tolalali materiallarga birlamchi ishlov berish...fabrikalariga 15Š16 ming tonna paxta tolasi...

1

OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTAMAXSUS TALIM VAZIRLIGI

ORTA MAXSUS, KASB-HUNAR TALIMI MARKAZI

Q.I. XOLMIRZAYEV

TOLALALI MATERIALLARGABIRLAMCHI ISHLOV

BERISH

Kasb-hunar kollejlari uchun oquv qollanma

Toshkent «ILM ZIYO» 2007

www.ziyouz.com kutubxonasi

2

37.230.1X-72

Oliy va orta maxsus, kasb-hunar talimi ilmiy-metodikbirlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash

tomonidan nashrga tavsiya etilgan.

Oquv qollanma olti bobdan iborat bolib, unda tabiiy tolali materiallarhaqida umumiy malumot, paxta xomashyosiga, jun tolalariga, lub tolalariga,pillaga, asbest tolalariga birlamchi ishlov berish, tabiiy tolali materiallarningxossalariga oid mavzular yoritilgan. Bilimlarni mustahkamlash uchun qisqatariflar, nazorat savollari ham keltirilgan.

Qollanma kasb-hunar kollejlari oquvchilari uchun moljallangan bolsa-da, undan soha mutaxassislari, oqituvchilar ham foydalanishlari mumkin.

ISBN 9789943303522 © «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2007-y.

Taq r i z ch i l a r : SH.M. QOSIMOV Andijon muhandislik-iqtisodiyotinstituti TMI «Mashina va jihozlar texnologiyasi» kafedrasidotsenti, texnika fanlari nomzodi;A. TORAXOJAYEV Andijon Sanoat kasb-hunar kol-leji direktori.


3

KIRISH

Òoqimachilik va yengil sanoatda xomashyo sifatida ishla-tiladigan kanop, ipak, jun va har xil suniy tolalarga bolgan talabyildan yilga ortib borishiga qaramay, ular ortasida paxta tolasiasosiy orin tutib kelmoqda. Shuning uchun ham mamlakat xalqxojaligida paxtachilikni rivojlantirish ishiga katta ahamiyat be-rib kelinmoqda. Paxta va uni qayta ishlash natijasida olinadiganmahsulotlar xalq xojaligining deyarli barcha tarmoqlarida kengkolamda ishlatiladi.

Paxta tolasi bilan bir qatorda sanoatda xalq xojaligining turlitarmoqlarida jun, lub tolalari, tabiiy ipak, asbest va tabiiy tolalardankeng foydalaniladi. Keyingi vaqtlarda suniy tolalarga bolgan talabham ortib bormoqda. Albatta, tolalar orasida paxta tolasining hissasinisbatan ancha yuqori.

Odamlar qadim zamonlardan tolalarga ishlov berish bilanshugullanib kelishgan. Vaqt otgan sari tolalarga ishlov berishtexnologiyasi ozgarib, takomillashib borgan.

Ozbekiston mustaqillikka erishgandan song Òoshkentda va res-publikamizning qator viloyatlarida onlab paxtaga birlamchi ish-lov berish, yigiruv, toquv korxonalari qurilib ishga tushirildi. Buishlarni amalga oshirishda xorijdan yangi texnika va texnologiyalarkeltirilib joriy etildi.

Mamlakatimizning barcha tarmoqlari singari toqimachilik vayengil sanoatda bunday jadal rivojlanish bugungi kun yoshlaridanyuqori bilim, intiluvchanlik va tinimsiz izlanish talab etadi.

Ushbu kitob ham shu soha mutaxassislarini tayyorlashda asosiyqollanmalardan biri bolib qoladi degan umiddamiz.


4

TABIIY TOLALI MATERIALLAR HAQIDAUMUMIY MALUMOT

Toqimachilik sanoatida qollaniladigan asosiy birlamchimahsulot tola hisoblanadi. Tolaning turlari ham juda xilma-xildir.Tolalarni organishda qulaylik yaratish maqsadida olimlar tomo-nidan ularni tasniflash (klassifikatsiyalash) taklif qilingan.

Tabiiy tolalarning deyarli barchasi qishloq xojaligi mahsulotlaribolib, har joyning oz muhitiga moslashgan holda, tabiiy sha-roitlarda dastlab yovvoyi holda paydo bolgan va keyinchalik ma-daniylashtirilib, keng miqyosda yetishtirila boshlangan.

Tabiatda turli-tuman tolalar bor, lekin ularning bazilariginatoqimachilik sanoati uchun yaraydi. Bunday tolalarning konda-lang kesimi uzunligiga nisbatan juda kichik, texnikaviy xossalariesa yuqori boladi. Toqimachilik sanoatida ishlatiladigan tolalaryigiruvchanlik xossasiga ega bolishi kerak.

Toqimachilik sanoatida tabiiy va suniy (kimyoviy) tolalarishlatiladi. Tabiiy tolalarni osimlik (paxta, zigir, jut, kanop) to-lalari, hayvonlardan olinadigan tolalar (jun) va pilladan olinadigantolalar (iðak)ga ajratish mumkin. Toqimachilik sanoati uchuneng ahamiyatli tola paxta tolasi hisoblanadi.

Tarixdan malumki, amerikalik Eli Uitni (AQSH) 1793-yildatola ajratuvchi mashina kashf etganidan song paxta tozalash sanoatirivojlana boshladi. Shunga qadar paxta tolasi chigitdan qolda ajra-tilar edi. Shu davrda Turkiston olkasi Rossiyaning toqimachilikfabrikalariga 1516 ming tonna paxta tolasi yuborgan. 1881-yildaToshkentda birinchi paxta tolasi zavodi qurildi. 1890-yilga kelib OrtaOsiyoda 40 ta paxta zavodi qurilgan bolib, shulardan 30 tasi Far-gona vodiysida joylashgan edi. 1913-yilga kelib Ozbekiston hudu-dida 180 ta paxta zavodi bolgan. 1918-yilda 517 ta paxta zavodida1610 ta jin mashinasidan foydalanib paxta tolasi ajratilgan.

Ozbekistonda 1913-yilda 223 ming tonna paxta tolasi ishlabchiqarilgan bolsa, 2005-yilga kelib bu korsatkich 1 million200 ming tonnadan oshib ketdi. Quyida tabiiy tolalarning klas-sifikatsiyasi keltirilgan (1-jadval).


5

Tabiiy organik yuqori molekular birikmalardanolinadigan tolalar

Tabiiy noorganikbirikmalardan

olinadigantolalar

Osimliklar yuqori uglevodlardanolinadigan tolalar

Hayvonlar fibrillar oqsillardanolinadigan tolalar

Minerallardanolinadigan tolalar

Selluloza tolalar Keratinlitolalar

Fibrionlitolalar

Silikatli tolalar

urugustiva meva qo-biqlaridanolinadigan

tolalar

barglardanolinadigan

tolalar

poyalardanolinadigan

tolalar

mevaqobigidanolinadigan

tolalar

tukli qop-lamdan

olinadigantolalar

bezlaridanajraladigan

tolalarQazilmalardan

olinadigantolalar

paxta,kapok

zigir,penka,

jut,kanop,rami

abaka,sizal,

geneken,formium koyr jun ipak asbest

↓ ↓ ↓

↓ ↓ ↓ ↓

↓

↓

↓↓

↓↓

↓↓↓

↓ ↓ ↓ ↓

1-jadval

Tabiiy tolalarning klassifikatsiyasi


6

I bob. PAXTA XOMASHYOSIGA BIRLAMCHIISHLOV BÅRISH

Paxta tozalash sanoati yångil sanoatning paxtaga dastlabki ish-lov båradigan tarmogidir. Paxta tozalash sanoati xalq xojaligibilan sanoat sohalarini, avvalo, toqimachilik, yog-moy, kimyosanoati va boshqalarni boglovchi zvåno bolib, paxtani qabul qi-lish, buntlash, chigitli paxtani standart namlik darajasigacha quri-tish va mayda xas-choplardan tozalash, paxtani uzluksiz tåxno-logik oqimda qoshimcha quritish, tolani chigitdan ajratish, tola-

larni tozalash, chigitni ajratish, tola-larni tozalash, pråsslab toy qilish, chi-gitni tozalash, chigitni ikki-uch ma-rotaba lintårlash, lintni tozalash, pråss-lash ishlari bajariladi.

1.1. Paxta tolasi haqida tushuncha

Paxta tolasi deb, goza osimligiurugining (chigit) tukli qoplamidanajratib olinadigan tolalarga aytiladi.Goza boyi 120 sm gacha boradiganbir yillik madaniy osimlik. Ildiz sis-temasi kuchli bolib, poyalari togriosadi va kop shoxlaydi.

Poya va shoxlari oddiy tukchalarbilan qoplangan, bir talay qora xollariboladi. Barglari navbatma-navbat joy-lashgan, yirik, dumaloq yoki buyrak-simon shaklda, yirik bandli. Gullari ak-sari och-sariq rangda bolib, diametri7 sm gacha boradi, gul bandlari bor.Mevasi uch yoki besh pallali bolib,

1-rasm. Goza:1 poya; 2 kosak;3 shox; 4 chanoq.

1

4

3

2


7

ochiladigan tuxumsimon yoki dumaloq kosak. Uruglari qora-qongir tusli chigitlardir, ular juda kop oq, bazan qaymoqrangtolalar bilan qoplangan. Tolasi (paxtasi)ning 95 % gacha qismisellulozadan iborat, unda oqsil va qatron moddalar, qattiq yoglar,erkin stearinlar bor. Terilgan paxtaning massa boyicha 3540 %tola va taxminan 6065 % chigit boladi (terim paytida tasodifanaralashib qolgan tuproq, xas-choplarni hisobga olmaganda).

Paxta haqidagi dastlabki malumotlar miloddan avvalgi XV asrqolyozmalarida uchraydi. Miloddan avvalgi VIII asrdan boshlabpaxta haqidagi malumotlar ancha sistemaga tushirilgan hisoblanadi.Masalan, Hind diniy qonunlarida mabuda braxmanlari diniymarosim paytida «boshlariga paxta tolasidan tayyorlangan iðlar taqibolishlari kerak» deb aytilgan. Qadimgi yunon tarixchisi Gerodotoz kitoblarida bir firavn makedoniyaliklarga zar va paxtadan to-qilgan sovutlar taqdim etganligi haqida yozadi. Uning aytishichaHindistonda toqilgan doka gazlamalar juda mashhur bolgan.

Markaziy Osiyoda qazish ishlari natijasida topilgan tarixiy yod-gorliklardan miloddan avvalgi I asrdayoq paxta yetishtirilganimalum. Afrikada ham (xususan, Gvineyada) paxta miloddan an-cha ilgari yetishtirilgani malum.

Yevropada paxta haqidagi malumotlar ancha keyin malumbolib, paxtaning kelib chiqishi haqida talaygina uydirma gaplartarqalgan. Goyoki «paxta juni» beradigan «paxta qozichoq»laribolib, ularning rasmi kitoblarda bosib chiqarilgan.

Nisbatan yaqin vaqtlargacha, hatto XVII asr oxirlarida hamYevropada paxta va goza haqida ana shunday «ilmiy malumotlar»elon qilinar edi.

Yuqorida takidlanganidek, goza juda qadimdan madaniy-lashtirilgan osimlik hisoblanadi. Orta Osiyoning qadimiy shahar-lari xarobalarini tekshirish davomida paxta tolasidan tayyorlanganmato qoldiqlari topilib, bu matoning yoshi tort ming yilga yaqin-ligi aniqlangan.

Gozaning barcha turlari yagona botanik turga malva oila-siga mansub gossiðium turiga kiradi.

Tabiatan goza kop yillik osimlik bolib, hayotining birinchiyilida hosil beradi.

Texnik terminlarda chigitdan ajratilmagan tola paxta xomash-yosi deb, chigitdan ajratib olingan tola esa paxta tolasi deb yuritiladi.

Hozirgi paytga kelib gozaning 35 navi mavjud bolib, ulardantorttasi xojalik ahamiyatiga ega hisoblanadi, yani:


8

• tukli;• barbadoss;• butasimon;• daraxtsimon.Ozbekistonda paxtaning tukli va barbadoss turlari keng tar-

qalgan. Bularga ingichka tolali (barbadoss) va orta tolali (tukli)gozalar misol bola oladi. Bizda butasimon va daraxtsimon gozaturlari faqatgina seleksion nav yaratishda qollanib kelinadi.

Ingichka tolali (barbadoss) goza navi Misr, AQSH, Turkma-niston davlatlarida keng miqyosda yetishtiriladi. Ozbekiston hu-dudida esa Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida tarqalgan.Odatda gozaning bu turidan katta uzunlikdagi (Lsh=3550 mm),ingichka (T=130150 m. teks), pishiq (Ro=3038 sN/teks) vaqaymoq rangli paxta tolasi olinadi. Gozaning vegitatsiya davri(tezpisharligi) 140170 kun, hosildorligi esa 2030 s/ga dir. Bar-badoss goza navi qadimda faqat Nil vodiysida osgan. Ozbekis-tonda bu goza turi 1930-yildan buyon ekib kelinmoqda. Orta to-lali gozaga nisbatan ingichka tolali gozaning hosildorligi birqadar pastligiga qaramasdan undan eng qimmatbaho yuqori sifatlitola olinadi. Bir sentner ingichka tolali paxtadan shu miqdordagi

2-rasm.

a barg; b gul; d kosak; e, f, g, h yetilgan chanoqlar;i chanoqning ozi.

a b d

ife

g h


9

orta tolali paxtaga nisbatan ikki baro-bar koproq yuqori sifatli gazlama ish-lab chiqarish mumkinligi etiborga lo-yiq. Hozir olimlar tomonidan yaratilgan«Ashxobod-25», 6249-V, S-6037, «Ter-miz-7», 5904-I kabi, Misrda «Karpak»,«Giza-30», «Sakel», AQSHda esa PIMAkabi navlari yetishtiriladi.

Orta tolali (tukli) goza deyarli barchapaxta yetishtiradigan davlatlarda kengtarqalgan. Undan olinadigan orta tolalipaxta quyidagi xossalarga ega: uzunligiLsh=3035 mm, yogonligi T=160220 m. teks, pishiqligi Ro=2530 sN/teks, vegitatsiya davri 120150 kun, ho-sildorligi ortacha 2535 s/ga.

Paxta xomashyosidan tolaning chi-qish darajasi sanoatda katta ahamiyatgaega. Orta tolali navlarda tola chiqishi ortacha 3235 % ni, in-gichka tolali navlarda esa 2934 % ni tashkil qiladi. Tola chiqi-shini 1 % ga oshirilishi juda katta iqtisodiy samara beradi. Selek-sioner olimlar yangi va har tomonlama talabga javob beradigannavlar ustida ish olib bormoqdalar.

3-rasm. Ingichka tolaligoza tupi.

3

2

1

4-rasm. Paxta tolasining pishganlik darajasi boyicha korinishi va tuzilishi:1 tashqi qatlam; 2 qobiq qatlam; 3 ozak.

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5


10

Goza bargi, poyasi va postlogidan 100 dan ortiq mahsulottayyorlanadi. Paxta mahsulotlaridan sanoatning kopgina tarmoq-lari (toqimachilik, aviatsiya, kimyo, avtomobil va boshq.) da foy-dalaniladi. (E s l a t m a : 100 kg chigitli paxtadan 3435 kg tola,5557 kg chigit, 512 kg lint olinadi; 1 kg paxta tolasidan or-tacha 10 måtr mato ishlab chiqariladi).

1 gåktar (ga) yårda yåtishtirilgan paxtadan (hosildorlik or-tacha 30 såntnår bolganda) 78,5 ming måtr gazlama, 277 kgpaxta moyi, 726 kg kunjara, 47 kg sovun, 108 kg momiq, 240 kgchigit va boshqa mahsulotlar olinadi.

Paxta tolasining asosiy qismi kalava ið olish uchun ishlatiladi,qolgan qismidan tibbiyot, kiyim-kechak, mebel va texnik maq-sadlarda foydalaniladi. Paxta momigi selluloza xomashyosi sifa-tida uning efirlarini olish uchun ishlatiladi. Selluloza efirlaridanesa oz navbatida suniy tolalar, plyonkalar, plastmassa, lak vaboshqa shu kabi mahsulotlar olinadi.

1.2. Gozaning seleksion navlari

MDX seleksioner olimlari paxtaning serhosil yangi navlariniyetishtirish ustida katta ishlar qilganlar. Avval yetishtirilgan selek-sion navlarning hosildorligi, pishib yetilish muddati va kasallik-larga chidamlilik darajasi qoniqarli darajada emas edi. Bu kam-chiliklar 108-Ô, 138-Ô, C-450555-511-b kabi tezpishar va ka-salliklarga chidamli yangi navlarni yaratish bilan bartaraf qilindi.Keyinroq Toshkent-1, Toshkent-2, Toshkent-3, T-7 kabi yangiseleksiya navlarini kiritish bilan mamlakatimizda paxta navlarinialmashtirish ishi boshlandi. Bu yangi nav gozalar avvalgi nav

5-rasm. Paxta xomashyosidan olinadigan mahsulotlar diagrammasi.

Tola ajra-tishdagichiqin-dilar

Paxtatolasi

Sellu-loza

Paxtamomigi

Yogkomb.

olinganmomiq

Shulxa Kunjara Paxtayogi

Chiqin-dilar

Yog-moy

chiqin-dilari

Paxta xomashyosi, 100 %

33 %

2 % 3 % 1 % 1 %

20 % 25 %11 %

2 % 2 %


11

gozalarga qaraganda kasalliklarga ancha chidamli, serhosil va to-lasining sifati yuqoridir. Mamlakatimizda ingichka tolali paxtanavlarini yaratish ustida olib borilgan ishlar seleksionerlarimiz-ning yirik muvaffaqiyatlaridan biri hisoblanadi.

Urugchilik sohasida, toqimachilik sanoati talabiga javob be-radigan goza navlarini yaratish ustida ham ishlar olib borildi.

2-jadval

Paxtaning seleksion navlari va ularning tavsifi

atxaPt pi i

iralassoxaloT

noiskeleSralvan

lepathsmm,igilnuzu

aghsilizuigilnuzu , kg

kilhcizilqizihc,)igilnogoy(

sket.m

12

345

678

04/9393/8393/8383/73

73/6363/5353/4343/3343/3323/13

43/3313/0323/1392/82

adimak0382

0,830,53

0,335,825,62

0,525,32

adimak5,32

321931141451

65156116127871291

002222281002adimak281002

È-3678,È-7469Â-7955,È-8709È-5519,0306CÂ-5646,È-4095

Ô-331,Ô-941Ô-831,Ô-801Ô-951,7274-Ñ

3-tnekhsoT1-tnekhsoT2-tnekhsoT

12423382Ô-351

Respublikamizda paxta urugchiligi yagona davlat sistemasigabirlashgan bolib, u seleksiya va urugchilik seleksiyalari stansiya-lari, elita urugchilik xojaliklari, jamoa xojaliklari, nav sinashbolimlari, paxta tayyorlash punktlari, paxta tozalash korxonalariva urugchilik laboratoriyalarida olib boriladigan seleksiya va urug-chilik ishlarini birlashtiradi.

Paxta urugchiligi sistemasi quyidagi ishlarni oz ichiga oladi:1. Yangi nav goza urugini birlamchi kopaytirish.2. Davlat nav sinash va tumanlashtirish ishlarini nazorat qilish.3. Elita I, II va III reproduksiya uruglari ishlab chiqarish bo-

yicha elita urugchiligini rivojlantirish.4. Uruglik chigit fondini tayyorlash va jamoa xojaliklarini

uruglik chigit bilan taminlash.5. Uruglik fondining sifatini tekshirib borish.


12

Seleksiya va tajriba stansiyalarida, ilmiy tekshirish institut-larida olingan gozaning yangi navlari, uni kopaytirish uchunjamoa xojaliklarida yetishtirilgan elita chigit uruglik xojaliklarigaberiladi. Bu yerda korsatkichlari yaxshi chiqqan uruglik chigitdavlat nav sinash tashkilotlari tomonidan har taraflama sinaladihamda paxta tolasi va undan toqilgan gazlama Markaziy ilmiy tad-qiqot institutlariga yuboriladi.

Serhosil, tolasining texnologik xususiyatlari talabga javob be-radigan, kasalliklarga chidamli va boshqa agrotexnika korsat-kichlari yuqori bolgan goza navlari tumanlashtiriladi.

Bu navlar urugchilik jamoa xojaliklariga berilib, u yerda elitachigit va uning reproduksiyasi olinadi.

Elita uruglik chigiti deb, gozaning shu navga oid xususiyat-larga ega bolgan tiðlarini yakka-yakka tanlab olish yoli bilan chi-qarilgan chigitlarga aytiladi. Elita uruglik chigitining tozaligi100 %, yani unga boshqa nav chigit aralashmagan boladi.

Birinchi reproduksiya chigiti deb, elita uruglik chigitini ekishnatijasida olingan chigitlarga aytiladi. Bu chigitlarning nav to-zaligi kamida 99 % bolishi kerak. Tumanlashtirilgan seleksiya navgozani boshqa seleksiya nav urugi bilan almashtirish nav al-mashtirish deb ataladi.

1.3. Goza kasalliklari. Davlat standartlari

Chigit unib chiqqandan to paxta hosili yetilguncha goza tup-lari har xil kasalliklarga chalinishi mumkin. Bu kasalliklar ozvaqtida bartaraf etilmasa, paxta hosiliga katta ziyon yetkazadi.Goza, asosan, quyidagi kasalliklarga chalinadi.

Gommoz kasali parazit bakteriyalar orqali yuqadi. Bu kasallikgozaning butun tanasiga tarqalashi mumkin. Agar kosak gom-moz bilan kasallansa, uning tolalari bir-biriga yopishib qolibyaxshi ochilmaydigan bolib qoladi.

Vilt kasalligi ildiz orqali goza tanasiga otishi natijasida paydoboladi. Paxta tolasi qisqa, chirigansimon bolib, chigiti yaxshiyetilmaydi, yog berishi kamayadi.

Ildiz chirish kasalligi urugni chuqur ekishdan, havo sovuq bol-ganda, yer yuzi qatqaloq bolib qolgan paytlarda kopayishi mumkin.

Goza zararkunandalari orgimchakkana, paxta biti, kosakqurti, karadrina yoki barg qurti va hokazo. Bular ham gozaniosishdan toxtatadi, hosilni kamaytirib yuboradi.


13

Paxtani qabul qilishdan oldin uning ogirligi, namligi, iflos-langanlik darajasi va sanoat navi quyidagi Davlat standartlari aso-sida aniqlanadi.

Chigitli paxta uchun Davlat standartlari

Chigitli paxta Oz RST 615-945-sanoat navi, 3 sinfga ajratilgan.

Paxta tolasi Oz RST 604-93. Uz.DST.604-2001.5-sanoat navi, 5 sinfga ajratilgan.Sifat korsatkichlari:• shtapel uzunligi, mm;• chiziqli zichlik, m.teks;• solishtirma uzilish kuchi, sN;• mikroneyr. Pishib yetilganlik koeffitsiyenti;• rangi va jinlash sifati boyicha tashqikorinishi;• nuqson va iflos aralashmalarning vazniboyicha ulushi;• namlikning vazni boyicha nisbati, %.

Paxta momigi (lint) Oz RST 645-95 asosida shtapel uzunligiboyicha:Tið-A; Tið-B, 2 ta sanoat naviga, 3 ta sinfgaajratiladi.

Paxta chigiti Oz RST 596-93 asosida 4 ta sanoat navigaajratiladi.

Paxta chiqindilari TSH 01-95 boyicha momiq aralashganchiqindilar va TSH 02-95 boyicha ulyuk(óëþê) aralashgan chiqindilarga bolinadi.

1.4. Chigitli paxtani quritish

Chigitli paxta uni saqlash paytida ozining tabiiy xususiyat-larini yoqotmasligi lozim. Undan olinadigan tola va chigitning si-fati yuqori bolishi uchun uni oz vaqtida quritish va iflosliklar-dan tozalash kerak.

Chigitli paxta ikki usulda quritiladi: t a b i i y q u r i t i s h asosan qol bilan terilgan chigitli

paxtani dala sharoitida, ochiq maydonchalarda quyosh nurida(oftobda) quritish;

s u n i y q u r i t i s h , mashinada terilgan va qolda terilganpaxtaning past navlarini har xil konstruksiyali uskunalarda quritish.


14

Oftobda quritish usuli chigitli paxtaning namligini 23 % gakamaytirish zarur bolganda keng qollaniladi. Buning uchun dalashiyponlarida maxsus maydonchalar tekislab, ularning sirti so-monli loy bilan suvaladi yoki asfaltlanadi. Chigitli paxta namli-giga qarab 1015 sm qalinlikda maydonchaga yoyib oftobga qo-yiladi va quritishni tezlatish uchun vaqti-vaqti bilan aralashtirilib,agdarib turiladi.

Chigitli paxtani suniy quritish ishi paxta tozalash zavodlaridava zavoddan tashqaridagi paxta tayyorlash punktlarida maxsusquritish sexlarida bajariladi. Bunday sexlarda namligi va iflosliginormadan yuqori bolgan chigitli paxta quritib tozalanadi.

Quritish-tozalash sexlarida ornatilgan quritish uskunalarichigitli paxtaga issiqlik berish usuliga kora aerofontanli, kamerali-shnekli va barabanli bolishi mumkin. Paxta tozalash sanoatidanamlikni koproq yoqotish va quritilgan paxtani kop otkazishjihatidan ish unumdorligi yuqori bolgan har xil konstruksiyadagibarabanli quritish uskunalaridan foydalaniladi.

Barabanli quritkichlarda boshqalariga qaraganda quritish agen-tining temperaturasi yuqori va ularni ishlatish oson.

Chigitli paxta komponentlari (tola va chigit) namligining uningortacha namligi bilan boglanishi 6-rasmda korsatilgan.

Rasmdan korinib turibdiki, chigitli paxtaning ortacha nam-ligi 10 % bolganda, tolaniki 7 %, chigitniki esa 18 % boladi.Shuning uchun chigitli paxta quritilganda uning tolasi chigitigaqaraganda tezroq quriydi.

Chigitli paxtani quritishda uningkomponentlarining qizish tempe-raturasi katta ahamiyatga ega. Chi-gitli paxtani quritganda sifati buzil-masligi uchun necha gradus tem-peraturagacha qizdirish mumkinligitajribada aniqlangan. Chigitli pax-tani quritishda uruglik chigitlarni55 °C, texnik chigitlarni 70 °C vatolani 105 °C gacha qizdirish mum-kin. Chigitli paxta komponentla-rining temperaturasi yuqorida kor-satilgandan yuqori bolsa, uninguruglik chigitlarining unib chiqishxususiyati, texnik chigitlarda esa moy

6-rasm. Chigitli paxtakomponentlarining namligi:

1 chigit; 2 chigitlipaxta; 3 tola.

%50

40

30

20

100 10 20 30 40 %

1

2

3


15

chiqishi pasayadi. Tolaning pishiqligi, uzunligi va egilish qobi-liyati kamayadi. Shuning uchun chigitli paxtani bir tekis qu-ritish kerak.

Quritilgan paxta namligining bir tekis bolishi uning qabul vaq-tidagi namligining bir tekis bolishiga bogliq. Yani qabul vaqti-dagi namlik gradatsiyasi 34 % dan ortiq ozgarmasligi kerak.

Chigitli paxta sanoat navi uchun belgilangan normagachaquritilishi kerak. Shunga amal qilinganda normativ namlikdagichigitli paxtani uzoq vaqt saqlashda uning tabiiy xususiyatlariozgarmaydi. Saqlash davrida I, II, III nav chigitli paxta uchunnamlik 11 % dan IV, V navlar uchun esa 13 % dan oshmasligikerak. Chigitli paxta ishlab chiqarishga berilishida namligi kopibilan 89 % bolishi shart.

Quritish barabanlarida quritilgan chigitli paxtaning massasiniquyidagi formula boyicha hisoblash mumkin:

1+ , kg,100

21 aq

Wm = m

bu yerda: maq chigitli paxtaning absolut quruq massasi, kg.

Quritilgan chigitning absolut namligi:

, kg,1+

100

0aq

1

mW =

W

bu yerda: m0 quritish barabani ichiga berilgan chigitli paxtaning

massasi, kg; W1; W

2 chigitli paxtaning quritishdan oldin vaquritilgandan keyingi namligi, %.

Quritish davrida bugga aylangan namlik quyidagi formula aso-sida hisoblanadi:

, kg.100 100

1 2 1 2aq 0 0

1 2

W W W WW = m = m

+ W + W

− −

1.4.1. Chigitli paxtani quritish uskunalarining konstruksiyasiva ishlash tartibi

Paxta tayyorlash punktlari va quritish-tozalash sexlari hamdapaxta tozalash zavodlaridagi tozalash bolimlari chigitli paxtaniquritish yoki isitish uchun hozirgi vaqtda 2ÑÁ-10, ÑÁÎ va ÑÁÒrusumli quritish barabanlari bilan taminlangan. Bu quritish ba-


16

rabanlarining doimiy ishlashini taminlash maqsadida ular issiq-lik bilan taminlangan, transport moslamalari va taminlash sis-temalari bilan komplektlangan (7-rasm).

8-rasmda hozirgi kunda paxta tozalash sanoatida eng kop qol-laniladigan 2ÑÁ-10 rusumli quritish barabanining texnologiksxemasi keltirilgan.

Chigitli paxta quritish barabani 3 ichiga taminlagich 2 yor-damida issiq havo bilan 1 birga beriladi. Barabanning aylanishi tu-fayli chigitli paxta malum balandlikka kotarilib, titilgan holdaquritish agenti bilan aralashib quritiladi. Keyin qurigan chigitlipaxta tushirish (chiqarish) novi 4 orqali quritish barabani ichi-dan kelgusi mashinaga jonatiladi. Ishlatilgan quritish agentibolsa, shnek 5 orqali tashqariga chiqib ketadi.

7-rasm. TM-1,5 issiqlik generatori bilan taminlangan sexda chigitlipaxtani quritish jarayoni sxemasi:

1 havo olish filtri kamerasi; 2 ÒÆ-1,5 issiqlik generatori; 3 ventilator;4 tutun sorish mashinasi; 5 gaz quvuri; 6 uchqun tutqich;

7 taminlagich; 8 quritish barabani.

12

3

4 5 6 78

Paxta

Issiq havo

8-rasm. ÑÒÁ rusumli quritish barabanining texnologik sxemasi:

1 issiq havo uzatish quvuri; 2 pnevmotaminlagich; 3 quritish barabani;4 tozalash seksiyasi; 5 ifloslarni chiqarish shnegi; 6 ishlatilgan

havoni chiqarib yuborish trubasi.

2 1 3 4B

6

5


17

Quritish barabanlaridan iqtisodiy-ratsional foydalanish uchundoimo uning quritish agenti temperaturasini, hajmini, chigitli pax-taning namligini nazorat qilib borish kerak. Shu bilan bir qatordachigitli paxtaning ifloslanganlik darajasini, iflosliklar bilan birgaotib ketgan chigitli paxta miqdori ham nazorat qilib turiladi.

1.5. Chigitli paxtani tozalash

1.5.1. Ñhigitli paxtaning iflosliklari

Ñhigitli paxtaning tolasini chigitdan ajratishda undagi iflosliklararalashmasi tola sifatiga salbiy tasir etmasligi uchun ular quritish-tozalash va tozalash sexlari ichiga ornatilgan maxsus dastgohlarvositasida ajratib olinadi.

Goza kosaklari yetilishi davrida barg va shoxchalar quriyboshlaydi, mort bolib, oson sinib parchalanadi va ochilgan pax-taga ilashib uni ifloslantiradi.

Chigitli paxtani qol bilan terganda uning ifloslanish darajasiterimchining mahoratiga, mashina bilan terishda esa goza barg-lari defoliatsiyasini oz vaqtida va sifatli otkazilishiga bogliq.

Chigitli paxtada uchraydigan iflosliklar aralashmasini kelibchiqishiga kora organik va mineral jismlarga bolish mumkin.

Organik jismlarga goza tupining qismlari barg, shoxchalar,chanoq pallalari, gul barglari va boshqalar (goza va boshqa begonaotlar) kiradi.

Mineral jismlarga esa tosh, qum, tuproq, kesak va boshqalarkiradi.

Iflosliklar aralashmasi bolakchalari olchami jihatidan shartliravishda ikki guruhga bolinadi:

m a y d a i f l o s l i k l a r guruhiga olchamlari 10 mm dankichik bolgan;

y i r i k i f l o s l i k l a r g a olchamlari 10 mm dan katta bol-gan bolakchalar kiradi.

Iflosliklar aralashmasi paxtaga ilashishi jihatidan passiv va aktivxillarga bolinadi. Passiv iflosliklar chigitli paxta chanoqlari pal-lalarining sirtida bolib, yengil silkitganda paxtadan oson ajraladi.

Aktiv iflosliklarni chigitli paxtadan ajratib olish uchun ularniavval passiv holatga keltirish kerak. Shuning uchun paxta tozalashdastgohlarini tanlashda iflosliklar aralashmasining xarakteriga vaularning chigitli paxtaga yopishganlik darajasiga etibor berish zarur.


18

1.5.2. Chigitli paxtani mayda iflosliklardan tozalash texnologiyasi

Chigitli paxtani har xil iflosliklardan tozalash uchun kerakliuskunalar turlarini tanlashda ularning fizik-mexanikaviy xu-susiyatlari (olchamlari, kelib chiqishi, paxtaga ilashish darajasi)nihisobga olish katta ahamiyatga ega.

Ñhigitli paxtani xas-choplardan tozalash mashinalari qo-ziqchali barabanlar seksiyasi va arrali barabanli seksiyalardaniborat boladi. Mayda xas-choplar qoziqchali barabanlar seksi-yasida, yirik aralashmalar esa arrali barabanli seksiyada yaxshitozalanadi.

Ñhigitli paxtani tozalash uskunalarining ish unumdorligi vatozalash samaradorligi (chigitli paxtadan xas-chop, olik va puchchigitlarni ajratish xususiyati) bilan baholanadi. Uskunaning to-zalash samaradorligi otkazilgan paxtadan ajralgan iflosliklar mas-sasini chigitli paxtada bolgan barcha aralashma massasiga nisbatibilan, foiz hisobida, aniqlanadi:

100 %,1 2M1

C CK =

C

bu yerda: C1, C

2 chigitli paxtani tozalashdan oldin va keyingi

ifloslik darajasi.Uskunani tozalash samaradorligi uning ish unumdorligi, chi-

gitli paxtaning namligi va iflosligiga kop jihatdan bogliq. Usku-nalarning ish unumdorligi ularning eng yuqori tozalash samara-dorligiga moslab oshiriladi. Chigitli paxtaning namligi normal dara-jaga kamaytirilganda tozalash samaradorligi ortib, iflosliklarningchigitli paxtadan ajralishi osonlashadi. Namligi normal darajadanyuqori bolgan chigitli paxta tozalanganda uskunalarning toza-lash samaradorligi kamayishdan tashqari shu chigitli paxta tola-sida qoshimcha nuqsonlar ham kopayadi. Buni ilmiy tekshirishinstituti malumotidan korish mumkin.

3-jadval

agatxapiltigihChsirebvolhsi

iraltrahs

,igilmaN%

,igilsolfI%

ralnosqunigadaloT

%,kilsolfi %,nosqun

nagamlitiruQ 2,41 6,31 4,21 5,81

naglitiruQ 1,01 3,31 3,6 5,21


19

Uskunalarni tozalash samaradorligi chigitli paxtadagi iflos-liklar miqdoriga qarab ozgaradi: iflosliklar miqdori qancha kopbolsa, tozalash vaqtida shuncha kop iflosliklar ajraladi.

Mayda ifloslik bolakchalari chigitli paxtadan barabanli va shneklitozalagichlarda yaxshi ajraladi va ularni ajratish uchun tozalashjarayonida chigitli paxtani elash yetarli deb hisoblanadi. Shu sa-babli chigitli paxtani mayda iflosliklardan tozalash uchun qoziqli-titkilash uskunalaridan foydalaniladi. Torli sirtlar polat simlardantoqilgan, har xil shakldagi kozli, yaxlit tunuka yoki torli shakl-dagi kolosniklardan yasalgan bolishi mumkin (9-rasm).

Uskunani tozalash samaradorligi qoziqli-titkilash barabanibilan torli sirtning bir-biriga nisbatan joylashishiga bogliq.

Qoziqchali barabanli tozalagichlardan chigitli paxtaga quyidagikuchlar tasir qiladi:

chigitli paxta bolagining torli sirtga ishqalanish kuchi; markazdan qochma kuch; chigitli paxta bolagining ogirligi; chigitli paxta bolagining qoziq sirtiga ishqalanish kuchi; kamera ichidagi havo oqimining qarshiligi.Bu kuchlar tasirida chigitli paxta bolakchalari sirt strelkasi

yonalishida aylanishga majbur boladi. Chigitli paxta bolakcha-lari torli sirt ustiga urilishi natijasida undagi iflosliklar ajraladi vatorli sirt teshiklari orqali tashqariga chiqib ketadi.

Bazi tozalagichlar barabanlarida ikki qator qoziqchalar or-natilgandan keyin uchinchi qatorga yaxlit planka ornatilgani sa-babli qoziq-plankali tozalagichlar deb ataladi. Qoziq-plankalidastgohlarning tozalash samaradorligi birmuncha yuqori boladi,chunki chigitli paxta qoziqchalar bilan titilib, planka hosil qilganhavo oqimi tozalashni jadallashtiradi.

Chigitli paxtani mayda iflosliklardan tozalash uskunalariningkonstruksiyasi va ishlash prinsipi. Chigitli paxtani mayda ifloslik-lardan tozalash uchun ishlatiladigan uskunalar paxta tozalash za-

9-rasm. Torli sirtlar:

a polat simdan toqilib qalaylangan; b, d har xil teshikli tunukadan yasalgan.

a b d


20

vodining quritish-tozalash sexiga, tozalash sexiga va har bir jinningtaminlagichiga ornatiladi. Chigitli paxtadan mayda iflosliklarniajratish uskunalari pnevmatik, pnevmo-mexanik va mexanik sis-temalarga bolinadi.

Mayda iflosliklarni ajratish uskunalari texnologik qatorda or-natilish joyiga qarab individual va batareyali, ishchi organlariningsoniga qarab bir barabanli va kop barabanli, konstruksiyasi bo-yicha esa barabanli va shnekli turlarga bolinadi.

Paxta tozalash sanoati korxonalarida chigitli paxtani mayda if-losliklardan tozalashda, asosan, 8 qoziqchali barabanli Ñ×-02;1 ÕÊ rusumli tozalagichlar va EÍ 178 qoziqchali bloklar ishlatiladi.

Mashinaning ishlash jarayoni quyidagicha: chigitli paxta ta-minlash valiklari ustiga ornatilgan shaxtaga tushiriladi. Bir-birigaqarshi aylanuvchi taminlash valiklari chigitli paxtani qoziqchalibarabanga bir tekisda uzatadi. Qoziqchali baraban oz navbatidachigitli paxtani titkilab torli sirt ustidan olib otadi va ikkinchibarabanga uzatadi. Shu tartibda chigitli paxta hamma barabanlardatozalanib mayda iflosliklardan ajraladi. Ajratilgan iflosliklar ba-rabanlar tagidagi torli sirt teshiklari orqali ifloslik bunkeriningqiya devorlari boylab pastga tushadi va pnevmotransport bilansorib olinadi. Tozalangan chigitli paxta esa uskunadan chiqarilibkeyingi texnologik jarayonga uzatiladi.

Uskunaning haqiqiy ish unumdorligi quyidagi formula orqalihisoblanadi:

X3,6 L f pQ = ,T

η ϕ

bu yerda: L chigitli paxtaning tozalagich ichida harakatlanishyolining uzunligi, mm; η 0,250,30 torli sirtdan foy-dalanish koeffitsiyenti; f tozalagichning foydali ish koeffitsiyenti;fX=0,30,35; p

X chigitli paxtaning zichligi, kg/m3; T chi-

gitli paxtaning tozalagich ichida bolish vaqti, s; ϕ uskunaningfoydali ish koeffitsiyenti 0,850,95.

1 ÕÊ rusumli mashinaning texnik tavsifi

Ish unumdorligi, t/soat 5,07,0Àylanish tezligi, ayl/min:

taminlovchi valikniki 014qoziqchali barabanniki 480


21

Texnologik tirqish (torli sirt bilanqoziqchali baraban ortasidagi), mm 1420Tozalash samaradorligi, % 4550

1.5.3. XCHE besh barabanli tozalagichi

XCHE besh barabanli tozalagichi ingichka tolali paxtani iflos-likdan tozalashga moljallangan. Bu tozalagichdan boshqa turdagichigitli paxtani tozalashda ham foydalanish mumkin.

Tozalagich kanoptutkich, qoziqli titkilash barabanlari, ko-losnikli panjara, korpus, paxta solish bunkeri, paxtani mashinadanchiqarish bunkeridan tashkil topgan. Bunkerga tushgan chigitlipaxtani aylanib turgan kanoptutkich turli sirt yoki kolosnikli pan-jara ustidan sudrab otib, keyingi qoziqli-titkilash barabaniga uza-tadi. Shunda paxta tezligini biroz yoqotib, keyingi baraban qo-ziqlari bilan boshqa turli sirt ustidan sudrab olib otiladi.

Chigitli paxta har gal torli sirtga ishqalanganda mayda qoshilma-larning bir qismi ajralib torli sirt teshiklari orqali chiqib ketadi. Paxtabarcha barabanlardan otib tozalanadi va bunkerdan chiqib ketadi.

6A-12M shnekli tozalagich orta tolali chigitli paxtadan maydaiflosliklarni ajratish uchun moljallangan bolib, tozalash sexiningtexnologik jarayoniga arrali tozalagichlardan oldin yoki ulardankeyin ornatiladi.

Tozalash uchun mashinaga tushayotgan chigitli paxta ikkita alohidaoqimga bolinib, yuqoridagi aylanuvchi shneklar bilan ishlanadi.

Har bir shnekli baraban diametri 400456 mm vintli kon-veyerdan iborat bolib, vint qanoti ustiga balandligi 75 mm li qo-ziqchalar payvandlangan.

Vint chiziq boylab joylashgan qoziqchalar chigitli paxtani titkilabotadi va sekin-asta vint boylab mashinaning ikkinchi tomoniga siljitadi.

Chigitli paxta mashina ichida doimo titkilanishi va harakatla-nishi natijasida iflos qoshilmalar undan ajralib shnek novini tash-kil qiluvchi kolosniklar orqali ajralib chiqadi.

1.5.4. Yirik iflosliklar va ularning turlari

Yuqorida takidlanganidek, chigitli paxtada boladigan iflosaralashmalar olchami jihatidan shartli ravishda ikki guruhgabolinadi. Mayda iflosliklar guruhiga teshiklari 10 mm li tordanotadigan, yirik aralashmalar guruhiga bunday tordan otmaydi-gan aralashmalar kiradi. Yirik aralashmalar organik va mineral


22

bolishi mumkin. Yirik aralashmalar chigitli paxtaga ilashishi ji-hatidan passiv xilga kiradi. Ularning olchamlariga bogliq holdaiflosliklar, asosan, chigitli paxtaning ustki qismida joylashadi. Shusababli ularni silkitish hisobiga ajratish oson. Lekin tozalash dav-rida uskunalarning ishchi organiga urilish kuchi tasiri hisobigaparchalanib mayda iflosliklar guruhiga kirib qolishi mumkin.

Texnologik uskunalar toxtovsiz va samarali ishlashi uchunchigitli paxtaga tasodifan qoshilib qolgan ogir jismlarni oldindanajratib olish lozim. Bu ogir jismlar (tosh, kesak, temir parchalariva boshqalar) texnologik uskunalarning ishchi organlariga zararyetkazib, mahsulot sifatini va uskunalarning ish unumdorliginipasaytiradi. Ogir yot jismlar texnologik uskunalarga zarar yetkazishbilan birga ish vaqtida yongin chiqarish xavfini ham tugdiradi.

1.5.5. Chigitli paxtadan yirik iflosliklarni ajratish texnologiyasi

Chigitli paxtani har xil aralashmalardan tozalash uchun ular-ning fizik-mexanikaviy xususiyatlarini hisobga olib texnologikuskunalar turi tanlanadi. Masalan, yirik iflosliklardan chigitli pax-tani ajratishda arrali barabanlar seksiyasidan foydalaniladi.

Chigitli paxtani iflosliklardan tozalash samaradorligi uskunaishchi organlarini chigitli paxtaga tasir etish usuliga, yani torlisirt yoki kolosnik ustida chigitli paxtani silkitish, tozalash vaqtidavujudga keladigan havo oqimi arrali barabanlarning chigitli paxtabolaklarini qanday titkilab, tarashiga bogliq. Tozalash uskuna-

lari ish organlarining chigitli pax-taga tasiri oz navbatida bir qatorsabablarga: uskunaning ish unum-dorligiga, ishchi qismlarning ay-lanish tezligiga, ish organlari ora-sidagi texnologik oraliqlarga; ular-ning konstruksiyasiga, chigitli pax-tani nechanchi marta tozalani-shiga bogliq.

Arrali barabanli tozalash usku-nalarining asosiy ishchi organlari:arrali baraban 1 bilan uning tagigamalum bir masofada qator orna-tilgan kolosniklar 2 dan iborat. Buish organlari chigitli paxta bo-

10-rasm. Paxtani yirikiflosliklardan tozalaydigan

asosiy ishchi organlar:1 arrali baraban; 2 kolosniklar;

3 bosib-tåkislovchi chotka;4 chotkali baraban.

34

2

1


23

lakchalarini arra tishlariga bosish chotkasi 3 va ajratib oluvchichotkalar 4 birgalikda chigitli paxtadan yirik iflosliklarni ajra-tish texnologik jarayonini tashkil etadi (10-rasm).

Arrali barabanli tozalagichlarning tozalash samaradorligi uningish unumdorligiga va chigitli paxtaning sanoat naviga bogliq.

11-rasmda ×Õ-3M2 rusumli tozalagich tozalash samaradorligi-ning ish unumdorligiga bogliqligini korsatuvchi grafiklar keltirilgan.

Bunda I egri chiziq birinchi navlar uchun va II egri chiziq pastnavli chigitli paxtani tozalash natijasida olingan korsatkichlar. Bugrafiklardan korinib turibdiki, tozalash uskunalarining ish unum-dorligining ortishi bilan uning tozalash samaradorligi, shu bilanbirga chigitli paxtani qayta tozalash xususiyati ham pasayadi. Arralibarabanlar tozalagichlarining ish unumdorligi (Q

a) tozalagich

seksiyasining paxta otkazish qobiliyatiga qarab aniqlanadi:

Qa = 3,6υnLρxψhϕ, kg/soat,

bu yerda: υn taminlagich valiklarining aylanish chiziqli tez-ligi, m/s; L arrali baraban uzunligi, m; ρx chigitli paxtaningzichligi, kg/m3; ψ arrali barabanning tolish koeffitsiyenti;h baraban bilan kolosniklar orasidagi masofa, mm; ϕ tozala-gichdan foydalanish koeffitsiyenti, ϕ

x = 0,30,36.

11-rasm. a arrali barabanli tozalagichning tozalash samaradorligi(K)ning ish unumdorligiga (Q); b naviga (I, II) va d tozalanish

soniga bogliqligi.

K %

80

70

60

501 2 3 4

Q, t/s

II

I

a0

b

K %

70

60

50

401 2 3 4

Q, t/s

II

I

0

d

K %

60

50

40

301 2 3 4

Q, t/s

II

I

0


24

1.5.6. Yirik iflosliklardan tozalash uskunalariningkonstruksiyasi va ularning ishlashi

Paxta tozalash zavodlarida chigitli paxtani birlamchi ishlashtexnologik jarayoniga kiritilgan tozalash uskunalari shu zavod-ning tozalash bolimlariga ornatilgan bolib, ularni har xil va-riantlarda joylashtirish mumkin. Masalan, ×Õ-3M rusumli ikkitatozalash seksiyasi bor uskunalar qatorlab joylashtiriladiganbolsa, ÓÕÊ seksiyalari va 1ÕÏ uskunalari ketma-ket bitta oqimtarzida ornatiladi.

Chigitli paxtadan iflosliklarni ajratish texnologiyasida foydala-niladigan ish asosiy organlarining vazifasi bir xil bolgani bilan(arrali baraban, kolosniklar, chotkalar) uskuna ichida ularningjoylashish usullari har xil bolishi mumkin. Shu sababli yirik if-losliklardan tozalash mashinalarining konstruksiyasi ham bir-biridan farq qiladi.

12-rasmda ×Õ-3M2 kolosnik-arrali barabanli tozalash usku-nasining kondalang qirqimi boyicha texnologik jarayoni sxemasikorsatilgan. Tozalagich chigitli paxtani yirik va mayda xas-chop-lardan tozalash uchun moljallangan bolib, paxta tozalash zavod-larining quritish-tozalash va tozalash sexlariga ornatiladi.

Iflos aralashmalarga qoshilib qolgan chigitli paxta bolakla-rini ajratib olish uchun konstruksiyasi jihatidan arrali barabanlar4 ga oxshash bolgan regeneratsion seksiya 8 da ornatilgan iflosaralashmalarni uskuna ichidan chiqarish uchun umumiy iflos-liklarni uzatuvchi shnek kozda tutilgan.

Iflos aralashmalari bor chigitli paxta taminlovchi valiklar1 yordamida bir tekisda qoziqchali titkilash-tozalash barabani 2 gauzatiladi, bu oz navbatida chigitli paxtani mayda bolaklarga titki-lab va titilgan chigitli paxtani torli sirt 3 ustidan sudrab otkazishhisobiga mayda iflosliklardan tozalanadi. Keyin birinchi arralibaraban 4 ga uzatiladi. Arrali sirt ustida chigitli paxta qozgalmaschotka 6 bilan tekislanadi va arralarning tishlariga ilinadi. Arratishlariga yopishgan chigitli paxta bolaklari harakat vaqtida ko-losniklar 7 ga uriladi. Shunda xas-choplar bilan chigitli paxta ora-sidagi boglanish yoqoladi. Aktiv xas-choplarning bir qismi passivxas-choplarga aylanadi va markazdan qochma kuch bilan havotasirida kolosniklar orasidan tushib ketadi. Chigitli paxta arratishlaridan chotkali baraban 8 yordamida ajratib olinadi va tuzi-lishi jihatidan shunga oxshash ikkinchi arrali baraban seksiyasida


25

tozalanish takrorlanadi. Undan ajratilgan toza chigitli paxta chot-kali baraban orqali paxtani yigish konveyeri (shnek)ga uzatiladi.

Chigitli paxtani tozalash vaqtida ajralgan iflos aralashmalaruskunalar tagida joylashgan umumiy ifloslik shnegi vositasida us-kunalardan chiqarilib, maxsus pnevmotransportyorlar sistema-siga uzatiladi.

Tozalangan chigitli paxta esa keyingi texnologik jarayonni ba-jaruvchi uskunaga uzatiladi.

12-rasm. ×Õ-3M2 rusumli kolosnik-arrali barabanli tozalagich sxemasi:

1 taminlovchi valiklar; 2 titkilovchi-tozalagich baraban; 3 torli sirt(yuza); 4 arrali baraban; 5 chotkali barabanlar; 6 qozgalmas chotkalar;

7 kolosnikli panjara; 8 arrali regeneratsion seksiya;9 qiya sirt; 10 stanina.

1

2

3

7

9

6

10

8

5

5

6

4


26

×Õ-3M2 tozalagichining texnik tavsifi

Chigitli paxta boyicha ish unumdorligi, t/s 13,0Tozalash samaradorligi, % 7080Ish organlarining aylanish tezligi, min1:

taminlash valiklari 020arrali barabanlar 400chotkali barabanlar 800

Ishchi organlarning texnologik tirqishlari, mm:qoziqchalar bilan tor orasi 1416arrali baraban bilan kolosniklar orasi 1012arrali baraban bilan chotkalar orasi 1 gacha

1.5.7. Separator va toshtutkichlar

Paxta tolasi va chigit sifatini yaxshilash hamda ularga aralash-gan iflos jismlarni kamaytirish tozalash mashinalari va jinlarninormal ishlatishga bevosita bogliqdir. Jinlarning toxtovsiz va sa-marali ishlashi uchun chigitli paxtadagi ogir jismlarni oldindanajratib olish lozim. Chigitli paxtaga aralashgan ogir jismlar (tosh,kesak, temir parchalari va boshqalar) texnologik mashinalarningish organlariga, ayniqsa, jin, linterlarning arrali barabanlari tish-lariga zarar yetkazib, mahsulot sifatini va mashinalarning ish unu-mini pasaytiradi. Ogir jismlarni tutib oluvchi moslamalar, tex-nologik jarayondagi orniga qarab ikki guruhga bolinadi:

1. Pnevmotransport trubasiga separatordan oldin liniyaga or-natiladigan moslamalar.

2. Separatordan keyin liniyadan tashqarida ornatiladiganmoslamalar.

Ò×Ë rusumli toshtutkichlar (13-rasm) oddiy tuzilgan bolib,uni sex ichidagi pnevmotransportning paxta soruvchi trubasiga ulashqulay boladi. Qoziqli shnek 1 orqali havo oqimi bilan kelayotganchigitli paxtadan ogir qoshilmalar qozgalmas sirtga urilib tez-ligini yoqotadi, shuningdek, tarnov 2 kengaytirilgan qismida havotezligining ancha kengayishi natijasida paxtadan ajraladi. Paxta-dan ajralgan ogir qoshilmalar ajratish chontagi 3 ga tushadi vabu chontak qulfli dasta 4 yordamida boshqariladi. Chontak tol-gandan song truba orqali chiqarib yuboriladi. Toshtutkich orqalibir soatda 1214 tonna paxta otkaziladi. Uning ichida havoningtezligi 22 m/sek bolganda, bosimi 295 Paskalga kamayadi. Liniya-


27

dagi toshtutkichlar paxtadagi ogir qoshilmalarning hammasiniajrata olmaydi. Undan keyin paxta tolasi ÓÒÏ-1,5 separatorigaotadi. U yerda qolgan ogir chiqindilardan tozalanadi.

Bu toshtutkich shaxta, titish-taminlash barabani, kamera,ventilator, vakuum klapan va sorish trubasi dan iborat. Chigitlipaxta qiya tekislik boylab havo oqimi bilan kotarilib, kameragakiritiladi. Bunda havo tezligining ancha pasayishi natijasida paxtahavodan ajralib pastga tushadi. Ogir qoshilmalar esa vakuumklapan orqali moslamadan tashqariga chiqariladi. Havo sorishtrubasi orqali tashqariga chiqarib yuboriladi.

Mashinaning chigitli paxta boyicha ish unumi 12 tonna/soat,tosh ajratish korsatkichi ogirligi kopi bilan 10 gramm bol-gan toshlar uchun 100 %, 10 grammdan yengil toshlar uchun94 % ni tashkil etadi. Ogir qoshilmalar miqdori I nav paxtadaortacha 0,2 %, past navlarda esa 0,3 % boladi.

13-rasm. ÓÒÏ-1,5 rusumli toshtutkich:1 qoziqli shnek; 2 torli tarnov; 3 chontak; 4 qulfli dasta; 5 stanina;6 qobiq dastasi; 7 qobiq; 8 torli tarnov ostidagi 300 x 900 mm olchamli

uchta teshik; 9 togriburchakli kolosnik; 10 prujinali amortizatorlitortta dumaloq kolosnik.

76 1

52

A A

34

9

28

A

10

Paxtaning harakatyonalishi2

10

A


28

ÑÑ-15A qirgichli separator, torli tosiq bilan ikki: chigitlipaxta bolimi va havo bolimiga ajratilgan kameradan iborat. Ungachigitli paxtani sindirib vakuum klapanga tashlaydigan qirgichlarjoylashgan. Havo oqimi separator ichiga kirgan chigitli paxtaningbir qismi ikki tomondan torli sirtlarga urilib yopishib qolishi nati-jasida separator ichidagi havo tezligi ancha kamayadi va kelayotganpaxtaning asosiy qismi togridan togri vakuum klapanga tushadi.

1.6. Valikli va arrali jinlash jarayonlari

Chigitli paxta quritish-tozalash va tozalash sexlarida konditsionnamlikkacha quritilib, xas-choplardan tozalangandan keyinzavodning bosh korpusiga jinlash uchun yuboriladi.

Chigitli paxtani jinlashda quyidagi texnologik talablar bajari-lishi lozim:

chigitlardan yigirishga yaroqli tolalarning hammasini ajra-tish, jin ish organlarining tolaga tasiri natijasida tola yoki chigitdanuqsonlarning paydo bolmasligi;

chigitli paxta bolakchalarining jindan chiqayotgan tola yokichigitga qoshilib ketmasligi;

ulyuk va iflos aralashmalardan tozalash samaradorligi yuqoribolishi kerak.

1.6.1. Valikli jinlash

Ingichka tolali paxtaning tolasini chigitdan ajratish uchun va-likli jinlar ishlatiladi. Bu usulda jinlash ingichka tolalarga zararyetkazmaydi va ularning tabiiy yuqori sifatlari saqlanadi. Valiklijinlash jarayoni chigitli paxtaning tolalarini aylanuvchi valikningsirti bilan unga qattiq bosib qoyilgan qozgalmas pichoq orasigakiritib kesish va chigitni urib tolalardan ajratishdan iboratdir.

Valikli jinlarda ish vali sirtiga chigitli paxta toxtovsiz yetkazibberilib, bir-biridan ajratilgan tola va chigit olib ketilishi zarur. Yum-shoq uradigan ish organi val, uchiga yupqa polat tunukadanyasalgan bolgacha ornatilgan. Yumshoq amortizatordan iboraturish bolgachalari va yumshoq amortizatorlar valga bolt hamdaplankalar yordamida mahkamlanadi. Jinlash seksiyasida urishorgani ish valiga tirqishsiz ornatilgan. Ish vali valga ornatilgantexnik teri yoki suniy material (ÐÊÌ) disklardan iborat. Buvalikka plastinkali prujina bilan qozgalmas pichoq ornatilgan.


29

Qozgalmas pichoq bilan urish valigi orasidagi tirqish 0,51 mm ga teng. Jinlash jarayoni quyidagicha bajariladi. Chigitlipaxta aylanib turgan valga uzatiladi, valik sirti esa tolani ozigayopishtirib olib, qozgalmas pichoq ostiga tortib kirgizadi, shundachigit qozgalmas pichoq tagiga tortilib qoladi.

ÕÄÂ-2M va ÄÂ valikli jinlar shu prinsið asosida ishlaydi.Aylanuvchi urish organili valikli jinlarning ish unumi ÕÄÃ rusumlijinlarnikidan ancha yuqori. Yumshoq uradigan urish organili jin-larning asosiy kamchiligi shundan iborat: amortizatorning xizmatmuddati qisqa bolib, tolasi chigitga qattiqroq yopishgan yangipaxta navlarini jinlashda bolgachalarning urish kuchi oshiril-ganda chigit ortiqcha shikastlanadi.

Valikli jin qattiq urish organining yumshoq urish organidanfarqi shundaki, bu organ silindr shaklida bolib, uning sirtiga po-latdan yasalgan urish plankalari bikir ornatilgan.

Qattiq ornatilgan urish organi valigining aylanish chastotasideyarli 3 marta kam. Aylanish chastotasining ancha kamligiga sababbir chigitdan tolalarning hammasi uzilmay faqat tarang tortilganlariuzilganligi uchun chigitga tasir qiladigan kuch ham kichik bolishidir.

Jinlash jarayonining samaradorligi ish valigi sirti va qozgalmaspichoq holatiga, qozgalmas pichoqning ish valigi sirtiga bosishkuchiga, urish organining konsruktsiyasi va ishlashiga, ishlanayotganpaxtaning xususiyatlariga (namligi, iflosligi va boshqalarga) bogliq.

1.6.2. Arrali jinlash

Arrali jinga ilk patent AQSH oqituvchisi Eli Uitneyga beril-gan. Uning ixtiro etgan mashinasi mixsimon tishlar qoqilganyogoch barabandan iborat bolib, bu tishlar roparadagi taxtaningtaroqsimon qismidan otkazilgan. U ishlayotgan vaqtda chigitlipaxtaning tolalari shu taroq orqali tortib otkazilar, chigitlar esaotmay qolib, jinlash jarayoni sodir bolar edi. Chigitdan ajratilganpaxtani arra tishlaridan parrakli baraban ajratib olib, mashinadantashqariga chiqarar edi.

Arrali jin chigitli paxtani jinning ish kamerasida yaxshilab titkilabva oxirgi marta iflosliklardan tozalab, bir tekisda tayyorlab beradi.

Chigitli paxta taminlagich ustida joylashgan taqsimlovchishnek yordamida shaxtaga, undan esa taminlagichga tushadi. Bir-biriga nisbatan qarama-qarshi aylanadigan taminlash valiklarichigitli paxtani shaxtadan olib, bir tekisda qoziqli barabanga uzatadi.


30

Bu baraban chigitli paxtani titkilab,keyingi qoziqchali, plankali baraban-larga uzatadi. Bu barabanlar chigitlipaxtani titkilashni davom ettiradi vatorli sirt ustidan otkazib, mayda if-losliklardan tozalaydi.

Arrali jinlar (14-rasm) vazifasigakora laboratoriyada va ishlab chiqa-rishda foydalaniladigan jinlarga bo-linadi. Arrali valdagi arralar sonigaqarab 10, 80, 90, 100 va undan koparrali, arralarning tishlaridan tola-larni ajratib olish apparatining kons-truksiyasiga qarab, chotkali va havooqimi bilan ishlaydigan, havo oqimisoplosining ornatilish joyiga qarab,yuqoridan tola ajratadigan jinlargabolinadi.

Paxta tozalash zavodlarida havo oqimi bilan ishlaydigan va arratishlaridan tolani pastdan ajratadigan ÕÄÄ rusumli 80 arrali jinlarham ornatiladi.

ÕÄÄ-2M rusumli jinlar ÕÄÄ rusumli jinlardan ish kamerasi-ning shakli va konstruksiyasi, kotarish mexanizmi hamda kolos-niklarning takomillashtirilganligi bilan farqlanadi (23-rasm).

4-jadval

ÕÄÄ, ÕÄÄ-2Ì, 3ÕÄÄ âà ÄÏ-130 rusumli arrali jinlarning texnik tavsifi

hciktasroK ÄÄÕ Ì2-ÄÄÕ ÄÄÕ3 031-ÏÄ,imunuhsigninarrariB

taos/gk ahcag01 2101 5,21 6101

gninrdnilisilarrA -alyanim,isatotsahchsin 1 037 037 037 037

inosralarraigadlaV 08 001 0908 031mm,irtemaidarrA 023 023 023 023

inosralhsitigadarrA 082 082 082 082ralamritsiqqilarO

mm,igilnilaq 54,81 53,61 54,81 54,81

%,igilrodaramashsalazoT 0352 0352 0352 5101m,ifrasovaH 3 kes/ 6,05,0 6,05,0 6,05,0 8,05,0

aP,imisobovaH 06910751 06910751 06910751 5973tVk,itavvuQ 04 54 55 5,97

14-rasm. Arraning chigitli paxtavaligiga tasiri sxemasi:

1 taroq; 2 val; 3 disk;4 arra; 5 kolosnik.

5

3

42

1


31

1.7. Chigitni tozalash va linterlash

Paxta tozalash zavodida jinlashdan chiqqan chigitlarga ishlovberish davom ettiriladi, yani xas-choplardan tozalanadi, delin-terlanadi, navlarga ajratiladi va dorilanadi.

Paxtadan xas-choplarning bir qismi jinlash jarayonida tolaulyuk bilan birga chiqib ketmasdan chigit bilan qoshilib chiqib,uni ifloslantiriladi.

Chigit tozalagichlar. Chigitlarni xas -choplardan tozalash uchunhar bir linterlar batareyasi oldiga ÑÕÀ, ×ÑÏ yoki ÓÑÌ rusumlipnevmatik chigit tozalagichlar ornatiladi, chigit tashiydigan vintlikonveyerlar esa yirik kozli tor novlar bilan jihozlanadi.

Chigitni linterlash. Jinlash jarayonidan keyin chigitda lint (tuk)deb yuritiladigan qisqa tolalar qatlami qoladi.

Qayta ishlanadigan chigitli paxtaning seleksion va sanoat no-viga qarab chigit jinlashdan keyin har xil miqdorda (chigitlarningboshlangich massasiga nisbatan) orta tolali paxta chigitlarida 117 %, ingichka tolali paxta chigitlarida esa 2,45 % gacha lint qoladi.

Jinlardan keyin chigit sirtida qolgan lint va delint umumiy mas-sasining chigitning boshlangich massasiga nisbatan foiz hisobi-dagi miqdori chigitning umumiy tukliligi deb ataladi.

Paxta lintini chigitdan ajratish jarayoni lintlash, shu jarayonnibajaradigan mashinalar esa linter deb ataladi.

1.7.1. Linterlarning turlari va konstruksiyalari

1929-yilda ÕËÎ rusumli sobiq ittifoqda birinchi arrali linter-lar ishlab chiqarilib, ular paxta tozalash va moy chiqarish zavod-larida ornatildi.

1946-yilda ÖÍÈÈÕprom izlanishlari natijasida ÕËÔ rusumlilinter yaratildi.

1951-yilda ÕËÔ rusumli linter takomillashtirilib, 160 arraliÏÎ-160, keyinchalik esa ÏÎÌ-160 rusumli linterlar ishlatilaboshlandi. Ishini aniq rostlab bolmaslik hamda linterlash jarayoniniavtomatlashtirish qiyinligi ÕËÎ, ÕËÌ, ÕËÔ, ÏÎ-160 va ÏÌ-160 rusumli linterlarning asosiy kamchiligi hisoblanadi. Bulinterlarning ish organlari orasi zich bolgani uchun linter xonasidaishchi va xizmatchilar uchun normal sanitariya va gigiyena sharoit-larini yaratib bolmaydi.

Bu kamchiliklarni nazarga olib, ÖÍÈÈÕprom va ÒÃÑÊÁkonstruktorlari 1960-yilda chigit va lint boyicha ish unumi yuqori


32

va lint sifatli yaxshiroq bolgan ÏÌÏ-160 rusumli yangi linteryaratdilar. Bu linter hozir ham kop zavodlarda ishlatiladi.15-rasmda 5 ËÏ rusumli linterlash mashinalari keltirilgan.

1.7.2. Chigitlarni tuksizlantirish va lintni tozalash.Chigitlarni delinterlash

Chigitlar 3 marta linterlangandan keyin ham chigitlarda kaltatola va tuklar kop miqdorda (68 %) qoladi.

Uruglik chigitlarning asosiy korsatkichlaridan biri ularningtuksizlik darajasi hisoblanadi, chunki uruglik tukli chigitlarni diskliapparatlar bilan ekib bolmaydi. Uruglik chigitlarni uyalarga aniqmiqdorda tashlab ekish uchun ularning tukliligi 0,2 % dan osh-masligi kerak.

Buning ustiga suniy tolalar ishlab chiqaradigan kimyo sano-atining lint va delintga talabi kundan kunga osib borishi ham paxtatozalash sanoatining bu xomashyoga talabini orttirmoqda.

Chigitlardan qoldiq tuklarni olish jarayoni delinterlash, olingankalta tuklar delint, mashinalar esa delint deb ataladi. ÌÏÌ-1,3-ÑÎÌ, ËÊÕ, 2ËÎ va boshqa rusumli delinterlar yaratilgan. Urug-lik chigitlarni tuksizlantirish uchun 4ÑÎÌ va texnik chigitlaruchun esa 2ËÎ rusumli mashinalar yaxshi natija beradi.

4ÑÎÌ chigit tuksizlantirish mashinasi ketma-ket ishlaydiganikkita ish kamerasidan iborat (16-rasm).

15-rasm. 5ËÏ rusumli chigitni linterlash mashinalariningumumiy korinishi.


33

Har bir kamera ichida ikkita chotkali baraban 2, uning ustigaqoplangan torli kojux 1 bor. Kojuxning yuqori qismida uzunasigajoylashgan nov 3 chigit kamerasi vazifasini bajaradi. Yuqori sek-siyadan chiqadigan lint va delint iflosligi 79 %, pastki seksiya-dan chiqadigan lint va delintning iflosligi 3035 % bolib, ularalohida toplanadi.

4ÑÎÌ rusumli chigitni tuksizlantirish mashinasining texnik tavsifi

Chigit boyicha ish unumi, kg/soat 500Lint va delint olish, % 8 gachaBarabanlar diametri, mm 250Barabanlarning aylanish chastotasi, min1 1100Talab qiladigan quvvati (ventilatorbilan), kVt 5Lint va delintni sorish uchunhavo sarfi, m3/s 1,2Bosimning yoqolishi, Pa 600700Elektr motorlar:

tiði AO 734quvvati, kVt 28aylanish chastotasi, min 1460

16-rasm. 4ÑÎÌ rusumli chigitni tuksizlantirish mashinasiningtexnik sxemasi:

1 kojux; 2 barabanlar; 3 novlar; 4 zaslonka; 5 truba;6 elektr motorlar.

31

2

4

2

1

6

6

3

5


34

2ËÎ ulyukli linter. 1972-yilda Ozbekiston Fanlar Akade-miyasi (OzFA) elektronika instituti va ÒÃÑÊÁ hamkorligidayaratilgan 2ËÎ rusumli chigitni tuksizlantirish mashinasi quyi-dagi asosiy qismlardan iborat: korpus, ish kamerasi, ikki arralisilindr, taminlagich, choktirish kamerasi, pnevmotransport vamarkaziy lint trubasi.

2ËÎ oqli linterning texnik tavsifi

Chigit boyicha ish unumi, kg/soat 1000Lint olish, %:

ikkinchi linterlashda 66uchinchi linterlashda 45arralar diametri,mm 370arralar aylanish chastotasi, min1 775

Talab qilinadigan quvvat, kVt 30Taminlash barabani:

aylanish chastotasi, min 25quvvati, kVt 1,1

Gabarit olchamlari, mm:uzunligi 3000eni 1150balandligi 3120massasi, kg 3395

1.7.3. Paxta zavodlarida uruglik chigitlarni ishlash

Uruglik chigitlarni markazlashtirilgan ravishda tayyorlash ish-lariga quyidagi jarayonlar kiradi:

chigitlarni xas-choplardan, puch va ezilgan chigitlardantozalash;

toliq tuksizlantirib lint va delintdan ajratish; malum olchamdagi fraksiyalarga ajratish; chigitlarni uruglikka yaraydigan xillarini gommoz va ildiz

chirish kabi kasalliklardan, zararkunandalardan saqlash uchunkimyoviy dorilar bilan ishlash.

Uruglik chigitlar oddiy pnevmatik tozalagichlardan otkazi-lib, xas-choplardan tozalanadi, 4ÑÎÌ rusumli linterlash ma-shinasida tuksizlantiriladi, songra ÊÑÌ-1,5 kalibrlash mashina-sida olchamlari boyicha fraksiyalarga ajratiladi.


35

1.7.4. Lintni tozalash

GOST 3818,00,72 ga muvofiq lint iflosligining ruxsatetilgan chegarasi I nav uchun kopi bilan 5,5 %, IV nav uchunkopi bilan 17 % gacha bolib, ularning bazis normasi mos holda3,5 dan 12 % gachani tashkil etadi. Nitroselluloza tayyorlashuchun belgilangan lintning iflosligi 4,5 % dan ortiq bolmasligikerak. Arrali linterlar, ayniqsa, tuksizlantiruvchi mashinalar-dan chiqadigan lint va delint kopincha tegishli standartlar ta-labiga javob berolmaydi. Shuning uchun chigitlarni linterlashuzluksiz texnologik jarayoniga lintni presslashdan va konden-serdan keyin tozalash uchun batareyali lint tozalash mashina-lari ornatiladi.

Lint va siklondagi tukni iflosliklardan tozalash uchun ÎÂÌrusumli tolali materiallarni tozalash mashinasi (siklon tuki valint tozalash uchun ÎÂÌ-1 rusumli va ulyukni tozalash uchunÎÂÌ-2 rusumli mashina) ishlatiladi.

1.7.5. Tola tozalagichlar

Mashinada terilgan chigitli paxtani jinlaganda ulyuk va maydaiflosliklar bazan standartlarda korsatilgan normadan ortib ke-tadi. Agar bunday paxta presslab toylansa, toqimachilik fabrika-lari tayyorlov sexidagi mashinalar ishini qiyinlashtiradi.

Jindan chiqqan tolalarning ayrim bolaklari 1520 mg danoshmaydi. Shuning uchun tozalaydigan mashinalarni paxta to-zalash zavodlariga ham ornatish maqsadga muvofiq deb hi-soblanadi.

ÇÎÂÏ 3 bosqichli oqimli tozalagich I bosqichli tola tozala-gich kabi ishlasa ham ozining tuzilish va texnologik imkoniyatlaribilan farqlanadi.

Jindan chiqqan tola mashinaning bor boyicha havo yorda-mida truba orqali tekis taqsimlanib, tozalagichning I bosqichdagiarrali silindriga uzatiladi. Chotka tolalarni arra tishlariga yaxshiilintiradi. Arralar tolalarni kolosnik panjara orqali sudrab otgandayaxshi titkilaydi. Toladan ajratilgan xas-choplar kameraga tu-shib shnek yordamida tashqariga chiqariladi. Tola birinchi bos-qichda tozalangandan keyin ikkinchi bosqichdagi arrali silindrgauzatilib, qayta-qayta tozalanadi.


36

1.7.6. Kondenserlar

Kondenserlar jindan chiqib havo bilan qoshilib kelayot-gan tolani havodan ajratish, uning zichligini 1012 kg/m3 gachayetkazish va kondenser bilan press yashigi orasidagi novga tashlabberish uchun xizmat qiladi.

Kondenserlar tola tozalagich vazifasini ham bajaradi: ularningtorli barabanlari orqali havo oqimi bilan birga mayda xas-chop-lar, chang va kalta tolalarning bir qismi chiqib, tola qisman to-zalanadi. Tola trubasi orqali tolani tortib kelayotgan havo torlibarabanlar teshiklari orqali baraban ichiga kirib, uning ikki yonidantashqariga chiqadi, tola esa torli baraban sirtida qoladi. Bir juftvalik baraban sirtidagi tolalarni biroz zichlab novga tashlab turadi.Nov tolalarni press yashigiga toxtovsiz uzatib turadi.

Torli baraban kozlari shunday tanlanadiki, ular orqali havobilan normal tolalar chiqib ketmaydigan, changli qisqa tolalaresa mumkin qadar yaxshi ajraladigan boladi. Hozirgi vaqtlardaÕÊÃ, ÊÂ-ÇÌ, ÝÊÂ, ÊÊÂÀ, ÊÂ-0,3 rusumli kondenserlarishlatilmoqda.

Hamma qismlari metalldan yasalgan XKK rusumli kondenserancha oldin ishlangan bolib, asosiy ish organi torli katta baraban,tolani ajratuvchi valik, zichlovchi valik va havoni tortuvchi yonkameralardan iborat.

ÊÂ-ÇÌ rusumli kondenser korpus, torli katta baraban, ikkitatorli kichik baraban va ikkita qirrali valiklardan iborat. Tola tor-tuvchi truba kondenserning trubasiga ulanadi. Bu kondenser beshtajindan chiqadigan tolani qabul qilishga moljallangan. Tolalar torlikatta barabandan markazdan qochma kuch va ozining ogirligitasirida ajralib, torli kichik barabanlarga tushadi. Bu kondenserÕÊÃ rusumli kondenserga qaraganda takomillashgan bolib, to-laga 1215 kg/m3 zichlikni beradi.

1969-yildan boshlab ÊÂ-ÇÌ rusumli kondenser orniga unumliishlaydigan va ixcham ÝÊÂ rusumli kondenser ishlab chiqarilaboshlandi.

ÊÂÂÀ rusumli vakuumli kondenser, valikli jinlar batareyasiuchun moljallangan bolib, ayrim hollarda ikki arrali batare-yaga ham ornatilishi mumkin. Bu kondenser ixcham tuzilganbolib, atrofdan havoni tortmaydi va tolani koproq zichlaydi.Kondenser korpus, torli baraban, vakuum klapan va ikkita zich-lovchi valikdan iborat.


37

Kondenserlar torli barabanining aylanish chastotasini aniq-lash uchun uning har qaysi jinga vaqt birligi (bir minut)da qanchayuzasi togri kelishini bilish kerak. Bu yuza jinlarning ish unumigaqarab 20 dan 50 m2 gacha bolishi mumkin.

1.8. Paxta tolasi, lint va tolali chiqindilarni presslash

Paxtani birlamchi ishlash texnologik jarayoni tola, lint va tolalichiqindilarni presslash bilan tugallanadi.

Kondenserdan chiqayotgan tolaning zichligi 1215 kg/m3

atrofida boladi. Kondenserdan chiqqan tolani bu holda (yanitoylanmasdan) saqlash yoki tashishda yongin chiqish xavfi bo-ladi. Bundan tashqari, presslanib toylanmagan tola yoki lint tezifloslanadi, yani sifatiga salbiy tasir etishi mumkin.

Presslanib toylanmagan tolani yoki lintni saqlashda omborlarhajmidan va transport vositalaridan samarali foydalanilmaydi,shuningdek yuk ortish-tushirish va tashish mexanizmlaridan to-liq foydalanish mumkin bolmaydi. Shuning uchun paxta tozalashzavodlarida maxsus presslarda tola, lint va tolali chiqindilar zich-lanadi va toy holatiga keltiriladi.

Toylar matoga oraladi va sim yoki tasma bilan boglanadi.Bunday toylangan tolani uzoq saqlash va toqimachilik fabrika-lariga yuborish kop jihatdan qulaydir.

1.8.1. Presslash jarayoni va gidravlik pressning ishlashi

Hozirgi vaqtda paxta tozalash zavodlarida ishlatiladigan ÄÀ-8237; ÄÁ-8237 va ÄÁ-8238 rusumli gidravlik presslarda toylangantola zichligi 550600 kg/m3 bolib, toyning ogirligi 215230 kggacha bolishi mumkin. Toylar temiryol vagonlarida tashilgandaularning yuk kotara oluvchanligining 95 % idan foydalaniladi.

Arrali jinlar qatori (batareyasi) uchun bir komplekt (shib-balagich, press, gidronasoslar), linterlar qatori va tolali chiqin-dilarni presslash uchun esa yana bitta komplekt press alohidaornatiladi. Presslash sexi jinlash-linterlash sexlarining bir qismibolib, press qurilmalari komplektdagi shibbalagich gidropress,gidronasos, trubalar, elektr dvigatellar, ish suyuqligi saqlanadi-gan baklar, shuningdek tola, lint qatori kondenserlari, tola va lintuzatkichlar presslash sexida joylashtiriladi.

Pressning gabarit olchami katta bolishi sababli presslash sexiikki qavatli qilib quriladi. Birinchi qavatda gidronasoslar, trubalar


38

va moy saqlanadigan bak ornatilsa, ikkinchi qavatda press us-kunalaridan tashqari kondenserlar, tola uzatkichlar, shibbalagich-lar va press uskunalari, markaziy ustun va ramalarning yuqoriqismi, press yashiklarini aylantiruvchi mexanizm joylashtiriladi.Binoning birinchi qavatida ustun, rama va markaziy ustunningostki qismi, ularni harakatga keltiruvchi elektr dvigatellar, suyuqlikbaklari va taqsimlovchilar joylashtirilgan.

Gidravlik press uning silindriga gidronasos yordamida su-yuqlik yuborib ishlatiladi. Malumki, suyuqlik quyidagi xossalargaega: ogirlik kuchi tasirida idish hajmini oson egallaydi, bosimtasirida oz hajmini ozgartirmaydi.

Gidravlik presslar Paskal qonuni, yani «Yopiq idishdagi su-yuqlikning bosimi idish devorining barcha tomoniga bir xil kuchbilan tasir qiladi» degan qonunga asosan ishlaydi.

Masalan, yuzasi F bolgan porshenga P kuch tasir etsa, suyuq-lik Q kuch bilan yuqoriga itaradi, suyuqlik bosimi Paskal qonu-niga muvofiq barcha tomonga bir xil miqdordagi kuch bilantarqalgani uchun sistema ichidagi bosim quyidagicha ifodalanadi:

,P Q

pf F

= =

bu yerda: F va f kichik va katta plunjerlar yuzasi, sm2; Q va P katta va kichik plunjerlarga qoyilgan kuchlar, N.

Bundan:

.PF

Qf

=

Demak, F ning qiymati f dan necha marta katta bolsa, Q kuchham P kuchdan shuncha katta boladi. Bu usulda ozgina P kuchtasirida katta bosim hosil qilish mumkin. Lekin kichik plunjerÍ yolni otsa, katta plunjer faqat h yolni otadi. Shunga asosla-nib quyidagi tenglamani yozish mumkin:

RÍ = Qh yoki h = Íf/F.

Demak, gidravlik presslar ishida yoldan qancha yutqazsak,kuchdan shuncha yutar ekanmiz. Bu xulosa energiyaning saqla-nish qonuniga asoslangan.

Paxta tolasi va lintini toylashda ishlatiladigan gidravlik press qu-yidagi asosiy qismlardan iborat (17-rasm): shibbalovchi (tram-


39

bovka) 1, press plitasi 2, yuqori travers 3, aylanuvchi ikki yashiklipress 4, silindr 5, plunjer 6, gidronasos sistemasi 7, ishchi su-yuqlik idishi 8, pastki travers 9, markaziy ustun 10, yon ustunlar11, press kameralari 12 va gidronasos 13 dan iborat.

Press uskunalari quyidagicha ishlaydi: trambovka 1 konden-serdan qutiga 4 biroz zichlanib tushayotgan tolani shibbalaydi.Qutini toldirgan tola massasi 215220 kg atrofida bolishi kerak.Shibbalash tugagandan song quti aylantiriladi. Shunda shibbalan-gan tola toldirilgan yashik press silindr 5 dan chiqib turgan plun-jer 6 ustiga, bosh yashik esa shibbalagichning ostiga kelib tox-taydi yoki yashiklarning joyi almashadi.

Dastani ish holatiga keltirib, gidronasos sistemasi yordamidapress silindri ichiga suyuqlik uzatilishi natijasida plunjer kotari-ladi, qutida tola presslanib toy holatiga keltiriladi. Presslash jarayonitugagandan song press kamerasining ikki tomonidagi eshiklarniochib toy mato bilan oraladi va tasma yoki sim bilan boglanadi.Keyin plunjer «tushirish» holatiga qoyiladi, tayyorlangan toy biroz

17-rasm. Paxta tolasi va lintni toylashda ishlatiladigan gidropressningtexnologik sxemasi.

2

104

813

77 5

6

1

12

9

11

3


40

boshagandan song maxsus mexanizm bilan qutidan chiqariladiva plunjer butunlay pastga tushgandan song qutilar yana aylanti-rilib presslash jarayoni takrorlanadi. Gidravlik presslarning ishunumdorligi pressning samarali ishlashiga bogliq.

Gidronasos sistemasining ishini doimo nazorat qilib turish,tolani presslash davrida toyni mato bilan orab, sim, yani tasmabilan boglashda, press quti ichini kerakli massadagi tola bilantoldirish, shibbalashda plunjerni kotarishga sarf qilinadigan vaqtnikamaytirish usulini qollash kerak. Bitta toy tolani toylashda vaqtqancha kam sarflansa, pressnnig ish unumdorligi shunchaga or-tishi mumkin. Bu quyida keltirilgan formula yordamida aniqlanadi:

60, kg/soat,G

P =T

bu yerda: G presslanadigan tola massasining (toyning) ogir-ligi, kg; T presslanadigan tolali massasini presslashga ketganvaqt, min.

Press quvvati deb, presslash jarayonida plunjer hosil qiladi-gan kuchga aytiladi.

Presslash zichligi deb, zichlangan tolaning yoki lintning hajmiymassasiga aytiladi. Presslash zichligi kg/m3 hisobida aniqlanadi.Presslash zichligi pressning asosiy sifat korsatkichi hisoblanadi vauning qiymati tola uchun 1000 kg/m3 dan oshmasligi kerak. Aksholda tolaning fizik-mexanik xususiyati yomonlashadi. Otkazil-gan tajribalarning korsatishicha, tola 1500 kg/m3 gacha siqilgandayorila boshlaydi. Eshiklari ochilgan pressning yuqorigi plitasi orta-sida qisilgan tola belboglar bilan boglangan korinishdagi toyplunjerda pastga tushirilib, presslash silindri ichidagi bosim ka-maygach, qisilgan tolaning elastik kuchi tasirida kengayadi, nati-jada toyning zichligi presslash oxiridagi zichligiga nisbatan pastboladi, olchamlari esa ozgarmaydi.

1.8.2. Gidropressning shibbalash qismi, gidronasossistemalari va ularning ishlashi

Press yashigiga uzatiladigan tolani oldindan qisman zichlashva uni qiya nov yordamida yashikka uzatish uchun maxsus tolauzatkich (ÏÏÂ) moslamasi kondenser bilan press ortasiga or-natiladi. Bunday tola uzatkichlardan foydalanish tolani press-lash yashigiga bir tekisda tushishini taminlaydi va shibbalagich-ning ishini tezlatadi (18-rasm).


41

Tola uzatkichdan tushib kelayotgan tola biroz zichlangan bo-lishiga qaramasdan, uning boshlangich zichligi ancha kam boladi.Agar tola bunday holda presslansa, hajmiy massasi juda kam bol-gan toylar chiqqan bolar edi. Shuning uchun shibbalagichda toladastlab 200 kg/m3 gacha zichlanadi. Gidravlik presslarda shibba-lash jarayoni shibbalash porshenining doim bir xil yol bosib ha-rakat qilishi natijasida bajariladi. Bunda shibbalash jarayoniboshlanishida kam kuch sarf qilinadi. Shibbalash davom etgan sayinkoproq kuch talab qilinib, oxirgi harakatida maksimal kuch sarfqilinadi. Qutidagi tola miqdori moljallangan bir toy ogirligiga yet-ganda shibbalash toxtatiladi. Shibbalagich porshenining yoli oz-garmas bolgani uchun quti ichida zichlanayotgan tola hajmi hamozgarmas boladi, lekin uning zichligi asta-sekin orta boradi.

Hozirgi vaqtda paxta tozalash zavodlarida faqat shibbalagichplitasining yoli ozgarmas bolgan gidravlik yoki mexanik shibba-lagichlar ishlatiladi.

Shibbalagich plitasining yolini mumkin qadar qisqartirishkerak, shunda uning konstruksiyasi ixchamlanadi va shibbalashuchun sarflanadigan energiya ham kamayadi.

18-rasm. Mexanik shibbalagichning kinematik sxemasi:1 tasmali uzatma; 2 reduktor; 3 barmoqli reyka; 4 shibbalagich;

5 porshen yonaltirgichlar.

3

5

t=46,5

Z=150

2

1

m=5

m=5

Z=10

4

Z=15

φ 4

48φ

160


42

Bir marta presslash sikli uchun ketgan vaqt nasosning ish unumiva toyning shakllanishi uchun ketgan vaqtga bogliq.

Plunjer yoli 2760 mm bolgan presslash jarayonida bu yolning3/4 qismi yoki 2325 mm otilganda silindr ichidagi suyuqlik bosimi600 N/sm2 gacha kotariladi. Press plunjeri qolgan 420 mm yolniotganda bosim juda tez 600 dan 3200 N/sm2 gacha kotariladi.

Presslash oxirida quti eshiklari ochilib undagi toy plunjer bilanqisilib turgan holatda orov matosi bilan oralib belboglar bog-lanadi va plunjer asta pastga tushiriladi. Bunda toyning hajmi birozortadi. Sim yoki metall tasmalardan tayyorlangan belboglar ta-ranglashib tola zichligining ortishiga yol qoymaydi.

Presslash zichligi deb, zichlangan tola yoki lintning hajmiybirligidagi massasiga aytiladi. Presslash zichligi pressning aso-siy sifat korsatkichi hisoblanib tola uchun 1000 kg/m3 dan ort-masligi kerak. Aks holda tolaning fizik-mexanik xususiyatlarigasalbiy tasir yetkaziladi.

Quyida 40 kN kuch hosil qiluvchi ÓÒÂ mexanik shibba-lagichning kinematik sxemasi korsatilgan. Shibbalagich quyida-gicha ishlaydi: ponasimon tasmali uzatma 1, reduktor 2 va tishlireyka (ishlama) 3 vositasida shibbalagich porsheni 4 ga harakatuzatiladi. Bu porshen 5 qaytma-ilgarilama harakat qilib, pastgaqaytganda press yashigidagi tolani zichlaydi. Reduktor juft shes-ternalar Z1 va Z2 hamda Z3 va Z4 orqali elektr dvigatel harakatiniporshenga uzatadi.

Tola ushlagichlar shibbalanib zichlangan tola yoki lintni qutiichidagi kerakli balandlikda tutib turadi va keyin keladigan tolabolagi (porsiyasi)ning tushishi uchun quti ichida bosh joy hosilqiladi. Undan keyin press qutini aylantirganda press va uning yuqoritravers bilan quti ortasida tola qisilishiga yol qoyilmaydi. Tolaushlagichlar polat ilgaklardan iborat bolib, ular har bir presskamerasi eshigiga maxsus tirqish orqali yashik ichiga kirib turadi.

Paxta tolasi va lintni zichlash uchun moljallangan gidro-nasos komplektiga ikki-uch plunjerli bir bosqichli gorizontalÃÀ-347 va ÃÀ-364 markali gidronasoslar hamda ÌÂÍ-10 cher-vyak-vintli nasos kiradi.

ÃÀ-347, ÃÀ-364 va ÌÂÍ-10 nasoslari ishlatiladigan gidro-sistema uch bosqichda boladi:

b i r i n c h i b o s q i c h past bosim (2,5 MPa)da presssilindriga suyuqlik uchta plunjerli ÃÀ-347 va ÃÀ-364 rusumli ik-kita va chervyak-vintli ÌÂÍ-10 nasoslardan beriladi;


43

i k k i n c h i b o s q i c h ortacha bosim (10,0 MPa)dapress silindriga suyuqlik faqat ÃÀ-347 va ÃÀ-364 nasoslaridanberiladi;

uchinchi bosqich yuqori bosim (32 MPa)da presssilindri ichiga suyuqlik faqat bitta ÃÀ-347 nasosi bilan beriladi.Silindrdagi bosim 32 MPaga yetkazilganda press kamerasi ichidazarur hajmdagi toy hosil boladi.

Shunday qilib, past bosimda uchta nasos, ortacha bosimda ik-kita nasos va yuqori bosimda bitta nasos ishlar ekan. Ortacha presssilindri ichidagi plunjerni malum balandlikda (toy hosil boladi-gan joygacha) kotarish uchun bir minut, toyni mato bilan orash,maxsus simlar boglash va press qutilarning ornini almashtirishuchun qoshimcha ikki minut vaqt sarflanadi, yani bitta tayyortoy olish uchun jami uch minut vaqt kerak boladi.

1. Hozirgi davrgacha gozaning qancha turlari malum, ularning ichidaqaysi turlari sanoat ahamiyatiga ega?

2. Uzun va orta tolali turlarning bir-biridan farqini korsating.3. Goza osimligining morfologik xususiyatlariga nimalar kiradi?4. Gozaning vegetatsion (umumiy yetilish) davri togrisida tushun-

tirish bering.5. Goza kasalliklari va zararkunandalarining asosiylarini korsating.6. Paxtani qolda terish jarayoni qanday?7. Paxtani mashina bilan terishga oid qanday malumotlarni bilasiz?8. Chigitli paxtaning namligini iflosliklarini aniqlash formulasiga tu-

shuntirish bering.9. Paxtaning konditsion massasi (mk ) ni aniqlashdan maqsad nima,

uni hisoblash formulasi qanday?10. Paxta va uning mahsulotlari uchun Davlat Standartlari nima?

? NAZORAT SAVOLLARI


44

II bob. JUN TOLALARIGA BIRLAMCHI ISHLOV BERISH

2.1. Jun tolasi haqida tushuncha

Sanoatda qoy, echki, tuyava boshqa hayvonlarning ju-nidan foydalaniladi. Hayvon-lardan qirqib, tarab yoki tul-lash natijasida olinadigan tola tabiiy jun tolasi, terilardanqirib olinadigan tola sanoatjun tolasi va turli uvadalarnititish orqali olingan tola tiklan-gan jun tolasi hisoblanadi.

Umumiy yetishtiriladiganjun tolasining 9798 % qoy-lardan, 2 % echkidan, 1 % tu-yalar va boshqa hayvonlardan

olinadi. Jun yetishtirishda Avstraliya, Yangi Zellandiya va Argen-tina yetakchi orinni egallaydi.

Hayvonlarda tola qoplami uning embrionlik paytidan rivojlanibkeladi (20-rasm). Tola 1 asosi teri boginlarining kichik oraliqla-rida joylashgan bolib, tolaning teri bilan birlashib ketgan qismi

19-rasm. Jun zonalari:

1 biqin; 2 bel; 3 kurak;4 son; 5 qorin; 6 boyin;

7 orqa qismlar.

27

4

5

13

6

20-rasm. Jun tolasining ildizi (a) va tuzilishi (b, d).

1

2

3

4

5

6

1

23

2

1

b da


45

tola sorgichi 2, 3, 4 deb, tolaning sorgichini orab turgan pastkiqismi esa tolaviy ildiz 5, 6 deb yuritiladi. Ildiz sorgichlar orqalioziqlanadi va osib tola hosil qiladi. Tolaning teri ichidagi tomirqismi tirik boginlardan iborat. Osish davomida yuqoriga siljigansari ular olib boradi. Tolaning teri yuqorisidagi qismini olgan vaqotgan holatdagi mustahkam jiðslashgan boginlar tashkil qiladi.Ozining maksimal hisoblanmish uzunligiga yetganda tola osishdantoxtab, sorgichdan ajraladi va tokilib ketadi. Bu jarayon tullashdeb yuritiladi. Tokilgan tola orniga sorgichlardan yangi tola osibchiqa boshlaydi. Qoylarda 1 sm2 teri yuzasida qoy zotiga qarab1600 tadan 12000 tagacha tola joylashgan bolishi mumkin.

Jun tolalari (qillar) ildiz va tana qismlaridan iborat. Ildiz junning teri qatlami ostidagi qismi, tana teridan chiqib turganva tabiiy oqsil keratindan iborat bolgan qismidir.

Jun tolasi tangachali, qobiq va ozak qatlamlardan iborat(21-rasm).

Tangachali qatlam tola tanasini tashqaridan qoplab turganshoxsimon tangachalardan iborat. Tangachali qatlam tola tanasiniyemirilishdan saqlaydi, tolani tovlantirib turadi va tolalarning bosi-luvchanlik xossasini yaxshilaydi (21-rasm, 1).

Qobiq qatlam jun tanasini hosil qiladigan urchuqsimonhujayralardan iborat bolib, uning pishiqligi, elastikligi va boshqasifatlarini belgilaydigan asosiy qatlam hisoblanadi (21-rasm, 2).

Ozak qatlam tola ortasida yotadi, u havo bilan tolgan hu-jayralardan iborat (21-rasm, 3,4).

21-rasm. Jun tolasining tashqi korinishi.

2 431


46

Yogonligi va tuzilishiga qarab, jun tolalari quyidagi tiðlargabolinadi:

momiq; oraliq tola; dagal tuk; olik tola;Momiq mayin junli qoylarning butun jun qoplamini tash-

kil qiladigan va dagal junli qoylarning tepasiga yopishib yota-digan ingichka buramdor tolalar. Momiq ikki: t a n g a c h a l i v aq o b i q q a t l a m dan iborat. Tangachali qatlam odatda halqalarva yarim halqalar shaklida boladi.

Dagal tuk momiqdan dagalroq va yogonroq tola bolib,deyarli buramdor bolmaydi, u yarimdagal junli va dagal junliqoylarning jun qoplamidan olinadi. U uch qatlamdan:p l a s t i n k a s i m o n t a n g a c h a l i q a t l a m , q o b i q vay a x l i t o z a k q a t l a m dan iborat.

Oraliq tolalar momiq bilan dagal tuk ortasida oraliq ho-latni egallaydi. Duragay zotli qoylarning butun jun qoplami shuoraliq tolalardan iborat boladi. Oraliq tola uch qatlamdan: t a n -g a c h a l i , q o b i q va u z u q - u z u q o z a k qatlamdan iborat.

Olik tola dagal, togri, qattiq tola bolib, yomon boya-ladi va qayta ishlash jarayonida sinib ketadi. U bazi dagal junliqoylarda boladi. Olik tola ham uch qatlamdan: t a n g a c h a l i ,y u p q a q o b i q va k e n g o z a k qatlamdan iborat. Ozak qat-lam tolaning deyarli butun kondalang kesimini egallaydi.

Toqimachilik sanoatida, asosan, qoylar junidan foydalaniladi.Barcha qoy junlari tuzilishi va tolalarning xili jihatidan 2 gu-ruhga bolinadi: b i r j i n s l i , yani tashqi korinishi va xossalaribir xil bolgan tolalardan iborat va a r a l a s h , yani turli xiltolalardan (momiq, oraliq, dagal va olik tolalardan) tashkil top-gan jun.

Bir jinsli jun tolalar uni tashkil qiladigan tolalarning xiligaqarab quyidagi 4 ta guruhga bolinadi.

m a y i n j u n (yogonligi 25 mkm gacha) momiq tola-lardan iborat;

y a r i m m a y i n j u n ( 25 dan 34 mkm gacha ) momiqva oraliq tolalardan iborat;

d a g a l j u n (40 mkm dan yogon) tarkibida barchaxildagi tolalar boladi.


47

Bir jinsli jun yogonligi jihatidan sifatlarga, aralash jun esa navlarga bolinadi. Bir jinsli tolalar uchun 14 ta sifat mavjud bolib,ular quyidagilardan iborat:

280k, 74k, 70k, 64k, 60k, 58k, 56k, 250k, 48k, 46k, 44k,40k, 36k, 32k.

Aralash junli navlar esa quyidagi 5 ta navdan iborat: 0 oliy,1-, 2-, 3- va 4-navlar.

Qoylardan jun olish malum tartibda olib boriladi. Bungaasosan ingichka va yarimingichka junli qoy zotlaridan yiliga birmarotaba bahorda, dagal junli qoy zotlaridan esa yiliga ikkimarotaba bahor va kuzda jun olinadi. Bazan qirqish oldidanqoylarni soy va suv havzalaridan haydab otiladi va oshqozon-ichak traktini tozalash uchun 1012 soat suvsiz va 1224 soatyemsiz ushlab turiladi.

Ortacha bir qoydan bir yilda 614 kg jun olinadi. Jun tolasi-ning ortacha uzunligi l=5080 mm, chiziqli zichligi T=190640 m. teks, pishiqligi Ro=1519 sN/teksni tashkil qiladi.

2.2. Jun tolalarini qabul qilish va navlarga ajratish

Tayyorlov punktlaridan keltirilgan jun tolalari junga birlamchiishlov berish fabrikalarida miqdoriga, xiliga va sifatiga qarab qabulqilinadi. Har bir partiya alohida qabul qilinadi. Yuk xati bilanjonatilgan toylar soni partiya deyiladi. Jun tolasi partiyasi, u bilanbirga jonatilgan hujjatlar veterinar guvohnomasi va toylar soni,har bir toyning ogirligi hamda jun tola holatini ozida aks ettirganspetsifik yorliq asosida qabul qilinadi.

Navlarga ajratishning mohiyati shundan iboratki, sinflarga aj-ratilgan jami jun tolalaridan standart talablariga asosan rangi, holativa fizik-mexanik xossalari bir xil bolgan ishlab chiqarish qolla-niladigan navlar tayyorlanadi.

Navlarni ajratishda shuni etibordan qochirmaslik kerakki, hay-von terisi sirtining har xil maydonidan qirqib olingan jun har xiltexnologik qiymatga ega. Kurak va biqindan qirqib olingan jun alo-hida qadrlanadi: u eng ingichka, pishiq va qalindir.

Hayvonning (qoy, echki, tuya) peshona, dum, qorin qismlariva oyoqlaridan qirqib olingan jun kam qadrlanadi. Boyin va sirtidanqirqib olingan jun tolalari esa baholanishda oraliq holatni egallaydi.

Jun tolalarini navlarga qolda ajratiladi. Bu usul yakka pogona-viy va konveyerli usullarga bolinadi. Navlarga ajratishdan avval jun


48

tolalaridan ishlab chiqarish partiyalari shakllantiriladi. Yilning sovuqfasllarida esa ter va yog qoldiqlarini yumshatish uchun yuvilma-gan jun tolalari isitiladi.

Navlarga ajratish jarayoni quyidagi operatsiyalarni oz ichiga oladi: garamdan qayta sinflar va navlarni ajratib olish. ishlab chiqarish standartlari yoki texnik shartlarga muvofiq

holda jun tolalarini uzunligi va chiziqli zichligi boyicha ajratish.

2.3. Jun tolalarini savash

Navlarga ajratish. Jun tolalari har xil kattalikdagi bolaklardaniborat bolib, unga teri va yog qoldiqlari, qum va tuproq, quriganaxlatlar va osimlik chiqindilari kabi begona narsalar aralashganboladi. Jun tolalari bolaklarini yanada kichikroq bolaklarga bolishva yengil ajraladigan axlatlardan tozalash uchun savalash jarayoniqollaniladi. Bu jarayonni uzluksiz va davriy harakatlanuvchi sa-valash mashinalarida amalga oshiriladi. Ingichka, yarim ingichka,yarim dagal, kamroq pataklashga va kop kirlashmagan jun tola-lariga jun yuvuvchi agregat tarkibiga kiruvchi uzluksiz harakatla-nadigan mashinalarda, koproq pataklashgan va dagal junlargadavriy harakatlanuvchi mashinalarda ishlov beriladi.

Uzluksiz harakatlanuvchi mashinalarda savash quyidagichaamalga oshiriladi (22-rasm).

22-rasm. Toxtovsiz ishlaydigan 2ÁÒ-150Ø savash dastgohi.

1 2 3 4 5 6 7

8

9

10

11


49

Avtotaminlagich yordamida yuvilmagan jun tolalari tamin-lovchi panjara 1 ustiga kelib tushadi va bu oz navbatida junnitaminlanuvchi silindrlar 2 ga olib keladi. Jun tolalarini tamin-lovchi silindrlar ilashtirib olib, har biriga qoziqlar ornatilgan8 tadan plankalar bilan qoplangan 2 ta barabanlar 3 va 7 dan ibo-rat savash kamerasiga uzatiladi.

Birinchi qoziqli baraban 3 qoziqlari jun tolalariga (qisman)tez-tez va kuchli zarbalar berib, kichik bolaklarga ajratib kolosniklipanjara 8 orqali olib otadi. Birinchi qoziqli barabandan otganjun bolakchalari qoziqli baraban 7 yordamida ilib olinadi va prizma9 ga oraladi, natijada kolosnikli panjara orqali qoshimcha toza-lanib otadi. Qoziqli barabanlarning bir-biriga yaqinlashish joyidajun tolasi bolaklari toxtovsiz titiladi. Birinchi va ikkinchi qoziqlibarabanlar oraligining yuqori qismida siljimas qoziqlar 6 orna-tilgan bolib, ikkinchi baraban qoziqlari bilan birga jun tolalariniqoshimcha titadi.

Axlatlar kolosnikli panjara orqali chiqindilar kamerasi 10 gatokilib konveyer 11 yordamida mashinadan chiqarib tashlanadi.Tozalangan va titilgan jun tolalari baraban orqali yuvish agrega-tining birinchi yuvuvchi barkasi avtotaminlagichi bunkeriga uza-tiladi. Barabanlar ustiga joylashtirilgan tosiq 4 ning teshiklari or-qali changli havo sorib olinadi va morilar 5 orqali mashinadantashqariga chiqarib tashlanadi.

2.4. Jun tolalarini yuvish

Jun tolalari yog-terlardan, osimlik va mineral moddalarningchiqindilaridan tozalash uchun yuviladi. Yuvishning mohiyatishundan iboratki, yuvuvchi eritma kir jun qatlamlari oraligidanva tolalar ustidan otib uni hollashi kerak.

Yuvilmagan jun tolalari yog-ter, namlik va har xil ifloslanish-lardan iborat. Ifloslanishlar miqdori 40 % dan 70 % gacha oraliqdatebranadi va qoyning yoshiga, jinsiga va zotiga, yer va iqlim sha-roitiga, ularni boqish rejimi va sharoitiga bogliq. Shuning uchunhar xil turdagi jun tolalariga ishlov berish rejimi turlicha. Ifloslanishdarajasi qancha kop bolsa, uni tozalash shuncha qiyin boladi.

Yuvish rejimi, yuvish uchun nechta barka ketishi, har birbarkaga solinadigan sovun, soda va boshqa kimyoviy vositalarningmiqdori, suyuqlikning yonalishi va eritmani barkaga uzatish tar-tibi, siquvchi vallarning bosimi, tozalashning davriyligi belgilanadi.


50

Jun tolalarini sovun sodali yoki sintetik kir yuvish vositalari qol-lanilib issiq suvli eritmalarda yuviladi.

Jun tolalarni yuvish jun yuvuvchi agregat tarkibiga kiruvchijun yuvuvchi mashinalarda amalga oshiriladi.

Jun yuvuvchi agregat (23-rasm) toxtovsiz harakatlanuvchiqurilma bolib, yuvilmagan jun tolalari uchun avtotaminlagich1, savash mashinasi 2 bir necha barkalarni 3, 5, 6 va har bir bar-kadan keyin siquvchi vallar 4 ni oz ichiga olgan yuvish mashi-nasi avtotaminlagich 7 li quritish mashinasi 8 dan tashkil topgan.

Agregatning ish unumdorligi 7501000 kg/soat. Jun tolasiningchiqishi 4065 %.

2.5. Jun tolalarini quritish

Jun yuvuvchi mashinalardan chiqqan jun tolalarining namligi6070 % ni tashkil qiladi. Davlat standartlari talablariga binoanesa junning namlik darajasi 1219 % ni tashkil etishi kerak.

Korsatilgan namlikka erishish uchun esa jun tolalari quriti-ladi. Quritishning maqsadi jun tolalaridagi ortiqcha namlikni chi-qarib yuborishdan iborat.

Jun tolalarini quritish uchun jun yuvuvchi agregat tarkibigakiruvchi toxtovsiz ishlovchi quritish mashinasidan foydalaniladi.Jun tolalariga birlamchi ishlov berish fabrikalarida har xil turdagiquritish mashinalaridan foydalaniladi. Masalan

tolalali materiallarga birlamchi ishlov berish...fabrikalariga 15Š16 ming tonna paxta tolasi...

Documents