toleranca alb

Toleranca politike në funksion të paqës

5

M-r Nazmi MALIQI

TOLERANCA POLITIKE

NË FUNKSION TË PAQES

Nazmi Maliqi

6

Për botuesin: FRIEDRICH EBERT STIFTUNG

Shkup Milinka Trajkovska

Recenzent: Prof. Dr. Trajan Gocevski Prof. Dr. Biljana Vankovska

Lektura dhe korrektura: Liri Lena

Redaksia: KLUBI DEMOKRATIK - SHKUP Shtypi: CIP Katalogizacija vo publikacija Narodna i univerzitetska biblioteka "Sv. Kliment Ohridski", Shkup br.

ISBN


7

M-r Nazmi Maliqi

TOLERANCA POLITIKE NË FUNKSION TË PAQES

Nazmi Maliqi

8


9

PËRMBAJTJA

Hyrje ................…………………………................................ 15

Kreu i parë I 1. Formimi i qëndrimeve pozitive të tolerancës politike ....... 19 2. Hulumtime për tolerancën politike .................................... 24 3. Toleranca politike si faktor i stabilizimit demokratik ........ 27

Kreu i dytë II

Përcaktimi konceptual i tolerancës politike, paqes dhe sigurisë

1. Vërejtje hyrëse për përcaktimin konceptual të tolerancës

politike ................................................................................. 31 1.2. Koncepti i tolerancës politike ..............………................... 32 1.3. Krijimi i dallimeve ............………...................................... 34 1.4. Teorija e lirisë, demokracisë dhe tolerancës politike........... 39 1.5. Si shihen në Republikën e Maqedonisë këto raporte-

demokraci dhe tolerancë politike ................................... ..... 43 1.6. Siguria qytetare .........................……….............................. 46 1.6.1. Gjendja e sigurisë .……………………...................... ..... 46 1.7. Arritja e paqës ....... ....................................................... ..... 47 1.8. Sistemi kolektiv i sigurisë dhe mbrojtjes së

Republikës së Maqedonisë.................................................... 50 1.9. Siguria e strukturës Evropjane...…................................. ..... 51 Kreu i tretë III Toleranca politike si kulturë- Faktor i i ruajtjes së paqes dhe sigurisë 1. Toleranca politike si faktor i ruajtjes së paqes dhe sigurisë.... 53 1.1. Bazat empirike të teorive të demokracisë dhe të

tolerancës politike.................................................................... 54 1.2. Kultura politike, demokracija dhe toleranca politike............... 55

Nazmi Maliqi

10

1.3. Tranzicioni demokratik dhe toleranca..................................... 57 1.4. Liritë politike .......................................................................... 58 1.5. Baraspesha politike .............…….......................................... 63 1.6. Politika, etika dhe filozofia .................................................... 64 1.7. Faktorët e aktivitetit politik .......…......................................... 69 1.7.1. Toleranca politike ………………......................................... 70 1.7.2. Shteti i së drejtës, politika dhe toleranca .............................. 71 1.7.3. Dallimet kulturore dhe dezintegrimi shoqëror ...................... 72 1.8. Çështjet ideore të zhvillimit të njeriut ................................... 74 1.8.1. Konventa Evropjane për mbrojtje nga torturat dhe sjelljeve jonjerëzore ........................................................................... 75 1.8.2. Karakteristikat themelore të tranzicionit demokratik ............ 78 1.8.3. Ndryshimet politike nga konfrontimi në akomodim.............. 78 1.8.4. Mediumet dhe politika .......................................................... 80 1.9. Toleranca politike si faktor i ruajtjes së paqes dhe të sigurisë në rrethanat ballkanike ........................................... 86

Kreu i katërt IV Toleranca politike e mbështetur në respektimin e dallimeve: individuale, sociale, fetare, kombëtare dhe gjuhësore 1. Përvoja të Republikës së Maqedonisë ................................... 89 1.1. Rroli i dispozitave kushtetutare dhe zgjidhjeve ligjore në mbarështrimin dhe zgjidhjen e problemeve .......................... 90 1.2. Qytetarët dhe rroli i tyre për ruajtjen e paqes dhe sigurisë..... 90 1.3. Pakicat- rroli i tyre në ruajtjen e paqes dhe sigursisë ............ 91 1.4. Dispozita për të drejtat e pakicave të përfshira në disa Dokumenta ndërkombëtare ................................................... 92 1.5. Toleranca politike na mardhënjet e brendëshme si faktor i rëndësishëm për ruajtjen e paqes dhe sigurisë në Republikën e Maqedonisë ........................................................................... 95 1.6. Momente të mundëshme kontestuese për përmirësimin e mëtejshëm të mërdhënjeve ndëretnike në Republikën e Maqedonisë ............................................................................... 96 1.7. Lojaliteti si obligim qytetar ...................................................... 101 1.8. Hulumtime me qëllim të përcaktimit të problemeve që qëndrojnë në rrugën e tolerancës politike ................................ 103


11

1.9. Këshilli i Evropës dhe Konventa kornizë për të drejtat e pakicave nacionale ............................................................. 107

Kreu i pestë V Toleranca politike dhe proceset demokratike për ndërtimin e mardhënjeve të brendshme dhe të jashtme – faktorë për ruajtjen e paqes dhe stabilitetit 1. Toleranca politike dhe proceset demokratike për ndërtimin e mardhënjeve të brendhëshme dhe të jashtme ........................................................................... 111 1.1. Proceset demokratike për ndërtimin e mardhënjeve të Brendëshme .................................................................... 111 1.2. Politika e mbrojtjes dhe mardhënjet e brendëshme ......... 112 1.3. Rregullimi normative i mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë ..................................................................... 115 1.4. Partitë politike dhe mbrojtja e R. së Maqedonisë ............ 116 1.5. Ushtria dhe pushteti politik si mardhënje e brendëshme në Vendet demokratik ........................................................... 117 1.5.1. Depolitizimi i ushtrisë...................................................... 118 1.5.2. Ushtria dhe qytetarët në sistemet demokratike ............... 119 1.5.3. Raportet civile- ushtarake në demokraci ......................... 121 1.6. Rëndësia e demokracisë bashkëkohore ........................... 121 1.6.1. Vendet e mëdha demokratike do të mbeten demokratike ..................................................................... 124 1.6.2. Rruga drejt paqes në disa rajone të botës ........................ 125 1.6.3. Probeleme të reja në rrugën drejt paqes ......................... 127 1.6.4. Ç’duhet bërë sot në rrugën për ruajtjen e paqes .............. 129 1.6.5. Ç’është realiteti për mirëqenjen njerëzore ...................... 131 1.7. Procesi i transformimit në vendet në tranzicion .............. 132 1.8. Toleranca politike si faktor për ndërtimin e mardhënjeve të brendëshme në ruajtjen e paqes dhe sigurisë në Republikën e Maqedonisë ..................................................................... 136 1.9. Pozita politike dhe ushtarako politike e Republikës së Maqedonisë ..................................................................... 137

Nazmi Maliqi

12

Kreu i gjashtë VI Konfliktet si dukuri shoqërore dhe zgjidhja tyre

1. Konfliktet si dukuri shoqërore…....................………........ 141 1.1. Përkufizimi i konfliktit ...............….................................... 143 1.2. Konfliktet, paqa dhe siguria ndërkombëtare ...................... 144 1.3. Nevojat themelore të njerëzve, frustacionet dhe konfliktet Etnike .................................................................................. 145 1.4. Konflikti ndërkombëtar ..........................…….................... 145 1.5. Konfliktet kronike .…………… ........................................ 146 1.6. Konflikti politik .....................……..................................... 147

2. Luftërat si fenomene shoqërore ........................................... 148 3. Toleranca dhe mirëkuptimi si parakusht për pvr pengimin dhe zgjidhja e konflikteve .................................................... 153 4. Organizatat ndërkombëtare dhe zgjidhja e konflikteve......... 160

Kreu i shtatë VII Toleranca politike në mardhënjet ndërkombëtare si faktorë për ruajtjen e paqes dhe të sigurisë............................. 167 1. Siguria kombëtare dhe mardhënjet ndërkombëtare ............ 167 1.1. Parakushtet për krijimin e konceptit bashkohor të sigurisë. 169 1.2. Përmasat ndërkombëtar të sigurisë kombëtare.................... 170 1.3. Evoluimi i konceptit të paqes ............................................. 172 1.4. Qëndrueshmëria e paqes dhe sigurisë në mardhënjet bashkohore ndërkombëtare ................................................ 173 1.5. Mekanizmat për ruajtjen e paqes dhe sigurisë ...................174 1.6. Faktorët për suksesin e ruajtjes së paqes . .......................... 175 1.7. Ndërtimi i paqes ..……………………............................... 177 1.8. Integrimi i rajonit ballkanik në strukturat evroatlantike si segment i rëndësishëm për ruajtjen e paqes dhe sigurisë .. 178 1.10. Organizatat ndërkombëtare dhe Paqa ….......................... 182 1.10.1. Organizata e Kombeve të Bashkuara dhe paqa................. 182 1.10.2. Bashkimi evropjan dhe identiteti i mbrojtjes ................... 186 1.10.3. OSBE................................................................................ 187 1.10.4. Këshilli i Evropës .....……............................................... 188


13

1.10.5. NATO – Partneriteti për paqe .....…........................... 189 Rezyme .................................................................................... 191 Summary ........................................…..................................... 196 Shtojcë Marrëveshja kornizë e Ohrit, Dokument i paqes dhe kompromiseve . 201 Bibliografia ............................................................................. 223

Nazmi Maliqi

14


15

Hyrje Në fillim të viteve nëntëdhjetë në Republikën e Maqeodnisë u legalizua pluralizmi politik. Me legalizimin e pluralizmit shtrohej pyetja themelore – a lidhet toleranca politike, politikisht dhe nga aspekti i interesave politike edhe me ruajtjen e paqes dhe sigurisë? Lidhur ngushtë me këtë pyetje është edhe kuptimi i ri i konceptit të paqës dhe sigurisë në drejtim të përparimit të lirive themelore dhe të të drejtave të njeriut nëprmjet formave politike dhe demokratike të veprimit. Duhet theksuar se ky punim mbështetet në disa pikëpamje, teori dhe hulumtime të caktuara të disa autorëve dhe hulumtuesve për tolerancën si faktor për ruajtjen e paqes dhe sigurisë, si kusht për funkcionimin e një sistemi demokratik dhe me shpresë se do të jet edhe një kontribut i vogël, i mbështetur në tolerancën, mirëkuptimin dhe në vlerat demokratike. Duke u nisur nga konstatimi se është e pamundur siguria apsolute, dhe se paqja dhe siguria janë kategori relative, gjë që theksohet shumë sot në bashkësinë ndërkombëtare, se shoqëritë dhe shtetet janë të ndërlidhura dhe të ndërvarura, në mënyrë të konsiderueshme në mes veti, dhe dominon qëndrimi se çdo cënim i paqes dhe sigurisë në një rajon shumë shpejtë reflektohet, në forma dhe mjete të ndryshme, në rajonet fqinje. Ndërsa në raste të veçanta edhe në bashkësinë ndërkombëtare. Më këtë vërtetohet ideja se me krijimin e kushteve të reja në bashkësinë ndërkombëtare është krijuar një gjendje në të cilën është e domosdoshme të harmonizohen interesat e përbashkëta kombëtare dhe të sigurisë, me çrast OKB, OSBE dhe NATO, janë trup që do të veprojë në planin e ruajtjes së paqës dhe sigurisë në pajtim me objektivat dhe detyrat e përcaktuara. Duke marrë parasysh rëndësinë e madhe të kulturës politike, demokracinë dhe tolerancën politike për ruajtjen e paqës dhe të sigurisë në vend dhe më gjerësisht në rajon, edhe në Republikën e Maqedonisë janë bërë disa hulumtime të cilat kanë si qëllim ti përcaktojnë problemet që i zënë rrugën tolerancës ndëretnike dhe fetare në shtet. Hulumtime të këtilla janë bërë nga Instituti i hulumtimeve sociologjike dhe politiko-juridike, si dhe nga institutet e sociologjisë dhe psikologjisë pran Fakultetit Filozofik në Shkup, agjencia “Data press “ pran NGB “Nova Makedonija”, e përjavshmja “Puls” etj.

Me këto hulumtime, në rrethanat e reja integruese, toleranca politike paraqet një vlerë të çmueshme dhe vyrtyt te njërëzit, veçanërisht kur kërkohet respektimi i dallimeve tek individët dhe grupet e tyre kur është në pyetje ruajtja e paqës dhe sigurisë. Pa tolerancë politike nuk mund të vendoset as procesi demokratik në shoqëri, për çka orvaten shoqëritë bashkohore. Prandaj,

Nazmi Maliqi

16

toleranca politike duhet të nxitet, duhet të kultivohet tek qytetarët dhe tek politikanët, me qëllim të zhvillimit më të shpejtë të një shoqërie demokratike, sepse kështu krijohen mundësi reale për ruajtjen e susksesshme të paqës dhe sigurisë. Nga aspekti i mbrojtjes, shumë me rëndësi është orjentimi i faktorit politik ndaj zhvillimit të përgjithshëm të proceseve demokratike dhe inetegruese, tolerancës politike dhe ndërtimit të shtetit qytetar më çka krijohen supozimet dhe kushtet për stabilizimin e mardhënjeve të brendëshme politike, si element i rëndësishëm për ruajtjen e paqës dhe sigurisë në Republikën e Maqedonisë. Vënja e bazave juridike dhe zhvillimi i masave pozitive për realizimin e tolerancës politike duhet të nis më bindshëm edhe në vendin tonë. Ndër të tjera, mund të konstatojmë: Sot, edhe përkundër dallimeve të ndryshme të tolerancës si përshembull ajo kulturore, fetare etj., jo rastësishtë tolerancës politike i jepet rëndësi e veçantë. Kjo është kështu, jo se llojet e tjera të tolerancës janë më pak të rëndësishme, por për shkak se me çështjen e tolerancës politike lidhen edhe çështje të forcës shoqërore të njerëzve, çështja e zgjidhjes paqësore të konflikteve në shoqëri, kontestet e ndryshme midis njerëzve e kështu me radhë. Në këtë kontekst, për rolin e tolerancës, (në vitin 1987) Drejtori i përgjithshëm i UNESK-os Frederiko Major, kishte theksuar se toleranca është përcjellëse e pashmangshme e respektimit të të drejtave të njeriut dhe për arritjen e paqës.

Në Deklaratën e përgjithshme të OKB janë përcaktuar karakteristikat e rendit paqësor botëror, të cilat mbështeten në të drejtat themelore të njeriut. Në deklaratë është theksuar se dhuna mund të ketë të njëjtat pasoja ndaj ngushtimit të kërkesave demokratike ashtu si edhe jotoleranca. Një nga funkcionet themelore të demokracisë është t’i lehtësojë ndyshimet eventuale politike pa dhunë. Pra, mund të themi se demokracija qënësisht është lidhur me paqen, sigurinë, të drejtat e njeriut dhe tolerancën.

Sipas teorisë të Gibsonit, toleranca duhet të nxitet, të kultivohet te qytetarët, e pastaj te politikanët, me të vetmin qëllim për zhvillimin e bashkësisë, sepse liria nuk është e vërtetë apsolute dhe njëmendësi, por pluralizëm, individualizëm dhe marrëveshje e civilizuar për interesat e përbashkëta. Në këtë drejtim toleranca zë vend të rëndësishëm.

Me kushtetutën e Republikës së Maqedonisë, çështjet e lirive dhe të drejtave themelore të njeriut dhe qytetarit janë përmbledhur në një kaptinë të veçantë, sipas të cilave qytetarët e Republikës së Maqedonisë janë të barabartë në liritë dhe të drejtat, se jeta e njeriut është e pacënueshme etj. (neni 8, ku edhe definohen vlerat themelore). Me këtë hapet mundësia që në kuadër të sistemit të zhvillohet kultura qytetare, politika demokratike për qytetarët që në një masë të arsyeshme të jenë tolerantë dhe t’i përkrahin rregullat


17

demokratike për ndërtimin e mardhënjeve të ndërsjella në një atmosferë të çliruar nga presionet. Një kulturë e këtillë qytetare në ndërtimin e mardhënjeve të ndërsjella është me rëndësi edhe për stabilitetin e brendshëm sepse synon kah kultura e paqes dhe sigurisë. Në aspektin e ruajtjes së paqes dhe sigurisë, organizatat ndërkombëtare të cilat janë angazhuar sot më së shumti si bartës të sigurisë ndërkombëtare dhe ruajtës së paqes botrore janë: OKB, NATO, OSBE, Këshilli i Evropës, Bashkimi evropjan, Liga arabe, Vendet e unitetit afrikan, etj. Në këtë punim, janë analizuar disa dukuri bashkohore të përfshira në literaturë nga autor të ndryshëm, që kanë të bëjnë me tolerancën, tolerancën politike, kulturën demokratike, mardhënjet ndëretnike si dhe për respektimin e të drejetave dhe lirive të njeriut. Një pjesë e konsiderueshme e këtij libri ka të bëjë me konfliktet dhe zgjidhjen e tyre, mënyrat e evitimit të konflikteve dhe integrimet Euroatlantike si faktor të rëndësishëm për ruajtjen e paqës dhe sigurisë.

Autori, Shkup, Korrik 1999

Nazmi Maliqi

18


19

Kreu i parë I

1. Formulimi i qëndrimeve pozitive

të tolerancës politike

Kusht themelor për ekzistimin e tolerancës është ekzistimi i dallimeve në ide, në interese, në vlera etj., dhe në mundësinë që ato të shprehen, pavarsishtë kush është subjekt i këtyre dallimeve. Toleranca, sipas disa pikëpamjeve të caktuara dhe dominante, nuk paraqet vetëm faktorin i cili u mundëson të tjerëve t’i shprehin idetë, mendimet, pikëpamjet të cilat dallohen nga ato që ekzistojnë, nga ato zyrtare, nga ato të bartësve aktual të pushtetit, por është edhe faktor i kontrrollit të shprehjes së dallimeve ndërmjet këtyre çështjeve, që është një nga funkcionet më të rëndësishme të tolerancës si fenomen.

Ekziston përshtypje e përgjithshme se të gjitha shtetet, pa marrë parasysh se në çfarë mase janë shoqëritë e tilla të organizuara në mënyrë demokratike, ata mbajnë një kujdes intenziv për ruajtjen e paqes dhe sigurisë. Një përpjekje e këtillë është e kuptueshme sepse ende ka burime potenciale për cënimin e paqes dhe sigurisë në kuadër të shteteve dhe më gjerë. Duke ndërmarrë një numër masash dhe veprimesh në këtë drejtim, preokupimi i shteteve që pretendojnë të jenë stabile është edhe në kuadër të mardhënjeve ndërkombëtare, që të kenë kujdes permanent për sigurinë e tyre.

Për shkak të pranisë së një numri të madh të faktorëve kërcënues (politik, ekonomik, social, ushtarak e të tjerë), toleranca politike ka rëndësi të madhe si nga karakteri teorik- shekncor ashtu edhe në atë praktik shoqëror për ruajtjen e paqës dhe sigurisë. Si përbërës qenësor në përcaktimin e ruajtjes së paqes dhe sigurisë është edhe politika, e cila e përfaqëson njeriun dhe ka efekt në shoqëritë bashkohore të organizuara demokratike me përgatitijen e individit, si dhe të kolektiviteteve të ndryshme, ti përcaktojë kufijtë e sjelljes dhe të durimit të dallimeve te të tjerët, me të cilat për shkaqe të ndryshme (politike,

Nazmi Maliqi

20

fetare, kulturore e të tjera) nuk pajtohet.1 Kjo përgatitje do të thotë që njerëzit të sillen në mënyrë të arsyeshme, morale dhe civilizuese në një masë përkatëse, që varet dhe përcaktohet raport me rrethanat politike e të tjera në shoqëri. 2

Pikëpamjet e këtilla rreth tolerancës politike kontribuojnë që të zhvillohen dy koncepte për të:

- Toleranca politike si e mirë instrumentale dhe - Toleranca politike, si vlerë e brendshme që trajtohet si normë

morale apo si veti e sjelljes së arsyeshme. Sot edhe përkundër ekzistencës së llojeve të ndryshme të tolerancës,

si për shembull: kulturore, fetare, kombëtare, gjuhësore e të tjera, jo rastësisht tolerancës politike i jepet rëndësi e veçantë. Kjo bëhet jo për shkak se llojet e tjera të tolerancës janë më pak qënësore, por për shkak se me çështjen e tolerancës politike lidhen edhe çështjet e forcës shoqërore të njerëzve, çështjet për zgjidhjen e konflikteve shoqërore, qëndrimet e ndryshme të njerëzve në kuadër të një shteti dhe ndërmjet shteteve. Prandaj për tolerancën politike me të drejtë mund të themi se është pjesë e të drejtës së pranuar për eksistencën e dallimeve ndërmjet njerëzve. Pikërishtë këto dallime dhe pranimi i tyre, paraqesin burimin themelor të tolerancës. Atje ku nuk pranohen dallimet dhe e drejta e ekzistimit të tyre nuk pranohet as e drejta e tolerancës. Pra nuk ka tolerancë pa njohjen e të drejtës së dallimeve. Kështu me njohjen e të drejtës së ekzistimit të dallimeve bëhet një hap përpara në mirëkuptimin reciprok, në gadishmërinë për dialog për rregullimin e mardhënjeve ndërmjet njerëzve dhe kolektiviteteve të ndryshme në një shtet dhe midis shteteve. Me tolerancë politike bashkësia ndërkombëtare përpiqet të zgjidhë shumë konflikte dhe të krijojë kushte që njerëzit të respektohen ndërmjet veti, sepse kjo është mënyra e vetme që të ruhet paqja dhe siguria në një shtet dhe jasht tij.3

Nëse e drejta e dallimeve është kusht për tolerancën dhe nëse çdo gjë nis dhe përfundon me të, atëherë me siguri se nuk do të do të paraqitej problemi i moskuptimit. Por, nëse toleranca ka kufi dhe duhet të ketë kufi, a mund të jetë kjo e mirë e brendëshme te njerëzit ose në politikë me të cilën një subjekt realizon ndikimin dhe bënë operacionalizimin e 1 Trajan Gocevski, Tendencat bashkohore në mbrojtje, faqe 287, Kumanovë, 1997 2 Vladimir Vujçiq. Politiçka tolerancija. Faqe, 15, Defemi Zagreb, 1995 2 Graham G, Toleranca në politikë, Zagreb, 1994


21

projektit të vet programor në këtë drejtim? Kështu toleranca politike paraqitet si faktor që mundëson të eksistojnë forma të përhershme institucionale të organizatave politike e të tjrave, që do të realizojnë ndikim real te bartësit e pushtetit shtetëror dhe format shoqërore. Në kuadër të institucioneve të veta dhe nëpërmjet mekanizmave të veprimit të vet, me tolerancë politike do të mund të krijohen kushte reale për ruajtjen e paqes dhe stabilitetit ndërsa grupet politike do të realizojnë vlerat që e përcaktojnë kuptimin e ekzistencës njerëzore. Që këtej delë edhe e vërteta për motivin e atyre që realisht konsiderojnë se toleranca politike paraqet respektin ndaj të tjerëve.

Koncepri për tolerancën politike nuk mund të përcaktohet pa përcaktimin e konceptit të lirisë politike. Nëse toleranca politike është në kulmin e zhvillimit të vet , atëherë kjo është liri politike e cila nuk mund të përcaktohet pa ndikimin e teorisë së lirisë politike, e sipas kësaj- edhe të teorisë së demokracisë.”4

Nga kjo që paraqitëm mund të konstatojmë se nuk eksiston teori univerzale për tolerancën politike, por kjo është e lidhur me konceptin e lirive politike dhe zhvillimin e demokracisë.

“Ndër qytetarët eksistojnë dallime të mëdha individuale, ku secili në mënyrë të vet i kupton obligimet dhe mbase çdonjëri ka ndjenjë të ndryshme për përgjegjësinë. Por është e qartë, për shkak të ekzistimit të dallimeve të mëdha individuale dhe për shkak të ndikimit të rrethanave të njëjta të jashtme, çdo individ arrin shkallë të ndryshme të qëndrimit ndaj tolerancës politike dhe në mënyrë të ndyshme i qaset asaj. Çdo individ arrin shkallë të ndryshme të suksesit: që nga ai i cili aspak nuk mund të përshtatet, i cili nuk mund të pranojë lojën e mirëkuptimit të ndërsjellë dhe të tolerancës, që do të thotë nuk mund të gjejë momente motivuese, deri te ai i cili tërësisht do të aftësohet dhe do të identifikohet me realitetin, duke kuptuar se toleranca paraqet pjekuri dhe nder të njeriut.”5

Që këtej delë edhe paradoksi i tolerancës, sepse ndonjëherë është i domosdoshëm durimi, të durohet diç që nuk pajtohemi, dhe që mund të shkatërrojë edhe tolerancën edhe aktorin e saj.

Të larguarit për të sjellë disa qëndrime në lidhje me tolerancën politike nuk do të thotë se toleranca duhet të nxitet dhe zbatohet, sepse ekzistenca e saj nuk nënkupton vetëm njohjen e të drejtës së dallimeve, 4 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, Defemi, faqe 17-18, Zagreb, 1995 5 Markuze, Toleranca repressive, J. Primorac, Beograd, 1989

Nazmi Maliqi

22

por edhe përcaktim i domosdoshëm i kufirit të tolerancës. Nëse ajo nuk ka kufi, thjeshtë nuk mund të ekzistojë. Sepse toleranca nënkupton aftësi për të t’i duruar dallimet, përkatëisht kapacitet për apsolvimin e tyre dhe jo vetëm të pajtohesh e të krahasoshesh me dallimet, por kjo shpesh do të thotë edhe luftë e njëriut me vetveten.

Aspekt i parë kryesor për formulimin e problemit për tolerancën politike është lidhshmëria e individit me grupin, përkatësisht sa është individi tolerant, ose jo tolerant në pajtim me mundësinë e zotërimit të vetvetes, të emocioeve të veta, dhe ti pranojë idetë, vlerat, dallimet dhe qëndrimet e të tjerëve, me të cilët personalisht nuk pajtohet. Çdo individ është anëtar i shumë grupeve: të mëdha- siç janë kombi dhe përkatësia fetare, partia politike dhe i grupeve të vogla- siç janë familja, miqtë, organizata punuese etj. Ndikim të rëndësishëm në formulimin e qëndrimeve kanë edhe partitë politike. Me anëtarësimin në ndonjë parti dhe me përkrahjen e programit të saj forcohen shumë qëndrime të cilat kanë ekzistuar edhe më parë dhe formohen edhe qëndrime të tjera të reja që dalin nga të kuptuarit themelor karakteristik për programin e partisë. Edhe përkatësia në një grup religjioz dhe në ndonjë bashkësi fetare ka ndikim ndaj qëndrimeve të qytetarëve për tolerancën politike.

Ndikim më të rëndësishëm ndërmjet grupeve kanë grupet primare, siç janë familja, qarku i miqëve, e tj. Ky ndikim ekziston në radhë të parë kur këto grupe për individin janë grupe referuese, normat e të cilëve ata i pranojnë ashu si edhe të grupeve që nuk i përkasin, por që duan tu takojnë.

Akspekt tjetër i rëndësishëm për formimin e qëndrimeve pozitive dhe për perspektive të tolerancës politike është informimi. Dihet mirëfilli se kur dëshirojmë që të formohet një qëndrim te individi, qoftë pozitiv apo negativ, përpiqemi që këtë ta realizojmë me prezentimin e të dhënave që e shprehin arsueshmërinë logjike të qëndrimit për të cilin jemi angazhuar dhe dëshirojmë që ai të jetë edhe qëndrim i të tjerëve. Përvojat dhe njohuritë që i kemi për të, padyshim paraqesin faktor për formulimin e qëndrimeve. Shembuj për rrolin dhe rëndësinë e informimit për formulimin e qëndrimeve ndaj disa dukurive ka shumë. Qëndrimi negativ i shumë njerëzve ndaj ndonjë sjelljeje të nodnjë partie ose ndonjë individi për mostolerancën e tyre politike formohet në sajë të informacioneve dhe njohurive për pasojat e sjelljes së tillë. 6 6 Petre Georgievski, Dallimet kulturore dhe “dez” integrimi shoqëror, Dialog nr.9. faqe 115-126, Shkup,1995


23

Pikpamjet e këtilla për tolerancën kontribuojnë të zhvillohen disa koncepte për të:

- Toleranca dhe ndjenja për përkatësinë; - Toleranca ose joteleranca brenda në një grupi të caktuar; - Toleranca si e vlerë instrumentale dhe - Toleranca politike si vlerë e brendshme, e cila trajtohet si normë morale ose veçori e sjelljes së arsyeshme. Prej këndej, me nocionin tolerancë politike, në radhë të parë

kuptojmë gadishmërinë e udhëheqësve shtetëror, politikanëve individit, por edhe politikan përfaqësues të kolektiviteteve të ndryshme, që në masë të caktuar t’i durojnë të tjerët, me të cilët për shkaqe të ndryshme (politike, dallimeve programore, fetare, kombëtare, kulturore etj.) nuk pajtohen. Kjo gadishmëri, do me thënë, është e arsyeshme, morale dhe sjellje civilizuese e njerëzve me qendrim të caktuar, i cili varet dhe përcaktohet në pajtim me rrethanat politike dhe rrethanat të tjera në shoqëri.

Aspekti tjetër i rëndësishëm në formulimin e tolerancës politike është afëria e qëndrimeve për gadishmërinë e të gjitha grupeve për sjellje të ndryshme morale dhe civilizuese. Dihet se shoqëria është e ndarë në gupe, ndërsa kjo ndarje edhe më shumë thellohet në procesin e tranzicionit dhe në ndryshimin e kushteve të veprimit politik. Dallimet në shoqëri nuk duhet të kuptohen si parakusht për sjellje jotoleruese. Shpesh herë dallimet në pozitën shoqërore dhe kushtet e jetesës (jetesa jo cilësore) kontribuojnë që një kategori e caktuar e njerëzve të bien në krizë morale dhe sjellja e tyre të mos jetë në pajtim me sjlljen e arsyeshme. Për një sjellje të tillë te qytetari ynë kanë faktorët familjar, lartësia e të ardhurave materiale në familje, papunësia e anëtarëve të familjes, niveli arsimor dhe traditat kulturore në familje.

Pasi viteve të fundit numri i familjeve të cënuara nga aspekti social është rritur mjaftë, rritet papunësia, ndërsa nga ana tjetër ka qytetarë të cilët pa mund të madh pasurohen për një kohë të shkurtër (Struktura shtetërore ose persona apo grupcione të ndihmuara nga pushteti), është e natyrshme se do të ketë një numër të madh qytetarësh, të cilët të pakëanqyr me statusin e tyre ekonomik e social, revoltin e tyre do ta shprehin me sjelje dhe qëndrim negativ ndaj shoqërisë, ndaj partive që janë përfshirë në parlament ose ndaj qeverisë dhe do të çrregullohen në sjelljet e tyre të arsyeshme që është me rëndësi për ruajtjen e paqes dhe sigurisë.

Nazmi Maliqi

24

Në fund do të theksoja se qëndrimet positive të tolerancës politike janë rradhitur në teorinë e Gibsonit dhe të bashkëpuntorëve të tij të cilët konsiderojnë se kultura politike demokratike ka disa subdimenzione themelore :

- toleranca dhe jotoleranca në një grup të caktuar; - liria dhe vlerësimi i saj pozitiv; - vetëdija e zhvilluar për të drejtat demokratike; - e drejta për dallime në mendime etj.; - programet e partive politike; - sjellja e udheqësive të partive politike;

Sipas kësaj, “toleranca politike zë vend të rëndësishëm në strukturën e kulturës politike demokratike, ndërsa tek ne mund t'i shtohet edhe për besimin e ndërsjellë ndëretnik - ndërfetar dhe mirëkuptimit ndërmjet grupeve të caktuara dhe për mirëkuptimin dhe tolerancën brenda, midis tyre për ruajtjen e paqes dhe stabilitetit.”7

2. Hulumtime për tolerancën politike

Hulumtimet për Tolerancën politike kishin karakter teorik. Ky objektiv është konkretizuar në detyrat vijuese të hulumtimit:

1. Të përcaktohen qëndrimet e një pjese të mendimit publik dhe të partive politike ndaj tolerancës politike, që të përcaktohet se a kanë pjesa më e madhe e tyre qëndrim pozitiv ose negativ ndaj kësaj dukurie të rëndësishme shoqëroe.

2. Të përcaktohet se sa është ndikimi i përkatësisë grupore (partiake, etnike, fetare) në formimin e qëndrimeve të tolerancës politike;

3. Të përcaktohet se sa është ndikimi i mjeteve të informimit në formësimin e qëndrimeve te një pjesë e opinionit publik dhe te partitë politike ndaj tolerancës politike dhe qëndrimi i tyre ndaj këtij problemi;

4. Të përcaktohet se a ndikon dukshëm njohuria si faktor i rëndësishëm në formulimin e qëndrimeve të të përshtatshme në formulimin e qëndrimeve pozitive ndaj tolerancës politike.;

5. Të afirmohet rroli i bashkësisë ndërkombëtare (OKB-së, NATO, OSBE-së) për ruajtjen e paqës dhe sigurisë;

6. Të përcaktohen qëndrimet dhe mendimet e një pjese të qytetarëve dhte partive politike për ndryshimet që sipas tyre duhet të bëhen dhe të

7 Trajan Gocevski, Tendencat bashkohore në mbrojtje, faqe 285, Kumanovë,1997.


25

arrihet në një tolerancë politike dhe në qëndrime positive për paqen dhe sigurinë.

7. Të shqyrtohet ndikimi i statusit social dhe ekonomik, përkatësia etnike, fetare dhe gjuhësore dhe ndikimi i tyre ndaj tolerancës në përgjithësi;

8. Të krijohet një pamje e gjithanëshme për qëndrimet dhe mendimet, duke i krahasuar me qëndrimet dhe mendimet e disa teorikëve.

Nga aspekti i temës së tolerancës, me rëndësi të veçantë për hulumtimin e demokracisë dhe të tolerancës politike janë edhe mendimet e një numri të madh teorikësh.

Si studim i parë relativ që merret me porblemet e tolerancës politike është ai i S. Stoufer (S. Stouffery), në të cilin janë paraqitur rezultatet e hulumtimeve të tolerancës të bëra në disa grupe në shoqërine amerikane. Njëzet vjetë më vonë, teorikët në SHBA do ti përsërisin hulumtimet e Stouferit.8

Këto hulumtime dhanë disa rezultate të caktuara, të cilat kanë shërbyer për të nxitur ose për t’i përmirësuar tezat e demokracisë dhe të tolerancës politike. Si përfundime më të rëndësishme janë nxjerrë në bazë të këtyre hulumtimeve.

1. Krahasimet e hulumtimeve për tolerancën politike treguan se opinioni në vitin 1955 ka qënë jashtëzakonisht jotolerant. Rreth 60% e njerëzve të hulumtuar treguan mostolerancë për dukuritë që hulumtoheshin. Hulumtimet e mëvonshme, të bëra në vitin 1970 treguan se të hulumtuarit kanë shprehur shkallë më të lartë të tolerancës. Kështu, rreth 55 % e të hulumtuarve kanë treguar shkallë të lartë të tolerancës ndaj dukurive që kanë qenë objekt hulumtimi.

2. Krahasime të përgjithsuara, në lidhje me ndikimin e shkallës së arsimit në shtimin e tolerancës, rezultatet kanë treguar se qytetarët me shkallë më të lartë të arsimit janë kryesisht më tolerantë se sa qytetarët me arsim më të ulët (tolerancë laike). Konkluza është se rritja e tolerancës së vërtetë është e baraspeshës me rritjen e nivelit shoqëror të arsimit në shoqëri.

3. Toleranca politike është në lidhshmëri me nivelin e tolerancës. Konkluza është se pjesmarrja më e madhe politike, konkurenca programore dhe kadrovike prodhon tolerancë më të madhe politike.

8 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, Defemi, faqe 19, Zagreb, 1995

Nazmi Maliqi

26

4. Disa hulumtime kanë treguar se elita politike është mjaftë tolerante ndaj qytetarëve të thjeshtë se sa ndaj shtresave tjera të shoqërisë.

5. Në lidhje me ndikimin e shkallës së arsimit në rritjen e tolerancës hulumtimet kanë treguar se qytetarët me shkallë më të ulët të arsimit, jo rrallë janë mjaftë tolerantë se sa qytetarët me arsim më të lartë. Konkluza është se rritja e tolerancës nuk është e lidhur gjithnjë me shkallën e arsimimit, por me njohjen reciproke të qytetarëve.

J. Solivan (J. Solivan), sëbashku me bashkëpunëtorët e vet në vitin 1980 sipas rezultateve të analizave dhe hulumtimeve plotësuese, mundi të bëjë një dinstikcion të qëndrimeve të grupeve të caktuara nga aspekti i tolerancës dhe fitoi rezultatet sa vijojnë:

- Numri më i madh i njerëzve janë jotolerantë ndaj grupeve të cilët i zgjdhin vetë si të papranueshëm dhe të padëshirueshëm;

- arsimimi nuk është i lidhur në mënyrë të njëjtë me tolerancën; - participimi politik ka vetëm ndikim minimal në nivelin e tolerancës

; ”9 - Ndikim të drejtpërdrejtë në nivelin e tolerancës kanë dy

variabilet,- kërcënimi i theksuar, i cili vjenë nga grupet jotoleruese, dhe dhe përkrahja e normave e demokracisë të pranuara nga të gjithë, siç janë:

- barazia para ligjit; - liria e fjalës; - mundësitë e barabarta për të gjithë, etj. Ana e drejtpërdrejtë etnike e ndikimit ndaj tolerancës vjenë nga

orjentimi ideologjik (konservatizmi ose liberalizmi) dhe siguria psikologjike e përcaktuar nga vetërespektimi.

Arsimimi dhe edukumi janë të rëndësishëm vetëm në lidhje me zgjidhjen e grupeve të padëshirueshme si cak të tolerancës dhe jo në raport me nivelin e saj.

Këto rezultate të fituara nga hulumtimet e bëra për tolerancën politike u shërbejnë autorëve për të dëshmuar teoritë e tyre për demokracinë: - liberale - konzervative, e kështu me radhë, në të cilat:

9 Vledimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe, 20-23, Defemi, Zagreb, 1995


27

a.) Teorija liberale, në esencë, niset nga teza se edhe qytetarët e thjeshtë edhe elita politike duhet të jenë me tolerantë, nëse dëshirojnë të ruhet stabiliteti i shoqërisë demokratike;

b.) Teorija konzervative, nga ana tjetër, nuk supozon tolerancën e masës së gjerë, por vetëm tolerancën e elitës politike si forcë e cila duhet të mbrojë lirnë demokratike, dhe me këtë edhe stabilitetin e demokracisë shoqërore;

c.) Sipas teorisë federale mostoleranca në radhë të parë është dukuri univerzale në shoqëri, për dallim nga toleranca, e cila nuk është univerzale. Prandaj, shoqëria duhet të mbrohet nga pranija e mostolerancës. Që të arrihet kjo, është e nevojshme që shoqëria e organizuar në mënyrë demokratike të ndahet në shumë grupe të cilat nuk durohet ndërmjet vete. Sipas kësaj, ndarja e mostolerancës do të siguronte ballansim të sigurtë të interesave në shoqëri, që do të mundësojë të shprehurit e lirë dhe realizim të ideve të tyre;10

Parë në përgjithësi, këto hulumtime teorike tregojnë se shkalla e arsimimit dhe edukimit të individit dhe idelogjia, ndjenja e përkatësisë dhe zhvillimi i demokracisë kanë ndikim ndaj tolerancës politike.

3. Toleranca politike si faktor

i stabilitetit demokratik Objekt themelor i hulumtimit është: Toleranca politike si faktor

për ruajtjen e paqes dhe stabilitetit: - Rëndësia e paqes dhe e sigurisë; - Karakteri i rregullimit politik; - Funkcionimi i shtetit juridik; - Sistemi ekonomik dhe politika zhvillimore; - Dokumentat ndërkombëtare për të drejtat e njeriut; - Dokumentat themelore të Kombeve të Bashkuara; - Dokumentat themelore të OSBE-së; - E drejta e dallimeve; - Lidhëshmëria e procesit të tolerancës politike me

mostolerancën politike; - Organizatat ndërkombëtare dhe paqa e siguria;

10 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, (Teoritë e lirisë, demokracisë dhe tolerancës politike), faqe 19-25, Defemi, Zagreb, 1995

Nazmi Maliqi

28

- Konfliktet brenda në grupi (në partitë politike, përkatësinë etnike, fetare ose në grupimet kulturore;

- Funkcionet e partive politike në shoqërinë qytetare; - Ndikimi i mjeteve të informimit në formulimin e

qëndrimeve pozitive dhe negative te qytetarët për tolerancë politike, si faktor për ruajtjen e paqes dhe stabilitetit;

Objekti i hulumtimit kërkon edhe disa sqarime të tjera. Përveç

dallimeve të përkatësisë etnike dhe politike, ka edhe dallime në planin fetar, arsimor, kulturor, dhe shoqëror. Këto veçori shprehet në pozitën e tyre shoqërore si fazë kalimtare përgatitëse pr të vlerësuar dallimet dhe për marrjen e rrolit të rëndëishëm të stabilitetit demokratik, si dhe për ripërtrirjen ekonomike dhe politike. Nga pikpamja fetare, përpjekja për identitetin e vet fetar nuk do të thotë mostolerancë, shkelmosje e vlerave dhe normave tradicionale, por gadishmëri për respekt, për kritikë dhe emocione më të madha në ndikimin e informatave.

Dekada e dhjetë e këtij fund shekulli nisi me ndryshime të mëdha në të gjitha fushat e jetës, të cilat përfshinë veçanërisht vendet me rregullim socialist shoqroro ekonomik dhe politik. Shembujt në Republikën e Maqedonisë kanë rëndësi historike për mardhënjet e mëtejshme të vendit për të gjithë qytetarët, sepse paraqiten shumë ide nga individualitete të ndryshme etnike dhe kombëtare. U pa se mbarështrimi dhe zgjidhja e çështjeve politike, ekonomike, sociale e çështje të tjera, nuk mund të jenë e drejtë vetëm e qytetarëve të një etniteti, por përkundrazi, ato duhet të zgjidhen me pjesmarrje të gjithë atyre me të cilët kanë të bëjnë, përfshirë këtu edhe partitë politike.

Karakteristikë për skenën tonë politike është paraqitja e shpejtë e pative politike dhe përfshirja e tyre në jetën politike të vendit- numri i tyre, ngjajshmëritë dhe dallimet në programet e tyre, veprimi i tyre politik, toleranca dhe mostoleranca ndërpartiake etj.

Nëse i bëjmë një vështrim programeve elektorale të partive në Republikën e Maqedonisë do të shihet se gadi të gjitha partitë përqëndrohen në çështjet themelore me të cilat ballafaqohet shteti ynë dhe kanë qëndrim të përbashkët ndaj çështjeve që lidhen me paqen dhe stabilitetin në vend. Nga pikëpamja e këtij punimi, me interes është të bëhet një analizë se si ata i trejtojnë çështjet lidhur me pushtetin


29

legjitim11 dhe tolerancën politike. Sipas programeve elektorale mund të përfundohet se partitë politike thjeshtë nuk sqarohen për këtë çështje, por atyre u interesojnë të fitojnë sa më shumë vota, mbase duke iu prbajtur praktikës së deritashme se për tolerancën politike duhet të diskutohet atje ku është vendi- në mbledhjet parlamentare dhe në tryezat e rrumbullakta ndërpartiake.

Për tolerancën politike me të drejtë mund të thuhet se është pjesë e të drejtës së pranuar për ekzistimin e dallimeve ndërmjet njerëzve. Por, pranimi i të drejtës së dallimeve hap shumë çështje dhe krijon vështirësi në funkcionimin e tolerancës.

Nëse e drejta e dallimeve është kusht për tolerancën, atëherë me siguri se nuk do të paraqitej problemi i tolerancës politike, por kjo nuk do të thotë tolerim edhe i çdo dallimi.

Duke marrë parasush rëndësinë e madhe të tolerancës politike, por edhe tolerancën në përgjithësi për stabilitetin dhe paqen në vend dhe, rajon dhe më gjerë, në Republikën e Maqedonisë janë bërë disa hulumtime të cilat kanë pasur si qëllim t’i konstatojnë problemet që qëndrojnë si pengesë në tolerancën ndëretnike, ndërnacionale dhe fetare. Hulumtime të këtilla janë bërë nga Instituli i hulumtimeve sociologjike dhe politike e juridike dhe të institutive të socilologjisë dhe psikologjisë pran Fakultetit filozofik në Shkup, etj.

Konkluzioni i përgjithshëm është se Republika e Maqedonisë si shtet shumkombësh, me besime fetare të ndryshme të popullsisë, duhet të ndërtojë të ardhmen në parimin e bashkjetesës të interesave të përbashkëta, të barabarsisë dhe të lojalitetit të qytetarëve ndaj shtetit, si emërues i përbashkët të interesave individuale dhe kolektive të qytetarëve, për çka është e nevojshme toleranca dhe repektimi i ndersjellë në kushte të barabarta. Toleranca politike, etnike dhe fetare paraqesin një sprovë për kohën e re dhe një hapsirë në të cilën duhet të punohet me durim, në shumë diciplina, në mënyrë intensive dhe ne themel.

11 Mirjana Najçevska, Shteti Juridik, faqe 51(Sipas domethënjes etimologjike, legjitimiteti (legitimus) rrjedh nga fjala latine që e ka domethënjen - në harmoni me të drejtën ), List, Shkup, 1995

Nazmi Maliqi

30


31

Kreu i dytë II Përcaktimi konceptual i tolerancës politike, paqa dhe siguria

1. Vërejtje hyrëse për përcaktimin

konceptual të tolerancës politike

Toleranca politike si faktor për ruajtjen e paqës dhe të sigurisë luan rol të madh edhe përkundër eksistencës së llojeve të ndryshme të tolerancës (si për shembull, toleranca kulturore, fetare, gjuhësore etj), prandaj jo rastësisht tolerancës politike i jepet rëndësi e veçantë. Kjo nuk ndodhë pse llojet e tjera të tolerancës janë më pak të rëndësishme, por se ato janë të lidhura ngusht me tolerancën politike dhe për çështjet e forcës shoqërore të njerëzve, për zgjidhjen paqësore të konflikteve shoqërore, kontestet e ndryshme ndërmjet njerëzve e kështu me radhë.12

Toleranca politike, mund të thuhet me të drejtë se është pjesë e të drejtës së pranuar për ekzistimin e dallimeve ndërmjet njerëzve. Pikërisht këto dallime dhe ekzistenca e tyre paraqesin burimin themelor të tolerancës. Pra, nuk ka tolerancë pa pranimin e të drejtës së dallimeve. Por, vetëm njohja e të drejtës së dallimeve ndërmjet njerëzve hap një varg çështjesh dhe vështirësish rreth funkcionimit të tolerancës.

Tani më është bërë shprehi që gjatë përcaktimit të etimologjisë së fjalëve të nisemi nga shpejgimi i autorve të huaj ose etimologjisë greke, unë në këtë punim timin do të shërbehem me fjalorin Shqip-Maqedonisht, për disa përcaktime etimologjike për politikën dhe tolerancën 13 12 Trajan Gosevski, Bazat e sistemit të mbrojtjes nacionale, faqe 450, Koçan, 1999 13 Adnan dhe Kimete Agai, Fjalori shqip- maqedonisht, ”Meshari”, faqe 713, Shkup,1996 “. . . Politike- politika e jashtme, politika parimore, politika qeveritare, aktuale, shoviniste, politika moniste, afatgjate, ndërkombëtare, arsimore, zhvillimore, hegjemeniste, dyfytyrshe. Tolerancë- tolerimi, tolerim, durim, pajtim, durueshmëri, tolerues, pajtues, marrdhënje pajtimi, të lejosh, të njohësh dikë, toleranca shtetërore, shmangje e lejueshme nga normat, tolerues, në mënyrë tolerante, pajtueshmëri, durueshmëri. .” 13 Jovanoviq, V. Cvrtila, Arsimi i mbrojtjes dhe sigurisë nëpër univerzitete në botë, Defentologika, nr.1/94, Zagreb.

Nazmi Maliqi

32

Nëse e drejta e dallimeve është kusht për tolerancën dhe nëse çdo gjë nis dhe përfundon me të, atëherë mesiguri se nuk do të paraqitet problemi i ashtuquajtur paradoksi i tolerancës. “ Paradoksi i tolerancës është paraqitur atëherë kur teorikët, për shkaqe torike ose praktike, e shtruan pyetjen: vallë është i drejtë tolerimi i çdo dallimi, përkatësisht edhe të atij dallimi të cilin e kosiderojmë si jomoral apo gabim moral dhe si burim i mundshëm i së keqes së pjesëshme ose të përgjithëshme? “Që këtej, paraqitja e lëvizjeve dhe regjimeve autoritare në botë, dhuna dhe fanatizmi janë paralajmërime dhe parakushte të dukshme nga delë edhe çështja e kufirit të tolerancës”. 14

1. 2. Nocioni i tolerancës politike

Nocioni i tolerancës politike nuk mund të përcaktohet pa

përkufizimin e konceptit të lirive politike. Nëse nuk ekziston koncepti i lirisë, nuk ekziston as koncept apo teori e demokracisë.

Nga kjo që thamë mund të përfundojmë se nuk ekzistonë teori e përgjithshme për tolerancën politike, por ajo është lidhur me konceptin e lirive politike dhe me demokracinë. “Ekzistojnë teori të ndryshme për lirinë politike dhe demokracinë, por edhe klasifikime të ndryshme të teorive të tilla. Të zakonshme janë teoritë e demokracive participuese.15

Disa autorë e përkufizojnë tolerancën si gadishmëri, që në pajtim me liritë univerzale politike, të durohen deri në njëfarë mase grupe të caktuara, të cilat nuk pajtohen nga aspekti programor. “Kjo do të thotë se toleranca politike paraqet njëfarë eksistence të kundërshtarëve politik. Kundërshtari politik dhe e drejta e ekzistencës së tij paraqesin objektin dhe subjektin themelor të tolerancës politike”.16

Sipas kësaj, kusht themelor për ekzistimin e tolerancës është të ekzistuarit e dallimeve në ide politike, në interesa, në vlera, e kështu me radhë, si dhe në mundësinë që ato të shprehen, pa marrë parasysh se kush është subjekti i këtyre dallimeve.

H. Markuze fletë për tolerancën reperesive, respektivisht për tolerancën që është në funkcion të manipulimit dhe indoktrinimit, me çrast në shoqëri do të kishin gjendjen e status kuos. Ai konsideron se në

14 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike,faqe 17, Zagreb, 1995 15 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike,faqe 19, Zagreb, 1995 16 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe 28, Zagreb, 1995


33

një shoqëri ku ka padrejtësi nuk mund të ketë asnjë tolerancë si qëllim i vetvetes. Toleranca është qëllim në vetvete “ vetëm atëherë kur është univerzale, nëse e zbatojnë ata të cilët kanë pushtetin”. Por në shoqëritë e pabarazive, siç është gadi çdo shoqëri e sotme, sipas mendimit të Markuzes nuk mund të ketë tolerancë univerzale dhe të vërtetë”. 17

Prej këndej mund të shtrohet edhe pyetja se si në kushte të pabarazisë të jeshë tolerantë? Sipas Markuzes, kjo është e mundshme, sepse kur preket barazia, pushteti do të reagojë dhe toleranca nuk do të ekzistojë më ose do të zvogëlohej ndikimi i saj sepse toleranca nuk është mosbarazi, por vetëm dallim apo durim i dallimeve në kuptimin politik, kulturor, fetar etj.

Sipas këtij autori, toleranca dhe ekzistenca e saj në shoqëri çdonjërit i mundëson të shprehë mendimin e vet në mjetet e komunikimit publik edhe atëherë kur ai është joracional, joetikë, e kështu me radhë. Ai është i mendimit se praktikimi vetëm i të ashtuquajturës tolerancë të diferencuar, që do të thotë njëri të jetë tolerant e tjetri jo, gjithësesi ëshë e papranueshme, e një anëshme dhe me ngjyra ideologjike.

Toleranca, sipas disa pikëpamjeve që janë dominante, nuk është vetëm faktor i cili u mundëson të tjerëve ti shprehin idetë mendimet dhe pikëpamjet e veta, të cilat dallohen nga ato ekzistuese, nga ato zyrtare, nga të atyre që janë në pushtet por është edhe faktor i kërkimeve të dallimeve ndërmjet këtyre çështjeve, që është një nga funkcionet më të rëndësishme të tolerancës si fenomen.

Së këndejmi, toleranca është vetëm njohje e së drejtës së dallimeve , “qëndrim në raport me gjërat, në aspektin e tij pozitiv ose negativ, reagim ndaj dukurive dhe përshtatja ndaj tyre. Ky nuk është paragjykim, dhe as që mund të identifikohet me përkrahjen e normave morale, lirinë, demokracinë, barazinë para ligjit dhe kështu me radhë”.18

Me konceptin tolerancë, dhe që këndej edhe me konceptin tolerancë politike, në radhë të parë nënkuptohet gadishmëria e individit, por edhe e kolektiviteteve të ndryshme që në deri në një farë mase t’i pranojnë ose ti durojnë dallimet e të tjerëve, me të cilët për

17 13 J. Halbestan, The paradoks of tolerance, the philosophical Forum, vol. 1982-83 18 Trajan Gocevski. Tendenca bashkohore të mbrojtjes, faqe 289 Kumanovë, 1997

Nazmi Maliqi

34

shkaqe të ndryshme ( politike, programore, fetare, kulturore etj.) nuk pajtohen. Kjo gadishmëri ka domethënjen e sjelljes së arsyeshme, morale dhe të civilizuar të njerëzve deri në një kufi të caktuar, i cili varet dhe përcaktohet në raport me rrethanat politike dhe rrethanave të tjera në shoqëri.

1.3. Krijimi i dallimeve Për tolerancën politike dhe për respektimin e dallimeve, si dukuri

në shoqëri, pikëpamjet e veta i kanë shprehur personalitete të dalluara, të cilët kanë kontribuar që njerëzit në vendet e tyre të respektohen ndërmjet veti, dhe njëkohësishtë kanë kontribuar për ruajtjen e paqes.

Frederiko Major nga Spanja (biokimist), në vitin 1987 u emërua si drejtor i përgjithshëm i UNESKO-s. Ai në lidhje me tolerancën më vonë ka thënë: “… Lufta e ftohtë gjatë kohë e përcaktoi tendosjen. Gjersa bota ishte e ndarë në dy taborre, armiqësitë, dhuna dhe masakrat fshiheshin, ose arsyetoheshin. Sotë e dijmë se në një botë më transparente nuk mund të arsyetohemi se jemi naivë. Sot në botë nuk ekzistojnë më bloqe dhe bota është një tërësi. Por, përkundër fatit dhe shpresës të mundësuara nga përparimi i lirisë, demokracisë , paqes, fatkeqësia vazhdon të rritet nëpërmjet dhunës, pastrimeve etnike, terrorizmit, ekstremizmit kulturor dhe fetar, gjenocidit, dhe diskriminimit. Si mund të arsyetohet kjo nëpërmjet argumenteve “religjioz”, kur të gjitha religjionet mbështeten në dashurinë dhe shpirtmirësinë? Patjetër duhet t’i kundërvehemi dhunës, si cënim i vrazhdtë i të gjithë asaj që është në qenjen njerëzore dhe si shprehje e paaftësisë së transfromimit të ëndrrave hegjemoniste në një varshmëri reale dhe reciproke.”19

Për dhunën dhe mungesën e tolerancës , Vaclav Havel, kryetar i Çekisë, ndër të tjera ka theksuar:

“… Dhuna është padrejtësi për qenjen njerëzore. Intelektualët kanë të drejtë të mendojnë për të ardhmen, ta paramendojnë atë se si duhet të jetë. Por, detyra e tyre, përparësia e tyre kryesore, sipas meje është të kuptojnë të tashmen, t’i kuptojnë krizat e saj dhe të i emërojnë

19 Dominik Rozhe dhe Kladen Andre Porino, Toleranca- kulturë e paqes, faqe 9, NGB Nova Makedonija Shkup, 1997.


35

me emrin e vërtetë. Pikërisht kështu lind ndërgjegjia e vërtetë për perspektivat…”

Dominik Rozhe flet për perspektivat dhe realitetin me të cilat ballafaqohet bota e sotme dhe konsideron se: “Jetojmë në kushte të cilat i detyrojnë njerëzit të mendojnë për bankrotim të ideologjive…

Totalitarizmi e përjashton politikën. E përjashtuar nga çfardo kulture politike, shoqëria nuk mund të ndërtojë mbrojtje të saj të natyrshme, nuk mund të lind as mendim publik… Ndoshta fundi i mileniumit do të shohë hapjen e perspektivave të reja…

Perëndimi vetë nuk mund ti zgjidhë këto probleme… Në prag të mileniumit të ri, gjëja e më shtrenjtë e vlerësuar që

duhej ta mbronim dhe që duhet të hasë në përkrahje unanime të njerëzve kudo që janë, pa marrë parasysh vendin dhe sistemin ku jetojnë, janë disa cilësi njerëzore dhe vlera themelore. E para është modestia. Shumë ngjarje trishtuese që i përjetuam në fund të atij mileniumi, si hitlerizmi, stalinizmi ose eksceset e Pol Potit, e shprehin ligështinë e një grupi individësh, fanatikësh, ose jofanatikësh, ideologësh, diktatorësh, utopistësh … Kur realiteti nuk përputhet me teoritë e tyre, ata i përgatisin teoritë e veta që shpien në kampe përqëndrimi, masakra, luftra të rrepta.

Edhe krenaria qëndron në rrënjët e krizës së përgjithshme ekologjike: njeriu e imponon vullnetin e vet të natyrshëm, pa respektuar ligjet dhe fshehtësitë e saj. Mund të flitet shumë në këtë temë… Por të mos harrojmë rëndësinë e lirisë, dinjitetit, të drejtësisë, dhe të jemi më modest.” 20

Problematika e tolerancës është shënuar edhe në veprën artistike të Matijas Grinevaldit, i cili mostolerancën e dënon ndërsa totalitarizmin që e përjashton politikën e quan krim.

Në emër të njeriut gjeni: vdekje e totalitarizmit. Ky është armik! Të përmendim edhe fjalët bindëse të Albert

Kamysë se “çdo lloj i nxitjes së dhunës, nëse hyn në politikë përgadit ose shpie në fashizëm”, ndërsa “nxitja e urrejtjes është krim më i keq se sa urrejtja”. Është Balzaku ai që shpesh thoshte se “ atë ditë kur njeriu

20 Ibidem, faqe 11

Nazmi Maliqi

36

do të kuptojë se dikush e ka nxitur të urrejë, do të vritet”. Tolitarizmi është vdekje me taborret e veta të urrejtjes.21

Për ndikimin e kulturës së perëndimit dhe për zhvillimin e strukturave politike të botës bashkohore Ali Ahmed Said Esber nga Libani, poet më i njohur bashkohor arab nga Libani ka thënë: “Njëriu është lloj i cili gjithnjë krijon”.

Nën ndikimin e teknologjisë kulturës ideologjike perëndimore, zhvillimi i strukturave ekonomike dhe politike të botës bashkohore është orjentuar nga futja e përpjekjeve njerëzore për plotësimin e nevojave materiale. Në pasqyrën e kësaj kulture njeriu është përjashtuar nga aspiratat për liri, dashuri dhe poezi, ndërsa nevojat e tij sikur të jenë reduktuar vetëm sa për të mbetur gjallë.

Mediumet dhe disa aktivitete kulturore sikur janë përjashtuar nga nevoja e arritjes së shkallës më ta lartë të prosperitetit. Liria, në mënyrë paradoksale, graduelisht po bëhet mënyrë e të ushtruarit të dëgjueshmërisë, lojale për rojet e pushtetit së cilit i është deleguar e gjithë forca.22

Ndër të gjitha qenjet, vetëm njeriu e ndërton identitetin e vet nëpërmejt punës dhe mendimit krijues. Identiteti njerëzor nuk është veti e ndryshueshme: Nuk rrjedhë nga asgjë e kaluar; ai është gjurmim i përhershëm për të ardhmen e një fati të pandërprerë krijues. Atëherë politika, sidomos ajo e Perëndimit, duhet të bëjë çudi. Këtë duhet ta bëjë me qëllim që përfundimisht të dëshmojë anën e kudnër të vërejtjes së Sen-Zhistit, se : “Të gjithë artet kanë arritur çudira; vetëm arti i sundimit ka prodhuar vetëm lugjetër”.23

Kur bëhet fjalë për lirinë, urrejtjen dhe dhunën, që ka qënë karakteristikë e të bardhëve si shtypës, Martin Luter King nga SHBA- udheqës i lëvizjes për të drejta qytetare të zezakëve, ka thënë:

“Duhet i kundërvehemi çdo përpjekjeje që lirinë tonë ta fitojmë me metoda të dhunës, urretjes dhe shëmtimeve, që kanë qënë veçori të shtypësve tanë. Urretja e prek atë që urren aq sa e prek edhe të urryerin… Urrejtja është një barrë e rëndë për tu mbajtur.

Martin Luter King, sqaron dilemën e tij me një analogji: “Por megjithatë mund të thuhet se kjo ndoshta nuk është praktike; në jetë punon që t’i qërosh hesapet, të ktheshë goditjet, sepse njeriu për njerinë

21 Ibidem, faqe 13 22 Ibidem, faqe 19 23 Ibidem, faqe 21


37

ësht ujk… Përgjegja ime e vetme është se njerëzimin tanimë një kohë të gjatë e përcjellë e ashtuquajtura mënyrë praktike, ndërsa kjo pa kurrëfarë kuptimi shpie në pakuptimshmëri dhe kaos. Koha është mbushur me plehra individësh dhe grupesh të cilët u janë dorëzuar urrejtjes, korruptimit dhe dhunës… Me çdo gram të energjisë sonë duhet të vazhdojmë të çlirojmë shtetin tonë nga barra e padrejtësisë racore. Por, në këtë proces nuk duhet hequr dorë nga privilegjet dhe obligimet që të duam…

Racizmi është tjetërsim i tërësishëm. Nuk i ndanë vetëm trupat, por edhe mendjet dhe shpirtrat. Në mënyrë të pashmangshme zbret edhe në vrasje shpirtërore dhe fizike të grupit të jashtëm…

Liberali i bardhë duhet të kuptojë se zezakut i nevoitet jo vetëm dashuri, por edhe drejtësi. Nuk mjafton vetëm të thuhet: Ne i duam zezakët, ne kemi shumë miq zezak. Ata duhet të kërkojnë drejtësi për zezakët. Dashuria që nuk e kënaq drejtësinë nuk është dashuri… Dashuria në formën e saj të vërtet është drejtësi e konkretizuar.”24

Daniel I Berstin, historian eminent nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, për çështjet e krijimit të dallimeve dhe për paradokset e jetës politike në SHBA ka thënë:

“ Një nga paradokset e jetës politike amerikane është se Shtetet e Bashkuara kanë qenë relativisht të suksesshme në ndërtimin e institucioneve politike, por megjithatë si duket pa suskses në ngitjen e një filozofie të madhe politike… Kushtetuta ka qenë si rezultat i përpjekjes për të gjetur mënurat që njerëzit të ardhur nga vende të ndryshme, me kultura të ndryshme, religjione të ndryshme, të jetojnë bashkërisht nëpërmjet formimit të bashkësive të veta… Kështu, Revolucioni amerikan është, në në fakt vërtetim i të drejtave tradicionale, dhe së këndejmi edhe krejtësisht i ndyshëm nga Revolucione françez i vitit 1789, që fliste për të drejtat e njeriut. Deklarata për të drejtat e njeriut dhe të qytetarit është një listë e të drejtave të dëshirueshme të cilat nuk kanë ekzistuar askund në bot… Ne asnjëherë nuk kemi pasur luftë fetare, përshembull. Vend tjetër i vetëm në botë që një gjë e këtillë është e vërtetë padyshim është Japonia. Kemi një luftë të rreptë qytetare, luftën më të përgjakshme të shekullit të nëntëmbëdhjetë, por kjo nuk ka qënë luftë fetare. Një nga objektivat e historisë, si shkencë që paralajmëron, është që të na tërhjek vemendjen

24 Ibidem, faqe 25

Nazmi Maliqi

38

para njerëzve të cilët mendojnë se i dinë ligjet ideale të botës, që një vend të jetë shembull për tu bërë të mundshme njerëzve të jetojnë bashkërisht, pa ideologji politike, si dhe pa religjion të njejtë.

Arkitekti i Perëndimit përpiqet të ndërtojë diçka që do të zgjasë në amshim, si Partenon ose piramidë, ndërsa arkitektura tradicionale japoneze është nga druri. Pret që të shembet e pastaj ta ngrejë përsëri. Arkitekti nuk bënë luftë kundër kohës, ai bashkëpunon me kohën, e pranon atë. Në mundjen japoneze përpiqesh të mposhtish kundërshtarin tënd, duke i bërë atij lëshime e jo me agresivitet. Ashtu mund ta mundësh…”25

Ekstremizmi është të prekurit (pikë me e ulët) e turpit. Çdo shpikje dhe çdo ide mund të konsiderohen si sprovë e rregullimit të instaluar por edhe provokim. Mostoleranca është reagim reflektues i diturisë. Kështu arsimi dhe edukimi janë shumë me rëndësi në raport me zgjedhjen e grupeve të padëshirueshme si objekt të tolerancës, dhe jo në raport me jotolerancën.

Mahatma Gandi, Indi, filozof dhe luftëtar për liri, për tolerancën ndër të tjera ka thënë: “Nuk më pëlqen fjala “tolerancë”. Nuk më ka pëlqyer kjo fjalë, por nuk mundja të shpik një më të mirë. Toleranca nënkupton supozimin e parsyeshëm të inferioritetit të feve të tjera në raport me tonën, njëtë të respektojmë të gjitha fetë e të tjerëve, ashtu siç e respektojmë tonën, ndërsa kështu pranojmë se jona nuk është e përkryer. Këtë mirënjohje me kënaqësi do ta jepte një hulumtues i së Vërtetës, i cili e ndjek ligjin e dashurisë.

Sipas medimit të Mahatma Gandi: Nëse e arrijmë vizionin e tërësishëm të së Vërtetës nuk do të mbetemi vetëm hulumtues, por do të afrohemi më afër Zotit. Pasi jemi hulumtues, ne e vazhdojmë hulumtimin tonë dhe jemi të vetëdijshëm për jopërkryeshmërinë tonë. Pra nëse ne jemi të papërkryeshëm, feja ashtu si e konceptojmë ne, duhet gjithashtu te jetë e papërkryer. Nuk e kemi kuptuar fenë në parkryeshmërinë e vet, ashtu sikur të mos e kemi kuptuar Zotin. Feja nga konceptimi ynë, pra e papërkryer, gjithnjë i është nënshtruar procesit të evolucionit dhe komentimit të sërishëm. Përparimi kah e vërteta, kah Zoti është i mundshëm vetëm me një evolucion të tillë. Dhe nëse të gjitha fetë të ekspozuara në vija të shkurtëra nga njeriu janë të papërkryera, çështja e krahasimeve së cila është me e mirë nuk duhet të

25 Ibidem


39

bëhen. Të gjitha fetë paraqesin zbulimin e së Vërtetës, por ato nuk janë të papërkryera dhe me gabime… Atëherë mund të parashtrojmë pyetjen: Ç‘duhet të ketë aq fe? … Iterpretimi i kujt duhet të konsiderohet si i saktë? Çdonjëri ka të drejtë për të shprehur pikpamjet e veta, por nuk është e mundur se të gjithë gabojnë. Së kendejmi nevoja për tolerancë, që do të shotë mos i vësh shumë veshin fesë tënde, por njëkohësisht edhe më tolerant dhe dashuri të sinqetë për të.

Toleranca na jep vrull, që është shumë largë nga fanatizmi sa janë largë poli i veriut me të jugut. Njohja e vërtetë e religjionit i shkatërron barierat ndërmjet besimit dhe mosbesimit në fe. Kultivimi i tolerancës ndaj feve të tjera do të na japë mundësi të kuptojmë më mirë fenë tonë.”26

Në kontekst të tolerancës , mendimet e shprehura më lartë janë pjesë nga mendimet e personaliteteve të njohura të cilët lanë vepra konkrete për respektimin e mardhënjeve njerëzore dhe tolerancës.

1. 4. Toria e lirisë, e demokracisë

dhe e tolerancës politike

Torikisht nuk ekziston klasifikim i vetëm i torive të lirisë politike, demokracisë dhe të tolerancës politike. Së këndejmi teorikët e shqyrtojnë tolerancën politike në kuadër të tri teorive të demokracisë: torisë liberale, konzervative dhe republikane. Në kuadër të teorisë liberale për lirinë, demokracinë dhe tolerancën politike aksistojnë tri teori themelore: liberale, konservative dhe radikale.

Teoria liberale përkufizohet në këtë mënyrë: Liria në veprim, pa detyrime dhe kufizime nga ana e shtetit ose personave tjerë”. Sipas kësaj liberalët, ithtarë të kësaj teorie, lirinë e përkufizojnë në mënyrë deskriptive, si veprim pa detyrim dhe kufizim, dhe jo si vlerë morale të pranuar dhe njohur gjerësisht. Sipas pikpamjeve të tyre, liria nuk është vlerë por fakt që eksiston. Ajo nuk është as dukuri politike as dukuri vlerësuese, por individuale dhe private, dhe si e tillë, i ndanë dhe i izolon njerëzit në vend se ti lidhë dhe bashkojë.

26 Marrë nga Dominik Rozhe dhe Kladen Andre Porino, Toleranca- kulturë e paqes, NGB Nova Makedonija Shkup, 1997.

Nazmi Maliqi

40

Së kendejmi, ithtarët e teorisë liberale si liri konsiderojnë një një grup të ndarë, të cilët janë në konflikt me shoqërinë dhe të cilët janë cënuar me kufizimet që u janë bërë. Prandaj ikja nga kufizimet do të thotë ikje nga liria, si fushë private e veprimit.”27

Gjithashtu sipas kësaj pikëpamje të ithtarëve të teorisë liberale, me rëndësi të posaçme është edhe konstatimi se teoria liberale është e barabartë me lirinë e të zgjedhurit të opcioneve disponuese e jo të atyre vlerësuese. “Vlerat, sipas tyre nuk janë pjesë e lirisë. Liria është gjendje dhe fakt. Prandaj toleranca politike është njohje e thjeshtë e së drejtës për zgjedhje të lirë edhe të të gjitha opcioneve disponuese. Pa tolerancë nuk mund të realizohet as liria e të zgjedhurit si vlerë për vetëveten, ajo vepron sipas dëshirave, kërkon të vërtetën, iu shmanget konflikteve për të vendosur paqen dhe rendin në shoqëri e kështu me radhë. Toleranca, sipas kësaj do të mundësojë, kur çdonjë do të jetë tolerant, kur askush nuk do të punojë në dëm të tjetrit, të vendoset një ballancim ndërmjet interesave dhe lirive të përgjithshme të individit. Por, nëse ballancimi i interesave nuk vendoset, konfliktet do të shtohen dhe kështu do të dilnin probleme serioze.”28

Në këtë aspekt, me rëndësi është të përmendet mendimi i J.S Mil, i cili në qendër të teorisë së vet e vë individin si person. Sepse, individualiteti, zhvillimin i tij i lirë jo vetëm që është element kryesor i civilizimit, por edhe pjesë e domosdoshme dhe kusht për të gjithë këtë. Shoqëria në tërësi nuk duhet të përzihet në zhvillimin e lirë të individualitetit.29

Arsimi dhe edukimi, si process dhe participimi si pjesëmarrje në sferën politike dhe sociale, do t’i mundësonin individëve të jenë origjinal gjatë të zgjedhurit, t’i kuptojnë më mirë interesat e tyre, të dinë të vlerësojnë se çështë e mirë për ta dhe ku fillon dëmi eventual për ta dhe ku për të tjerët. Me një qasje të këtillë, në shoqëri krijohet klimë e shëndoshë për zgjidhjen e interesave konfliktuoze të cilat eksistojnë objektivisht.

Teoria konservative e lirsë dhe tolerancës politike ka qëndrim tjetër ndaj këtyre fenomeneve. “ Në fakt, ithtarët e kësaj pikëpamje lirinë politike e trajtojnë si angazhim politik në shoqëri dhe jo si si objekt i idesë. Sipas tyre, së pari duhet të analizohet liria praktike, e cila

27 N Markuze. Toleranca repressive, I. Primarac, 1989 28 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe 19-21, Defemi, Zagreb, 1995 29 Ibidem, faqe 23


41

realizohet dhe jo të analizohen konceptet e lirisë. Kështu, liria politike përbëhet prej të drejtash dhe privilegjesh të ndryshme konkrete të cilat burojnë nga zakonet dhe traditat në shoqëri, dhe jo nga parimet apstrakte univerzale, si për shembull liria e të zgjedhurit, pavarsia individuale, shanset e barabarta për të gjithë etj.

Duke marrë parasysh tezën se liria është përmbledhje e të drejtave dhe privilegjeve që i caktojnë zakonet dhe traditat, sipas ithtarëve të konzervatizmit, liria nuk nënkuptohet si barazi. “Shoqëritë janë të pabarabarta dhe pa respektim të kierarkisë, ndërsa liria politike duhet t’i përshtatet kierarkisë shoqërore. Në këtë aspekt, teorikët -ithtarë të konservatizmit e reduktojnë lirinë e demokracisë në bazë të metodës së legjitimimit të pushtetit politik, ndërsa toleranca nuk mund të jetë apsolute dhe duhet të kufizohet në të drejtat, traditën dhe në normat morale të shoqërisë. Nga kjo delë se nga toleranca kërkohet kufizim në intenzitet, si dhe në përfshirje. Prandaj ithtarët e konservatizmit nuk besojnë në mundësinë që edukimi dhe participimi të jenë kusht për zhvillimin e tolerancës. Arsimi mund të kontribuoj dhe të ndikojë në shtimin e tolerancës politike, por mbetet problemi i lidhshmërisë kauzale ndërmjet këtyre dallimeve , që nuk është aq i fuqishëm ashtu si ndërmjet tolerancës dhe dallimeve sociale (klasave sociale, punësimit, të ardhurat etj.) Lidhshmëria kryesore kauzale e tolerancës lidhet me bashkësinë sociale dhe klasore të individit, ndërsa më pak me participimin.”30

Sipas kësaj, favorizohet qëndrimi se “vetëm elita politike mund të jetë tolerante dhe të sigurojë stabilitetin , demokracinë dhe lirinë si të drejta dhe privilegje të qytetarëve, që rrjedh nga zakonet, tradita dhe nga kierarkia në bashkësinë e individit, dhe më së paku nga participimi.31

Teoria federale e demokracisë dhe tolerancës politike, në fakt, paraqet formën radikale të torisë liberale. Sipas kësaj teorie, të mirat e qytetarëve ndërmjet tyre dhe të mirave nga toleranca , nuk janë aspak të rëndësishme për stabilitetin dhe funkcionimin e suksesshëm të një shoqërie demokratike. Konsiderohet se themelues i kësaj teorie është J. Medison, i cili thotë se në shtetin e lirë kushtet për të drejtat civile duhet të jenë të barabarta me ato të të drejtave fetare. Sepse, në rastin e parë ato kanë strukturën sipas interesave të ndryshme, ndërsa në rastin e dytë sipas grupeve të shumta fetare. Së këndejmi, teza themelore e teorisë së demokracisë qëndron te liria e njerëzve e siguruar me orgnizimin 30 J.S. Mill, Mbi lirinë, Biblioteka politike kroate, Bgd., faqe 46 31 Ibidem, faqe 49

Nazmi Maliqi

42

permanent të pushtetit, përkatësisht me ndarjen strikte dhe decentralizimin e pushtetit në shoqëri, që mundësonë realizimin e interesave të ndryshme të njerëzve dhe bashkimin e tyre rreth këtyre interesave.

Në esencë, kjo teori niset nga teza themelore se në shoqërinë demokratike pluraliste masa jotoleruese është shumë e shpërndarë dhe se më shumë kemi të bëjmë me të mirat e mostolerancës se sa me të mirat e tolerancës. Në këtë rast, mënyra kryesore për pengimin ose zvogëlimin e mostolerancës në shoqëri është kur njerëzve u mundësohet bashkimi i lirë dhe realizimi i interesave dhe ideve të tyre të ndryshme. Prandaj, në organizmini e pushtetit demokratik prania e decentralizimit, pluraliteti i interesave dhe organizimi i tyre politik dhe jopolitik janë kusht për të kuptuar përhapjen e mostolerancës në masë dhe te elita politike dhe bënë të mundshme ralizimin e lirisë si veprim i papenguar i njerëzve në shoqëri.

Esenca e teorisë së demokracisë është në ndarjen konstitucionale të pushtetit në ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor dhe në orjentimin e mostolerancës së njerëzve në subjekte të ndryshme, grupe, ide etj. E gjithë kjo është në funkcion të zgjidhjes së natyrshme të konflikteve shoqërore dhe të vënjes së ballancimit në realizimin e interesave. Por, njëkohësisht befason edhe fakti se teoria e demokracisë, e cila përpiqet të shpejgojë veprimn e njërëzve vetëm me institucionalizimin demokratik të pushtetit dhe të bëjë të mundshme realizimin e interesave të njerëve i lë tërësisht anash njerëzit nga qëndrimet vlerësuese ndaj interesave vetiake dhe ndaj atyre të të tjerëve. Me siguri të plotë mund të dëshmohet se pluralizmi i interesave dhe bashkimi i llojllojshëm shoqëror dhe organizimi i njerëzve mund të kontribuojnë për zvogëlimin e tensioneve konfliktuoze në shoqëri. Kjo teori është e bidur se është e pamundur të arrihet koncenzus ndërmjet elitës politike dhe masës, rastëisht ose me paramendim, duke e orjentuar mostolerancën ndaj grupeve të caktuara.32

32 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe 102-112, Defemi, Zagreb, 1995


43

1.5. Si shihen në Republikën e Maqedonisë këto raporte- demokraci dhe tolerancë politike

Pasi toleranca është segment i rëndësishëm për stabilizimin e

mardhënjeve të brendëshme, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë, në bazë të nenit 86, alinea 2. i Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, ndërsa me rastin e diskutimit rreth Informatës për situatën aktuale të shkaktuar nga protestat (e profesorëve, nxënësve dhe studentëve maqedonas kundër vendimit për hapjen e fakultetit pedagogjik në gjuhën shqipe në Shkup, v. a. ) në lidhje me aplikimin e Ligjit për gjuhët me të cilat zhvillohet mësimi në Fakultetin Pedagogjik “Shën Klimenti i Ohrit” në Shkup dhe për mënyrat dhe format e përparimit të mardhënjeve ndëretnike në kuadër të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë dhe nëpërmejt institucioneve të sistemit, në mbledhjen e mbajtur më 13,14 dhe 18 mars të vitit 1997, solli:

Deklaratë33 Për përparimin e mardhënjeve ndëretnike në frymën e tolerancës,

dialogut, respektimi të ndërsjellë dhe mirëbesimi. “Kuvendi i Republikës së Maqedonisë, duke u nisur nga fakti se

zhvillimi i mardhënjeve stabile ndëretnike dhe toleranca janë kushte themelore për stabilitetin dhe zhvillimin demokratike të Republikës së Maqedonisë;

Duke konsideruar se krijimi i klimës së tolerancës dhe dialogut është obligim i të gjitha subjekteve në shoqërinë demokratike,

Duke i reformuar te drejtat dhe liritë, si dhe konceptin e individualizmit, si bazë për zhvillimin e shoqërisë civile,

Të bindur se dallimet kulturore janë faktor interesimi dhe pasurimi të shoqërisë, dhe jo gjenerator për ndarje,

Duke theksuar nëvojën e krijimit dhe zhvillimit të masave përkatëse për forcimin e harmonisë, tolerancës, mirëkuptimin e ndërsjellë dhe respektimin midis qytetarëve më prejardhje të ndryshme etnike dhe kulturore,

33 Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, nr.13, 21 mars 1997, Shkup

Nazmi Maliqi

44

Duke u nisur nga parime e: Kartës së Kombeve të Bashkuara, Deklaratës univerzale për të drejtat e njeriut, paktet ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, Konventa ndërkombëtare për zhdukjen e të gjitha formave të diskriminimit racor, Konventa evropjane për të drejtat e njeriut, Konventën kuadër për mbrojtjen e pakicave kombëtare, si dhe dokumentat relevante të OSBE-s, Duke theksuar se zhvillimi i mardhënjeve ndëretnike dhe tolerancës janë një nga vlerat themelore të rregulimit kushtetutar të Republikës së Maqedonisë,

Duke pasur parasysh dispozitën kushtetuese për barazi të qytetarëve dhe përjashtimin e diskriminimit të çfarëdo lloj baze, si dhe zbatimin efikas të mbrojtjes juridike të këtij parimi,

Duke afirmuar mbrojtjen e të drejtave të pjestarëve të nacionaliteteve në nivel kushtetutar, si dhe parimin e integrimit të tyre në të gjitha sferat e shoqërisë ,

Mandej në këtë deklaratë rrjedhë konstatimi se “ Kuvendi i Republikës së Maqeodnisë,

1. E thekson nevojën e respektimit të parimit të sundimit të së drejtës, si kusht themelor për demokraci dhe garanci për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, pa kurrëfarë diskriminimi.

2. Thekson rolin dhe përgjegjësinë e institucioeve demokratike ( në nivel kombëtar dhe lokal), në procesin e krijimit dhe zbatimit të tolerancës politike dhe ndëretnike, barazi efektive dhe mirkuptim të ndërsjellë.

3. E nxit dhe e inkurajon aktivitetin e Këshillit të mardhënjeve ndëretnike, si dhe të komisioneve për mardhënje ndërnacionale në nivel lokal, në përparimin e mardhënjeve ndëretnike.

4. Mban llogari për kontributin aktiv të partive politike për fillimin e dialogut për të gjitha çështjet aktuale me qëllim ndërtimi dhe zhvillimi të mardhënjeve harmonike ndëretnike dhe vë në dukje rrezikun e nxitjes së mosdurueshmërisë dhe urrejtjes ndëretnike dhe keqpërdorimin e tyre për qëlime politike.

5. Veçanërisht thekson rrolin preventiv të institucioneve arsimore në zhvillimin e tolerancës dhe mirëkuptimit ndërmjet të rinjëve, në identifikimin dhe luftën kundër paragjykimeve të çfardo lloji.

6. Ve në dukje nëvojën e rritjes së numrit të temave nga lëmi i të drejtave të njeriut, domethënë për zhvillimin e tolerancës në programet arsimore në të gjitha nivelet.


45

7. Në diskutimin e vet për ligjet dhe për aktet e tjera të cilat i sjell, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë do ti përfshijë edhe aktet ndërkombëtare të sjella nga parlamentarë në organizatat ndërkombëtare në të cilat Republika e Maqedonisë është anëtare e barabartë, në radhë të parë ato të sjellla nga Unioni Interparlamentar.

8. I përshëndet dhe i inkurajon aktivitetet dhe ndikimin e organizatave joqeveritare dhe shoqatave të qytetarëve në përparimin e tolerancës dhe dialogut ndërmjet qytetarëve të prejardhjes të ndryshme kulturore dhe etnike.

9. Veçanërisht i thekson rrolin dhe përgjegjësinë e mediumeve në ndërtimin e mendimit publik dhe vetëdijen për nevojën e respektimit të dellimeve dhe të drejtave të njeriut në përgjithësi.

10. E thekson rëndësinë e institucioneve shkencore për të hulumtuar shkaqet dhe pasojat e manifestimeve të mostolerancës dhe të nxitjes së aktiviteteve për tejkalimin e tyre. I nxit dhe i inkurajon edhe të gjitha iniciativat dhe aktivitetet tjera për tejkalimin e tyre.”34

Një deklaratë e këtillë është një hap përpara për rregullimin e

mardhënjeve të brendëshme dhe për relaksimin e mardhënjeve ndëretnike, natyrisht nëse këto deklarata nuk kuptohen vetëm si një formalitet apo si marketing partiak (apo si mënyrë manipuluese e shmangëjes taktike për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve eventuale që janë evidente në shtet).35 Por, një dokument i tillë i miratuar në një organ ligjvënës, Republikën e Maqedonisë e obligon të mbetet e hapur për mbikqyrje ndërkombëtare të zhvillimeve rreth respektimit dhe realizimit të të drejtave dhe lirive të njeriut dhe të të drejtave të nacionaliteteve, që do të thotë se mënyra transparente duhet të bëhet praktikë e rëndomtë. Prandaj, janë reale pohimet se bashkësia ndërkombëtare duhet të zhvillojë qasje më komparative dhe të hollësishme në monitorimin e situatave të ndryshme të realizimit të të drejtave të nacionaliteteve në vendet e rajonit dhe në mënyrë të qartë të nxiten garancat dhe kontrrolet më efikase.

34 Ibidem. 35 Njëri ndër themeluesit e socioligjisë Monteskje (1689 -1755), (Emri i plot i tij është Charles- Louis de Secondant, baron i Montesquieu) ka thënë: “ Kur do të shkoj në ndonjë vend, unë nuk pyes se a ka atje ligje të mira, por a zbatohen ato ligje në atë vend, sepse ligje të mira ka çdokund”

Nazmi Maliqi

46

1.6. Siguria qytetare Njeriu , si individ dhe si qenje shoqërore, aspak nuk mund të

akzistoj, të jetojë, të krijojë pa qenë i sigurt dhe i mbrojtur. Por ai personalisht dhe të mirat që i krijon ose e rrethojnë, në mënyrë permanente i janë ekspozuar cënimeve si nga njerëzit e tjerë, nga natyra, por gjithashtu edhe nga dukuritë negative në shoqëri. Prandaj, ai duhet vetë, personalisht të mbrohet, të marrë pjesë në mbrojtjen e shtetit, të shoqërisë, të pasurisë materiale dhe të rregullimit shtetëror.

Shumë subjekte, institucione dhe organe, në shoqëri angazhohen për mbrojtjen e disa vlerave dhe pasurisë, dhe çdonjëri prej tyre zbaton masa dhe metoda specifike. Disa i përgatisin dhe i sjellin dispozitat ligjore, e ushtrojnë veprimtarinë ligjore nga kjo fushë, të tjerët marrin masa preventive, e dikush marrin masa repressive, etj.

Kur marrim parasysh se cilat vlera dhe pasuri duhet të mbrohen, atëherë mund të dallojmë këto lloje të mbrojtjes: - Mbrojtjen personale, Mbrojtjen shoqërore, Mbrojtjen ndërkombëtare.36

1. 6. 1 Gjendja e sigurisë

Koncepti gjendje e sigurisë nënkupton pjesën e realitetit shoqëror objektiv që ka të bëjë me shkallën e cënimit të vlerave dhe pasurisë shoqërore nga forcat shoqërore dhe naturore dhe zhvillimin dhe organizimin e sistemit të mbrotjes, si dhe aftësinë e tij për t’iu kundërvënë forcave që paraqiten si faktorë cënues dhe destabilizues.

Format: Pasi tu bëhet analizë fakteve relevante për dukuritë e sigurisë, mund të përcaktohet gjendja konkrete e sigurisë dhe ajo të vlerësohet si:

- stabile, - e ndërlikuar, - jostabile dhe e paqartë.

Siguria, pa marrë parsysh se për cilin segment bëhet fjalë, atë individual, grupor, kombëtar ose ndërkombëtar, rregullisht rradhitet ndër problemet më urgjente të njerëzimit.

36 Jordan Spasovski- Pere Aslimoski- Siguria dhe mbrotja, faqe 7-19, Ohër,1996


47

1.7. Ndërtimi i paqes

Ruajtja e paqës, në kuptimin më të gjerë, paraqet një nga rrekjet për krijimin e paqës, e cila me përfundimin e Luftës së ftohtë u bë masë më e përhapur. Ajo mbështetet në dispozitat e Kartës së Kombeve të bashkuara për sigurinë kolektive të përfshirë në Kaptinën e VII, e përpunuar me elementet dhe vlerësimet e disa analistëve në akcion të imponuar, me zbatimin e forcës ushtarake.

Për rëndësinë e Paqes, si një nga objektivat më të rëndësishme të OKB, flitet në Kartën e OKB, në nenin 1. ku janë radhitur qëllimet e OKB.

1. “ Të mbrojnë paqen dhe sigurinë ndërkombëtare dhe për këtë qëllim: të marrin masa efikase kolektive për pengimin dhe mënjanimin e kërcnimeve për paqen dhe për pengimin e akteve të agresionit ose të çrregullimeve të tjera të paqës, të arrijnë, me mjete paqësore dhe në pajtim me parimet e drejtësisë dhe së drejtës ndërkombëtare, rregullimin dhe zgjidhjen e kontesteve dhe situatave ndërkombëtare që mund të shkaktojnë çrregullimin e paqes.

2. Të zhvillojnë mardhënje miqësore ndërmjet kombeve, të mbështetura në respektimin e parimeve të barazisë dhe vetvendosjes se popujve, si dhe të ndërmarrin masa të tjera përkatëse, me qëllim të përforcimit të paqes në botë.

3. Të realizojnë bashkëpunim ndërkombëtar gjatë zgjidhjes së përcaktimeve ndërkombëtare të karakterit ekonomik, social, kulturor ose humanitar, si dhe nëpërmjet nxitjes dhe zhvillimit të respektimit të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut për të gjithë, pa marrë parasysh racën, seksin, gjuhën ose fenë.

4. Të jenë qendër në të cilën do të kushtëzohen sjelljet e kombeve të orjentuara në arritjen e këtyre objektivave të përbashkëta.”37

Në kartën e OKB theksohen aktivitetet për ruajtjen e paqës të vendeve anëtare, si dhe për realizimin e të qëllimeve të radhitura në nein 1., ndërsa do të veprojnë në pajtim me këto parime:

“ Organizata bazohet në parimin e sovranitetit të barabartë të të gjithë antarëve të saj.

37 Kombet e Bashkuara, Dokumentet themelore, faqe 9-42, Shkup, tetor 1995

Nazmi Maliqi

48

1. Të gjitha anëtaret, që të sigurojnë të drejtat dhe privilegjet që dalin nga anëtarësimi, me ndërgjegje të plotë do ti plotësojnë të gjitha obligimet që i kanë marrë në pajtim me këtë Kartë. 2. Të gjitha anëtaret do t’i zgjidhin kontestet e veta ndërkombëtare me mjete paqësore, në atë mënyrë që nuk cënon paqen dhe sigurinë ndërkombëtare, si dhe drejtësinë. 3. Të gjitha anëtaret në mardhënjet e tyre ndërkombëtare do të përmbahen nga kërcënimet me forcë ose nga përodrimi i forcës kundër integritetit territorial ose pavarsia politike e çdo shteti qoftë, ose nga të gjitha sjelljet e tjera të cilat do të jenë në kundërshtim me qëllimet e Kombeve të Bashkuara. 4. Të gjitha anëtaret do t’i ofrojnë Kombeve të Bashkuara çfardolloj ndihme në çdo veprim që ato do të ndërmarrin në pajtim me këtë Kartë dhe do të përmbahen nga ofrimi i ndihmës çfardolloj shteti kundër së cilit Kombet e Bashkuara ndërmarrin ndonjë masë preventive ose detyruese. 5. Organizata do të sigurojë që shtetet që nuk janë anëtare të OKB të sillen në pajtim me këto parime, nëse është një gjë e tillë e domosdoshme, për ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkomëtare. 6. Kjo kartë më asgjë nuk i obligon Kombet e Bashkuara të përzien në çështjet që esencialishtë bien në kuadër të kompetencave të brendëshme të çdo shteti dhe as të kërkojnë nga anëtaret që çështjet e këtilla t’i paraqesin për zgjidhje sipas dispozitave tëkësaj Karte.

Por ky parim nuk e kufizon zbatimin e masave detyruese , siç është shënuar në kreun VII (Veprime në rast të kërcënimeve për paqen, çrregullimin e paqes dhe aktet e agresionit.)38

Sot, por edhe para një gjysëm shekulli, njerëzimi, nëpërmjet vendeve anëtare të OKB, janë ballafaquar me aktivitete të ndryshme dhe kanë ndërmarrë një sërë veprimesh në esencë konstruktive para opinionit publik botror. “ Njerëzimi, veçanërisht i mbështetur rreth OKB, nëpërmjet mendimit publik botëror, mundi t’i shmanget luftës së tretë botërore, luftës bërthamore e cila mund të shkatërronte njerëzimin dhe të gjitha kombet (falë edhe forcave antibërthamore, edhepse, në njëfarë mase, një forcë më qenësore për parandalim është mendimi publik botëror, përmes bindjeve univerzale të përbashkëta të bazuara në

38 Kombet e Bashkuara, Dokumentat themelore, faqe 21- 24, Shkup, tetor, 1995


49

të drejtën natyrore për paqe dhe humanitet) Vetëm bashkëjetesa paqësore është e pashmnagshme.”)39

Ruajtja e paqës, në kuptimin më të gjerë të fjalës, përfshin mbrojtjen e palëve armiqësore nga dhuna ose e formave të tjera të zgjidhjes së konflikteve të tyre dhe hedhjen me të drejtë në lojë të sintagmës “rend i ri botëror” dhe përfshin sundimin e së drejtës dhe zgjidhjes paqësore të kontesteve, demokracinë e fortë dhe solidaritetin kundër agresionit, zvogëmilin dhe kontrrolin e arsenaleve ushtarake, forcimin e OKB dhe trajtimin e drejtë të të gjithë njerëzve.

Në një sistem të këtillë të mardhënjeve edhe koncepti i sigurisë merrë dimenzione të reja, që do të thotë se zhvillimi i civilizimit njerëzor që nga faza më e hershme deri sot karakterizohet me përpjekje të veprimtarisë njerëzore në të gjitha fushat për përmirësimin e kushteve të jetesës, të standardit dhe në radhë të parë të sigurisë, si parakusht për mirëqenje të përgjithshme të të gjitha bashkësive. Në fazën fillestare njeriu akrivitetet e veta dhe resurset e veta, i orjentoi në mposhtjen e forcave natyrore, por me kalimin e kohës, për shkaqe të ndryshme, filluan të paraqiten tendosje të natyrave të ndryshme që shëndrroheshin në konflikte të hapta ndërmjet popujve. Kjo e motivoi njeriun të mendojë për mbrojtjen e vet , për paqen dhe sigurinë dhe këto ti radhisë në veprimtaritë që kanë rëndësi parësore kombëtare.

Nëse i hedhim një sy historisë pak më herët, nëse e shikojmë të tashmen dhe nëse mendojmë për të ardhmen, do të vijmë në përfundim se botës i nevoitet organizatë ndërkombëtare që do të jetë garantuese e paqës boterore, ndërsa kur ajo të të cënohet, do të mundësojë veprim kolektiv të bashkësisë ndërkombëtare për tejkalimin dhe eliminimin e kudërthenjeve dhe konflikteve të paraqitura. Sipas kësaj që thamë, mund të prfundojmë se detyrë më e rëndësishme e OKB është ruajtja e paqes botrore dhe e sigurisë. Funkcionet dhe qëllimet e veta OKB i realizon nëpërmjet këtyre organeve:

- Kuvendit të përgjithshëm, - Këshillit të sigurimit, - Gjyqit ndërkombëtar të drejtësisë, - Sekretariatit

Secili nga këto organe ka funkcionet dhe kompetencat e veta të saktësuara me Kartën e OKB.40 39 Shih në librin e Fukase Tadakazu- Svetomir Shkariq, Paqja dhe Kushtetutat, Qendra ballkanike për paqe, Shkup,1997.

Nazmi Maliqi

50

1. 8. Sistemi kolektiv i sigurisë dhe mbrojtja e Republikës së Maqedonisë

Republika e Maqedonisë, si shtet i pavarur dhe Sovran, anëtare e

barabartë e OKB, ka të drejtë dhe obligim të ndërtojë sistem autonom dhe respektiv të mbrojtjes dhe sigurisë së vet në pajtim me Kartën e OKB-së, i cili do të jetë në gjendje në çdo moment tu përgjigjet qëllimeve dhe detyrave të vëna nga ana e organeve të shtetit. Së këndejmi, shtrohet edhe nevoja e ngritjes së doktrinës adekuate që do të jetë sistem i qëndrimeve, parimeve dhe pikëpamjeve ushtarake dhe me mbështetje shkencore për çështjet më qenësore të përgatitjes së vendit për mbrojtje dhe siguri.

Republika e Maqedonisë fitoi kushtetutë të re, me të cilën rregullohen këto çështje themelore: përcaktimet themelore, liritë themelore dhe të drejtat e njeriut dhe qytetarit, organizimin e pushtetit shtetëror: Ligjëvënës, Kryetari i shtetit, ekzekutiv, vetadministrimin lokal dhe pushteti gjyqësor.

Kështu Republika e Maqedonisë, nëpërmjet politikës paqësore, politikës së tolerancës, bashkëjetesës, miqësisë dhe bashkëpunimit, është vend i cili dëshiron të përfshihet në rrjedhat bashkohore të botës së civilizuar. Maqedonia vendin e vet e sheh në Evropën bashkohore dhe demokratike, duke hyrë në sistemin kolektiv të mbrojtjes dhe të sigurisë. Kështu, mbrojtja e Republikës së Maqedonisë, prandaj edhe ARM, ndërtohet sipas standardeve bashkohore evropjane dhe të NATO-s, natyrisht, në përshtatje me kushtet e hapsirës sonë. Republika e Maqedonisë tanimë është pranuar në OKB, Këshillin e Evropës, OSBE, është anëtare e Iniciativës Partneritet për Paqe si program i NATO-s, ndërsa përpiqet të pranohet dhe si anëtare e plotë e NATO-s. Një orjentim i këtillë është i kuptueshëm, sepse është vend i vogël, me një potencial të kufizuar, në radhë të parë, me atë njerëzor dhe material.41

40 OKB, Dokumentet themelore, faqe 11-20, Shkup,1995 41 Nazmi Maliqi, Mbrotja dhe siguria kolektive, Punim seminarik, Studime posdiplomike, Fakultetit filozofik- Instituti i mbrojtjes, Shkup,1995


51

1.9. Siguria e konstrukcionit evropjan Politika e jashtme e përbashkët dhe politika e sigurisë dhe

ruajtjes së paqës paraqesin elementin më të rëndësishëm të konstruktit evropjan dhe kanë të bëjnë drejtpërdrejtë më të gjithë qytetarët të të gjitha vendeve evropjane.

Kur bëhet fjalë për politikën e jashtme dhe politikën e sigurisë, veçanërisht për çështjet diplomatike dhe ushtarake, nevoiten instrumenta teknik në sferën e marrjes së vendimeve në lëmin e strukturës së mbrojtjes.

Këshilli i Evropës i përcakton kahjet për politikën e jashtme të përbashkët dhe të politikës së sigurisë dhe merrë vendime përfundimtare për strategji të përbashkëta. Në këtë rast, këtë e bënë Këshilli i ministrave të punëve të jashtme. Aty vendoset në këtë mënyrë: me koncenzus, nëse synimet duhet të zbatohen dhe me shumicë kvalifikative, nëse bëhet fjalë për përcaktimin e strategjive. Por, një vend anëtar mund të kërkojë edhe të mos votojë, në atë rast Këshilli i Unionit, më shumicë kualifikative mund të marrë vendim që çështja të hidhet në kopetenca të Këshillit të Evropës (i cili duhet të marrë vendim të njëzëshëm). Kur bëhet fjalë për çështje të luftës, çdoherë duhet të ketë koncenzus.

Sipas komesarit për informim të Bashkimit Evropjan, i cili e analizon rrugën e politikës së përbashkët të jashtme, më të rëndësishme ose të domosdoshme janë tri pika në politikën e jashtme të përbashkët:

- Zhvillimi i ardhshëm i paparashikuar i zhvillimeve në Rusi dhe zgjerimi i bashkimit Evropjan me pranimin e vendeve të evropës juglindore. Bisedat e ndërlikuara me këto vende dhe më fqinjët e tyre kërkonë që Bashkimi Evropajn të ketë qëndrime të vetme.

- Gjendja e vështirë në disa rajone të Mesdheut kërkon që vendet anëtare të bashkimit Evropjan të paraqiten bashkërisht për të siguruar në këto rajone paqe, siguri, zhvillim ekonomik dhe mbrojtje të të drejtave themelore.

- Angazhimin e përgjithshëm të organizatave të shumta joqeveritare evropjane në vendet ku situata është kritike, qoftë kur bëhet fjalë për ekonominë, aspektet humanitare, ose për çështje sociale dhe të situatës luftarake. Qeveritë e vendeve anëtare të Bashkimit evropajn, me kumtesë të përbashkët e vërtetuan rëndësisnë e bashkëpunimit me vendet e

Nazmi Maliqi

52

Unionin Evroperëndimor. Gjithashtu kjo vlen edhe për shtetet që nuk i takojnë Bashkimit evropjan. “Këshilli i Evropës tanimë ka nisur të zbatojë në vepër disa nga këto përcaktime. Detyrat humanitare dhe paqësore janë në kompetenca të Bashkimit Evropajan; kjo mund të ketë rëndësi vendimtare për të ardhmen, sepse Bashkimi Evropjan, nëse është e nevojshme do të ishte i pranishëm edhe ushtarakisht në rajone të ndryshme të botës.”42 Sot Bashkimi Evropjan ka 15 anëtarë, me një popullsi të përgjithshme mbi 370 milion banorë dhe paraqet forcë të vertetë ekonomike, politike dhe ushtarake në botë. Kuptohet, me interesa të përcaktuara qartë, në çka vendet anëtare i kanë matur mirë interesat e tyre politike, strategjike, ekonomike dhe të sigurisë. Siguria nuk mund të planifikohet dhe të ndërtohet vetëm në një pjesë të Evropës, por më gjerë. Organizata e sigurisë dhe bashkëpunimit evropjan (OSBE) sot ka mëse 50 shtete dhe paraqet përpjekje reale për themelimin e mekanizmit efikas për zgjidhjen e krizave në Evropë, sepse këtu edhe sot ende nuk janë zgjidhur disa çështje dhe janë vatra të hapura, veçanërisht Ballkani dhe Evropa Lindore, (viset në ish Jugosllavi, Bosnja e Hercegovina, Kosova), ku është e nevojshme të ndërmerren edhe shumë punë për tu formuar sistemi i sigurisë që do të verpojë në mënyrë efikase në tërë Evropën. Këshilli i Evropës sot shënon mëse 40 vende. Ideja për eksistencën e kësaj organizate ka qenë për integrimin e vendeve të Evropës, me qëllim që të arrihet një unitet politik, ekonomik dhe ideologjik ndërmjet shteteve në bazë të parimeve të demokracisë qytetare, me të vetmin qëllim – Evropë më të mirë dhe më të drejtë.43

42 Die Presse, Vien, 28.01.1998 43 Shih. Këshilli i Evropës, Udhëzues i shkrutër i Konventave Evropjane për të drejtat e njeriut.


53

Kreu i tretë III

Toleranca politike si kulturë - faktor për ruajtjen e paqes dhe stabilitetit

1. Toleranca politike si faktor për ruajtjen e paqes

Për tolerancën në përgjithësi, e veçanërisht për tolerancën

politkke, mund të thuhejt se është pjesë e së drejtës së njohur të dallimeve ndërmjet njerëzve. Dallimet dhe pranimi i ture paraqesin zgjidhje për tolerancën dhe për domethënjen e saj. Atje ku nuk pranohen dallimet dhe e drejta për ekzistencën e tyre, nuk njihet as e drejta e tolerancës. Së këndejmi, nuk ka tolerancë pa i pranuar dallimet.

Toleranca politike nuk mud të zhvillohet jashtë lirive politike. Sa do të jetë i zhvilluar koncepti i lirisë politike, aq do të jetë i zhvilluar edhe koncepti ose teoria e domokracisë. Nëse toleranca politike në kulmin e zhvillimit të vet është fëmijë i pashmangshëm , “fakt i pluralizmit”44, atëherë kemi të bëjmë me lirinë politike dhe nuk mund të përcaktohet jashtë teorisë së lirisë politike, e sipas kësaj edhe pa teorinë e demokracisë.

Nga ajo që u tha mund të konkludojmë se nuk ekziston teori të përkryera për tolerancën politike, porse ajo është e lidhur me konceptin e lirive politike dhe me demokracinë. Ekzistojnë disa teori të ndryshme për liritë politike dhe për demokracinë, por edhe shumë klasifikime të ndryshme të teorive të tilla. Të rëndomta janë teoritë e participimit dhe demokracive reprezentative. Gjithashtu, ka edhe ndarje të tjera, si për shembull te K. Janda, i cili fletë për demokraci procedurale ose të shumicës, përkatësisht për demokracinë pluraliste dhe substative, etj. Si rrugë për tolerancë politike.45

44 Mirjana Najçevska, Shteti juridik, faqe 114, List, Shkup,1995 45 Trajan Gocevski, Maqedonia neutrale nga vizioni deri në realitet, Makedonska riznica Kumanovë, 1994

Nazmi Maliqi

54

1.1. Baza empirike e teorisë së demokracisë dhe të tolerancës politike Nga aspekti i temës që është objekt trajtimi, me interes të

posaçëm janë hulumtimet e shumta për demokracinë dhe për tolerancën politike, të bëra nga një numër i madh teorikësh.

Si studim i parë relevant që merret me problemet e tolerancës politike është ai i S. Stoufer, në të cilin janë prezentuar rezultatet e hulumtimeve të tolerancës të bëra në disa grupe të shoqërisë amerikane.

Këto hulumtime kanë dhënë disa rezultate të përgjithshme, të cilat kanë shërbyer si mbështetje ose për t’i korigjuar tezat e demokracisë dhe të tolerancës politike. Si përfudime më të rëndësishme të bëra në bazë të këtyre hulumtimeve, janë:

“Analiza krahasuese e kërkimeve për tolerancën politike tregoi se opinioni në vitin 1955 ka qënë mjaftë jotolerant ndaj masave të dhëna të tolerancës. Mesatarisht, rreth 60% e të hulumtuarve kanë qënë jotolernat ndaj dukurive që janë hulumtuar. Kërkimet e mëvonshme, të bëra në vitin 1970, treguan se të hulumtuarit kanë treguar nivel më të lartë të tolerancës. Kështu rreth 55% nga të anketuarit kanë treguar tolerancë ndaj objektit të hulumtuar. Konkuludimi është se në këtë periudhë toleranca si fenomen e ka shtuar kapacitetin e vet dhe ka treguar ndritje pozitive.”46 Për këtë problematikë, J. Solivan me bashkëpunëtorët e vet, në vitin 1980, në bazë të rezultateve të analizave dhe hulumtive të deriatëhershme mundi të bëjë një dinstikcion në lidhje me qëndrimet e një grupi të caktuar për tolerancën dhe i nxorri këto rezultate:

1. Numri më i madh i njerëzve janë jotolerant ndaj grupeve të cilat i kanë zgjedhur vetë si të papranueshëm- të padëshirueshëm;

2. Arsimi nuk është lidhur në mënyrë të barabartë me tolerancën, edhepse ka efekte pozitive ndaj procesit të tolerancës, nëpërmjet ideologjisë ose nëpërmejt dallimeve që lidhen me individin, vetërespektimin etj.

3. Participimi politik ka vetëm ndikim minimal ndaj nivelit të tolerancës.

4. Ndikim të drejtpërdrejt në nivelin e tolerancës kanë dallimet, siç janë- kërcënimet e dukshme, që vijnë nga grupet jotolerante, dhe

46 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe 25 dhe 39, Defemi, Zagreb 1993


55

përkrahja e normave të pranuara përgjithësishtë të demokracisë, siç janë: barazia para ligjit, liria e fjalës, shansat e barabarta për të gjithë, etj.47

Këto rezultate, të fituara nga hulumtimet e bëra për tolerancën politike, u kanë shërbyer autorëve për të përmirësuar teoritë e demokracisë prej viteve 1955 dhe gjer në ditët e sotme.

1.2. Kultura politike, demokracia dhe toleranca politike48 Të gjithë teorikët janë të mendimit se bazë për zhvillimin e çdo

shoqërie bashkohore është, në radhë të parë kultura politike, zhvillimi i demokracisë dhe toleranca politike, si proces që gradualisht duhet të përparohet dhe të studjohet si faktor i rëndësishëm për ruajtjen e paqes dhe sigurisë.

Gibsoni dhe bashkëpunëtorët e vet konsiderojnë se kultura demokratike politike ka gjithësej shtatë subdimenzione themelore:

- Tolerancën politike, Lirinë dhe vlerësimin e saj pozitiv, - Përkrahjen e normave të pranuara përgjithësisht të

demokracisë, - Vetëdijen e zhvilluar për të drejtat demokratike, - Të drejtën e dallimeve në mendime, - Përkrahjen e mediumeve të pavarura, dhe - Përkrahjen e institcioneve për zgjedhje të lira dhe me

përgjegjësi. Kërkimet kanë treguar se pa praninë e tolerancës nuk mund të

realizohet epërsi politike në pozicionet dhe funkcionet politike në shtet dhe se pa tolerancë rrezikohet legjitimiteti i regjimeve eksistuese.

Së kendejmi, demokracija duhet të jetë diç më tepër se sa shoqërie e rëndomtë e atyre që kanë humbur dhe kanë ngadhnjyer. Domethënë, nëse pushteti në shoqëri sillet sipas parimit të ngadhnimtarit dhe të të humburit, në rrethanat e këtilla nuk ka vend për tolernacën. Në raste të këtilla demokracia duhet të vë domosdo koncenzus në shoqëri ndërmjet të gjitha grupeve, për të gjitha problemet me interes të publik. Kjo është mjaft me rëndësi për shoqëritë ku një parti ka pushtet me shumicë.

47 Ibidem (J.L. Gibson and R. Bingham, 1982) 48 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe faqe28-34, Defemi, Zagreb, 1995

Nazmi Maliqi

56

Në këtë drejtim zhvillohej edhe hulumtimi i Gibsonit për raportet e qytetarëve ndaj të lirive politike, përkatësisht, në mundësinë e veprimit të lirë politik në kontekst të lirive të kufizuara, të cilat duhet të vijnë nga sistemi i pushtetit dhe në kontekst të mardhënjeve ndërpersonale, në të cilat gjendet individi në jetën e përditshme. Me këtë rast, si bazë e merrë përkufizimin liberal, sipas të cilit liria kuptohet si aftësi e individit lirisht të zgjedhë dhe të ndjekë qëllimet e veta, pa kufizime dhe presione të jashtme. Nga kërkimet e bëra në SHBA dhe në Rusi, Gibsoni ka dashur të fitojë përgjigjen se a është toleranca politike në strukturën e kulturës demokratike politike test themelor për efikasitetin e saj në instalimin, zhvillimin dhe raujtjen e demokracisë. 49

Sipas kësaj, toleranca duhet të nxitet, të kultivohet te qytetarët, e pastaj te politikanët, me të vetmin qëllim për zhvillimin e bashkësisë, sepse liria nuk është e vërtetë apsolute dhe njëmendësi, por pluralizëm, individualizëm dhe marrëveshje e civilizuar për interesat e përbashkëta. Në këtë drejtim toleranca zë vend të rëndësishëm.

Në këtë aspekt, pikëpamjet e Zhelu Zhelevit për rëndësinë e kulturës, demokracisë dhe toelrancës politike dhe kulturës politike të populli janë:

“Rëndësi të madhe për kulturën politike të populit kanë bazat e tij morale, si dhe traditat e tij kulturore e historike. Në këtë aspekt, sa më e lartë të jetë kultura politike e një populli, aq më të mëdha janë shanset e tij për të përmirësuar shemën, duke zëvendësuar diktaturën ushtarake. . . Është e mundshme që gjithashtu një vend që është nisur rrugës së transformimit, qoftë për shkak të mungesës së kulturës politike ose për shkak të kombinimeve të pamjaftueshme të elementeve që e formojnë kulturën politike, të nxjerrin transfomimet në rugën e diktaturës ushtarake, thjeshtë të gjunjëzohet para presioneve të brendëshme të reformës…”50

Sjelljet që dalin jashtë kufijëve të kulturës elementare politike dhe tolerancës si duket flasin për keqpërdorimin e pozitave të politikanëve, funkcionerëve dhe paraqesin mosrespektim të vlerave demokratike si pasuri e përgjithshme të civilizimit. Në veprimin politik të një opcioni të caktuar politik nuk duhet të shkohet në qërim hesapesh, duke lënë anash tolerancën politike.

49 Vladimir Vujçiq, Kultura politike, Alinea, Zagreb 1993 50 Zhelu Zhelev, Fashizmi, Misla, Shkup, 1993


57

Për realizimin e kësaj detyre jo aq të lehtë, çdo shtet që angazhohet të jet demokratik, domosdo duhet t’i marrë parasysh parimet demokratike.

1.3. Tranzicioni demokratik

dhe toleranca Dimenzioni parimor i demokracisë përbëhet nga të bindurit e

qytetarëve se vendimet politike dhe ndryshimet politike, edhe në kushtet të krizave serioze politike dhe ekonomike, duhet të zbatohen në pajtim me parametrat e kushtetutës dhe të formulave të vendosur demokratikisht dhe juridikisht. Shanset për konsolidimin demokratik janë proporcionalisht të barabarta me numrin e qytetarëve që besojnë në parimet e mënyrës demokratike të zgjidhjes së problemeve politike dhe ekonomke, dhe në përgjithësi në parimet demokratike të organizimit të jetës së përgjithshme .51

Ky dimension i demokratizimit është i ndryshueshëm. Drejtimet dhe format të profilimit të tij varen si nga vetitë e rëndësisë, kultura politike e trashiguar (në radhë të parë nga qëndrueshmëria e saj), ashtu edhe nga situatat dhe proceset në disa sfera të preokupimit dhe reprodukimit të jetës së përditshme të njeriut në shoqëritë e caktuara.

Në aspektin e dimenzionit dispozicional të demokracisë, mjaft me interes paraqitet çështja e mundësive dhe drejtimeve të transformimit të dispozicinit dhe vetëdijes së dikurshme, në esencë autoritare, ndërsa sipas disa vlerësimeve më kritike edhe politike totalitare.52

Hulumtimi i parakushteve për tranzicionin demokratik, tregojnë raportet ndaj institucioneve demokratike, të kushtëzura nga të arriturat aktuale në planin e tranzicionit demokratik, veçanarisht nga mundësit e punësimit, favorizimit të punës, standardi jetësor dhe efekasiteti i lidhur me to me insitucionet në realizimin e problemeve shoqërore. 53

Ndikimi i këtyre proceseve ndaj raportit dispozicional të demokracisë është përcjellur nga faktorë të ndryshëm demografik,

51 Juan Lindc dhe Alfred Stepan, në librin Probleme të demokracisë, tranzicionit dhe konsolidimit, duke përbledhur rezultatet e kërkimeve të veta dhe të të tjerëve për demokracinë në shumë vende të Evropës jugore, Amerikës jugore dhe të Evropës paskomuniste, tregojnë se tranzicioni demokratik ka tre dimenzione, kushtetues, dispozicionin dhe bihevioral. 52 V.Gati Autonomija politike e Shoqërisë jugosllave, Naprjed, Zagreb,1995 53 S.M Tipset, Kushtet Ekonomike të demokratizimit, Amerikan sociologal Review.

Nazmi Maliqi

58

social, ekonomik, kulturor, dhe sociopsikologjik. Sipas këtyre njohurive, në hulumtimin e raporitit dispozicional ndaj institucioneve të reja demokratike është hulumtuar edhe në aspektin e lidhshmërisë së tij me seksin, moshën, profesionin, arsimin dhe vendin e banimit të të hulumtuarve…

Aktiviteti paqësor i intelegjencës i përfshirë në proceset politike do të thotë konsolidim i shoqërisë qytetare në dobi të tolerancës politike.

1. 4. Liritë politike Pas tmerreve, vdekjeve dhe shtypjes në Luftën e Dytë botërore,

në bashkësinë ndërkombëtare lindi vullnet i ri politik për t’i siguruar të drejtat dhe liritë e njeriut.

Në Kartën e Kombeve të bashkuara, të nënshkruar në vitin 1945, vendet anëtare vërtetuan besimin e vet në të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, në dhjetor të vitit 1948. Në Kuvendin e përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara u soll Deklarata e përgjithshme për të drejtat e njeriut. Ky dokument historik vertetoi se respektimi i të drejtave të patjetërsuara të individit është bazë për liri, drejtësi dhe paqe, duke vënë standarde që duhet të respektohen nga të gjitha kombet dhe popujt. Deklarata e përgjithshme proklamonte se të gjithë njerëzit kanë lindur të lirë dhe të barabartë në dinjitet dhe drejtësi. Ata kanë të drejtë ti gëzojnë të gjitha të drejtat dhe liritë të përfshira në Deklaratë “pa marrë parasysh racën, ngjyrën, seksin, gjuhën, besimin fetar, mendimin politik dhe mendimn tjetër, prejardhjen kombëtare ose sociale, gjendjen materiale, lindjen ose ndonjë status tjetër.”54

Konventa evropjane për të drejtat e njeriut, si garancë ndërkombëtare e nënshkruar nga ministrat e 15 vendeve evropjanë më 4 nëntor të vitit 1950, hyri në fuqi më 3 shtator të vitit 1953 dhe deri sot është ratifikuar nga shumë vende anëtare të Këshillit të Evropës. Konventa paraqet gurthemelin në zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut. Me konventë janë garantuar: e drejta e jetës së çdo qytetare e mbrojtur me ligj; asnjë nuk duhet t’i ekspozohet torturës, sjelljes jonjerëzore ose nënçmimit apo

54 Përmbledhje dokumentash ndërkombëtare, Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë, Shkup,1992


59

dënimit; çdo njeri ka të drejtën e lirisë dhe sigurisë; çdo njeri ka të drejtën e respektit të jetës së vet private dhe të jetës familjare; çdo njeri ka të drejtën e mendimit të lirë, vetëdijes dhe bësimit fetar; çdo njeri ka të drejtën e shprehjes së lirë etj.

Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë i garanton liritë politike të qytetarëve në vend pavarsisht nga seksi, raca, prejardhja kombëtare dhe sociale, bindja politike dhe fetare etj.

Për realizimin e këtyre të drejtave dhe lirive, janë të nevojshme aktivitete të mirëfillta demokratike nga strukturat legjitime (demokratike) të cilat duhet të udhëheqin me shtetin.

E drejta, të gjithë të barabartë dhe të njejtë - E drejta e barazisë, në radhë të parë përfshin barazinë politike-

juridike të qytetarëve dhe ka të bëjë me mohimin e çdo diskriminimi të qytetarëve sipas ligjit dhe në të gëzuarit e të drejtave politike.

- Të drejtën të gjithë të njëjtë Kushtetuta e shpreh me formulimin se qytetarët janë të njejtë në liritë dhe të drejtat , pavarsisht nga seksi, raca, ngjyra e lëkurës, prejardhja nacionale dhe sociale, bindja politike dhe fetare, gjendja materiale dhe shoqërore dhe se ata janë të njëjtë para ligjeve. Kjo është një nga të drejtat më të rëndëishme, sepse kjo është një nga vlerat themelore për realizimin e të gjitha lirive dhe të drejtave të njeriut dhe në esencën e vet mohon diskriminimin, privilegjet e çdo lloji dhe të çfarëdolloj baze.

- Veprimi politik është me rëndësi të veçantë nëse mund të sigurohet forcimi i tolerancës, mirkuptimit të ndërsjellë, dialogut, respekti i ndërsjellë dhe besimi i besimi i qytetarëve të prajardhjeve të ndryshme etnike dhe kombëtare.

- Në kushtetutën e Republikës së Maqedonisë liritë dhe të drejtat qytetare dhe politike janë përfshirë në kaptina të veçanta për të drejtat dhe liritë themelore të njeriut dhe qytetarit.

- Barazia, pa marrë parasysh kombësinë, është me rëndësi të veçantë për shtetet shumëkombëshe sepse e përjashtojnë pozitën privilegjuese të ndonjë kombi në baz të numrit të tyre.

Nazmi Maliqi

60

Liria e të menduarit dhe e përcaktimit Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë e garanton lirinë e

bindjeve, ndërgjegjes, të menduarit dhe shprehjen publike të të menduarit (neni 16, alinea 1.). Në fakt, fajala është për dy liritë, të cilat, për shkak të resiprocitetit të tyre, gjithnjë janë shprehur nëpërmjet një përcaktimi kushtetues.

Liria e të menduarit, si liri me e vjetër e njeriut, është objekt garancioni në të gjitha deklaratat e lirive të njeriut dhe në një numër të madh të kushtetutave demokratike. Ajo është formualuar si e drejtë e njeriut në luftën për personalitetin e njeriut kundër injorancës zyrtare dhe të imponuar dhe kundër të gjitha indoktrinimeve intelektuale dhe morale.

Liria e të menuarit jo vetëm që është liri themelore e njeriut dhe kusht themelor për eksistencën e njeriut si qenje e vetëdishme humane, por ajo njëkohësisht është edhe sypozim dhe kusht për të gjitha liritë dhe të drejtat tjera. Pa këtë liri njerëzimi shumë vështirë ose aspak nuk mund të arrijë në njohur progressive në asnjë fushë të shoqërisë dhe të krijimtarisë. Kjo gjithashtu ka të bëjë edhe me liritë e tjera politike, dmth. Me liritë në bazë të të cilave njeriu bëhet bartës i aktiviteteve shoqërore e politike. Në lirinë e mendimit mbështeten të gjitha liritë në arsim, shkencë në krijimtarinë e përgjithshme kulturore dhe politike.

Paralelisht me lirinë e të menduarit, kushtetuta garanton edhe lirinë e përcaktimeve të njeriut. Liria e ndërgjegjes historikisht paraqitet në luftën kundër monopoleve religjioze, duke përfshirë këtu edhe monopolin në sferat morale dhe intelektuale të njeriut. Liria e përcaktimit do të thotë mundë e pakufizuar që njeriu të përcaktohet, pa presione dhe detyrime nga jashtë, se a do të pranojë një pikpamje të caktuar filozofike dhe ideore, morale dhe politike, pavarsisht nga shkaqet dhe motivet. Nëse liria e ndërgjegjes përfshin të drejtën e njeriut për integritet të brendshëm dhe moral dhe për të shprehur ndjenjat dhe pikpamjet personale në pajtim me atë integritet, atëherë liria e përcaktimit, si shprehje më e gjerë dhe më bashkohore i lirisë së ndërgjegjes, ka kuptimin e së drejtës së mendimit dhe veprës së vet , të


61

fjalëve dhe të sjelljeve,- e drejtë e uniteit moral dhe të integritetit të përsonalitetit të njeriut.55

Çdo shtet, kjo vlen edhe për Republikën e Maqedonisë, nëse dëshiron sinqerisht të hyjë në strukturat e sigurisë evroatlantike, duhet të pranojë disa ndryshime edhe në kushtetutën e sotme, në drejtim të ndërtimit të stabilitetit afatgjat të brendshëm.

Probleme të përkufizimit të politikës Varësisht nga baza nisëse, eksistojnë shumë përkufizime për

politikën. Nga këto qasje rrjedhë edhe përkufizimi apo edhe definicioni nga autor të ndryshëm thuhet se: “Politika përfshin tërësinë e atyre proceseve, raporteve dhe institucionev në të cilat realizohet rregullimi i ndërgjegjshëm i situatave dhe interesave konfliktuoze dhe në të cilat vendoset për gjërat e përbashkëta dhe aktivitetet jetësore të një bashkësie të përgjithshme shoqërore”.56

Përcaktimi konceptual i kategorisë së poltikës Nëse i bëjmë një pasqyrim të përgjithshëm shkencor pikpamjeve për politikën, do të konkludonim se eksiston një laramani e madhe në të kuptuarit e këtij koncepti. Mendimet shpesh shprehen me pikpamje ideore të prgjithsme. Mund të thuhet se është shumë vështirë, por edhe me përgjegjësi, për t’iu rrekur një sitematizimi kritik e njëkohësisht shkëncor të këtyre pikpamjeve. Pikpamjet janë përdorur në mënyra të ndryshme, por edhe janë keqpërdorur, sipas nevojave praktike politike. Marrë në përgjithësi, zhvillimi i deritashëm i mendimit politik tregon se është shumë vështor të gjendet një kriter përlatës në bazë të të cilit do të bëhej një sitematizim i pikpamjeve për politikën.57

Politika dhe përmbajtja e saj58 Tanimë është bërë shprehi që gjatë përcaktimit të etimologjisë së

fjalëve të niset nga shpejgimi i fjalëve greke. Fjalët politicos, politis 55 Shih, Kushtetutën e RM, Gazeta zyrtare e RM, Shkup,1991 56 Mirjana Najçevska, Shteti juridik, faqe 43-44, List, Shkup,1995 57 Shih, Glen Tinder, Mendimi politik, Tiranë, 1993 58 Shih, Stevan Gaber, Politika dhe Shkenca politike, faqe 7-10, Nasha kniga, Shkup,1975

Nazmi Maliqi

62

kryesisht kanë të bëjnë me punë publike, me gjëra që lidhen me shtetin. Por, gjatë përcaktimit se çështë shtetrore dhe jashtë shtetit, autorë të ndryshëm i marrin parasysh përmajtjet që vijojnë të politikës:

- Qëllimet dhe detyrat e shtetit, me çrast, sipas disa autorëve do të shtereshte ideja për politikën. Por, kjo është mjaftë larg nga proceset në të cilat zhvillohet politika,

- Metodat dhe mjetet politike për mbrojtjen e interesave të dikujt. Por, menjëherë mund të shihet se ka dallim të madh ndërmjet qëllimeve dhe detyrave dhe metodave dhe mjeteve për realizimin e këtyre qëllimeve apo detyrave. Si duket, këtu ka shumë derdhje të paqart; nuk ka ide të plotë në lidhje me esencën e politikës.

- Pjesmarrje në punët e shtetit. Pjesmarrja nuk e përcakton aq sa duhet funkcionin të atij që merrë pjesë në punët shtetrore. Pjesmarja mund të jetë profesionale, joprofesionale dhe rutinore.

- Të orjentuarit, shfrytëzuarit dhe përvetësuarit e pushtetit në një soqëri, në interes të një bashkësie shtetrore.

Përcaktimet e përgjithshme të përmbajtjes së konceptit politikë janë:

- Politika si formë e luftës për pushtet, - Politika si unitet integrues i shumë faktorëve.59 Politika si formë e luftës për pushtet

Përcaktimi më i shpeshtë i politikës është ai që këmbëngulë në

lidhjet e politikës me luftën për pushtet. Sipas këtij përcaktimi, politika shfaqet si institucion konkret historik lidhur me situatat nëpër të cilat koalon pushteti. Në instancë të fundit, ky përcaktim i politikës, kryesisht, lidhet me luftën për të vepruar dhe për të pasur pozita në shtet.

Sipas disa autorëve, ky përcaktim i politikës (si formë e luftës për pushtet) paraqet të ashtuquajturin përkufizim negativ. Negativ në atë aspekt, që vendi i politikës në mekanizmat e shtetit, të pushtetit, të luftës për pushtet e tjera, është i dorës së dytë, i përzjerë, i kushtëzuar në raport me realizimin e disa qëllimeve të ardhshme, jashtë përditshmërisë politike.60

59 Shih, Stevan Gaber, Politika dhe Shkenca politike, faqe 7-10, Nasha kniga, Shkup, 1975 60 Ibidem, faqe,19-23


63

Politika si unitet integrues i shumë faktorëve Për politikën në mënyrë të popullarizuar thuhet se “ajo i shpreh

qëllimet dhe detyrat të zbatuara nga klasat shoqërore në luftën e tyre për interesat e tyre; ajo i shpreh metodat dhe mjetet me ndihmën e të cilave këto interesa ruhen dhe mbrohen.61

Në kompleksin e aspekteve të ndryshme me të cilat përpiqet të përcaktohet politika, gjatë zhvilimit historik të mendimit politik, mund të veçohen këto aspekte më të cilat është shpjeguar politika: Aspektet morale-religjioze, aspektet rasionale-ekonomike, aspektet formale-logjike, aspektet teorike etj.

Në jetën praktike haste edhe një mendim i veçantë për politikën. Ai është motivuar nga një komponentë më e gjerë massive për kuptimin e kategorisë së politikës (si shprehje e participimit në realizimin e politikës). Mund të bëhet fjalë për të ashtuquajturin aspect demokratik në përcaktimin e konceptit të politikës në përmasa të gjera, por ai është i papërshtatshëm si bazë në të cilën do të ndërtohej koncepti shkencor për kategorinë e politikës. Në të përzihet kategoria me bartësin e saj subjektiv. Në pikpamjen klasike-politike, një mendim i tillë lidhet me sistemin pluralsit shumëpartiak.62

1.5. Ballansimi politik Gjersa në politikën dhe mardhënjet botrore sundonte kryesisht

lufta e ftohtë, pothuesjse të gjitha problemet dhe konfliktet shiheshin nën prizmin e interesave të dy superfuqive. Takimet në nivele të larta kishin gjithnjë rëndësi të madhe , me çka priteshin, ose paralajmëroheshin kordinatat e mëtejshme të politikës botrore ndërmjet dy blloqeve dhe udheqësve të tyre. Situata e tashme në mardhënjet ndërkombëtare e ka ndryshuar rrënjësisht, prandaj edhe bisedat ndërmjet Bill Klintonit dhe Boris Jelcinit, apo edhe takimet në Vashington apo në Moskë nga pasëardhësit e tyre më vonë, nuk do të paraqesin ndonjë senzacion të madh apo spektakël politik.

Edhe përkundër mospajtimeve për barazinë dhe pavarsinë e SHBA dhe Rusisë, nga pala ruse është përkrahur iniciativa që pesë forcat bërthamore në botë të nënshkruajnë një marrëveshje të re për 61 Ibidem, faqe 25-26 62 Ibidem

Nazmi Maliqi

64

çarmatimin bërthamor dhe për ndalimin e provave bërthamore, si dhe pakësimin e mëtejshëm të armëve strategjike amerikane dhe ruse. Në takimin Klinton – Jelcin në Samitin e Uashingtonit, në shtator të vitit 1994, u përkrahën vlerësimet se është arritur shumë në konkretizimin e aktiviteteve të përmendura më lartë dhe se ato duhet të rriten në interes të së ardhmes dhe paqes në botë. Në këtë takim në nivel të lartë në Uashington, Rusia për herë të parë ngiti zërin lartë se kujdes i saj parësor është sigurimi i paqes dhe rendit në ish republikat sovjetike dhe te fqinjtë e saj. Gjithashtu, në kuadër të temave kryesore gjendet edhe përparimi i reformave në Rusi dhe zvogëlimi i arsenalit bërthamor të të dy vendeve, me çrast Klintoni kërkoi nga parlamenti rus të ratifikojë Marrëveshjen e reduktimit të mëtejshëm të armëve strategjike bërthamore STARTt-2 . 63

Pothuejse në të gjitha takimet në nivel të lartë të superfuqive, në kuadër të temave politike, siç transmetojnë mjetet e informimit, nuk lehet anash Gadishulli Ballkanik, ndërsa me të edhe vatrat e krizës dhe të luftës, me thirrje për kompromis, që do të ishte në të mirë të paqes, sigurisë dhe bashkëpunimit të gjithanshëm ndërmjet vendeve dhe popujve të rajonit, dhe jo vetëm ndërmjet vendeve fqinje.

1. 6. Politika dhe etika si faktor për krijimin e rrethanave të (mos)tolerimit Sfera e politikës dhe e sigurisë pa dyshim se janë segmente të

pandara, apo segmente të lidhura ngusht njëra me tjetrën, që paraqesin edhe një pasqyrë më të qart për sigurinë edhe nga këndi politik. Disa pikpamje fenomenin e politikës e fusin në sferën e komunikimit ndërnjerëzor, ndërsa në lidhje me këtë, duke theksuar komunikimin në mardhënjet politike, politikën e shpjegojnë së bashku me mjetet e tjera të komunikimit, siç janë për shembull, gjuha, shtypi, mediumet massive, reklamat etj.

Mjetet e informimit ndihmojnë në mënyrë me efektive të realizohet politika e orgnizuar massive, por ato nuk mund të barazohen me përmbajtjen e politikës. Mjetet e komunikimit, me infomimin e vet të arsyedhëm dhe të parsyeshëm apo të mëngët, mudn të ndikojnë

63 Shih, Slobodan Dimishkovski, Lufta, ushtria dhe politika, faqe 281-318 Globus, Shkup, 1994


65

pozitivisht dhe negativisht ndaj cilësisë dhe tempos në realizimin e një politike. Por ata nuk mund ta krijojnë politikën, nëse ajo nuk është nevojë potenciale e njeriut dhe interes historik i njerëzve.

Shpjegimi i politikës në kuptimin e anticipimit humanitar, ashtu si shpjegimet e tjera të ngjajshme të kësaj kategorie, është largë shpejgimit të vërtetë të një varg situatash nëpër të cilat realizohet politika e vërtetë e jetës shoqërore. Këto situata, siç na mëson historia, tërhejqin në vetvete edhe një terminologji të caktuar. Pasi shënojnë edhe konstelacione konkrete istorike të politikës dhe jetës politike, brenda në shoqërinë e polarizuar klasore, në kuptimin ideor, shpiejnë edhe në modifikime dhe devijime të ndryshme në mendimin tonë për politikën. Praktikisht, ato shënojnë dimenzionimin konkret historik të politikës të lidhura me zgjidhje të shumta rutinore-teknike gjatë realizimit të saj nëpërmjet institucioneve përfaqësuese klasore, përkatësisht shtetërore. Prandaj, historia më e re e shoqërisë klasike klasore është e mbushur me një numër të madh kategorish, të cilat kanë marrë edhe termat e tyre të këtij lloji: “shtet politik”, “reprezentim politik”, “strukturë politike”, “pushteti politik”, “sfera politike”, “kushtetuta politike”. etj.64

Në praktikë nuk është vështir të tregohen lidhjet e domosdoshme ndërmjet moralit dhe stabilitetit në sistemin politik, por në teori nuk është lehtë të tregosh të gjitha kundërthënjet në raport me: ideologjinë, politikën dhe moralin.

Përveç kësaj, çdo aktivitet shoqëror, veç natyrës së vetë të veçantë në vetvete përmban edhe përmbajtje morale dhe politike. Por, prania e elementeve morale dhe politike në të gjitha aktivitetet shoqërore të njerëzve, natyrisht, nuk do të thotë se nuk eksistojnë fusha të pavarura morale dhe politike dhe se ndërmejt tyre nuk ka kontakte, lidhje dhe ndikime të veçanta.

Pasi, politika bëhet dhe realizohet kryesisht në përmasa të gjera, ngjarja politike gjithnjë mban në vetvete përfaqësim, dmth,. realizohet politikisht në memër të dikujt, në emër të diçkaje, të diçkaje që që shtrohet si “interes publik”. Por, në lidhje me anën përfaqësuese të politikës, në kuptimin moral për politikën dalin pasoja të rëndësishme. Përfaqësimi politik, në instancë të fundit, objektivisht sjellë rreziqe për kualicion me ata të cilët duhet ti përfaqësojë. Kjo do të thot se në përfaqësimin politik është sjellje potenciale jo morale. Në këtë kuptim,

64 Stevan Gaber, Politika dhe shkenca politike, faqe 30-36, Shkup, 1975

Nazmi Maliqi

66

shteti, si përfaqësues më i lartë dhe më eminent i partisë në pushtet , për të gjithë ata që veprojnë në të, kijon kushte për jomoralitet në politikë.

Në varshmëri nga mundësia që konkretisht të formulohet, politika mund të jetë jopraktike dhe praktike për zgjidhje ditore. “Ja, pra pse njerëzit nuk do të jenë në gjendje të masin në mënyrë konkrete vlerat e sajë morale. Sepse dimenzionet kohore të politikësmund të ndikojnë për shqyrtimin e sjelljeve politike në aspektin e moralit .” 65

Në lidhje me problemin moral-politikë, me interes të veçantë është parimi i vjetër jezuit: qëllimi i arsyeton mjetet. Në politikë me rëndësi të jashtëzakonshme është raporti ndërmjet mjeteve dhe qëllimit, sepse në bazë të këtij raporti mund të krijohen kritere të ndryshme morale.Para së gjithash, qëllimi mund të jetë moral, por mund të jetë edhe amoral. Por, nga ana tjetër, edhe mjetet nëpërmjet të së cilave duhet të realizohet një qëllim i moraltë mund të jenë të tilla që e tjetërsonë anën morale nga qëllimi. Domethënë, në kuptimin moral muk mund të ketë mospajtim ndërmjet qëllimit dhe mjeteve të tij.

Raporti moral-politikë ndonjëherë shtron edhe dilema të tjera. Kështu, për shembull, moraliteti i politikës, jo pa arsye shpesh lidhet me mendimin për humanizmin. Por, në raportin e kundërt, dilema sjellë mendimi i përfaqësuar apstrakt për humanizmin. Sepse, mjetet më të cila shërbehet politika mund të dallohen, por edhe në forma dhe intenzitete të ndryshme të ndikojnë në njerëzit që t’i konsiderojnë si johumane. Në këtë kuptim, shpesh ndodh që forma ushtarake e intervernimit si veprim të shpallet edhe si humane. (E dretjta ndërkombëtare humanitare)

Përveç kësaj, duhet kuptuar edhe karakteristika eminente e të gjitha shkencave shoqërore, e cila është theksuar posaçërisht në shkencën e politikës. Në të gjitha këto fusha (të shkencës), nëpërmjet veprimit të ligjeve objektive, momenti relativ është theksuar në mënyrë specifike. Ky është supozim themelor për një qasje serioze metodologjike në këto fusha shkencore , veçanërisht në fushat e mardhënjeve politike. Por, nëse duam të nënvizojmë metodologjinë specifike, që është karakteristike për shkencat shoqërore në raport me ato ekzakte, kjo asesi nuk d të thotë se përpiqemi për relativizim në shkencat shoqërore. Veçanërisht për fushën politike është me dobi të kuptohet se emërimi i prezentimit programor nga ana e vet, kalon nëpër kundërthënje të karakterit human, ideor dhe metodologjik. E gjithë kjo i 65 Stevan Gaber, Politika dhe shkenca e politikes, faqe 68-80, Nasha Kniga Shkup, 1975


67

jep materjes shoqëroro-politike një veçori dhe dinamikë të posaçme e cila respektohet në analizat e teorive të ndryshme.66

Përfundimisht, çështja e anës morale dhe jomorale nuk shtrohet vetëm në politikë (kuptohet në kuptiminmë të ngushtë të fjalës, si sferë e orjentimit të njerëzve) , por edhe në drejtësi, ekonomi, letërsi, art dhe estetikë në përgjithësi. Nuk duhet harruar se në një masë të caktuar ndaj anës morale në politikë, në njëfarë mënyre ndikojnë edhe elementet e romatizmit të pranishëm objektiv në të. Politika realisht nuk mund të ekzistojë nëse në një farë mase nuk frymëzohet nga romantizmi. Dalldisja romantike (përdhosja) lehtë mund të transformohet në politikë jomorale.

Politika, filozofia dhe sociologjia Pa frymëzim filozofik dhe sociologjik, politika është e dënuar të

bjerë në pragmatizëm dhe të humbë perspektivën politike. Për këtë S. Gaber shprehet se “Këtë veçanërisht e theksojmë sepse një qëndrim i dokumentuar shkencor politik është i pamundur pa koncept filozofik, përkatësisht teorik shkencor për raportet e vlerave njerëzore dhe pa krijimin e kushteve të organizuara, një sistem i tillë nuk mund të realizohet. Pra, kufinjtë filozofik dhe politik përcaktohen shumë veshtitrë. Por, nuk duhet harruar edhe diç; historia është plotë shembuj që tregojnë se një numër i madh regjimesh reakcionare janë mbështetur në apsolutizimin e një pikpamje filozofike.67

I padiskutueshëm është edhe rroli i sociologjisë si shkencë mbi shoqërinë, në hulumtimin e zhvillimeve shoqërore dhe për raportet në mes grupeve të caktuara, raportet në mes individëve, ndryshimet zhvillimore, hulumtimi i fenomeneve të caktuara në shoqëri etj. Padyshim se, përmes hulumtimeve shkencore nga disa degë të Sociologjisë68 mund të përcaktohen edhe koncepte më të qarta për kuptimin që ka paqa, toleranca, zgjidhjeve paqësore të konflikteve etj.

66 Podunavac Milan, Morfologjitë themelore të rëndësishme të interesave politike në shoqërinë jugosllave 67 Sevan Gaber, Politika dhe shkenca politike, faqe 85, Nasha Kniga, Shkup, 1975 68 Sociologjia e familjes, sociologjia politike, e komunikimeve, sociologjia e moralit, e kulturës, e arsimit, sociologjisa politike, sociologjia ushtarake, sociologjia juridike, etj.

Nazmi Maliqi

68

Psikologjija politike Politika në jetën e njerëzve është shprehje e disa qajeve të tyre të

vetëdishme ndaj problemeve dhe interesave të përditshme. Mënyra e zgjidhjes së tyre i shpreh motivet dhe kërkesat e tyre të shumta të formuara në praktikë. I mbështetur, në radhë të parë në ekspozimin e tyre material e klasor, akcioni politik merrë përcaktimin e vet nëpërmjet nevojës së sjelljes masive, balansimit dhe organizimit programor.

”. . . Sjellja masive e njerëzve është si rezultat i njohurive të tyre për interesat dhe nevojat e përgjithshme dhe historike. Por, pasi interesat dhe nevojat dalin nga nga kushtet e ekzistencës konkrete materiale dhe shpirtërore, të cilat për të gjithë njerëzit nuk mund të jenë të njëjta, kundërthënjet socilae-politike janë bazë evidente për konflitktet e tyre politike.”69

Rruga e sjelljes indivividuale në atë të vetëdijshme kolektive dhe masive nuk është krejtësisht e drejtë. Pozicioni social, në masa relative mendimet e formuara publike, ndarjet politike, paragjykimet, kriteret dhe masat e sjelljes së grupeve, shtresave klasore- paraqesin bazën e sigurtë në të cilën subjektet i ballancojnë interesat dhe nevojat e tyre.

Të gjitha këto gjendje relative janë me rëndësi të jashtëzakonshme për psikologjinë politike. Për shkak të objektivizimit të tyre relativ, ekziston mundësia që nëpërmjet metodave dhe teknikave të shkencës bashkohore të mund të njohen në përgjithësi. Nëse nëpërmejt një studimi përmbledhës shfrytëzohen rezultatet e asaj teknike (hulumtimet e mendimit publik, anketat, intervistat, shkalla e sjelljes etj.) të bëjnë që praktika politike të fitojë një pasqyrë më reale për psikologjnë politike të masave.70

Shkencat politike Sipa lëndës së saj, shkencat politike hulumtojnë lëmi

fundamentale të cilat kanë peshë në organizimin e shoqërisë, hulumtojnë strukturat e sistemit politik, nga sfera politike, me përfshirjen e dukurive shoqërore në to, të cilat kanë të bëjnë me disa probleme kyçe siç janë:

69 Podunavac Milan, Morfologjitë themelore të rëndësishme të interesave politike në shoqërinë jugosllave 70 Sevan Gaber, Politika dhe shkenca politike, faqe 46-50, Nasha Kniga, Shkup, 1975 (Studimi psikologjik i sjelljes në grupe, Beograd, 1978)


69

kush e organizon shoqërinë, si dhe kush udhëheq me shoqërinë dhe si janë ndërtuar raportet në mes individit dhe bashkësisë apo shoqërisë.

Nëse hulumtohen raportet e individit me shoqërinë, veprimit të forcave të llojllojshme politike, diferencimi dhe promovimi i vlerave të përbashkëta për ndërtimin e një shoqërie stabile, pa dyshim se edhe në këto hulumtime toleranca do të paraqetit si faktor në identifikimin e vlerarave dhe limiteve të caktuara për identifikimin edhe të jo vlerave.71 Ajo, në fakt është aspekti i vërtetë i përpjekjes të shkencave politike që të arrijnë qëllimet të cilat i kanë proklamuar në njohjen e fenomeneve të ndryshme dhe atyre politike, për funksionimin apo organizimin e shoqërisë.72

1.7. Faktorët e aktivitetit politik73 Nëse hulumtohen raportet e individit me shoqërinë, veprimit të

forcave të llojllojshme politike, ndryshimi i raporteve në shoqëri duke e përfshirë edhe rrolin e politikës, pa dyshim se edhe në këto hulumtime faktorët e aktivitetit politik do të paraqeten si faktor në identifikimin e vlerarave dhe limiteve të caktuara organizative.

Aktiviteti politikë përcaktohet nga një varg faktorësh. Ato mund ti identifikojmë si: faktori- njeri, faktori- qëllim, faktori- organizim, faktori-natyra e problemit politik, faktori-mjete. Shpejgimi i raportit të faktorëve relevant për aktivitetin politik, në kontekst të konfliktit politik, dhe me këtë edhe të raporteve të forcave, paraqet njërin nga problemet më qënësor të teorisë dhe praktikës politike dhe në këtë kuptim i kushtohet kujdes i veçantë.

Faktori njeri është përbërje kryesore e aktivitetit politik. Me profilin e vet psikologjik, kulturor, intelektual dhe moral, njeriu është përcaktuesi i vërtetetë i politikës, i tajtuar si qëndrim aktiv ndaj realitetit që na rrethon.Prandaj duke e aktualizuar këtë faktor, në fakt flasim për

71 Sevan Gaber, Politika dhe shkenca politike, faqe 101-103, Nasha Kniga, Shkup, 1975 72 Marrë nga Ali Dida, Fillet e Sociologjisë, faqe 278, Univerziteti i Tetovës, Tetovë, 1997. Erik Vajl, Filozofia politike, Vepër e cituar, faqe 32 “Shkenca politike është si çdo shkencë tjetër. Për disa autorë kjo shkencë është një shkencë sintetike, në suazat e shkencave shoqërore. Politikologjia, shkenca mbi politikën, ka për detyrë harmonizimin e proceseve të ndryshme të shumta shoqërore dhe politike të njeriut dhe realitetit shoqëror-politik në kohën e caktuar. Politika kundron jetën e përbashkët të njerëzve, strukturën esencijale të shoqërisë. Prandaj, ajo në atë kuptim i takon filozofisë, por nuk është tërësi as kategori filozofike”. 73 Shih më gjërësisht: Pande Lazaraevski, Politika dhe strategjia, faqe 25-37, List, Shkup, 1995

Nazmi Maliqi

70

etikën e tij, për suazat e motivimit dhe qëllimit, për nivelin dhe drejtimet e aspiratave personale, për prjetimin e misionit të tij politik dhe për vizionin e tij politik; për nivelin intelektual dhe kulturor që atë e bënë të dallohet, për nivelin dhe cilësinë intelegjensës dhe aftësisë për pjesëmarrje ose përshtatje dinamike ndaj situatave të krijuara; për temperamentin dhe aftësinë për vetëkontroll dhe për një veprimtari të transformuar tërësisht; për vijat karakteristike, duke përfshirë edhe dimenzionin e përgjegjësisë dhe aftësisë personale për të marrë vendime. Aftësia dhe përgjegjësia përsonale, edhepse është rradhitur në fund, por kurrsesi nuk është e fundit për nga rëndësia, sepse politikën drejtpërsëdrejti e analizojnë, e krijojnë dhe e zbatojnë njerëz konkret të cilët kanë motive të ndryshme dhe të cilët dallohen me nivele të ndryshme të diturisë, imagjinatës, mjeshtrisë, besimit dhe etikës etj.

1.7.1 Politika dhe toleranca Nevoja e ndyshimeve, përkatësisht rregullimit dhe çregullimit të

disa aspekteve të jetës shoqërore, projektohet publikisht si çështje politike dhe paraqet hyrje në tolerancën politike, si faktor për ruajtjen e paqes dhe sigurisë. Pastaj, paralajmërimin për kundërthënjen aktive të interesave, qëllimeve dhe pikëpamjeve në lidhje me çështjen konkrete politike ndërmjet subjekteve politike të cilat kanë forcë respektive, e cilësojmë si problem politik.

Interesat, vlerat, forca, pushteti, autoriteti, procesi politik dhe ambienti politik- e bëjnë realitetin e sferës politike, njohja dhe të kuptuarit e të cilit është vendimtare për validitetin e politikës që krijohet dhe që bëhet. Toleranca politike është themeluar në mënyrë interesante, gjë që bënë të qartë se kur kemi parasysh se paqeja dhe siguria janë dukuri dhe procese shoqërore në të cilat palët e prezentuara, nëpërmjet manifestimeve të ndryshme, do të mbrojnë interesa të caktuara, përkatësisht do të arrijnë qëllime të caktuara, ndër palë nuk mund të ketë humbës.

Toleranca politike zbatohet në jetë nëpërmjet realizimit të akcioneve të parapara, përkatësisht me reagimin e moderuar ndaj zhvillimeve momentale, duke pasur parasysh rëndësinë e paqes dhe sigurisë. Toleranca politike është dukuri politike në të cilën vjenë shprehet politika si mjeshtri, përkatësisht si aftësi dhe shkathtësi reale e


71

një aktori konkret politik që të përfitojë maksimalisht nga ajo që rrethanat objektive e ofrojnë.74

Pozicionimi i subjektit politik për tolerancë, përkatësisht për tolerancë politike, nënkupton përgatitje paraprake, përkatësisht mobilizimin e subjektit politik, si dhe animimin, motivimin dhe pengimin e të gjithë bartësve të angazhmanit të opservuar politik (funkcionarët, aktivistët, simpatizantët). Qëllimi i studimeve të politikës bashkohore dhe të tolerancës politike, ndër të tjera qëndron në sigurimin e përgatitjeve përgatëse të subjektit politik; që ata të orjentohen, të organizohen dhe të zbatohen në atë mënyrë që të sigurohet efikasitet për arritjen e atyre qëllimeve, Toleranca në politikë do të arrihet nëse ajo është demokratike dhe humane, nëse në të reflektohen interesat e qytetarëve, nëse të të udhequrit e shtetit arrihet dhe realizohet me konkuurencë reale brenda një gupacioni të caktuar politik dhe me oraganizim tjetër politik. Por, edhe në këtë rast duhet të plotësohen të gjitha rregullat e respektimit të ligjeve nga ana e individëve dhe partive politike, e ligjeve që shpien në harmonizimin e përhershëm ndërmjet lirive dhe normave individuale të jetës së përbashkët, sepse ajo që e përbën shtetin juridik në kushte bashkohore, është arsyeshmëria e ligjeve, përmbajtja juridike që kanë ato.75

1. 7. 2. Shteti juridik, politika dhe toleranca Pasi demokracija niset nga njeriu, dhe jo vetëm nga forumet dhe

institucionet, ajo edhe shtetin e shëndrron në njeri të objektivizuar. Në procesin shoqëror, demokracija mundësonë të përgjithshmen dhe të veçantën dhe në të shteti politik vehet si formë e veçantë e ekzistencës së popullit. Elementi zhvillimor demokratik është përmbajtur në iniciativën në rritjen graduale të qarkut të qytetarëve, të cilët, në këtë mënyrë, i mbronë shteti.

Tejkalimi i kundërthënjeve ndërmjet subjektives dhe objektives mund të paraqitet si objekt i një emacipimi të ardhshëm. Por, asnjë sistem nuk shpërndahet gjersa të mos i shfrytëzojë supozimet e ekzistencës së vet dhe gjersa nuk i çonë deri në fund kundërthënjet e

74 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe 39-52, Defemi, Zagreb 1993 75 Pande Lazarevski, Politika dhe strategjia, List, Shkup, 1995

Nazmi Maliqi

72

veta. Së këndejmi, nuk mund të bëhet fjalë për fillimin e ndonjë lloji tjetër të emacipimit gjersa nuk përfundon emacipimi politik.

Pikërisht përfundimi i emacipimit politik nënkupton vendosjen e shtetit i cili nuk mund të apstrahohet nga dallimet e individëve, që nuk do të thotë se këta individë, pjesëtarë të tij, të apstrahohen nga këto dalime. Shteti duhet të i ndërpret dallimet e pakuptimta ndërmjet njerëzve në kuptimin që këto dallime të mos kenë ndikim ndaj ekzistimit të tyre në sferën e përgjithshme. Vetëm në këtë mënyrë shteti mund të ndërtohet si i përgjithshëm, pavarsisht nga elementet e posaçme. Në kontekstin e përkryerjes së emacipimit politik çështja e bazës legjitimuese të pushtetit Sovran zëvendësohet me çështjen thelbësore për vendosjen e sovranitetit, përkatësisë për mudësinë e automatizimit të tij. Në fakt, bëhet një çvendosje e dyfishtë e sovranitetit; tek bashkësia ndërkombëtare dhe tek individi.76

Së këndejmi edhe për vendet në tranzicion hapen pikëpamjet e emacipimit politik në procesin zhvilimor drejt demokracisë politike dhe shtetit juridik.

1. 7.3. Dallimet kulturore dhe (dez) integrimi shoqëror Problemi i dallimeve kulturore dhe integrimi shoqëror është

shumë aktual për shoqëritë në të cilat bëhen ndryshime epokale nga një sistem shoqëror në tjetrin. Përkatëisht, ndryshime që do të zgjasin shumë dhe të cilat janë karakteristike për shoqëritë në tranzicion, ndër të cilët gjendet edhe Republika e Maqedonisë.

Dallimet kulturore, nëse shihen nga aspekti stratifikues (shtresor) ose nga aspekti etnik dhe racor, nuk krijojnë pluralizëm sistematik dhe multikulturë, dhe as që shpiejnë në padurueshmëri apo konflikt etnik dhe racor. Një gjë e tillë ngjanë në kushte të caktuara historike dhe shoqërore në të cilat kundërthënjet ekonomike, socilae dhe politike, si dhe qëndrimet ideologjike dhe të vlerave të grupeve etnike dhe racore janë keqësuar dhe kundërvënë dhe të cilat sitemi global shoqëror nuk mund ti zgjidhe në kohën e duhur.

Se cilat elemente do të mbisundojnë në komunikimin kulturor dhe se a do të ketë mbyllje në shoqëritë e përzjera etnike- dallime kulturore veçori dhe elemnte dhe karakteristika të përbashkëta- varet

76 Mirjana Najçevska, Shteti Juridik, faqe 7-25, List, Shkup, 1995


73

nga shumë faktorë dhe nga rrethanat historike. Kështu, në vendet ish socjaliste pasojë e natyrshme e lëvizjes së demokracisë, në radhë të parë, për ekonmi tregu dhe pluralizëm politik, ishte dukuria e theksuar e dallimeve kulturore, pluralizmi kulturor, si dhe dukuria e konflikteve sociale, politike, territoriale dhe etnike.77

Vetë koncepti dallime kulturore nuk do të thotë vë vetvete integrim kulturor dhe etnik në shoqëritë mulikulture, dhe as konflikt etnik dhe kulturor. Dallimet kulturore apo etnike bëhen faktorë të integrimit shoqëror apo të konfliktit etnik në një periudhë të caktuar historik dhe të kushteve të posaçme në të cilin gjendet forma konkrete e shoqërisë globale.

Mostoleranca dhe ekskluziviteti kombëtar, etnik dhe konfencional pothuejse në mënyrë të pashmangshme paraqiten në steriotipet e çrregulluara dhe sugjesitv pozitiv për karakteristikat e kombit vetjak ose të grupit konfencional dhe të stereotipeve negative në prezentimin e veçorive të grupeve të tjera kombëtare, etnike dhe konfencionale. Në shprehjet e stereotipeve ekstrem nacionalist është qëndrimi “ i pamundësisë për të jetuar së bashku me grupet dhe bashkësitë e tjera nacionale”, i cili e përshpejton procesin e konfliktit ndëretnik dhe dezintegrimin shoqëror në çdo shoqëri globale. 78

Integrimi kulturor evropjan nuk është i mundshëm pa krijimin e strategjisë evropjane për zgjidhjen e çështjeve të të ddrejtave të njeriut, të pakicave kombëtare dhe të grupeve të tjera, pa iu përmbajtur parimit të reciprocitetit të këtyre të drejtave dhe pa zvogëlimin e hendekut drastic ndërmjet të pasurve dhe të varfërve në disa vende të caktuara, veçanërisht te ato që gjenden në tranzicion. Në ksuhte të këtilla të gjallërimit të strategjisë evropjane për dallimet kulturore ndërmjet gupeve nacionale dhe etnike do të mund të flitet si për begatim shpirtëror dhe urë e mirkuptimit të ndërsjellë, tolerancë, mirëbesim dhe plotësim. Kultura është mënyrë e jetesës, dashuri ndaj njeriut, pa marrë parasysh prejardhjen e tij etnike dhe konfencionale.79

77 Petre Georgievski,, Dialog, nr.9, faqe 115-122, Shkup, 1992 78 M. Tasheva, Kombet, nacionalitetet, Nacionalizmi, Dialog, nr.1. Shkup,1992 79 Shih: Gani Bobi, Pardoksi kulturor, Dugagjini, Pejë, 1997

Nazmi Maliqi

74

1.8. Çështjet ideore të zhvillimit të njeriut Raporti botëror për zhvillimin njerëzor i vitit 1995, i përgatitur

nga UNDP, për këtë problematikë, ndër të tjera konstaton: “Në vitet 1980, buxhetet u balancuan në llogari të debalancit të jetë së njeriut. Çfarë është domethënja e zhvillimit nëse ai bëhet në dëm të jetës së njerëzve?… Radhitja e indikatorëve të zhvillimit të njerëzimit hapi një garë të shëndoshë ndërmjet të vendeve për përmirësimin e pozitës së tyre. Propozimet në raportet e zhvillimit të njeriut kanë nxitur një dialog në përmasa botërore. Qëllimi i zhvillimit është që t’i zgjerojë të gjitha mundësitë njerëzore, dhe jo vetëm të ardhurat, ashtuqë konceptin e zhvillimit të njerëzimit e orjenton nga shoqëria e tërësishme, dhe jo vetëm në ekonomi. Çdo temë në modelet tradicionale të zhvillimit duhet të përfshihet edhe nga aspekti i përparimit të njerëzve. 80 Në këto citate të raporteve të Kombeve të bashkuara dhe të disa autorëve të vendeve perëndimore, plotësisht qartë dhe në mënyrë eksplicite janë nënvizuar edhe pikëpamjet për aspektet sociale të transformimit, me qëllimin e fundit përmirësimin e gjendjes së njërëzve të lënë pas dore etj. Pasi këto mendime janë shprehur në burimet për të cilat nuk mund të thuhet se janë të ideologjizuara (në kuptimn negativ të fjalës), ato pranohen pa diskutim, dmth, si vlera bashkohore humane e etike, të cilat kuptohen vetvetiu.

Me gjithë këtë, koncepti i zhvillimit të njerëzimit, orjentohet jo vetëm në sigurimin e ekzistencës jetësore, por të sigurohen edhe shanset për përparimin e njerëzve në të gjitha sferat e jetës, sipas aftësive personale dhe rrethanave, dhe jo vetëm sipas mundësive personale materiale; shanse për shkollim, për aftësim professional, për punësim, për përsosje të përhershme, për participim, për emancipim, për rehabilitim etj. Këtu përfshihen edhe cilësitë e jetesës; banimi, shëndeti, kultura, rekreimi, mjedisi jetësor, pastaj liritë qytetare, barazia nacionale, barazia ndëmjet gjinive, planifikimi i familjes, pjesëmarrja në komunikimet ndërkombëtare etj.

Si duket kërkesat janë kryesisht të idealizuara dhe nëse vazhdohet kështu do të paraqitet rreziku të formohet ideologji e vërtetë ose idetë të orjentohen në demagogji të vërtetë. Prandaj, këtu vijnë në

80 UNDP, Human Development report,1995


75

shprehje disa drejtime të politikës, dmth, pa ndonjë programim strikt. Gjithashtu, këtë shtrohet edhe detyra e politikës të sigurojë shanse për përparimin e njeriut. Në praktikë rezultatet do të varen nga mudnësitë reale të vendit të caktuar dhe të periudhës së caktuar, që do të thotë: niveli i zhvillimit, dinamika e zhvilimit, problemet e trashëguara, rëndësia e problemeve të reja dhe veçënërisht nga mundësia e ngarkesës fiskale të të ardhurave kombëtare.

UNDP nga Njy Jorku ka ngritur iniciativë për realizimin e reaportit për zhvillimin njerëzor në Republikën e Maqedonisë në vitin 1997 nëpërmjet Programit të OKB për zhvillimin njerëzor në Evropën Qendrore dhe Jugore, me pjesëmarrje edhe në takimet dhe konferencat e planifikuara, këmbimin e raporteve nacionale me vendet e tjera të rajonit, bisedat për shkëmbime të përvojave, etj. Ministria e zhvillimit të Republikës së Maqedonisë është bartës i autorizuar i projektit për Maqedoni.81

1.8.1. Konventa evropjane për mbrojtje nga tortura dhe sjelljet çnjerëzore Shtetet anëtare të Këshilit të Evropës, nënshkruese të kësaj

Konvente, duke pasur parasysh dispozitat e Konventës për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut:

Duke përkujtuar se sipas nenit të kësaj Konvente “ asnjë nuk mund ti nënshtorhet torturës dhe sjelljes çnjerëzore dhe nësnshtrimit apo dënimit”,

Duke konstatuar se njerëzit të cilët llogariten si viktima të shkeljes se nenit 3. Mund të thirren në mekanizmin e theksuar në këtë Konventë:

Të bindur se mbrojtja e personave të privuar nga liria, nga torturat, nga sjellja çnjerzore dhe nështrimi ose dënimi mund të përforcohet me mjete joligjore të karakterit preventiv, nëpërmjet vizitave të të burgosurve, shtetet nëshkruese u pajtuan për sa vijon: “Formohet komitet Evropjan për mbrojtje nga tortura dhe sjellja çnjerzore ose nënçmimi apo dënimi. Nëpërmjet vizitave, Komiteti i bënë mbikqyrje sjelljeve me personat e privuar nga liria me qëllim, nëse

81 UNDP, Human Development report, 1997

Nazmi Maliqi

76

është e nevojshme, të përforcojë mbrojtjen e tyre nga tortura dhe sjlellja çnjerzore e nënçmimi apo dënimi”.82

Mostoleranca nacionale Përkundër proceseve progresive dhe ndryshimeve të

përgjithshme që e karaterizojnë hapësirën e gjërë evropiane dhe që paraqesin bazën e bashkëpunimit, integrimit dhe lidhshmërisë, për fat të keq jemi dëshmitarë të mostolerancës së ndryshme ndërnacionale.

Paraqitja e nacionalizmit destruktiv si formë e mostolerancës politike, paraqet frymën iracionale, mentalitetin megaloman. Parë objektivisht, nacionalizmi është cënim praktik dhe kontestim i rregullimit ekzistues shoqëror.

Nacionalizmi destruktiv përpiqet për vënien e ekskluzivitetit nacional përkundër tolerancës nacionale, madhërimin e kombit të vet, duke nënçmuar kombet e tjera, përkundër vlerave të vërteta të historisë dhe kulturës të çdo populli, krijimin e pengesave të shumta që të arrihet lidhshmëria ndërmjet njerëzve dhe ideve, përkundër lëvizjes së lirë të njerëzve dhe ideve; mitologjizimi e të kaluarës historike, përkundër nevojave civilizuese të demitologjizimit të jetës, personalitetit dhe ideve; nënçmimin e çdo partikularizmi dhe separatizmi përkundër bashkëjetesës dhe lidhshmërisë të barabartë dhe bashkimit të të gjithë popujve; homogjenizim në baza nacionale, që është rrezik permanent për cënimin e drejtpërdrejtë dhe të tërthortë të integritetit territorial dhe moral të një populli dhe një kombi dhe që mund të jetë fatal për marrëdhëniet elementare ndërmjet njerëzve, përkundër dialogut permanent në baza të barabarta, si parakusht për perspektivë më të sigurtë dhe më të denjë.

Përkundër nacionalizmit të arsyeshëm, nacionalizmi destruktiv nuk lejon zhvillim të kuptueshëm, çon drejt urrejtjes, jotolerancës, demagogjisë dhe propagandës doktrinare, siç tregon edhe shembulli me ish-Republikat jugosllave, “kur thuhet se nacionalizmi do të shkaktojë luftë e cila nuk do të thotë fillim i krizës vetëm në Ballkan, por edhe më gjërë, ndërsa politikanët e Bashkimit Evropian dhe OKB-së rinin dhe

82 Neni 1 i Konventës Evropjane, Strazbur, 26.11.1987, Shih: Këshilli i Evropës, Udhëzues i shkrutër nëpër konventën Evropjane për të drejtat e njeriut.


77

mendonin se problemi do të zgjidhej në rrugë paqësore, që u tregua si vlersime të gabuara”.83

Ngjarjet aktuale sociale, ekonomike dhe politike e plotësojnë përmbajtjen konkrete të glorifikimit të qenies kombëtare, me ç‘rast bërthama racionale e nacionalizmit shpërthen me emocione të fuqishme të mostolerancës dhe mosdurimit ndaj të tjerëve, ndërsa me këtë realizohet mosshpresa dhe pasiguria nëpërmjet krijimit të ilozioneve për siguri dhe qëndrueshmëri në kombin e glorifikuar. Prandajë tensionet e pranishme ndërnacionale shumë lehtë mund të shpërthenjnë në konfrontim të drejtpërdrejtë, me çka në fakt krijohen kushte për tu dëshmuar “nacionalizmi dhe drejtësia e veprimeve të cilat bëhen në emër të tij.” Në jetën shoqërore e politike, nacionalizmi manifestohet në forma të ndryshme, si: shovinizëm, separatizëm, unitarizëm, iredentizëm etj.

Dëmi nga mosdurimi ndërnacional shumë qartë e theksojnë filozofët Ruso, Herder dhe Kanti, të cilët, edhe pse të lidhur ngushtë me atdheun e tyre, duke theksuar karakteristikat kryesore të tij (gjuhën dhe traditat), nuk harrojnë që të theksojnë faktin se e tërë shoqëria është atdheu më i gjerë dhe më i lartë, përkatësisht se nacionalizmi, i cili nuk i trajton të gjithë njerëzit si të njëjtë, pa marrë parasysh forcën e tyre, paraqet jo vetëm mostolerancë, por edhe rrezik permanent për shpërthimin e konflikteve të përmasave të gjera.

I parë nga prizmi i zhvillimeve bashkohore në mardhënjet ndërkombëtare, pohimin e mësipërm mund të hasim edhe në fjalën e kancelarit gjerman Helmut Kol, i cili, më 5 maj të vitit 1992, duke folur para Kombeve të bashkuara, deklaroi se nuk duhet mbyllur sytë para ringjalljes së nacionalizmit në stilin e shekullit të XIX në Evropën Lindore dhe Juglindore, i cili tregon tendenca të rrezikshme ekspansioniste. “Në fund të këtij shekulli nuk duhet të lejohet që problemet etnike dhe territoriale të zgjidhen në atë mënyrë siç u zgjodhën në fillim të këtij shekulli, kur pasojat qenë katastrofike”. 84

Këtë e theksojmë aq më shumë edhe për faktin se konfliktet nacionale në hapsirën e ish Jugosllavisë aq tepër u keqësuan të cilat shkaktuan konfrontim të ashpër etnik, gjersa edhe luftë, për të cilën meritë më të madhe ka i ashtuquajturi nacionalizëm i ri me aspekt dominues emocional për integrimin e traditave të ndryshme 83 M. Tasheva, Kombet, nacionalitetet, Nacionalizmi, Dialog, nr.1.Shkup, 1992 84 Nova Makedonija, Shkup, 07.Maj 1992

Nazmi Maliqi

78

megalomane për dominim me dhunë, duke i shfrytëzuar potenciajalet shtetërore të Jugasllavisë së mbetur.

1.8.2 Karakteristikat themelore politike të tranzicionit demokratik Nga shkencat shoqërore, posaçërisht sociologjia merret me

studimin e tipologizmave të ndryshme të shoqërisë. Sociologët na mësojnë se me shoqëri nënkutojmë dimenzioin e posaçëm të realitetit që buron nga esenca e përgjithshme e njeriut, si tërësi e mardhënjeve që vëhen ndërmjet njerëzve me të cilat ata realizojnë veprimtari të caktuar.

Politika është koncept që globalisht mund të sintetizohet në rregulla të përcaktuara në bashkësinë shoqërore, me ndihmën e së cilës një subjekt i caktuar realizon ndikimin dhe bënë operacionalizimin e projektit të vet programor. Gjallërimi i projektit të tillë është veprimtari e vetëdishme dhe e organizuar e strukturës në pushtet, më qëllim që të sigurojë rendin dhe rregullimin juridik në bashkësi.85

Në historinë e shkencave shoqërore, veçanërisht të shkencave politike, gjatë përcaktimit të politikës si koncept, paraqiten qëndrime të shumta, kundërthënës, kundërshtues, por edhe përjashtues.86 Koncepti i politikës i përfshinë të gjitha format dhe llojet e akcione shoqërore të vetëdishme me të cilët sigurohet zgjidhja e kundërthënjeve shoqërore, përkatësisht e zhvillimeve shoqërore.87

Në bazë të kësaj që e prezentuam, shtrohet pyetja cilat gjëra janë politike? Përgjigjia është e thjeshtë; çdo gjë që ka lidhje me politikën. Para në përgjithësi, kemi të bëjmë me tërësinë e mardhënjeve më të cilat synohet të drejtohen aktivitetet ose të vendoset pushteti në një mjedis të caktuar. Ana politike, domosdo, përfshinë sferën politike. Sfera e politikës është tërësi, realiteti shoqëror në të cilin ekziston zona e veprimit të pushtetit, të forcës, por njëkohësisht paraqet edhe pushtetin shtetëror i cili nuk i ndalon ose vetëm merret me to në përgjithësi.88

Marrë në përgjithësi, me fjalën politikë nënkuptohet, në radhë të parë, dimenzioni i aktivitetit shoqëror, në të cilin individi social siguron

85 Shih më gjërësisht: Kitanovski Lazar, Ndarja e pushtetit, faqe 169-175, Anisko, Shkup,1996 86 Shih Jovan Gjorgjeviq, Parathënje e librit; Xhan Mejno, Hyrje në shkencën e politikës, Lidhja e shoqatave të juristëve të Jugosllavisë, Beograd, 1961 87 Klimoski Savo, Sistemi politik, Shkup, 1997 88 Kitanovski Lazo, Ndarja e pushtetit, faqe 48- 54, Aniskop,Shkup,1996


79

identitetin e vet specifik. Identiteti gjithnjë mbështetet në përkufizime. Ana personale nënkupton diç tjetër dhe gjithnjë ajo e ndryshmja është e vetme, veçanarisht e përbashkëta. Prandaj politika është harmonizuar në sistemin e qëllimit dhe të mjeteve; si kompleks i përcaktimeve programore, drejtim dhe formë e luftës politike; raport i posaçëm specifik që e shpreh totalitetin e mardhënjeve shoqërore (ekonomike, sociale, kulturore, etj). Partitë politike në fazën e tranzicionit demokratik, janë element i rëndësishëm në përmbajtjen e proceseve politike. Pikërisht nëpër procesin politik, nëpërmjet shprehjes të anës politike, në fakt, shprehen edhe dimenzionet e identitetit të partive politike.

Dominimi politik Forca politike është koncept shumëdimenzional.Me të

nënkuptojmë sundimin e natyrës dhe sundimin e njeriut. Sundimi i natyrës është vetëm forcë shpirtërore. Ajo mbështetet në njohjen e ligjeve që sundojnë në natyrën e jashtme dhe shërbejnë që ajo të jetë e dobishme për njeriun. Një domethënje e këtillë është bazë për produktivitetin e çdo shoqërie.

Në disa hulumtime të disa autorëve të vendeve perëndimore, plotësisht qartë dhe në mënyrë eksplicite janë nënvizuar edhe pikëpamjet për aspektet e forcës politike se është forcë sociale koncentruar te shteti. Ajo involvon sundimin ndaj njerëzve dhe synon të ndikojë në sjelljen e pushtetit shtetëror. Bartësit e forcës politike shpesh janë detyruar të nxisin reagime racionale dhe emocionale tek të nënshtruarit dhe t’i nxisin, drejtpërdrejtë ose tërthorazi, t’i ndjekin urdhërat e qeveritarëve. Nëse nuk mund ta bëjë një gjë të tillë, sunduesi duhet të përdorë forcën, ndërsa në instancë të fundit t’i likuidojë të nënshtruarit.89

Instrument i dytë i rëndësishëm është sfera e aktiviteteve ekonomike, që kryesisht mbetet jashtë zonës së shtetit dhe intervenimit administrative. Shteti politik liberal e thekson themelin e vet në kufizimet materiale.90

Së këndejmi, edhe forca e shoqërisë qytetare (prona, familja, e drejta e kontraktuar, momentet e ngjyrave etnike dhe politike etj.) 89 Frank Neuman, Shteti demokratik dhe autokratik, Naprjed, Zagreb, 1974 90 Savo Klimoski, Sistemi Politik, Shkup,1997

Nazmi Maliqi

80

gjithsesi paraqitet si instrument i rëndësishëm i kufizimit, kontrrollit dhe zbutjes së pushtetit politik (veçanërisht në zonën më të fortë, në sferën e aparateve represiv shtetror). Funkcioni mbrojtës i shoqërisë qytetare mund të prezentohet ashtu siç ka treguar Hegeli, si një sistem i kufizimeve kontrukcionaletë atij pushteti. Ky sistem i organizimit politik të shtetit është vetëm “pozitë e shpërnfarë e shoqërisë qytetare pas së cilës qëndron sistemi i ndërlikuar glomaz i fortifikimit të kësaj shoqërie.”91

Mund të konstatohet se demokracia nuk është vetëm zbatim i ligjit të shumicës, por në të njëjtën masë edhe respektim i pakicës. Gjithashtu demokracia është e pakuptueshme pa parlament, pa sindikata, pa parti politike dhe forma të tjera dhe shoqata të iniciativave dhe akcioneve qytetare.92

1.8.3. Ndryshimet e politikës prej

konfrontimit në akomodim Edhepse ndryshimet shoqërore kanë shumë gjëra të përbashkëta

me ndryshimet në natyrë, por prapëseprap i kanë karakteristikat e tyre. Kështu për shembull, braktisja e rregullimit komunist në vendet e Evropës juglindore dhe kalimi në rregullimin kapitalist, do të thotë ndryshim i bazave të politikës, duke kaluar në një sistem shoqëror i cili deri dje konsiderohej si armik. Në këtë kuptim, shtrohet pyetja e thjeshtë; cilët janë ato ligjshmëri që i shkaktojnë këto ndryshime?

Duke marrë parasysh se ndryshimet e politikës nga konfrontimi në përshtatje paraqesin process të konverzionit, dallojmë tre nivele që kontribuojnë për këtë konverzion, dhe ato janë:

1. Udheqja e lartë politike, 2. elita, 3. masat e gjera popullore. Kur ndryshimet “diktohen” nga lartë, kjo do të thotë se pushteti

është i centralizuar në piramidën shtetrore. Ndërsa kur shkaqet për

91 Franc Neuman, Shteti demokratik dhe autokratik, Naprjed, Zagreb, 1974 92 Blagoja Brajanovski, Parlamentarizmi modelet dhe përvojat, faqe 94-103, Misla, Shkup,1994


81

ndryshime politike është elita, në praktikë mund të paraqiten shumë modalitete.93

Sot pothuejse të gjitha takimet të udheqësve shtetëror evropjan të vendeve relevante propagandojnë aktivitete të moderimit sepse neve sot jetojmë më shumë në tranzicion se sa në transformim të vërtetë. Këto dy gjëra duhet të mendohen mirë.

Ndërsa tani prej vitit 1994 e këndej çdo shtet që sinqerisht përpiqet të hyjë në NATO ose në BE, duhet t’i evropjanizojë ligjet dhe aktet e veta, domethënë kushtetutën dhe sovranitetin e vet t’ia përshtasë nevojave të tërësisë evropjane, pjesë e së cilës dëshiron të bëhet. Këtë e bëjnë edhe të gjitha shtetet në rajonin ballkanik të cilat nuk përpiqen të evropizohen me metoda politike ballkanike. Në shtetet demokratike sundon demokracia sovrane, ndërsa ajo nuk mund të varet nga ndonjë disponim momental, aq më pak nga disponimi dhe konceptet e politikanëve të caktuar, pa marrë parasysh këmbënguljen e tyre për të vepruar ndryshe.

Rruga për në NATO dhe integrimin evropjan shkonë nëprmjet itegrimeve rajonale dhe stabilizimit të mbrendshëm të shteteve kandidat. Janë të qarta analizat se vendet e rajonit nuk mund të kërkojnë nga vendet e Evropës asgjë nga ajo që ata nuk mund t’i japin njëri tjetrit. Kjo rrugë e vetme është e gjatë, ndërsa kërkon edhe shumë mirëkuptim. Për fat të keq, jo fort rralë disa subjekte politike të këtyre hapsirave sillen sikur më tepër e dëshirojnë izolimin se varshmërinë integruese, që gjithë se si është në dëm të tyre.

Në periudhën tranzicionale si më qënësore janë veçuar radhitja dhe ndikimi që kanë subjektet politike me shenja kombëtare. Në këtë kontekst është edhe orjentimi kah ndikimet e jashtme. Me përgatitjen e analizës, veçanërisht të faktorit ndërkombëtar, lehtë mund të gjendet një balanc politik sipas të cilit do të ishte i mundshëm stabiliteti i rajonit.

Adaptimi i ligjeve shtetërore me Konventat ndërkombëtare që prekin sferën e të drejtave dhe lirive të njeriut, është praktikë e shume shteteve në botë. Ligji i ri për urrejtje racore në Australinë multikulturore parasheh dënim me burg për nxitjen e urrejtjes dhe dhunës racore, shkaktimin e ndarjes në spektrin politik dhe intelektual të shoqërisë australiane, si dhe huti në në kuadër të vetë bashkësisë etnike.

93 Domestics Dynamics of Change from Confrontation to acommadation polices, Research Monograpf no.38 Princetion Univerzity,1973

Nazmi Maliqi

82

Rëndësia dhe pasojat e miratimit të tij janë edhe më të medha sepse, parë historikisht, politika australiane e emigrimit deri në vitin 1973 bazohej në platformë raciste, embargove dhe restrikcioneve, ndërsa parë realisht, edhe sot padrejtësia dhe dikriminimi emigrues ende eksistojnë edhepse përkrahet multikultura.

Për anën reale të problemeve të trashëguara në vendet ballkanike, Ivan Toshevski konsideron se: “Në politikë asnjëherë nuk duhet pasur iluzion, pra edhe në pikëpamjen e kufijëve, në kuptimin se ata janë vënë njëherë e përgjithmonë. E dimë nga historia se kufinjtë kanë ndryshuar shpesh, se eksistonë një parim sipas të cilit kufinjtë ndryshojnë lehtë me forcë dhe se një gjë e këtillë në njëfarë mënyre arsyetohet, prandaj në deklaratat e këtilla, padyshim në radhë të parë, duhet të shohim interesin e ndonjë force për ndryshimin e kufinjëve, ndërsa nga ana tjetër duhet të shohim se si është gjendja jonë reale, dhe se a është dëshira e tyre vetëm dëshirë ose mund të bëhet edhe element i procesit të ndryshimit të kufinjëve.94

Pastaj për ballafaqimin me realitetin e problemeve të trashëguara, L. Peroviq në intervistën për Pulsin, ndër të tjera, shpjegon se: “S’ka dyshim se, nga perspektiva e luftës, është mjerimi social, shuarja e shkencës dhe kulturës, zvogëlimi i rëndësisë së lirisë; nga perspektiva e egërsisë dhe dhunës- periudha që mbetet prapa nesh fillon të na duket e artë. Por, gjithsesi shtrohet pyetja- çfarë i la ajo periudhë gjysëm shekullore kohës së sotme, cilat janë qelizat e realitetit të padurueshëm të futura në të.”95 1.8.4. Mediumet dhe politika

Problematika e tolerancës është shënuar edhe në sferën e

informimit. Në kët pjesë më tepër do të shërbehemi me mendimet e Rajner Gajsler (Rainer Geisler) (1973) i cili shënon dy lloje manipulimesh, të cilat nuk duhet të kuptohen si të kundërt: a) elemente të caktuara, përkatësisht një klasë, i pushtojnë mediumet massive, b) me ndihmën e mekanizmave tregtare-ekonomike zhvillohet kulturë massive apolitike. Pastaj Gajsler i thekson edhe pesë lloje të përmbajtjeve manevruese:

94 Puls, Intervju, Ivan Toshevski, Shkup,12 nëntor, 1993 95 Puls, Intervju, Latinka Peroviq, 14 janar, 1994, Shkup


83

1. Përmbajtjet integruese, pa kritikë të gjendjeve eksistuese shoqërore dhe politike;

2. Izolimin e fateve individuale nga suazat e dhëna shoqërore; 3. Informata relevante politike është nga sasija e parëndësishme

në krahasim me përmbajtjet argëtuese; 4. Kufinjtë ndërmjet informatës dhe argëtimit fshihen; 5. Depolitizimi cilësor i informative pa lidhshmëri të

hollësishme. Në pikpamjen e ndikimeve manipulative stabilizuese të sistemit,

Gajsler theksonë zvogëlimin e diskutimeve në kuadër të grupeve primare, mosinteresimin për çështjet politike, dobësimin e aftësisë për reflekse kritike, përmirësimin e mardhënjeve eksistuese, si dhe mugesën e mundësisë për të depërtuar në tendencat shpjeguese përballë masës së argëtimit, reklamës dhe politikës së depolitizuar.96

Në disa hulumtime të disa autorëve të vendeve perëndimore, në mënyrë eksplicite janë nënvizuar edhe pikëpamjet për aspektet e informimit Herbert Markuze (Herbert Markuse) vë në dukje rëndësinë qendrore të mediumeve masive për manipulim me nevojat, përkatësisht me krijimin e dridhjeve represive. Markuze, në vitin 1970, shkruan: “Mosfunkcionimi i Televizionit dhe mediumeve të ngjajshme bëjnë të mundshme arritjen e asaj që kundërthënjet eminente të sistemit nuk munden, dhe kjo është rënja e sistemit.” Veprimi politik nuk është vetëm veprim për zbatim, por edhe çështje e inskenimit nga aspekti i aktivitetit të mediumeve.

Mandej sociologu italian Vilfredo Pareto97 (1962) e mbronte tezën se zhvillimi i demokracisë është lidhur me zvogëlimin e zbatimit të manifetsuar të dhunës, ndërsa njëkohësishtë vijonë shfrytëzimi sa më intenziv i teknikave manipuluese të pushtetarëve. Sipas terminologjisë së politikologut italian Gaetano Moska98, çdo elitë politike i nevoitet “formulë politike”, si ideologji e legjtimimit të sundimit. Vendimet politike nuk duhet të respektohen për shkak të frikës nga sankcionet negative, por për shkak të bindjeve se janë të drejta. Pasi mediumet

96 Shih më tepër: Mihajl Kunçik-Astrid Cupfel, Hyrje në shkencën e publicistikës dhe komunikimit, faqe 66, Shkup,1998 97 Shih më tepër: Mihajl Kunçik-Astrid Cupfel, Hyrje në shkencën e publicistikës dhe komunikimit, faqe 68 97 Ibidem

Nazmi Maliqi

84

masive janë një nga “producentët më të rëndësishëm të ideologjisë” të shoqërisë bashkohore, ata në këtë kontekst marrinë rëndësinë e dorës së parë në përhapjen e informacioneve për stabilizimin e sistemit.Mediumet masive kanë forcë bindëse dhe janë në pozitë të përhapin komentet e tyre për realitetin.

Shumë autorë janë të mendimit se mediumet masive e dëmtojnë demokracinë në njëfarë mase, sepse ndihmojnë pasivitetin politik të qytetarëve. Sipas praktikës së dëshmuar të informimit të pamjaftueshëm të qytetarëve për problemet politike, mund të konkludohet se mënyra se si mediumet masive përhapin ngjarjet politike dhe shoqërore nuk çnonë drejt politizimit të mosinteresimit politik, por më shumë e forcon “konceptin jo politik për politikën”. Ekziston politika e atyre që politikisht janë indifferent, e cila dallohet me sjellje konsumuese pasive apolitike edhe në lëmin e politikës.

Madje ka mendime se komunikimi vendos për suksesin ose mosuksesin e individëve, organizatave, grupeve shoqërore dhe të tërë shoqërive. Ai që në luftën kundër konkurencës nuk do të ketë sukses të sigurojë vemendjen me ndihmën e mjeshtrisë teknikë do ta humbë lojën. Nga njëra anë, bëhet dramatizimi gjithënjë e më i madh i ngjarjeve, që të fitohen reagimet e domosdoshme të publikut, por njëkohësisht shkaktohet edhe mosinteresimi i opinionit për shkak të përmbajtjeve të tepëruara. Pasojë e “këtij infalcioni të fjalëve” është humbja e besimit të opinionit se pas fjalëve fshihet diç e vërtetë. Pra pasojë e këtij komunikimi është mosbesimi.

Pavarsishtë se si do të vlerësohen pasojat, është fakt se politika gjithnjë e më shumë po shërbehet me teknika komunikimi dhe me mediumet masive, më qëllim që të ndikojë te opinioni. Kjo ndodhë edhe në formën “raportet me opinionin”. Ky koncept shënon preznetimin vetiak informacionet e zgjeruara të lidhura në mënyrë të vetëdishme e të planifikuara, të sistematizuara dhe të përfershme që lidhen me interesa, me të vetmin qëllim: njohjen, të kuptuarit, arritjen e simpative dhe në radhë të parë, fitimin e besimit të opinionit, përkatësisht te një pjesë e caktuar e opinionit. Gjersa disa autorë raportet me opinionin i shohin si formë e manipulimit dhe frikësohen nga pasojat e dhëna jofunkcionale, Franc Roneberger, vuri në dukje rëndësinë qendrore të raporteve me opinionin për demokracinë. Mardhënjet me opinionin kanë për detyrë të integrojnë shumë bashkësi komplekse në bazë të koncenzusit minimal, të sqarojnë interesa dhe qëndrime të ndryshme dhe në këtë mënyrë të


85

ngrihet identiteti i tyre. Me këtë rast, bëhet i mundshëm eksistimi i interesave të ndryshme dhe respektimi i të drejtës qenësore të interesave të tjera.99

Faktin se mardhënjet politike me opinionin asesi nuk duhet të vlerëosen si negative, e dëshmon edhe Gjyqi kushtetues gjerman, në vitin 1977, kur me një vendim për punën publike të organeve shtetërore, lejoi dhe e shqiptoi nevojën e informimit publik. Demokraci do të thotë pajtim i qytetarëve me vendimin shtetor të sjellë sipas Kushtetutës. Ky koncenzus duhet të zbatohet në jetë. Nëse vetëm individi merrë informacionet për vendimet dhe çështjet kryesore, do të mund të marrë pjesë në mënyrë më të përgjegjëshme në krijimin e vullnetit publik. Por, puna e shërbimeve publike qeveritare nuk duhet të shëndrrohet në fushatë zgjedhore. Ky vendim nuk do të thotë se janë legjitime falsifikimet dhe demaskimet e vetëdijshme.

Medijat mund të ndikojnë në momente edhe në favorizmin e aspekteve jotoleruese. Dhënja në opinjon momente të cilat sikur dëshërojnë të arsyetojnë dhunën. Me shiqimin e përmbatjeve të dhunëshme, sipas kësaj teze, rritet edhe gadishmëria për agresivitet. Gjatë ekzistimit të kushteve të caktuara specifike për një person (për shembull, shqetësimet emocionale) ose për situatën (ngacmimet që shkaktojnë agresivitet, për shembull, armët, ngjajshmëria ndërmjet objektit potencial të agresionit dhe të protagonistëve të dhunës), shkaktohet rritja e sjelljes agresive. Por, agresiviteti i shkaktuar nga mediumet nuk mund të dëshmohet vetëm përmes hulumtimeve të kryera.

Me shkrimet dhe të pamurit e sjelljeve dhe temave (përmbajtjeve) tolerante që do të ndikohet në zhvillimin e personalitetit, mund të pritet një model i efekteve pozitive relative. Mund të shtrohen edhe pyetjet, prej nga kaq shumë dhunë, pse shkruhet kaq shumë për përmbatjet e dhunëshme etj.

Në librin “Politika si profesion” (1919) Maks Veber e përdorë këtë tipologji për analizimin e punës politike dhe gazetareske. Një shkencëtar i etikës ndërmerr përsipër përgjegjësinë për pasojat e punës së vet. Nëse pasojat e veprës së krijuar me vetëdije janë të kqëia, atëherë për atë shkencëtar nuk është përgjegjës aktori. Konsiderohet se etika e vetëdijses nuk është qëndrim i nevojshëm i gazetarëve, por pasoja e 99 Shih më tepër: Mihajl Kunçik-Astrid Cupfel, Hyrje në shkencën e publicistikës dhe komunikimit, faqe 69-76

Nazmi Maliqi

86

situatës së tyre të veçantë profesionale, përkatëisht mungesa e informacioneve për veprimin e tyre. Sapo gazetarët të marrin këto informata, menjëherë mund të veprojë me përgjegjësi etike. Sipas këtij argumentim, do të duhej edhe gazetarët televiziv të anketuar nga Komplinger dhe Fol, të shfaqin sjellje me motive të përgjegjësisë etike, nëse dihen pasojat e një sjelljeje konkrete. Në këtë kontekst është me vend vërejtja se Mulberger nuk e operacionalizoj sa duhet mirë sjelljen me përgjegjësi etike. Nëse informacionet nuk kursehen, në kushte të caktuara mund t shterren edhe burimet e informimit, ndërsa kjo do të thotë se trajtimi i vemendshëm i burimit të informimit është në interes të vetë gazetarëve.100

1.9.Toleranca politike si faktor i ruajtjes së paqes

dhe të sigurisë në rrethanat ballkanike Dekada e fundit e shekullit të 20 do të mbetet në kujtesë në

analet botërore si periudhë e ndryshimeve në planin global që do t’u japë vulë mardhënjeve ndëretnike edhe në shekullin vijues. Këto ndryshime, për të cilat përgatitjet gjidhsesi se kanë filluar më herët dhe me të cilat lidhen zhvillimet e reja në Evropë janë:

- prishja e murit të Berlinit dhe lufta në Gji; - rënja e Bashkimit sovjetik, RSFJ, Çeko-Sllovakisë, - shpërbërja dhe fillimi i luftës në Jugosllavi, - shpërndarja e Paktit të Varshavës dhe në fund, - braktisja e socializmit si rregullim shoqëror, i cili në planin

ideologjik ishte në luftë të përhershme me sistemin kapitalist. Të gjitha këto zhvillime, për një kohë të shkurtër i ndryshuan

raportet ushtarake- gjeopolitike, që në esencë u manifestuan edhe vendet ballkanike.

Përkundër shumë analizave pesimiste në fillim të viteve nëntëdhjetë, në lidhje me shanset e vendeve ballkanike të ulen në tryezën e bisedimeve, për fat të keq pas shumë traumave njerëzore, vrasjeve, viktimave të shumta në njerëz dhe krizave humanitare në vitin 1995 u arrijt një përparim i vogël, veçanërisht me “Marrëveshjen e Dejtonit”. Më pas vazhdojnë aktivitet politike dhe diplomatike për ruajtjen e stabilitetit të vendeve ballkanike, (promovohej koncepti për

100 Shih, Mihail Kunçik-Astrit Cipfel. faqe 101– 114, Shkup, 1998


87

demilitarizimi)101 me rëndësi esenciale se këto aktivitete janë të dobishme, jo vetëm për sigurinë e rajonit, por edhe për Evropën në tërësi.102

Ashtu si çdokund, vendet ballkanike, sidomos ato që janë në tranzicion, vuajnë nga një numër i madh i problemeve strukturore, si rezultat i shpërbërjes së Jugosllavisë dhe nga statusi ende i pazgjidhur i Kosovës.

Për vendet ballkanike integrimi në strulturat botërore, Evropjane dhe rajonale, si dhe në sistemet kolektive të sigurisë, shtrohet si kusht për zhvillimin si tërësi globale por edhe si përcaktim i tyre politik më i gjerë. Nuk është vështirë të pranohet mendimi se situata është rënduar edhe për shkak të gjendjes në Kosovë, e cila në vetvete është kusht për ruajtjen e paqes dhe stabilitetit në rajonin ballkanik. Situata e këtillë shkakton mendime serioze për implikime të mundshme negative në tërë rajonin, që do të thotë se shkallëzimi eventual i konfliktit të Kosovës në rajon mund të shkaktojë implikacione të shumëta negative, përkatësisht pasoja të përhapjes të konfliktit në tërë rajonin. Për shtetet e Ballkanit është me rëndësi të madhe gjetja e zgjidhjes së pranueshme ndërmjet udheqjes jugosllave dhe kosovare, me ndërmjetësimin e faktorit ndërkombëtar. Ky do të ishte çelës, të paktën sipas vlerësimeve të tashme, për stabilitetin dhe relaksimin të mardhënjeve ndërmjet dy palëve, por edhe për shtetet ballkanike në tërësi.103 Zgjidhje e sukse-sshme e kësaj çështje do të ishte edhe një hap përpara në përpjekjet për integrim në Bashkimin Evropjan dhe në NATO të vendeve të Ballkanit, e paralelisht me këtë edhe stabilizimi i paqes në këto hapsira. 104

Zgjerimi i NATO-s në këtë pjesë të Ballkanit do të forconte edhe bashkëpunimin e ndërsjellë ekonomik, politik dhe ushtarak në rajon dhe bashkëpunimin me vendet anëtare të Aleancës. Në këtë mënyrë do të krijohej një ardhmëri dhe perspektivë më e mirë për popujt e kësaj pjese të Evropës, me mirëkuptim dhe tolerancë më të madhe të ndërsjellë. Rajoni ballkanik nuk do të ishte më barrë për Evropën, por pjesë e saj

101 (Demilitarizim –çarmatim, Militarizim: armatosje, rritje e forcave ushtarake) Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Rilindja, Prishtinë. 1981 102 North atlantic Assembly, Civilian Affairs Committee, 1997, Reports Brussels 103 Albanian Atlantic Assaciation, The main stability factors in the Balkan, Nazmi Maliqi, Kosova- key important for stability in region, faqe 227-233, Tiranë, 1997 104 North atlantic Assembly, defence and security committee, 1997, Reports Brussels

Nazmi Maliqi

88

integrale, e shprehur nëpërmjet interesit të përbashkët për paqe dhe bashkëpunim të përherëshëm.


89

Kreu i katërt IV Toleranca politike e bazuar në respektimin e dallimeve: individuale, sociale, fetare, kombetare dhe gjuhësore

1. Përvoja të Republikës së Maqedonisë

Duke pasur parasysh rëndësinë e madhe të tolerancës politike, dhe në përgjithësi, të tolerancës si faktor për ruajtjen e paqes dhe të sigurisë në vend dhe në rajon edhe në Repunlikën e Maqedonisë janë bërë hulumtime, që kanë për qëllim përcaktimin e problemeve që dalin në rrugën e tolerancës ndërnacionale, etnike dhe fetare. Hulumtime të tilla janë bërë nga Instituti i hulumtimeve socilogjike dhe politike-juridike dhe nga institutet e socilogjisë dhe të psikologjisë pran Fakultetit Filozofik – Univerziteti “Shën Qirili dhe Metodij” në Shkup, Agjencija “Data Pres” pran NGB “Nova Makedonija” revista javore “Puls” etj.105

Këtu do të përmendim vetëm një pjesë të dhënave që janë arritur gjatë këtyre hulumtimeve. Ekziston konkludim i përgjithshëm se Republika e Maqedonisë si shtet shumëkombësh me besime fetare të ndryshme të popullsisë domosdo duhet të ndërtojë të ardhmen në baza të bashkëjetesës, si emërues i përbashkët i interesave individuale dhe kolektive të qytetarëve, për çka nevoitet tolerancë dhe respektim i ndërsjellë.

Kultura qytetare e cila i mbështet demokracitë perëndimore nuk është vetëm koncept ideologjik. Kjo kulturë përfshin vlerat dhe rregullat e procedurës demokratike të cilat i pranojnë shumica e qytetarëve si pjesë e rëndësishme e kontekstit politik. Politika demokratike varet posaçërisht se sa janë tolerantë në masë të arsyeshme ndaj mendimeve dhe veprimeve të të tjerëve. Demokracia nuk nënkupton tolerancën e përsosur dhe të pakushtëzueshme prandaj edhe të gjitha aktivitetet partiake dhe politike duhet të orjentohen ashtu që qytetarët të fitojnë kulturë politike që lejonë prezentimin e ideve. Në shtetin si ky i yni, me

105 Trajan Gocevski, Tendencat bashkohore në mbrojtje, faqe 309, Kumanovë 1997

Nazmi Maliqi

90

rëndësi është të krijohet atmosferë e relaksimit, si kusht për tolerancë politike, e cila së bashku me kulturën politike dhe qytetare është faktor i rëndësishëm për ruajtjen e paqes dhe të sigurisë.

1.1. Rroli i normave kushtetuese dhe zgjidhjeve ligjore në mbarështrimin dhe mënjanimin e problemeve

Republika e Maqedonisë në esencë e ka ruajtur konceptin themelor të zbatuar për nacionalitetet (terminologji sipas Kushtetutës së vitit 1991), që do të thotë se nga aspekti kushtetues –juridik njeh eksistencën e nacionaliteteve në territorin e saj. Ky koncept është vënë në kontekst me prcaktimet afatgjate strategjike në koncipimin e sistemit juridik- politik të Republikës, në drejtim të ndërtimit të shtetit qytetar të llojit bashkohor. Pikënisje duhet të jetë barazija nacionale, ndërtimi konsekuent i sistemit të demokracisë qytetare dhe pranimi i standardeve ndërkombëtare në këtë fushë, gjë që është fakt se në të gjitha deklaratat dhe konventat e deritashme të bashkësisë ndërkombëtare dhe të trupave të saj, parë formalisht, garantohen në radhë të parë, të drejtat e të gjithë qytetarëve.106

1.2. Qyetetarët dhe roli i tyre për ruajtjen e paqes dhe sigurisë

E drejta e mbrojtjes, si e qytetarëve ashtu edhe e shtetit, është

sanksionuar me akte ndërkombëtare. Kështu, dihet përcaktimi i përgjithëshëm se çdo individ ka të drejtë për vetëmbrojtje. Së këndejmi, çdo shtet anëtarë i OKB nëse i nënshtrohet sulmit të armatosur nga ndonjë shtet tjetër ka të drejtë të mbrohet. Në nenin 51 të Kartës së OKB theksohet dispozita e së drejtës për mbrojtje të çdo shteti.107

Në realizimin e qëllimeve dhe detyrave të sistemit të mbrojtjes dhe të sigurisë, me rëndësi vendimtare është faktori njeri. Prandaj, potenciali më i madh demokratik është lidhur me mardhënjet ndaj njeriut. Edhe përkundër përpjekjeve që demokracija të zhvillohet në mënyrë preventive në kontekst dhe në kuadër të shoqërisë qytetare, në të

106 Kushtetuta e RM, Gazeta zyrtare, Shkup, 1991 107 OKB, Dokumentet themelore, faqe 24, Shkup, 1995


91

cilën të gjithë qytetarët janë të njëjtë dhe të padiskriminuar në çdo aspekt, u tregua se shteti bashkohor duhet të mbajë llogari për ndikimin e faktorit etinik.

Në këtë kontekst faktor me ndikim më të madh është reprezentimi etnik. Prandaj, koncepti ideal i mborjtjes do të ekzistonte vetëm atëherë kur grupet etnike janë bararbarsisht të përfshirë dhe vendosur në të gjitha segmented e mbrojtjes, si dhe në të gjitha sferat e tjera të jetës në shtet. Edhe kur për realizimin e këtij synimi ndaj çdo shteti me përpbërje të përzjerë etnike ekzistojnë dilemma dhe sprova, asaj nuk mund t’i shmangemi.

Këto angazhime në sferën e mbrojtjes duhet të shprehen në dimenzionet sa vijon: Nga njëra anë e domosdoshme është jo vetëm eliminimi i çdo forme të diskriminimit në baza nacionale në ushtri, por edhe më gjerë në sistemin e mbrojtjes; por, nga ana tjetër është i domosdoshëm reagimi me kohë dhe efikas në lidhje me dobësitë eventuale që mund të paraqiten brenda në sistemin e mbrojtjes, të cilat mund të jenë si rezultat i çrregullimit të mardhënjeve ndëretnike në shoqëri.

1.3. Pakicat dhe roli i tyre në mbrojtjen

e paqes dhe sigurisë Në këtë pjesë të këtij punimi prezentohet pozita e pakicave në

kuadër të OKB, si dhe instrumentat me të cilat ajo rregullohet. Më tutuje, theksohen dispozitat për të dretjat e pakicave, të përfshira në konventa të caktuara ndërkombëtare dhe në dokumentat relevante të Këshillit të Evropës dhe OSBE-së, ndërsa prezentohet edhe praktika bashkohore, pozita faktike e pakicave në një numër të madh vendesh relevante evropjane. Për problematikën e pakicave gjithashtu pa nevojë në mënyrë krahasuese paraqiten: mënyra e zgjidhjes së çështjeve të pakicave në disa vende të Evropës perëndimore, pozita e pakicave në vendet ballkanike dhe pozita e tyre në vendet e Evropës qendrore dhe Lindore. Me këtë rast krahasohet edhe pozita e pakicave në këto vende midis dy luftrave botërore dhe sot, pa u bazuar në Kartën univerzale për mborojtjen e të drejtave të njeriut. Përkujtimi në Konventat obligative ndërkombëtare do të jet një mënyrë e mirë për t’iu shmangur politizimit kur kemi të bëjmë me të dretjtat dhe obligimet e qytetarëve edhe në mbrojtjen e vendit.

Nazmi Maliqi

92

1.4. Dispozitat për të drejtat e pakicave të përfshira në dokumenta të caktuara ndërkombëtare

Konventa e ndalimit dhe e dënimit të krimeve të gjenocidit Me këtë konventë ndalohet dhe dënohet krimi i gjenocidit.

Konventa, e cila është miratuar më 9 dhjetor 1948,108 ndërsa ka hyrë në fuqi më 12 janar të vitit 1952, mbronë disa të drejta themelore të njeriut të pjestarët e pakicave. Me shpalljen e gjenocidit si krim ndërkombëtar, pa marrë parasysh a është kryer gjatë periudhës së paqes ose të luftës, mbrohet ekzistimi i grupeve, për çka është edhe domethënja kryesore e Konventës. Kjo konventë është një nga instrumentat themelorë për mbrojtjen e të drejtave të grupeve dhe ka të bëjë me të drejtën themelore të grupeve të ruajnë ekzistencën e vet.

Konventa ka preambulë dhe 19 nene. Preambula thirret në Rezolutën 96, (1) të Kuvendit të përgjithshëm të OKB të 11 dhjetorit të vitit 1946, e cila ka të të bëjë me krimet e luftës së gjermanëve “kundër njerëzimit” gjatë Luftës së dytë botërore. Rezoluta 96 (1) ka një përfshirje më të gjerë të Konventës, sepse me të janë futur edhe “grupet politike” si dhe gjenocidi kulturor.

Në nenin 2 të Konventës shpallen si gjenocid dhe ndalohen veprat që janë kryer “me qëllim që tërësisht ose pjesërisht të shkatërrohet një grup nacional, etnik, racor dhe fetar si i tillë”.

Shtetet të cilat e ratifikuan këtë konventë u japin të drejtë Kombeve të Bashkuara të intervenojnë. Dispozitat që janë përfshirë në të janë parime të pranuara nga popujt e civilizuar dhe, si të tilla, janë të obligueshme për shtetet, edhe kur nuk i kanë marrë si obligime nga Konventa, përkatësisht konsiderohen si pjesë e normave imperative. Konventa nuk përmban masat e implementimit të saj, përkatëisht nuk parasheh formimin e gjyqit penal ndërkombëtar, për çka çështja e gjykimit të njërëzve të cilët do të shkaktonin gjenocid është në kompetenca të gjyqeve vendore.

108 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Dokumentet themelore, faqe 61-70, Shkup, 1995


93

Konventa ndërkombëtare për mënjanimine të gjitha llojeve të diskriminimit racor Në Konventën ndërkombëtare për mënjanimin e të gjitha

formave të diskriminimit racor, të miratuar më 21 dhjetor të vitit 1965, dhe që hyri në fuqi më 4 janar të vitit 1969, shprehja “diskriminim racor” merrë një përkufizim të gjerë, kështu mbrojtja ka të bëjë ëshë me pakicat , përkatësisht me “grupet racore”. Në këtë Konventë shprehja “diskriminim racor” ka të bëjë më çdo dallim, përjashtim, organizim ose dhënjes përparësi që bazohet në prejardhje, racore, ngjyrë, stërgjyshë, prejardhje etnike dhe nacioale, të cilat kanë për qëllim apo rezultat ti shkatërrojnë ose ti cënojnë njohjen, respektimin ose ushtrimin në kushte të njëjta të të drejtave të njeriut dhe lirive themelore në fushën politike, ekonomike, sociale, dhe kulturore ose në çdo fushë tjetër të jetës publike.

Konventa prasheh formimin e trupave të veçantë, Komitetin për eliminimin e diskirminimit racor, për mbikqyrjen e kryerjes së saj, përkatëisht për zgjidhjen e kotesteve në lidhje me këtë. Komiteti, i cili është përpbërë prej 18 përfaqësuesish-ekspertë, i shqyrton raportet dyvjeçare të shteteve anëtare, ndërsa mund të kërkoj nga to edhe raport të veçantë, veçanërisht në rastet kur konsideron se raporti i rregullt është i pamjaftueshëm ose ka moskuptime. Komiteti një herë në vjet e informon Kuvendin e përgjithshëm të OKB për punën e tij, me çras mund të përfshijë rekomandime ne lidhje me kryerjen e dispozitave të Konventës.109

Pakti ndërkombëtar i të drejetave qytetare dhe politike Në paktin e të drejtave qytetare dhe politike, katër nene, në

njëfarë mënyre, kanë të bëjnë me pakicat. Konventa për mrojtjen e të drejtave të njeriut dhe lirive

themelore u nënshkrua nga Këshilli i Evropës më 4 nëntor të vitit 1950, ndërsa ka hyrë në fuqi më 3 shtator 1953. Kjo paraqet një hap përpara në krahasim me Deklaratën univerzale të të drejtave të njeriut,sepse i ve kufinjtë juridik për mbrojtjen e të drejtave që janë theksuar në të. Por,

109 Zvonimir Jankulovski, Të drejtat e njeriut, faqe 63-118, Shkup, 1993

Nazmi Maliqi

94

sistmi i këtyre garancive ka qëllime më të dukshem kufizuese se sa Deklarata.

Është me rëndësi fakti se me Konventën formohen dy organe, detyra e të cilëve është të sigurojnë funkcionimin e sistemit të kufinjëve: Komisioni Evropjan për të drejtat e njeriut dhe Gjyqi evropjan për të drejtat e njeriut.110

Në fakt, nga kjo që u tha duket qartë se demokracija nuk mund të funkcionjë me sukses dhe të legalizohet pa realizimin e koncenzusit politik për respektimin e dokumentave ndërkombëtare, se pa respektimin e tyre nuk mund të realizohen disa çështje të rëndësishme në interes të përgjithshëm. Pra është krejtësisht e qartë se ajo nuk mund të funkcionojë pa tolerancën në përgjthësi, dhe në veçanti pa tolerancën politike.

“Duke konsideruar se sipas parimeve të shprehura në Kartën e Kombeve të Bashkuara, njohja e dinjitetit, që është esenca e të gjitha anëtarëve të familjes njerëzore, ideali i qënjes njerëzore të lirë dhe të drejtat e tyre të barabarta dhe të patjetërsuara, paraqesin bazën e lirisë, drejtësisë dhe paqes në botë.

Të ndërgjegjshëm se këto të drejta burojnë nga dinjiteti i pandarë nga personaliteti i njeriut, sipas Deklaratës univerzale për të drejtat e njeriut, ideali i qenjes së lirë njerzore që i gëzon liritë qytetare dhe politike dhe është liruar nga frika dhe mjerimi mund të arrihet vetëm nëse krijohen kushte të cilat çdonjërit i mundësojnë të gëzojë të drejtat e veta qytetare dhe politike, si dhe të dretjtat e veta ekonomike, sociale dhe kulturore.

Duke konsideruar se Karta e Kombeve të Bashkuara u imponon shteteve obligimin të përparojnë respektimin e përgjithshëm dhe të vërtetë të të drejtave dhe lirive të njeriut, duke mbajtur llogari për faktin se individi ka detyrë ndaj individëve të tjerë dhe ndaj bashkësisë të cilës i takon dhe se është i dtyruar të përpiqet për përparimin dhe respektimin e të drejtave të pranuara sipas këtij pakti, shtetet nënshkruese të Paktit i pranuan obligimet që dalin nga ai me Rezolutën e Kuvendit të përgjithshëm të OKB të 16 dhjetorit të vitit 1966, e cila hyri në fuqi më 23 mars të vitit 1976.”111

110 Ibidem, faqe 264-287 111 Organizata e Kombeve të Bashkuara, Dokumentet themelore, Shkup, 1995


95

1.5. Toleranca politike në mardhënjet e brendëshme si faktor i rëndësishëm për ruajtjen e paqes dhe sigurisë Nga aspekti i sigurisë të vendit, të drejtat e qytetarëve dhe

barazia e tyre janë me rëndësi të madhe kur kihet parasysh se çfarë vendi është ky i yni, ku në një hapsirë relativisht të vogël jetojnë pjestarë të gupeve të ndryshme etnike, që kërkon vemendje të veçantë dhe përfshirje institucionale dhe normative të plotë dhe të saktë. Kjo është një mënyrë relativisht e mirë t’u shmangemi politizimit të temave dhe aktulizimin e përhershëm të tyre. Qasja reale në trajtimin e nacionaliteteve përputhet edhe më sitemin e përgjithshëm legjislativ të pranuar nga të gjithë qytetarët në vend.

Në ligj, me të cilin rregullohet problematika e mbrojtjes dhe të drejtat dhe obligimet e qytetarëve për mbrojtjen, nuk eksistojnë dispozita eliminuese dhe as diskriminuese në lidhje me përkatësinë etnike. Në ligj garantohet barazija, pavarsisht nga përkatësia etnike. Por, nuk eksistojnë as dispozita me të cilat do të mudnësohej trajtim eventual mbrojtës i nacionaliteteve, veçanërisht me përfaqësimin e tyre në pjesën administrative të Ministrisë ose të kuadrit të oficerëve. Mungesa e pjestarëve të nacionaliteteve në këto struktura gjithësesi në masë të madhe është e kufizuar, në radhë të parë se është trashiguar nga sistemi njëpartiak dhe se kjo praktikë vazhdoi edhe pasi Republika e Maqedonsë e fitoi pavarsinë. Kjo e vërteton nevojën e sjelljes së programeve përkatës për rritjen e përfaqësimit të nacionaliteteve dhe për ndryshimin e situatës së tashme. Për shembull, nacionaliteti shqiptar në Ministrinë e mbrojtjes është përfshirë vetëm me 3%. Është e nevojshme që të shfrytëzohet edhe praktika përkatëse që do të siguronte zgjidhje racionale dhe të sillte prfaqësimin në përmasa reale.112

Pjesmarrja në pyshtet dhe në administratë në përgjithësi, veçohet si moment i rëndësishëm kontestues në rregulimin e mardhënjeve me nacionalitetet. Në Parlament dhe në Qeveri pak a shumë arrihet njëfarë strukture, përkatëisht numri i nevojshëm i përfaqësuesve të pjestarëve të nacionaliteteve, edhepse nuk është paraparë mekanizëm mbrojtës nëpërmjet ligjeve zgjedhore, veçënërisht me ligjin e njësive zgjdhore 112 Nazmi Maliqi, Ndikimi i problemeve etnike dhe mbrojtja, Punim seminarik, Studime posdiplomike, Fakulteti filozofik- Instituti i mbrojtjes, Shkup, 1996

Nazmi Maliqi

96

dhe me Ligjin e zgjdhjes së deputetëve në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë. Por, nuk mund të konsiderohet se në organet e administratës shtetërore, që është jashtë vullnetit politik të popullsisë të shprehur nëpërmjet zgjdhjeve, do të sigurohej pjesëmarrje e pjesëtarëve të nacionaliteteve.

Ndryshimi i pëgjithshëm politik dhe mosndërtimi i sistemit juridik krijon situata në të cilat të drejtat e nacionaliteteve shtrohen, në radhë të parë si grupe, dhe jo si individuale, ndërsa përkatësia një nacionaliteti të caktuar jo rrallë politizohet në logari të të drejtave tjera qytetare. Por, megjithatë eksistimi i vakumit juridik për çfardo lloj çështje të rëndësishme në lidhje me të drejtat e nacionaliteteve nxit shfrytësimin e përhesrshëm të mjeteve politike në zgjidhjen e problemeve konkrete me të cilat ballafaqohemi çdo ditë. Një problematikë e këtillë e politizuar bëhet shumë e përshtatshme për marketing politik dhe partiak. Ngjarjet e fundit me hapjen e Univerzitetit në gjuhën shqipe në Tetovë në tërësi e vërtetojnë konstatimin, si nga pikpamja e subjekteve të cilat janë angazhaur në vënjen dhe zgjidhjen e arsimit superior në gjuhën shqipe, në radhë të parë partitë politike, ashtu edhe sipas mekanizmave që shfrytëzohen- propaganda politike, paraqitjet politike, në radhë të parë të atyre paraelektorale në të cilat dikush deklarohet kundër ndërsa të tjerët për.

Këto paraqitje, pa ndonjë analizë të veçantë, kritikohen dhe menjëherë pastaj jepen vlerësime të ndryshme për keqësimin e mardhënjeve ndëretnike. Domethënë, duhet mbajtur llogari pr faktin se ideja për anën qytetare e cila shpreh vullnetin e përgjithshëm mud të jetë edhe homogenizim i detyrueshëm i qytetarëve, përkatësisht krijim e grupeve të privilegjuara apo të paprivlilegjuara, nëse zbatohet në shoqërinë në të cilën, ku eksistojnë grupe, veçanërisht atyre etnike, ku eksistojnë edhe dallime.

1.6. Momentet e mundshme kontestuese për përmirësimin e mëtejshëm të mardhënjeve ndëretnike në Republikën e Maqedonisë Pasqyra e përfshirjes së ligjeve të materjes për mardhënjet etnike

në Republikën e Maqedonisë prezneton një situatë në të cilën, në esencë ndiqet linja themelore e nënvizuar në Kushtetutën e Republikës dhe në aspektin sasisor e cila e vërteton konstatimin e përgjithshëm të


97

përshtatshëmrisë së dukshme të së drejtës së brendëshme me rregullativën ndërkombëtare dhe shkallën e arritur të zgjidhjes së materjes në bashkësinë ndërkombëtare. Dispozitat ligjore ekzistuese, në esencë, përputhen me nivelin e arritur të tratimit të problematikës në aktet e përmendura të OKB, OSBE-së, dhe të Këshillit të Evropës. Por ende konsiderohet se ndjeshmëria e zgjidhjes të disa problemeve në ambientin konkret të Republikës së Maqedonisë dhe më gjerë, në veçoritë e Evropës Juglindore ose në veçoritë e fqinjëve në Ballkan, kërkon vemendje të posaçme dhe trajtim më specifik, për çka duhet të kihet kujdes në ndërtimin e mëtejshëm të sistemit juridik, si dhe lirimin e llojit të vet nga barra e apstraktes dhe joreales të disa zgjidhjeve që na çojnë në përparimin e mardhënjeve ndëretnike.

Pasi, akund në Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë (1991) nuk përmendet nevoja e sjelljes së ligjit të veçantë që do të merrej me problematikën e mardhënjeve ndëretnike dhe pozitën e nacionaliteteve në sistemin e tërësishëm shoqëror e politik, mund të konkludojmë se kjo problematikë duhet të përfshihet në çdo ligj të veçantë, i cili në njëfarë mënyre ballafaqohet me probleme dhe çështje që lidhen me përkufizimin e statusit dhe të drejtave të qytetarëve në mënyrë të barabart. Por, mungesa e normave kushtetuese të cilat në mënyrë më të drejtpërdrejtë do të udhëzonin në mënyrën e trajtimit të kësaj materje, lë hapsirë për voluntarizmin dhe hamendje të llojit të vet në trajtimin e saj, veçanërisht kur bëhet fjalë për vëllimin dhe mënyrën e përfshirjes së materjes në ligje të caktuara ( pra, edhepse është nxjerrë ligji i vetadministrimit lokal, me të cilin do të duhej të konkretizohet neni 7 i Kushtetutës, megjithatë në këtë problematikë kanë mbetur shumë çështje të hapta, ende nuk është nxjerrë ligji për përdorimin e gjuhëve, me vendimin e Gjyqit kushtetues është ndërprerë Ligji për përdorimin e flamujve të nacionaliteteve, nuk ka ligj për simbole kombëtare të nacionaliteteve (ky Ligj u anolua nga Gjyqi Kushtetuesd)113 në pajtim me garancionet e nenit 8, alineja 2 e Kushtetutës, nuk janë precizuar përcaktimet ligjore me të cilat do të gjallërohej neni 44 i Kushtetutës, nuk ekzistojnë dispozita ligjore me të cilat do të mbrohej identiteti etnik, kulturor dhe gjuhësor i nacionaliteteve, i garantuar në nenin 48 të

113 Gazeta zyrtare e RM, nr. 32, Shkup 1997. (Ligji për përdorimin e flamujve të nacionaliteteve të Maqedonisë që të shprehin idenditetin e tyre) Ligj i cili në fillim të vitit 1999 u anolua nga Gjyqi Kushtetues.

Nazmi Maliqi

98

Kushtetutës, Këshilli i mardhënjeve ndërnacionale i paraparë me nenin 78 të Kushtetutës pothuejse nuk funkcionon, etj).

Mungesa e rregullativës përkatëse ligjore në të cilën do të gjinte vend në Kushtetutë, si problematikë e lidhur me nacionalitetet, paraqet gjeneratorin e përhershëm të momenteve kontestuese dhe burim i situatave konfliktuoze në bashkëjetesën dhe në mardhënjet ndërnacionale në Republikën e Maqedonisë.

Në këtë kontekst, si moment themelor nisës kontestues në trajtimin e materjes së mardhënjeve ndëretnike, pjestarët e nacionaliteit shqiptar e veçojnë rregullimin ligjor të përdorimit të gjuhës në fusha të caktuara të jetës publike.

Në anketën e Institutit të socilogjisë dhe psikologjisë, në pyetjet: Si është qëndrimi juaj ndaj dygjuhësisë në Republikën e Maqedonisë, 67 % e popullatës maqedonase konsideron se gjuha maqedonase duhet të jetë gjuhë e vetme në përdorim zyrtar; 88,5 % të pjestarëve të popullatës shqiptare u deklaruan se të gjithë gjuhët duhet të kenë të njëjtin trajtim çdokund; ndërsa pjestarët e grupeve të tjera etnike zgjidhjen që e ka kushtetuta e konsiderojnë si të pranueshme. Një disproporcion i këtillë i madh në lidhje me çështjen e përdorimit të gjuhës ve në dukje rëndësinë e jashtëzakonshme që i jepet këtij elementi, ndërsa njëkohësisht tërhjeq vërejtjen edhe për nevojën e padyshimtë për gjetjen e zgjidhjes së kënaqëshme që do të pengonte konfliktin eventual.

Një qëndrim i këtillë mund të nxirret edhe nga formulimi i nenit 7 të Kushtetutës së Maqedonisë, sipas të cilit përdorimi i gjuhëve duhet të jetë rregulluar me ligj. Trajtimi i këtillë do të mundësonte edhe përparësinë e parimit të funkcionaliteit, përkundër parimit të teritorialitetit në kërkesat për zbatim përkatës të këtij neni. Me miratimin e një ligji të këtillë do të krijoheshin edhe kushtet minimale për pastrimin e kaosit juridik që momentalisht është duke sunduar gjatë trajtimit të kësaj materie. Në fakt, vlera e interkulturalizmit dhe multilinguizmit si dhe mbrojtja dhe kujdesi për gjuhët rajonale ose të pakicave në asnjë akt ndërkombëtar nuk trajtohen si pasojë e lënjesh anash të gjuhëve zyrtare dhe nevojës së mësimit të tyre.114

Për disa momente të rëndësishme që lidhen me përcaktimet normative të raportit të Zhenevës theksohet qartë se : “… qasjet e

114 Shih më gjërësisht: Mirjana Najçvska, Suksesi i komponentës juridike në trajtimin e materjes së mardhënjeve etnike në Republikën e Maqedopnisë. Instituti për hulumtime sociologjike dhe politiko-juridike, Shkup


99

ndryshme të zbatimit të obligimeve në kuadër të OSBE-së të cilat kanë të bëjnë me grupet etnike janë logjike…”115

Këto dallime duhet t’i kërkojmë në: kontekstin historik të trajtimit të problematikës së dhënë në vendin e caktuar; momentin aktual të brendhëshëm politik; pozitën aktuale socilae e ekonomike në vend; momentin aktual të politikës së jashtme (veçanërisht mardhënjet e vëna me vendet fqinjë dhe mardhënjet aktuale bilaterale) dhe faktorin gjeopolitik.

Me këtë shpjegim nuk kemi ndërmend për përfshirje të gjithanëshme të momenteve konkrete subjective dhe objektive të cilat kanë ndikim në caktimin e problematikës së mardhënjeve etnike që në radhë të parë, është në funkcion të ruajtjes së paqës në mardhënjet e brendëshme.

Në këtë kontekst bie në sy të dhënat të marra nga anketa e institutit për socilogji dhe psikologji, se përpgjegjësi më të madhe për ruajtjen e të drejtave nacionale të qytetarëve mban shteti (76 % e maqedonasve, 77,22 % e shqiptarëve, 71 % e turqëve, 96 % e romëve, 87 % e vlehëve dhe 77 % e serbëve). Nga këto të dhëna, veçanërisht qartësohet raporti shtet- mardhënje etnike në kuadër të realizimit të përparësive të ndryshme në shtet, dhe në këtë kontekst edhe të realizimit të barazisë së përfshirjes edhe në përgatitjet për mbrojtje dhe në aktivitete të tjera mbrojtëse.

Kur kemi të bëjmë me arsimin si segment të rëndësishëm në mardhënjet ndërnacionale 68 % e maqedonasve konsiderojnë se shteti ka masa të njëjta për kolektivitetet e ndryshme nacionale në shtet, ndërsa 69,75 % e të anketuarëve shqiptar konsiderojnë se shteti nuk ka masa të njëjta , kurse 8,50 % deklarohen pozitivisht për këtë pyetje, 54 % e turqëve etnik, 42 % e romëve, 40 % e vlehëve dhe 55 % e serbëve etnik ndajnë qëndrimin negativ me shqiptarët etnikë.

Këto të dhëna edhe pse nuk janë inkorajuese do të shërbejnë për të analizuar argumentet se në mardhënjet e sotme politike dhe ndëretnike dhe si shembull i rrallë ne botë, në Republikën e Maqedonisë të kaluarën e përbashkët historike me nacionalitetet, veçanërisht me pjestarët e nacionalitetit shqiptar, mund të shërbejë si shembull i mirë për ndërtimin e mardhënjeve në kohën e sotme. Aktualisht duhet të prkrahen realisht përpjekjet për realitetin eksistues në Republikë 115 Raport nga këshillimi i ekspertëve të OSBE-së në lidhje me Çështjet e pakicave kombëtare, Zhenev, 1991

Nazmi Maliqi

100

nëpërmjet të vërtetës se Shqiptarët dhe Maqedonasit asnjëherë nuk kanë luftuar midis tyre. Por me siguri mund të pohohet se këto përpjekje nuk mund ti zgjidhin tensioned eventuale pa qasje përkatëse ndaj kësaj çështje nga ana e subjekteve politike në Republikën e Maqedonisë, sepse situata e tashme juridike – politike karakterizohet me sistem juridik të papërfunduar dhe mosakordimit të rregullativës ligjore në fusha të caktuara.

Çështjet që sillen rreth mardhënjeve ndëretnike paraqesin materialin shumë të përdorur në ballancimin dhe deballancimin e fuqisë së strukturave të cilar luftojnë për pushtet. Këtë pjesërisht e shpjegon edhe paraqitja e rasteve të cilat në shikim të parë kanë karakter institucional – juridik, por në esencën e tyre themelohen parametrat e politikës ditore dhe e mjeteve të përditshme politike.

Disa kërkesa të caktuara të pjestarëve të nacionalitetit shqiptar janë refuzuar, nuk janë përkrahur ose janë shtyrë me arsyetim se ato nuk janë në pajtim me dispozitat e rregullativës ndërkombëtare apo se do të shkaktojnë ngarkesë të panevojshme financiare.

Kur kemi të bëjmë me faktorët e ndryshëëm gjeopolitik të cilat kontribuojnë për trajtim të ndryshëm të të pakicave në një shtet konkret, si më të qënësishme mund ti veçojmë:

“. . . Rëndësia që ka madhësia relative e shumicës dhe e grupeve të pakicave në përcaktimin e trajtimit nga ana e shtetit, por edhe më shumë, në përcaktimin e pengesave të mundshme për realizimin e relacioneve të caktuara pozitive me grupe të tjera etnike, veçanërisht me atë dominante. Nëse ekziston grupacion etnik që arrinë numër të rëndësishëm të popullsisë së përgjithshme të shtetit atëherë në raprotin “nacionalitet”- popullsi dominante është e pranishme situata në të cilën nuk mund të ketë “fitues”, prandaj kompromisi paraqet alternativën e vetme përkundër luftës konstante;

Prania e shteteve fqinje që e përkrahin pakicën ose që e konsideron shumicën si kërcënim. Në kushte të këtilla e domosdoshme është zgjidhja e mardhënjeve në kuadër dhe me ndërmjetësim të trupave të ndryshme ndërkombëtare, ndërsa më tutuje, të konkretizohen obligimet e pranueshme nga ana e shteteve në biseda bilaterale, dhe

Forma e dallimeve kulturore dhe të traditave të grupacioneve minoritare; religjioze, etnogjuhësore, etj.”

Një nga vërejtjet kryesore të trajtimit liberal të problematikës është se çdo raport ndërmjet individëve, potencialisht mund të prekë


101

interesat publike që kanë të bëjnë me kushtet në të cilat ato paraqiten. Në zgjidhjen e metodës më të përshtatshme pikënisje është zakonisht përmbajtja e akcionit të pritur dhe fakti se njerëzit më shumë pajtohen të udhëhiqen nga parimet se sa nga regullat e sjella në ndonjë kompromis politik. Politika, në këtë rast bëhet vetëm vend për debat rreth asaj se cilin parim duhet ta përkrah bashkësia si sistem.

Në lëvizjet e tilla jo rrallë, përkundër demokracisë dhe liberalizmit, qëndron alternativa e nacionalizmit, si dukuri ideologjike. Në kushte të pranimit të kësaj alternative, nëse shumica është e ngarkuar me shovinizëm dhe kur do të pranohen parimet e shumicës, kjo shumicë nuk do të jetë e disponuar për kurrëfarë lëshimesh. Nga ana tjetër, nëse pakica është e ngarkuar me nacionalizëm, do të preferojë rregullat e veta të cilat, si gjëra ekskluzive do të prekin sferat publike.

Kjo alternativë është plotësisht e mundshme duke marrë parasysh faktin se momentalisht në trollin e Evropës nacionalizmi është një ideologji tërhejkëse. Ashtu si ideologjitë të tjera , nacionalizmi është atraktiv për shkak të depërtimit të tij që të krijojë iluzionin e lëvizjes, e cila mund të sigurojë vend për liderët e vet nëprmjet dominimit potencial. Me këtë vërtetohet se zgjidhja e mardhënjeve ndërnacioale aspak nuk është e thjeshtë , ndërsa po aq më pak e lehtë është që të zgjidhet edhe me të gjitha mjetet dhe parimet e mardhënjeve demokratike të sotme në përgjithësi.116

1.7. Lojaliteti si obligim qytetar Edhepse diskutabile, por me interes është formula për të gjykuar

çështjet e lojaliteit të pakicave ndaj shtetit që në punimin e vet i shtron Thonnberry Patrick, kur thot se - nuk mund të pritet nga pakicat të cilat trajtohen në mënyrë jo të barabartë të jenë lojal ndaj shtetit i cili i shtyp ato; - pakicat të cilat trajtohen drejtë duhet të jenë lojale; ndërsa - kriteret me të cilat vlerësohet lojaliteti që pritet nga pakicat nuk duhet të jenë më të rrepta se ato me të cilat vlerësohen sjelljet e çdo qytetari tjetër.117 116 Shih më gjërësisht: Mirjana Najçvska, Suksesi i komponentës juridike në trajtimin e materjes së mardhënjeve etnike në Republikën e Maqedopnisë. Instituti për hulumtime sociologjike dhe politiko-juridike, Shkup 117 Thombery Patrick, Minorites Rights. Human Rights and Internacional law, Etnic and Racial studies, 1980

Nazmi Maliqi

102

Padyshim se lojaliteti është lidhur drejtpërdrejtë me barazinë dhe me mosdiskriminimin para ligjit, por aq më shumë me zvogëlimin e faktorëve që krijojnë ndjenjën e diskriminimit faktik. Raporti mbrojtje-përgjegjësi, mundet por s’është i domosdoshëm të shëndrrohet në lojalitet, por zvogëlimi i dallimeve drastike të cilat kanë të bëjnë me përkatësinë etnike paraqesin bazën reale për disperzimin e lojalitetit etnik ose të paktën zvogëlimin e ashpërsisë dhe njëmendësinë e saj.

Përveç shyrtimit të lojalitetit në drejtimin qytetar- shtet (ligjet, rregullimi juridik), është e novojshme që ky raport të shihet edhe në drejtimin e kundërt. Ky drejtim është posaçërisht i rëndësishëm sepse krijon kushte që të merren parasysh se nën çfarë supozimesh legale realizohet ky lojlitet, për shkak të ekzistimit të prejudikimit të normave që i sjell shteti. Kjo lidhshmëri dhe raport i qytetarëve ndaj sistemit dhe anasjelltas është edhe një nga qëllimet e hulumtimeve të ndryshme të lojalitetit, e në këtë aspekt edhe të tolerancës politike, si faktor i rëndësishëm i stabilitetit të brendshëm dhe ruajtjes së paqes dhe stabilitetit.

Sipas përvojave të deritashme, nga aspekti politik, shtetet demokratike mund të jenë të susksesshme në mbajtjen e gjendjes së relaksuar në mardhënjet e brendëshme, dhe me këtë edhe në sigurimin e një tolerance reale politike si faktor i rëndësishëm për ruajtjen e paqes dhe të sigurisë, nëse ekziston:

- koalicion stabil ndërmjet partive kryesore politike në të gjitha segmentet e shoqërisë pluraliste;

- konkurencë në kuadër të pushtetit të shumicës në lidhje me çështjet e mbrojtjes së të drejtave kryesore politike dhe të opozitës për interesin e përbashkët në pikëpamje të sigurisë së vendit,

- përbërje proporcionale nacionale në institucionet e prezentimit politik në institucionet e sistemit dhe në aparatin administrativ- drejtues.


103

1.8.Hulumtime me qëllim të përcaktimit të problemeve që dalin në rrugën e tolerancës politike Si indikator i qënësishëm për vëllimin e cilësisë së komunikimit

ndëretnik, veçanërisht në pikëpamje të parasupozimeve të tyre të domosdoshme, është interesi i ndërsjellë në ekonomi, në politikën sociale, në shëndetësi, në mbrojtjen e vendit, në punësim, në informim, në arsimim, etj.

Tabela nr.1 Maqedonasit,

Interesat ekonomike, 23.00 % Interesat ekonomike, politika sociale, Shendetësia, 16,75 % Interesat ekonomike, punësimi, Politika sociale 14,75 % Interesat ekonomike dhe mbrojtja 12,50 % Punësimi 7,75 % Mbrojtja e vendit 7,75 % Politika sociale dhe shëndetësia 6,00 % Arsimi dhe ekonomia, 6.00 % Kombinime të tjera 5,50 %

Tabela nr.2 Shqiptarët Interesat ekonomike dhe arsimi 23,00 % Interesat ekonomike, politika Sociale, shëndetësia 16,75 % Interesi ekonomik, punësimi Politika sociale 14.75 % Interesat ekonomike dhe mbrojtja 12.50% Interesat ekonomike dhe punësimi 11,25 % Politika sociale, punësimi Politika sociale, arësimi Shëndëtësia 8.00 % Mbrojtja e vendit 8,00 % Politika sociale dhe punësimi 5,25 % Kombinime të tjera 14.00 %

Nazmi Maliqi

104

Si duket, ekziston emëruesi shumë i madhë dhe i fortë i “interesave të përbashkëta”, të cilat padyshim janë bazë e mjaftueshme për përgjegej positive ndaj pyetjes: A është i mundshëm komunikimi ndëretnik?118

Rezultatet e hulumtimeve të bëra nga Instituti i hulumtimeve socilogjike dhe politike-juridike, institutet e socilogjisë dhe psikologjisë praën Fakultetit filozofik në Shkup, Agjencia “DATA PRES” pran NGB “Nova Makedonija”, revista e përjavshme “Puls” e tjera tregojnë se eksistojnë një varg çështjesh që qëndrojnë në rrugën e mardhënjeve më të afërta cilësore, në rrugën e bashkëjetesës më të mirë, të tolerancës dhe respektit të ndërsjellë dhe të cilat çojnë drejt gjendjes “jetojmë sëbashku, por të ndarë”. Shkurtë, këto anketa i konstatuan këto qëndrime:

Në fushën e arsimit Ekzistojnë mospajtime më të mëdha. Kështu për shembull 70 %

e maqedonasve të anketuar nuk do t’i kishte penguar arsimtari i nacionalitetit tjetër, ndërsa 30 % mendojnë se ky do të ishte një shkak që fëmijët e tyre të mos ndjekin mësimin të ai arsimtar. Tek të anketuarit shqiptar ky mosbesim është i shprehur në shkallë më të lartë, kështu 75 % të të anketuarve janë shprehur se nuk do të lejojnë që fëmijët e tyre t’i mësojë arsimtar i nacionalitetit tjetër, ndërsa 25 % një gjë e tillë nuk do t’u pengonte.

Në fushën e përdorimit të gjuhës Kur kemi të bëjmë me përdorimin e gjuhëve, edhe këtu ekzistojnë qëndrime diametralisht të kundërta. Në të vërtet 70 % e maqedonasve të anketuar konsiderojnë se gjuhë e vetme zyrtare në Republikën e Maqedonisë duhet të jetë maqedonishtja, 28 % e pranojnë zgjidhjen kushtetuese, ndërsa vetëm 2 % konsiderojnë se të gjithë gjuhët janë të barabarta. Tek të anketuarit e popullatës shqiptare, 84 % konsiderojnë se gjuhët duhet të jenë të barabarta, ndërsa zgjidhja kushtetuese është e pranueshme vetëm për 16 % e të anketuarëve.

Në lidhje me rolin e institucioneve të caktuara në shtet për përmirësimin e mardhënjeve ndëretnike dhe të tolerancës, janë ofruar këto qëndrime:

118 Marrë nga: Rezultatet e hulumtimeve të bëra nga Instituti i hulumtimeve socilogjike dhe politike-juridike në Shkup, Institutet e socilogjisë dhe psikologjisë pran Fakultetit filozofik në Shkup, Agjencia “DATA PRES” pran NGB “Nova Makedonija”, dhe revista e përjavshme “Puls”, Shkup, 1996


105

Për rolin e Kryetarit të Republikës së Maqedonisë 83 % e maqedonasve të anketuar dhe 76 % e shqiptarëve të anketuar janë shprehur pozitivish.

Për rrolin e Kuvendit të Republikës së Maqedonisë për përmirësimin e mardhënjeve ndëretnike, pozitivisht janë shprehur 56 % e maqedonasve të anketuar dhe 18 % e shqiptarëve.

Për rolin e MTV, pozitivisht janë shprehur 45 % e maqedonasve, ndërsa vetëm 9 % e shqiptarëve.

Është kërkuar edhe mendim për rrolin e bashkësive fetare për mardhënjet ndërnacionale, me çrast janë marrë këto përgjigje:

Për rolin e KOM pozitivisht janë shprehur 67 % e maqedonasve të anketuar, 7 % konsiderojnë se rroli i saj është negativ, ndërsa 26 % nuk kanë përgjegje, ndërkaq 19 % e shqiptarëve të anketuar konsiderojnë se KOM ka rrol pozitiv për mardhënjet në Maqedoni, ndërsa 63 % atë rrol e vlerësojnë si negativ, kurse 18 % nuk kanë përgjegje.

Për rrolin e BIM 91 % e shqiptarëve të anketuar janë shprehur pozitivisht, 4 % konsiderojnë se ka rrol negativ, ndërsa 5 % nuk kanë përgjegje. Nga ana tjetër, 6 % e maqedonasve të anketuar rrolin e BIM e vlerësojnë si pozitiv, 64 % si negativ, ndërsa 30 % nuk kanë përgjegje. Në lidhje me të drejtat e macionaliteteve janë marrë këto përgjegje:47 % e maqedonasve të anketuar konsiderojnë se nacionalitetet kanë të drejtë të mëdha, 49 % se kanë të drejta aq sa duhet, ndërsa 4 % kosiderojnë se kanë më pak të drejta se sa duhet.

Ndërsa shqiptarët e anketuar 91 përqind konsiderojnë se kanë shumë pak të drejta, 3 % se kanë aq sa duhet, 6 % nuk kanë përgjegje, kurse janë përgjegjur se janë qytetarë të rendit të dytë; ndërsa 80 % e maqedonasve të anketuar konsiderojnë se nuk ka qytetarë të rendit të dytë.

Nazmi Maliqi

106

Qëndrime për komunikimin etnik interpersonal Çfarë fqinjës doni – të cilit nacionalitet? Maqedonas Shqiptar Turqit Serbët Vllehët Romët Plotësisht të pastërt

26,5 23,2 4,0 28,0 3,0 2,0

Kryesisht të pastërt

40,5 36,0 22,0 45,0 35,0 6,0

Nuk ka rëndësi

32,7 40,7 73,0 27,0 62,0 92,0

A dëshironi të bashkëpunoni me kolegë të nacionaliteteve të tjera?

Maqedonas Shqiptar Turqë Serbë Vlleh Romët

Po 9,0 12,2 0,0 12,0 1,0 0,0 Jo 91,0 87,7 100,0 87,0 99,0 100,0

A keni nevojë të dini gjuhën e nacionalitetit tjetër Maqedo

nas Shqiptarë

Turqë Serbë Vlleh Romë

E domosdoshme 5,50 27,25 0,0 13,0 13,0 19,0 E domosdoshme po e dobishme

72,25 71,50 97,0 61,0 62,0 65,0

E padobishme 22,25 1,25 3,0 26,0 26,0 16,0 Konstatimi i hulumtimeve të “Data Pres-it” se stabiliteti varet

nga mardhënjet ndërnacionale në vend mund të bështetet në këto rezultate: 2/3 e maqedonasve të anketuar dhe 40 % e shqiptarëve konsiderojnë se në të ardhmen bashkëjetesa dhe mardhënjet ndërnacionale do të jenë bazë për stabilitetin ose për çrregullimin e tij. Ekziston mendimi i përgjithshëm se toleranca politike, etnike dhe fetre paraqesin sprovën e kohës së re dhe se ajo prfshinë hapsirë të madhe në të cilën duhet të punohet me aktivitete konkrete, me themel, në mënyrë iterdiciplinare dhe intenzivisht.119 119 Trajan Gocevski, Tendencat bashkohore në mbrojtje, faqe 309-312, Kumanovë, 1997 - Rezultatet e hulumtimeve të bëra nga Instituti i hulumtimeve socilogjike dhe politike-juridike në Shkup, Institutet e socilogjisë dhe psikologjisë pran Fakultetit filozofik në Shkup, Agjencia “DATA PRES” pran NGB “Nova Makedonija”, dhe revista e përjavshme “Puls”, Shkup, 1996.


107

Republika e Maqedonisë mbetet e hapur për mbikqyrje ndërkombëtare të gjendjes në lidhje me respektimin dhe realizimin e të drejtave të njeriut dhe konsideron si mënyra e tillë transparente duhet të bëhet praktikë e rëndomte edhe në vendet e tjera të rajonit. Prandaj konsiderojmë se bashkësia ndërkombëtare duhet të zhvillojë një qasje të hollësishme dhe krahasuese gjatë vëzhgimit të situatave të ndryshme për realizimin e të drejtave të nacionaliteteve në vendet e rajonit, me nëvojë të qartë për nxitjen e garancive dhe kontroleve më efikase.

1.9. Këshilli i Evropës dhe Konventa kornizë

për të drejtat e pakicave nacionale120

Vendet anëtare të Këshilit të Evropës dhe shtetet tjera, nënshkruese të kësaj Konvente kornizë,

Duke vlerësuar se qëllimi i Këshillit të Evropës është realizimi i unitetit më të ngushtë ndërmjet anëtarëve të tij, për të ruajtur dhe përparuar idealet dhe parimet që janë trashëgimi e tyre e përbashkët;

Duke vlerësuar se njëra nga mënyrat e arritjes së këtij qëllimi është mbrojtja dhe zhvillimi i të drejtave të njëriut dhe lirive themelore;

Duke dashur të realilzojë Deklaratën e shefave të shteteve dhe qeverive anëtare të Këshilllit të Evropës, të miratuar në tetor të vitit 1993 në Vienë;

Të vendosur të mbrojnë ekzistimin e pakicave kombëtare në teritoret e veta;

Duke vlerësuar se tendosjet në historinë e Evropë dëshmuan se mbrojtja e pakicave kombëtare është me rëndësi esenciale për stabilitetin, sigurinë demokratike dhe paqen në kontinent;

Duke vlerësuar se një shoqëri pluraliste dhe me të vërtetë demokratike duhet jo vetëm të respektojë identitetin etnik, kulturor, gjuhësor dhe fetar të çdo pjesëtari ë pakicës kombëtare, por edhe të krijojë kushte për të shprehur, ruajtur dhe zhvilluar atë identitet;

Duke vlerësuar se krijimi i atmosferës së tolerancës dhe dialogut është i domosdoshëm me qëllim që llojllojshmëria kulturore të jetë burim dhe faktor jo i ndarjeve, por i pasurimit të çdo shoqërie;

120 Shih, Doracaku i shkurt i Konventës Evropjane për të drejtat e njeriut, Këshilli i Evropës, 1998

Nazmi Maliqi

108

Duke vlerësuar se zhvillimi i Evropës toleruese dhe prosperuese nuk varet vetëm nga bashkëpunimi ndërmjet shteteve, por kërkon edhe bashkëpunim ndërkufitar ndërmjet autoriteteve lokale dhe regionale me respektimin e kushtetutës dhe integritetit territorial të çdo shteti;

Duke e pasur parasysh Konventën e mbrojtjes së të drejtave të njeriut dhe lirive themelore dhe protokolet e saj;

Duke i pasur parasysh obligimet për mbrojtjen e pakicave kombëtare të përfshira në konventat dhe deklaratat e Kombeve të bashkuara, si dhe dokumentat e OSBE-së, veçanërisht dokumentin e Kopenhagës të 29 qershorit të vitit 1990;

Të vendosur që të prkufizojnë parimet që duhet të respektohen dhe obligimet të cilat dalin nga këto parime, me qëllim që në kuadër të vshteteve anëtare dhe në shtetet e tjera që do t’i bashkëngjiten këtij instrumenti, të sigurohet mbrojtje efikase e nacionaliteteve ose pakicave kombëtare dhe e të drejtave dhe lirive të pjestarëve të pakicave kombëtare, me respektimin e sundimit të së drejtë, integritetit territorial dhe sovranitetit kombëtar;

Të vendosur që të zbatojnë parimet e theksuara në këtë Konventë kornizë nëpër ligjet nacionale dhe politikën përkatëse të qeverive,

Shtetet anëtare të Këshillit të Evropës obligohen të respektojnë në mënyrë strikte dispozitat e kësaj Konvente kornizë. Prandaj, nga komitetet përkatëse janë formuar edhe komisione vëzhgimi, me qëllim që të ndiqet se sa shtetet anëtare i prmbahen Konventës kornizë.

Për shembull, nëni 6 i kësaj Konvente kuadër nënvizon: 1. Palët do të nxisin frymën e tolerancës dhe të dialogut ndëretnik,

ndërsa do të marrin edhe masa efikase për përparimin e respektimit dhe mirëbesmit të ndërsjellë dhe bashkëpunimin ndërmjet të gjithë njërëzve që jetojnë në atë teritor, pa marrë parasysh përkatësinë e tyre etnike.

2. Palët obligorhen të marrin masa përkatëse për mbrojtjen e personave të cilët mund të jenë viktima të kërcënimeve ose të akteve të diskriminimit, armiqësisë ose dhunës për shkak të idenitetit të tyre etnik, kulturor, gjuhësor ose fetar.

Ky nen e shpreh detyrimin ndaj Deklaratës dhe Programit të aktiviteteve në luftë kundër racizmit, ksenofobisë, matisemitizmit dhe mostolerancës.121 121 Shih, Doracaku i shkurt i Konventës Evropjane për të drejtat e njeriut, Këshilli i Evropës, 1998


109

Konventa evropjane për të drejtat e njeriut Për shkak të ndryshimeve të rëndësishme në Evropën qendrore

dhe lindore, të cilat ndodhën në vitin 1989, anëtarësimi i plotëfuqishëm në Këshillin e Evropës është shpallur si qëllim themelor dhe si fazë e domosdoshme “kthimi i tyre në Evropë”. Hapja e kësaj organizatendaj vendeve të Evropës qendrore dhe juglinodre nuk duhet të arrihet me çmimin e normave dhe rregullave që ajo i ka vënë, veçanërisht në fushën e mbrojtjes së të drejtave të njeriut:

… Obligimet për të ndërmarrë masa përkatëse për t’i kontribuar paqes dhe sigurisë me përparimin e mardhënjeve demokratike;

Themelet drejtësisë dhe të paqes në botë… mbrojtja e të cilave bazohet në demokracinë politike nga njëra anë, dhe në pikpamjet dhe respektimi i përbashkët i të drejtave të njeriut nga të cilat ato varen, ndërsa nga ana tjetër;

…qeveritë e vendeve të cilat kanë pikpamje të ngjashme trashëgimi të përbashkët, tradita politike dhe ideale, respektimi i lirisë dhe sundimi i së drejtës, i ndërmarrin hapat e parë për zbatim kolektiv të disa të drejta të theksuara në Deklaratën e përgjithshme.122

122 Zvonimir Jankulovski, Të drejtat e njeriut, faqe 265-285, Shkup, 1993

Nazmi Maliqi

110


111

Kreu i pestë V Toleranca politike faktor për ndërtimin e raporteve stabile shoqërore në shtetet bashkohore

1. Toleranca politike dhe proceset demokratike 1.1. Proceset demokratike për ndërtimin e mardhënjeve të brendëshme Nëse fjala demokraci, të cilin e hasim shumë shpeshë sepse është

mjaft i rëndësishëm, duam ta përkthejmë nga fjala burimore, përgjegja do të ishte se demokracia është sundim i populit- pushtet popullor (fjala greke demokraci është përbërë nga fjalët “demos” popull dhe “krateon”, sundim).

Kur bëhet fjalë për demokracinë në çfardo shoqërie, përkatësisht shteti, gjithnjë mendohet për sundimin e popullit- sundmim i shumicës së tij.

Shkalla e arritur e demokracisë në një shtet të të caktuar varet prej shumë elementesh. Këto elemente, në radhë të parë, kanë të bëjnë me atë se a janë në nivel respektimi i të drejtave dhe lirive të njeriut, që është shprehje reale dhe e drejtpërdrejtë e mardhënjeve ndërmjet qytatrëve dhe shetetit.123

Shkalla e demokracisë varet edhe nga shumë elemente të tjera, thënë më saktë faktorëve të tjerë të cilat duhet ti ketë një shtet i caktuar. Ndër elementet e tilla më të rëndësishme, përkatëisht faktorëve të cilat ndikojnë drejtpërdrejtë në shkalllën e demokracisë, është pushteti, që do të dalë nga pozitat e masave të gjera të popullit, të fitojnë një pushtet legjitim përmes votave të lira, dhe që gjithnjë të jetë e zhvilluar shkalla e lirive dhe të drejtave demokratike dhe politike për të gjithë qytetarët, në konform të traditave demokratike etj.

123 Vladimir Vujçiq, Toleranca politike, faqe 102-111, Defemi, Zagreb, 1995

Nazmi Maliqi

112

Demokracija formale dhe e vërtetë124 Ndarja e demokracisë në formale dhe të vërtetë është bërë sipas

kritereve se sa marrin pjesë vërtet qytetarët në udheqjen e një shteti të caktuar apo të drejtat dhe liritë e proklamuara demokratike janë vetëm proklamatë dhe parrullë e rëndomtë nënë të cilat fshihet forma jodemokratike e sitemit politik. Për dallim nga nga demokracia formale, demokracia e vërtetë, përveç se i proklamon liritë dhe të drejtat demokratike, thjeshtë angazhohet të krijojë supozimet dhe kushtet e nevohsme materiale dhe ato të tjera shoqërore për shfrytëzimin e tërësishëm të këtyre lirive dhe të drejtave demokratike për pjesmarrje aktive të të gjithë qytetarëve në jetën shoqërore dhe politike të shtetit.Në jetën e përditshme kjo do të thotë se të gjithë qytetarët, çdokund ku ka demokraci të vërtetë, duhet të kenë mundësi të shfrytëzojnë supozimet dhe kushtet e nevojshme për formimin e vullnetit dhe vetëdijes së vetë politike dhe ato t’i shprehin në vepër, si subjektë politikë aktiv.

Si rezime, mund të thuhet se demokracia formale është formë e pazhvilluar e domokracisë dhe e sistemit politik në të cilin nuk është zhvilluar demokracia ekonomike as politike. Vetëm në ato shtete ku ekzistonë demokraci ekonomike dhe politike mund të flitet për demokraci të vërtetë. Me zhvillimin më të suksesshëm të ekonomisë së lirë dhe me pëfshirjen e të gjithë qytetarëve në udheqjen shoqërore, mund të krijohen kushte për demokraci të vërtetë.

1.2. Politika e mbrojtjes dhe mardhënjet e brendëshme Sipas përkufizimit më të përhapur, politika “paraqet veprimtari të

vetëdijëshme dhe të organizuar, drejtuar nga punët e përbashkëta shoqërore të shtetit ose të një pjesë apo fushe të veçantë, për çka merren vendime dhe mbahet kujdes për kryerjen e tyre.” Ndërkaq, në teori në fakt shënohen dy domethënje dhe objekte të politikës, edhepse në rastet më të shpeshta gadi në të gjitha vendet përdoret termi politikë.

124 Shih më gjërësisht: Përmbledhje punimesh, faqe 5-18, Fakulteti juridik, Shkup,1995


113

Me një fjalë, politika si veprimtari paraqet procesin e ndërlikuar në çdo vend, prandaj objektivizimi i saj shtrohet si pyetje kryesore në të gjitha ndyshimet demokratike që ndodhin në kohën e sotme.

Kur bëhet fjalë për politikën në fushën e mbrojtjes dhe sigusisë së shtetit, duhet përmendur se ajo është pjesë e detyrueshme e politikës së përgjithshme që e ushtron një shtet, por që kka të bëjë vetëm me një segment që është me rëndësi të posaçme nacionale, e njohur në teori si politikë e vendit në mbrojtjen dhe sigurinë kombëtare.

Për politikën në fushën e mbrojtjes duhet përmendur se sot gjithnjë e më shumë bëhet fjalë për forcën si pjesë përbërëse e çdo dhteti. Në fakt, në teorrinë politike ushtarake forca trejohet si “forcë dhe aftësi e faktorit subjektiv (shtetit, partive politike, lëvizjeve të ndryshme) të mund të shkaktojë ose pëngojë ndryshime të të caktuara shoqërore, politike dhe ndryshime të tjera në jë shoqëri të caktuar, ndërsa me konceptin forcë, në kuptimin më të ngushtë specifik, nënkuptohet mundësinë e përdorimit të forcës të shprehur me dhunë të armatosur, që dikujt t’i imponohet vullneti i tij, për të mbrojtur një gjendje në shoqëri ose për të ndryshuar atë.125

Në teorinë bashkohore politike dhe në praktiktikë konsiderohet se në vendet me demokraci të zhvilluar dhe traditë të gjatë parlamentare dukuritë e çvendosjes së raporteve poltike-forcë nuk nuk janë të mundshme ose mundësitë janë sjellë në nivel më të ulët, ndërsa në vendet me regjim autoritar, me demokraci të pazhvilluar dhe pa traditë parlamentare, mundësia e sundimit të forcës ndaj mardhënjeve politike është më e sigurtë dhe në praktikë paraqitet shumë shpeshë.

Vendet në tranzicion, në sajë të ndryshimeve rrënjësore në sferën politike dhe ekonomike, nga njëra anë dhe ndërtimin e strukturave mbrojtëse dhe të sigurisë në këto vende të burimeve ekzistuese kadrovike, materiale dhe infrastrukturale, nga ana tjetër, mund të konkludohet se procesi i vënjes se dimenzioneve optimale dhe për sistemet demokratike të pranueshme të forcës dhe përcaktimit të saj të drejtë në kultimin e ndikimit ndaj mardhënjeve politike do të zgjasë shumë. Përparësi e vetme e këtyre vendeve në këto relacione është mundësia e shqyrtimit të përvojave pozitive dhe negative në këtë sferë

125 Slobodan Dimishkovski, Fillet e mbrojtjes nacionale të R.M. Globus, Shkup,1996 (Fjalori terminologjik sociologjik, AMSHA dhe Fakulteti Filozofik, Shkup)

Nazmi Maliqi

114

në të kaluarën, të cilat janë me bollëk dhe t’i shfrytëzojnë vetëm përvojat pozitive.126

Kur flasim për politikën mbrojtëse të Republikës së Maqedonisë, si shtet i pavarur dhe sovran, ballafaqohemi me politikë të qartë mbrojtëse me të cilën janë përcaktuar saktë interesat nacional, janë përkufizuar në hollësi interesat shtetërore dhe në mënyrë racionale janë theksuar qëllimet e asaj politike, për të cilat shteti, në pajtim me mjetet që disponon do të organizojë sistemin e mbrojtjes.

Në lidhje me këtë çështje të rëndësishme, politika zyrtare pas së cilës duhet të qëndrojë Republika e Maqedonisësi në këtë moment do të ishte:

- Stabilizimin e situatës politike dhe përforcimin e pozitës ndërkombëtare të Republikës së Maqedonisë si shtet i pavarur dhe sovran;

- Ngritja e përhershme e autoritetit të vendit si në planin rajonal ështu edhe në atë global;

- Ruajtja e paqës dhe sigurisë; - Strukturimi i përhershëm i sistemit të mbrojtjes konform

standardeve të NATO-s; -Zhvillimi i mardhënjeve demokratike dhe përparimi i

përhershëm it ë drejtave dhe lirive të njeriut dhe shëndrrimin e tyre në faktor motivues për mbrojtjen dhe sigurinë e vlerave themelore të shtetit;

- përmirësim i përhershëm të bazës materiale dhe sigurisë socilae të qytetarëve nëpërmjet zhvillimit ekonomik të mbështetur në iniciativën e lirë dhe ekonominë e tregut;

- Kultivimin e përhershëm të mardhënjeve të fqinjësisë së mirë dhe mardhënjeve në rajon, si supozim për ruajtjen e paqes dhe sigurisë;

- Asocim në grupacionet politike dhe ekonomike evropjane dhe ndërkombëtare dhe në strukturat e NATO-s, më çka do të përcaktohen interesat ekzistyese nacionale;

- Nëse ndodhë shmangja prej koncepteve të integrimeve euroatlantike, do të sillnin shtetin në pozita nënshtruese dhe jostabile.

Ekzistojnë interesa dhe qëllime të tjera të politikës mbrojtëse nacionale që duhet të realizohen në afate më të gjata ose më të shkurtra,

126 Central European Issues, The transformation of the defense establishment, means democratic control, civil-militari, relation, defense reform, Buchurest, 1997


115

të cilat duhet të jenë objekt i elaborimit të dokumentit përkatës shtetëror i cili emërohet si politikë e mbrojtes së shtetit. Përveç përcaktimit të interesave, qëllimeve dhe detyrave të shtetit në lëmin e mbrojtjes nacionale, dokumenti Politik për mbrojtjen duhet të përcaktojnë edhe veprimtarinë, detyrat dhe mënyrën e realizimit të qëllimeve të parashtruara nga ana e orgnait më të lartë shtetror. Këtu, në radhë të parë, mendohet për Kuvendin e Republikës së Maqedonisë, Kryetarin e Republikës së Maqedonisë , Qeverinë dhe, forcat e armatosura dhe të tjera.

1.3. Rregullimi normativ i mbrojtjes në

Republikën e Maqedonisë

Me sjelljen e Kuhtetutës së re të Republikës së Maqedonisë, me të cilën ajo përkufizohet si shtet sovran, i pavarur dhe demokratik, janë krijuar edhe parasupozimet themelore për brojtje të pavarur. Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë mbrojtjen e trajton në kaptinë të veçantë, në të cilën i bëhet e mundshme sistemit të mbrojtjes të rregullohet me ligj të veçantë, në të cilin në mënyrë precize janë rregulluar të drejtat dhe obligimet e qytetarëve, organeve të pushtetit shtetëror dhe e forcave të armatosura, si dhe e ARM, si armatë e qytetarëve të Republikës së Maqedonisë. Kjo do të thotë se Republika e Maqedonisë, si shtet i pavarur dhe demokratik, vetë i vendos të gjtha funkcionet shtetrore, ndër të cilat edhe për mbrojtjen, “që do të thotë se me Kushtetutë janë vënë edhe korrnizat e sistemit për mbrojtje të Republikës së Maqedonisë, me çrast janë përkufizuar funkcionet e forcave të armatosura.”

Me këtë janë përcaktuar të drejtat dhe obligimet e qytetarëve në lidhje me mbrojtjen, që përfshihet në nenin 28 të Kushtetutës, në të cilin thuhe se mbrojtja e Republikës së Maqedonisë është e drejtë dhe obligim për çdo qytetarë dhe se ajo prcaktohet me Ligjin e mbrojtjes”.127

Me një fjalë, Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë i jep të gjitha supozimet relevante për krijimin e sistemit dhe organizimit të mbrojtjes, i cili duhet të mbështetet në resursat disponuese njerëzore, materiale, teknike dhe natyrore të Republikës së Maqedonisë si shtet. Në vendet e vogla, siç është ky i yni, duke u mbështetur në NATO- parametrat, modeli i tashëm i mbrojtjes është pothuejse më i mundshmi. 127 Shih më gjërësisht: Trajan Gocevski, Sistemi politik dhe ekonomik i mbrojtjes së RM. Univerziteti “Shën Kirili dhe Metodi” Shkup, 1997

Nazmi Maliqi

116

Për organizimin e sistemit vetjak të mbrojtjes, në përputhje me mundësitë shtetrore, janë të nevojshme kërkime dhe analiza serioze shkencore dhe profesionale të çdo segmenti të atij sistemi, sepse ai duhet të shprehet në normativë ligjore ose me ligj të posaçëm të mbrojtjes. Siç thamë, aftësimi i qytetarëve dhe organizimi i tyre për mbrojtje mbështeten në rragullat e përcaktuara kushtetuese dhe ligjore, ndërsa si më e rëndësishme, sipas Ligjit të Mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë, organizohet sistemi i mbrojtjes së pavarsisë dhe integritetit territorial të vendit.

1.4. Partitë politike dhe mbrojtja në

Republikën e Maqedonisë Sipas Ligjit të mbrojtjes, qytetarët kanë të drejtat dhe obligimet e

caktuara saktë në mbrojtjen e Republikës së Maqedonisë, ndërsa ato kanë të bëjnë me kryerjen e obligimit ushtarak, pjesëmarrjen në mbrojtjen civile dhe kryerjen e punëve të obligueshme.

Së kendejmi, për Republikën e Maqedonisë nga aspekti i mbrojtjes dhe sigurisë, me rëndësi parësore është ndërtimi i nivelit optimal të përcaktimit të qytetarëve të vendit tonë për të mbrojtur atë, pa marrë parasysh përkatësinë e tyre nacionale, fetare dhe partiake. Ndërtimi i këtij përcaktimi, kurrsesi nuk duhet t’i lehet akcioneve me karakter fushate, port ë ndërtohet një sistem i veçantë i gjithanshëm për aftësimin e qytetarëve. Përveç përcaktimit, i cili është më tepër element i ndërgjegjes së obligueshme qytetare, qytetarët duhet të aftësohen që të kënë mundësi, dijeni dhe aftësi të kryejnë detyra konkrete për mbrojtjen e vendit, ku pjesë të organizimit të tyre kanë edhe partitë politike.

Për skenën tonë politike është karakteristike paraqitja e shpejtë e partive politike dhe përfshirja e tyre në jetën politike të vendit, ngjajshmeria e programeve të tyre, mënyra e veprimit të tyre politik, bashkëpunimi ndërparitak, toleranca dhe mostoleranca partiake, etj.128

Nëse i bëhet një analizë programeve dhe programve zgjedhore të partive në Republikën e Maqedonisë, do të shihet se gadi të gjitha partitë përmbahen në çështjet themelore me të cilat ballafaqohet vendi ynë, siç janë:

128 Cane T. Mojanoski, Profili politik dhe socijal i partive politike në R.M, faqe 11-43, Shkup, 1996


117

- karakteri i rregullimit politik të shtetit; - funkcionimi i shtetit juridik; - mbrojtja e vendit; - sistemi ekonomik dhe politika e zhvillimit; - politika sociale dhe banesore; - mardhënjet ndërkombëtare; - mardhënjet ndërmjet shteteve ballkanike dhe Evropës dhe

vendi i Republikës së Maqedonisë në këto mardhënje, etj.

1.5. Ushtria dhe pushteti politik si mardhënje të brendëshme në vendet demokratike

Për shkak të ekzistimit të indikacioneve se në emër të mbrojtjes

së vendit dhe ekzistimit të ndarjes natyrore ndërmjet ushtrisë si pjesë e pushtetit, mund të përkufizohen dy aspekte të mardhënjeve ushtarake-civile: ndërmjet qeverisë dhe ushtrisë, ndërmjet parlamentit dhe ushtrisë dhe ndërmjet ushtrisë dhe popullsisë. Mardhënje të këtilla mund të vehen në vendet që janë demokratike dhe në vendet që ecin drejt demokracisë. Në këtë kontekst mund të prezentohet edhe rroli i ushtrisë në demokraci në të cilën edhe qytetarët në uniformë janë pjesë e saj. Në kushte të këtilla mund të vehet edhe kontrrolli demokratik me norma kushtetuese dhe ligjore, me kontrroll parlamentar, me hapjen e debateve publike për mbrojtjen, me transparencën gjatë vendosjes etj, me qëllim që të gjithë, pammarrë parasysh se prej çfarë shtresash është përbërë ushtria te ndjehen njëjtë në aspektin e sigurisë.

“Ushtria si institucion, është një nga mjetet më të fuqishme të politikës në botën bashkohore. Por ajo në vetëvete mbanë edhe mundësinë latente që të “rrebelohet” nga udheqja politike dhe praktikisht t’i kanoset asaj. Hapja e gjerë e dyerve e ushtrive bashkohore nacionale për pjesëtarët e shtresave të ndryshme shoqërore, për herë të parë në histori, ka shkaktuar një situatë që në një institucion të llojit të këtillë të gjenden të bashkuar njerëz të shtresave të ndryshme sociale dhe të interesave të ndryshme politike. Prandaj, posaçërisht është rritur rëndësia e lojalitetit të ushtrisë ndaj pushtetit politik, por edhe të korit të saj të oficerëve, si shtresë me rëndësi vendimtare për funkcionimin e saj.”129 129 B. Vankovska- Cvetanovska, Ushtria dhe demokracia, faqe, 89- 112, Shkup, 1995

Nazmi Maliqi

118

Në sistemet demokratike, si një nga postulatet e veçanta politike veçohet parimi i dimenzionit civil- politik të suhtrisë. Me këtë rast, motive kryesor qëndronë në idenë se pozita e saj e pavarur paraqet kanosje reale për demokracinë, veçanërisht nga aspekti i garantimit të të drejtave dhe lirive të njeriut. Pozita e theksuar e ushtrisë dhe imponimi i saj ndaj qendrave politike, pamëdyshje sjelllë militarizimin e sistemit politik dhe të shoqërisë civile. Edhe sikur të mos instalohet diktatura ushtarake, subjektivizmi autonom politik i ushtrisë është indikator i sigurtë se demokracia në atë shoqëri ka humbur.

Por se kontrrolli i fortë politik dhe të nështruarit e ushtrisë një pushtetit civil në shoqëri nuk duhet automatikisht të implikojë ekzistimin e rendit demokratik- si dëshmi më të mira për këtë janë përvojat e sistemeve totalitare. Edhepse, në esencë, ata qëndrojnë në pushtet me përdorimin e bollshëm të forcës, në rastet më të shpeshta shprehen se nuk kanë aq besim edhe te ushtria. Në fakt, ajo paraqet letrën e pasigurtë për këto regjime, prandaj si më e përshtatshme paraqitet policia.

1.5.1. Depolitizimi i ushtrisë Cila është esenca e depolitizimit të ushtrisë? Depolitizimi i ushtrisë do të thotë bërja e pamundshme formalo-

juridike dhe faktike e veprimit të partive politike (pa përjashtim) në kuadër të organizimit ushtarak. Me fjalë të tjera, çlirimin e ushtrisë si institucion nga çdo presion dhe ndikim i organizuar dhe institucional idelogjik dhe politik. Por, shpesh herë, edhe të kuptuarit e këtillë të depolitizimit, në praktikë përjeton vështirësi të papritura.

“Efekti politik i depolitizimit të ushtrisë është i dyfishtë. Nga njëra anë, ai paraqitet institucioalizim të tillë të forcës së armatosur me çrast ushtria bëhet një nga serviset shtetrore, me funkcion të posaçëm me rëndësi shoqërore. Indolenca e saj politike duhet të sigurojë pozitë të atillëqë nuk do të varet nga qëndrimi konkret ndërmjet forcave të sistemit politik. Vetëm në këtë mënyrë ushtria mundet pa dridhje të mëdha të përjetojë ndërrimin e pushtetit pas zgjdhjeve të rregullta parlamentare; nga ana tjetër, edhe subjektet politike do të jenë të sigurtë se forca (e ushtrisë) nuk është faktor në luftën për pushtet. Shoqërisë demokratike i nevoitet ushtri, e cila vetëm do të sigurojë kushtet e


119

përgjithshme të funkcionimit të rendit , pa marrë parasysh bartësit konkret të pushtetit.”130

1.5.2. Ushtria dhe qytetari në

sistemin politik demokratik Orjentimi i deritashëm politik nga aspekti i ruajtjes së stabilitetit

të brendshëm është se në politikën mbrojtëse duhet mbështetur në ndonjë forcë reale-ushtri, për përgatitjen e qytetarëve për t’iu kundërvënë cënimit eventual të sovranitetit dhe integritetit territorial të vendit.

Në fazën fillestare të realizimit të kësaj detyre duhet në mënyrë të kujdesshme të analizohet rregulimi normative-juridik i sistemit të mbrojtjes dhe të vërtetohet se a eksiston ndonjë dispozitë me të cilën përkufizihen të drejtat dhe obligimet e qytetarëve dhe si janë vënë konturat e e sistemit të mbrojtjes dhe të sistemit demokratik. Trajtimi i raportit ndërmjet qytetarit dhe ushtrisë në sistemin demokratik politik paraqet edhe mundësi reale për kontroll të vërtetë civil demokratik ndaj ushtrisë, ndërsa në këtë kontekst edhe kontrroll parlamentar. Me këtë arrihet një shkallë më e lartë e bashkëpunimit civilo-ushtarak dhe krijohet hapsirë e brendëshme politike më e sigurtë.131

Sipas këtij modeli, mbrojtjen dhe sigurinë e Republikës së Maqedonisë e realizojnë: qytetarët, organet shtetrore dhe forcat e armatosura, ndërsa disa detyra të caktuara realizojnë edhe ndërmarrjet, entet publike dhe shërbimet e vetadministrimit lokal. Qytetarët e Republikës së Maqedonisë e pranuan orejntimin e zhvillimit më të gjerë të proceseve demokratike dhe ndërtimin e shtetit qytetar, si kriter themelor i paraparë ne aktin më të lartë kushtetures juridik- Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë.

Përcaktimi për angazhim maksimal të të gjithë potencilaeve njerëzor dhe material në mbrojtjen e një vendi është pothuejse 130. B. Vankovska- Cvetanovska, Ushtria dhe demokracia, faqe 141- 146, Shkup, 1995 131 B. Vankovska- Cvetanovska, Ushtria dhe demokracia, faqe 147- 151, Shkup, 1995

Nazmi Maliqi

120

koponentë e pashmangshme e çdo konepti mbrojtës. Ky qëndrim është si rezultat i idesë dhe përvojës së pranueshme univerzale në suaza botërore, ndërsa është vërtetuar në shumë luftra, si domosdoshmëri në realizimin e mbrojtjes efikase. Nga aspekti i mbrojtjes të çdo vendi konsiderohet se si model dhe sistem më i përhapur i mbrojtjes është ai që i mbetet konsekuent vetëvetes. Për çdo sistem të mbrojtjes, parë nga ky kontekst, shumë me rëndësi është faktori politik dhe angazhimi i tij për zhvillimin më të gjerë të proceseve demokratike dhe ndërtimit të shtetit juridik, me çrast krijohen parasupozime dhe kushte për stabilizimin e mardhënjeve të brendëshme. Orjentim të këtillë politik për ruajtjen e stabilitetit të brendshëm dhe ruajtjen e paqes në këto hapsira kanë Republika e Maqedonisë dhe e Sllovenisë, edhe pse hapat e para të formimit të forcave të veta mbrojtëse janë ndërmarrë para njohjes së tyre.

Bartësit e pushtetit politik kanë të drejtë, por edhe përgjegjësi t’i ndërmarrin të gjitha masat dhe aktivitetet për sigurimin e mbrojtjes së përbashkët, që gjithsesi nënkupton edhe obligueshmëri të qytetarëve me mjete ligjore të japin kontributin e vet në realizimin e këtij qëllimi të përbashkët. Por, kjo nuk duhet të bëhet në funkcion të mbajtjes së një sistemi në pushtet, por vetëm në funkcion të mbrojtjes së vendit nga agresioni i jashtëm. Vetëm në kësi rrethanash mund të llogaritet për një angazhim dhe realizim maksimal i obligimeve ligjore nga ana e shumicës së qytetarëve.

Është i domosdoshëm angazhimi që kjo sferë të depolitizohet, në aspekt se do të kuptohet dhe zhvillohet si pjesë e një funkcioni shoqëror me rëndësi qënësore për të gjithë qytetarët, anëtarë të bashkësisë. Në lidhje me këtë angazhim, duhet të gjendet dhe të caktohet baza e pranueshme shoqërore në të cilën mund të realizohet koncenzus rreth momenteve esenciale, dhe që do të gjejë përkrahje të gjerë nga të gjitha forcat shoqërore dhe politike. Në realizimin e përbashkët të së dretjës së mbrojtjes, qytetarët duhet të përfshihen si pjesëtarë të bashkësisë dhe shtetit të njejtë, dhe jo si ithtarë të opcioneve të caktuara ideologjike-politike.132

132. B. Vankovska- Cvetanovska, Ushtria dhe demokracia, faqe 147-153, Shkup, 1995


121

1.5.3. Raportet civilo-ushtarake në demokraci Për forcat e armatosura mirë të organizuara me rëndësi të madhe

është kontrolli civil i ushtrisë. Gjithnjë eksistojnë keqkuptime të caktuara ndërmjet civilëve dhe ushtrisë, sepse nëse nuk eksistonin ato pikpamje në këtë aspekt, atëherë në këto vende nuk do të eksistonte as demokracia. Kur përkufizohet rëndësia e kontrollit civil, gjithmonë ka vështirësi në sqarimin se si të arrihet, përkatësisht në çfarë strukturash dhe procedurash duhet të kalohet, duke marrë parasysh se ende nuk eksiston model i vetëm për realizimin e saj. Me këtë problematikë ballafaqohet edhe Republika e Maqedonisë.

Kontrolli demokratik, kryesisht prfshinë tre parime themelore: - vënjen efikase të pushtetit ushtarak dhe civil nëpërmjet

mekanizmave juridik dhe institucional; - neutralitetin politik të ushtrisë që e imponon etika profesionale,

dhe - mosndërhyrjen në punët civile. Një nga detyrat e parlamentit është ushtrimi i kontrollit të

ushtrisë nëpërmjet mbikqyrjes së buxhetit për mbrojtje. Por kjo nuk do të ishte e mjaftueshme nëse nuk eksiston një trup i përhershëm parlamentarqë do të bënte kontroll të rregullt parlamentar ndaj ushtrisë, në kordinim me ministrin e mbrojtjes, si anëtar i qeverisë. Posaçërisht ministry i mbrojtjes duhet të bëjë kontroll të përhershëm të ushtrisë (shërbimet e mbrojtjes dhe komandantët ushtarak), përfshirë këtu edhe kontrollin e realizimit të buxhetit të mbrojtjes; qasje të dhënave të zbullimit, prkatësisht përfshirje në planifikimin strategjik, zhvillimin e strukturave ushtarake dhe përparimit ushtarak. Nga kjo duket se në vendet me demokraci të zhvilluar, kontrolli civil i ushtrisë bëhet në nivel legjislativ dhe ekzekutiv.

1.6. Rëndësia e demokracisë bashkohore

Vetëm shteti demokratik mund të krijojë shoqëri demokratike

qutetare; vetëm shoqëria demokratike qytetare mund të mbështesë shtetin demokratik. Elementet që i bëjnë të mundshme politikat demokratike mund të mësohen vetëm në vendet demokratike. Shteti

Nazmi Maliqi

122

demokratik duhet t’i kultivojë aftësitë e shumfishta të barabarta edhe të gjera të cilat përkrahen nga qytetarët (Michael Walzer).

Eksistojnë po aq lloje të shoqërive qytetare sa ka edhe shoqëri. Gjithashtu, shton Valcer, pikërishtë në kuadër të jetës së përbashkët të shoqërisë qytetare burrat dhe gratë mund të shfrytëzojnë lidhshmërinë e Rusoit (Jean Jaques Rouseau) ndaj bashkësitë më të mëdha të momerojes, interesave dhe shpresës, e cila është shumë e qetë në shoqëritë qytetare dhe paraqet nxitje të madhe për nacionalizmin.

Pse të jetë kjo kështu? Ose, përse shoqëria qytetare duhet të jetë pjesë integrale e programit për demokratizim. Përgjegjet ndaj këtyre pyetjeve janë ndriçuar me studimin e jashtëzkonshëm të Robert Putnamit rreth reformave demokratike në vitet 1970 në cilat u bënë në bashkësitë veriore të Italisë dhe jo në ato jugore. Putnam thekson se dallimi kryesor qëndron në praninë ose mungesën e “kulturës qytetare”, mirëbesimi dhe solidariteti i ndërsjellë që e përkrahin shoqëritë, të cilat përkrahen gjithashtu nga jeta e shëndoshë e përbashkët. Reformat demokratike mund të zbatoheshin në ato bashkësi të cilat në periudha të ndryshme kanë treguar kulturë qytetare (jo rastësisht, kanë qënë po ato bashkësi përvojat e të cilave gjatë Rilindjes kanë shërbyer si frymëzim për ligjëratat e modernizmit të hershëm rreth republikës qytetare.133

Lidhshmëria me ekonominë dhe rëndësia konkrete e kapitalizmit për procesin e demokratizimit bëhet e qartë pikërishtë me referencën ndaj shoqerisë qytetare. Kjo rëndësi është në krijimin dhe shpërndarjen e pasurisë dhe ndarjen e saj individëve , kujdesin për paraqitjen e klasës së mesme, të kontrollit mbi rrethanat materiale të jetës së tyre. Zhvillimi ekonomik, me fjalë të tjera, krijonë hapsirën shoqërore që e mundësonë demokracinë, duke i mundësuar njëkohësisht edhe një demokracie të re hapsirën e nevojshme për frymëmarrje, me qëllim që të realizohen premtime.

Kur bëhet fjalë për kultivimin e shoqërisë demokratike, Robert Dal (Robert Dahl) konsideron se variabiliteti kritik nuk është zhvillimi ekonomik, por risia socioekonomike. Së këndejmi, Sidni Vajtraum Sidney Weintraub) konkludoi se se “ pasi të hapeni politikisht, do të vijojë hapja ekonomike. Hapja politike nuk mundet të eksistoj vetëm për vetvete. Kjo është një pikë që tregon se jo në të gjitha ekonomitë e

133 . Vladimir Vujçiq, Kultura politike, Alinea, Zagreb, 1993


123

tregut ka demokraci, por unë nuk mund të kujtohem asnjë vend i vetëm që është demokratik dhe të mos ketë ekonomi tregu.

Ashtu siç ka thënë Putnam, “modelet afatgjate të vazhdimësisë dhe ndryshimeve nuk janë konzistente me çfardolloj determinizmi të rëndomtë ekonomik… Rajonet qytetare nuk kanë nisur nga më të pasurit, dhe ata nuk kanë qënë gjithnjë më të pasur, por sa mund të vlerësojmë ne- ata u bënë qytetare diku nga shekulli i 19”. Ai tërhjek vëretjen: Traditat qytetare në vetvete nuk e nxisin progresin ekonimi… (por ato) ndihmojnë të shpjegohet përse Veriu mundi t’u reagojë spro-vave dhe mundësive të shekullit 19 dhe 20 në mënyrë aq efektive.” 134

Gjithashtu, ekonomia e tregut është mjaft me rëndësi jo vetëm për përparimin që e gjeneroi borgjezia e cila e kultivoi atë, por edhe për kontributin që e jep për vetë proceset zgjedhore. Në lidhje me këtë, Xhen Mansbrixh (Jane Mansbrigde) ka theksuar: “Demokracija opozitare krijon ngadhnjyes dhe humbës, prandaj ajo vështirë i përshtatet socializmit shtetëror, ku eksiston vetëm një arenë ku mund vetëm të humbësh, sepse shteti mban llogari për çdo gjë”.

Demokracia është vazhdimësi e praktikave historike të zhvilluara gjatë kohëve, me qëllim që të autorizohen individët, të kufizohet pushteti i dhunshëm i shtetit dhe të sigurohet rend i barabartë social. Karakteristikat themelore që e shënojnë evulicionin e saj në historinë e Perëndimit janë: reprezentative, dhe sëkëndejmi edhe pushtet të përgjegjshëm; ligjshmëria; shoqëria e hapur; shkalla e caktuar e respektit të pasurisë private dhe distancimi nga ideologjia dogamtike (religjioze ose joreligjioze-sekulare) nga makineria e pushtetit.

Një synim themelor qëndron në të gjitha diskutimet rreth demokracisë, prej grekëve të vjetër e deri sot. Kjo mund të shprehet në këtë mënyrë: Demokracija përpiqet të zmadhojë lirinë dhe të ndalojë tiraninë nëprmjet nxitjes së rregullit nga dhe për popullin. Njëkohësisht, kjo liri e individit kërkonë shoqëri të lirë, që nuk është e mundshme pa i prkrahur qëllimet dhe vlerat shoqërore , duke përfshirë këtu edhe konceptet solide të drejtësisë dhe mirësisë. Së kendejmi tensionet ekzistojnë ndërmjet dëshirës dhe vullnetit të individit dhe të privilegjuarve të shoqërisë.

Mendimi bashkohor politik i Perëndimit vë në dukje dy kuptime të gjera për strukturat fundamentale të politikës demokratike ose të 134. Smit,D. (1993) Bitwen Urgencies and Imposs ibilities. New Security Architecture for Europe. Security dialogue.

Nazmi Maliqi

124

momentit demokratik, duke nënvizuar bashkimin e rendit të lirë politik demokratik.

Është siguruar dokumenti i përshtatshëm me ndihmën e dy krijuesve të mëdhenj të mendimit politik bashkohor, Xhon Lok dhe Zhan Zhak Ruso. Krijuesi i parë punon me një model më të ngushtë të demokracisë ku individet e pavarur bashkohen për qëllime të kufizuara të përbashkëta duke mos cënuar individualitetin; në modelin e mëvonshëm, në shkallë të madhe nën ndikimin e romantizmit, individi shkrihet në “vullnetin e përgjithshëm”, ku mund të gjejë plotësimin e dëshirës, që është me e lartë sipas shkallës dhe rëndësisë se sa ajo që mund të arrijë si individ.135

Mendimi politik i Rusoit arrin kulmin në të ashtuquajturën siç thot Xhejkob Talmon “Demokracinë totalitare” –integrimin e individit në bashkësinë politike (shpesh, por që nuk është ekskluzive, me “kombin”), me të cilin dhe në emër të të cilit sundon “populli”, jo si individ diskretë të cilët veprojnë nëpërmjet përfaqësuesve të vet të zgjedhur, por si tërësi organike, duke shprehur vullnetin kolektiv. Ky kuptim për demokracinë lidhet ngushtë me nacionalizmat destruktiv. Por, si duket ky është kuptimi që të gjithë liberalët e kanë në mend kur mbështeten te demokracia (diçka që ata e bëjnë sinqerisht, dhe jo nga nevoja).136

1.6.1 Vendet e mëdha demokratike

do të mbeten demokratike Demokracitë bashkohore massive përbëjnë zonën e rëndësishme

dhe në rritje të paqës, pasuri dhe siguri në botën e sotme. Ekonomitë e tyre të ndërlikuara informuese-intenzive i japin rëndësi të madhe popullsisë së arsimuar, e kualifikuar në komunikimin me njëritjetrin dhe janë më shumë demokratike se sa ekonomitë e tjera. Shoqëritë e këtilla pranojnë se njerëzit janë me vlerë më ta më madhe se sa pasuria dhe se asnjë konflikt ushtarak me cilëndo demokraci tjetër nuk mund të kontribuojë aq shumë për shtimin e sigurisë për një ose dy përqind gjatë disa viteve. Së këndejmi, lëvizja për paqë botërore në masë të madhe

135 Vladimir Vujčić, Politička tolerancija, faqe, 16-17, Defemi, Zagreb, 1995 136 Segmentet bashkohore të mbrojtjes civile, Univerziteti i hapur. Buletin i fakultetit të shkencave shoqërore, Lubjanë 1992.


125

varet nga rëndësia e demokracisë në demokracitë e mëdha botërore. Në botën e sotme ndodhin gjëra fundamentale dhe të reja. Shumica e njerëzve këtë e ndjejnë, por i shmangen idesë, kur shohin se modelet e njohura gjithsesi përsëriten në rajone siç ka qënë ish Jugosllavia.

Por, përpjekja që të mblidhet e tërë bota në një model e errëson trendin e ri. Kjo mund të kuptohet posaçërisht me ndarjen e botës në dy pjesë. Një pjesë përbëhet nga zona të paqës, të pasura dhe demokratike, ndërsa pjesë tjetër si zonë e turbullirave, luftës dhe zhvillimit. Shumica e njerëzve sotë jetojnë në pjesën e dytë- ku sundojnë varfëria, tirania dhe anarkia. 137

Këto zona të turbullirave do të preokupojnë pjesën më të madhe të vemendjes botërore gjatë viteve në vijim, por ka gjasa ato të zvogëlohen, ashtu që zonan e paqes do të rriten. Kjo do të ndodhë pikërisht nga shkaku se forcat e reja të rëndësishme bëjnë të mundshme përhapjen e demokracisë.

Zonat e paqes dhe demokracisë i përfshijnë Evropën Perëndimore, SHBA, Kanada dhe Japonia. Bashkërishtë këto përbëjnë 15 % të popullsisë botrore. Në këto zona sundojnë demokraci të pasura, që është jo e rastit. Pasuria, demokracia, paqa si duket shkojnë së bashku. Eksistojnë shumë shkaqe sepse këto demokraci do të mbeten demokratike dhe do t’i shmangen luftës ndërmjet vete. Pikëpamjet për lidhshmërinë e këtyre zonave dhe rendit të ri ndërkombëtar që do të daolë nga ajo na bënë optimist për të ardhmen e demokracisë.138

1.6.2. Rruga drejt paqes në rajone të caktuara të botës Gjatë historisë kanë ekzistuar një vargë demokracish. Shumë

vende të zonës së paqes paraqesin një lloj të veçantë të demokracisë, që nuk ka ekzistuar pra disa dekadash- si demokracitë bashkohore, të zgjeruara, të pasura, ku njerëzit e rëndomtë janë të ngritur sipas standardeve historike. Mënyra e vetme me të cilën një vend mund të arrijë një pasuri të tillë është që të ketë qytetarë me produktivitet të lartë që zhvillon ekonomi informative- intensive, të cilën ne e quajmë ekonomi cilësore. Njëkohësisht, mënyra me të cilën këto shoqëri

137 G. Brankert, Political freedom Rottleget, London, 1991 138 G. Brankert, Political freedom Rottlegete, London, 1991

Nazmi Maliqi

126

krijojnë pasurinë e vet dhe mënyra e udheqjes së saj, në kombinim, i bënë ato vende demokratike dhe paqëdashëse.

Njerëzit që jetojnë në ekonomi cilësore ndajnë të njëjtën përvojë. Pothuejse të gjithë të rinjët kryejnë shkollë të mesme, ndërsa shumica kanë edhe arsimim univerzitar. Kur janë të rinjë. Shumica e këtyre njerëzve i dinë gjyshet dhe gjyshërit e tyre, ndërsa kur bëhen pleq, i dinë nipërit e vet. Kanë pakë përvojë rreth vdekjes së kushërinjëve më të afërt. Jeta vlerësohet mjaftë, ndërsa vdekja e të rinjëve është shumë prekëse.139

Për dallim nga vendet që dominon varfëria dhe krizat sociale dhe të sigurisë, si shoqëri jo stabile dhe jo demokratike, jeta e njerëzeve ka rrezik që të jet e parëndësishme, ndërsa njerëzit në vendet e pasura, gjithsesi janë të mbrojtur nga përvojat e dhunës të natyrës dhe nga vështirësi dhe fatkeqësi të përhershme fizike. Suksesi në ekonomitë e këtilla kërkon varshmëri nga njerës të tjerë, ruajtje së fshehtësisë, komunikim efektiv dhe të mësuarit për t’iu përshtatur ndryshimeve.

Shoqëritë e hershme industriale e filluan procesin e ndarjes së njerëzve nga dhuna dhe primitivizmi i natyrës, por ato kanë qënë më të dhunshme dhe më kierarkike se sa shoqëritë e pasura bashkohore. Sot, ekonomitë më përparimtare cilësohen me kompjutor, komunikim elektronik dhe industri informative, ku mendejmbrehtësia, fleksibiliteti, dhe kreativiteti njerëzor janë më kritike së sa masa e gjerë dhe pushteti. Shitja, financimi dhe bisedimet, si dhe forcat prodhuese dhe efikasiteti i makinave caktojnë se kush është i suksesshëm. Këmbëngulja, në vend të urdhërit, është rruga më e sigurtë drejt suksesit.140

Mardhënjet në ekonomitë cilësore nuk janë në asnjë rast me demokraci të njëjta, por ato gjithsesi janë më demokratike se sa ekonomitë e industrive të rënda që i zëvendësojnë. Së këndejmi, është e logjikshme të mendohet se ekonomitë bashkohore, të pasura dhe massive do ti drejtojnë njerëz në drejtimin e demokracisë, më shumë se sa ekonomitë e hershme industriale.

Ekonomitë cilësore, gjithashtu, pretendojnë paqen, sepse ato në mënyrë të konsiderueshme zvogëlojnë rëndësinë e disa gjerave për të cilat përpiqen njerëzit. Pasuria massive bashkohore nuk buron nga resurset fizike që mund të tërhiqen nga të tjerët, prandaj ajo duhet të

139. Kis Ziltra Bashkëpunimi ekonomik. Komiteti Ekonomik, NATO- Parlamenti, Barcelona, 1998 140 Ibidem


127

mbrojet; ajo buron në radhë të parë nga sjellja produktive e njerëzve; . Në një shoqëri bashkohore cilësore njerëzit kanë vlerë të madhe ekonomike. Pothuejse çdo gjë që varet me mënyrën e funkcionimit të këtyre shoqërive tregonë qartë se njerëzit janë më të rëndësishëm nga çdo gjë tjetër. Nuk është logjike që të therrorizohen njerëzit që të fitohet një teritor ose lëndë e parë, sepse njerëzit vlejnë më shumë se këto pasuri. Gjithashtu, lloji i punës që e bënë një shtet i pasur nuk mund të arrihet me një popull që është nënshtruar, që nuk punon ose me qytetarë të rendit të dytë.141

Është vështirë të supozohet se do të krijohen rrethana të tilla ku agresioni do të ketë kuptim ekonomik për ndonjë nga këto ekonomi bashkohore. Por, nga fakti se lufta do të paraqesë ekonomi të keqe për një shtet bashkohor, nuk është garancion se një shtet i këtillë nuk do të shkonte në luftë. Por, zvogëlimi i shkaqeve ekonimike për luftë është me vend, edhepse mund të ekzisotjnë shkaqe të tjera.

1.6.3. Probleme të reja ndërkombëtare në rrugën drejt paqes

Ekzistojnë shumë shkaqe që demokracitë i shmangen konflikteve

midis tyre. Te demokracitë, vendimet e mëdha nacionale shprehin ndjenjat e popullit, përmes strukturave shtetërore që janë të zgjedhura me votime legale dhe legjitime, ndërsa shumica e njerëzve nuk duan të shkojnë në luft, sepse ajo shkakton varfëri, vdekje dhe sakatime, ndarje nga më të dashurit. Pastaj, sjellja dhe qëndrimi politik i nevojshëm që të arrihet sukses, te demokracitë krijonë liderë, forcat e të cilëve shfrytëzohen me përdorimin e metodave politike dhe përvojat e të cilëve i shpien në gjetjen e metodave jo të dhunshme për zgjidhjen e konflikteve. Është e rëndë për demokracitë që t’i dityrojnë pakicat të bëjnë atë së cilës i kundërvehen. Sistemet demokratike kërkojnë shkallë të lartë të pajtueshmërisë për ato vendime që kanë ndikim në të gjithë popullsinë, ashtu siç është vendimi për të shkuar në luftë. Dhe pasi nevoiten ndjenja të fuqishme që të gjenerohet pajtueshmëria e mjaftueshme për fillimin e luftës, popujt demokratik rëndom do t’i përkrahin ato luftra kundër shteteve të cilat i konsiderojnë si të ndryshme. Shumë është lehtë që qytetarët e këtillë të urrejnë diktatorin

141 North Atlantic Assambly, Economic Committee, 1997, Reports, Brussels

Nazmi Maliqi

128

se sat ë urrejnë qeverinë demokratike; dhe anasjelltas- shumë është rëndë të bindet një popull demokratik të shkojë në luftë kundër një demokracie tjetër.142

Nëse pasuria, demokracia dhe paqa shkojnë bashkërisht, siç besojmë ne, me çfarë problemesh do të ballafaqohen zonat e paqës në të ardhmen? Nëse lufta nuk vjenë në shprehje, ndërsa forca ushtarake është e parëndësishme, ç‘është ajo që do të ndikojë ndaj mardhënjeve dhe do të gjenerojë konflikte ndërmjet demokracive?

Përhapja e luftës eventuale me kalimin e kohës do të krijojë ndryshime suptile, por edhe të thella në mardhënjet ndërkombëtare. Njerëzit në demokracitë e mëdha do të kuptojnë se ardhmëria e shtetit të tyre asnjëherë nuk do të varet nga forca ushtarake ose nga aleancat ushtarake. Ky kuptim do të ketë efekt të madh përshkak të dallimeve fundamentale ndërmjet mundësisë që të humben paratë ose disa qytetarë të humbin jetën, në njërën anë dhe mundësisë një shtet të humbë luftën, nga ana tjetër. Në asnjë diskutim pas periudhës së luftës së ftohtë nuk i është kushtuar vemendje si duhet këtyre dallimeve.143

Fund i luftës nuk do të thotë edhe prfundim i konfliktit, ose fund i urrejtjes. Në fakt, mund të ndodhë e kundërta: liria, e rrezikuar nga lufta, mund t’i zvogëlojë përpjekjet për t’u çliruar nga dikutimet, duke i çliruar njerëzit nga nevoja e të shprehurit të urrejtjes ose të nxiten të prlahen ndërmjet vete. Kështu, bëhet njëri nga burimet më të fortë të ballansimit ushtarak të forcës, dhe asnjë shtet nuk do të jetë në blok ushtarak, duke u trembur se mos bëhet më e dobët se bloku tjetër ushtarak.

Forcë vendimtare që do t’i formësojë shumicën e këture konflikteve do të jetë shkalla se sa interesat e pocaçme-brenda ose jashtë qeverisë- do të ndikojnë në politikën nacionale. Qeveritë do të reagojnë ndaj realitetit politik tek këto grupe të interesit dhe në rastë se qeveritë nuk janë më të forta se sa të kaluarat, këto bisedime do t’i prezentojnë ato interes në vend të interesit nacional në mardhënjet ndërkombëtare. Konfliktet do të mbështeten në interesa të kundërta financiare dhe në çështje që janë me rëndësi fiziologjike dhe emocionale. Fakt vendimtar është në kësi rastesh asgjë nuk do të dikojë ndaj interesave fundamentale dhe ndjenjat e secilës palë qoftë. Asnjë

142 G. Brankert, Political freedom Rottlegete, London, 1991 143 Daniel Patric Mazmilian Elements in international politics, Oxford University Press, 1993


129

shtet i pavarur ose formë e pushtetit nuk do t’i shkaktonte këto konflikte, dhe as rrjedha e tyre nuk do të krijonte dallimin ndërmjet përparimit dhe varfërisë.144

1.6.4. Ç‘duhet bërë sot për të gjetur rrugën e

ruajtjes së paqes dhe sigurisë

Teoria sipas së cilës një ditë zonat e demokracisë dhe paqës ndoshta do të përfshijnë tërë botën duhet të analizohet me rezervë. Nëse një gjë e tillë do të ishte e vërtetë, duhet të shpjegohet si diç që është pritur shumë gjatë dhe mund të realizohet, në dukje të parë mund të jet larg realitetit. Njerëzit e arsyeshëm do të pyesin gjithnjë se si është e mundshme pa sovranitet botëror (Nobbes, Leviathan ) të arrihet paqa botërore. Por, tani kemi një pasqyrë se si të arrijmë paqën pa shenjtorë të paqës. Ashtu si në ekonominë botërore që një sistem tjetër i vetëorganizuar krijon zhvillimin ekonomik pa plan botëror ose planifikues botëror, gjithashtu edhe paqeja është e mundshme nëpërmjet ndryshimeve të brendëshme pa kombe superiore, të cilat, sipas shembullit të tyre, mund t’i inkuroajojnë të tjerët për të bërë ndryshime në të njëjtën mënyrë.145

Shumica e demokracive të reja në mënyrë mjaftë efektive kanë pranuar dy probleme kryesore të të udhequrit. Një nga to është qëndrimi i tyre ndaj estabilishmentit ushtarak Pasi shumica e këtyre demokracive të reja kanë kaluar nëpër regjime ushtarake të këtij apo atij lloji, problem kryesor për to është vënja e kontrollit efektiv qytetar ndaj ushtrisë. Ndërsa kjo tani është bërë. Qeveritë e reja i pastruan estabilishmentet e tyre ushtarake, kanë vënë kufizim në përfshirjen politike të ushtrisë, i kanë ristruktuar urdhërat e tyre (që shpesh rezultonte me krijimin e ministrive qendrore të mbrojtjes dhe emërimin e përkohshëm të personave civil si ministër të mbrojtjes) dhe eliminimin e shumë privilegjeve të posaçme të ushtrisë. Oficerët ushtarak të cilët kanë madat të lartë politik në fazën fillestare të demokracisë, u zëvendësuan me persona civilë.146

144 Shih, Griffils S. Ivan (1993) Nationalism and Ethnic Conflict. Threats to Europiean Security 145 G. Brankert, Political freedom Rottlegete, London, 1991 146 Smit,D. (1993) Bitwen Urgencies and Imposs ibilities. New Security Architecture for Europe. Security dialogue.

Nazmi Maliqi

130

Në shumë vende, establishmenti ushtarak jo vetëm që ushtronte funkcione ushtarake në mbrojtjen e jashtme dhe sigurinë e brendëshme, por gjithashtu është mjaft i involvuar më një spektër të gjerë në aktivitetet ekonmike, afariste dhe industriale. Qeveritë e reja demokrtike u përpoqën që të kufizojnë rrolin e ushtrisë me mënjanimin e personave ushtarak nga ndërmarrjet civile dhe përfshirjen e tyre të dretjpërdretjë në mbrojtjen dhe sigurinë kombëtare. Në disa raste, regjimet e reja demokratike i riorganizuan forcat e veta ushtarake përgjatë kufijëve, duke zvogëluar koncentrimin e tyre rreth qyteteve kryesore, me çrast u vështirësua mundësia manovruese e tyre. “Pothuejse në të gjitha rastet, regjimet e reja demokratike e zvogëluan vëllimin e forcës së vetë ushtarake dhe u përpoqën që në të të fusin shkallë më të lartë të profesionalizmit ushtarak, siç është për shembull furnizimi me pajisje bashkohore. Këto regjime të reja demokratike janë relativisht të suksesshëm në vënjen e kontrollit civil, në orjentimn e ushtrive të veta në profesionalizëm, në zvogëlimin e forcës ushtarake, në ngushtimin e rrolit ushtarak dhe në vendosjen e modeleve të raporteve ndërmjet ushtirsë dhe civilëve që janë të ngjajshme me ato të demokracive të instaluara. Gjithashtu, në ish regjimet komuniste, partitë komuniste ose u eliminuarn ose u detyruan të bëjnë gara për pushtet.147

Fusha tjetër, siç shpjegon Kis Ziltra, në të cilë demokracitë e vjetra meritojnë vemendje- është reforma ekonomike. Si duket kjo paraqet problemin kryesor për ish vendet komuniste dhe për shumicën e vendeve të Botës së Tretë, ku ka pasur ndërhyrje të madhe të ekonomisë së shtetit. Por nëse ato dëshirojnë të përparojnë ekonomikisht dhe të bëjnë gara në përgjithësi, është i domosdoshëm liberalizimi ekonomik. Duhet t’i hapin tregjet e veta dhe ti mënjanojnë donacionet dhe rregullat restriktive. Gjithashtu, ato po shkojnë drejt këtij qëllimi. Asnjë regjim i ri demokratik nuk dështoi, dhe as që është lënë anash për shkak të përpjekjeve për reforma ekonomike. Përkundrazi, shumë vende ish komuniste miratuan programe të stabilizimit dhe i zbatuan me një shkallë të caktuar të suksesit. Projektet privatizuese shpesh janë përshëndetur me entuziazëm të madh.

147 Marko Konovole, Sigurimi në demokraci, Ros-Ros Seminar, Siguria në Evropën Juglindore, Ohër ,1998


131

1.6.5. Ç‘është realitetiti për mirëqenje në botën e sotme

Një nga problemet që është i pranishëm dhe është i llojit të veçantë, dhe i cili i konfronton demokracitë e vjetra dhe të reja, është problemi që del nga përkatësia etnike dhe nacionalizmi destruktiv. Regjimet jodemokratike munden në mënyrë efektive të sundojnë popullin e nacionaliteteve të ndryshme, por në te demokracitë populli i zgjedh sunduesit. Në kohën kur dallimet ideologjike humbin, ndërsa vlerat etnike, nacionale, religjioze dhe ato të vjetrat marrin domethënje të re, edhe problemi për të përkufizuar një popull merrë domethënje të re. Në mungesë të komunizmit, nuk ka arsye të eksistojë Bashkimi Sovjetik, Jugosllavia ose Gjermania lindore, prandaj ato u zhdukën. Por problemi është më i gjerë. Si do të përkufizojmë trupin politik të shoqërisë? A mundet sipas gjeografisë, gjuhës ose identifikimit etnik të quhet si qytetar? Kur njerëzit kanë të drejtë të përjashtojnë veten nga trupat më të gjera politike dhe të formojnë të vetin, më të vogël? 148

Te demokracitë, cilët janë të drejtat e pakicave etnike dhe religjioze? Këto pyetje janë qendrore për funkcionimin e demokracive të reja dhe të vjetra.

Nuk ka përgjegje të kënaqëshme për këto pyetje. Mund të jepet një argument për vetvendosje- çdo grupi duhet t’i mundësohet të ndjekë kursin e vet,- pa pargjykim prej më parë se kjo do të shkaktonte fregmentizëm të madh dhe rënjen e shoqërisë dhe shtetit.149 Pastaj, demokracitë nuk janë mjaft të aftë për këtë problem. I tërë procesi i demokratizmit dhe funkcionimit të demkoracisë mund ti forcojnë mardhënjet ndërmjet grupeve etnike, religjioze dhe grupeve të tjera. Për shkak se këto identitete bëhen gjithnjë e më qendrore, politikanët bëjnë thirrje atyre dhe në këtë mënyrë do të intensifikojnë konfliktet ndërmjet tyre. Ky problem është i pranishëm te demokracitë e reja. Por gjithashtu eksiston edhe në shtete të tjera.150

148 Redi Zhrtin, Mbrojtja e pakicave kombëtare në Evropën Qendrore dhe Lindore, Politika ndërkombëtare, Beograd, nr.1045, 1996 149 Ibidem 150 Daniel Patric Mazmilian Elements in international politics, Oxford University Press, 1993

Nazmi Maliqi

132

1.7. Procesi i transformacionit të vendeve në tranzicion Popujt e çliruar t ëish vendeve komuniste e madhëruan shumë

konceptin e thjeshtë për ndihmën që duhej të merrnin nga Perëndimi. Pritej mrekulli e përgjithshme, një plan i ri i Marshalit i cili do të gjente zbatim të gjerë, pa kurrëfarë kundërvënjesh përvojës esenciale dhe intelektuale mdaj planit të Marshalit për ish vendet komuniste. Në Perëndim, ndërkaq eksistonte nënçmim i kompleksitetit sistematik të ndryshimeve të nevojshme, të rezistencës të nomenklaturës së instaluar dhe ende të pranishme, si dhe kohëzgjatja e procesit.151

Programet amerikane për ndihmë të cilat u nxitën menjëherë pas vitit 1989- 90 për Poloninë, kurse pastaj edhe për vendet tjera të Evropës qendrore, janë shembull tipik për atë që e thamë më lartë dhe mbështeten në sypozimin se procesi i tranzicionit do të zgjasë rreth 5 vjet. Tani e dimë se ai do të jetë shumë më i gjatë, së paku 10 vjet për vendet e Evropës qendrore, ndërsa nja 15 deri 20 vjet për vendet tjera,- para se të themi se transformimi ka përfunduar.152

Konstatimi i dytë diç më i koplikuar është se vetë procesi i transformimit nuk është vazhdimësi, por sekuencë e fazave të ndryshme. Gjithashtu, jo të gjitha vendet ish komuniste janë në të njëjtën fazë në procesin e transformimit, ose t’i kenë kaluar të njëjtat faza me tempo të njejtë. Duhet, gjithashtu të shënohet se shpejtësia e kalimit nga faza në fazë, në masë të madhe varet nga ajo që është dalluar politikisht dhe ekonomikisht në fazën e fundit në ish sistemet komuniste.

Kjo që e thamë kërkon sqarim. Fazë kryesore, që nisi menjëherë me rënjen e sistemit komunist, përfshinë përpjekjet e kombinuara që të arrihet transformim politik në strukturat e larta të pushtetit politik, si dhe stabilizimin fillestar të ekonomisë. Kjo do të thotë eliminim i shtetit njëpartiak dhe sistemin policor, eliminimin e kontrolleve shtetërore arbitrare, vënjen e lirisë së shtypit dhe fillet e kolaicionit demokratik për ndryshime. Faza tjetër kërkon stabilizimin e valutës (me ndihmën e kredive urgjente dhe të ndihmës nga Perëndimi), ndërsa eliminohet edhe kontrolli i çmimeve dhe dotacioneve, me çrast i jepet fund prodhimit

151 Konferenca e përhershme e organeve vendore dhe rajonale të pushtetit në Evropë 152 Shih, Gullikstad. E (1994) Colective Security Post- Cold War Europe, Hupi Report


133

kolektiv dhe zbatimit të privatizimit të rastësishëm. Kjo fazë fillestare është edhe shumë e vështirë sepse përfshinë ndryshimet fundamentale në proceset e instaluara politke dhe ekonomike. Nevoitet guxim dhe qëndrueshmëri, sepse bëhet thjeshtë një këcim në diç të panjohur.

Periudhë, në fakt është kritike, sepse suksesi i saj është edhe kusht për fazën e dytë, fazë në të cilën ngarendja për stabilizim më të madh politik duhet të kombinohet me përpjekje për transformim sa më të pranishëm ekonomik. Këto janë miratimi i kuhstetutës së re dhe sistem të ri zgjdhor, mbajtja e zgjedhjeve, zgjedhjet legjitime demokratike, vënjen e administratës së decentralizuar rajonale dhe bashkimi në një koalicion stabil demokratik- elitë të re politike, deri në atë shkallë në të cilën proceset demokratike depërtojnë në shoqëri me qëllim që të institucionalizohet funkionimi qeveritar. Njëkohësisht, duhet të nxitet edhe një transformim më i madh ekonomik, përfshirë këtu vënjen e sektorit banker, pastaj demonopolizimi, si dhe privatizimi në shkallë të ulët dhe të madhe, i mbështetur në të drejtat e definuara juridiko pronësore. Në këtë fazë, Perëndimi mund të ndihmojë nëpërmjet sigurimit të kredive për projektet nga infrastruktura, ndihmë teknike dhe menexhuese, preference dhe qasje tregëtare, si dhe me investime të huaja. 153

Kur kjo fazë nëse përfundon me sukses, mund të kalohet në fazën e tjetër, në të cilën me të vërtetë fillojnë situata dhe procese të gjithanshme demokratike në mënyre të përhershme, ndërsa zhvillimi ekonomik është si pasojë e zhvillimit të gjithanshëm të iniciativës private. Në këtë fazë formohen partitë demokratike stabile dhe krijohet kulturë politike demokratike, me gjyqe të pavarura dhe kulturë juridike. Në ekonomi, ekziston shkalla e lartë e privatizimit, paraqitja e lobit kapitalist dhe realizimi i kulturës afariste. Paraqiten investime të mëdha të jashtme dhe vendi përfshihet në organizatat kryesore të Perëndimit, siç është Bashkimi evropjan dhe Aleanca veri-atlantike (NATO). Kjo fazë mund të përshkruhet si përfshirje në konsolidimin politik dhe nxitje e përhershme e ekonomisë. Për t’u konkretizuar kjo, mund të nxjerrim një vlerësim se Polonia, Republika e Çekisë dhe Hungaria gjenden në prag të kësaj faze, për është vërtetuar edhe përfshirja e tyre në NATO.154

153 Shih, Gullikstad. E (1994) Colective Security Post- Cold War Europe, Hupi Report 154 NATO Enlargement And Central Europe, A study in civil-military Realations, Washington, 1996

Nazmi Maliqi

134

Gjithashtu, me rëndësi është të përmendet se mundësia për zbatimin konkret të të drejtave në këtë fazë varet shumë se në çfarë shkalle lejon regjimi i dështuar komunist relaksimin politik dhe liberalizimin ekonomik gjatë viteve të tij të fundit. Fakt i rëndësishëm që duhet të shënohet është se agonia e fundit e komunizmit ishte simultane- së paku në disa situate- si periudhë e inkubacinit politik dhe ekonomik për paraqitjen e paskomunizmit. Pasojat e këtij inkubacioni, në rastin e Hungarisë (regjimi i Kadariti viteve 1970 dhe 1080) dhe Polonia (regjimi i Gerekut vitet 1970 dhe pesë vitet e fundit të Jaruzelskit në gjysmën e dytë të viteve 1980), janë të dukshme.

Procesi në vazhdim, konstatimi që delë nga ajo që e pamë në procesin e transformimit, e përfshinë premisën e reformës politike si bazë për reformë efektive ekonomike. Koncenzusi demokratik politik dhe proceset efektive politike janë qënësore për filimin dhe mbarimin e suksesshëm të fazës së parë të ndryshimeve. Teorikisht mund të bëhet një postulat për nevojën e një sistemi autoritar të diciplinës në këtë fazë, sepse kërkohet viktimë e madhe shoqërore- dhe të gjeneruar- gjatë implementimit. Por, gjatë kolapsit të regjimit komunist në Evropën qendrore dhe në Bashkimin Sovjetik, qasja autoritare si duket nuk është praktike dhe as e dëshirueshme.

Përkundrazi, koncenzusi demokratik paraqitet si imperative. Por ai duhet të jetë i organizuar dhe i institucionalizuar. Në fillim ai kërkon praninë e udheqësit efektiv, gjithsesi sharmant dhe të popullarizuar- cili do të ketë përkrahjen e popullit. Kjo, gjithashtu kërkonë praninë ose organizimin e shpejtë të lëvizjes politike që do të përkrahte liderin në mënyrë të institucionalizuar dhe do t’i jap përkrahje në projekjet për dislokimet dhe eliminimet shoqërore, që është tipike për këtë fazë. Por, në radhë të parë, faza fillestare, me entuziazmin euforik postkomunist, duhet të shfrytëzohet në mënyrë përkatëse për ndërimin e themeleve të procedurave demokratike legjitime dhe formale në kuadër të të cilave nxiten reformat afatgjate ekonomike. Gjersa të arrijë faza e dytë, euforia publike zvogëlohet ashtu siç shpërthejnë zhgënjimet nga transformimet.155

Transformimi i shpejtë dhe i gjithanshëm, shok-terapia e të ashtuquajturës rrekje “e bumit të madh”- që është i mundshëm vetëm nëse eksistojnë kushtet e domosdoshme objective dhe subjective. Rasti i

155 North Atlantic Assambly, Economic Committee, 1997, Reports, Brussels


135

Polonisë është shembull i mirë për kombinimin e këtyre dy kushteve. Ishte përfshirë eksistimi i elitës së kundër politike anë e mbanë shtetit, krysisht lëvizja “Solidarnost” e cila depërtoi në shoqëri, nuk u eliminua gjatë dekadës të së drejtës materiale dhe mund të shërbente si elitë politike efektive kundërshtare në nivel të shtetit (në vend se siç ndodhi në në disa raste të tjera, e mbyllur vetëm disa disidentë, të imponuar menjëherë në kierarkinë më të lartë kombëtare të pushtetit). Kjo elitë, ndërkaq, qe përkrahur nga prania e pushtetit moral, e aftë të kultivojë vullnetin shoqëror për t’u sakrifikuar, apo më drejtë- të Kishës katolike. Përveç kësaj, një lider sharmant, i cili gëzonte autorizime të posaçme në kuadër të klasës që kishte gjasa më të mëdha të sakrifikohet si viktimë shoqërore, e përsonalizoi ndryshimin politik. Një klasë e lirë e fshatarëve dhe ekonomija e madhe e nëntokës siguruan përfaqësim ekonomik të ligjit të ofertës dhe të konsumimit prejse kontrolli i çmimeve u mënjanua ashtu si edhe dotanacionet. Përfundimisht, Polonia nxorri dobi nga ndihma që iu dha në kulturën afariste sipërfaqësore nga ana e dijasporës së angazhuar, e përbërë nga dhjetë million polakë që jetojnë jashtë vendit.156

Numërimi i këtyre faktorëve paraqet se qasja polake ndoshta është shembullore, por njëkohësisht ajo është edhe e jashtëzakonshme. Në mungesë të ndonjë kombinimi të kohezionit politik, obligim dhe koncenzus të joshjes dhe përgjegjësisë ekonomike, shok terapija me siguri se do të krijojë konflikt politik dhe kaos ekonomik, me monopole të pozicionuara mirë që do të shfrytëzojnë përparësinë e liberalizimit të çmimeve për të rritur ato, me çrast stimulohet infalacioni.

Konstatimi i përgjithshëm në lidhje me rikonstruimin postkomunist niset nga kjo pikë e fundit: nuk duhet të përjashtohen strategjitë e transformacionit të cilat përfshinë lëvizje më të ngadalshme nëpr fazat e domosdoshme të cilat varen nga udheqaj eksistuese qeveritare, në vend se pastër thjeshtë nga çlirimi i forcave të pavarura dhe dinamike tregëtare.157

156 Klark M. (1994) Paece and World Security Studies 157 Ibidem

Nazmi Maliqi

136

1.8. Toleranca politike si faktor për ndërtimin e mardhënjeve të brendëshme për ruajtjen e paqes dhe sigurisë në Republikën e Maqedonisë Në teroinë dhe praktikën bashkohore politike konsiderohet se në

vendet me demokraci të zhvilluar dhe traditë të gjatë parlamentare fenomeni i çvendosjes së raproteve politkë- forcë, paqe dhe siguri nuk është i mundshëm ose mundësia është sjellë në nivelin më të ulët, ndërsa ne vendet me regjime autoritare, me demokraci të pazhvilluar dhe pa traditë parlamentare, mundësia për dominim të forcës ndaj politikës është më e madhe dhe në praktikë paraqitet shpesh.

Mund të konkludohet se forca ushtarake do të luajë rrol të rëndësishëm politik në të gjitha mardhënjet, veçanërisht në krijimin e politikës së shtetit gjerë atëherë kur ai do të jetë në funkcion të interesave strategjike, të politikës së jashtme, të politikës së brendëshme, ekonomike, mbrojtëse, të sigurisë dhe të interesave të tjera të shtetit. Sa më shumë faktori politik dhe pushteti politik do t’i zgjidh me me mjete politike, aq më shumë do të rritet fuqia politike ndaj forcës, dërisa më në fund ajo të mënjanohet të ushtrojë funkcionin e vet, ndërsa ajo është ruajtja e pavarsisë së shtetit dhe e integritetit të tij territorial.

Sugjestionet në këtë plan do të ishin që të shfrytëzoheshin deri në fund përvojat e shteteve me traditë dhe demokraci të gjatë parlamentare si dhe të shmangen të gjitha mundësitë e shfrytëzimit për të keq të çfardo lloj force, e cila më tutje, pa përjashtim, nëse është e tillë do të kërkojë edhe rrol politik në shoqëri.

Në kontekst të përkufizimit të forcës politike të një shteti paraqitet edhe forca ushtarake, me numër më e madhe, më e roganizuar, më e paisur dhe më e përgatitur për veprime të ndryshme, duke përfshirë edhe luftrat, së kendemi ajo mund të vehet edhe në shërbim të fuqisë së përgjithshme ose si forcë shtetit që mund të përdoret ose të keqpërdoret. Përvoja dhe praktika politike tregonë se për stabilitetin e shtetit nuk është vendimtare forca, porse ndikim kanë edhe parametra të tjerë siç janë: shkalla e demokracisë, respektimi i të drejtave dhe lirive të njeriut, mardhënjet ndëretnike, gjendja ekonomike dhe sociale etj. Kështu duhet të shmanget praktika e shteteve jo demokratike dhe regjimeve autoritarë të cilët shpesh e kanë përdorur forcën për të ruajtur rendin juridik i përcaktuar me kushtetutat e tyre. Duhet të pranohen shembujt e shteteve që janë demokratike dhe të cilat forcën e kanë praktikuar në mënyrë


137

shumë restrictive, për qëllime të caktuara saktë dhe sipas një procedure të përcaktuar rreptë.

Sipas kësaj, Republika e Maqedonisë, si shtet i pavarur dhe sovran, duhet të përcaktojë politikën e vet të mbrojtjes me të cilën do të saktësosheshin saktë interesat kombëtar, të përkufizuara hollësisht, për të cilat shteti, në pajtim me resurset disponuese, do të organizojë sistemin e mbrojtjes.

Interesat e mundshëm shtetëror që duhet të jenë politikë zyrtare pas të cilave do të qëndrojë Republika e Maqedonisë do të ishin: “…Stabilizimi i situatës politike, stabilizimi i raporteve ndëretnike dhe përforcimi i pozitës ndërkombëtare të Republikës së Maqedonisë, si shtet i pavarur dhe Sovran; ngritja e autoritetit të vendit në si në planin rajonal ashtu edhe në atë global; struktuimi gradual i sistemit për mbrojtje sipas standardeve të NATO-s për një siguri efikase, përgatitjet e përhershme të qytetarëve sipas Ligjit të mbrojtjes; zhvillimi i mardhënjeve demokratike dhe përparimit të përhershëm të të drejtave dhe lirive të njeriut dhe shndërrimi i tyre në faktor motivues për mbrojtjen dhe sigurinë e vlerave themelore të shtetit; përmirësimi permanent i bazës materiale dhe sigurisë sociale të qytetarëve nëprmjet zhvillimit ekonomik dhe ekonomisë së tregut; kultivimi i përhershëm i mardhënjeve të fqinjësisë së mirë dhe të mardhënjeve në rajon si supozim esencial për ruajtjen e paqës dhe sigurisë; asocimi në strukturat politike, ekonomike dhe ushtarake evropjane dhe ndërkombëtare BE dhe NATO, për çka do të vërtetohet se është interes shtetror.158

Në planin e mardhënjeve të brendëshme, për ruajtjen e sigurisë, Republika e Maqedonisë, gjithsesi duhet edhe më tutje t’i mbrojë të rejtat e njeriut, veçanërisht barazinë e të gjthë qytetarëve, pa marrë parasysh përkatësinë e tyre nacionale.

1.9. Pozita politke dhe politiko-ushtarake e Republikës së Maqedonisë Në këtë pjesë, segmented hemelore që do të jenë objekt studimi,

janë sistmi politik dhe politika e jashtme e Republikës së Maqeodnisë nga aspekti i pozitës së sajë politike dhe faktorit demografik, si një nga determinuesit e zgjidhjes doktrinare-strategjike të konceprit mbrojtës të

158 Trajan Gocevski, Tendenca bashkohore të mbrojtjes, Kumanovë, 1997

Nazmi Maliqi

138

shtetit. Çështjet të cilat kanë të bëjnë me shtetin në raport me zhvillimin e raporteve mbrojtëse janë:

- Pikëpamjet doktrinare-strategjike mbrojtëse; - Përcaktimet në raport me obligimet e qyterëve; - Koncepti dhe qëndrimet e mbrojtjes civile; - Përcaktimet dhe qëndrimet për organizimin e mbrojtjes sipas

parametrave të ofruara nga NATO, dhe - Përcaktimet kombëtare doktrinare-strategjike në lidhje me

aftësimin e qytetarëve të Republikës së Maqedonisë për mbrojtje dhe siguri, do të jenë objekt edhe të studimeve të mëtejshme.

Sistemi shoqëroro- politik dhe politika e jashtme e Maqedonisë. Pasi politika e brendshme dhe e jashtme janë të lidhura ngushtë

dhe janë komplementare, është e zakonshme që ndikimi i tyre në pozitën –ushtarake-politike të shqyrtohet në mënyrë integrale dhe reciprokisht. Por, por për disa shkaqe metodologjike dhe shpesh edhe praktike, sidomos me theksimin e disa veçorive të caktuara të këtyre dy segmenteve, do të shqyrtohen tri çështjet sa vijojnë:

-ndikimi i ndërsjellë i sistemit shoqëroro-politik dhe politika e jashtme në pozitën ushtarake-politike të Republikës së Maqedonisë,

-ndikimi i sistemit shoqëroro politik në pozitën ushtarake-politike,

-ndikimi i politikës së jashtme të Maqedonisë në pozitën ushtarake-politike,

Politika integrale e sigurisë së Republikës së Maqedonisë

parasheh: 1. Integrimin politik dhe ekonomik në Unionin evropjan dhe në

NATO. Anëtarësimi i barabartë në Bashkimin evropjan dhe në NATO është qëllim strategjik i Republikës së Maqedonisë dhe përpiqet që të aftësohet në përshtatje me sistemiet ekonomike, politike dhe të sigurisë, krijohen dispozitat e nevojshme për anëtarësim në të gjitha organizatat dhe asociacionet politike dhe ekonomike ndërkombëtare.

2. Integrimi politik, përkatëisht ushtarak në sistemet kolektive të mbrojtjes dhe sigurisë- OKB, OSBE, BE, iniciativën Partneritet për paqe dhe NATO, si aleancë ushtarake. Këto qëllime strategjike janë në pajtim me interesat strategjike për integrim në Evropë dhe integrim në


139

strukturat politike të Atlantikut verior, si dhe në sistemet e tyre kolektive të mbrojtjes.

3. Në Republikën e Maqedonisë është kryer transformimi (kushtetues dhe ligjor) i sistemit politik me kalimin në demokraci parlamentare dhe darje të pushteteve në ligjvnënës, eksekutiv dhe gjyqësor dhe të pushtetit vendor. Mbrojtja e të drejtave qytetare konsiderohet si faktor i pandarë i sigurisë së Republikës së Maqedonisë. Mbrojtja e të dretjave të qytarëve është mbështetur në Kartën e Kombeve të Bashkuara, Dokumentit të Helsinkit dhe Hagës, të OSBE-së, dhe në dokumentat e Këshillit të Evropës.

4. Mbajtja e mardhënjeve të barabarta me të gjithë fqinjët. Republika e Maqedonisë zhvillon bashkëpunim me vendet fqinjë, si dhe me shumë vende të tjera të rajonit me të cilët ka mardhënje diplomatike, me respektimin e parimit për mosndryshimin e kufinjëve me forcë, mospërzjerje në punët e brendëshme me përkrahje të të gjithë standarteve ndërkombëtare.

5. Zhvillimin e sistemit të vet të mbrojtjes. Mbrojtja e Republikës së Maqedonisë organizohet si sistem për mbrojtjen e pavarsisë dhe integritetit territorial të saj, me çka ky sistem ka vetëm karakter mbrojtës. Forcat e armatosura duhet të dimenzionohen sipas standardeve të BE dhe NATO-s.159

159 Trajan Gocevski, Fillet e sistemit të mbrojtjes kombëtare, faqe 356-358, Kumanovë, 1998

Nazmi Maliqi

140


141

Kreu i gjashtë VI

Konfliktet dhe luftërat si fenomene Shoqërore

Pengimi dhe zgjidhja e tyre 1. Konfliktet si dukuri shoqërore

Në historinë e njerëzimit gjithnjë kanë ekzistuar moskuptime,

kundërshtime të caktuara si dhe ndarje në baza të ndryshme. Të gjitha këto dukuri dhe shkaqe gjatë historisë së zhvillimit njerëzor, janë paraqitur dhe zhvilluar në forma të ndryshme dhe mënyra të ndryshme. Është e ditur së në procesin zhvillimor të zhvillimit të shoqërisë në përgjithësi këto dukuri të moskuptimeve, mospajtimeve, kundërshtimeve etj, janë shënuar me të njëjtën fjalë si konflikt. Në kontekst të modifikimeve mund të rradhiten edhe format dhe llojet e caktuara të konflikteve dhe dhunës, të cilat gjithsesi paraqesin temën kulminante të analizave në lëmin e studimeve socilogjike, të shkencave politike, juridike, defendologjisë etj. Se për të egzistuar konflikti, në te duhet të bëjnë pjesë dy palë të konfrontuara, dhe varësisht nga palët të konfrontuara, konflikti mund të jetë: interpersonal (në mes individëve), intergrupor (në mes grupeve) dhe brenda grupor.

Pas përfundimit të luftës së ftohtë dominojnë termat si tripolaritet, univerzalizmi ose sistem i ri i mardhënjeve ndërkombëtare, rend i ri ndërkombëtar etj. Si të vlerësohet rëndësia shkencore dhe politike e të gjitha këtyre termave, mbetet i pakontestueshëm fakti se karakteristika qendrore e sistemit ndërkombëtar është struktura e ndryshuar e forcës. Kompozimi i këtillë i skenës globale ndërkombëtare mund të trajtohet si pasojë e një procesi të gjerë të decentralizuar në të cilin pozitë të rëndësishme zë bashkimi i Gjermanisë, rënja e Bashkimit Sovjetik dhe Traktatit të Varshavës, dezintegrimi i Çekosllovakisë dhe RSF të Jugosllavisë.

Edhe pas kësaj periudhe, lloje të ndryshme të konflikteve vazhdojnë të jenë si dukuri prezente, dhe shpesh herë trajtohen si kërcënim i ri për paqen dhe sigurinë, ajo që mund ta pranojmë si diç të re, ka të bëjë me ekzistimin e vatrave të tilla të krizës dhe konfliktit në ish shtetet autoritare të Evropës lindore, Bashkimit Sovjetik dhe në hapsirën e

Nazmi Maliqi

142

Ballkanit por edhe në regjione të tjera të botës. Situatat e brendëshme, të cilat në këto shtete paraqesin gjeneratorin e mundshëm të konflikteve. Prandaj nuk është azgjë e re për ekzistimin e konflikteve të këtilla, por risi është synimi dhe dëshira se, në rendin e ri botëror bëhen angazhime serioze nga OKB-ja, UE, NATO, KE, OBSE, për të bërë diçka rreth evitimit dhe zgjidhjes së konflikteve në përgjithsi.

Konfliktet vazhdojnë të paraqesin rrezik, dhe se shoqëria bashkohore edhe më tej mund të vëhet para një sprove, edhe pse mund të jenë konflite me përmasa lokale-regjionale, apo edhe si konflikt i brendshëm i një shteti, por që mund të ndikojnë në marrëdhënjet ndërkombëtare.

Konfliktet shoqërore janë forma të ndërveprimit të palëve shoqërore të konfrontuara, grupeve, individëve, institucioneve, shteteve, subjekteve me pozicione dhe interesa të ndryshme, me pikëpamje dhe synime të kundërta. 160

Shkaqet kryesore për paraqitjen e konflikteve mund të kategorizohen në tri nivele:

1. Konflikte përshakak të resurseve të kufizuara, (dy individ ose dy grupe dëshërojnë diçka të njejtë, por është e dukshme se ajo nuk është e mjaftueshme për dy palët)

2. Konflikte përshkak të nevojave të paknaqura themelore, (mund të jenë të natyrës së ndryshme psikologjike dhe biologjike, përshembull nevoja për sigurim, nevoja për përkatësi, nevoja për ujë, ushqim, strehim etj) dhe

3. Konflikte përshkak vlerave161 të ndryshme (cilat punë dhe cilat ide janë të drejta, janë të rëndësishme, të dobishme dhe të mira, dhe cilat nuk janë.

Egzistojnë edhe shkaqe të tjera, si faktor nxitës, për lindjen e konflikteve në jetën e përditshme, në mes individëve dhe grupeve të ndryshme, me të cilët më tepër merret më tepër shkenca psikologjisë. Ndër burimet e tilla janë: paragjykimet, stereotipet, marrëdhënjet e më parshme mes dy palëve të konfrontuara etj.

160 Fehmi Agani, Toleranca dhe konfliktet shoqërore, Thema 15, faqe 27, Prishtinë 1997 161 Agnesh Heler, Vlerat dhe kërkesat, Beograd, 1981. ”Me fjalën vlera duhet kuptuar, cilësinë, që ne u japim objekteve brenda sistemit shoqëror, në të cilin subjektet bëjnë përpjekje për të realizuar ndonjë nevojë individuale apo shoqërore. (Nocioni i vlerës mund të definohet në drejtime të veçanta të Sociologjisë) Vlerat manifestohen edhe si vlera objektive, instrumentale, konsumuese, vklera këmbyese, subjective etj. Sistemi i vlerave formohet gjat jetës nëpërmjet ndikimeve më gjëra kulturore, edukimi familjar, përvojës vetanake dhe përfaqëson standard i cili udhëheq me veprimet e njerëzve)


143

1.1. Përcaktimi konceptual i konflikteve

Në bisedën e përditshme me fjalën konflikt shpesh nënkuptohet

përleshja ndërmjet dy ose më shumë njerëzve ose grupeve, të cilët përdorin forcën, si mjet për të fituar ose për t’u mbrojtur.162 Pastaj, përdorim force shpesh nënkupton shkaktim të lëndimit trupor ose dëmit, edhepse shpesh pranohet se është e mundshme të flitet për zbatim të dhunës psikologjike ndaj kundërshtarëve. Një përcaktim i këtillë i konfliktit është mjaft i kufizuar, prandaj edhe i gabueshëm, sepse mund të eksistojë konflikt i vërtetë edhe atëherë kur njëra palë e pjesëmarrësve nuk manifeston sjellje të dhunëshme.

Përkundër faktit se konfliktet janë pjesë përbërëse e jetës së përditshme, të paktë janë ata të cilët janë të gadshëm të pranojnë se gjithnjë ballafaqohen dhe aktivishtë marrin pjesë në konflikte. Mendoni se çfarë mund të kuptoni me fjalën konflikt. Kur do të dëgjoni, me siguri se do të mendoni se keni të bëni me fjalët që i përmendëm më lart, të cilat i hasnin shumë shpeshë njerëzit e moshave të ndryshme dhe viseve të ndryshme anë e mbanë rruzullit të Tokës. 163

Gjersa nuk kuptohet se konflikti është problem i përbashkët që mund të zgjidhet vetëm me përpjekje dhe bashkëpunim të përbashkët, të dya palët në konflikt nuk mund të fitojnë.164 Në literaturën profesinale mund të hasen shumë përkufizime për konfliktin. Disa prej tyre theksojnë sjelljen e pjesëmarrësve në konflikt (qoftë kur kemi të bëjmë me qëndresë të fshehur ose agression të hapur), dikush përqëndrohet në burimin e konfliktit (siç janë mjetet e kufizuara ose interesat e kundërta), të tjerët marrin qëndrimet dhe ndjenjat që paraqiten në konflikt (siç janë stereotipet, armiqësitë).

Përkufizimi që do t’i përmblidhte të gjitha aspektet themelore të konfliktit duhet të përqëndrohet në në tre përbërësit themelor të tij:

- palën në konflik, - sjellja konfliktuoze dhe

162 J.S Fridrih, dallon tri forma të detyrimeve, fizike -forcë të madhe, zbatimin e akcionit ushtark dhe akcionin e policisë. 163 “Çështë konflikti? Konflikti është: grindje, mosdurim, urrejtje, rrahje, moskuptim, hidhërim, përleshje, mllef, dështim, gabimi, dhunë, mosshtegdalje, betejë, dhembje, frikësim, shkatërrim, mosbesim, zhdukje, luftë, armiqësi, humbje.” Shih: Violeta Petroska Beshka, Konfliktet, faqe,2-5, Shkup, 1995 164 Violeta Petrovska, Beshka, Konfliktet, faqe 55, Fakulteti Filozofik, Shkup 1995

Nazmi Maliqi

144

- interesat konfliktuoze. Domethënë, konflikti është rezultat i ekztistimit në të njëtën kohë

të interesave konfliktuoze dhe i sjelljes konfliktuoze ndërmjet palëve në konflikt. Me rëndësi jashtëzakonisht të madhe është shmangëja nga konfliktet, që me përgjegjësi politike të gjenden forca që do të japin koncept real politik për respektimin e institucioneve demokratike të sistemit, për tolerancë ndërnacionale, tolerancën fetare etj. Për tejkalimin e mosmarrëveshjeve eventuale.

Stabilitetin, sigurinë dhe paqen në shumë raste, individët, grupe të caktuara, nuk e kuptuan si konstantë e mbështetur në parimet e barazisë qytetare, mirëkuptimit ndëretnik dhe tolerancën politike, si mundësi reale për të shkuar në një të ardhme me përspektive, me aspirata demokratike e mbështetur në paqën.

1. 2. Llojet e konflikteve

Barton vendos lidhjen ndërmjet frustacioneve dhe nevojave

themelore për identitet, si dhe për siguri dhe qëllime të tjera (përshembull njohja, autonomia, dinjiteti). Sipas tij teoria e nevojave njerëzore kosideron… se ka disa nevoja të caktuara antologjike dhe gjenetike ndaj të cilat synon dhe se procesi i socializimit, nëse nuk është kompatibil me këto nevoja njerëzore, shkakton shqetësim dhe sjellje antisociale individuale dhe grupore. Individët nuk mund të socializohen me sjelljet që e shkatërron identitetin e tyre dhe nevojat e tjera, prandaj duhet të reagojnë kundër rrethimit që e bënë ajo.

Sjellja, që është jashtë frustacioneve të këtyre bazave dhe nevojave shpesh do të duket agresive dhe kontraproduktive. Por kuptohet në këtë kotekst, disa autorë nënvizojnë lidhshmërinë e konflikteve etnike me “frikën e zhdukjes kolektive” duke konsideruar se nuk është befasuese se ajo që “deri dje nuk kishte zgjidhje për asnjë konflikt multietnik dhe multikulturor. Konfliktet etnike dhe kulturore paraqiten dhe bëhen pjesë përbërëse e pjesës së sistemit sociopolitik ose shpërthejnë, duke u udhequr nga dhuna dhe destrukcioni i sistemit”.165 Në këtë punim do të përmenden vetëm disa nga klasifikimet e konflikteve.

165 Huntiglon Samuel, Konflikti i civilizimeve dhe vendosja e redit botror, Zagreb, 1998


145

1. 3. Ndarja e konfikteve sipas fazave të zhvillimit ( sipas Ralf Dahrendorf-it) Faza e konfliktit latent: Nëse një grup shoqëror është në

konfrontim objektiv me grupe të tjera, por për këte nuk është i vetëdijshëm.

Faza e konfliktit të manifestuar: Kur grupi shoqëror bëhet i vetëdishëm për konfliktin e tij me grupe të tjera, konflikti shëndërrohet nga konflikti latent në konflikt të manifestuar

Konflikte sistemore dhe të akomoduara Në këtë llojë të konflikteve, krijohen bindje të tjera nga ato të

sociologëve të teorive sociale funkcionaliste, (sistemi shoqëror, integrimi, ekuilibri, kontrolli shoqëror dhe socializmi) pikëpamje e cilat vetëm koncenzusin dhe harmoninë i shihnin si stabilitet, kurse konfliktet si anomalitet dhe patologji. Një lëvëzje e re e hulumtuesve nga lëmia e sociologjisë dhe të shkencave të tjera shoqërore, orjentohet në promovimin e lehtë të një ideje tjetër se, në disa momente konfliktet nuk mund të vlerësohen vetëm nga aspekti dezintegrimeve dhe rrënimeve, por konfliktet mund të paraqesin në momente edhe diçka pozitive, si ndriçimin e problemeve dhe kërkesave dhe interesave shoqërore, ku mund të koptohen si faktor të ndryshimeve pozitive.

Konfliktet sistemore: ndodhin atëherë kur grupe të caktuara që janë në konflikt e mohojnë ose e kontestojnë një sistem si tërësi, institucionet dhe mekanizmat e tij themelore dhe marrëdhënijet e tërësishme që i krojon ai. Në këto rrethana, janë të mundshme dy kategori të manifestimit njëra mund të jet insistimet e pushtetit, apo sistemit si tërësi të bëjë institucionalizimin, ndërsa forma tjetër është manipulimi me konfliktin brenda tërësisë së vet.

Konfliktet e akomoduara: ndodhin duke krijuar një baraz peshë- ekuilibër forcash dhe duke ndarë të mirat apo ato për të cilat lind konflikti, duke i ndarë grupet; ose, më në fund duke u transformuar palët në konflikt dhe duke u tejkaluar konfliktin.166

166 Sipas: V. Goati, Vepër e cituar, 354, Marr nga Toleranca dhe konfliktet shoqërore, faqe 32, Prishtinë 1997

Nazmi Maliqi

146

1. 4 Konflikti ndërkombëtar

Hulumtuesit e konflikteve nisen nga pozita se proceset politike

dhe sociale mund të hulumtohen tërësisht si kombinime të ndryshme të konflikteve dhe kooperimeve. Në këtë kuptim, hulumtuesit e konflikteve edhe përkundër faktit se paraqiten në nivele krejtësisht të ndryshme (nga interindividuale deri në ndërkombëtare), anjëherë nuk kanë cilësi të nevojshme të përbashkëta që ti arsyetojnë studimet që kufizohen në një fushë të caktuar. Nga ky konstatim Miçel e thekson qëndrimin se “konfliktet, si fenomene fundamentale të ngjajshme, paraqiten në shoqëri, ndërsa lufta është vetëm rast i posaçëm i këtij fenomeni të përgjithshëm. Si plotësim i kësaj është edhe argumenti se konfliktet ndërkombëtare dhe të brendëshme janë aq shumë të lidhur, që në praktikë është e pamundur të ndahen. Së kendejmi paraqiten vështirësi në shumë sfera, por me rëndësi të veçantë është ajo me të cilën paraqiten qëndrimet politike për konfliktet si fenomen që e gjurmojnë hulumtuesit e konflikteve. Hulumtuesit e dukurive shoqërore, në të kaluarën e nisnin aktivitetin e vet me supozimin se konflikti ndërkombëtar është rezultat i forcës, i cili edhe për nga gjeneza e vet edhe për nga dinamika e vet, është unikat për sistemin ndërkombëtar. Sipas kësaj, mardhënjet ndërkombëtare në kuptimin e konfliktit ose kooperimit duhet të hulumtohen si fenomene individuale, pa referenca ndaj sociologjisë ose psikologjisë sociale. Përkundër kësaj hulumtuesit e konflikteve konsiderojnë se konfliktet eksistojnë në përvojën e njeriut, duke u shfaqur nga nivelet individuale, drupore, shtetërore deri në atë ndërkombëtare dhe kërkon hulumtim komparativ kudo që të parqitet.167

1. 5. Konfliktet kronike

Në praktikë paraqiten konflikte të ndryshme që zgjasin më gjatë

dhe përcillen nga një gjeneratë në tjetrën. Ato jo rrallë marrin dimenzione historike, sepse nuk zgjidhen, kështu që mud të përfshijnë një bashkësi nacionale ose bashkësi ndërnacionale, grupe dhe të tjerë të cilët në këtë apo atë mënyrë çdo ditë janë të ngarkuar me atë konflikt.

167 Gocevski T. Ortakovski V dhe Georgieva L. Zgjidhja dhe transfromimi i konflikteve, Makedonska riznica, Kumanovë, 1999


147

Konfliktet kronike përcillen pothuejse çdokund në botë dhe janë në relacione të ndryshme, siç janë:

- konflikte ndërmjet grupeve të ndryshme të moshave, - konflikte në bazë të përkatësisë fetare, - konflikte në baza etnike, racore apo gjuhësore, - konflikte ndërmjet vendeve fqinje, - konflikte rajonale, etj. Konfliktet kronike, sipas rregullit, mund të jenë frymëzuar nga

këto shkaqe, “…shkaqe politike, ekonomike, ushtarake, sociale, demografike, fetare dhe shkaqe tjera të kombinuara… dhe me bindje mund të konstatohet se këto konflikte përcilën nga gjenerata në gjeneratë, me atë që në periudha të caktuara me intenzitet të zvogëluar, ndërsa në të tjerat – shkallëzohen. Konfliktet e këtilla janë karakteristike për shumë rajone të botës, dhe ndër to edhe të Ballkanit dhe afër tij, si një nga rajonet me intenzitet të lartë konflikti.”168

Zgjidhja e konflikteve kronike do të thotë përpjekje për të

mbrojtur vlerat civilizuese të ndërtuara me dekada. Me këtë dëshirohet të ndërtohen koncepte, të ndërtohen rregulla, që nëprmjet bisedimeve të tejkalohen ato dhe të zgjidhen, e pastaj të ulen në dimenzione të durueshmërisë. Shembull i këtillë është përpjekja për zgjidhjen e konfliktit në Bosnë e Hercegovinë me Marrëveshjen e Dejtonit, e cila ofron zgjidhje që për herë të parë të zbatohet në praktikën e zgjidhjes së konflikteve. Por, përvojat tregojnë se me një marrëveshje të tillë në nivel ndërkombëtar kishte të bëjë edhe luftën- konfliktin e Kosovës, me Konferenca ndërkombëtare e Rambujes dhe e Parisit, në mes përfaqësuesve shqiptar të Kosovës dhe udhëheqësisë jugosllave me ndërmjetësim ndërkombëtar, (SHBA, NATO, UE) mars-prill 1999).

Si shembull për zbatimin e bisedimeve për zgjidhjen e konflikteve kronike me të cilat ballafaqohet bashkësia ndërkombëtare, mund të përmenden këto: bisedimet ndërmjet Izraelit dhe Palestinës për autonominë e Palestinës, çështja irlandeze dhe Anglija, kriza e Gjirit, konflikti në Kosovë dhe në Jugosllavi, konflikti shqiptaro-maqedonas, kontesti maqedoni-grek rreth emrit dhe simbolet etj. Të gjitha këto i ngarkojnë mardhënjet reciproke, por edhe sigurinë ndërkombëtare, prandaj bëhen përjekje të mëdha për tejkalimin e tyre. 168 Mitko Kotovçevski, Burime të të cënimit të paqes dhe të sigurisë kombëtare, Qendra Ballkanike për paqe, Shkup, 1999.

Nazmi Maliqi

148

Ka shumë qasje për mënjanimin e konflikteve kronike, me qëllim që të arrihet pajtim ndërmjet palëve në konflikt. Në literaturë ato janë klasifikuar në disa grupe:

- qasje metodologjike; - qasje juridike; - të kërkuarit e së vërtetës historike për konfliktin; - rikonstruim i përbashkët i ngjarjeve dhe - qasje e kombinuar. Një nga mënyrat e tejkalimit të konflikteve është mundësia e

transformimit. Nëpërmjet procedurave të ndryshme arrihet në njohuritë se si mund të plotësohen interesat themelore të palëve në konflikt, si bazë pa të cilën nuk ka zgjidhje, ndërsa pastaj i shtohen edhe elemntet e tjera që çojnë në pajtim.

Për transfromimin e konflikteve kronike nevojitet pjesëmarrje e tre elementeve të strukturës shoqërore:

- struktura të larta shtetrore; - shtresë e mesme e intelektualëve dhe e biznesmenëve dhe bazë

e krijuar nga organizatat joqeveritare dhe qytetarët”.169

1. 6. Konflikti politik

Konflikti politik është dukuri dhe process shoqëror në të cilat palët konfrontuese, nëprmjet manifestimeve të ndryshme, përpiqen të mbrojnë interesa të caktuara, përkatësisht të arrijnë qëllime të caktuara të cilat nuk mud të plotësohen në të njëjtën kohë. Nëpërmjet tij shihen qëllimet dhe karakteri i politikës si sistem i rrumbullaksimit të aspiratave dhe miteve në lidhje me ndryshimet që janë në vijim ose të cilat paralajmërohen. Duke u nisur nga kjo, konfrontimi politik (në kuptimin e praktikës të subjektit politik) mund të përcaktohet si shprehje e sjelljes politike (paraqitje ose refuzim) i orjentuar kundër palës kundërshtuese, me qëllim që të detyrohet të braktisë ose ti modifikojë qëllimet e veta. Në fakt, bëhet fjalë për sistemin e aktiviteteve politike, i cili ka qëllime të diferencuara dhe ka të bëjë në përputhje me bazat e dhëna në konceptin e caktuar politik, doktrinor dhe strategjik.

169 Gocevski T. Ortakovski V dhe Georgieva L. Zgjidhja dhe transfromimi i konflikteve, Makedonska riznica, Kumanovë, 1999


149

Konflikti politik gjithnjë zhvillohet në një hapsirë konkrete politike dhe në kohë të caktuar. Ai paraqitet në lidhje me çështjet problematike të interesit publik, të cilat kanë arritur në në shkallën e duhur të opinionit publik, ndërsa zhvillohet në hapsirë të caktuar dhe në periudhën e relevancës politike të çështjeve dhe prblemeve që janë si shkaqe të paraqitjes së tij.

Kur bëhet fjalë për rrjedhën e konfliktit politik, parë nga prizmi i pjesëmarrësve në konflikt, në të mund:

- njëra palë të humbë ndërsa tjetra të fitojë; - të dya palët të fitojnë, dhe - të dya palët të humbin. Në rastin e parë, faktor vendimtar është forca e palëve

kundërshtuese, në të dytin aftësia për të arritur kompromis, ndërsa në të tretin vjenë në shprehje “kokfortësia” dhe paaftësia t’i jepet fund diçkaje që ka pasoja negative për të dya palët. Sido që të jetë, duke folur për rrjedhën e konfliktit politik, kihet parasush se:

1. Në konfliktet ku rrjedha është ose fiton ose humb për të dya palët, çdoherë njëra palë fiton ose humb më shumë nga tjetra;

2. Fitimi ose humbja, nga njëra anë, janë objektivisht fakte vlerësuese, por nga ana tjetër për to vendimtare është baza e perceptimit personal të konfliktit nga ana e subjektit dhe në bazë të vlerësimit të tij se çfarë fitohet (ose humbet). Me këtë rast, ai si kriter i ka qëllimet e veta dhe atë që e fiton (ose humb) pala kundërshtare.

3. Ajo që në moment duket si fitore (fitim) ose si humbje (ngadhnjim), gjithashtu në staza të mesme ose të gjata, mund të jetë i kundërt”. 170

2. Lufta si fenomen shoqëroro- historik

Lufta paraqitet si dukuri shoqërore e cila manifestohet nëpërmjet

konflikteve në mes shteteve, në të cilën përdoret në mënyrë masive dhuna e organizuar e armatosur dhe zhvillohet lufta e armatosur.171 Luftërat paraqesin shkallën më të lart konfliktit. Nga ky konstatim Miçel e thekson qëndrimin se “konfliktet, si fenomene fundamentale të ngjajshme, paraqiten në shoqëri, ndërsa lufta është vetëm rast i posaçëm i këtij fenomeni të

170 Trajan Gocevski, Tendenca bashkohore në mbrojtje, Kumanovë, 1997 171 Ali Dida, Fillet e Siciologjisë, (faqe 203-209) Univerziteti i Tetovës, Tetovë, 1997

Nazmi Maliqi

150

përgjithshëm”172. Lufta nga shumë teorikë, definohet si vazhdim i politikës por me mjete të dhunës.173 Rreth kësa çështje në doktrinat ushtarake tregohen teori të ndryshme, por gjat klasifikimit të gjithë nisen nga disa kriteriume themelore, me çka më të njohur janë:

- Qëllimet ushtarako-politike të luftës, - Numri i vendeve të cilat marrin pjesë, - Forcat dhe mjetet të cilat marrin pjesë dhe - Hapsira në të cilën zhvillohet lufta.

2.1. Paraqitja e teorive për luftërat dhe esencën shoqëroro-historike të tyre, ashtu si edhe kanë kaluar periudhat e zhvillit shoqëror të njerëzimit.174

Diçka më tepër njohuri për botkuptimet ndaj luftrave në kohën e

para erës sonë, kanë dhënë mendimtarët e Greqisë antike: Herakliti, Platoni, Aristoteli, Tukitid etj.

Herakliti (530-470) i arsyetonte luftërat, duke i dhënë botkuptimet për luftërat nga këndi i tij i koncepcionit filozofik, sipas së cilit “lufta e kundërshtimeve është forcë motorike e zhvillimit”. Ky i arsyetonte luftërat për përfitimin e robërve, të cilët sipas tij, qytetarëve të lirë iu mundëson të mirren me filozofinë, astronominë dhe me shkenca të tjera. Herakliti mandej për luftërat thot se “janë babë dhe mbret, lufta disa i bënë robër, disa i bënë njerëz, disa i bën robër dhe disa qytetar të lirë”. Poashtu edhe Platoni ( 427- 347) është njëri nga mendimtarët e Greqisë antike i cili pak më shumë u muarr me problemet e luftës dhe ndërlidhja e saj me politikën dhe shtetin. Platoni për luftërat thotë se “luftërat janë si veti natyrore e popujve, dhe se luftimi është detyrë e pashmangëshme e shtetit”. Në botkuptimet e Platonit hasen edhe mendime kritike për luftërat në kuptimin se: ”luftërat nuk kanë kurrfarë vlere, dhe sipas këtij qëllimi çdo shtet grek duhet ketë zhvillim paqësor”. Ndërsa Aristoteli (382-332) luftërat i llogaritëte “si diçka e detyrueshme dhe të pa shmangëshme”, por megjithate edhe ai nuk mendonte se çdo luftë është e arsyeshme apo edhe mund të arsyetohet. Kuptohet se në teorinë për luftërat egzistojnë edhe shumë mendime të cilat

172 Gocevski T. Ortakovski V dhe Georgieva L. Zgjidhja dhe transfromimi i konflikteve, Kumanovë, 1999 173 Polemologjia, (nga greqishtja polemos- që ka kuptimin e luftës- betejës) është shkencë mbi luftën, që nënkupton strategjinë dhe taktikën luftarake. 174 Shih më gjërësisht: Ante Fiamengo, (Preardhja e luftrave) Bazat e sociologjisë së përgjithshme, Prishtinë, 1984


151

mund të llogariten edhe sot si botkuptime me relevancë për hulumtimin e dukurive të cilat nxisin apo edhe sjellin momente të luftës, si mjet për zgjedhjen e konfliteve apo mosmarrëveshjeve të natyrave të ndryshme të cilat nuk kanë arritur të i zgjedhin me mjete paqsore.

Në mesjetë pikëpamjtet për esencën e luftrave, ishte karekteristike se ato mendoheshin si dëshirë e zotit. Në shekullin mesjetar shoqëria konsiderohej si krijes e një fuqie mbinatyrore, natyrisht edhe pikëpamjet mbi shoqërinë dhe luftërat si fenomene shoqërore, janë të nënshtruara ideologjisë sunduese me pak përjashtime, (përjashtim nga kjo pikëpamje paraqet dejetari arab Ibn Haldun (1332 – 1406).

Ndër mendimtarët e kohës së re që dhanë botkuptimet e tyre, është edhe Nikolo Makijaveli (1469–1527), sidomos në veprën e tij “Sundimtari” mund të veçohet thënja e tij se “në politikë është e lejuar çdo gjë, edhe mjetet jo morale, vetëm të arrihen qëllime të caktuara, që as qëllimi nuk është i detyruar të jetë i moralshëm”. Makijaveli llogaritej si idelog i unitetit kombëtar për bashkimin e trojeve të ndara të Italisë së atëhershme. Tomas Hobs (1588- 169) duke i dhënë mendimet për ndasitë që ndodhin në mes njerëzve, për mosmarrëveshjet, konfliktet dhe luftërat krijohet rrethana e luftës njeri kundër tjetrit. Është mase i njohur konstatitimi i tij ku thot se “njeriu kundër njeriut është ujk”.175 Për zanafillën e konflikteve mosmarrëveshje vlenë të përmendet edhe Zhan Zhak Rusos (1712 -1778), ku thot se “Në gjendjen natyrore njeriu është i pa prishur, por me uzurpimin e tokës dhe çfaqjen e pronës private paraqitet pabarazia dhe përçarja në mes njerëzve”.176

Për luftërat si dukuri shoqërore janë hapur dilema edhe në orjentimet e ndryshme teorike në sociologji, duke filluar prej Ogist Kontit (1798-1857), Emil Dyrkemit (1858-1917), Maks Veberit (1864-1920), Talkot Parsons (1902-1979) etj. “Maks Veberi dhe sociolog të tjerë, nuk i arsyetojnë luftërat, theksojnë se me shtrirjen e konflikteve shoqërore, egziston përçarje e thellë e interesave, që në një pikë mund të shndërrohen në konflikte aktive, mandej shoqërinë e shohin si të përshkuar me përçarje, tensione, konfrontime dhe me përplot tensione. Edhe sistemet më stabile përbëjnë apo mund të kenë një ekuilibër të vështirë të grupimeve antogoniste.”177

175 Tomas Hobs, Leviathan, Kultura, faqe. 108, Beograd, 1961 176 Ante Fiamengo, (Preardhja e luftrave) Bazat e sociologjisë së përgji-thshme, Prishtinë, 1984 177 A. Giddens, Sociology, Polity Press, 1990, faqe 703-706

Nazmi Maliqi

152

Është karekteristike se në periudhën e shoqërisisë qytetare (1850- 1990), numër i madhë i mendimtarëve të kësaj kohe u angazhuan në kundërshtimin e luftërave si mjte për qërim llogarish në mes popujve dhe shteteve, duke potencuar se mendja e shnosh i evton luftërat. Por për kundër këtyre angazhimeve, shumë i madhë ishte edhe numri i atyre mendimtarëve të kësaj periudhe, që angazhoheshin t'i arsyetojnë luftërat. Në këtë kohë lindën edhe shumë teori, që në mënyra të ndryshme i trajtonin arsyet (apo pa arsyet) për egzistimin e luftrave siç ishin:

- Teoria etike për luftërat, ( akt moral dhe jo moral) - Teoritë biologjike për luftërat, (shkaqet e luftrave gjithëherë

mshifen në vet natyrën e njeriut, (luftërat nuk do të çrrënjosen nga sipërfaqa e tokës gjersa të egzistoj njeriu si nxitës i luftrave)

- Teoria raciste, (zhvillimi i teorisë së egzistimit të racës “më të lart” - “më të ulët”)

- Teoria demografike ose teoria e Maltusit (1776-1834), (Shkaqet e luftrave i shohin në banorsinë e tepërt në rruzullin toksor) Teoria e Maltusit ashtu siç është parashrtruar që më moti është e demantuar, pasise në kohën e tij bota kishte vetëm 700 miljon banor)

- Teoria gjeopolitike, (karekteristikat gjeografike, kanë ndikim vendimtar në zhvillimin e një populli)

- Teoria e të drejtave të trashiguara, (arsyetimi luftërave për zgjërimin e kolonijalizimit, që egzistonte si botkuptim para luftës së dytë botrore)

Toeria kosmopolitike e luftërave, (egzsitimi i shteve dhe kombeve e bënë të mundshëm evitimin e luftrave), etj.

2. 2. Konfliktet, luftërat, paqa dhe siguria ndërkombëtare

Konfliktet janë bërë një nga temat më serioze të mardhënjeve

ndërkombëtare në kohën e sotme. Këtë e thekson edhe fakti se dinstikcioni ndërmjet të ashutquajturit “konflikt i brendshëm” dhe “konflikt ndërkombëtar” bëhet gjithnjë e më pak e paqartë, veçanërisht kur ato lidhen me çështjet e paqes dhe të sigurisë.

Kjo dilemë mund të shtrohet edhe në relacionin paqe-konflikt-luftë, relacion që në luftën e ftohtë vihej në mardhënjet ndërmjet superfuqive- ndarjes në bloqe dhe garës në armatim. Përkundër kësaj fundi i luftës së ftohtë tregoi se në raport me relacionet paqe–konflikt–


153

luftë u bënë disa çvendosje, përkatësisht paqja dhe siguria janë cënuar njëjtë nga konfliktet si dhe nga lufta. Me këtë rast duhet të theksohet se lufta për nga karakteristikat e saja thelbësore mund të kuptohet si “ lloj specific i këtij fenomeni të përgjithshëm dhe duhet të trajtohet me tepër si subkategori, se sa si kategori të ndara esencialisht”. 178

Bashkësia ndërkombëtare sot ballafaqohet me një rang më të gjerë të koflikteve. Më shpesh bëhet fjalë për sa vijon:

- Konflikte rajonale ndërmjet rivalëve, ose forcës në rritje të Botës së tretë dhe ndëmjet një ose më tepër forcave të mëdha. - Luftra për resurse që janë si result i konflikteve ndërmjet shteteve ose grupeve për kontrollimin ose zotërimin e resurseve vitale (ujit, energjisë, burimeve minerale etj.);

- Luftë etnike, fetare dhe fisnore për pushtet që i përfshin konfliktet në shtet për të hyrë në teritor, në punë, në fondet e ndihmave dhe resurse të tjera shtetërore;

- Lufta që përfshinë akcionet e lëvizjeve me motive ideologjike etj.

Mund të konstatohet se konflikti paraqet sprovë për sigurinë nacionale në shumë shtete të botës, në pikpamjen që duhet ta locojë si në sferën e luhatshëmrisë së shtetit ashtu edhe në sferën e kërcënimit. Nëse vehet në sferën e luhatshmërisë së shtetit, dobësitë e saja të brendëshme mund të jenë si burime konfliktesh. Por, nëse vehet në sferën e cënimit të sigurisë nacionale, atëherë bëhet fjalë për konflikt ndërkombëtar. Në këtë kuptim, me rëndësi është të përkufizohet konflikti si femomen i cënimit, struktura e tij dhe pasojat e tij, si dhe mënyrat e ballafaqimit me konfliktet.

3. Toleranca dhe mirëkuptimi si parakusht

për pengimin dhe zgjidhejn e konflikteve

Me zgjdhje të vërtetë të konfliktit nënkuptojmë zgjidhjne e konflikteve me mënjanimin e tërësishëm të shkaqeve të lindjes së konfliktit ndërmjet palëve. Kjo arrihet me bashkëpunim, që do të thotë se në vend të qasjes nëpërmjet supozimeve se do të duhet të heqin dorë nga diçka, palët në konflikt do të bashkëpunojnë, duke u përpjekur bashkërisht të zbulojnë se në çfarë mënyre mund të zgjidhet problemi, 178 Mitko Kotovçevski, Burime të kërcënimeve të paqes dhe sigurisë nacionale. Qendra ballkanike e paqes, Shkup, 1999.

Nazmi Maliqi

154

ndërsa anjëra palë të mos humb, port ë dya të fitojnë. Gjatë sjelljes së këtillë të palëve, konflikti nuk konsiderohet si problem i njërës palë, por ai shihet si problem i prbashkët te të dya palët.

“Asnjëherë nuk ka pasur luftë të mirë ose paqe të keqe” (Benxhamin Franklin) Zgjidhja e përafërsisht e konfliktit që të duket se është zgjidhur

shpesh arrihet në atë mënyrë, ashtuqë palët e përfshira në konflikt heqin dorë nga një pjesë e kërkesave të tyre. “Shmangja e këtillë nga kërkesa të caktuara në dobi të zgjidhjes së konflikteve quhet kompromis. Nga kjo delë se në vend që njëra palë të fitojë në konflik, ndërsa tjetra të humb, me kompromis secila palë pjesërisht humb dhe pjesërisht fiton.”179

3. 1. Konstituimi i grupeve dhe zgjidhja e konflikteve Sipas natyrës së konfliktit, nuk ka konflikte të mira dhe të këqija,

destruktive ose konstruktive, por kjo do të varret nga forma e qasjes që do ta zgjedhin pjesëmarrësit për të zgjedhur mosmarrëveshjet dhe vet konfliktin. Në zgjidhjen e konflikteve mund të ketë disa qasje: 1. Qasje destruktive: ndodhin kur mungojnë informata, paraqitet tendosje, mosbesim, dhunë, luftë etj. 2. Qasje konsruktive: shkëmbimi i informatave, njoftimeve, qëndrimi miqësor, krijimi i mirëbesimit 3. Zgjidhja e konflikteve me anë të bisedimeve: si elemente në strukturën e bisedimeve mund të merren: Vlerat, Pozicionet, Interesat, kërkesat dhe arritja e marrëveshjes. Bashkëbisedimet formale për zgjidhjen e konflikteve zhvillohen në disa faza: Përgaditja, Dialogu, Arritja e marrëveshjes dhe Implementimi i marrëveshjes 4. Zgjidhja e konflikteve me ndërmjetësimin e palës së tretë. Ky proces zhvillohet në disa faza: Përgaditja për fillimin e ndërmjetësimit, Përcaktimi i çështjeve kontestuese, Identifikimi i qart i grupeve në

179 Shih, Gocevski T. Ortakovski V dhe Georgieva L. Zgjidhja dhe transfromimi i konflikteve, Makedonska riznica, Kumanovë, 1999


155

konflikt, Gjetja e zgjidhjes, propozimi i zgjidhjes, Arritja e pajtueshmërisë, Vëzhgimi i implementimit të marrëveshjes të arritur. 180

3. 2. Toleranca, ekzistimi i dallimeve - Respektimi i dallimeve nacionale, fetare, gjuhësore etj. kusht për evitimin e konflikteve Ekziston përshtypje e përgjithshme se të gjitha shtetet, pa marrë

parasysh se në çfarë mase janë shoqëritë e tilla të organizuara në mënyrë demokratike, ata mbajnë një kujdes intenziv për ruajtjen e paqes dhe stabilitetit. Një përpjekje e këtillë është e kuptueshme sepse ende ka burime potenciale për cënimin e paqes dhe sigurisë në kuadër të shteteve dhe më gjerë. Duke ndërmarrë një numër masash dhe veprimesh në këtë drejtim, preokupimi i shteteve është edhe në kuadër të mardhënjeve ndërkombëtare të kenë kujdes permanent për sigurinë e tyre.

Si përbërjes qenësore në përcaktimin e ruajtjes së paqes dhe sigurisë është edhe politika, e cila e përfaqëson njeriun dhe ka efekt në shoqëritë bashkohore të organizuara demokratike me përgatitijen e individit, si dhe të kolektiviteteve të ndryshme, ti përcaktojë kufijtë e sjelljes dhe të durimit të dallimeve te të tjerët, me të cilat për shkaqe të ndryshme (politike, fetare, kulturore e të tjera) nuk pajtohet. “Kjo përgatitje do të thotë që njerëzit të sillen në mënyrë të arsyeshme, morale dhe civilizuese në një masë përkatëse, që varet dhe përcaktohet raport me rrethanat politike e të tjera në shoqëri. 181

“Ata që duan të jenë tolerant duhet të preokupohen para së

gjithash me çështjet e lirive dhe të drejtave të njeriut” (Xhej Njumen) Sot edhe përkundër ekzistencës së llojeve të ndryshme të

tolerancës, si për shembull: kulturore, fetare, kombëtare, gjuhësore e të tjera, jo rastësisht tolerancës politike i jepet rëndësi e veçantë. Kjo bëhet jo për shkak se llojet e tjera të tolerancës jo që janë më pak qënësore, por për shkak se me çështjen e tolerancës politike lidhen edhe çështjet e forcës shoqërore të njerëzve, çështjet për zgjidhjen e konflikteve shoqërore, qëndrimet e ndryshme të njerëzve në kuadër të një shteti, ata 180 Shih: Violeta Petroska Beshka, Konfliktet, faqe,2-5, Shkup, 1995 181 Vladimir Vujçiq. Politiçka tolerancija. Defemi Zagreb, 1995

Nazmi Maliqi

156

që e udhëheqin shtetin apo që krijojnë raporte edhe ndërmjet shteteve. Prandaj për tolerancën politike me të drejtë mund të themi krojohet si pjesë e së drejtës së pranuar për eksistencën dhe praniminn e dallimeve ndërmjet njerëzve. Pikërishtë këto dallime dhe pranimi i tyre paraqesin si vlerë dhe burimin themelor të tolerancës. Atje ku nuk pranohen dallimet dhe ku nuk respektohen ato, nuk pranohet as e drejta e tolerancës dhe mirëkuptimit në tejkalimin e konflikteve individuale.

Shumë shoqëri kanë pasur zakone të ngjajshëm për një “rregullë të art”: “Bënë për të tjerët ashtu siç dëshëron që, ata të bëjnë për ty” Nuk ka tolerancë pa respektimin e plot të drejtave dhe lirive të

njeriut dhe pa njohjen e të drejtës së dallimeve, kështu me njohjen e të drejtës së eksistimit të dallimeve bëhet:

- një hap përpara në mirkuptimin reciprok, - në gadishmërinë për dialog - për rregulimin e mardhënjeve ndërmjet njerëzve dhe

kolektiviteteve të ndryshme në një shtet dhe midis shteteve - krijohen parakushte për pengimin dhe për zgjidhjen e konflikteve - Në avansimin e vlerave që e bëjnë të kuptimt tolerancën edhe

bashkësia ndërkombëtare përpiqet të zgjidhë shumë konflikte dhe të krijojë kushte që njerëzit të respektohen ndërmjet veti, sepse kjo është mënyra e vetme që të ruhet paqja dhe siguria në një shtet dhe jasht tij.182 Kështu toleranca politike paraqitet si faktor që mundëson të

eksistojnë forma të përhershme institucionale, juridike të organizimeve shtetërore, që do të realizojnë ndikim real te bartësit e pushtetit shtetror dhe format shoqërore. Në kuadër të institucioneve të veta duke i respektuar normat juridike, konventat ndërkombëtare dhe nëpërmjet mekanizmave të veprimit të vet, me tolerancë me tolerim normal, mund të krijohen kushte reale për pengimin ose edhe për zgjidhjen e konflikteve eventuale.

Koncepri për tolerancën nuk mund të përcaktohet pa përcaktimin e konceptit të lirisë politike. Nëse toleranca është në kulmin e zhvillimit të vet, atëherë kjo është liri politike e cila nuk mund të përcaktohet pa

182 Graham G, Toleranca në politikë, Zagreb, 1994


157

ndikimin e teorisë së lirisë politike, e sipas kësaj, edhe të teorisë së demokracisë.183

Nga kjo që paraqitëm mund të konstatojmë se nuk eksiston teori univerzale për tolerancën politike, por kjo është e lidhur me konceptin e lirive politike dhe zhvillimin e demokracisë. “Ndër qytetarët eksistojnë dallime të mëdha individuale, ku secili në mënyrë të vet i kupton obligimet dhe mbase çdonjëri ka ndjenjë të ndryshme për përgjegjësinë. Por është e qartë, për shkak të eksistimit të dallimeve të mëdha individuale dhe për shkak të ndikimit të rrethanave të njëjta të jashtme, çdo individ arrin shkallë të ndryshme të qëndrimit ndaj tolerancës dhe në mënyrë të ndyshme i qaset asaj. Çdo individ arrin shkallë të ndryshme të suksesit: që nga ai i cili aspak nuk mund të përshtatet, i cili nuk mund të pranojë lojën e mirëkuptimit të ndërsjellë dhe të tolerancës, që do të thotë nuk mund të gjejë momente motivuese, deri te ai i cili tërësisht do të aftësohet dhe do të identifikohet me realitetin duke kuptuar se toleranca paraqet pjekuri dhe nder të njeriut.”184

Një nga aspektet për formuulimin e problemit për tolerancën politike është lidhshmëria e individit me grupin, përkatësisht sa është individi tolerant, ose jo tolerant në pajtim me mundësinë e zotërimit të vetvetes, të emocioeve të veta, dhe ti pranojë idetë, vlerat, dallimet dhe qëndrimet e të tjerëve, me të cilët personalisht nuk pajtohet. Çdo individ është anëtar i shumë grupeve: të mëdha- siç janë kombi dhe përkatësia fetare, partija politike dhe i grupeve të vogla- siç janë familja, miqtë, organizata punuese etj. Ndikim të rëndësishëm në formulimin e qëndrimeve kuptohet se e kanë edhe partitë politike. Me anëtarësimin në ndonjë parti dhe me përkrahjen e programit të saj forcohen shumë qëndrime të cilat kanë ekzistuar edhe më parë dhe formohen edhe qëndrime të tjera që dalin nga të kuptuarit themelor karakteristik për programin e partisë. Edhe përkatësia në një grup religjioz dhe në ndonjë bashkësi fetare ka ndikim ndaj qëndrimeve të qytetarëve për tolerancën politike, ndëretnike, gjuhësore, fetare etj.

Akspekt tjetër i rëndësishëm për formimin e qëndrimeve pozitive dhe për perspective të tolerancës është informimi. 185

Kusht themelor për eksistimin e tolerancës është ekzistimi i dallimeve në ide, në interese, në vlera etj., dhe në mundësinë që ato të

183 Vledimir Vujçiq, Toleranca politike, Defemi, Zagreb, 1995 184 Markuze, Toleranca repressive, J. Primorac, Beograd, 1989 185 Graham G, Toleranca në politikë, Zagreb, 1994

Nazmi Maliqi

158

shprehen, pavarsishtë kush është subjekt i këtyre dallimeve. Toleranca, sipas disa pikpamjeve të caktuara dominante , nuk paraqet vetëm faktorin i cili u mundëson të tjerëve t’i shprehin idetë, mendimet, pikëpamjet të cilat dallohen nga ato që eksistojnë, nga ato zyrtare , nga ato të bartësve aktual të pushtetit, por është edhe faktor i kontrrolit të shprehjes së dallimeve ndërmjet këtyre çështjeve, që është një nga funkcionet më të rëndësishme të tolerancës si fenomen.186

3. 3. Toleranca dhe mirëkuptimi për pengimin dhe zgjidhjen e konflikteve në shtetet në tranzicion

“Padrejtësia kudo që të jetë është kërcënim për dretësinë gjithkund” Martin Luter King

Dekada e dhjetë e shekullit që e lam pas nisi me ndryshime të mëdha në të gjitha fushat e jetës, të cilat përfshinë veçanërisht vendet me rregullim socialist shoqroro ekonomik dhe politik. Shembujt në Republikën e Maqedonisë kanë rëndësi historike për mardhënjet e mëtejshme të vendit për të gjithë qytetarët, sepse paraqiten shumë ide nga individualitete të ndryshme etnike dhe kombëtare. U pa se mbarështrimi dhe zgjidhja e çështjeve politike, ekonomike, sociale e çështje të tjera, nuk mund të jenë e drejtë vetëm e qytetarëve të një etniteti, por përkundrazi, ato duhet të zgjidhen me pjesmarrje të gjithë atyre me të cilët kanë të bëjnë këtë shtet, përfshirë këtu edhe partitë politike.

Në këto rrethana të ndryshimeve shoqërore, aspekti i rëndësishëm në formulimin e tolerancës është afëria e qëndrimeve për gadishmërinë e të gjitha grupeve për sjellje të natyrshme morale dhe civilizuese, mbrenda njerëzve me dallime të ndryshme nacionale, fetare, gjuhësore, etj.

Është qart se shoqëria është e ndarë në gupe, dallime nga më të ndryshmet ndërsa kjo ndarje edhe më shumë thellohet në procesin e tranzicionit dhe në ndryshimin e kushteve të veprimit politik. Ndryshimet dhe dallimet në shoqëri që krijohen në rrethana akoma jostabile, nuk duhet të kuptohen si parakusht për sjellje jotoleruese. Sjellje e natyrshme e njerëzve në fazën e tranzicionit do të ishte sprovë

186 Ibd.


159

ne diferencimin e vlerave nga jovlerat- sjelljet sociopatologjike187. Shpesh herë dallimet në pozitën shoqërore dhe kushtet e jetesës ndikojnë jovlerat:

- korruptimi i udhëheqësve shetëror, - korruptimi bartësve të fuksionave në nivele shtetërore dhe lokal, - sjellje jonormale e bartësve të posteve partiake, - korruptim dhe manipulim me ndjenjat nacionale-patriotike të

qytetarëve për qëllime dhe interesa personale, - keqpërdorimi i bindjeve fetare, - dukuritë sociopatologjike, droga, prostuticioni, kriminaliteti i

organizuar, matrapazllaku apo pasurimi i ndytë). Këto jovlera kontribuojnë që një kategori e caktuar e këtyre

njerëzve të bien në krizë morale dhe sjellja e tyre të mos jetë në pajtim me sjlljen e arsyeshme. Një sjellje e tillë te qytetari ynë nuk mund të jet pa ndikim duke pasur parsysh shumë faktor si përshembull pasiguria familjare, lartësia e të ardhurave materiale në familje, papunësia e anëtarëve të familjes, niveli arsimor, paprespektiva, traditat kulturore etj. Pasi viteve të fundit numri i familjeve të cënuara nga aspekti social është rritur mjaftë, rritet papunësia, ndërsa nga ana tjetër ka zyrtar shtetëror dhe lokal dhe qytetarë të cilët pa mund të madh pasurohen për një kohë të shkurtër (Struktura shtetërore ose persona apo grupcione të ndihmuara nga pushteti), është e natyrshme se do të ketë një numër të madh qytetarësh, të cilët të pakëanqyr me statusin e tyre ekonomik e social. Këta qytetar revoltin e tyre do ta shprehin me sjellje dhe qëndrim negativ ndaj shoqërisë, ndaj partive që janë përfshirë në parlament ose ndaj qeverisë, dhe do të çrregullojnë rrjedhat “normale” të rregullimit shoqëror. Ndërsa, për ata të cilët janë të prirë nga jovlerat sjelljet e kësaj shtrese të qytetarëve, do të i kuptojnë si sjellje të parsyeshme dhe se gjoja paraqesin pengesë për ruajtjen e paqës apo stabilitetit të brendshëm të shtetit.

187 Kjo dukuri duhet të kundrohet nga shumë aspekte sikurse nga aspekti kriminologjik, sociologjik, jurisprudent, psiko-pedagogjik e tjera. - Shih më gjërësisht: Ali Dida, Fillet e sociologjisë,Univreziteti i Tetovës, faqe 288-289, Tetovë, 1997

Nazmi Maliqi

160

3. 4. Toleranca si faktor i stabilitetit demokratik si parakusht i zgjedhjeve të konflikteve Konkretisht, toleranca dhe mirëkuptimi në mes njerëzve,

grupeve të caktuara, kombeve, në shtet, në marrëdhënjet në mes shteteve, mund të kenë kuptim nëse këto raporte ndërtohen përmes këtyre parimeve:

- Duke e kuptuar rëndësinë e paqes dhe të stabilitetit; - Duke i respektuar të drejtat dhe lirit e njeriut; - Pranimin e proceseve integruese evroatlantike si proces drejt

avansimit të shoqërisë qytetare, - Karakteri i rregullimit politik dhe Funkcionimi i shtetit juridik; - Sistemi ekonomik dhe politika zhvillimore; - Dokumentat ndërkombëtare për të drejtat e njeriut; - Dokumentat themelore yë Kombeve të Bashkuara; - Dokumentat themelore të OSBE-së;

Nëse respektohen këto parime nga udhëheqësit shtetëror që kanë marrë mandatin nga zgjedhësit (qytetarët), atëherë edhe krijohen kushte racionale edhe për shoqëritë në tranzicion, për pengimin e dukurive devijante shoqërore dhe për pengimin e konflikeve.

4. Organizatat ndërkombëtare dhe zgjidhja e konflikteve

Si pasojë e luftrave të cilat pas vetes lanë shkretëtira, vuejtje,

viktima, pastrime etnike etj, bota nisi të mendojë si të ruhet ose të vendoset paqja. Me këtë rast i hyri formimit të organizatave ndërkomëbtare, të cilat në vend se me forcë dhe detyrim, kontestet dhe moskuptimet ndërmjet shteteve dhe popujve do ti zgjidhin nëpërmjet rrugës paqësore ose me bisedime. Është bërë institucionalizimi, janë ndërtuar mekanizma, ndërsa kohëve të fundit janë formuar edhe forca të cilat në esencë kanë funkcionin e ruajtjes së paqes dhe sigurisë në botë. Organizatat ndërkombëtare të cilat më së shumti janë angazhuar për ruajtjen e paqes botërore dhe të cilat sot janë bartëse të sigurisë ndërkombëtare dhe ruajtëse të paqës botrore janë: OKB, NATO, OSBE, Unioni Evropjan, Këshilli i Evropës, Konferenca islamike, Lidhja arabe, Vendet e unitetit afrikan, etj.


161

4.1. Toleranca - mirëkuptimi dhe shoqëria bashkohore

Zgjidhja e suksesshme e konflikteve gjithsesi kërkon një varg supozimesh nëpërmjet të të cilave më të rëndësishme janë-ndërtimi i infrastrukturës paqësore dhe ndërtimi i kulturës, me këtë edhe baza politike për paqe. Praktika tregon se për zgjidhjen e konflikteve bashkohore është i nevojshëm ndërtimi i infrastrukturës, edukimi i kuadrove për misione të tillë, propagandë për marketingun e misioneve të paqes etj. Veçanërisht për për transformimin e konflikteve kronike dhe për zgjidhjen e tyre nevoiten negociator me përvojë dhe fleksibil të cilët janë aftësuar të realizojnë qëlimin e vënë, por nëse duhet – edhe ta ndërrojnë gjatë bisdimeve. Gjithashtu nevoiten edhe kuadro të cilat do të jenë të aftë t’i vlerësojnë edhe ambicjet e liderëve të palëve në konflikt, qëllimet e tyre, dobësitë dhe anët e forta të tyre, në bazë të të cilave do të ndërtojnë strategjinë e bisedimeve.

Çdokund duhet të ngrihen autoritetet paqësore, infrastruktura dhe kultura paqësore, si elemente themelore për tejkalimin e konflikteve në çdo shoqëri.

Nga fundi i viteve 80 të shekullit të kaluar, gjithnjë e më shumë ekziston mendimi se në skenë është periudha e rendit më të relaksuar botor, periudhë në të cilën do të ketë më shumë paqe dhe siguri. Shpresat janë kthyer nga mardhënjet e reja të superfuqive, ndaj marrëveshjet e reja par kontrrollimin e armatimit dhe kah çarmatimi, kah pranimi i të dretjave dhe nevojave individuale të njeriut. Situata e re e krijuar në Evropë, pas viteve të nëntëdhjeta, pas rrënimit të Murit të Berlinit, rënjes së Traktatit të Varshavës, shkaktoi ndryshime të mëdha shoqërore, politike, ekonomike dhe të sigurisë, në trollin e Evropës dhe sidomos në Evropën lindore dhe jugëlindore duke i përfshir edhe të gjitha vendet balkanike të cilat tani vetëm gjindeshin në periudhën fillestare të tranzicionit. Shtete të caktuara të Evropës, siç ishin BRSS, RSFJ, Çeko-Sllovakia, u shpërndan në shtete më të vogla, ndërsa kjo u përcoll me konflikte të armatosura- luftra, shkatërrime, humbje të potencialit njerëzor dhe material. Kuptohet, për një gjë të këtillë nuk mund qëndronte indiferent Unioni Evropjan, NATO dhe sidomos SHBA-të si forcë politike dhe ekonomike, të cilat ndikuan në zgjidhjen e konflikteve duke i ndërprerë katastrofat humanitare që ndodhën ndaj popullatës civile në në B dhe H dhe në Kosovë. Vatrat e

Nazmi Maliqi

162

krizës dhe të konflikteve në Ballkan dhe në Evropën Lindore pdyshim se i rrezikojnë edhe interesat e zhvillimit ekonomik dhe politik të Unionit Evropjan, NATO-s, SHBA-së, duke pasur parasysh se ende janë të freskëta kujtimet se pikërisht në këto hapsira kanë nisur dy luftrat botërore.

Çdo konflikt është si rezultat i ekzistencës së një problemi të caktuar, përkatësisht mospajtim ndërmjet palëve që marrin pjesë në konflikt. Së këndejmi delë se, për t’u zgjidhur konflikti- është e nevojshme të zgjidhet problemi ekzistues, përkatëisht të tejkalohet mospajtimi ndërmjet palëve. Pikërisht për shak të kësaj, zgjidhja e vërtetë e konfliktit do të bëhet atëherë kur do të gjendet zgjidhje për tejkalimin e problemit, domethënë, të gjendet zgjidhje që do t’i kënaqte të gjitha palët në konflikt.

4. 2. Qasje të reja në zgjidhjen e konflikteve

dhe në ndërtimin e paqes Qasja e ardhshme shumë e rëndësishme ndaj ndërtimit të

paqes është vënë në sferën e ndërmjetësimit, përkatëisht zgjidhjen e konfliktit me ndërmjetësimin e palës së tretë. Variantet e reja të zgjidhjes së konflikteve përfshijnë përdorimin e palës së tretë që nuk ka hyrë drejtpërdrejtë në konflikt, me qëllim që të kontribuojë në komunikimin ndërmjet palëve dhe t’u ndihmojë në arritjen e zgjidhjes reciproke, të pranueshme për palët në konflikt. Ajo mund të përfshijë edhe metodat e vendosjes sipas gjyqit, arbitrazhin (kur nga pala e tretë pritet të propozojë zgjidhje që mund të jetë e obligueshme për palët), ndërmjetësimi dhe lehtësimii zgjidhjes (kur nga pala e tretë pritet të lehtësojë komunikimin dhe t’u ndihmojë palëve të vijnë në një zgjidhje të vetën për konfliktin). Zgjidhja e konfliktit me ndërmjetësimin e palës së tretë mund të sillet nga detyrimi deri te dinamika e bidnjes-konzesuale me forcë, me ç‘rast qasjet më të reja të ndërmjetësimit në zgjidhjen e problemeve përpiqen të praktikojnë forcën konzesuale.

Ajo që paraqitet si risi në lidhje me qasjet e ndryshme në ndërtimin e paqes është realitieti i cili vë ndë dukje faktin se ndërtimi i paqes duhet të paraqesë aktivitetin që do të zbatohet bashkërisht, me njohjen e interesave dhe nevojave të ndërsjella, përfshirë këtu edhe ato të individëve dhe të sistemit në tërësi. Qasjet e reja në ndërtimin e paqes


163

do të kërkojnë rikonceptimin e mëtejshëm të sigurisë, por me metoda eksperimentuese të cilat në tërësi do të prfshijnë të gjithë rangun e dinamikës së forcës, me zhvendosjen e këncënimit dhe veprimit me forcë, në të cilën ende mbështetet, në ballanc më të mirë ndërmjet detyrimit dhe forcës konzesuale.188

4. 3. Kultivimi i paqes dhe sigurisë në mardhënjet bashkohore ndërkombëtare

Në fillim të viteve të nëntëdhjeta, Evropa hyri në një epokë të re.

Epokë e cila premtoi një të ardhme më të mirë, sidomos për shtetet e Evropës juglindore dhe në pjesë tjetër të shteteve që ishin në bllokun komunist. Popujt zgjodhën lirinë, lirinë ekonomike, paqën dhe demokracinë. Sumë popuj dhe shtete të Evropës jugëlindore zgjodhën mënyrën e veprimit politik, që me hapa konkrete t’inkorporohen në inicijativat, për integrim në strukturat e Këshillit të Evropës, Bashkësisë Evropiane dhe në NATO. Në këtë kohë dhe në këtë pjesë të Evropës nga diplomatët dhe ekspertët e të tjerë, filloi të kuptohet se NATO-ja është forcë e organizuar ushtarako - politike e cila ofron edhe siguri ndërkombëtare. Pamëdyshje se SHBA-të dhe NATO, janë bartëse të aktiviteteve diplomatike për rrethanat e ruajtjes së paqës edhe në vendet e tjera të botës. Këta ndryshime strategjike u bënë publike në pesëdhjetëvjetorin e NATO-s, që do të thotë se do të jetë bartës e ndryshimeve për një Evropë të bashkuar. SHBA-të dhe NATO vazhdojnë të kenë përkrahjen e shteteve, që dëshirojnë të anëtarësohen nën ombrellën e sigurisë kolektive në arkitekturën e re te sigurisë, me perspektivë, për një paqë të qëndrueshme, në shtetet që kanë dalur nga blloku komunist të cilat i kanë pranuar rregullat, të cilat kanë të bëjnë për forcimin e angazhimeve për demokraci dhe për respektimin e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve dhe konflikteve eventuale në rradhë të parë me mjete paqësore.189

188 Shih, Gocevski T. Ortakovski V dhe Georgieva L. Zgjidhja dhe transfromimi i konflikteve, Kumanovë, 1999 189 Georgieva L. Krijimi i paqes, Studjo ADA, Shkup, 1999

Nazmi Maliqi

164

4. 4. Promovimi i strategjisë dhe doktrinës së re të NATO-s

Në këto rrethana NATO, ndërton strategji mbrojtëse të saj, e cila

nënkupton krijimin e kushteve reale për dialog dhe bashkëpunim, vënja e lidhjeve diplomatike me të gjitha shtetet e tjera të Evropës lindore dhe jugëlindore, duke afruar argumente për bashkëpunim dhe mirëkuptim reciprok, kufizimit të armatimit dhe forcave të armatosura. Kontrrolli i furnizimit me armë dhe vërja e tyre nën kontrollë, modifikimi i vëllimit dhe konkretizimi i detyrave që kanë të bëjnë me forcat nukleare dhe në tërësi ndërtohet një përcaktim fundamental për ruajtjen e paqës dhe stabilitetit edhe në Evropën juglindore dhe në regjionet e tjera. Pas prillit të vitit 1999, kur NATO në manifestimin e organizuar në Vashington, shënoi 50 vjetorin e themelimit. Me këtë rast NATO-ja me ndikim të SHBA-së, promovoi doktrinën e re mbrojtëse dhe politike.

Ajo që ishte me rëndësi, edhe në raste kur nuk mirret vendim nga Këshilli i Sigurimit të OKB-së, NATO në kontuinitet do të angazhohet për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve eventuale me mjete paqësore, në ruajtjen e paqës dhe stabilitetit. Risi thelbësore e kësaj doktrine është edhe mundsia reale e NATO-s, për legalizimin e intervenimeve të veta ushtarake kundër shetit apo shteteve të caktuara, në momente kur krijojnë kriza dhe konflikte, kriza humanitare, në raste të rrezikimit të drejtave dhe lirive të njeriut, veprime që mund të rrezikojnë paqën në përmasa ndërkombëtare. Në këso rastesh Intervenimi ushtarak mund të ndodhë edhe në rast se Qeveria e shtetit ku ekziston konflikti nuk është e interesuar për intervenim ndërkombëtar, ose për ndërmjetësim ushtarak për pengimin e konfliktit. E gjithë kjo, nuk do të thotë se NATO dhe OKB-ja nuk do të orvaten që t’i harmonizojnë qëndrimet për rastet delikate që mund ta rrezikojnë paqën, në përmasa më të gjëra. Këto rrethana të ndryshimeve të doktrinës dhe strategjisë së NATO-s, ndikuan dhe krijuan rrethana lehtësuese për intervenimin luftarako-ajror, mbi caqet ushtarako-serbe në Kosovë dhe në Serbi. U sulmuan forcat ushtarako-serbe, si forca të cilat ushtronin tortura dhe masakra mbi popullsinë civile shqiptare të Kosovës.190

190 NATO Handbook Dokumentacion, Brussels, 1999


165

Krijimi i “rendit të ri botëror”(apo glabalizimi si proces integrues), sërish e aktualizonte çështjen e paqës dhe sigurisë në mardhënjet ndërkombëtare, si bazë e rendit të ri dhe të mardhënjeve ndërmjet shteteve. Sot me “rendin e ri botëror” bëhen manovrime politike, verbalizëm, shpekulohet ose edhe jepen orjentime atributet: si sistem i ri ndërkombëtar, sistem i ri i mardhënjeve ndërkombëtare, integrime të reja, globalizmi si proces integrues etj.

Sintagma e parë “rend i ri botëror” i përfshinë: - sundimin e së dretjës, - zgjidhjen paqësore të kontesteve, - përparimn e proceseve demokratike, - zvogëlimin dhe kontrrollin e arsenalit ushtarak, - forcimin e OKB dhe trajtimin e drejtë të të gjithëve.

Në sistemin e këtillë të mardhënjeve paqa, siguria, stabiliteti, raportet në mes shteteve dhe rregullimet dhe raportet në mbredin e shteve fitojnë dimenzione të reja. Nëse paqa pranohet si vlerë e përgjithshme, si situatë në të cilën shtetet nuk ndjejnë rrezik nga kanosja e jashtme, mund të konstatohet se rreziku i përgjithshëm që buronte nga konnfrontimi bllokist është mënjanuar, por prandaj edhe më tutje mbetet e hapur çështja e formave të tjera të rrezikimeve.

Në këtë kuptim, sistemi i ri i mardhënjeve ndërkombëtare

orijentohet në këtë drejtim të: - në respektimin e të drejtave dhe lirive të njeriut, - të kodifikojë dhe të vë mjete për mbrojtjen e të drejtave të

pakicave dhe grupeve etnike në kuadër të shteteve; - të krijojë mekanizma për zgjidhjen e konflikteve rajonale, të

mbrohet ambienti natyror dhe - të rritet ndihma shkencore dhe teknike për vendet në zhvillim. Të ballafaquar me faktin se faktorët politik, ekonomik, social

dhe nacional u bënë elemente kyç me të cilat sot realizohen siguria dhe bashkëpunimi në mardhënjet ndërkombëtare, duke pasur parasysh gërshetimin e sigurisë dhe varshëmrisë reciproke, perceptimin e vet për sigurinë, shtetet e vënë në baza të reja. Duhet të ballafaqohen me faktin se paqja duhet të krijohet dhe të kultivohet. Paqja duhet të promovohet si një vlerë e përbashkët njerëzore dhe si mrrekulli kulminante për njerëzimin.

Nazmi Maliqi

166


167

Kreu i shtatë VII Toleranca politike në mardhëniet ndërkombëtare si faktor për ruajtjen e paqes dhe sigurisë

1. Siguria kombëtare dhe marrdhënjet ndërkombëtare

Gjatë dimenzionimit të sigurisë në mardhënjet bashkohore

ndërkombëtare, duhet nisur nga ndyshimet që u bënë në sistemin ndërkombëtar, por kurrsesi nuk mund të pranohet se kjo është edhe baza kryesore për ndryshimet e bëra në pikpamjet për sigurinë dhe për një stabilitet të qëndrueshëm në rajone të ndryshme të botës.

Kështu do të mbështesim në ndryshimet të cilat shkojnë kah projektimi i të ardhmes, përkatësisht se çdo ndryshim në qarkun ndërkombëtar do të kërkonte edhe dimenzionim më të gjer të sigurisë. Pikpamjet bashkohore për konceptin e sigurisë duhet të dalin jo vetëm nga ndryshimet në qarkun ndërkombëtar, në të cilin duhet të formulohet politika e sigurisë, por edhe nga vet ideja e sigurisë.

Siguria, pavarsishtë se për çfarë segmenti bëhet fjalë, individual, kombëtar ose ndërkombëtar, është një nga problemet urgjente të bashkësisë ndërkombëtare. Në këtë kuptim, siguria kombëtare zë vend qendror. Kjo delë nga fakti se në kuadër të shtetit eksistojnë dhe dominojnë pjesa më e madhe e problemeve që e përcaktojnë sigurinë.191

Në këtë aspekt, siguria kombëtare kuptohet si problem sistemor i sigurisë në të cilin individët, shtetet dhe sistemi ndërkombëtar kanë pjesën e vet, në të cilin faktorët ekonomik dhe social të mjedisit jetësor janë krejtësisht të njëjta me ato politike dhe ushtarake. Kjo perspektive integruese, e shprehur nëpërmjet niveleve dhe sektorëve të ndryshëm të sigurisë kombëtare, paraqet platformën për shqyrtimin e problemeve nga

191 Lidija Georgieva, Mekanizmat për mbajtjen e paqes dhe sigurisë, Univerziteti “Shën Kirili dhe Metodij”, Fakulteti filozofik, Shkup, 1997

Nazmi Maliqi

168

fusha e sigurisë. Për kuptimin bashkohor të këtij koncepti me rëndësi të madhe është rroli i ndërvashëmërisë në mardhënjet bashkohore ndërkombëtare, të cilat kanë ndikim thelbësor ndaj saj.192

Pasiguria e brendshme e shteteve mundet por sështë e thënë, të dominojë në përkufizimin e problemit të sigurisë të shtetit, por kanosjet e jashtme pothuejse gjithmonë e përbëjnë pjesën më të madhe të problemit të sigurisë.

Së këndejmi, ideja për sigurinë ndërkombëtare më së miri shpjegohet duke i përshkruar kushtet që ndikojnë shtete të ndjehen më pak të sigurta. Në këtë kuptim, pra, jo vetëm agresioni ose sulmi, por edhe pasiguria e brendëshme e shteteve, si element që derdhet jashtë shtetit, mund të konsiderohet si burim kërcënimi për sigurinë kombëtare, përkatësisht të përkufizojë problemin e sigurisë. Në këtë aspekt mund të përkufizohet edhe cënimi i paqes dhe sigurisë ndëkombëtare.

Ndërkaq sprovat dhe kanosjet e reja për paqën dhe sigurinë ndërkombëtare që dalin për shkak të mosstabilitetit të brendshëm të shteteve, dëshmojnë se në bashkësinë ndërkombëtare diç po ndryshon, fakt në të cilin llogarit edhe OKB. Në fakt, mekanizmat e OKB për të vepruar në sferën e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare i përfshijnë diplomacinë preventive dhe krijimin e paqës, ruajtjen dhe ndërtimin e paqës, çarmatimin dhe sankcionet.

Ajo që me të vërtetë ka nryshuar është natyra e kërcënimeve për paqen dhe sigurinë ndërkombëtare. Kanosjet ushtarake dhe ideologjike për një numër të konsiderueshëm të shteteve janë zvogëluar, por, megjithatë i kanë zëvendësuar kanosjet tjera ekonomike, sociale dhe ekologjike.

Në sektorin politik logjika e sigurisë mbulohet me analizat e elementeve në nivel individual, shtetror dhe sistemor. Në këtë aspekt kontradita kryesore qëndron në interesat kontradiktore të sigurisë në dhe ndërmjet individëve, grupeve shoqërore dhe shteteve. Politika luftarake, e cila shpie në dilemën forcë- siguri ndërmjet shteteve, gjithashtu e nxitë edhe dilemën e mbrojtjes e cila si kontraditë është dinstiktive për sektorin e luftës. Sipas argumenteve të teorisë hegjemoniste dhe analizës historike të Kenediut të kohës së superfuqive, mund të konstatohet se politika e luftës ka efekte afatgjate dhe me të qëndrueshme ndaj

192 Georgieva L. Krijimi i paqes, Studjo ADA, Shkup, 1999


169

zhvillimit ekonomik. Përdorimi i forcës në kushtet bashkohore të luftës ka implikime të dukshme në zhvillimin e mjedisit jetësor, duke u nisur që nga ndotja e përhershme kimike deri te dimri bërthamor. Përdorimi i forcës ushtarake përcillet edhe me pasoja të vështira sociale dhe politike.

Fjalori i politikës së shekullit të njëzet si duket është pasuruar me referenca që kanë të bëjnë me sigurinë në nivelin ndërkombëtar, kombëtar, kolektiv dhe të sigurisë së barabartë. Për disa nga këto termine të cilat hasen barabar si në analizat shekencore ashtu edhe përditshmërinë politike, mund të numërohen edhe referencat përkatëse. Por për pjesën më të madhe të tyre mund të konstatohet se kanë më tepër retorikë se vlerë analitike.

1.1. Parakushtet par krijimin e konceptit bashkohor të sigurisë

Kur bëhet fjalë par sigurinë, do të thotë se bëhet fjalë për gjetjen e

situatës që mund të karakterisohet si mungesë e frikës. Nëse një diskutim i tillë është në kontekstin e sistemit ndërkombëtar, siguria përfshinë aftësinë e shtetit dhe shoqërisë që të mbajnë identitetin e tyre të pavarur, si dhe integritetin e tyre funkcional. Në synimin për sigurinë, shtetet dhe bashkësitë ndonjëherë janë në harmoni të ndersjellë, por ndonjëherë kundërshtohen. Në çfardo raporti, sigurinë e kolektiviteteve kombëtare përcaktojnë këto sektorë kryesor:

Siguria ushtarake: ka të bëjë me të kuptuarit e dy niveleve: par ofanzivat ushtarake dhe aftësitë defanzive të shtetit; dhe par vlerësimet e shtetit dhe të të tjerëve.

Siguria politike ka të bëjë me stabilitetin organizativ të shtetit, sistemin e qeverisjes dhe me ideologjinë që i jep legjitimitet.

Siguria ekonomike ka të bëjë me qasjen ndaj burimeve të pasurive, financave dhe tregut, të domosdoshme par t’u realizuar niveli i pranueshëm i mirëqënjes dhe forca e shtetit.

Siguria sociale përbëhet nga situate të pranueshme të përparimit, të gjuhës tradicionale, kulturës dhe religjionit, të identitetit dhe zakoneve kombetare.

Siguria e ambientit jetësor ka të bëjë me ruajtjen e biosferës vendore dhe planetare, si sistem themelor mbështetës nga i cili varen të gjitha veprimet tjera të njerëzve.

Nazmi Maliqi

170

Siguria kombëtare- shteti si objekt referent i sigurisë Shteti është element qendror i konceptit integral të sigurisë. Esenca e

tij është shprehur si kompozitë e individëve të përfshirë në bashkësinë kolektive politike.

Përgjegja për pyetjen se ç‘është siguria kombëtare dhe me çfarë ka të bëjë ajo mund të jepet nëpërmjet “shpaketimit” të konceptit të shtetit. Në këtë mënyrë, mund t’u jepet përgjegje pyetjeve: Si elementet e saj përbërës, ose si tërësi, sillen ndaj idesë së sigurisë kombëtare dhe çfarë baze paraqet ajo në raport me sigurinë ndërkombëtare?

Në nivelin ndërkombëtar ose sistemor, shteti gjithashtu paraqet elemntin qendror të sigurisë, me ç‘ka karakteristikat e tij të brendëshme nuk mund të ndahen nga karakteri i problemit të sigurisë në sistemin ndërkombëtar si tërësi.193

1.2. Dimenzionet ndërkombëtare të sigurisë kombëtare

Siguria, pavarsishtë se me cilin segment ka të bëjë, individual,

kombëtar apo ndërkombëtar, rregullisht rradhitet ndër problemet urgjente të njerëzimit.

Nëse në këtë kontekst vendoset edhe problem i sigurisë kombëtare, mund të konstatohet se ajo zë vend qendror nga vetë fakti se në kuadër të shteteve dominojnë shumë probleme që e përcaktojnë sigurinë në nivele të ndryshme, por edhe nga pamundësia që shtetet në mënyrë resiproke të bashkëekzistojnë në harmoni. Gjatë historisë, çdo shtet është ndjerë i pasigurtë pranë shteteve të tjera. Me këtë rast, aktivitetet ushtarake dhe aktivitetet e tjera, të cilat janë orjentuar për të forcuar sigurinë e vet kombëtare, në kombinim me aktivitetet tjera paralele, kanë shkaktuar jostabilitet dhe luftë.

Struktura dhe karakteri i procesit politik e bënë procesin e vendosjes politike në fushën e sigurisë kombëtare. Procesi i brendshëm politik jo vetëm që i nxit interesat e shumta të fuqishme dhe të kundërta në politikën e sigurisë, por ai gjithashtu nxit politikën e garës me përparësitë tjera të shtetit.

Por, si duket bashkësia ndërkombëtare ofron hapsirë më të madhe për gara dhe se çështja e sigurisë kombëtare dimenzionet e veta më të

193 Ibidem


171

shprehura i merrë pikërisht në këtë nivel, me theksimin e dimenzioneve ndërkombëtar të problemit të sigurisë kombëtare. Duke marrë parasysh faktin e përmendur se shtetet janë në radhë tepër konstrukcione politike, mund të thuhet se sistemi politik ndërkombëtar është pjesa më e rëndësishme tërësisë së tyre.. Lidhjet ndërmjet tyre janë aq thelbësore, saqë ndarja e tyre paraqet rrezik të madh par analizat. Nëpër to mund të tërhiqen moskuptimet serioze të cilat paraqiten edhe me largimin e shteteve nga sistemi ndërkombëtar. Ndarja e tyre në kontekst të analizave shkencore duhet të kuptohet në aspektin se shteti dhe sistemi ndërkombëtar paraqesin anë të kundërta të fenomenit të vetëm politik.

Së këndejmi, përkundër sferës së brendëshme të shtetit i cili në modelin e Viverit është marrë në nielin subshtetror dhe dinamikave të tij të ndryshme, si dhe niveli i shteteve që e bënë fokusin conceptual së sigurisë, qëndron niveli ndërkombëtar me dinamikat e tij të ndryshme. Prandaj, është me rëndësi esenciale shqyrtimi i karakteristikave të sistemit politik ndërkombëtar, i cili ndërton bazën në të cilën shtetet realizojnë sigurinë e tyre.

Kanosjet politike në raport me lementet konstituitive të shtetit në radhë të parë janë orjentuar në stabilitetin e saj të organizuar. Niveli i qëllimeve mund të sillet nga presioni i qeverisë në raport me një politik të caktuarderi te largimi i saj; nxitja e sesionit, ose të shkaktuarit e mostabilizimit politik si hyrje par agresion.

Kanosjet politike dalin nga dallimet e mendimeve dhe të traditave, të cilat paraqesin edhe dëshminë kryesore të anarkisë ndërkombëtare. Në këtë kuptim, kontradiktat ndërmjet ideologjive të shumta janë jashtëzakonisht komplekse. Kështu kanosjet par identitetin kombëtar janë më të drejtpërdrejta. Ato përfshinë qëllimet par të shtuar parçarjet ndërmjet identiteteve etnokulturore të grupeve në një shtet të caktuar. Qëllimet e këtyre synimeve mund të sillen nga krijimi i vështirësive të qeverisë, nëpermjet nxitjes së secesionit, deri te krijimi i bazës për agresion.

Por, problemi esencial në lidhje me kanosjet politike, pavarsishtë se a janë ato ideologjike ose kombëtare, përfshihen në atë që të bëhet dallim në lidhje me karakterin e tyre, respektivisht, a janë ato me qëllim ose dallin në mënyrë strukturale nga ndikimi i alternativave të jashtme të shteteve.194

194 Georgieva, L. Krijimi i paqës, Studio ADA Shkup 1999

Nazmi Maliqi

172

Kanosjet politike mund të jenë edhe strukturore, që janë si rezultat më shumë i natyrës të gjendjeve se sa të intencave të një shteti ndaj tjetrit. Në fakt, kanosjet strukturale politicke dalin kur parimet organizuese të shteteve janë kontradiktore ndërmjet veti, në të cilin kontekst ata nuk mund të hedhin poshtë eksistimin e shtetit. Nëpërmjet këtij qëndrimi të arriturat ose sukseset e njërës në mënrë automatike e erofon strukturën politicke të tjetrës, duke nxitur garën në kanosje potenciale (me qëllim) politike195.

Duke u lidhur me kanosjet politike mund të konstatojmë se është mjaft e komplikuar nga to të nxirret esenca e kanosjeve esencijale dhe të tjera. 196

Në kontekstin e ndryshimeve, ndërsa si pasojë e konverzionit të parimit të konfrontimit sipas bashkëpunimit, rradhitet edhe pozita e re e OKB e cila tani ka mundësi të zbatojë një spektër më të gjerë të mekanizmave për mbajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare. Në kontekst të ndrudhimeve do t’i numëronim edhe marrëveshjet e reja bilaterale dhe multilaterale për kontrrollimin e armatimit, që gjithashtu i jepë dimenzion të ri mardhënjeve ndërkombëtare.197

Duke u lidhur me ndryshimet, në raport me modifikimet... mund të konsttohet se, prveç faktit për marrëveshjet e lidhura të reja në lëmin e armatimit dhe çarmatimit, nuk ka ndryshime të mëdha në raport me konfigurimin e armatimit. Ashtu siç humbën një kategori e caktuar e armëve në Botën e parë dhe të dytë, ashtu prania e tyre rritej në Botën e tretë. Nëse regjistri i OKB zbatohet me konseguencë, do të mund të gjendeshin edhe kanalet e transferit. Por, sido që të jetë, arma në të vërtet e ka ndryshuar vendin.

1.3. Evolimi i koncepit të paqes Transformimet evropjane në vitin 1989 përgatisin krizën e tretë-

rrezikun dhe mundësinë- për hulumtimet evropjane të paqës. Agjenda e ardhshme e kërkimeve evropjane për paqe mund të vërehet si përbledhje e tre agjendave. Agjendën e vjetër, nga njëra anë e përbëjnë pasojat e luftës dhe mjetet për zgjidhjen e konflikteve, ndërsa nga ana tjetër gara 195 North Atlantic Assambly, Defence and Secyritee Committee, 1997, Reports, Brussels. 196 Lidija Georgieva, Mekanizmat e ruajtjes së paqës dhe sigurisë, Univerziteti “Shën Kirili dhe Metodij” Fakulteti filozofik, Shkup, 1997 197 OKB Dokumentat themelore, Shkup 1995


173

në armatim, kontrolli i armatimit dhe çarmatimi. Kjo nuk ka humbur urgjencën e vet, por asaj i është shtuar edhe problemi i konverzionit...198

Hulumtimet kritike paqësore, përkundër atyre tradicionaleve, dallohen me përqëndrimin e vëmendjes në analizat sociologjike. Këto analiza i trajtojnë edhe vlerat e si fenomen social nga aspekti i ndikimit të tyre ndaj manifestimeve të dhunës individuale dhe kolektive. Çvendosjet në koncept janë bërë me atë që është pranuar se dhuna strukturale jo vetëm që ndikon ndaj situatës së individit, por i shtonë edhe tensionet që çojnë në konflikt dhe luftë.

Koncepti është zgjeruar edhe me përfshirjen e çështjes së të drejtave themelore të njeriut dhe mbrojtjen e individëve. Në këtë ndrejtim, hulumtimet paqësore janë përqëndruar në çështjet e lirive dhe të drejtave themelore të njeriut në shumë nivele, duke përfshirë edhe grupet e vogla, grupet etnike, kolektivitetet ndërkombëtare, si dhe raportet ndërmjet njeriut dhe natyrës.

1.4. Kultivimi i paqes dhe sigurisë në mardhënjet bashkohore ndërkombëtare

Krijimi i “rendit të ri botëror”, sërish e aktualizonte çështjen e paqës

dhe sigurisë në mardhënjet ndërkombëtare, si bazë e rendit të ri dhe të mardhënjeve ndërmjet shteteve. Sot me “rendin e ri botëror” manipulohet ose i jepen atributet : si sistem i ri ndërkombëtar, sistem i ri i mardhënjeve ndërkombëtare etj.

Sintagma e parë “rend i ri botëror” i përfshinë sundimin e së dretjës dhe zgjidhjen paqësore të kontesteve, demokracinë e fortë dhe solidaritetin kundër agresionit, zvogëlimin dhe kontrrollin e arsenalit ushtarak, forcimin e OKB dhe trajtimin e drejtë të të gjithëve. Në sistemin e këtillë të mardhënjeve siguria fiton dimenzione të reja. Nëse pranohet rëndiësija e saj e përgjithshme , si situatë në të cilën shtetet nuk ndjejnë rrezik nga kanosja e jashtme, mund të konstatohet se rreziku i përgjithshëm që buronte nga konnfrontimi bllokist është mënjanuar, por prandaj edhe më tutje mbetet e hapur çështja e formave të tjera të rrezikimeve.

198 Wiberg H (1993) Europien Peace recearch in the 1990 Budampest

Nazmi Maliqi

174

Rreziqet me të cilat ballafaqohet bashkësia bashkohore ndërkombëtare kanë rëndësi më të vogël në krahasim me skenarët kataklistik të periudhës së Luftës së ftohtë, por edhe në këtë masë ato paraqesin alternativën e pasigurisë. Konfliktet etnike, nacionalizmi radikal dhe konfliktet e brendëshme e bëjnë skenarin e skenës bashkohore ndërkombëtare, me regji nga të mardhënjeve dhe të përmbajtjeve tjera të fshehura.199

Të ballafaquar me faktin se faktorët politik, ekonomik, social dhe nacional u bënë elemente kyç me të cilat sot realizohen siguria dhe bashkëpunimi në mardhënjet ndërkombëtare, duke pasur parasysh gërshetimin e sigurisë dhe varshëmrisë reciproke, perceptimin e vet për sigurinë shtetet e vënë në baza të reja.

1.5. Mekanizmat për kultivimin e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare

Ruajtja e paqes është mekanizëm që zyrtarisht nuk është sankcionuar

në Kartën e OKB. Ajo, për shkaqe historike që e ka përbërë periudhën e luftës së ftohtë, iu shmang institucionalizimit të mekanizmit të këtillë. Kjo do të thotë se ruajtja e paqes nuk funkcionon si elemnt në kuadër të sistemit të caktuar, por përkundrazi, funkcionon në bazë të parimeve të vëna me presedane. Ata përmbledhin:

1. Pajtimin e palëve në kontest për vetë misionin, për mandatin dhe për përbërjen e forcave; 2. Mospërzierja në marrdhënjet e shteteve të përfshira në konflikt; 3. Mospërdorimi i forcës, përveç në vetëmbrojtje; 4. Paanshmërinë; 5. Përkrahje të prhershme të Këshilit të sigurimit dhe shteteve anqëtare, përfshirë edhe pjesëmarrësit në mision. 6. Lënja në përgjegjësinë e sekretarit të përgjithshëm të OKB e përparimit të misionit.

Nga pikpamja e zhvillimit për ruajtjen e paqes, si mjet për ballafaqim me konfliktet, shumica konsiderojnë se natyrë e tij had hok është aspekti më karakteristik. Fleksibilitieti i pranishëm deri para do

199 Georgieva. L, Krijimi i paqës, Studio ADA, Shkup, 1999


175

kohe nuk lejojë përzjerjen e Këshillit të sigurimit në kurthin e quajtur “veto”.

Sipas Holstit, ruajtja e paqes kontribuon për masat e ndërtimit të besimit dhe u ndihmon palëve t’i përmbahen ndërprerjes së zjarrit.200

1.6. Faktorët e suksesit dhe ruajtjes së paqes

Në analizat e shumta që zbatohen në lidhje me kompleksin e

çështjeve të lidhura me paqen, faktorë të caktuar janë objekt i preokupimit përmanent.

Si faktorë të rëndësishëm për sukses të operacioneve për ruajtjen e paqës theksohen:

- konteksi përkatës politik; - përkrahja e përhershme dhe e gjithanshme politike,

diplomatike, ushtarake dhe financiare e operacionit; - reprezentimi i forcave; - mandati i qartë; - bashkëpunimi me palët në kontest; - shkathtësia dhe ndjeshmëria gjatë udheqjes së forcave; - cilësia e komandimit dhe diciplina e trupave; - mosimponimi i dëshirave dhe zgjidhjeve të jashtme.

Kur bëhet fjalë për konfliktet e brendëshme, nëse shkallëzimi i tyre

bëhet brenda kufijëve të një shteti, atëherë ato vështirë përputhen me përcaktimet e Kartës. Këshilli është koncentruar për zbatimin e masave të fuqishme dhe ballafaqimin me rastet urgjente të kontesteve që paraqiten para Këshillit të sigurimit, në dëm të pengimit të situatave potenciale konfliktuoze. Së kendejmi, funkcioni i Këshillit të sigurimit në masë të madhe sillej në ballafaqimin urgjent me krizat, përkundër angazhimit për mënjanimin e konflikteve ose paraqitjes në rrolin e kreatorit të paqës. Kjo arsyetohet me faktin se Këshilli i sigurimit është organ i OKB që ka kompetenca të veprojë me detyrim, në pajtim me përcaktimet e Kartës të reagohet menjëherë në rastet që cënojnë paqen dhe sigurinë ndërkombëtare, ballafaqim me krizat dhe ruajtjen e paqës.

Karta nuk parasheh ballafaqim me problemet e tjera globale që në njëfarë mënyre prekin ruajtjen e paqes dhe sigurisë botrore. Mungesa e

200 Ibid.

Nazmi Maliqi

176

anshmërisë në shumë raste, si dhe polarizimi në Këshillin e sigirimit, do të thoshte blokim i sistemit të sigurisë kolektive gjatë ballafaqimit me krizat. Në fakt, gjatë periudhës së Luftës së ftohtë edhe supefuqitë në strategjitë e tyre për ballafaqim me kronfliktet preferonin pengimin e zgjerimit të tyre, në vend se zgjidhjen e konflikteve, të cilët i linin të ndera.

Funkcioni politik për ruajtjen e paqes Në kuadër të funkcioneve politike, si faktor i rëndësishëm për

ruajtjen e paqes, janë: - ruajtja e integritetit teritorial; - sigurimi i pavarisë politike; - bisedat me entitetet oqeveritare; - mbajtja e zgjdhjeve ose referendumeve; - ndihmë në krijimin e administratës lokale - verifikimi i marrëveshjeve për të drejtat e njeriut; - krijimin e sigurisë për ripërtrirjen e jetës ekonomike të popullsisë

lokale. Diplomacia preventive aktivitetet e vet i realizon nëpërmjet këtyre

instrumentave: 1. Masat për ndërtimin e besimit. Këto masa në kuadër të

diplomacisë preventive të OKB janë përcaktuar si mjete themelore të mirkuptimit reciprok dhe për reduktimin e mundësisë së shpërthimit të konfliktit ndërmjet shteteve. Si mjetë të cilat duhet të kontribuojnë në forcimin e mirëbesimit reciprok rekomandohen: këmbimi sistematik i përfaqësuesve ushtarak, lidhja e marrëveshjeve për shkëmbimin e lirë të formacioneve, mbikqyrja dhe kontrrolli i marrëveshjeve rajonale për çarmatim.

2. Përcaktimi i fakteve. Ndërmarja e akcioneve preventive për ndërprerjen e konflikteve nga ana e OKB duhet të bazohet në të dhëna të sakta dhe të mbledhura me kohë. Rritja e konfliktit, rrënjët e të cilit janë nga problemet ekonomike dhe sociale, vetëm e theksojnë rëndësinë e informacioneve, të cilat prveç zhvillimeve politike i përmbajnë edhe ato sociale dhe politike që shipien në situatë konflikti. Në këtë fushë OKB vepron nëpërmjet misioneve për përcaktimin e fakteve. Iniciativën për përcaktimin e fakteve dhe për vënjen e misionit për këtë qëllim mund të


177

ndërmmarin Këshilli i sigurimit, Asambleja e përgjithshme dhe kuptohet sekretari i prgjithshëm i OKB.

3. Paralamërimi i hershëm. Gjatë periudhës së kaluar, në kuadër të Kombeve të Bashkuara, u zhvillua një rrjet përkatës i sistemit për paralajmërim të hershëm në lidhje me cënimin e natyrës, rreziqet nga fatkeqësitë bërthamore, katastrofat natyrore, lëvizjet masive të popullsisë, përhapjes së sëmundjeve etj.

Sintetizimi i të dhënave të këtyre fushave janë indikatorë politik në kushte konkrete dhe paraqet bazën për vlerësimin se sa dhe në çfarë mase eksiston kërcënim për paqen dhe sigurinë.

4. Vendosja preventive. Në kuadër të diplomacisë preventive , rëndësi specifike për pengimin e shpërthimit të konflikteve është dhënë si kompetencë vendosja preventive e forcave të OKB.

5. Zona e demilitarizuar . Krijimi i zonave të demilitarizuara, rëndom, praktikohet pasi të prfundojë konflikti, me marrëveshje ndërmjet palëve që kanë qënë në konflikt. Sot, si pjesë të operacioneve për ruajtjen e paqes, Kombet e bashkuara kanë vendosur forcat e tyre në këto zona, me çrast, në kuadër të diplomacisë preventive, zona e demilitarizuar është paraparë si formë e vendosjes preventive.

1. 7. Ndërtimi i paqës

Me përfundimin e Luftës së ftohtë, përcaktimi i Këshillit të sigurimit për të zgjidhur kontestet ndërkombëtare në pajtim me Kartën, lë hapsirë për ndërmarrjen e rrolit më aktiv në lëmin e ndërtimit të paqes. Në këtë drejtim edhe Agjenda për paqe përpiqet të prforcojë këtë mekanizëm në disa aspekte.

Në lidhje me rrolin e Këshilit të sigurimit dhe rrolit të tij primar për ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare, propozohet që ai tërësisht të marrë rolin dhe në pajtim me Kartën, të propozojë procedurën dhe metodën përkatëse për zgjidhjen dhe nëse atë e pranojnë të gjitha palët në kontest, të japë propozime për zgjidhjen e tij paqësor.

Ndërtimi i paqes, gjithashtu është fushë e aktiviteteve të OKB të lidhur me zgjidhjen paqësore të kontesteve. Lidhjes së tij për ruajtjen e paqës ndoshta i jepet vemendje më e vogël se sa lidhjes ndërmjet ndërtimit të paqes dhe ruajtjes së saj. Por, si mjet preventiv të përtrirjes së armiqësive, rikonstruimin e lidhjeve ekonomike dhe sociale dhe për

Nazmi Maliqi

178

lehtësimin e procesit të zgjidhjes së kontesteve, ndërtimi i paqës ka rrol kyç.

Në konkluzën e Konferencës ndërkombëtare për ndërtimin e paqes, të mbajtur në vitin 1986, është dhënë ky përkufizim:

“Ndërtimi i paqës është pozitiv, përpjekje e prhershme koperuese njerëzore që t’i ndërtojë urat ndërmjet popujve dhe grupeve të konfrontuara. Qëllimi i tij është të vë mirkuptim dhe bashkëpunim dhe ti mënjanojë gurët e mosbesimit, të ftikës dhe urrejtjes.201

Aktiviteti i OKB për ndrtimin e paqes zbatohet nëpërmjet byrove, siç janë: UNHCR, UNEP, UNDRO dhe një varg agjencishë të pavarura, siç janë WHO, UNICEF, UNESKO, UNDO etj.

Gjithashtu, në aktivitetet për ndërtimin e paqes janë përfshirë njëvarg organizatash joqeveritare, dhe shpesh herë paralelisht me misionet për ruajtjen e paqes.

Kordinimi i aktiviteteve për ruajtjen e paqes me forma të tjera të përfshirjes së OKB gjatë ballafaqimit me konfliktet paraqet nevojën në rritje. Në këtë kuptim, synimi për realizimin më të mirë të aktiviteteve për ndërtimin e paqes është ndërthurur me vendimin e Asamblesë së përgjithshme për të vënë pozitën e re të OKB për lidhshmërinë dhe kordinimin e aktiviteteve në kuadër të OKB.

Ekzistojnë disa situata kur OKB është e autorizuar të hyjë në një vend pa pajtimin e qeverisë, domethënë Këshilli i Sigurimit mund të vendosë të përdorë forcat tokësore, detare dhe ajrore si domosdoshmëri për ruajtjen ose kthimin e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare.

1. 8. Integrimi i rajonit ballkanik në strukturat evroatlantike si segment i rëndësishëm për ruajtjen e paqes dhe sigurisë E ardhmja e popujve të Ballkanit qëndron në Evropë, domethënë

në Bashkimin Evropjan dhe në NATO, si dy shtylla kryesore të stabilitetit dhe përparimit të kontinentit në dekadat e ardhsme. Integrimi në strukturat euroatlantike do të thotë demokraci, respektim i të drejtave të njeriut dhe të drejta themelore, paqe me fqinjët, rregullimi i mërdhënjeve të brendëshme ndërmjet vendeve dhe funkcionimi i ekonomisë së tregut. Ndër vendet të ish Jugosllavisë tani për tani vetëm 201 Lidija Georgieva, Mekanizmat e kultivimit të paqes dhe të sigurisë, Univerziteti “Shën Kirili dhe Metodi”, Fakulteti Filozofik, Shkup, 1997


179

Sllovenia është afër realizimit të këtyre standardeve dhe sipas kësaj, është përfshirë në zgjdhjen më të ngushtë të vendeve që duhet të merren parasysh gjatë raundit të ardhshëm për zgjerimin e NATO-s dhe menjëherë të të fillojnë bisedimet për anëtarësim në BE.

Republika e Maqedonisë është anëtare e Partneritetit për paqe- program i NATO-s, në të cilin vëzhguesit ndërkombëtar i kushtojnë vemendje të posaçme stabilitetit ekonomik, politik dhe të brendshëm, veçanërisht relaksimit të mardhënjeve ndëretnike. Në lidhje me procesin e sigurisë dhe të vënjes së strukturës së sigurisë euroatlantike, e cila është mbështetur në sistemet kolektive eksistuese të sigurisë dhe mbrojtjes, Republika e Maqedonisë është gjithnjë e më afër plotësimit të standardeve të anëtarësimit në NATO. Duke marrë parasysh pranimin e obligimeve që nga ditët e para të pavarsisë për: reforma rrënjësore në sistemin politik dhe ekonomik, zhvillimin e institucioneve të shtetit të së drejtës, mbrojtjes së të drejtave themelore dhe lirive të njeriut dhe mbrojtjen e të drejtave të pjestarëve të nacionaliteteve, zhvillimin e ekonomisë së tregut, si dhe ndërtimin e mardhënjeve të njëjta të mira me fqinjët dhe pjesmarrjen aktive në të gjitha iniciativat rajonale.202

Në të vërtet, në lidhje me anëtarësimin në strukturat euroatlantike, ardhmëria e të gjitha vendeve të rajonit juglindor qëndron në bashkëpunimin rajonal. Prandaj, BE, NATO dhe SHBA bashkëpunimin rajonal e konsiderojnë si pjesë të rëndësishme të politikës së tyre ndaj rajonit. Nga viti 1996, BE ka zhvilluar “Qasjen rajonale” për Evropën Juglinodre, duke i thirrur kryesisht ato vende që nuk kanë marrëveshje asocimi. Ajo gjithashtu ka promovuar projekte më modeste, siç është Rajomont- iniciativa, e orjentuar kah zhvillimi i shoqërive aktive qytetare në të gjitha vendet edhe përtej kufijve të Evropës Juglindore. SHBA kanë spozoruar Nismën e bashkëpunimit në Evropën Juglindore (SEKI) të arritur në Zhenevë në dhjetor të vitit 1996, me qëllim të inkurajimit të të bashkëounimit rajonal për çështje praktike, siç janë përmirësimi i ekonomisë, ambientit jetësor, bashkëpunimi në lëmin e energjetikës, transportit etj. Gjatë vemendjes së shtuar për zhvillimet në Evropën Juglindore nga vendet e BE dhe NATO-s, për shkak të potencialit të lartë të mosstabilitetit në rajon dhe për shkak të

202 North Atlantic Assambly, Civilian Afairs Committee, 1997, Reports, Brussels

Nazmi Maliqi

180

mosstabilitetit në Kosovë,203 Republika e Maqedonisë është në vlerësime reale të mbahet prania ushtarake e Aleancës në teritorin e saj.

Nismat për bashkëpunimin rajonal gjetën përkrahje të përmbajtur te vendet e përfshira këtu. Për vendet që u krijuan nga ish Jugosllavia, përvaja e luftës ende është afër për të shqyrtuar sërish krijimin e lidhjeve nga të cilat janë shkëputur pradokohe. Gjithashtu eksiston frikë se me rimëkëmbjen e bashkëpunimit rajonal, BE ndoshta përpiqet t’i zë ngushtë disa vende të caktuara, duke u impunuar hapa të njejtë për integrim të të gjithëve. Çdonjëra nga këto vende beson se “mundet më mirë” se sa fqiu i saj të integrohet dhe prandaj duhet të mbetet si peng i pamundësisë së këtij apo atij vendi që t’i arrijë standardet e nevojshme.

Për këtë shkak, edhe përkundër të kuptuarit të nevojave për bashkëpunim ekonomik, politik etj, me fqinjët e vet, disa nga porositë e stategjisë për bashkëpunim rajonal nuk duhet të kuptohen në kuptimin se një bashkëpunim i tillë duhet gjithnjë të jetë kusht për afrimin e tyre në BE dhe në NATO.204

Gjithashtu ekzistonë reagim i posaçëm i Kroacisë dhe i Slovenisë, të cilat shprehin pakënaqësi të madhe pse janë klasifikuar ndër “vende ballkanike”, të bindur se me historinë e tyre, i takojnë Evropës qendrore. Slovenija ndosht ndjehet se është shumë afër BE dhe në integrimin në NATO prandaj, brengosjet e veta nuk i shpreh aq fortë. Republika e Maqedonisë dhe udheqësia e saj, pa marrë parasysh përkatësinë partiake, si prioritet të politikës së vet e theksojnë integrimin e vendit në proceset botërore, evropjane dhe rajonale, dhe me këtë edhe në sistemet kolektive të sigurisë, si dhe kultivimit të mardhënjeve të fqinjësisë së mirë. Integrimi shtrohet si parakusht i zhvillimit dhe si përcaktim global dhe i përgjithshëm politik. Nuk është vështir të pranohet mendimi se kjo gjendje është vështirësuar për shkak të statusit të pazgjidhur të Kosovës, i cili në vetvete paraqet kusht për ruajtjen e stabilitetitdhe paqes në rajon.205

Një situatë e këtillë ende shkakton mendime serioze për implikimet e mundshme negative në rajon, që do të thotë se shkallëzimi

203 Shoqata Shqiptare e Atlantikut, Të kontribuojmë për një paqe të qëndru- eshme në Balkan, Nazmi Maliqi ”KOSOVA- çelës i rëndësishëm për stabilitetin në rajon”, faqe 75-81, Tiranë, 1997 204 North Atlantic Assambly, Report, “The transatlantik agenda and the New NATO “ General Rapporteur KarstenVolgt (Germani), Barcelona, 1998. 205 Noth atlantic Assambly, defence and security committee, SFOR, A Transatlantic Coalition for Peace


181

eventual i konfliktit nga Kosova në rajon do të mund të shkaktonte pasoja të shumta negative, përkatësisht përhapjes së konfliktit në rajon. Për shtetet e Ballkanit me rëndësi të madhe është gjetja e zgjidhjes së pranueshme ndërmjet udheqësisë së Kosovës dhe asaj jugosllave, me ndërmjetësimin e faktorit ndërkombëtar. Kjo do të ishte çelës i stabilitetit dhe i relaksimit të mardhënjeve ndërmjet dy palëve. Zgjidhja e suksesshme e këtij problemi do të thoshte një hap përpara drejt integrimit në BE dhe NATO të vendeve të Ballkanit, dhe me këtë edhe të stabilizohet paqeja në këto hapsira. Zgjerimi i NATO-s në këtë pjesë të Ballkanit do të forcojë edhe bashkëpunimin ekonomik, politik dhe ushtarak në rajon dhe do të sigurojë të ardhme më të mirë dhe perspektivë.

Evropa dhe bagazhi ballkanik Këtë pjesë të bagazhit Evropa pretë që të zgjidhin vendet

ballkanike ndërmjet vete, sepse Bashkimi Evropjan, tani për tani, nuk ka aq leverdi nga Ballkani: gjithsesi, jo aq sa t’i çojë të gjithë vendet e tij nën një regjim dhe kriterium të njejtë.

Nga aspekti i mardhënjeve evro-amerikane, çështja ballkanike, në fakt, është një mundësi e re për polarizim të brendshëmnë kuadër të vendeve anëtare të NATO-s. Nga aspekti i pozitës gjostrategjiketë vendeve ballkanike, është i pranishëm interesi për ruajtjen e unitetit ndërmjet vendeve perëndimore për disa çështje të caktuara të hapura si vatra krize.

Nazmi Maliqi

182

1. 10. Organizatat ndërkombëtare dhe paqa Si pasojë e luftrave të cilat pas vetes lanë shkretëtira, vuejtje,

viktima, pastrime etnike etj, bota nisi të mendojë si të ruhet ose të vendoset paqeja. Me këtë rast i hyri formimit të organizatave ndërkomëbtare, të cilat në vend se me forcë dhe detyrim, kontestet dhe moskuptimet ndërmjet shteteve dhe popujve do ti zgjidhin nëpërmjet rrugës paqësore ose me bisedime. Është bërë institucionalizimi, janë dërtuar mekanizma, ndërsa kohëve të fundit janë formuar edhe forca të cilat në esencë kanë funkcionin e ruajtjes së paqes dhe sigurisë në botë ose vënjes së tyre nëse paqeja është çrregulluar nga çfardo shteti ose aleance qoftë. - Organizatat ndërkombëtare të cilat më së shumti janë angazhuar për ruajtjen e paqes botërore dhe të cilat sot janë bartëse të sigurisë ndërkombëtare dhe ruajtëse të paqës botrore janë:

- Këshilli i Evropës, - Bashkimi evropjan. - Lidhja arabe, - Vendet e unitetit afrikan, etj.

1.10.1 Organizata e kombeve të bashkuara dhe paqa

Me Kartën e OKB janë përcaktuar qëllimet e saj: “ 1.Të kultivohet paqja dhe siguria ndërkombëtare, prandaj për

këtë qëllim: të ndërmarrin masa efikase kolektive për pengimin dhe mënjanimin e kërcënimeve ndaj paqes dhe për pengimin e akteve të agresionit ose çrrekullime të tjera të paqës, të arrijnë me mjete paqësore dhe në pajtim me parimet e drejtësisë dhe së drejtës ndërkombëtare, rregullimin dhe zgjidhjen e kontesteve ndërkombëtare ose situatave të cilat mund të shkaktojnë çrregullimin e paqes.

2. Të zhvillojnë mardhënje miqësore ndërmjet kombeve të mbështetura në respektimin e parimeve të barazisë dhe vetvendosjes së popujve, si dhe të ndërmarrin masa të tjera përkatëse, me qëllim që të mbrohet paqeja në botë.

3. Të realizojnë bashkëpunim ndërkombëtar gjatë zgjidhjes së problemeve ndërkombëtare të karakterit ekonomik, social, kulturor ose


183

humanitar. Si dhe nëpërmjet nzitjes dhe zhvillimit të respektimit të të dretjave të njeriut dhe të lirive themelore për të gjithë, pa marrë parasysh racën, seksin, gjuhën ose fenë.

4. Të jenë qendër në të cilën do të harmonizohen sjelljet e kombeve të orjentuara rreth arritjes të këtyre qëllimeve të përbashkëta.206

Në bazë të kësaj që e theksuam mund të nxirret konkludim se detyrë më e rëndësishme e OKB është ruajtja e paqes dhe sigurisë botrore. Marrë në tërësi, paqeja botërore mbahet me zbatimin e dy lloje të masave:

-përdorimi i masav kolektive për ruajtjen e paqes, -përdorimi i mjeteve paqësore për zgjidhjen e kontesteve ndërmjet

shteteve anëtare të Organizatës. Rradha e marrjes së masave për ruajtjen e paqes dhe sigurisë

është kjo: - Dhënja e drejtimeve dhe propozimeve për zgjidhjen paqësore të

kontesteve nëpërmjet bisedave të drejtpërdrejta, shërbimeve të mira, ndërmjetësimit, pajtimit, arbitrazhës, zgjidhjes gjyqësore, të drejtuarit organizatave rajonale dhe mjete të tjera.

-ndërmarrja e masave që nuk tërhjekin përdorimin e forcës së armatosur, si përshembull: ndërprerja e pjesërishme ose e tërësishme e mardhënjeve ekonomike, të komunikimit hekurudhor, detar, ajror, postar, telegrafik dhe të mjeteve të tjera, keqësimi dhe ndërprerja e mardhënjeve diplomatike, blokim i transakcioneve financiare dhe masa të tjera.

-formimi i forcave të armatosura ndërkombëtare të cilat do të ndërmarrin veprime ajrore, detare ose tokësore, me qëllim të vënjes së sërishme të paqes dhe sigurisë ndërkombëtare.

OKB funkcionet e veta i realizon nëpërmjet këtyre organeve: - Kuvendit të përgjithshëm- - Këshillit të sigurimit, - Gjyqit ndërkombëtar të drejtësisë, dhe - Sekretariatit Çdonjëri nga këto organe ka funkcionet dhe kompetencat e vetatë

saktësuara me Kartën e OKB.

206 Trajan Gocevski, Siguria kolektive dhe mbrojtja e Maqedonisë. Prosveta, Kumanovo, 1994

Nazmi Maliqi

184

Këshilli i sigurimit të OKB Ky këshill paraqet njërin nga organet më të rëndësishme të OKB.

Përbëhet prej 15 anëtarëve prej të cilëve 5 janë anëtarë të përhershëm të Këshillit të sigurimit, ndërsa 10 të tjerët janë anëtarë jo të përhershëm me mandat që zgjat dy vjet. Anëtarë të përhershëm janë: Republika popullore e Kinës, Franca, Federata Ruse, Mbretëria e Bashkuar e Britanisë së Madhe dhe e Irlandës veriore dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Këshilli i sigurimit i ka këto kompetenca: - Kujdeset për paqen dhe sigurinë ndërkombëtare; - U bënë thirrje shteteve të cilat marrin pjesë në konteste për

zgjidhjen paqësore të tyre; - Ndërmjetëson në zgjidhjen e kontesteve; - Angazhohet dhe mundëson bisedime të drejtpërdrejta për

zgjidhjen e kontesteve; - Merrë pjesë në anketa, qetësimin, ndërmjetësimin, arbitrazhin,

zgjidhjen juridike etj; - Merrë pjesë në shqyrtimin e të gjitha kontesteve dhe situatave të

dhunës; - Jep rekomandime për përjashtim nga anëtarësia në OKB, merrë

pjesë në zgjedhjen e gjyqtarëve të Gjyqit ndërkombëtar të drejtësisë; - I përcakton kuhstet me anë të së cilave një shtet, që nuk është

anëtare e këshillit mund të marrë pjesë në diskutim në Këshill; - Kryen edhe punë të tjera në pajtim me Kartën e OKB. Se Këshilli i sigurimit është njëri nga organet më të rëndësishëm të

OKB, në radhë të parë si organ i OKB për ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare vërtetohet edhe me nenin 24 të Kartës së )KB, i cili thot:

“Që të sigurohet akcion i shpejtë dhe i suksesshëm i OKB anëtarët e tij i besojnë Këshillit të Sigurimit përgjegjësinë kryesore për ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare dhe dakordohen që Këshilli i sigurimit gjatë kryerjes së obligimeve të veta, në bazë të kësaj përgjegjësie, të veprojë në emër të tyre.”207

207 Trajan Gosevski, Siguria dhe mbrojtja kolektive e Maqedonisë, Prosveta, Kumanovë, 1994


185

Përgjegjësia parësore për ruatjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare, shtetet anëtare të OKB ia besojnë Këshillit të Sigurimit, i cili në fakt vepron në emër të tyre. Këshut arrihet akcion i shpejt dhe efikas në mbrojtjen e paqes dhe sigurisë dhe në zgjidhjen e kontesteve dhe konflikteve. Këshilli i Sigurimit gjatë kryerjes së obligimeve vepron sipas qëllimeve dhe parimeve të OKB. Me dhënjen e pajtimit që Këshilli të veprojë në emër të tyre gjatë marrjes së vendimeve, vendet anëtare të OKB pajtohen të pranojnë dhe realizojnë vendimet e Këshillit të sigurimit në pajtim me Kartën e OKB, që theksohet në nenin 25 të Kartës. Me këtë nenet 24 dhe 25 të Kartës së OKB paraqesin zgjidhje themelore të sistemit të sigurisë kolektive për ruajtjen e paqes dhe sigurisë botrore, ndërsa neni 39 dhe 51 paraqesin gjallërimin dhe nxitjen e forcës së bashkësisë ndërkombëtare për ruajtjen e paes.

Në nenin 39 theksohet: “Këshilli i sifurimit përcakton se a eksiston kërcënim për paqen, çrregullimi i paqes ose akte të agresionit dhe do të japë rekomandime ose do të vendosë se çfarë masash do të ndërmerren në pajtim me nenin 41 dhe 42 që të mbahet ose sërish të vendosen paqeja dhe siguria ndërkombëtare...”

Gjatë përcaktimit të cënimit të paqes ndërkombëtare Këshilli i sigurimit jep udhëzime, u sygjeron palëve të përzjera në kontest çfarë të ndërmarrin që të tejkalohet situata e atillë, dhe nëse kjo nuk do të jap fryte mund t’u bëjë thirrje anëtarëve të OKB të ndrmarrin masa siç janë: ndërprerje e plotë ose e pjesërishme e mardhënjeve ekonomike, dhe të mjeteve të komunikimit siç janë ai hekurudhor, detar, ajror, postar, telegrafik etj, si dhe keqësimin e mardhënjeve diplomatike.

Me këtë anëtarët e OKB, në interes së paqes dhe sigurisë, si kontribut të vet, marrin obligim që me thirrje të Këshilit të Sigurimit, në pajtim me marrëveshje të veçantë, të vënë në disponim forca të armatosura, ndihmë dhe lehtësime.

Në kontekst të kësaj asjnë edhe nenet 52 dhe 52 të Kartës. Neni 51 flet për të drejtën e anëtarëve të OKB për vetëmbrojtje individuale ose kolektive në rast sulmi të armatosur deri në momentin e marrjes së masave të Këshillit të Sigurimit për mbajtjen e paqes ndërkombëtare, ndërsa në nenin 52 theksohet e drejta e eksistimit të marrëveshjeve ose aorganizatave rjonale të cilat do të marrin veprime për ruajtjen e paqes në ato rjone, por me kusht që veprimi i tyre të jetë në pajtim me

Nazmi Maliqi

186

qëllimet dhe parimet e OKB. Këto dispozita janë në interes të veprimit më efikas për ruajtjen e paqes dhe sigurisë.208

1.10. 2. Bashkimi evropjan dhe identiteti mbrojtës Bashkimi evropjan sot ka 15 anëtarë, me një popullsi të

përgjithshme prej rreth 370 milion banorë dhe paraqet forcë ekonomike, politike dhe ushtarake në botë. Shtrohet pyetja: Cilat janë interesat për hyrjen e këtyre vendeve në Bashkimin evropjan? Pa dyshim, të gjitha vendet anëtare të Bashkimit evropjan, para se të hyjnë në anëtarësim të plotë, i vlerësuan mirë interesat e tyre politike, strategjike dhe ekonomike. Kështu, Franca dhe Gjermania duke u nisur , në radhë të parë ng ainteresat politike, ekonomike dhe të sigurisë i bënë hapat e para drejt procesit integrues në Evropë par formimit të BEE, përkatësisht unionit evropjan.

Situata e re e krijuar në Evropë, pas rënjes së Traktatit të Varshavës, shkakojë çrregullime të mëdha në trollin e Evropës. Shtete të caktuara të evropës, siç ishin BRSS, RSFJ, Çekosllovakia, u shkatërruan në shtete më të vogla, ndërsa kjo u përcoll me konflikte të armatosura- luftra, shkatërrime, prishje të potencialit njerëzor dhe material. Kuptohet, një gjë e këtillë nuk mund ta linte indiferent Bashkimin Evropjan si forcë politike dhe ekonomike. Vatrat e krizës në Ballkan dhe në Evropën Lindore i rrezikonin interesat e Bashkimit Evropjan , ndërsa ende janë të freskëta kujtimet se pikërisht në këto hapsira kanë nisur dy luftrat botërore. E gjithë kjo kontribuoj të riaktivizohet idea për formimin e forcave të veta ushtarake, që në historinë e Bashkimit Evropjan nuk mund të realizoheshin për shkak të mospajtimeve rreth kësaj çështje me SHBA, dhe krijimin e paralelizmit me NATO-n. Vendet e Bashkimit evropjan donin të formojnë forca të armatosura si komponente ushtrake e sistemit të sigurisë në Evropë.209

“Siguria evropjane nuk mund të planifikohet dhe të ndërtohet në logari të interesave të të gjithë botës Perëndimore. Lufta e ftohtë ka përfunduar, por interesat e përgjithshme evropjane – nga situata e

208 Georgieva. L, Krijimi i paqës, Studio ADA, Shkup, 1999 209 Trajan Gocevski, Tendencat bashkohore të mbrojtjes, f. 213 (Pikpamja e SHBA e theksuar gjatë vizitës së ministrit amerikan të mbrojtjes Dik Çeni në Francë, në maj të vitit 1991).


187

brendshme deri te rreziku nga jashtë që mund ta cënojnë kontinentin evropjan, i prekin interesat esenciale të SHBA, prandaj forcat ushtarake evropjane nuk mund të ndahen nga NATO-ja. Për këtë shkak, Uashingtoni është energjikisht kundër formimit të formacioneve ushtarake evroperëndimore të cilat do të vepronin jashtë dhe të pavarura nga NATO.”210

Megjithatë, në relacionin e interesave ndërmjet BE dhe NATO-s ekziston korodinim shumë i madh, që do të thotë se nuk vijnë në pyetje interesat esenciale (nuk rrezikohen interesat esenciale) të SHBA.

1.10.3. Organizata e sigurisë dhe bashkëpunimit evropian (OSBE) OSBE eksiston që nga 1 gushti i vitit 1975, kur në Helsinki, pas

disa vite bisedimesh u nënshkrua Akti përfundimtar i Konferencës së Sigurisë dhe bashkëpunimit Evropjan nga 35 shtete anëtre. Sot numri i anëtareve të OSBE-së është 52, ndër të cilat edhe Republika e Maqedonisë. Akti përfundimtar i KSBE, paraqet deklaratën afatgjate që themelohet në bazë të këtyre parimeve:

“-tejkalimin e ndarjes bllokiste dhe të mardhënjeve që dalin nga përkatësia bllokiste, si qëllim afatgjat i KSBE-së;

-demokratizimin e mardhënjeve ndërkombëtare; -eliminimin e zbatimit të forcës në mardhënjet ndërkombëtare dhe

politikën e bazuar në forcë; -pandashmërinë e sigurisë evropjane si një nga sypozimet e reja

për ruajtjen e paqes dhe sigurisë; -ndërtimin e sigurisë dhe mbrotjes evropjane në bazë të

bashkëpunimit të gjithanshëm; -afirmimin e komponentës humane nëprmjet mbrojtjes së të

drejtave dhe lirive të njeriut, si dhe rolin e individit në procesin e përparimit të sigurisë dhe bashkëpunimit në Evropë;

-dimensionin botëror të sigurisë evropjane; -afirmimin e KSBE-së si proces afatgjatë.”211 Nga aspekti i vazhdimsisë të KSBE-së, me rëndësi është momenti

në Kartën e Parisit me të cilën KSBE (OSME) kalon nga akcioni i

210 North Atlantic Assambly, Defence and security committee, SFOR, A Transatlantic Coalition for Peace. 211 Trajan Gocevski, Tendencat bashkohore të mbrojtjes, Kumanovë 1997

Nazmi Maliqi

188

vazhdueshëm kolektiv në sistem të mardhënjeve dhe institucioalizimit. E gjithë kjo shihet nëpërmjet:

“-vënja e rregullshëmrisë së mbledhjeve; -Përcaktimi i konstruktit organizativ (Këshilli, Komiteti i

funkcionerëve të lartë, Aparati për rastet urgjente, Sekretariati, Qendra për parandalimin e konflikteve);

-krijimi i tre qendrave administrative-organizuese (Sekretariati i KSBE-së në Pragë, Qendra për parandalimin e konflikteve në Vjenë dhe Byroja e zgjdhjeve në Varshavë).”212

Edhe përkundër përpjekjeve për themelimin e mekanizmave efikas për zgjidhjen e krizave në Evropë, sot shumë çështje ende nuk janë zgjidhur dhe janë hapur vatra krizash, veçanërsiht në Ballkan dhe në Evropën Lindore, që na bënë të mendojmë se duhet të ndërmerren edhe shumë punë për formimin e sistemit të sigurisë që do të veprojë në mënyrë efikase në trollin e Evropës.

1.10.4. Këshilli i Evropës Këshilli i Evropës, në fakt është ide e realizuar për integrimin e

vendeve të Evropës, me qëllim të arritjes së unitetit politik, ekonomik dhe ideologjik ndërmjet shteteve në bazë të parimeve të demokracisë qytetare, përforcimit me NATO-n si mbështetje ushtarake e Këshilit të Evropës. Qëllimet themelore për të cilat është themeluar Këshilli i Evropës janë:

“-sigurimi i unitetit në realizimin e ideve dhe parimeve të trashëgimisë së përbashkët të popujve të vendeve anëtare;

-relizimi i të drejtave dhe lirive të njeriut; -sundimi i së drejtës, si parim themelor në sistemet demokratike; -nxitjen e zhvillimit ekonomik dhe social të vendeve anëtare të

Këshillit.” Format për realizimin e qëllimeve janë: -shqyrtimi i çështjeve me interes të përbashkët të anëtarëve; -marrëveshja për zgjidhjen e çështjeve ndërmjet anëtarëve;

212 Ibid


189

-veprimi i përbashkët për zhvillim ekonomik, kulturor, shkencor, juridik dhe administrativ;

-mbrojtja dhe përparimi i të drejtave të njeriut dhe lirive themelore të qytetarëve.”

Këshilli i Evropës është formuar në vitin 1949 në Strazbur, ku 10 vende e nënshkruan Statutin e Këshilit. Që atëherë numri i antarëve rritet gradualisht dhe sot ka 40 vende anëtare, ndër të cilët është edhe Republika e Maqedonisë e cila pranuar si anëtare e barabartë në nëntor të vitit 1995.

1.10.5. NATO–Aleanca Verioatlantike

NATO , është organizat politko- ushtarake në të cilën vendet anëtare e mbrojnë suveritetin e plotë dhe pavarësinë.

Qëllimi i saj esencial është të siguroj lirinë dhe sigurinë e të

gjitha shteteve anëtare me veprime politike dhe ushtarake në përputhje më parimet e Kartës të OKB – së dhe sipas marrëveshjes e arritur në mes tyre.

NATO paraqet kornizë politike të një aleance ndërkombëtare, e modeluar të pengoj ose të kundërshtoj agresionin. Mundëson bashkëpunimin në kontinuitet dhe konsulltime në lëmin politike, ekonomike dhe ushtarake. NATO është e përcaktuar të siguroj sigurinë dhe trashigimninë e përbashkët në punët e tyre, duke i respektuar parimet e demokracisë, liritë individuale dhe sundimit e së drejtës. Duke e afirmuar punën e saj mbi parimet e kombëve të bashkuara, NATO ndërrmerr obligime të sigurojnë paqen dhe stabilitetin ndërkombëtar dhe të kontribojnë që të ruhet dhe të sigurohet stabiliteti dhe mirëqënia e shteteve anëtare, me qëllim që ti i shmagin rreziqet ndaj paqes ndërkombëtare, sigurisë dhe drejtësisë.

Parimet themelore në të cilat bazohet NATO:

- zgjidhja e kontesteve ndërkombëtare me mjete paqësore; - mënjanimin e konflikteve në mardhënjet reciproke; - të përmbajturit nga kërcënimet dhe përdorimi i forcës; - zhvillimi i bashkëpunimit ekonomik;

Nazmi Maliqi

190

- vetëmbrojtja ose mbrojtja reciproke në rast sulmi ndaj cilësdoqoftë vendi anëtar i NATO-s.213

Parneriteti për paqe Iniciativa “Partneriteti për paqe”, për herë të parë është

promovuar në tetor të vitit 1993 nga ana e zëvendës sekretarit të shtetit të SHBA Strout Talbot, në takimin e minsitrave të mbrojtjes të vendeve anëtare të NATO-s.

Pastaj në samitin e shefave të shteteve apo qeverive të vendeve anëtare të Aleancës veriatlantike, të mbajtur më 10 dhe 11 janar të vitit 1994, Partneriteti për paqe u konkretizua me pikë të veçantë (13) në dokumentin e mirtuar atëherë. Në fakt, në këtë dokument thuhet: “Ne vendosëm të vëmë një program të drejtpërdretjë dhe praktikqë do ti transformojë mardhënjet e NATO-s me vendet pjesëmarrëse në program. Programi i ri shkon edhe më tutje se dialogu dhe bashkëpunimi, në partneritet të vërtetë. U bëjmë thirje shteteve të tjera që marrin pjesë në Këshillin e bashkëpunimit veriatlantik si dhe vendet tjera të OSBE-së, të afta dhe të gadshme të kontribuojnë për këtë program, të na bashkohen në partneritet. Partneriteti aktiv për paqe do të ketë rrol të rëndësishëm në procesin eventualpër zgjerimin e NATO-s.214

Këto orgnizata ndërkombëtare (OKB, NATO, OSBE, Bashkimi evropjan, Këshilli i Evropës) janë si rezultat i civilizimit njerëzor të fazës më të hershme deri tani, i cili karakterizohet me përpjekjet në të gjitha fushat e veprimtarisë njerëzore për përmirësimin e kushteve të jetës, si dhe me përpjekje në sferën e paqes dhe sigurisë, ndërsa të cilat janë aktuale edhe për realitetin e tanishëm.

213 NATO Enlargement and Central Europe, National defense University, Washington, 1996 214 North Atlantic Assambly, Defence and security committee, SFOR, Transatlantic Coalition for peace, Brussels, 1997


191

Rezimea Referenca që ka të bëjë me problemin e tolerancës politike, si faktor

për ruajtjen e paqes dhe sigurisë, e pasurojnë fjalorin e politikës së mbrojtjes, por edhe e problematizojnë çështjen e domosdosë së respektimit të dallimeve në shoqëritë e organizuara bashkohore demokratike. Demokracia nuk mund të funkcionojë me sukses pa realizimin e koncenzusist politik për çështjet e interesit të përgjithshëm, siç është paqeja dhe siguria e vendit, ndërsa të mos merret parasysh toleranca dhe veçanërisht toleranca politike.

Preokupimet me çështjet e tolerancës politike rezulton edhe me studimin e saj nga ana e diciplinave të ndryshme shkencore (shkencat politike, ekonomia, socilogjia, drejtësia). Sot, edhe përkundër ekzistimit të llojeve të ndryshme të tolerancës ( kulturore, fetare, etnike, etj), jo rastësisht tolerancës politike i jepet rëndësi e posaçme. Në dimensionimin e tolerancës politike në mardhënjet e brendëshme të shteteve dhe në mardhënjet ndërkombëtare, është e domosdoshme të nisemi nga ndryshimet që u bënë në sistemin politik ndërkombëtar. Gjatë sqarimit të kësaj dukurie dhe vendosjes së saj në relitetin bashkohor, duhet të nisemi nga sypozimet se se toleranca politike në kohë të ndryshme dhe në vende të ndryshme ka kuptime të ndryshme. Nevoja e tolerancës, veçanrësiht e tolerancës politike, përmendet rregullisht, sepse çështja e tolerancës politike janë të lidhura edhe çështjet e forcës shoqërore të njerëzve, për zgjidhjen paqësore të konflikteve shoqërore, për zgjidhjen e kontesteve të ndryshme midis njerëzve etj.

Ndryshimet që u bënë në sistemin ndërkomebëtar me përfundimin e Luftës së ftohtë, të cilat disa analistë i pasqyrojnë në mënyrë lineare dhe pohojnë se ka ardhur pikpamje e re për paqen dhe sigurinë, edhepse siguria, pavarsisht se për cilin segment bëhet fjalë- individual, kombëtar ose ndërkombëtar, paraqet ende një problem urgjent të bashkësisë ndërkombëtare. Në këtë kuptim, sigria kombëtare ka pozitë qendrore që delë nga fakti se në stabilitetin e brendshëm të shtetit ekzistojnë dhe dominojnë një pjesë e madhe e problemeve që janë të natyrës së sigurisë.

Në bazë të hulumtimeve ekzistuese, mund të konkludohet se toleranca politike, dhe në përgjithësi, toleranca kanë rëndësi të madhe për sigurinë dhe paqen e vendit dhe të rajon në përgjithësi. Në Republikën e Maqedonisë janë bërë disa hulumtime, të cilat kanë pasur si qëllim t’i hetojnë problemet që qëndrojnë në rrugën e tolerancës ndënacionale, etnike dhe fetare. Pasi politika

Nazmi Maliqi

192

rëndom bëhet dhe realizohet në përmasa të gjera, ngjarja politike gjithnjë bart me vete diçka që prezentohet si interes publik. Relacionet politikë, paqe dhe siguri dhe në këtë kontekst, faktori njeri- është faktor kyç i aktivitetit politik, dhe me këtë edhe të tolerancës politike. Ajo është mbështetur në mënyrë interesante, nëse e kemi parasysh se paqeja dhe siguria janë dukuri dhe proces real. Toleranca politike rradhitet në faktorët e rëndësishëm për ruajtjen e paqes dhe sigurisë kur zbatohet në jetë nëprmjet realizimit të aktiviteteve të parapara, përkatësisht nëpërmjet reagimit me maturi në rrethanat e reja të krijuara, duke pasur parasysh rëndësinë e paqes dhe sigurisë. Toleranca politike është dukuri politike në të cilën vjenë në shprehja politika si shkathtësi, përkatësisht si aftësi reale dhe gjindshmëri e udheqësive të shteteve si aktorë politik të shfrytëzojnë deri në maksimum nga ajo që rrethanat objektive e ofrojnë në segmentin e mbrojtjes së paqës dhe sigurisë.

Në rastin e tolerancës politike, si faktor për ruajtjen e paqes dhe sigurisë në rrethanat ballkanike, ende ekziston brengosje e madhe në vendet ballkanike, edhepse kontributi i shteteve për stabilitetin e rajonit nuk është vlerësuar sa duhet nga bashkësia ndërkombëtare. Në vend që të kontribuohet për zgjidhjen më të shpejtë të disa problemeve tanimë të trashëguara, tensionet dhe pasiguria ende janë të pranishme. Përkundër analizave të shumta pesimiste për gjasat e vendeve ballkanike që palët në konflikt të ulen në tryezën e bisedimeve, megjithatë në këtë drejtim arrihet një përparim i dukshëm. Në këtë kontekst, do të jetë shumë me rëndësi integrimi i vendeve ballkanike në strukturat botrore, evropjane dhe rajonale, si dhe në sistemet kolektive të sigurisë. Me integrimin e këto struktura do të përforcohet bashkëpunimi ekonomik, politik dhe ushtarak dhe në këtë mënyrë, është e mundëshme që rajoni ballkanik të mos paraqes më barrë për Evropën, por pjesën integrale të saj.

Kur bëhet fjalë për politikën e mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë si shtet i pavarur dhe sovran, nevoitet përkufizim i qartë i politikës së mbrojtjes me të cilën do të përcaktohen saktë interest shtetërorë dhe do të përcaktohen realisht objektivat e kësaj politike, për të cilat shteti, në pajtim me mjetet që ka në disponon, do të organizojë sistmin e mbrojtjes. Për ndërtimin e sistemit vetiak të mbrojtjes, në përputhje me nevojat dhe mundësitë e shtetit, nevoiten hulumtime shumë serioze shkencore dhe profesionale dhe studime të çdo segmenti të atij sistemi, sepse ai si i tillë duhet të gjejë burimin e vet edhe në normat ligjore dhe në parametrat e paraparë për integrim në NATO dhe BE.

Çdo shtet ka interesa të llojeve të ndryshme të cilat shpesh përkufizohen si interesa kombëtar të aktivitetit afatgjatë, të cilat realizohen në një periudhë më të gjatë dhe interesat afatshkurtëra që realizohen nëpërmjet politikës së përditshme të brendëshme dhe të jashtme të vendit. Gjatë formulimit të interesave shtetore, shpesh rrol vendimtar luajnë të ashtuquajturit


193

faktorë të brendshëm, të cilët varshmërist nga situata, mund të jenë paqëdashëse, agresive ose ekspansioniste-naziste.

Në relacionin e konflikteve me paqen dhe sigurinë ndërkombëtare, dilema mund të shtrohet në ralacionin paqe-konflikt, me ç‘rast mund të konstatohet se konflikti paraqet sprovën për sigurinë kombëtare në atë kuptim se duhet të gjindet zgjidhje për tejkalimin e problemit, domethënë, të gjindet një zgjidhje e vërtetë dhe e drejtë. Në këtë procedurë gjithsesi se do të respektohen modelet e mardhënjeve ndërkombëtare. Eksiston vlerëism i përgjithshëm se niveli i rritur i konflikteve të brendëshme është brengosës dhe ka ndikim negativ ndaj paqes dhe sigurisë ndërkombëtare, prandaj preokupimi me çështjen e tolerëncës politike, si faktor për ruajtjen e paqes dhe sigurisë është domosdoshmëri për të gjitha shoqëritë demokratike.

Përkundr vlerësimeve të shumta pesimiste se nuk mund të ketë bashkëpunim të mirë ndërmjet popujve të ballkanit, por duke marrë parasysh varshmërinë gjeopolitike, ekonomike dhe të sigurisë të të gjitha vendeve të rajonit, bashkëpunimi është i domosdoshëm, veçanërisht nëse i ndjekim allkat që shpien në anëtarësimin e tyre në BE dhe NATO. Prandaj pushteti aktual në shtetet e Ballkanit duhet të bëjnë përpjekje për realizimin e dialogut aktiv, më të vetmin qëllim që të tejkalohen stereotipet e së kaluarës dhe të krijohen vizione më me perspektivë për të ardhmen. Ky aktivitet kushtëzohet edhe nga situata e sigurisë, e cila është më stabile, përkatësisht eksistojnë më pak droje se në këtë pjesë të Evropës juglindore mund të krijohen situata të paparashikueshme që do të cënonin paqen dhe sigurinë. Momentalisht nuk është vështir të pranohet se kjo situatë sigurie është pas intervenimit të NATO-s në Kosovë dhe teritorin e Jugoslavisë së mbetur, që kishte për qëllim të ndërprehen shkeljet masive të së drejtave të njeriut, dhe kështu të ndërpritet pastrimi i planifikuar etnik në Kosovë nga ana e regjimit të Beogradit që ishin modele të regjimeve jodemokratike në këto dhjtë vitet e kaluara dhe më herët.

Në kohën kur dallimet ideologjike dukshëm janë në zhdukje dhe kur i tërë procesi i demokracisë dhe i funkcionimit të demokracisë në këto hapsira, që ndërtohet në bazë të vlerave të reja për t’u arritur transformimi politik, ekonomik dhe ushtarak të pushtetit politik, kjo kërkon vemendje të posaçme për shkak se efektet e çrregullimeve eventuale më një vend mund të zgjerohen, prandaj paqeja dhe stabiliteti në të gjitha vendet ballkanike janë me rëndësi të posaçme. Përkundër kësaj stabiliteti i brendshëm, me të gjitha parametrat e nevojshëm që duhet t’i ndërtojë strukturat politike që janë në pushtet, dhe suksesi i UNMIK-ut në Kosovë në aspektin e rikonstruimit institucional dhe ekonomik është me rëndësi të madhe. Me misionin ndërkombëtar, që ka për qëllim ruajtjen e paqes dhe sigurisë në Kosovë, dhe njëkohësisht të vehen edhe themelet e rendit të ardhshëm ekonomik demokratik, përveç UNMIK-ut, KFOR-it, dhe OSBE-së, Udheqësisë së Kosovës, është i nevojshëm edhe aktiviteti ekonomik, politik dhe diplomatik i vendeve fqinje me Kosovën.

Nazmi Maliqi

194

Veçanërisht vendet që janë prfshirë në aktivitetet për anëtarësim në BE dhe në NATO. Sepse, situata në Kosovë vetvetiu e kushtëzonte ruajtjen e paqes dhe sigurisë në rajon, që bënë të ndërpriten proceset integruese, proceset rajonale dhe evropjane dhe proceset në pjesën e sistemeve kolektive të sigurisë.

(Situata e tashme në Kosovë e cila shkon kah stabilizimi dhe ndryshimi i pushtetit në Serbi për shtetet e rajonit të Ballkanit dhe për vendin tonë janë me rëndësi të madhe, që do të thotë se eksiston hapsirë e madhe për gjetjen e zgjidhjes më të pranueshme dhe mendime më serioze për mënjanimin e implikimeve negative që do të shkaktonin ndonjë konflikt eventual). Në këtë kontekst është lidhur edhe edhe misioni i suksesshëm i NATO-s në Kosovë i cili do të thotë çelës për stabilitetin dhe relaksimin e mardhënjeve ndërmjet vendeve ballkanike dhe perspektivat për anëtarësimin e tyre në BE dhe në NATO, si dy shtylla kryesore të stabilizimit të paqës në këto hapsira.

Kjo do të thotë se ndikimi i proceseve integruese në rajonin e Ballkanit me zgjerimin e NATO-s dhe BE-së është me interes të madh edhe për Republikën e Maqedonisë, interes që mund të lidhet me stabilitetin e brendshëm, sepse për një proces të tillë është hasur në mirkuptim, koncenzus i përbashkët nga të gjitha partitë relevante politike. Anëtarësimi eventual i Republikës së Maqedonisë, Shqipërisë dhe Bullgarisë dhe me praninë e forcave të NATO-s në Kosovë, sipas vlerësimeve të ekspertëve dhe diplomatëve të cilët i përcjellin proceset integruese, do të thotë perspektivë e madhe për përforcimin e bashkëpunimit ekonomik, politik dhe ushtarak dhe në këtë mënyrë, kjo pjesë e Evropës Juglindore nuk do të paraqesë më barrë për Evropën por pjesën integrale të saj, të shprehur nëprmjet interesit të përbashkët për paqe dhe siguri.

SHBA, me vendet e Evropës perëndimore me të drejtë vazhdojnë përpjekjet për ti nxitur shtetet e Evropës Juglindore të bashkëpunojnë njëri me tjetrin, nëpërmjet programeve të ofruara për bashkëpunim rajonal. Por ky nuk mund të jetë përfundimisht kushtëzim i arsyeshëm që ky bashkëpunim që të jetë bazë kryesore e anëtarësimit të tyre në BE dhe në NATO, kuptohet, vetëm atëherë kur mosgadishmëria për bashkëpunim krijon kërcënim për paqen dhe sigurinë.

Të gjitha ecuritë drejt NATO-s, me parametrat e paraparë të programit “Partneritet për paqe” dhe qasja strategjike për në BE të vendeve ballkanike, me marrëveshjet e propozuara për stabilizim dhe asociim, të orjentohet për funkcionimin e tërësishëm nëpërmjet “Paktit të stabilizimit në Evropën Juglindore, gradualisht hasën në mirkuptim edhe te shtetet të cilët synojnë anëtarësim të tyre. Me këto rregulla kushtëzohen edhe mardhënjet si dhe formohen mekanizmat e bashkëpunit me fqinjët, për mardhënje stabile të brendëshme (politike, ekonomike, ndëretnike), si nevojë për stabilitet të vërtet rajonal.


195

Në frymën e integrimit evropjan dhe në NATO do të gjenden edhe pika të përbashkëta në planin politik, ekonomik dhe të sigurisë. Në këtë kontekst subjektet politik të Republikës së Maqedonisë duhet të shfrytëzojnë mundësinë që e çonë vendin drejt këtyre integrimeve, duke u përfshirë në programet integruese, sepse qytetarët në radhë të parë kanë nevojë të ndjehen të sigurtë se janë të barabartë dhe se kanë mirëqenje dhe si vend të jemi sa më larg nga periudhat e varfërisë dhe jostabilitetit të brendshëm. Kështu krijohen bazat për besim më të madh, tolerancë e çdo loji dhe afrim të popujve, që jetojnë në këtë rajon dhe gjallërimin e përpjekjeve të forcave demokratike për ndërtimin e e paqes dhe stabilitetit.

Nazmi Maliqi

196

SUMMARY

The references related to the issue of political tolerance as a factor for

safeguarding peace and security increase the defense policy vocabulary, but also make problematic the issue about the need of respecting differences in modern, democratically organized societies. Democracy cannot function successfully in the absence of a political consensus on issues of general social interest, such as peace and security of the country, without taking into consideration the tolerance, and especially the political tolerance.

The issue of political tolerance has been studied by many different scientific disciplines (political sciences, economics, sociology and law). Today, although there are different types of tolerance (cultural, religious, confessional tolerance and others), a special attention is paid to the political tolerance. When quantifying the political tolerance in the internal affairs of the states and in the contemporary international relations, it is necessary to begin with the changes that have occurred in the international political system. When explaining this phenomenon and its position in the contemporary reality, one should start from the presumption that the political tolerance is conceived differently in different times and different places. The need for tolerance, and especially for political tolerance, has been continuously emphasized since the issue of political tolerances is linked with the issue of social power of people, the issue of peaceful resolution of social conflicts, resolution of different disputes among people, and similar.

Some analysts depict in a linear manner the changes in the international system after the end of the cold war, claiming that there is a new understanding of peace and security. However, security, irrespective of the segment to which it is referred to – individual, national or international, is one of the urgent problems of the international community. In this respect, the national security has a central position resulting from the fact that most of the problems of security nature exist and dominate in the domestic stability of the state.

Based on extensive studies, the conclusion is that the political tolerance and in general the tolerance, is of major important for the security of peace in the country and in the wider region. In this respect, several researches were


197

made in the Republic of Macedonia their goal being to locate the problems that block the way to international, ethnic and religious tolerance. Since politics is usually set and implemented in mass dimensions, a political event always has in itself something that is of public interest. The correlation among politics, peace and security, and in this contexts the human factor, is a key actor of the political activity, and consequently of political tolerance. It is remarkably incorporated, considering that peace and security are a social phenomenon and a real process. Political tolerance is ranked as one of the crucial factors for safeguarding peace and security when carried out through the implementation of anticipated activities, respectively through reasonable reaction in newly created circumstances, having in mind the importance of peace and security. Political tolerance is a political phenomenon where politics comes to expression as a skill, respectively as a real capability and ability of state leaderships as political actors to make maximum use of what the objective circumstances have to offer in the segment of safeguarding peace and security.

In the case of political tolerance as a factor of safeguarding peace and security relevant to the Balkan situation, the Balkan countries are still greatly concerned because the international community does not sufficiently appreciated the contribution given by the states for the stability in this region. Instead of giving its contribution to sooner resolve some of the inherited problems, tensions and uncertainties are still prevailing. In spite of the numerous pessimistic analyses regarding the chances for the Balkan countries to sit at the negotiation tables, significant progress has been made in this respect. In this context, the integration of the Balkan countries in the world, European and regional structures, as well as in the collective security systems would be of great significance. The integration of the above mentioned structures would also strengthen the economic, political and military cooperation, so that the Balkan region would no longer be a burden to Europe, but its integral part.

When we speak about the defense policy in the Republic of Macedonia, as an independent and sovereign state, a clearly defined defense policy is required that would precisely establish the state interests and determine the goals of that policy for which the state, in accordance with its available resources, would organize a defense system. For the development of its own defense system, appropriate to the state needs and possibilities, serious scientific and professional researches and studies of each segment in this system is required, as this system must be reflected in the legislation.

Nazmi Maliqi

198

Each state has different interests that most frequently art defined as national interests with long-term activity, exercised in a longer period of time, as well as short-term interests exercised through the daily domestic and foreign policy of the state. When formulating state interests, most frequently the so-called domestic factors play a decisive role, which subsequently determine the foreign policy of the state, which, depending on the situation, could be peaceful, aggressive or expansionistic.

As regards to the conflicts and international peace and security, there could be a dilemma regarding the relation peace-conflict, and could be stated that the conflict is a challenge to the national security in the sense that a solution must be found for overcoming the problem, i.e. a true and appropriate solution. This procedure would undoubtedly respect the models of international relations. There is a general opinion that the increased level of internal conflicts leads to anxiety and has a negative impact on the international peace and security, and therefore the concern about the question of political tolerance as a factor for safeguarding peace and security is a must for all democratic societies.

There are many pessimistic assessments that good cooperation among the Balkan people is impossible, but having in mind the geo-political, economic and security dependence of all states in the region, such cooperation is inevitable especially if they are resolute to follow the links leading to EU and NATO membership. Therefore, the current authorities of the Balkan states should make efforts to establish an active dialogue in order to overcome the stereotypes of the past and create more promising visions for their future. This activity is a condition for the security that would be more stable, so that there would be less fear that in this part of the Southeaster Europe some unpredictable situation might take place that would threaten peace and stability. Presently it is not difficult to accept the fact that this security situation is an outcome of NATO interventions, whose aim was to put and end to mass violation of human rights and by this to prevent anticipated ethnic cleansing in Kosova by the Belgrade regime, that were models of undemocratic regimes during the past ten or more years.

In a period when the ideological differences are disappearing and when the entire process of democratization and functioning of democracy in these areas is built on the basis of new values in order to achieve political, economic and military transformation of the political power deserves special attention because the effects of some possible disturbances in one country could spread out. Therefore, peace and stability in all the Balkan countries is of paramount


199

importance. Apart from the internal stability with all its parameters to be established by the political structure in power, the UNMIK success in Kosova regarding its institutional and economic reconstruction is also of great importance. Besides UNMIK, KFOR, OSCE, Kosova leadership, the international mission, whose aim is to safeguard peace and security in Kosova, and lay down the foundations for the future economic and democratic order, would require an active economic, political, diplomatic activity by the neighboring countries with Kosova, and specially by the countries included in the activities for EU and NATO membership. This is so, because the very situation in Kosova is dependent on preservation of peace and stability in the region, where the integration processes, the regional and European processes and the processes in the segment of collective security systems have been stopped.

(The present situation in Kosova is going towards stabilization, and the changes of power in Serbia are of great importance for the states in the Balkan region and for our country, which means that there is a vast space for identifying a more acceptable solution and serious considerations for eliminating negative implications that might lead to some possible conflict). The successful NATO mission in Kosova that would be a key for the stability and relaxation of the relations among the Balkan countries and a perspective for their EU and NATO membership, as two major pillars for stabilization of peace in these areas is seen in this context.

This means that the impact of the integration processes in the Balkan region after the NATO and EU enlargement is also of great interest for the Republic of Macedonia, an interest that might also be linked with its internal stability, because an understanding, mutual consensus of all relevant political parties for such a process has been found. Experts and diplomats who are following the integration processes acknowledge that the possible membership of the Republic of Macedonia, Albania and Bulgaria and the presence of NATO troops in Kosova would mean a major perspective for strengthening economic, political and military cooperation so that this part of Southeastern Europe would no longer be a burden to Europe but rather its integral part expressed through their common interest for peace and cooperation.

USA together with the West European countries are rightfully continuing their efforts by encouraging the countries of Southeaster Europe to cooperation among each other through their programs for regional cooperation. But the condition set for this cooperation to be the main basis for their membership in

Nazmi Maliqi

200

EU and NATO, cannot be fully justified, unless their lack of readiness for cooperation is a treat to peace and stability.

All the movements towards NATO, assisted by its anticipated parameters of the Partnership for Peace Program and the EU strategic approach for the Balkan countries through the proposed stabilization and association agreements, as guidelines for full operation through the Stability Pact for Southeaster Europe, were gradually understood by the states aspiring to become members. These rules are a condition for their relations and set the mechanisms for regional cooperation among the neighbors, their internal stability (political, economic, inter-ethnic) as a requirement for real regional cooperation.

Following the spirit of European and NATO integrations, common points in the political, economic and security field would be established. In this respect, the political entities in the Republic of Macedonia should take the opportunity and lead the country in these integrations, following the integration programs, because the citizens fist of all need to feel safe and be equal and welfare state, and be away from the periods of poverty and internal instability. This would create basis for better trust and tolerance of any kind, rapprochement of people living in this region and realization of efforts of the democratic forces for building peace and stability.


201

Shtojcë MARRËVESHJA KORNIZË E OHRIT DOKUMENT I PAQËS DHE I KOMPROMISEVE 13 gusht 2001

Nazmi Maliqi

202

Marrëveshja Kornizë e Ohrit (13 gusht 2001), vlerësohet se është një dokument i kompromiseve shqiptaro-maqedonase me ndërmjetësim të SHBA-së, BE-së, NATO-s, OSBE dhe me bekim të Këshillit të sigurimit të OKB-së. Marrëveshja e arritur nën patronatin e kryetarit të shtetit, u nënshkrua nga vetë kryetari B. Trajkovski, kryetari i Qeverisë L. Georgievski, Kryetari i PPD-së Y. Ymeri, kryetari i PDSH-së A. Xhaferi, dhe kryetari i LSDM-së B. Crvenkovski. Në cilësinë e garantuesve apo të dëshmitarëve të Marrëveshjes së arritur, në këtë dokument nënshkruan edhe ndërmjetësuesit Xhejms Perdju përfaqësues i posaçëm i SHBA-së dhe Fransua Leotar përfaqësues i posaçëm i BE-së. Në këtë ceremoni të nënshkrimit të Marrëveshjes kornizë, morën pjesë edhe sekretari gjeneral i NATO-s Xhorxh Robertson, përfaqësuesi i lartë për politikë të jashtme dhe të sigurisë në Bashkësinë Evropiane Havier Solana, kryesusi i BE Lui Mishel dhe Mirçea Xhoana kryesues i OSBE-së. Me këtë Marrëveshje kornizë që kishte karakter politik, diplomatik në nivel bilateral, shpresohet se do të fillojë trajtimi i drejtë i zgjidhjes së çështjes që ka të bëjë me të drejtat e njeriut dhe liritë qytetare dhe me avansimin pozitës poltike dhe kombëtare të shqiptarëve në Republikën e Maqedonisë. Në konfliktin e armatosur shqiptaro-maqedon, më në fund duke i kuptuar kompromiset si pjesë e dialogimit nga pala shqiptare e faktorit ushtarak, për fat të të gjithëve u jetësua vlera diplomatike edhe në segmentin ushtarak, si kontribut për kthimin e paqës. Pra duhet të ruhet në kujtesë, se diplomacia ushtarake është aktivitet ekskluziv politik i pashmangshëm, dhe gjithëherë si pikë qëndrore e ngjarjeve është krijimi i vijave diplomatike të palëve ndërluftuese siç ishte rasti edhe në këtë luftë me krijimin e vijave diplomatike të ndërmjetësimit NATO-UÇK dhe NATO-ARM apo edhe kabineti i kryetarit Trajkovski. Kjo mënyrë e ndërmjetësimit edhe kontribuoi për arritjen e marrëveshjes politike dhe ushtarake si Marrëveshje e paqës. Me siguri se qytetarët e Maqedonisë do t’u jenë mirënjohës të gjithë diplomatëve, personalitete me ndikim duke filluar nga Administrata e SHBA-së dhe Presidentit Bush, si nga Havier Solana, Xhorxh Robertson, Xhejms Perdju, Fransua Leotar, Robert Frovik, duke i përfshirë edhe përfaqësuesit diplomatik në Shkup: diplomatin e NATO-s Piter Fejt, ambasadorin e NATO-s në Shkup Hans Jorg Aif, ambasadorin e OSBE-së në Shkup Karllo Ungaro, ambasadorin e SHBA-së Majk Ajnik dhe të gjithë ata faktor politik dhe ushtarak ndërkombëtar që kontribuan për arritjen e kësaj marrëveshje.215 215 Nazmi Maliqi, Gjurmë politike, faqe 177- 178, Grafoteks, Kumanovë, 2001


203

Në vazhdim të këtij libri do të bashkangjesë tekstin e Marrëveshjes

kornizë të Ohrit në formë shtojce, i cili është jashta përmbajtjes së librit Toleranca politike në funksion të paqes. Pjesë të Tekstit Marrëveshja kornizë e Ohrit, në origjinal janë nxjerrur nga Literatura e shfrytëzuar:

- Perspektivat e Marrëveshjes kornizë, SOROS, Skenpoint, Shkup, shtator 2001

- www.dnevnik.com.mk - www.pressonline.com.mk; - www.a1.com.mk

Hyrje

Pikat në tekstin e ardhshëm i japin kornizën e harmonizuar për sigurimin e ardhmërisë, demokracisë në Maqedoni dhe mundësimin e zhvillimit të marrëdhënieve më të afërta dhe më të integruara ndërmjet Republikës së Maqedonisë dhe Bashkësisë Evroatlantike. Kjo marrëveshje kornizë do ta promovojë zhvillimin e qetë dhe harmonik të shoqërisë qytetare, duke respektuar njëkohësisht identitetin etnik dhe interesat e të gjithë qytetarëve të Maqedonisë.

Përmbajtja e marrëveshjes kornizë për zgjidhjen e situatës politike e të sigurisë në Maqedoni, nënshkruar në Shkup, më 13 gusht 2001, në gjuhën angleze e nënshkruan kryetari i Republikës së Maqedonisë, Boris Trajkovski, lideri i VMRO-DPMNE-së dhe kryeministër Lubço Georgievski, lideri i LSDM-së Branko Cërvenkovski, liderët e PPD-së Imer Imeri dhe PDSH-së Arben Xhaferi. Në dokument, nënshkrime si dëshmitarë zyrtar i vunë edhe lehtësuesit ndërkombëtar në dialog - Fransoa Leotar dhe Xhejms Perdju.

Palët e theksuan rëndësinë e angazhimeve të 5 korrikut 2001. Ku pati ndërprerje të tërësishme të armiqësive, çarmatim të tërësishëm vullnetar të grupeve të armatosura etnike shqiptare dhe shpërndarje e tyre e tërësishme vullnetare. Ata e pranojnë faktin se për marrjen e Vendimit nga ana e NATO-s që të ndihmojë në këtë kontekst do të nevojitet vendosja e ndërprerjes së përgjithshme, pa kushte dhe të pakufizuar të zjarrit, pëlqimin për zgjidhjen politike të problemeve të këtij vendi, angazhimin e qartë të grupeve të armatosura që vullnetarisht të çarmatosen, dhe pranimin e të gjitha palëve kontraktuese për kushtet dhe kufizimet, në kuadër të të cilëve do të veprojnë forcat e NATO-s.

Nazmi Maliqi

204

1. Parimet themelore të marrëveshjes – kornizë

1.1 Tërësisht dhe pa kusht hudhet poshtë përdorimi i dhunës për realizimin e qëllimeve politike. Vetëm zgjidhjet paqësore politike mund ta garantojnë stabilitetin dhe ardhmërinë demokratike të Maqedonisë.

1.2 Sovraniteti dhe integriteti territorial i Maqedonisë dhe karakteri unitar i shtetit janë të pashkelshëm dhe duhet të ruhen. Nuk ekzistojnë zgjidhje territoriale për çështjet etnike.

1.3 Karakteri shumëetnik i shoqërisë maqedonase duhet të ruhet dhe të gjejë shprehjen e vet në jetën publike.

1.4 Një shtet bashkëkohor demokratik, në rrjedhën natyrore të zhvillimit dhe krijimit të vet, duhet vazhdimisht të sigurojë Kushtetutën e tij që tërësisht t’i plotësojë nevojat e të gjithë qytetarëve të saj, në pajtim me standardet më të larta ndërkombëtare si dhe vet të zhvillohen vazhdimisht.

1.5 Zhvillimi i pushtetit lokal është me rëndësi thelbësore për nxitjen e pjesëmarrjes së qytetarëve në jetën demokratike dhe për përparimin e respektimit të identitetit të bashkësive.

2. Zhvillimi i pushtetit të decentralizuar

2.1 Do të miratohet Ligji i reviduar pushtetit lokal, me të cilin do të forcohen autorizimet e përfaqësuesve të zgjedhur lokalë dhe dukshëm do të rriten kompetencat e tyre në pajtim me Kushtetutën (sikurse janë ndryshimet në pajtim me Aneksin A) dhe Kartën europiane të pushtetit lokal, me ç’rast do të shprehet parimi i organizimit vertikal, i cili momentalisht është në fuqi në Bashkimin Europian. Kompetencat e shtuara, para se gjithash kanë të bëjnë me sferat e shërbimeve publike, urbanistike dhe planifikimin rural, me mbrojtjen e ambientit të jetesës, zhvillimin ekonomik lokal, kulturën, financat lokale, arsimimin, mbrojtjen sociale dhe shëndetësore. Do të miratohet Ligji për financimin e pushtetit lokal me qëllim që të sigurohet sistemi përkatës i financimit, për t’u mundësuar autoriteteve lokale t’i plotësojnë të gjitha kompetencat e tyre.

2.2 Brenda një viti pas përfundimit të regjistrimit të ri, i cili nën mbikqyrjen ndërkombëtare do të zbatohet deri në mbarim të vitit 2001, do të revidohen kufijtë komunalë. Revidimi i kufijve komunalë do të zbatohet nga autoritetet lokale dhe nacionale, me pjesëmarrjen ndërkombëtare.


205

2.3 Me qëllim që të sigurohet se policia është e vetëdijshme dhe korrespondon me nevojat dhe interesat e popullatës lokale, kryeshefat lokalë të policisë do të zgjedhen nga këshillat komunale nga lista e kandidatëve të propozuar nga Ministria e Punëve të Brendshem dhe të komunikojnë rregullisht me këshillat komunale. Ministria e Punëve të Brendshme do të përmbajë autorizimin e ndërrimit të kryeshefave të policisë në pajtim me ligjin.

3. Mosdiskriminimi dhe përfaqësimi i barabartë

3.1 Tërësisht do të respektohet parimi i mosdiskriminimit dhe trajtimit të barabartë të të gjithë personave para ligjit. Ky parim do të aplikohet sidomos në raport me punësimet në administratën publike dhe në ndërmarrje publike, si dhe te qasja deri te financimi publik për zhvillimin e aktiviteteve afariste.

3.2 Në ligjet me të cilat rregullohen punësimet në administratën publike do të përmbahen masat me të cilat do të sigurohet përfaqësimi i drejtë i bashkësive në të gjitha organet qendrore dhe lokale publike dhe në të gjitha nivelet e punësimit në këto organe, duke respektuar njëkohësisht rregullat e kompetencës dhe integritetit, me të cilët udhëhiqet administrata publike. Autoritetet do të ndërmarrin aktivitet për ta korrigjuar mosekuilibrin ekzistues në përbërjen e administratës publike, sidomos përmes punësimit të pjesëtarëve të bashkësive me përfaqësim të pamjaftueshëm. Një vëmendje e posaçme do t'i kushtohet faktit që të sigurohet sa është e mundshme më shpejtë që shërbimet policore në përgjithësi ta shprehin përbërjen dhe shpërndarjen e popullatës së Maqedonisë, sikurse është theksuar në Aneksin C.

3.3 Për Gjykatën Kushtetuese 1/3 e gjykatësve do të zgjedhet nga kuvendi me shumicën e numrit të përgjithshëm të deputetëve që do të përmbajë shumicën e numrit të përgjithshëm të deputetëve të cilët pohojnë se i takojnë bashkësive që nuk janë popullatë shumicë në Maqedoni. Kjo procedurë do të aplikohet edhe gjatë zgjedhjes së Avokatit Popullor dhe tre anëtarëve të këshillit gjyqësor.

4. Procedurat e posaçme kuvendore

4.1 Në nivelin qendror, amendamentet kushtetuese dhe Ligji i Pushtetit Lokal, nuk do të mund të miratohen pa shumicën kualifikuese të 2/3 të votave, në kuadër të asaj që duhet të ketë shumicën e votave të deputetëve të cilët pohojnë se iu takojnë bashkësive të cilët nuk janë popullatë shumicë në Maqedoni.

Nazmi Maliqi

206

4.2 Për nxjerrjen e ligjeve që drejtpërsëdrejti kanë të bëjnë me kulturën, përdorimin e gjuhës, arsimit, dokumenteve personale dhe përdorimit të simboleve, si dhe të ligjeve për financim lokal, zgjedhjet vendore, për qytetin e Shkupit dhe për kufijtë komunal do të duhet të ekzistojë shumica e votave në kuadër të saj që duhet të ketë shumicën e votave të deputetëve të cilët pohojnë se iu takojnë bashkësive që nuk janë popullatë shumicë në Maqedoni.

5. Arsimimi dhe përdorimi i gjuhës

5.1 Lidhur me shkollimin fillor dhe të mesëm, mësimi do të zhvillohet në gjuhën amtare të nxënësve, e njëkohësisht në mbarë Maqedoninë do të aplikohen standardet e unifikuara për programet akademike.

5.2 Financimi nga shteti do të sigurohet për arsimimin sipëror në gjuhët të cilën e flasin të paktën 20 për qind e popullatës në Maqedoni, e në bazë të marrëveshjeve të posaçme.

5.3 Gjatë regjistrimit në universitetet shtetërore të studentëve të rinj të cilët u takojnë bashkësive që nuk janë popullatë shumicë në Maqedoni do të aplikohet parimi i diskriminimit pozitiv, gjithnjë derisa regjistrimi nuk e shpreh si duhet përbërjen e popullatës në Maqedoni.

5.4 Në tërë Republikën e Maqedonisë dhe në marrëdhëniet ndërkombëtare gjuhë zyrtare është gjuha maqedonase.

5.5 Cilado gjuhë tjetër të cilën e flasin të paktën 20 për qind e popullatës, poashtu është gjuhë zyrtare, sikurse është arsyetuar këtu. Në organet e Republikës së Maqedonisë, cilado gjuhë zyrtare tjetër nga maqedonishtja mund të përdoret në pajtim me ligjin, sikurse është elaboruar më tej në aneksin B. Cilido person që jeton në njësinë e pushtetit vendor në të cilin të paktën 20 % (për qind) e popullatës flasin gjuhë zyrtare ndryshe nga maqedonishtja mund të përdorë cilëndo gjuhë zyrtare për të komunikuar me zyren rajonale të pushtetit qendror, kompetent për këtë komunë; zyra e tillë do të përgjigjet në atë gjuhë në mënyrë plotësuese në maqedonishte. Cilido person mund ta përdor cilëndo gjuhë zyrtare për të komunikuar me zyren kryesore të pushtetit qendror, e cila do t'i përgjigjet në atë gjuhë, në mënyrë plotësuese në maqedonisht.

5.6 Lidhur me pushtetin vendor në komunat ku bashkësia e caktuar përbën të paktën 20% (për qind) e popullatës së komunës, gjuha e asaj


207

bashkësie do të përdoret si gjuhë zyrtare, në mënyrë plotësuese maqedonishtja. Në raport me gjuhët, të cilët flasin të paktën 20% (për qind) të popullës së komunës autoritetit lokale në mënyrë demokratike do të vendosin për përdorimin e saj në organet publike.

5.7 Në procedurat penale dhe qytetare gjyqësore të cilitdo nivel, personi i akuzuar ose cilado palë do të ketë të drejtë të përkthimit në shpenzim të shtetit të të gjitha procedurave, si dhe të dokumenteve në pajtim me dokumentet përkatëse të Këshillit të Europës.

5.8 Cilat do dokumente personale të qytetarëve që flasin gjuhën zyrtare ndryshe nga maqedonishtja poashtu do të lëshohen në atë gjuhë, në mënyrë plotësuese në gjuhën maqedonase në pajtim me ligjin.

6. Shprehja e identitetit

6.1 Lidhur me simbolet, pranë simbolit të Republikës së Maqedonisë, autoritetet vendore do ta kenë lirinë që në anën e parë të objekteve publike vendore të vendosin simbolet me të cilët shënohet identiteti i bashkësisë e cila është në shumicë në komunë, me respektimin e rregullave dhe zbatimeve ndërkombëtare.

7. Implementimi

7.1 Amendamentet kushtetuese të propozuara në Aneksin A, menjëherë do të prezentohen para kuvendit. Palët do t'i ndërmarrin të gjitha masat për ta siguruar miratimin e këtyre amendamenteve në periudhën prej 45 ditë pas nënshkrimit të kësaj Marrëveshje Kornizë.

7.2 Miratimi i ndryshimeve në legjislacion, të përcaktuara në Aneksin B, do të jenë në pajtim me dinamikën e theksuar atje.

7.3 Palët i bëjnë thirrje komunitetit ndërkombëtar, që sa më shpejt ta thirrin konferencën e donatorëve në të cilën sidomos do të bisedohet për ndihmën makrofinanciare; përkrahjen e financimit të masave që do të ndërmerren për nevojat e implementimit të kësaj marrëveshje kornizë, duke përfshirë edhe masat e forcimit të pushtetit vendor; dhe revitalizimin dhe ndërtimin e rajoneve të goditura nga luftimet.

Nazmi Maliqi

208

8. Anekset

Anekset vijuese janë pjesë përbërëse e kësaj Marrëveshjeje Kornizë.

A. Amendamentet kushtetuese

B. Ndryshimet në legjislacion

C. Implementimi dhe masat e ndërtimit të besimit

9. Dispozitat përfundimtare

9.1 Kjo marrëveshje hyn në fuqi me nënshkrimin e saj.

9.2 Versioni në gjuhën angleze i kësaj marrëveshjeje është versioni i vetëm autentik.

9.3 Kjo marrëveshje u zhvillua nën patronatin e kryetarit Boris Trajkovski.

Marrëveshja kornizë aneksi "A”

Cilido person që jeton në njësinë e pushtetit lokal në të cilën së paku 20% e popullatës e flasin gjuhën zyrtare të ndryshme me gjuhën maqedonase, mund të shfrytëzojë cilëndo gjuhë zyrtare për komunikim me zyrat rajonale të pushtetit qendror, kompetente për atë komunë.

Preambula e tashme të zëvendësohet bazuar në konceptin e të drejtave individuale dhe të shoqërisë civile siç pason më poshtë:

Qytetarët e Republikës së Maqedonisë, duke marrë përsipër përgjegjësinë për të tashmen dhe ardhmërinë e atdheut të tyre, të vetëdijshëm dhe mirënjohës ndaj paraardhësve të tyre për viktimat dhe me përkushtim ndaj angazhimit dhe luftës së tyre për krijimin e shtetit të pavarur dhe sovran të Maqedonisë, por edhe përgjegjës para brezave që vijnë për ruajtjen dhe zhvillimin e gjithë asaj që është e vlefshme për trashëgiminë dhe begatinë kulturore dhe për bashkëjetesën në Maqedoni, të barabartë në të drejtat por edhe obligimet e tyre ndaj të mirës së përbashkët - Republikës së Maqedonisë - në pajtim me traditat e Republikës së Krushevës dhe vendimet e KAÇKM-së, dhe në Referendumin e 8 shtatorit të vitit 1991, kanë vendosur që ta konstituojnë Republikën e Maqedonisë si shtet të pavarur, sovran, me qëllim që të aplikohet dhe të forcohet sundimi i së drejtës, që të garantohen të drejtat e njeriut dhe liritë qytetare dhe të sigurohet paqeja dhe bashkëjetesa, drejtësia


209

sociale, mirëqenia ekonomike dhe përparimi i jetës individuale e kolektive, përmes përfaqësuesve të tyre në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë, të zgjedhur lirisht e në zgjedhje demokratike, të cilët miratojnë.

Neni 7

(1) Në mbarë Republikën e Maqedonisë dhe në marrëdhëniet e saj ndërkombëtare gjuhë zyrtare është gjuhën maqedonase dhe shkrimi i saj cirilik.

(2) Cilado gjuhë tjetër të cilën e flasin sëpaku 20% të popullatës, gjithashtu është gjuhë zyrtare, si dhe shkrimi i saj, ashtu siç është përcaktuar më poshtë.

(3) Cilëtdo dokumente personale të qytetarëve që flasin gjuhën zyrtare të ndryshme me gjuhën maqedonase, gjithashtu do të lëshohen në atë gjuhë, në mënyrë plotësuese edhe në gjuhën maqedonase, në përputhje me ligjin.

(4) Cilido person që jeton në njësinë e pushtetit lokal në të cilën së paku 20% e popullatës e flasin gjuhën zyrtare të ndryshme me gjuhën maqedonase, mund të shfrytëzojë cilëndo gjuhë zyrtare për komunikim me zyrat rajonale të pushtetit qendror, kompetente për atë komunë; Zyra e tillë do t'i përgjigjet në atë gjuhë dhe në mënyrë plotësuese në gjuhën maqedonase. Cilido person mund të shfrytëzojë cilëndo gjuhë zyrtare që të komunikojë me pushtetin qendror, i cili do të përgjigjet në atë gjuhë dhe në mënyrë plotësuese në gjuhën maqedonase.

(5) Në organet e Republikës së Maqedonisë, cilado gjuhë zyrtare e ndryshme me gjuhën maqedonase, mund të përdoret në përputhje me ligjin.

(6) Në njësitë e pushtetit lokal ku së paku 20% të popullatës flasin gjuhën e caktuar, ajo gjuhë dhe shkrimi i saj do të përdoren si gjuhë zyrtare dhe në mënyrë plotësuese do të përdoret edhe gjuha maqedonase dhe shkrimi i saj. Sa u përket gjuhëve në të cilat flasin më pak se 20% e popullatës në njësitë e pushtetit lokal, pushteti lokal do të vendosë për përdorimin e tyre në organet publike.

Neni 8

(1) Vlerat themelore të rregullimit kushtetues të Republikës së Maqedonisë janë:

Nazmi Maliqi

210

- Liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe të qytetarëve të njohura sipas të drejtës ndërkombëtare dhe të përcaktuara me Kushtetutë;

- Përfaqësimi proporcional i personave që u takojnë të gjitha bashkësive në organet publike, në të gjitha nivelet dhe në objekte të tjera të jetës publike;

Neni 19

(1) Garantohet liria e besimit.

(2) Garantohet shprehja e besimit të lirë dhe publik, individual apo në bashkësi dhe shprehja tjetër e besimit fetar.

(3) Kisha Ortodokse Maqedonase, Bashkësia Islame në Maqedoni, Kisha katolike dhe bashkësitë e tjera fetare dhe grupet religjioze janë të lira që të themelojnë shkolla fetare dhe institucione bëmirëse e sociale, sipas procedurës së paraparë me ligj.

Neni 48

(1) Pjesëtarët e bashkësive kanë të drejtë që lirisht dhe publikisht të shprehin, të kultivojnë dhe të zhvillojnë identitetin dhe veçantitë e bashkësive të tyre, dhe të përdorin simbolet e bashkësive të tyre.

(2) Republika ua garanton të gjitha bashkësive mbrojtjen e identitetit të tyre etnik, kulturor, gjuhësor dhe fetar.

(3) Pjesëtarët e bashkësive kanë të drejtë të themelojnë institucionet e tyre kulturore-artistike, shkencore e arsimore, si dhe shoqatat e veta shkencore e të tjera,në mënyrë që të shprehin, të kultivojnë dhe të zhvillojnë identitetin e tyre.

(4) Pjesëtarët e bashkësive kanë të drejtë për mësim në gjuhën e tyre në shkollat fillore dhe të mesme, sipas mënyrës së përcaktuar me ligj. Në shkollat në të cilat mësimi zhvillohet në një gjuhë tjetër, mësohet edhe gjuha maqedonase.

Neni 56


211

(2) Republika garanton mbrojtjen, përparimin dhe begatimin e thesarit historik dhe artistik të Maqedonisë dhe të të gjitha bashkësive që jetojnë në Maqedoni, por edhe të të mirave që e përbëjnë atë, pavarësisht regjimit të tyre juridik.

Me ligj rregullohen edhe mënyra dhe kushtet sipas të cilave të mira të caktuara e me interes për Republikën,mund të lihen për shfrytëzim.

Neni 69

(2) Me ligje me të cilat drejtëpërsëdrejti kanë të bëjnë me kulturën, përdorimin e gjuhëve, arsimin, dokumentet personale dhe shfrytëzimin e simboleve, Kuvendi sjell vendime shumicën e votave të deputetëve që janë të pranishëm, në kuadër të së cilës duhet të jenë të pranishme edhe votat e shumicës së deputetëve që deklarohen se i përkasin bashkësive që nuk janë shumicë e popullatës në Maqedoni. Në rast të kontestit, në kuadër të Kuvendit, kjo do të zgjidhet në Komitetin për marrëdhënie midis bashkësive.

Neni 77

(1) Kuvendi zgjedh Avokatin Popullor me shumicën e votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve, në kuadër të së cilës duhet të jenë edhe shumica e votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve që deklarohen se i takojnë bashkësive që nuk janë shumicë e popullatës në Maqedoni.

(2) Avokati Popullor mbron të drejtat kushtetuese dhe ligjore të qytetarëve kur ato u shkilen nga organet e administratës shtetërore dhe nga organet e organizatat e tjera që kanë kompetenca publike. Avokati Popullor vëmendje të posaçme do t'i përkushtojë mbrojtjes së parimeve të mosdiskriminimit dhe të përfaqësimit proporcional të bashkësive në të gjitha nivelet e organeve publike dhe në fushat e tjera të jetës publike.

Neni 78

(1) Kuvendi do të themelojë Komitetin për Marrëdhënie midis Bashkësive.

(2) Komitetin e përbëjnë nga 7 anëtarë nga radhët e maqedonasve dhe të shqiptarëve dhe 5 anëtarë që janë nga një nga radhët e turqve, vllehëve, romëve dhe të dy bashkësive të tjera. Secili nga këta pesë anëtarë të fundit do të jenë nga bashkësi të ndryshme; Nëse në Parlament janë të përfaqësur më pak se

Nazmi Maliqi

212

5 bashkësi të tjera, Avokati Popullor, në konsultim me liderët e bashkësive relevante, do të propozojë vetë anëtarët e tjerë jashtë përbërjes së Parlamentit.

(3) Kuvendi zgjedh anëtarët e Komitetit

(4) Komiteti shqyrton çështjet e marrëdhënieve midis bashkësive në Republikë dhe sjell mendime e propozime për zgjidhjen e tyre.

(5) Kuvendi është i obliguar që të shqyrtojë mendimet dhe propozimet e Komitetit dhe të marrë vendime lidhur me to.

(6) Në rast të kontestit midis deputetëve të Kuvendit lidhur me zbatimin e procedurës për votim të përcaktuar me nenin 69 (2), Komiteti me shumicë votash do të vendos se a do të zbatohet procedura.

Neni 84

Kryetari i Republikës së Maqedonisë i propozon anëtarët e Këshillit për Marrëdhënie ndërnacionale; (të fshihet)

Neni 86

(1) Kryetari i Republikës është edhe Kryetar i Këshillit të Sigurisë të Republikës së Maqedonisë.

(2) Këshilli i Sigurisë i Republikës përbëhet nga kryetari i Republikës, Kryetari i Kuvendit, Kryetari i Qeverisë, ministrat që udhëheqin organet e administratës shtetërore nga fusha e sigurisë, mbrojtjes, e të punëve të jashtme dhe tre anëtarë të tjerë të cilët i emëron kryetari i Republikës. Me rastin e emërimit të tre anëtarëve, kryetari do të sigurojë që Këshilli i Sigurimit si tërësi të përmbajë në mënyrë të drejtë dhe të shprehë edhe përbërjen e popullatës së Maqedonisë.

(3) Këshilli shqyrton çështjet që kanë të bëjnë me sigurinë dhe mbrojtjen e Republikës dhe u jep propozime Kuvendit dhe Qeverisë.

Neni 104

(1) Këshillin Gjyqësor republikan e përbëjnë 7 anëtarë.


213

(2) Kuvendi zgjedh anëtarët e Këshillit. Tre anëtarë do të jenë të zgjedhur me shumicë votash nga numri i përgjithshëm i deputetëve, nga të cilët duhet të ketë shumicë votash edhe të numrit të përgjithshëm të deputetëve që deklarohen se i takojnë bashkësisë që nuk është popullatë shumicë në Maqedoni.

Neni 109

(1) Gjykatën Kushtetuese të Maqedonisë e përbëjnë 9 gjykatës.

(2) Kuvendi 6 gjykatës të Gjykatës Kushtetuese i zgjedh me shumicën e votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve. Kuvendi zgjedh edhe tre gjykatës me shumicën e votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve, ku duhet të jetë edhe shumica e votave të deputetëve që deklarohen se i takojnë bashkësisë e cila nuk është shumicë e popullatës në Maqedoni.

Neni 114

Pushteti lokal rregullohet me ligjin i cili sillet me shumicën e votave prej dy të tretave të numrit të përgjithshëm të deputetëve, ku duhet të jetë edhe shumica e votave të deputetëve që deklarohen se i takojnë bashkësisë e cila nuk është shumicë e popullatës në Maqedoni. Ligjet për financimin lokal, për zgjedhjet lokale, për kufijtë komunal dhe për qytetin e Shkupit, sillen me shumicë të votave të deputetëve të pranishëm, ku duhet të jetë edhe shumica e votave të deputetëve të pranishëm të cilët deklarohen se i takojnë bashkësisë e cila nuk është shumicë e popullatës në Maqedoni.

Neni 115

(1) Në njësitë e pushtetit lokal, qytetarët në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe përmes përfaqësuesve marrin pjesë në vendosjen për çështjet me rëndësi lokale dhe veçmas për fushat e shërbimeve publike, të urbanizmit dhe të planifikimit rural, të zhvillimit ekonomik lokal, me financat lokale, veprimtaritë kulturore, kulturën, sportin, mbrojtjen sociale dhe të fëmijëve, arsimin, mbrojtjen shëndetësore dhe fushat e tjera të përcaktuara me ligj.

Neni 131

Nazmi Maliqi

214

(1) Vendimin për t'u hyrë ndryshimeve në Kushtetutë e merr Kuvendi me shumicën prej dy të tretave të votave prej numrit të përgjitshëm të deputetëve.

(2) Projektin për ndryshimin e Kushtetutës e përcakton Kuvendi me shumicën e votave të numrit të përgjitshëm të deputetëve dhe atë e vë në dikskutim publik.

(3) Vendimin për ndryshimin e Kushtetutës e sjell Kuvendi me dy të tretat e votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve.

(4) Për vendimin për ndryshim të Preambulës, të neneve për administratën lokale, të nenit 131, cilado dispozitë që ka të bëjë me të drejtat e pjesëtarëve të bashkësive etnike, duke përfshirë këtu nenet 7, 8, 9, 19, 48, 56, 69, 77, 86, 104 dhe 109 si dhe për vendimet për plotësime të cilësdo dispozitë të re që ka të bëjë me materien e atyre dispozitave dhe të atyre neneve, do të jetë e nevojshme që të votohet me shumicën prej dy të tretave të votave të numrit të përgjithshëm të deputetëve, ku duhet të jetë edhe shumica e votava të numrit të përgjitshëm të deputetëve që pohojnë që i takojnë bashkësisë e cila nuk është shumicë e popullatës në Maqedoni.

(5) Ndryshimin e Kushtetutës e shpall Kuvendi.

Marrëveshja kornizë aneksi "B"

Ndryshime në legjislacion

Palët do të ndërmarrin të gjitha masat e domosdoshme që të sigurojnë miratimin e ndryshimeve të lartëpërmendura edhe në legjislaturë edhe atë në brenda periudhave të caktura kohore.

1. Ligji për pushtetin lokal

Kuvendi në afat prej 45 ditësh nga nënshkrimi i marrëveshjes kornizë do ta miratojë ligjin e reviduar për pushtetin lokal. Ndryshimi i këtij ligji në asnjë aspekt nuk do të jetë më i pavolitshëm për njësitë e pushtetit lokal dhe autonominë e tyre, në krahasim me propozim-ligjin e propozuar nga qeveria e Republikës së Maqedonisë në mars të vitit 2001. Ligji do të përfshijë kompetencat lidhur me çështjet e përmendura në pjesën 2.1. Të marrëveshjes kornizë, si dhe kompetencat plotësuese të pavarura të njësive të pushtetit lokal dhe do të jetë në përputhje në pjesën 5.6. Të marrëveshjes kornizë. Krahas


215

kësaj, ligji do të parasheh edhe atë se cilado procedurë standarde apo procedurë shtetërore të aplikuara me cilindo ligj tjetër që ka të bëjë edhe me fushat në të cilat komunat kanë kompetencat e tyre të pavarura, do të përkufizohen në ato të cilat nuk do të mund të jenë efikase sa i përket aplikimit në nivel lokal; ligjet e tilla do ta përparojnë edhe më tutje ekzekutimin e pavarur të kompetencave të komunave.

2. Ligji për finansim lokal

Kuvendi deri në fund të mandatit të kësaj përbërjeje parlamentare do të miratojë Ligjin për financim të pushtetit lokal që të sigurohet se njësitë e pushtetit lokal kanë resurse të mjaftueshme për kryerjen e detyrave të tyre, sipas ligjit të ndryshuar për pushtetin lokal. Ligji veçmas do të parasheh edhe këto:

- do t'u mundësojë dhe do t'i ngarkojë me përgjegjësi njësitë e pushtetit lokal që të grumbullojnë shuma të konsiderueshëm të të ardhurave dhe të tatimeve;

- do të mundësojë transferin e një pjese të tatimeve të grumbullura nga administrata qendrore në administratën lokale të cilat korrespondojnë me funskionet e pushtetit lokal duke patur parasysh grumbullimin e tatimeve në territorin e tyre;

- dhe do të sigurojë autonominë dhe përgjegjësinë buxhetore të njësive të pushtetit lokal në fushat e kompetencave të tyre.

3. Ligji për kufijtë e komunave

Kuvendi deri në fund të vitit 2002 do të miratojë Ligjin për kufijt e komunave, duke patur parasysh rezultatet e regjistrimit dhe udhëzimet relevante të dhëna me Ligjin për pushtetin lokal.

4. Ligjet që kanë të bëjnë me policinë e vendosur nëpër komuna

Para përfundimit të mandatit të përbërjes së Kuvendit të tanishëm, Kuvendi do të miratojë edhe këto dispozita:

Nazmi Maliqi

216

- se secili kryeshef lokal i policisë është zgjedhur nga Këshilli i komunës së caktuar nga lista që nuk përmban më pak se tre kandidatë të propozuar nga Ministria e Punëve të Brendshme ndër të cilët njëri kandidat duhet t'i përket bashkësisë që është shumicë në atë komunë. Në rast se këshilli i komunës nuk e zgjedh asnjërin nga kandidatët e propozuar brenda afatit prej 15 ditëve MPB-ja do të propozojë listën e dytë që nuk përmban më pak se tre kandidatë të rinjë, ndër të cilët madje njëri prej tyre duhet t'i përket bashkësisë që është shumicë në komunë. Nëse këshilli i komunës sërish nuk zgjedh cilindo nga kandidatët e propozuar në afat prej 15 ditëve atëherë MPB-ja, në konsultim me Qeverinë do ta zgjedh kryesdhefin lokal të policisë nga kandidatët e dy listave të propozuara nga MPB-ja dhe nga kandidatët plotësues të propozuar nga këshilli i komunës.

- që secili kryeshef lokal i policisë duhet ta informojë rregullisht edhe me kërkesë këshillin e komunës së caktuar.

- se këshilli i komunës mund t'iu jap rekomandime kryshefit lokal të policisë në fushat që kanë të bëjnë në sigurinë publike dhe në sigurinë e trafikut

- se këshilli i komunës mund të miratojë raport vjetor lidhur me sigurinë publike, i cili do t'i dorëzohet MPB-së dhe avokatit popullor (ombudsmanit)

5. Ligjet për nëpunësit shtetërorë dhe administratën publike

Kuvendi para se të përfundojë mandatin e tanishëm parlamentar do të miratojë ndryshimet në ligjet për nëpunësit shetëror dhe administratën publike në mënyrë që të sigurohet përfaqësim i barabrtë i bashkësive në përputhje me pjesën 4. 2 të Marrëveshjes kornizë.

6. Ligji për njësitë zgjedhore

Kuvendi deri në fund të vitit 2002 do ta miratojë ligjin për njësitë zgjedhore, duke patur parasysh rezultatet e regjistrimit dhe parimet e paraparë në ligjet për zgjedhjen e deputetëve në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë.

7. Rregullat për Kuvendin


217

Kuvendi para përfundimit të mandatit të kësaj përbërje parlamentare do të ndryshojë Rregulloren që të mundësojë përdorimin e gjuhës shqipe në përputhje me pjesën 6.5 të Marrëveshjes kornizë, paragrafi 8 i mëposhtëm dhe amandamentet relevante në Kushtetutë të paraparë me Aneksin A.

8. Ligjet që kanë të bëjnë me përdorimin e gjuhëve

Kuvendi deri në përfundim të mandatit të kësaj përbërje parlamentare do të miratojë legjislaturën e re që rregullon përdorimin e gjuhëve në organet e Republikës së Maqedonisë. Kjo legjislaturë duhet të sigurojë këto:

- që në mbledhjet plenare edhe në punët e organeve të Kuvendit, deputetët të mund të flasin në gjuhët e përmendura në nenin 7, alineja 1 dhe 2 të Kushtetutës (ashti siç shtë ndryshuar në pajtim me Aneksin A);

- ligjet do të shpallen në gjuhët e përmendura të nenit 7, alineja 1 dhe 2 e Kushtetutës (ashtu siç është ndryshuar në pajtim me Aneksin A)

- të gjithë nëpunësit publikë emrin e tyre mund ta shkruajnë me shkrimet e cilësdo gjuhë të përmendur në nenin 7, alineja 1 dhe 2 të Kushtetutës (ashti siç është ndryshuar në pajtim me Aneksin A) dhe cilindo dokument zyrtar.

Kuvendi deri në fund të mandatit të përbërjes së tanishëm parlamentare duhet të ndryshojë legjislaturën për lëshimin e dokumentëve personale. Deri në fund të përbërjes së tanishme parlamentare, Kuvendi duhet të ndryshojë të gjitha ligjet relevante me qëllim që dispozitat për përdorimin e gjuhëve të jenë në përputhje të plotë me pjesën 6 të marrëveshjes kornizë.

9. Ligji për Prokurorin Publik

Kuvendi deri në fund të vitit 2002 duhet ta ndryshojë ligjin për Prokurorin Publik si dhe ligje të tjera relevante në mënyrë që të sigurojë:

- se Prokurori Publik do të ndërmerr veprime për mbrojtje të parimeve të mosdiskriminimit dhe të përfaqësimit të drejtë të bashkësive në organet publike në të gjitha nivelet dhe në fushat e tjera të jetës publike dhe se ka resurse e personel adekuat në shërbimin e tij që do t'i siguronin kryerjen e funksioneve të tij;

- se Prokurori Publik do të foromojë zyrëtë decentralizuar;

- se Kuvendi veçmas do ta votojë buxhetin për Prokurorin Publik;

Nazmi Maliqi

218

- se Prokurori Publik do të dal me raport vjetor para Kuvendit dhe aty ku mendohet se është e përshtatshme, ndërsa me kërkesë mund të jap raporte edhe para këshillave të komunave ku janë formuar zyre të decentralizuara; dhe

- se autorizimet e Prokurorit Publik shtrihen në mënyrë që:

- t'i mundësohen qasje dhe mundësi që të kontrollojë të gjitha dokumentet zyrtare dhe nga kjo nënkuptohet se Prokurori Publik dhe personeli i tij nuk do të zbulojnë informatat sekrete;

- që t'i mundësohet Prokurorit Publik të suspendojë ekzekutimin në akte juridike të vendimeve të sjellura nga ana e gjykatave kompetente, nëse ai përcakton se aktet e tilla mund të krijojnë dëme të papërmirësueshme për të drejtat e personit të interesuar; dhe

- Prokurorit Publik i jepet e drejta që para Gjykatës Kushtetuese të kontestojë pajtueshmërinë për ligjet kushtetuese.

10. Ligjet e tjera

Kuvendi do të ligjësojë të gjitha dispozitat ligjore që mund të jenë të domosdoshme për t'i dhënë efekt të plotë marrëveshjes kornizë dhe do të ndryshojë ose suprimojë të gjitha dispozitat që nuk janë në pajtim me marrëveshjen kornizë.

Marrëveshja kornizë aneksi "C"

Implementimi dhe masat për ndërtim të mirëbesimit 1. Mbështetja ndërkombëtare

1.1 Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të lehtësojë, që të mbikqyrë dhe të ndihmoj implementimin e dispozitave të marrëveshjes kornizë dhe të anekseve të saj dhe kërkojnë që përpjekjet e tilla të koordinohen nga BE-ja, në bashkëpunim me Këshillim për Stabilizim dhe Asocim.

2. Regjistrimi dhe zgjedhjet

2.1 Palët konfirmojnë kërkesën për mbikqyrje ndërkombëtare nga Këshilli Europian dhe Komisioni Europian të regjistrimit që duhet të mbahet në tetor të vitit 2001.


219

2.2 Zgjedhjet parlamentare do të mbahen deri më 27 janar të vitit 2002. Organizmat ndërkombëtarë, duke përfshirë edhe OSBE-në do të ftohen që t'i mbikqyrin këto zgjedhje.

3. Kthimi i refugjatëve, ripërtritja dhe rindërtimi

3.1 Të gjitha palët do të punojnë për kthim në shtëpitë e veta të të gjithë refugjatëve, të cilët janë qytetarë të Maqedonisë ose kanë qëndrim të ligjshëm në Maqedoni, si dhe të gjithë personave të zhvendosur në afat sa më të shkurtër kohor dhe i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare, veçmas UNHCR-së që të ndihmojë në këto përpjekje.

3.2 Qeveria, me pjesëmarrje të palëve, 30 ditë pas nënshkrimit të marrëveshjes kornizë do ta përcaktojë planin askional për ripërtritjen dhe rindërtimin e rajoneve të goditura nga armiqësitë. Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të ndihmojë në formulimin dhe implementimin e këtij plani.

3.3 Palët i bëjnë thirrje Komisionit Europian dhe Bankës Botërore, që pasi Kuvendi t'i miratojë amandamentet kushtetuese, të përmendura në Aneksin A, dhe ligjin e ndryshuar për pushtetin lokal, të konvokojnë sa më shpejtë një konferencë donatorësh ndërkombëtare për mbështetje të financimit të masave të duhet të ndërmerren për implementim të marrëveshjes kornizë dhe të anekseve të saj, duke përfshirë këtu edhe masat për forcimin e pushtetit lokal dhe reformat në shërbimet policore, për të mbështetur ndihmën makrofinanciare për Republikën e Maqedonisë dhe për të mbështetur masat për ripërtritje dhe rindërtim të përcaktuara me planin askional nga pika 3. 2.

4. Zhvillimi i pushtetit të decentralizuar

4.1 Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të ndihmojë në procesin e forcimit të pushtetit lokal. Bashkësia ndërkombëtare veçmas duhet të ndihmojë në përgatitjen e ndryshimeve të domosdoshme ligjore që kanë të bëjnë me mekanizmat e financimit, me qëllim të forcimit të bazës financiare të komunave dhe të krijimit të aftësive për menaxhment financiar si dhe për ndryshimet në ligjin për kufijtë e komunave.

5. Mosdiskriminimi dhe përfaqësimi proporcional

5.1 Duke marrë parasysh veç të tjerash edhe rekomandimet e komisionit tanimë të formuar qeveritar, palët do të ndërmarrin aktivitete

Nazmi Maliqi

220

konkrete për shtimin e përfaqësimit të pjesëtarëve të bashkësive që nuk janë shumicë në Maqedoni në administratën shtetërore, në ushtri dhe në ndërmarrjet publiek si dhe në përmirësimin e pjesëmarrjes së tyre në financimin publik për zhvillimin e aktiviteteve afariste.

5.2 Palët obligohen të sigurojnë se deri në vitin 2004 shërbimet policore përgjithësisht do të shprehin përbërjen e përkatësisë së popullatës në Maqedoni. Si hap fillestar për arritjen e kësaj, palët obligohen të sigurojnë se 500 policë të rinjë nga bashkësitë që nuk janë shumicë në Maqedoni do të angazhohen dhe aftësohen deri në korrik të vitit 2002 dhe se këta policë do të caktohen të punojnë në rajonet ku punojnë bashkësitë e tyre. Palët gjithashtu obligohen se edhe 500 policë të tjerë të tillë do të angazhohen dhe aftësohen deri në korrik të vitit 2003 dhe se ata policë do të caktohen të punojnë sipas pëparësisë së nevojshme në rajonet e tërë Maqedonisë ku jetojnë bashkësitë e tilla. Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të mbështesë dhe ndohmojë implementimin e këtyre obligimeve, veçmas përmes verifikimit dhe selektimit të kandidatëve por edhe aftësimit të tyre. Palët i bëjnë thirrje OSBE-së, BE-së dhe SHBA-ve që t'i dërgojnë sa më shpejtë që të jetë e mundshme një ekip ekspertësh me qëllim që të vlerësojnë sa më mirë realizimin e këtyre qëllimeve.

5.3 Palët gjithashtu i bëjnë thirrje OSBE-së, BE-së dhe SHBA-ve që të shtojnë aftësimin dhe programet për ndihmë të policisë, duke përfshirë edhe:

- aftësimin profesional, aftësimin për të drejtat e njëriut dhe aftësimeve të tjera;

- ndihmën teknike për reformat në polici, duke përfshirë edhe ndihmën për verifikim, seleksionim dhe përparim të proceseve;

- zhvillimin e kodeksit të sjelljes së policisë;

- bashkëpunimin në pikëpamje të planifikimit të tranzicionit për angazhim dhe caktim të policëve nga bashkësitë që nuk janë shumicë në Maqedoni., dhe

- caktimin sa ma të shpejtë të vëzhguesve dhe të këshilltarëve policorë ndërkombëtarë për fushat më të ndieshme përmes aranzhmaneve adekuate, bashkë me pushtetin relevant.

5.4 Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të ndihmojnë në aftësimin e komandantëve, gjykatësve dhe të prokurorëve, pjesëtarë të bashkësive që nuk paraqesin popullatën shumicë në Maqedoni, me qëllim që të shtohet pjesëmarrja e tyre në sistemin gjyqësor.


221

6. Kultura, arsimi dhe përdorimi i gjuhëve

6.1 Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare, duke përfshirë edhe OSBE-në që të shtojë ndihmat për projektet nga fusha e mediave, me qëllim të përforcimit të mëtejshëm të mediave elektronike, radio e TV dhe të mediave të shkruara, duke përfshirë edhe mediat në gjuhën shqipe dhe mediat shumëkombëshe. Palët gjithashtu i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të shtojnë programet për aftësim profesinal për mediat e pjesëtarëve të bashkësive që nuk janë popullatë shumicë në Maqedoni. Palët gjithashtu i bëjnë thirrje OSBE-së që të vazhdojë përpjekjet në projektet e destinuara për përmirësim të marrëdhënieve ndëretnike.

6.2 Palët i bëjnë thirrje bashkësisë ndërkombëtare që të sigurojë ndihma për impleme-ntimin e Marrëveshjes Kornizë në fushën e arsimit sipëror.216

216 Perspektivat e Marrëveshjes kornizë, SOROS, Skenpoint, Shkup, shtator 2001; www.dnevnik.com.mk; www.pressonline.com.mk; dhe www.a1.com.mk

Nazmi Maliqi

222

Rezime Republika e Maqedonisë si shtet multietnik dhe multifetar, pas përfundimit të

luftës shqiptaro-maqedonase dhe pas Marrëveshjes së arritur në Ohër, duhet më guximshëm të lëviz drejtë implementimit të marrëveshjes, që të krijohen kushtet reale për lëvizje, drejtë shteteve që kanë demokraci të zhvilluar. Në shtetet ku shumica e qyterarëve të saj kanë një mirëqenie sociale dhe ekonomike, ku jeta ka kuptim, komunikimi është efikas dhe ka nxitje pozitive që qytetarët të mësohen të jetojnë me ndyshime progresive. Sipas këtij modeli të ndërtimit të shoqërive civile, krijohet mandej edhe konstatimi logjik se me pranimin e vlerave demokratike, njëherit pranohen edhe vlerat e përbashkëta për paqë dhe kultura për paqe, sepse nuk do të ekzistojë arsyeja që njerëzit të jenë në konflikt njëri me tjetrin, për shkak dallimeve që kanë në veçoritë nacionale, fetare dhe përcaktimeve partiake apo politike.

Nëse pranohet si vlerë e përbashkët mirëqenja ekonomike, standardet demokratike dhe pranimi si vlerë e përbashkët paqa dhe stabiliteti, atëherë imponohet arsyja te qytetarët e Maqedonisë si kulturë nacionale, fetare, politike dhe se ardhmëria e tyre nacionale, fetare, ekonomike, politike dhe ardhmëria e shtetit, ndoshta asnjëherë nuk do të varet nga lufta apo forca dhe nga krijimi i aleancave të padëshiruara luftarake, dhe duke i shfrytëzuar ato, njëri kundër tjetrit.

Në këtë drejtim, edhe pse Dokumenti i Ohrit është nën nivelin e kërkesave të shqiptarëve, ka gjasa reale që të kuptohet dhe të pranohet edhe si vlerë e përbashkët shqiptaro-maqedonase. Nëse është ashtu, atëherë nuk ka edhe arsye të zvarritet implementimi i këtij dokumenti, nëse edhe më tej ekziston arsyeja e ekzistimit të Maqedonisë si shtet. Nga këta ndryshime që parashihen në Marrëveshjen kornizë, ndoshta edhe mund të krijohen rrethana të dëshirura që edhe Kushtetuta e re Maqedonisë të kuptohet dhe të pranohet si vlerë e përbashkët shqiptaro-maqedonase.

Etika kolektive e bazuar në autoktoninë e shqiptarëve dhe maqedonasve, duhet të jetë e bazuar në vlerat pozitive. Këta angazhime për gjetjen e vlerave të përbashkëta në mes maqedonasve dhe shqiptarëve me siguri se do të ndodhin apo edhe do të konkretizohen, atëherë kur fillojnë dy taboret, shqiptarë dhe maqedonas të kuptojnë drejtë, se ky shtet nuk mund të jetë stabil nëse nuk respektohen të drejtat dhe liritë e njeriut, nëse nuk ndërtohet shteti juridik dhe nëse elitat e tyre politike injorohen në mes veti, apo edhe nëse ekziston edhe injorim politik edhe në mbrenditë e tyre nacionale. Në këtë drejtim, edhe pse Marrëveshja e Ohrit është nën nivelin e kërkesave të shqiptarëve, me ndryshimet e parapara kushtetuese mund të krojohen rrethana të dëshirura, që edhe Kushtetuta e Maqedonisë, të kuptohet dhe të pranohet si vlerë e përbashkët shqiptaro-maqedonase. 217 217 Nazmi Maliqi, Gjurmë politike, faqe 182- 186, Grafoteks, Kumanovë, 2001


223

Literatura e shfrytëzuar

1.) Adnan dhe Kimete Agai, Fjalori shqip-maqedonisht, ”Meshari”, Shkup, 1996

2.) Brankert, G., Political Fredom, Rottlegde, Londër, 1991 3.) Vujçiq, V., Politiçka tolerancija, Defemi, Zagreb, 1995 4.) Brajanovski, B., Parlamentarizmot - modeli i iskustva, Shkup, 1994 5.) Vankovska-Cvetkovska, B., Vojskata i demokratijata, Shkup, 1995 6.) Vierucci, I., WEU: A Regional partner of the United Nations, Institut for

security studies, Paris, 1993 7.) Gaber, S., Politika i politi~kata nauka (elementi) Naça Kniga, Shkup 1975 8.) Georgievski, P., Socijalnoto poteklo na `ivotnata orientacija na

sredno{kolskata mladina, , Shkup 9.) Goati, V., Politiçka anatomija Jugoslovenskog društva, Naprijed, Zagreb,

1995 10.) Gocevski, Trajan, Odbranata na Makedonija, Studentski zbor, Shkup,

1992 11.) Gocevski, Trajan, Neutralna Makedonija, od vizija do stvarnost,

Makedonska riznica, Kumanovë, 1994 12.) Gocevski, Trajan, Politi~kiot i ekonomskiot sistem na

Makedonija, Prosveta, Kumanovë, 1994 13.) Gocevski, Trajan, Osnovite na odbranbeno-za{titniot sistem na Republika

Makedonija, Evropa 92, Koçane, 1995 14.) Gocevski, Trajan, Sovremeni tendencii vo odbranata, Makedonska

riznica, Kumanovë, 1997 15.) Griffiths, S. Tvan, Natiolanlism and Etnic Conflict; Threats to Europian

Security, 1993 16.) Gullikstand, E., Colective Security in Postg-Cold War Europe, 1994 17.) Dimishkovski, S., Osnovite na odbranbenata politika, Strategija i doktrina,

Shkup, 1996 18.) Dimishkovski, S., Vojna, vojska i politika, Globus, Shkup, 1995 19.) Dominik, Rozhe - Kladen Andre Porino, Tolerancija, Kultura na

mirot, NIP "Nova Makedonija, Shkup, 1997 20.) Drtkovski, G., Zatvoreno op{testvo, Cinon, Shkup, 1994 21.) Gjorgjeviq Jovan, Predgovor na knigata @an Mejno, Uvod u politi~ki

nauku, Beograd, 1961 22.) Enloje, S., Policija, vojska i etniciteti, Globus, Zagreb, 1990 23.) Georgieva L. Krijimi i paqes, Studio ADA, Shkup, 1999 24.) Javorović, d-r B.,Cvrtila, m-r V., Odbrambeno-zaštitno obrazovanje na

sveucilištima u svijetu, Defendologija, Zagreb, 1994 25.) Jankulovski, Z., Të drejtat e njeriut, Dokumente ndërkombëtare, Shkup,

1993

Nazmi Maliqi

224

26.) Ali Dida, Fillet e Sociologjisë, Univerziteti i Tetovës, Tetovë, 1997 27.) Kitanovski, L., Podelba na vlasta, Aniskop, Shkup, 1996 28.) Klimovski, Savo, Politi~ki sistem, Shkup, 1997 29.) Kolar, Z., Psiholo{ka osnova morala, Osnovi vojne psihologije, Beograd,

1997 30.) Krneta, L., Pedagogija, Nau~na kniga, Beograd, 1978 31.) Mitko Kotovçevski, Burime të kërcënimeve të paqes dhe sigurisë nacionale.

Qendra ballkanike e paqes, Shkup, 1999 32.) Linc, Juan - Stepan, Alferd, Problemite na demokratijata 33.) Lipset, S. M., Kushtet ekonomike për demokratizim, American Sociological

Review 34.) Macpherson, C. B., Politička teorija posjedničkog individualizma, Zagreb,

1981 35.) Martin, Redi, Zastita nacionalnih mawina u centralnoj i isto~noj Evropi,

Me|unarodna politika, Beograd, 1996 36.) Marcuse, H., Represivna tolerancija, J. Primorac, Beograd, 1989 37.) Mill, J.S., O slobodi 38.) . Mili}, V., Sociolo{ki metod, Nolit, Beograd, 1978 39.) 39. Milosavqevi} S., Istra`ivawa politi~kih pojava, Beograd,

1980 40.) Milosavqevi˚, S., Politi~ka akcija, Institut za politi~ke

studije FPN, Beograd, 1977 41.) Mojanovski, C., Socijalen i politi~ki profil na politi~kite

partii vo Makedonija, Goce Del~ev, Shkup, 1996 42.) Mounilian, Daniel Patrick, Etnicity in internacional Politics, Oxford

University Press, 1993 43.) Naj~evska, M., Pravna dr`ava, List, Shkup,1995 44.) Naj~evska, Mirjana, Udelot na pravnata komponenta vo

tretiraweto na materijata na etni~kite malcinstva vo Republika Makedonija

45.) Nacev, Zoran, Edukativni procesi vo odbranata, \ur|a, Shkup, 1995

46.) Neuman, Frank, Demokratska i autaritarna država, Naprijed, Zagreb, 1974 47.) Nikodinoski, B., Odbranbena regionalizacija na Republika

Makedonija, Prosvetno delo, Shkup, 1996 48.) Ortakovski, V., Me|unarodnata polo`ba na malcinstvata, Misla,

Shkup, 1996 49.) Papers, Chaillot, Wen: A regional partner of the united Nations, Institute for

security studies, Paris, 1994 50.) Perelman, H., Pravo, moral i filozofija, Beograd, 1993 51.) Peroviq, Latinka, Intervju, Puls, Shkup, 14.01,1994 52.) NATO Enlargement and Central Europe, National defense University,

Washington, 1996 53.) Fehmi Agani, Shoqëria civile, Toleranca dhe mirëkuptimi, Tema,

Prishtinë, 1997


225

54.) Pugh, M. C. (1992) Europien Security - Tovards 2000, Manchester University Press

55.) Ru`in, Nano, Evro idejata od utopija do realnost, Studentski zbor, Shkup, 1996

56.) Slavevski, Trajko, Makedonskata ekonomija vo tranzicija, Institut otvoreno op{testvo, Shkup, 1995

57.) Smiljko, Sokol, Načelo diobe ili organizacija vlasti, Zagreb, 1992 58.) Smit, D., (1993) Betwen Urgencies and Impossibilities: Nev Security

Architecture for Europe, Security Dialogue 59.) Spaseski, J. - Smiloski, P., Bezbednost i za{tita, Ohër, 1996 60.) Sholiq, M., Kako nastaje nau~no delo, Svetlost, Sarajevë, 1990 61.) Supek, Rudi, Ispitivawe javnog mnewa 62.) Tasi}, P., Kako je ubijena druga Jugoslavija, Kate, Shkup , 1993 63.) Tadakuze, Fukase - Shkariq, Svetomir, Mirot i ustavite, Balkanski centar za

mir, Shkup, 1997 64.) Tandler, G., Mendimi politik, Tiranë, 1993 65.) Ta{eva, Marija, Nacii, nacionalnost, nacionalizmi, Dijalog broj

1, Shkup 1992 66.) Vladimir Vujçiq, Kultura politike, Alinea, Zagreb 1993 67.) Thonnberry, Patrick, Minorities Rights, Human Rights and International

Law, Etnic and Racial Studies, 1980 68.) Francesko, V., Moderna politička misao, Školska knjiga, Zagreb, 1982 69.) Fridrih, S. J.: and this Gouverment, MC Graw- Hill, New York 70.) Halberstan, J., The paradox of tolerance, The Philosophical Forum, vol. 14,

1982/83 71.) [e{i}, B., Osnovi metodologije dru{tvenih nauka, Nau~na

kniga, Beograd,1988 72.) [kari}, S., Ustavno pravo, Shkup , 1991 73.) Balkanski centar za mir, Tolerancija i ~uvstvo za pripadnost,

Shkup, 1995 74.) Die Presse, Wien, 28.01.1998 75.) Domestic Dunamics of Change from Sonfrontation to Acommodation

Polices, 1973 76.) Internacional Conference on Peacebuilding (1986), Irland 77.) Nova Makedonija, Shkup, 7. 05.1992 78.) OSBE, Dokumentet themelore, Shkup, 1991 79.) OKB, Dokumentet themelore, Shkup, 1995 80.) Sociolo{ki terminolo{ki re~nik, MANU i Filozofski fakultet,

Shkup, 1996 81.) Suvremeni sustavi civilne odbrane, Zbornik Fakulteta za drustvene vede,

Ljubljanë, 1992 82.) UNDP: Human Development Report, 1995 83.) Central Europien Issues, NATO and Europien security, Bucharest, 1996 84.) North Atlantic Assambly, Defence and security committee, SFOR, A

Transatlantic Coalition for peace, Brissels, 1997

Nazmi Maliqi

226

85.) North Atlantic Assambly, Civilian Afairs Committee, 1997, Reports, Brussels

86.) North Atlantic Assambly, Report, “The transatlantik agenda and the New NATO “

87.) Nazmi Maliqi, Mbrotja dhe siguria kolektive, Punim seminarik, Fakultetit filozofik, Insituti i mbrojtjes,Shkup,1995

88.) Acevski, I., Op{testvoto i ~ovekot vo tranzicija, Ekspres, Shkup, 1995

89.) Juan Lindc dhe Alfred Stepan, në librin Probleme të demokracisë, tranzicionit dhe konsolidimit.

90.) Puls, Rruga e gjatë për në shoqërinë multikulturore. 16 dhjetor, 1994 91.) Puls, Intervju, Ivan Toshevski, Shkup, 12 nwntor, 1993 92.) Puls, Intervju, Latinka Peroviq, 14 janar, 1994, Shkup 93.) Mihajl Kunçik-Astrid Cupfel, Hyrje në shkencën e publicistikës dhe

komunikimit, Shkup,1998 94.) Nazmi Maliqi, Ndikimi i problemeve etnike dhe mbrojtja, Punim seminarik,

Studime posdiplomike, Fakulteti filozofik- Instituti i mbrojtjes, Shkup, 1996 95.) Raport nga këshillimi i ekspertëve të OSBE-së në lidhje me çështjet e

pakicave kombëtare, Zhenev, 1991 96.) Thombery Patrick, Minorites Rights. Human Rights and Internacional law,

Etnic and Racial studies, 1980 97.) Doracak i shkurtw i Konventës evropjane për të drejtat e njeriut. Këshilli i

Evropës 98.) Central European Issues, The transformation of the defense establishment,

means democratic control, civil-militari, relation, defense reform, Buchurest,1997

99.) North Atlatic Assembly, Economic Committee.Translantic Defence traide an SHANGING Markets, 1997 Report Brussels

100.) Segmentet kohore të mbrojtjes civile, Univerziteti i hapur. Buletin i fakultetit të shkencave shoqërore, Lubjanë 1992. 101.) Kis Ziltra Bashkëpunimi ekonomik. Komiteti Ekonomik, NATO - Paralmentarët, Barcelona, 1998 102.) Redi Zhrtin, Mbrojtja e pakicave kombëtare në Evropën Qendrore dhe Lindore, Politika ndërkombëtare, Beograd, nr.1045, 1996 103.) Smit,D. (1993) Bitwen Urgencies and Imposs ibilities. New Security Architecture for Europe. Security dialogue. 104.) Marko Konovole, Sigurimi në demokraci, Ros-Ros Seminar, Siguria në Evropën Juglindore, Ohër ,1998 105.) Konferenca e përhershme e organeve vendore dhe rajonale të pushtetit në Evrop, Evropa, 1992, 2000. 106.) Gullikstad. E (1994) Colective Security Post- Cold War Europe, Hupi Report


227

107.) Chaliot Papers, WEN. A regional partner of the united nations Institut for Security Studies, Paris, 1994 108.) Violeta Petrovska, Beshka, Konfliktet, Fakulteti Filozofik, Shkup,1995 109.) Lidija Georgieva, Mekanizmat për mbajtjen e paqes dhe sigurisë, Univerziteti “Shën Kirili dhe Metodij”, Fakulteti filozofik, Shkup, 1997 110.) Pande Lazarevski, Politika i strategija, List, Shkup, 1995 111.) Mirjana Naçevska, Shteti Juridik, List, Shkup, 1995 112.) NATO Enlargement And Central Europe, Vashington, 1996 113.) Gani Bobi, Pardoksi kulturor, Dugagjini, Pejë, 1997 114.) Shoqata shqiptare e Atlantikut, Të kontribuojmë për një paqe të qëndrueshme në Balkan, Tiranë, 1997

toleranca alb

Documents