Risklerinden Korunma Yöntemleri,
Türkiye Bankalar Birliği, Yayın no: 179, ANKARA.
HATIRLI, S., A., (1999). Temel Ekonometri, 1. Baskı, Literatür Yayıncılık, Yayın No:
33, SavaĢ Cilt Evi, Baskı: Çevik Matbaacılık, ĠSTANBUL.
HATĠBOĞLU, Z., (1993). Temel Uluslararası Ġktisat, 1. Baskı, Beta Yayıncılık, Yayın
no: 382, ĠSTANBUL.
HEPAKTAN, E.; ÇINAR, S. ve DÜNDAR, Ö., (2011). “ Türkiye‟ de Uygulanan
Döviz Kuru Sistemlerinin DıĢ Ticaret Ġle ĠliĢkisi‟‟, Akademik AraĢtırmalar ve
ÇalıĢmalar Dergisi, Cilt 3, Sayı 5, ss: 62-82.
ĠġGÜDEN, T.; AKYÜZ, M., (1990). Uluslararası Ġktisat, Evrim Kitapevi, Baskı ve
Cilt: Bayrak Matbaacılık, Yayın No: 33, ĠSTANBUL.
ĠYĠBOZKURT, M. E., (1982). DıĢ Ticaret Teori ve Politika, 2. Baskı, TC Trabzon
Ġktisadi ve Ticari Bilimler Akademisi Basımevi, Yayın no: 6, Karadeniz
Matbaacılık, TRABZON.
KARAGÜL, M. ve ĠLTER, B., (2011). DıĢ Ticaret ĠĢlemleri ve Muhasebesi Teori ve
Uygulama, 3. Baskı, Nobel Akademik Yayıncılık, ANKARA.
KARPUZ, F. ve KIZILTAN, A., (2015). “The Relationship Between Short Term
Investments and Real Exchange Rate in Turkey”, EKEV Akademi Dergisi, Cilt:
60, Sayı: 60, pp: 197-209.
103
KASMAN, A. and KASMAN, S,. (2005). “Exchange Rate Uncertainty in Turkey and
Its Impact on Export Volume”, ODTÜ GeliĢme Dergisi, ss: 41-58.
KAYMAKÇI, O., AVCI, N. ve ġEN, R., (2007). Uluslararası Ticarete GiriĢ Teori
Politika ve Uygulama, 1. Baskı, Nobel Yayın Dağıtım, ANKARA.
KEMEÇ, A. ve KÖSEKAHYAOĞLU, L., (2015). “J Eğrisi Analizi ve Türkiye
Üzerine Bir Uygulama”, Uluslararası Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Dergisi, Cilt: 1
Sayı: 2, ss:1-29.
KENNEDY, P., (2006). Ekonometri Klavuzu, 7. Baskı, Gazi Kitapevi, ANKARA.
KIZIL, A. ve SOĞUR, M., (1995). Ġhracat-Ġthalat ĠĢlemleri ve Muhasebe Uygulaması,
Der yayınları, Yayın no:150, Cilt: Azizkan Mücellithanesi, ĠSTANBUL.
KIZILDERE, C., KABADAYI, B. ve EMSEN, Ö., S., (2013). “ DıĢ Ticaretin Döviz
Kuru DeğiĢmelerine Duyarlılığı: SeçilmiĢ GeliĢmekte Olan Ülkeler Üzerine Bir
Ġnceleme”, Atatürk Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Dergisi, Cilt: 27, Sayı:
3, ss: 41-54.
KHOSA, J., BOTHA, I., PRETORIUS, M., (2015). “The impact of exchange rate
volatility on emerging market exports”, Acta Commercii 15-1, pp:11.
KOÇAK, S., (2006). „„Döviz Kurundaki DeğiĢikliklerin Ekonomik Etkileri‟‟
KahramanmaraĢ Sütçü Ġmam Üniversitesi, Ġktisat, YayınlanmıĢ Yüksek lisans
Tezi, KAHRAMANMARAġ.
KÖSEKAHYAOĞLU, L., (2012). DıĢ Ticaret ve Rekabetin Gücü, 1. Baskı, Alter
Yayıncılık, ANKARA.
KÖSEKAHYAOĞLU, L., (2012). Uluslararası Ġktisat-I Ders Notları, Süleyman
Demirel Üniversitesi, ISPARTA.
KURU, E., (2016). Türkiye‟de Uygulanan Döviz Kuru Politikaları, Temmuz 3,
http://www.iktisadi.org/turkiyede-uygulanan-doviz-kuru-politikalari.html, (E.T:
06.03.2017).
104
KÜÇÜKAKSOY, Ġ. ve ÇĠFÇĠ, Ġ., (2014). “DıĢ Ticaret Hadlerinin DıĢ Ticaret
Dengesine Etkisi: Harberger-Laursen-Metzler Hipotezinin Türkiye
Uygulaması”, Optimum Ekonomi ve Yönetim Bilimleri Dergisi, 1-2, ss: 103-
129.
MADURA, J., (2012). Uluslararası Finansal Yönetim–I, 10. Baskı, Nobel Akademik
Yayıncılık , ANKARA.
MANKIW, N., G., (2010). Makroekonomi, 1. Baskı, Elif Yayınevi, ANKARA.
MOONO, H., (2010). “Effects of Exchange Rate Volatility on Trade Performance The
Case for Zambia-South Africa Bilateral Trade”, The University of Sheffield
Department of Economics, http://www.academia.edu/6952535/Effects_-
of_Exchange_Rate_Volatility_on_Zambian_Trade_Performance, (E.T: 13.02.
2017).
OKSAY, S., (2001). Döviz Kuru ve Ödemeler Bilançosu Politikaları: Türkiye (1923-
2000), 1. Baskı, Beta Yayıncılık, ĠSTANBUL.
OKUR, A., (2002). Türkiye‟de Ġzlenen Esnek Kur Politikasının Ekonomik Ġstikrar
Üzerindeki Etkileri, Celal Bayar Üniversitesi, Ġ.Ġ.B.F, Yönetim ve Ekonomi
Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 1-2, ss: 43-52, MANĠSA.
ORDU, C., F., (2013). „„Döviz Kuru DıĢ Ticaret ĠliĢkisi: Türkiye Örneği‟‟, Adnan
Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġktisat, YayınlanmıĢ Yüksek
Lisans Tezi, AYDIN.
ÖNCEL, A., ĠNAL, V., (2016). “Türkiye‟de Reel Döviz Kuru Ġle DıĢ Ticaret Dengesi
Arsındaki ĠlĢki: 2000-2015 Dönemi Ġçin ARDL Modeli Ġle Ampirik Bir
Analiz‟‟, Namık Kemal Üniversitesi, Ġktisadi ve Ġderi Bilimler Fakültesi, Balkan
Sosyal Bilimler Dergisi, ss: 786-799.
ÖZTÜRK, N., (2009). DıĢ Ticaret Kuram Politika Uygulama, 1. Baskı, Palme
Yayınları: 497, Baskı: Sözkesen Matbaacılık, ANKARA.
105
ÖZTÜRK, Ġ. ve KALYONCU, H., (2009). “Exchange Rate Volatility and Trade: An
Empirical Investigation from Cross-country Comparison”, African Development
Review, Vol. 21, No. 3, pp: 499–513.
PINO, G., TAġ, D. and SHARMA, S., C., (2016). An investigation of the effects of
exchange rate volatility on exports in East Asia, Applied Economics Journal,
Volume: 48, Issue: 26, pp: 2397-2411.
SELĠM, S. ve AYVAZ GÜVEN, E., T., (2014). “Türkiye‟de Enflasyon, Döviz Kuru
ve ĠĢsizlik Arasındaki ĠliĢkinin Ekonometrik Analizi”, Ekonomik ve Sosyal
AraĢtırmalar Dergisi, Cilt: 10, Yıl:10, Sayı:1, ss: 127-145.
SEYĠDOĞLU, H., (1975). Uluslararası Ġktisat Teori ve Politika, 1. Baskı, Atatürk
Üniversitesi Yayınları: 428, ĠĢletme Fakültesi Yayınları: 56, ANKARA.
SEYĠDOĞLU, H., (2007). Uluslararası Ġktisat Teori Politika ve Uygulama, 16. Baskı,
Güzem Can Yayınları , ĠSTANBUL.
SEYĠDOĞLU, H., (2009). Uluslararası Ġktisat Teori Politika ve Uygulama, 17. Baskı,
Güzem Can Yayınları , ĠSTANBUL.
SEYĠDOĞLU, H., (2013). Uluslararası Ġktisat Teori Politika ve Uygulama,
GeliĢtirilmiĢ 19. Baskı, Güzem Can Yayınları , ĠSTANBUL.
SÜMER, E. ve AYBAR, ġ., (2016). Etkin Piyasalar Hipotezinin Finansal Piyasaları
Açıklamadaki Yetersizliği ve DavranıĢsal Finans, Erzincan Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi (ERZSOSDER) IX– II, ss: 75-84.
TAPġIN, G. ve KARABULUT, A., T., (2013). „„Reel Döviz Kuru, Ġthalat ve Ġhracat
Arasındaki Nedensellik ĠliĢkisi: Türkiye Örneği”, Akdeniz Ġ.Ġ.B.F. Dergisi Sayı:
26, ss: 190-205.
TARI, R., (2010). Ekonometri, GeniĢletilmiĢ 6. Baskı, Umuttepe Yayınları, Yayın No:
32, Yazın Basın Yayın Matbaacılık, KOCAELĠ.
106
TARI, R. ve YILDIRIM, D., Ç., (2009). “Döviz Kuru Belirsizliğinin Ġhracata Etkisi:
Türkiye Ġçin Bir Uygulama”, Celal Bayar Üniversitesi, Yönetim ve Ekonomi,
Cilt: 16, Sayı: 2, ss: 95-105.
TCMB, (2016,. 2017 Para ve Kur politikası, Merkezin Güncesi, Aralık 6,
https://tcmbblog.org/tr/2017-yili-para-kur-politikasi/ (E.T: 10.03.2017).
TCMB, (2017). 2017 Yılında Para ve Kur Politikası, http://www.tcmb.gov.tr/wps-
/wcm/connect/TCMB+TR/TCMB+TR/Main+Menu/Yayinlar/Temel+Politika+
Metinleri/Para+ve+Kur+Politikasi+Metinleri/2017+Para+Kur (E.T: 22.03.2017).
TCMB, (2017). Terimler Sözlüğü, http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect-
/TCMB+TR/TCMB+TR/Bottom+Menu/Egitim-Akademik/Terimler+Sozlugu-
/Sozluk, (E.T: 21.03.2017).
TERZĠ, H. ve ZENGĠN, A., (1999). “Kur Politikasının DıĢ Ticaret Dengesini
Sağlamadaki Etkinliği: Türkiye Uygulaması”, Ekonomik Yaklasim, Cilt: 10,
Sayı: 33, ss: 48-65.
TONUS, Ö., (2013). Temel Göstergelerle Türkiye Ekonomisi, Ekin Yayınevi,
ANKARA.
TUNÇSĠPER, B. ve ÖKSÜZLER, O., (2006). “Döviz Kuru Riski Türkiye‟nin
Ġhracatını Azaltır mı? Hata Doğrulama Yöntemi Ġle Bir Ampirik
Değerlendirme”, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi,
Cilt 2,Sayı 3, pp: 1-13.
UZUNOĞLU, S., (2003). Para ve Döviz Piyasaları , GeniĢletilmiĢ 2. Basım, Literatür
Yayınları, Mart Matbaacılık, ĠSTANBUL.
ÜNSAL, E., (2005). Uluslararası Ġktisat: Teori, Politika ve Açık Ekonomi Makro
Ġktisadı, 2. Baskı, Ġmaj Yayıncılık, Baskı: Kalkan Matbaacılık, ANKARA.
YALÇINER, K., ( 2012). Uluslararası Finansman, 2. Baskı, Detay Yayıncılık,
ANKARA.
107
YAMAK, R. ve KORKMAZ, A., (2005). “Reel Döviz Kuru ve DıĢ Ticaret ĠliĢkisi”,
Ġstanbul Üniversitesi, Ġktisat Fakültesi Ekonometri ve Ġstatistik Dergisi, Sayı: 2,
ĠSTANBUL, ss. 11-29.
YILDIRAN, M., (2003). “Ġhracat Yapan ĠĢletmelerde Kur Riski Yönetimi ve Denizli
Bölgesinde DeğiĢik Ölçekli Firmalarda Uygulama”, Süleyman Demirel
Üniversitesi, SBE, ĠĢletme ABD, YayınlanmamıĢ Doktora Tezi, ISPARTA.
YILDIRIM, K., KARAMAN, D. ve TAġDEMĠR, M., (2010). Makroekonomi, 9.
Baskı, Seçkin yayıncılık, ANKARA.
YILMAZ, ġ., E., (2010). DıĢ Ticaret Kuramlarının Evrimi, 2. Baskı, Efil Yayınevi,
BaĢak Matbaa, ANKARA.
ZENGĠN, A, (2001), “Reel Döviz Kuru Hareketleri ve DıĢ Ticaret Fiyatları: Türkiye
Ekonomisi Üzerine Ampirik Bulgular”, C.Ü., Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Dergisi,
Cilt: 2, Sayı: 2, ss: 27-41.
http://www.tcmb.gov.tr/ (E.T: 22.12.2016).
108
ÖZGEÇMĠġ
KiĢisel Bilgiler
Adı Soyadı : Habibe YAMAN
Doğum Tarihi : 24. 08.1992
Medeni Hali : Bekar
ĠletiĢim : [email protected]
Eğitim Durumu
Lisansüstü: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġktisat Anabilim
Dalı (2017)
Lisans: Süleyman Demirel Üniversitesi, Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Fakültesi, Ġktisat
Bölümü (2014)
Lise: Anadolu Kız Meslek Lisesi
Ġlköğretim: Barla Ġlköğretim Okulu
Yabancı Dil Bilgisi
Ġngilizce (Orta Seviye)