iiTomunga Hel Heueu Ngana

Genesis and the New Testament in the Lote Language of PapuaNew Guinea

Buk Stat na Nupela Testamen long tokples Lote long Niuginicopyright © 2009, 2019 Wycliffe Bible Translators, Inc.Language: LoteTranslation by: Wycliffe Bible TranslatorsThis translation is made available to you under the terms of the Creative Commons Attribution-Noncommercial-No Derivatives license 4.0.You may share and redistribute this Bible translation or extracts from it in any format, provided that:

You include the above copyright and source information.You do not sell this work for a profit.You do not change any of the words or punctuation of the Scriptures.

Pictures included with Scriptures and other documents on this site are licensed just for use with thoseScriptures and documents. For other uses, please contact the respective copyright owners.2013-02-07PDF generated using Haiola and XeLaTeX on 15 Aug 2021 from source files dated 15 Aug 202189f57add-4ab2-5e6d-af7e-7ec7955d8f95

Contents

Mateus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1Mak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60Lukas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92Ioanes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151Ume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194Rom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2531 Korin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2822 Korin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307Kalasia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323Epeses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332Pilipai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341Kolosi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3471 Tesalonika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3532 Tesalonika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3591 Timoti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3622 Timoti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370Titus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376Pilemon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380Hipru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382Ieims . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4031 Petrus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4102 Petrus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4181 Ioanes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4232 Ioanes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4293 Ioanes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430Iut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431Hemallaha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434

iii

Mateus 1:1 1 Mateus 1:23

Helenga Urana TotoNgana NengeMateus

Iesus Na Tete Mur(Luk 3:23-38)

1 Nananga nenge te nana urumeIesus Kristus na tete mur iange Iesusha nga mata nenge Teuit pe Teuitnette Apraham.

2 Iok, Isak temene Aprahampe Iakop temene Isak.Pe Iuta iri ul titinamur temeria Iakop.3 Iok, Peres iri nai tina Sara temeria

Iuta pe taria he Tamar.Pe Hesron temene Perespe Rem temene Hesron.4 Iok, Aminatap temene Rempe Nason temene Aminatap.Pe Salmon temene Nason.5 Pe Poas temene Salmon pe tana he

Rahap.Iok, Opet temene Poas pe tana he Rut.Pe Iese temene Opet.6 Pe Naungaala ana non soke ne Teuit

temene Iese.Iok, Solomon temene laka ne Teuit

pe tana laka ne Uraia nehei.7PeRehopoam temene lakanonpalau

Solomonpe Apisa temene laka Rehopoam.Iok, Asa temene laka Apisa.8 Pe Iehosapat temene ne Asape Iehoram temene ne Iehosapat.Pe Usae temene ne Iehoram.9 Iok, Iotam temene ne Usaepe Ahas temene ne Iotam.Pe Hesakie temene ne Ahas.10 Pe Manase temene ne Hesakiepe Amon temene ne Manase.Pe Iosae temene ne Amon.11 Iok, Ekonia pe titinamur temeria ne

Iosae nga etue nenge Papilonmur te hekou sue Israel murpe te ua ia iri langa kileng ngePapilon.

12 Iok, tetu nga ich Papilon nem lope Siltiel temene Ekoniape Serupapel temene Siltiel.

13 Iok laol, Apiut temene ne Serupapelpe Eliakim temene ne Apiut.Pe Asor temene ne Eliakim.14 pe Satok temene ne Asorpe Akim temene ne Satokpe Eliut temene ne Akim.15 Iok, Eliesa temene ne Eliutpe Matan temene ne Eliesape Iakop temene ne Matan.16 Iok ol, Iosep temene ne Iakop pe ne-

hei he Maria. Pe he Maria hoeIesus. Iesus nenge te hetue Ike Kristus.

17 Ke Iesus na tete mur ana lalairi analoch pe henel talun nge Apra-ham ke lange Teuit. Iok, analochpe henel mule talun nge Teuit kelanga etue nenge tela nga ich lomonangana nenge Papilon. Iok, analoch pehenelmulenga etueneuke langa etuenenge Iesus tana hoe i ia.

Te Hoe Iesus Kristus(Luk 2:1-7)

18 Iesus Kristus tana hoho ngana ialohot ke pomai koi. Tana he Maria teteke lape lei nge ne Iosep. Pe iri nai telei hel ero kura pe hei neu sana ngaOpepengpeng lo. 19 Pe Iosep letenatuanin ke teke lape hile mule hei neupe teke poia ke nek mana iange i nonurana ngana ia pe lemene ero ngehemeia he Maria nga hulua mataria.

20 Iok laol, letena tuanin hote kehet pe Non Soke na angkelo e la pehele lange i nga opene ke teke, “Iosep!Iong lemte palaungana laka ne Teuit.O matau ero. O mene he Maria kelanga lem pele ke lem hei ia iange heinem sana nga Opepengpeng. 21 I lapehoe tuna tamane ngana e pe o hetuekol suna nem ke ene Iesus. Iange ilape mene mule nena hana mur ngareria poinga poreke ngana mur.”

22 Ure lochloch ngana nei lohot kepete tote ure nemur nenge Non Sokehele hote nga hetatalonga hanna lonenge hele ke teke, 23 “Heimalolong enge maluluch nge non e ero kura lapesana. Pe lape hoe tuna tamane ngana

1:1: Gen 22:18; 1Ch 17:11 1:3: Gen 38:29-30; Rut 4:18-22 1:5: Rut 4:13-17 1:6: 2Sa 12:241:11: 2Ki 22–24; 2Ch 36:10; Jer 27:20 1:12: Ezr 3:2 1:18: Luk 1:27, 35 1:21: Luk 1:31; 2:211:23: Isa 7:14

Mateus 1:24 2 Mateus 2:16e pe lape te hetue i ke ene Imanuel.”Pe ene nem luna pomai, “NeHalang tululuch nge ita.”

24 Iok laol, Iosep memete hakape poia ure nenge NeHalang nenaangkelo heleia lange i. Pomalammene heMaria langa na pele ke neheiia. 25 Pe iri nai tema luluch hel ero kela he Maria hoe tuna tamane ngananeu. Pe Iosep heto sapele ke eneIesus.

2Hana Papalauna Hel Tela Ke Te Heto

Heke Iesus1 Iok, Iesus ha nge Petlehem nga

kileng nenge Iutea nga etue nenge neHerot i naungaala ana non soke ngakileng neu. Iesus ha ke ulo pe hanapapalauna hel te lohaka nga kilengilina hele nenga chaia haka ngana petela nge Ierusalem. 2 Pe te ontei ke teteke, “Mo teke mo nau nge kol sunenenge tana hoe i pe te teke Iuta muraria naungaala ana non soke ia. Ananon ngai? Motu nga lemem kilengpe mo esia ana itoch nge tualeme ngachaia haka ngana. Ke ngana koi moatke mo teke mo heto heke i.”

3 Pe naungaala ana non sokeHerot pe hulua lochloch ngana ngeIerusalem te longe ure nei pe leteriatuanin rara ia ke halang. 4 Ol pe neHerot iu sapele tunginga ana hanamur aria papalauna mur pe hotongaana hetoronga mur pe ontei hote irike teke, “Kristus nem lape tana hoe ilangai?” Pe iri te tuacholia, 5 “NgePetlehem nga kileng nenge Iutea.Iange hetatalonga e has ngana heleke teke,6 “ ‘Petlehem iong otu nga ich nenge

Iutea.Pe pingam iuiu ol

iange Naungaala ana Non e lape lohotnge iong

ke nauele lek hana mur nge Is-rael.’ ”

7 Ol pe ne Herot iu kome hana pa-palauna nemur pe ontei hote iri nga

etue tei toto nenge itoch neu lohotia. 8 Ke het pe kulosia iri ke tela ngePetlehem pe hele lange iri ke teke,“Ala pe a tango rara hote kol sunenem ke nek toto. A tango rere i ke ahottaua i pe a hele at nge iau. Ke iaupule ela ke e heto heke i.”

9 Te longe Herot na helenga ke hetpe te i sapele. Pe te i ke te nanasmeneitoch nenge te esia neu. Te nanasialala ke la itoch neu mes pengpengnga kileng unne nenge mamau neumaia. 10 Te esia itoch neu pe te iechtoto. 11 Iok, te i teu langa pele neuletena pe te esia kol sune nem iri naitana he Maria. Pe te tualou sio totonga matana pe te heto heke i. Kehet pe te mene hote reria tungingamur nenge ururia haka toto pe tetunge lange i. Tunginga mur nengepomanga (machmach) umchalemlemngana nenge uruna haka toto pe ureinangana ehech ngana pe ure paisngana nenge inangana ehech. 12 Peoperia ke Non Soke teke telamule ngeHerot ero pomalam te i nga kue e ngealtoto ke tela mule nga reria kileng.

Te Ua Ke Tela Nge Ekipto13 Iok, hana papalauna nemur tela

ol pe Iosep ma opene ia Non Soke naangkelo e nge hele lange i ke teke, “Olohaka nga kileng nei pe o mene kolsune nem iri nai tana pe a ua ke alange Ekipto. Ala ke atu nga lamau peo longo ala mana nge e hele la mulenge iong. Iange Herot lape tango rerekol sune nem ke teke hunune.”

14 Ol pe Iosep lohaka pe mene ma-mau neu iri nai tana pe te ua sapelenga miliko ke tela nge Ekipto. 15 Tetunge Ekipto ke la ne Herot mete. Penem pule pete tote Non Soke na he-lenga nenge heleia lange hetatalongamur nenge hele ke teke, “E iu hote tuknga kileng nenge Ekipto.”

Herot Hun Lapue Aina KinkinoNgana Nenge Iri Tatamanna

16PeneHerot letena inin toto iangeeteia ke hana papalauna mol nem te

1:25: Luk 2:21 2:2: Num 24:17 2:6: Mic 5:2; Ioa 7:42 2:11: Psa 72:10-15; Isa 60:6 2:15:Hos 11:1

Mateus 2:17 3 Mateus 3:10channangaia i lo. Pomalam tung hotehelenga kerkereng ngana ke teke tehune aina tatamanna kinkino nganalochloch nge Petlehem pe nga kilengmur nenge tetu rochroi nge Petlehempule. Pe teke te hune iri nenge ariahesinga nai ke langa penpene nganamur lochloch. Pe poia poinga neuiange ontei hote hana papalauna molneu pe te hele lange i lo nga etuenenge te esia itoch neu. 17 Pe poinganei lohot ke pete tote ure nenge het-atalonga Ieremaia heleia lo. Nengehele ke teke:18 “Te longe tanginga pe utunga lolo

nge Rama.Mele kou hepehoihoihoi. He

Resel laka tangtang ia tutunamur.

Iange tutunamur kouhana te hune irike ulolo.

Pe lemene ero nge te hemaluchei.”

Tela Mule Nge Nasaret19 Iok, ne Herot mete ke ulo pe Non

Soke na angkelo lohot mule nge Iosepnga ma opene ngana nge Ekipto. Pehele lange i 20 ke teke, “O lohaka peo mene kol sune nem iri nai tana pea la mule nga ich nenge Israel iangeiri nenge te teke te hunune kol sunenem ngaria kou te mete lochloch lo.”21 Pomalam Iosep lohaka pe mene kolsune nem iri nai tana pe telamule ngeIsrael.

22 Pe Iosep matau nena nge la muleiange longe nge te teke ne Akelosmene mule temene munna ke i nonpalau pe nauele mule kileng nengeIutea. Ol pe ma opene mule pe tehele lange i ke lange Kalelea 23 pe latetu nga kileng nenge Nasaret. Po-malam NeHalang na helenga nengehetatalonga mur te hele hote lohotke manmanna. Nenge hele ke teke,“Lape te hetue I ke nena nge Nasaret.”

3Ioanes Nenge Henunun Nena Henge-

toro(Mak 1:1-8; Luk 3:1-18; Ioa 1:19-28)

1 Iok, nga etue nemur Ioanes nengehenunun la ke haliuliu nga ich sanalomona nenge Iutea 2ke teke, “A hulialetemo nga lemo poinga mur iangeNeHalang nena naualanga pe nekingaheroi lo.” 3 Ioanes nenge henununlaka nenge hetatalonga Isaias heleiake teke,“Non e kou haliuliu nga ich sana

lomona ke teke,‘A tatalo ele Non Soke na kue pe

a poia ke pengpeng toto.’ ”4 Pe Ioanes na hengeron te ume ia

nga kamel pulpulna pe ana tal nengaluana te ume hote nga huros muruliria. Pe ana ngaunga laka sis pemisou eina. 5Pe hulua lochloch nganange Ierusalem pe nge Iutea pe ngakileng lochloch ngana nga ech Ior-tan te longe i pe te eukirau ke telalochloch nge i. 6 Pe te hulia leteria pete hele hote reia poinga poreke nganamur pe Ioanes henun sapele iri ngaech nge Iortan.

7 Pe Paresio mur pe Satiusi murtela pule nga kileng nenge Ioanes he-nunun hehei pe hana ia. Ol pe Ioanesesia iri pe hele lange iri ke teke, “Ilimoalete nemur itei toto nenge hematauaimo ke a ua nga NeHalang letena ininngana nenge atat mam? 8 A poia utehel ke henonou hote imo nge a hulialetemo lo. 9 Eh! Imo a teke Aprahamna tete mur imo ke lape NeHalangrenge imo ae? Ero toto laka! Ehele lange imo pengpeng NeHalangnakuna nge mene um nemur pe poiairi ke te lohot ke Apraham na tetemur ia iri! 10 Pe e hele lange imopengpeng, ila kou ma nga ae hunalo pe lape te ris heke ae mur ngaularia. Ae nemur nenge te hei penganangaria urana ero lape te tele sueiri pe tesau heke iri langa oan.

2:18: Gen 35:19; Jer 31:15 2:23: Isa 11:1; 53:2; Luk 2:39; Ioa 1:45 3:2: Mat 4:17; Mak 1:153:3: Isa 40:3 3:4: 2Ki 1:8 3:7: Mat 12:34; 23:33 3:9: Ioa 8:33, 39; Rom 4:12 3:10: Mat

7:19; Luk 13:6-9 3:11: Ioa 1:26-27, 33; Ume 1:5

Mateus 3:11 4 Mateus 4:1011 “Iau e henun mene imo nga ech.

Pe poinga nem henonou hote ke ahulmule letemo nga lemo poinga porekengana mur lo. Pe I nenge nanasia iaulape henune imo nga Opepengpengpe nga oan. Ana Non I palaunganatoto nge iau. Pe iau e urana eropule nge e mene apena ana ae ulina.12 Pe I rahite nena sulinga lo nengelape sulhote uit nganngana mur ngakina. Pe uit nganngana nemur lapetakiraua iri ke nek nga ana pele. Peuit kina nemur lape chacharuch hekeiri langa oan nenge remen ngana tuke kokoes mana.”

Ioanes Henune Iesus(Mak 1:9-11; Luk 3:21-22)

13 Iok, Iesus lange Kalelea pe i kelanga ech nenge Iortan ke teke I pulemene henuninga nge Ioanes. 14 PeIoanes teke hulia Iesus letena poma-lam hele ke teke, “Iau toinge e menehenuninga laka nge iong. Pe nganaiam o teke e henun mule iong mam!Pomerei mai?”

15 Pe Iesus hele, “O henune iauol. I urana nge e mene henuningange iong pomalam lape ure lochlochngana nenge NeHalang heleia lohotke pengpeng.” Ol pe Ioanes longala kehenun sapele Iesus.

16 Iok, Iesus mene henuninga kehet pe lohaka sapele. Pe nga etueneupengpeng tapa sanaulala pe Iesusesia NeHalang opene nge nakunamanga ngie chaulum nge sio at ke tohaka mana nge I. 17 Pe helenga e ngesio at nga tapa hele ke teke, “Nengenei Iau tuk toto nenge lemek tau totepe e iech toto nge i.”

4Non Poreke Ngana Olleke Iesus(Mak 1:12-13; Luk 4:1-13)

1Ke het Opepengpeng poia Iesus kei sapele ke langa ich sana lomona eke la non poreke ngana olleke i. 2 PeIesus mete ana toto lo iange ngau ero

ke sinanga koana iri ana non kina nai(40) pemiliko iri ana non kina nai (40)lo. 3 Pe non poreke ngana la pe ollekei ke teke, “Nenge teke iong NeHalangtuna o hele langa um nemur ke tehulke iri ngaunga.” 4 Pe Iesus tuacho-lia pe hele, “NeHalang nena helenganenge tehas sue ke ulolo, hele ke teke,‘Non e tu ke maulul nga ngaungamana ero. Nenge teke mele rahitlochloche helenga mur nenge lohotnga NeHalang hanna pengpeng melenem lape tu ke maulul.’ ”

5 Ol pe non poreke ngana neumene sapele Iesus ke langa tuele tanapalaungana nge Ierusalem. Pe meneheke i langaNeHalangnapele palaun-gana ona nga lut toto. 6 Ol pe helelange Iesus ke teke, “Nenge teke IongNeHalang tuna toto o tamu hot ngalamai ke osio langa ich. Iange NeHa-lang nena helenga nenge tehas sue keulolo, hele ke teke,“ ‘NeHalang lape heleia iong lange

nena angkelo murke te rahit heke mene iong nga

peria.Pe lape otut hule apem nga um ero.’ ”

7 Ol pe Iesus tuachol mule lange ike teke, “NeHalang nena helengamurnenge tehas sue ke ulolo, hele puleke pomai, ‘O olleke am Soke NeHalangero toto.’ ”

8Ol pe non poreke ngana neumeneheke Iesus langa hengene e nge hakalanga lut toto pe henonoua I langakileng lochloch ngana nga ich pe reiakerkerenga mur. 9 Pe hele lange Iesuske teke, “Nenge teke o tualou siope o heto heke iau lape e tunge urelochloch ngana nemur lange iong.”

10Pe Iesus tuacholia lange i ke teke,“Iong Satan! O ua toto nge iau. NeHa-lang nena helenga mur nenge tehassue ke ulolo, hele ke teke, ‘O heto hekeam Soke NeHalang pe o ume manange i.’ ”

3:16: Ioa 1:32 3:17: Psa 2:7; Isa 42:1; Mat 12:18; 17:5; Luk 9:35 4:1: Hip 2:18; 4:15 4:2: Exo34:28 4:4: Deu 8:3 4:6: Psa 91:11-12 4:7: Deu 6:16 4:10: Deu 6:13

Mateus 4:11 5 Mateus 5:311Ol pe non poreke ngana neu ua ke

la ol pe angkelo mur teat ke te halauaIesus.

Iesus Talune Ana Ume Nge Kalelea(Mak 1:14-15; Luk 4:14-15)

12 Iok, nga etue nenge Iesus longeIoanes pingana nge tu nga tuele aungana, lohaka pe la sapele nge Kale-lea. 13 Iesus hile kileng nge Nasaret pela ke tu nge Kapernam. Pe kileng nemtunga ech hetaliliu ngana palaungananenge Kalelea ilina. Nga ich nengamata nenge Sepulun iri nai Naptali.14 Pe Iesus poingana nem lohot kepete tote ure nenge hetatalonga Isa-ias heleia lo. Ke hetatalonga Isaiashele ke teke,15 “Ich Sepulun pe Ich Naptali nga kue

tananenge langa ech hetaliuliu

ngana palaungananenge Kalelea pe nga ech Iortan ilina

helekileng Kalelea nenge hana

lomonmona ngana mur tetuia.

16 Nga lamau hehei pe hana nengetetu nga kileng au ngana

lape te esia lemengepalaungana.Pe iri nenge metenga ana mulil ma

hite irilemenge nem tualeme hatalia iri

pule.”17 Iesus talun ke hetoro nga etue

neu pengpeng pe haliu ke teke, “Ahulia lemo poinga poreke ngana muriange NeHalang nena naualanga penekinga heroi lo.”

Iesus Talun Ke Iua Nena Hana Mur(Mak 1:16-20; Luk 5:1-11)

18 Iok, Iesus i olole nga ech ilinange Kalelea pe esia hana nai. Hananai neu titiria hel. Ngana laka Simonnenge te hetue ke Petrus iri nai tinaAntreas. Iri nai te hesisio hoat ngaruach sana iange iri hana nenge teholole ruo. 19 Pe hele lange iri nai, “Ai at ke a nanasia iau pe e poia imo ke

aole hana pule!” 20 Ueiuei mana irinai te hile sue aria hoat pe tela ke tenanasia Iesus. 21 Iok, tei ole nga lamauke telala pe Iesus esia hana nai pule.Iri nai titiria hel pule. Elle ene Ieimspe elle ene Ioanes. Pe iri ne Sepetitutuna mur ia iri. Iri nai te manmananga aka e pule luluch nge temeriaSepeti ke te palalala aria hoat. Iesusiua iri nai 22pe ueiueimana te hile suetemeria luluch nga aria hoat pe telake te nanasia Iesus.

Iesus Hetottoro Pe Hemasmas(Luk 6:17-19)

23 Iok, Iesus i ke langa kilenglochloch ngana nge Kalelea kehetottoro nga pele hetoronga mur.Pe haliu hote helenga urana ngananga NeHalang nena naualanga penekinga. Pe pule hemasmasia heheipe hana nga aria haleles mur. 24 Olpe Iesus pingana song ke te longenga kileng lochloch ngana nge Siria.Pomalam te mene iri nenge ariahaleles kuenkuena ke te laia iri nge I.Iri nenge te amneia inin palaunganape iri nenge uneinei tetu nge iri pe irinenge singiria loiloiloi pe iri nengesingiria metmete pe te laia iri ngeIesus ke hemasmule iri. 25Ol pe hulualochloch ngana nga kileng nengeKalelea pe Tekapolis pe Ierusalem peIutea pe nga kileng nenge tu nga echIortan ilina hele te nanasia Iesus.

5Iesus Hetore Hehei Pe Hana

1 Iok, Iesus esia hulua nemur pe ihaka ke la are nga sasana ilina. Ol penena hanamur tela nge I 2pe talun kehetoro sapele iri. Pe hele,

Iechinga Nenge Manmanna(Luk 6:20-23)

3 “Iri nenge te eteia ke reria ute e erototo nga NeHalang matana teiech toto

iange lape tetu teu langa Ne-Halang nena naualanga penekinga.

4:12: Mat 14:3; Mak 6:17; Luk 3:19-20 4:15: Isa 9:1-2 4:17: Mat 3:2; 19:27 4:23: Mat 9:35;Mak 1:39; Ume 10:38 4:24: Mak 6:55 4:25: Mak 3:7-8 5:3: Isa 57:15 5:4: Isa 61:2-3;Hem 7:17

Mateus 5:4 6 Mateus 5:204 Iri nenge te tangtang heueu nei te

iech toto oliange lape NeHalang hemaluch

mule leteria.5Pe iri nenge tetal sio totote iri te iech

toto oliange lape NeHalang tunge ich

lochloch lange iri.6 Iri nenge muteria tau tote NeHalang

lemene nganake pomanga muteria taua

ngaunga pe ech te iech totool.

Iange NeHalang lape poia iri kesaria huna.

7 Pe iri nenge leteria porekreke iapekngaria mur te iech toto ol

iange lape NeHalang letenaporekeia iri pule.

8 Pe iri nenge leteria lemlem te iechtoto pule

iange lape te esia NeHalang.9 Pe pule iri nenge te hemetmete

palinga hel pe hunelinga teiech toto

iange lape te hetue iri ke NeHa-lang tutuna mur ia iri.

10 Pe iri nenge te nanas ia poinga ngepengpeng

pe mele hel te poi poreke iri teiech toto

iange lape teteu la pule ngaNeHalang nena naualanga penekinga.

11 “Pe imo nge a nanas ia iau pete hele poreke imo pe te tunge amomelmelenga pe te channanga ia heheipe hana nga helenga poreke nganamur ke te heporeke imo 12 letemo siope a iech toto iange urumo palaun-gana kou kulele imo nga lut nga tapa.Pe poinga nenge te poia lange imonem te poi tele lange hetatalongamur nenge tetu tala nge imo.”

Mesmes Pe Lemenge(Mak 9:50; Luk 14:34-35)

13 “Imo a pomanga mesmes ngehehei pe hana nga ich nei. Pe nenge

teke mesmes nem lemene ngana hetlape ta poia ke mesmes mule kepomere? Lape ana ume ero ol. Poma-lam lape ta saua pe ta hepapar hite kelasus.

14 “Pe imo a pomanga lemengenenge tualeme hatalia ich nei.Nenge teke te ume heke tuele tanapalaungana e nga sasana, kileng nemtalkome ero toto. 15 Mele pele tongelemenge pe hekom ite nga kaliu e ero.I lape heon heke nga ana heoningake tualeme hatal ia iri lochloch ngananenga pele letena. 16 Ke pomalammana imo a tualeme pule ke hehei pehana te esia imo. Pe lape te esia lemopoinga urana ngana mur pe te hetoheke Tememo nga lut nga Tapa.

Hemallaha Nga Nenga Hotonga17 “E at ngak nei e at ke e sisparai

ia Moses nena hotonga mur pe het-atalonga mur te hetoro ngaria murero. E at ngak pete tote iri. 18 E helepengpeng lange imo! Tapa pe ich neilape te het. Pe hasinga elle munnakinkino ngana nemur unne lape erueero toto. Hotonga nemur lape tetu kete rorol lochloch ke la het nga etuenenge helenga nemur ngananganalohot ke manmanna. 19 Nenge tekemele longo ole taua helenga nengehotonga sune e hele ia pe hetoremelehel pule ke te longo ole, mele nempingana lape iuiu ero toto nga Ne-Halang nena naualanga pe nekinganenga tapa. Pe mele nenge nanas tautote hotonga nemur pe hetottore lalangemele hel, mele nem lape ene songke palaungana toto nga naualangape nekinga nenga tapa. 20 E helelange imo, nenge teke a nanas taupengpeng ia NeHalang lemene nganaero pe lemo poinga urana ngana ris-tote poinga urana ngana nenge Pare-sio mur pe hotonga ana hengetoromur ero lape ateu langa naualanga penekinga nenga tapa ero toto.

5:5: Psa 37:11 5:6: Isa 55:1-2 5:10: 1Pi 3:14 5:11: 1Pi 4:14 5:12: 2Ch 36:16; Ume 7:525:14: Ioa 8:12; 9:5 5:15: Mak 4:21; Luk 8:16; 11:33 5:16: Epe 5:8-9; 1Pi 2:12 5:17: Rom

3:31 5:18: Luk 16:17; 21:33 5:19: Iei 2:10

Mateus 5:21 7 Mateus 5:34Hetoronga Nenge Leteinin Ana

21 “A longe lo nge nike te helelange hehei pe hana ke te teke, ‘Ohune mele ero toto. Pe nenge tekemele hune mele lape tenau teu langapoinga nenge mele nem poia ke nektoto.’ 22Pe ehele pengpeng lange imo.Mele nenge letena inin tau mule tinae, mele nem lape tenau teu lange i kenek toto pule. Pe nenge teke o heleporeke tim e, lape hana papalaunatenau teu lange iong pule nga lempoinga nem. Pe nenge teke o heleia mele ke ana hauaua, o nekia iongiange lape osio langa oan nginginangana.

23 “Pomalam nenge teke o lala ialem tunginga nenge lala nga NeHa-lang nena hatanga pe letem metenetim e nge poia poinga e lange iong24 otal sue lem tunginga mur ngahatanga ilina mukam. Pe ola ngeneingamnemke imonai a sisa perimomukam. Kehet pe oatmule ke o tungelem tunginga lange NeHalang ol.

25 “Pe nenge teke lem ngarang emene iong ke la ames nga hana nengete longlongo helenga mataria, a iolole nga kue kura pe a hepeng hotenike. Ke a sisa perimo pe a nauelmuleke nek. Pe nenge teke ero lape lemngarang nem tunge iong langa hananemur peria pe hana nemur lape tetunge iong lange non papal hussu e ketamal teua iong langa tuele au ngana.26 Pe e hele ke manmanna toto langeiong lape o lohot ero toto ke la het ngaetue nenge o saua umtutuna lochlochnenge te teke o saua.

Salaunga Ana Poinga27 “Iok a longo, nge nike te teke,

‘Oma luluch nge none nehei ero.’ 28 Ehele lange imo, mele nenge esia heiepe memelei ia pe letena tuanin manake tekema luluch nge i nga letena ngeteu, poia poinga poreke ngana nemkehet lo. 29Ke nenge teke matam nenga

pen tamalmal poia iong ke o losio ngapoinga poreke ngana o sulhote ke la-sus. Pomalam singim unne elle manalape lasus ol. Pe nenge teke ero lapete sausue iong pe singim lochloch kelanga oan ngingina ngana. 30 Iok,nenge teke perim nenga pen tamal-mal poia iong ke o losio nga poingaporeke ngana o chato hote pe o sauake lasus. Urana toto nge o hile hotesingim unne ke lasus. Pe nenge tekeero lape tesau sue singim lochloch kelanga oan ngingina ngana.

Hilenga Hel Nga Leinga(Mat 19:9; Mak 10:11-12; Luk 16:18)

31 “Iok, te heleia pule ke te teke,‘Nenge teke none lemene ke hile ne-hei non nem tung tele helenga totoe nga alalaha ke lange nehei. Iangealalaha nem hele tote iri nai arialeinga nge lape het.’ 32Pe e hele langeimo pengpeng mele nenge hile neheilape poia hei nem ke la pingana hotamule nge none. Pe hei neu poi kemauiange ure huna nge iong non nenge ohile i nem. Ke iong non nem o eteiake iong sipom o heporeke amo leinga.Ure huna nenge o teke o hile lem heingana koi nei; Nenge teke lem hei maluluch nge none ke pingaria hota ohile sapele i. Pe non nenge lei hekemule hei nem lape amneia ke poreketoto iange nanas ia hotonga nengaleinga ero.

Ta Hekerkereng Ia Helenga E NgaNeHalang Ene Ero

33 “Iok, pule a longe lo nga helenganenge te heleia lange ratete mur ngenike. Te teke, ‘Nenge teke o hele kemanmanna lange NeHalang ke o poiaute e, o poia ure nem ke lohot kepomanga o hele ngam pe o pallakaero iange Non Soke esia iong ke ulolo.’34 Pe e hele lange imo pengpeng, oteke o hele, o hetue kileng nga lut ngatapa ke hekerkereng ia lem helenga

5:21: Exo 20:13; Deu 5:17 5:22: 1Io 3:15 5:23: Mak 11:25 5:27: Exo 20:14; Deu 5:185:29: Mat 18:9; Mak 9:47 5:30: Mat 18:8; Mak 9:43 5:31: Deu 24:1-4; Mak 10:4 5:32: 1Ko

7:10-11 5:33: Lev 19:12; Num 30:2; Deu 23:21 5:34: Isa 66:1; Mat 23:22; Iei 5:12 5:35: Psa48:2; Isa 66:1

Mateus 5:35 8 Mateus 6:4

ero iange NeHalang na arenga ngeheo ngana toto tu nga lut nga Tapa.35 Pe pule o hele pe o hetue ich kehekerkereng ia lem helenga ero iangeich nei NeHalang nena ure nge alahote ke apena ma haka ia. Pe pule ohele pe o hetue kileng nge Ierusalemke hekerkereng ia lem helenga eroiange Non Soke nenge i naungaalaana non soke toto laka na kileng nem.36 Pe pule o hele ke manmanna totonga palpalum ero iange o purpur erototo nge o hulia palpalum ina elle kehussu pemuna. 37Ohele ke pengpengmana. O hele ke ‘Oe’ ma o hele ke‘Ero’. Iange helenga nemur nengeotal teu luluche langa lem helenganenge ‘oe’ pe ‘ero’ nem non porekengana laka tunge lange iong ol.

O Tuachol Mule Lange Mele Ero(Luk 6:29-30)

38 “Pe pule a longe lo nenge te teke,‘Nenge teke mele pal ele matam iongo pal ele matana pule. Pe nenge tekemele pal hoa ngingim iong o pal hoangingina pule.’ 39Pe e hele lange iongpengpeng o tuachol mule lange melenenge poi poreke iong ero. Nengeteke mele tepele sose iong o huliaiong ke tepele iong nga ele pule. 40 Penenge teke mele hemes teua ionglanga tuele nenge te longlongo he-lenga ia pe teke mene lem hengeronnenge teu ana o tunge lem hengeronnenge ot ana lange i pule. 41Pe nengetekemele echia iong ke o puotaua i kesase pol o puotaua i ke sase toto. 42Penenge teke mele onteia iong nga uteo tunge lange i. Pe pule nenge tekemele lemene ke hanok ia ute nge iong,o tunge ure nem lange i pule.

Lememo Taua Iri Nenge Tepoi PorekeImo

(Luk 6:27-28, 32-36)43 “Pe pule a longe lo nenge te

teke, ‘Lememo tau mene neingamomur pe apoi poreke lemo ngarang

mur.’ 44 Pe heueu nei e hele peng-peng lange iong. Lemem taua lemngarang mur. Pe iri nenge te tungeamo melmelenga o hetalaulau ariange NeHalang ke halaua iri. 45Nengeteke apoi ke mai Tememo nga lutnga tapa tutuna mur toto imo. Isipona poia chaia matana ke hakake tua hatal ia hana uranrana nganamur pe nge hana porekreke nganamur pule. Pe poia pitte ke sio ngehana nenge te nanas ia poinga ngepengpeng pe nge hana nenge te popoipoinga porekreke ngana mur pule.46Nenge teke lemem tauamele nengelemene taua iong lape o mene urumunne ero toto. Hana nenge te lololochumtutuna te popoi ke pomalam pule.47 Pe nenge teke o apala hot meneneingammur utar nge urana toto ngeo poia? Hana nenge te eteiaNeHalangero iri te poi ke urana toto lala ngepekngaria mur. 48 Ke imo lochlocha hepengpeng ia imo pe a poia ureke lohot ke pengpeng ke pomangeTememo nga lut nga tapa I non ngepengpeng toto.

6Poinga Nenge Ta Halaulaua Iri

Nenge Reria Ure Ero1 “Iok, letemo matana ke nek toto.

Nenge teke a poia poinga urananganamur a poia pe a hemallaha hote kehulua te esia ero. Iange nenge tekeo hemallaha hote lape o mene urumunnengeTememnga lut nga tapa ero.

2 “Ke nenge teke o tung ure langemele hel nenge reria ero o iua anangalum paena ero. Iange hana nengearia hengetau nachnai te popoi kepomalam. Te popoia poinga nemnga pele hetoronga mur pe nga kuematana mur ke te teke hehei pe hanate heto hekeke iri. Pe e hele lange imopengpeng iri te mene ururia mur kehet lo. 3 Ke nenge teke a tung langemele hel nenge reria ure ero 4 apoikome tote ke perimo nenge hoihoi

5:38: Exo 21:24; Lev 24:20; Deu 19:21 5:43: Lev 19:18 5:44: Exo 23:4-5; Luk 23:34; Ume 7:60;Rom 12:14, 20 5:48: Lev 19:2; Deu 18:13 6:1: Mat 23:5

Mateus 6:5 9 Mateus 6:23eteia ure nenge perimo nenge tamal-mal popoia ero. Pomalam lape ameneurumo nge Tememo. Iange I esia urelochloch ngana nenge talkomkome.

Iesus Hetore Ita Nga Hetalaulaunga(Luk 11:2-4)

5 “Iok, nenge teke a hetalaulau apoike mange hana nenge aria hengetaunachnai ero. Iri lemeria toto ngetemes ke te hetalaulau nga hetorongaana pele letena pe nga kue ilinlinamur ke te teke hehei pe hana te esesiairi. Pe e hele lange imo pengpengiri te mene ururia lochloch ke hetlo. 6 Pe imo nenge teke a hetalaulauateu langa lemo pele nga mullimonenge amamaia pe a hetalaulau langeTememo nenge ta esia I ero. PeTememo esia ure nenge apoi komepe nga hoena lape tunge urumo ol.7 Iok, hana hel leteria manmanna ngeNeHalang ero. Pe nenge teke a heta-laulau apoi kema nge iri ero. Iange irite hetalaulau pe te heleleia helengamur halang nenge luna ero pe te ololeke sasase toto. Pe te teke lape arianon soke longe iri nga reria helengalochloch ngana nemur. 8 A poi kemange iri ero toto. Iange a onteiaTememo ero kura pe I etei ia urenemur lo nenge lape a onteia.

9 “Ke nenge teke a hetalaulau, ahetalaulau ke mai koi;“ ‘Tememem nga lut nga tapa em

pengpeng toto.10 Lem naualanga pe nekinga at

ke mo longo taua iong lakoi nga ichke pomanga te longo taua iong

nga lut.11O tunge emem ngaunga nga lapa

pe nge he pe.12O tuacholia nge imem ero

ke pomanga mo tuacholia eronge iri nenge te poi poreke imem.13O poi ele imem nga olenga

pe o hu hele ure poreke nganamur nge imem.’

14 Iange nenge teke letem ia melenenge poi poreke iong lape Tememnga lut nga tapa lape letena ia iongpule. 15 Pe nenge teke letem ia irinenge te poi poreke iong ero Tememlape letena porekeia iong nga lempoinga poreke ngana mur ero pule.”

Poinga Nenge Aheo Nga Ngaunga16 “Nenge teke oheo nga ngaunga

o henonou hote nakum usus nganaero. Iange hana nenge te channangahali te popoi ke pomalam. Nengeteke teheo nga ngaunga te hemal-laha hot tote lange hehei pe hana kenakuria usus toto. Pomalam te eteiake hana nemur teheo nga ngaunga.Pe E hele lange imo. Hana nemurte mene ururia mur lochloch ke hetlo. 17 Nenge teke oheo nga ngaungao lome matam pe o helemlem hekesingim 18ke hehei pe hana te eteia eronge oheo nga ngaunga. Pe Tememnenge ta kolkolia lape tunge urumnga hoena ol. Iange I toro manange esia ure lochloch ngana nengetalkome.

NeHalang I Urana Toto Nga Umtu-tuna

(Luk 12:33-34)19 “Pe a takiraua lemo ure urana

ngana mur nga ich nei ero. Iangelape kankan tengauhule pe lape temasakilil pe singiria karkare hulu. Pepule lape kemenge kina mur te tamuteu ke te kemeia iri. 20 Nenge teke atakirau lemo ure urana ngana mur atakiraua lakou nga lut nga tapa. Iangekankan lape ngaua ero pe ure hel teheporeke ero. Pe pule kemenge kinamur lape te kemeia ero. 21 Pomalamlape letem tu hit mene kileng nengelem ure urana ngana mur te maia.

Lemenge Nenga Singira(Luk 11:34-36)

22“Matara i lemenge nenga singira.Nenge teke matam te urana manasingim lochloch lape tualeme. 23 Pe

6:5: Mat 23:5; Luk 18:10-14 6:7: 1Ki 18:26-29 6:8: Mat 6:32 6:10: Luk 22:42 6:12:Mat 6:14-15; 18:21-35 6:13: Luk 22:40; Ioa 17:15; Iei 1:13; 2Te 3:3; 2Ti 4:18 6:14: Mak 11:25-266:16: Isa 58:5-9 6:19: Iei 5:1-3 6:20: Mat 19:21; Luk 18:22

Mateus 6:24 10 Mateus 7:5nenge teke matam te poreke singimlochloch lape tu ke au mana. Kenenge teke lemenga e ero nga singimpe singim au mana lape au nem puoke palaungana pe au hit sapele iong.

NeHalang pe Rera Ure Mur(Luk 16:13; 12:22-31)

24“Mele pele ume nge hana nai ero.Iange lape lemene ero ia e pe lemenetaua e. Nem pe la ke nanas mene e penau sio mene e. Mele nenge lemenetau tote umtutuna nakuna ero ngeume nge NeHalang.

25 “Ke pomalam e hele lange imoletemo meena sakilil nga atu ngamonga ich nei ero. Nga utar nenge lapea ngaua pe a inia pe nga utar nengelape a heron hite nga singimo. Amaul ngamo i ure nenge palaunganatoto nga ngaunga pe singimo i urenenge palaungana toto nga hengeronmur. 26 A nau haka langa ngie murnga lut. Iri tetua ngaunga ero pete lulu erochro. Pe pule te takirauteueu ngaunga nga ana pele ero. PeTememo nga lut nga tapa hengaun-gaua iri kura. Pe ngie nemur iriure nenge palaungana nga NeHalangmatana ero. Ngana laka imo lo. 27 Iok,nenge teke letemo meena sakilil amotei nge imo purpur nge tom ia anaetue nenge meteia ke elela polpol?28 Pe pomere nenge letemo meenasakilil ia hengeron mur? A nau langaae rorana mur nga ume. Iri te poiaume palaungana e ero pe iri siporiate sime aria tal nenge te hemale hitenge iri ero. 29 Pe e hele lange imopengpeng Ne Solomon heron hekenena hengeron urana ngana mur pei nakuna urana ero iange ae ro-rana nemur nakuria urana toto ngei. 30 Pe NeHalang Isipona hemeleheilil lochloch ngana nenge tetu ngauraurau. Pe heilil nemur tetu ke temaulul heueu pe nge rou tesau hekeiri nga oan. Ke pomalam imo nengeletemo manmanna ngana unne sune

mana a etei tote ol ke NeHalang lapehemele imo pule! 31 Letemo meenaero pe a hele ke pomachmai ero: ‘Lapeta ngaua ara utar mai ol? Pe lape ta inlangai mai? Pe lape ta heron ia utar?’32 Melehel nenge te eteia NeHalangero toto lape te song ke te tango rereure nemur. Pe Tememo nga lut ngatapa eteia lo ure nemur nenge purpurero nge imo. 33 Ure nenge toi ngelememo tau tele ngana laka NeHalangnena naualanga pe nekinga pe pulenena poinga nenge pengpeng toto. Olpe NeHalang lape tunge ure lochlochngana nemur lange imo. 34 Pomalamletemo tuanin rara sakilil nga utarnenge lape lohot nge rou ero. Etuenenge rou nem i sipona letena tu-aninin nge i sipona. Ke ure meenanganamur te lohot ke te purpure etueelle pe elle.

7A Henonou Perimo Lange Mele Ero(Luk 6:37-38, 41-42)

1 “A henonou perimo lange melehel ero toto. Mele nenge henonoupenna lange mele NeHalang lapehenonou penna lange i. 2 Kue nengea henonou perimo langemele hel kuenem mana NeHalang lape poia langeimo pule.

3 “Pomere nenge o esia ae mu-muna unne sune nge ma ele neingammatana pe o kolkolia ae chonnapalaungana nenge ma ele iong sipommatam? 4 Pomere nenge ae chonnapalaungana ma ele matam pe o helelange neingam e neu ke o teke opoi hote ae mumuna unne nenge maele matana? 5 Iong am hengetaunai iam teke poi pe o mene hot teleae chonna palaungana nenge ma elematam mukam. Ke het o nau ke nekpe o poi hote ae mumuna unne sunenenge ma ele neingam e nemmatanaol.

6:25: Pil 4:6; 1Ti 6:6-8; 1Pi 5:7 6:26: Mat 10:29-31; Luk 12:6-7 6:29: 1Ki 10:4-7; 2Ch 9:3-66:32: Mat 6:8 6:33: 1Ki 3:11-14; Psa 37:4, 25; Rom 14:17 7:1: Rom 2:1; 1Ko 4:5; Iei 4:11-127:2: Mak 4:24

Mateus 7:6 11 Mateus 7:236 “Lemo ure urana ngana mur

nenge heo ngana a tunge lange kaonemur ero. Pe lemo holonga mur atamal sue lange kie mur ero. Iangelape te hepapar hulu hit mene pe teringha taua imo pe te lata hule imo.

Ta Onteia NeHalang(Luk 11:9-13)

7 “O ontei pe lape NeHalang tungelange iong. O tango rara pe lape ohottaua. O ischong nga piunga pepiunga nem lohe lange iong. 8 Ke irinenge te onteitei te menmene pe irinenge te tango rarara te hottautau peiri nenge te ischongchong nga piungalape piunga olha lala nge iri.

9 “Amo tei nge imo nenge teke tunatamane ngana e ontei loi lange i petunge um lange tuna? 10 Nem petuna ontei ruo pe tunge ilimo langei? 11 Imo hana poreke ngana nemura eteia utar nenge urana nge lape atunge lange tutumo mur. Ke poma-lam a etei tote ol ke Tememo nengalut nga tapa lape tunge ure uranangana mur lange iri nenge te onteiteilala nge I.

12 “Pe nga ure lochloch poingaurana ngana mur nenge lememo kemele hel te poia lange imo a poialange iri pule. Moses nena hotongamur pe hengetoro nenge hetatalongamur luna toto koi nei.

PiungaMatana Nenge Kino Pe NengeSoke

(Luk 13:24)13 “Iok, imo a i teu laka nga piunga

matana nenge kino. Iange piunganenge soke pe ana kue mallaha pesong ke langa oan ngingina ngana.Pe hulua halang toto te i teueu ngapiunga nem. 14 Pe piunga nenge kinoana kue tunamana pemallaha ero. Pekue nem song ke langa maulinga kekoko ana kileng. Pe iri hel mana tesaolia kue nem pe te nanasia.

Hana Nenge Te Pallaka Ke Te Teke IriHetatalonga

(Luk 6:43-44)15 “Iok, a nauala amo ke nek nge

hana nenge te channangnanga ke teteke iri hetatalonga mur. Iri lapeteat nge imo pe te maluch ole meneimo ke pomanga sipsip mur. Pe inge ero la. Nga leteria nge teu teporeke toto ke pomalaka nga kaonehinolo mur. 16 Lape a etei tote irike nek laka nga reria poinga mur ol.A nau at, uain nganangana te sohehote nga kiki tana ero. Pe ae Popinganangana te sohe hote nga heililnenge memesanga ngana halang ero.17 Ke pomalam mana ae nenge uranalape nganangana mur te urana manape ae nenge poreke lape ngananganamur te poreke. 18 Ke ae nenge urananakuna ero nge nganangana poreke.Pe ae nenge poreke nakuna ero ngenganangana urana pule. 19 Pe aenemur nenge nganangaria te porekelape te tele sue iri pe tesau heke irilanga oan. 20 Ke pomalam mana lapea eteia hana nemur nga ure nemurnenge te popoia.

Lape Non Soke Eteia Imo Ma Ero?(Luk 13:25-27)

21 “Hulua lape te hetue iau ke ‘NonSoke Non Soke’ pe iri lochloch lapeteteu la ero toto nga naualanga penekinga nga lut nga tapa. Iri nengete nanas taua Temek nenge tu ngalut lemene ngana iri mana lape teteulanga naualanga pe nekinga nengatapa. 22 Pe hulua lape te hele at ngeiau nga NeHalang nena haliunga anaetue nem ke mai, ‘Non Soke, NonSoke, imemmo haliu hote iong pemohelope hote uneinei mur pe mo poiaurelu mur ke te lohot nga iong empule i.’ 23 Pe lape e hele ke mallahatoto lange iri ke e teke, ‘Imo nemur,e eteia imo ero toto. A ua toto nga

7:7: Mak 11:24; Ioa 14:13; 15:7; 16:23-24 7:8: 1Io 3:22; 5:14-15 7:11: Iei 1:17 7:12: Mat22:39-40; Luk 6:31; Rom 13:8-10 7:15: Mat 24:24; Ume 20:29; 2Pi 2:1 7:16: Kal 5:19-22; Iei 3:127:19: Mat 3:10; Luk 3:9; Ioa 15:6 7:20: Mat 12:33 7:21: Luk 6:46; Iei 1:25 7:23: Psa 6:8;

2Ti 2:19

Mateus 7:24 12 Mateus 8:13

matak. Imo hana porekreke nganamur iam.’

Hana Nai Te Hemes Pele(Luk 6:47-49)

24 “Ke pomalam iri nenge te longelek helenga mur pe te nanas taua tepoi ke pomanga non nenge letenamatana ke hemes heke na pele ngaum. 25 Pe nga etue nenge pitte mol-mol pe ech hotot pe tuttula at ke tahteu nga pele neu pe pele nem losioero. Iange ana pele mes haka nga umke kerkereng toto. 26 Pe iri nenge telonge lek helenga pe te nanas tauaero te poi ke pomalaka nge non nengeletenamatana ero pe hemes sio menena pele nga peipei. 27 Pe nga etuenenge pitte molmol pe ech hotot petuttla at ke tah teu nga pele neu pepele nem hutu sio ke chach hulu.”

28 Iok, Iesus hele ia ure nemur kehet pe hulua nemur leteria tuaninke halang nga Iesus hetoro ngana.29 Iange i hetoro ke pomanga ho-tonga ana hetoronga mur ero. Het-oro ngana pomalaka nga none nge nakerkerenga palaungana toto.

8Iesus Hemasia Non Sususun Kina E(Mak 1:40-45; Luk 5:12-16)

1 Iok laol, Iesus i sio mule ngasasana neu pe hulua halang toto tenanasia i. 2 Ol pe none nge hale-les poreke ngana mene i lange Iesus.Non neu lake tualou sio nga Iesusmatana pe hele, “Non Soke, nengeteke lemem o hemas mule iau kesingik lemlem mule.”

3 Ol pe Iesus tul hot sapele pennape la tal heke nge non neu pe hele,“Oe iau lemek. Singim lemlem muleol.” Ueiuei mana pe haleles porekengana neu het sio sapele nga non neusingina. Haleles poreke ngana neungau hohoa singira. 4 Pe Iesus helelange i ke teke, “Heueu o hele hoteure nei lange mele e ero toto. Ola keo eteia iong lange tunginga ana none

ke poia tunginga nenge Moses hele ianga hana nenge te urana mule. Kenem lape henonou hote utar nenge epoia lange hehei pe hana.”

None Letena Manmanna Ngana NgePalaungana Toto

(Luk 7:1-10)5 Iok, Iesus la ke i teu nga kileng

palaungana nenge Kapernam pepalinga hel ana hana mur aria sokee lake esia i pe hele lange Iesus kehalaua i. 6Ke non soke neu hele langeIesus ke teke, “Non Soke, lek nonnenge umume nge iau kou ma mananga pele. Singina inin hulu pe sachulrara ero toto.” 7 Pe Iesus hele, “Lape ela ke e hemasmasia i.”

8 Pe palinga hel ana hana mur ariasoke neu hele, “Non Soke, iau e uranaero toto nge o teu at nga lek pele. Ohelemana pe lek nonneu uranamule.9 Iange iau pule hanahel tenau ele iau.Pe iau enau ele lek hanamur hel pule.Nenge teke e hele lange iri ke, ‘Ola,’ peana non la. Pe e hele lange i neu ke, ‘Oiat,’ pe ana non i at. Pe e hele lange leknon ke, ‘O poia ure nei,’ pe i poia.”

10 Iesus longe non neu nge hele kemau pe letena tuanin ke halang. Olpe hele lange iri nenge te nanasiai, “E hele ke manmanna toto langeimo, e hottaua none nge Israel ngepoi ke mange non nei ero kura. Nonnei letena manmanna ngana palaun-gana toto. 11 Hulua halang teat ngakileng hele nenga chaia haka ngana,pe nga chaia sio ngana pe la te kila kete ngau luluch nge Apraham pe Isakpe Iakop, nga naualanga pe nekinganenga tapa. 12 Pe hana nenge re-ria kileng neu toto, lape NeHalanglope hote iri ke la tetu nga kileng aungana. Nga kileng nenge te tangtangpe ngingiria chatrekreke ia.”

13 Ol pe Iesus hele lange palingahel ana hana mur aria soke neu, “Olaol, Ure nem lape lohot ke pomangaletemmanmanna ngana nenge o tekelape lohot ke pomam. Ol pe nena non

7:29: Mak 1:22; Luk 4:32 8:4: Lev 14:1-32; Mat 9:30; Luk 17:14 8:11: Luk 13:29 8:12: Mat22:13; 25:30; Luk 13:28

Mateus 8:14 13 Mateus 8:32nenge singina haleles neu, singinaurana mule nga etue neu pengpeng.”

Iesus Hemasia Hulua Hel Pule(Mak 1:29-34; Luk 4:38-41)

14 Iok, Iesus la ke i teu nga Petrusnena pele pe esia Petrus uene ngesingina haleles ke ma nga hete. Anahei singina milanglang. 15Ol pe Iesuspenna la ke rahite hei neu pe anahaleles het sio sapele. Pe hei neulo haka pe tun sapele ngaunga pehengaua Iesus. 16 Iok, nga ulei te lauairi nenge uneinei tu teu nge iri ke telaia iri nge Iesus. Pe Iesus hele pehelope hote uneinei nemur pe hemasmule iri lochloch ngana nenge sin-giria haleles. 17Pe poinga nenge Iesuspoia nem, poia ke pete tote NeHalangnena helenga e nge hetatalonga Isaiashele hote nge nike lo nenge hele ia keteke,“Isipona amneia ara melmelenga

pe takisia ara haleles mur.”Te Teke Te Nanasia Iesus(Luk 9:57-62)

18 Iok, Iesus esia hulua nge te heliliuhite I ke tom, pe hele lange nena hanamur ke teke te lotele langa kolkolupalaungana neu ilina hele. 19 Olpe hotonga ana hetoronga e la pehele lange Iesus ke teke, “Hetoronga,nenge teke o la ke merei, iau lape enanas mene iong.”

20 Pe Iesus hele lange i ke teke,“Kaone hinolo mur reria polo tu ngaich, polo nenge te mamaia. Pe ngiemur pule reria kiniu, pe Non Tunamunna e nge mama ia ero.” 21 PeIesus nena none hele ke teke, “NonSoke, e la ke e alo hite temek mukam,ke ulo pe e at ke e nanasia iong ol.”22Pe Iesus hele lange non neu ke teke,“Hana nenge te metmete pekngariamur te alo hit mulmule iri. Pe iong oiat ke o nanasia iau.”

Iesus Hemete Ruach Pe TuttulaPalaungana

(Mak 4:35-41; Luk 8:22-25)

23 Iok, Iesus haka nga sulang e penena hana mur tela luluch nge I. 24Tela ol pe kileng eingana haka sapele.Pe kileng eingana neu palaungana pepoia ruach ke poreke toto. Pe ruachana mee teke hepuluch sue iri. PeIesusmamani. 25Ol pe nena hanamurte hengo heke I pe te hele ke te teke,“Non Soke, o halaua ita ero kai? Tametmete lo i!” 26 Pe Iesus hele, “Imoletemo manmanna ngana unne sunemana iam. Amatau sakilil ia utar?” Olpe Iesus lo haka pe hele ke kerkerengtoto langa tuttula palaungana neu peruach poreke ngana neu. Ol pe tuttulapalaungana neu het pe ruach porekengana neu ma ke mello mule.

27Ol pe hana nemur te esia pe lete-ria tuanin ke halang pe te hele, “Nonnei mai i utar toto? Tuttula pe ruachte longo tau mene I.”

Iesus Hemasia Hana Nai Nge UneineiTuteu Nge Iri

(Mak 5:1-20; Luk 8:26-39)28 Iok, Iesus lo tele la sapele nga

kolkolu palaungana neu ilina hele ngaKatara mur reria ich. Pe hana nainge uneinei tu teu nge iri. Te lohotnga rika mur nenge hana koluria murtema teu ia pe la te saolia Iesus. Pehehei pe hana te matau tote hananai neu ke te i rara nga lamau erototo. Iange iri nai nakuria sisilingtoto. 29 Iok laol, hana nai neu te al-ngaria sapele, “NeHalangTuna, o tekeoat ke o potaria ia imem? Emem etuenenge mo takisia emem melmelengaat ero kura.” 30Pe kie ana tuangarunge te sesel ke sase ero mana nga iri temes ngaria. 31 Ol pe uneinei nemurte echia Iesus, “Nenge teke o lopehote imem heueu, o kulosia imem kemo teu heke kou kie ana tuangarungneu.”

32 Ol pe Iesus hele lange iri, “Iok,a laol!” Ol pe uneinei nemur te lo-hot nge hana nai neu pe la ke teteuheke kie nemur. Pe kie ana tuan-garung neu te song hot sapele langasasana neu ilina, pe te losio teu nga

8:17: Isa 53:4 8:20: 2Ko 8:9 8:21: 1Ki 19:20 8:24: Psa 4:8 8:26: Mat 14:31; Psa 89:98:29: Mak 1:24; Luk 4:41

Mateus 8:33 14 Mateus 9:15kolkolu neu pe te pulachlach ke temete sapele. 33 Pe iri nenge tenauelele kie nemur te song sapele ke telanga tuele tana pe te hele ia ure nengelohot nga kie nemur, pe pule ngehana nai nenge uneinei tu teu nge irineu. 34 Ol pe hulua lochloch ngananga tuele tana palaungana neu, te i kela te lohot nge Iesus. Te la te esia I pete hele ke kerkereng toto lange I ke teteke, ua nga reria kileng unne neu pela toto nga kileng unne.

9Iesus Hemas Mule None Nge Singina

Mete(Mak 2:1-12; Luk 5:17-26)

1 Iok laol, Iesus lo haka mule ngasulang pe mana tele mule ke langeKapernam, nga i sipona nena kilenghuna. 2 Ol pe hana hel te takis ianone nge singina lochloch mete pemamana nga tako. Pe Iesus esia hananemur leteria manmanna ngana pehele lange non nenge singina meteneu, “Letemhuna sakilil ero ol. E saualem poinga poreke ngana mur ke telasus toto lo.”

3 Pe hotonga ana hetoronga murhel, te hele chunuch mana nge iri kepomai, “Nonnei hele nganapomalakanga I NeHalang toto i. Poia helenganei, heporeke tote NeHalang ene.”

4Pe Iesus eteia leteria tuanin nganamur ke ulolo. Ol pe hele ke teke,“Pomere nenge letemo inin ngananem tu teu mana nge imo ke pomam?5 Helenga tei nge semel nge lape teheleia? ‘E saua lem poinga porekengana,’ ma nenge e teke, ‘O mes hakape o i.’? 6 Iau e teke e poia ke mam kea eteia, ke Non Tuna na kerkerengapalaungana nga ich, nge saua heheipe hana reria poinga poreke nganamur ke lasus toto.” Ol pe Iesus helelange non nenge singina mete neu,“O mes haka pe o mene lem mangape o i ke o la nga lem pele.” 7 Nonneu mes haka pe i ke la sapele nga

na pele. 8 Pe hulua lochloch nganate esia ke pomau pe leteria huna peleteria tuanin ke halang. Pe te hetoheke tote NeHalang ene iange tungekerkerenga palaungana nei at nge itanon.

Iesus Iua Mateus(Mak 2:13-17; Luk 5:27-32)

9 Iok, Iesus lo haka nga lamau pe iole ke la pe esia none nge eneMateus,nge arare nga hana nenge te lololochumtutuna reria pele sune. Ol pe Iesushele lange i ke teke, “O i at ke onanasia iau.” Mateus lo haka pe nanassapele Iesus.

10 Iok, Iesus pe na hana mur teareke te ngaungau ngaMateus na pele pehana nenge te lololoch umtutuna pehana porekreke ngana mur teat ke tengau luluch nge iri. 11 Pe Paresio murte esia ke mau pe te onteia Iesus nenahana mur ke te teke, “Pomere nengeamo hetoronga ngau luluch nge hanaporekreke ngana pe hana nenge telololoch umtutuna mai?”

12 Pe Iesus longe pe hele, “Haleleskina mur mana tela nge non nengehemasmas ia haleles kina mur, peiri nenge singiria urana tela nge nonnem ero. 13Ala pe letemo tuanin hotehelenga nei luna ke nek. ‘Lemek eroia lemo tunginga pa nemur nenge amakmak huros. Lemek ke letemo iahehei pe hana.’ Iange e at ke e iuahana porekreke ngana mur mana, pehana nenge te urana e iua iri ero.”

Onteinga Nga Hengeo Nga Ngaunga(Mak 2:18-22; Luk 5:33-39)

14 Iok, Ioanes na hana mur teat pete onteia Iesus ke te teke, “Pomereinenge imem pe Paresio mur moheonga ngaunga pe lem hana mur teheoero?”

15 Pe Iesus tuacholia ke teke,“Nenge teke none nge lei heueungana at ke kila luluch nge nena hanamur, hana nemur lape te iech ke elela.Pe nga etue nenge non halanginanem i ero hatalia iri, hana nemur lapeteheo nga ngaunga sapele.

9:1: Mat 4:13 9:4: Luk 9:47; Ioa 2:25 9:6: Ioa 17:2 9:11: Luk 15:2 9:13: Hos 6:6; Mat12:7 9:14: Luk 18:12

Mateus 9:16 15 Mateus 9:3416 “Mele pele mene malenga

heueu ngana sachana, pe sima hitehengeron nike ngana chach nganaero. Nenge teke poia ke pomam,lape malenga sachana heueu ngananem ta chach mule. Pe ure chachngana nem palaungana toto sapele.17 Nenge mele ling teua uain heueungana ke langa meme ulina ke kinaia, ling teua langa meme ulina nengenike ngana ero, iange meme ulinanike ngana nem sosolos lo, pe uainheueu ngana nem lape una haka kehemute meme ulina sosolos ngananem ke chach. Pe uain nem lapepasiling hot pe kina pule poreke kelasus. Nenge urana laka, ling teuauainheueunganake langa kinamemeulina nenge heueu ngana. Pomalamiri nai tetu ke urana.”

Mele Hei Ngana Sune Nge Mete, PeHeie Nge Haleles Poreke Ngana Poia I

(Mak 5:21-43; Luk 8:40-56)18 Iok, Iesus helele kura pe non

nenge nauelele pele hetoronga neu,at ke tualou sio nga Iesus matana pehele, “Tuk nenge hei pau kou meteheueu mana nei. Pe e teke o i at ke laotal heke perim nge i ke maul mule.”19 Iok laol, Iesus pe nena hana murte lo haka pe tela luluch nge non neusapele.

20-21 Pe heie pule toho mala lohotnge i ke hesinga iri analoch pe nailo. Pe ana hei helele nge i siponake teke, “Nenge teke e ra haka mananga Iesus na hengeron, haleles neilape het nge iau sapele.” Pomalamhei neu langa Iesus rumena pe rahakanga Iesus nena hengeron ana horo.

22Ol pe Iesus ralele pe esia i pe hele,“Hatong, letem huna ero ol. Letemmanmanna ngana laka nenge hemau-lia iong nga haleles nem.” Pe nga etueunne neu pengpeng haleles neu hetsapele nge hei neu.

23 Iok laol, Iesus la ke i teu nganon nenge nauelele hetoronga anapele nena pele pe esia hana nge te

iuiua iu pe hulua nge te chauchai rarake halang. 24 Ol pe Iesus hele, “Imolochloch ngana nem a ua! He nemmete ero iam, mamanimana laka.” Pehulua nemur te melmel lil ia Iesus.25 Iok, hulua nemur tela ke tetu ngehot pe Iesus teu la ke ra hite he neunga penna. Ol pe he neu opene teumule nge i pe lo haka sapele. 26 Peure nenge Iesus poia neu ana helengasong ke kileng lochloch ngana nengalamau te longe.

IesusHemasiaHanaNaiNgeMatariaHit

27 Iok, Iesus lohot nga lamau ke tekelalalo pe hana mata hit nai te nanaspe alngaria hot lange I ke te teke, “NeTeuit tuna, letem poreke ia imem!”

28 Ol pe Iesus la ke i teu nga pele epemata hit nai neu tela nge i. Pe Iesusonteia iri ke teke, “Imo mam letemomanmanna toto ke lape e hemasmuleimo ma?”

Pe iri nai te hele, “Oe Non Soke,letememmanmanna toto i.”

29 Iok laol, Iesus ra haka nga irinai mataria pe hele, “Lape e poia urenem ke lohot nge imo nai ke pomangaletemo manmanna ngamo.” 30 Ol peiri nai tenau mule sapele. Pe Iesushele ke kerkereng toto lange iri nai keteke, “A hele hote ure nei lange meleero toto.” 31 Pe ero. Hana nai neutela ol pe te hesongia ana helenga ngakileng lochloch ngana.

Iesus Hemasia None Ke Hele Mule32 Iok, nga etue nenge hana nai

nem te i ke tela, hana hel te takisianone pule lange Iesus. Non nem heleporeke iange uneinei tu teu nge i.33 Iesus helope hote uneinei nem keua hot nge non nem. Iok laol nonnenge hele poreke nem hele mulesapele. Ol pe hulua ngaria lohot pete hele, “Imem mo kolkol ute e ngepomai nge lohot nge nike nge Israel.”34 Pe Paresio mur te hele, “Uneineimur aria soke laka hekerkereng ia i kehelope hotote uneinei mur.”

9:20-21: Mat 14:36 9:27: Mat 20:29-34 9:30: Mat 8:4 9:33: Mak 2:12 9:34: Mat12:24; Mak 3:22; Luk 11:15

Mateus 9:35 16 Mateus 10:15Ume Ana Hana Mur Iri Halang Ero

35 Iesus i ke rongo heke tuele tatanamur pe kileng kinkino ngana mur,ke hetottoro nga hetoronga ana pelemur. Iok, pe haliu hote helengaurana toto ngana nenga NeHalangnena naualanga pe nekinga pe pulehemasia hehei pe hana nga aria hale-les mur. 36 Pe Iesus esia hulua nemurpe letena ia iri iange leteria meena petetu poreke, pe mele nge nauele iriero ke pomanga sipsip mur nge arianaunga ala ero. 37 Ol pe hele langenena hana mur ke pomai, “Ngaungahalang te mera tach lo. Pe lulungaana hana mur iri unne sune mana.38 A hetalaulau lange ume tokoningake kulosia lulunga ana hana mur helpule ke te halau ke te lulu.”

10Iesus Iua Nena Hana Mur Nge Iri

Analoch Pe Nai(Mak 3:13-19; Luk 6:12-16)

1 Iok laol, Iesus iua nena hana murnge iri analoch pe nai ke te eukirau petunge kerkerenga palaungana langeiri. Te mene kerkerenga palaungananem ke lape te helope hotote uneineimur, pe te hemasmas ia hehei pe hananga aria haleles mur.

2-4Pe Iesus nena hana mur analochpe nai eria koi nemur:

Simon (nenge ene e pule Petrus)Antreas (Simon tina)Ieims (ne Sepeti tuna)Ioanes (Ieims tina)PilipPatolomiusTomasMateus (nenge lololochumtutuna.)Ieims (nenge Alpeus tuna)TateusSimon (non nenge teke Israel mur

iri siporia tenau ele iri)Iutas Iskariot (nenge tunge Iesus

langa hana porekreke nganamur peria)

5Hana iri analoch pe nai nei, Iesuskulos hote iri pe hetoro tote iri kemai,“Ala pe atu luluch nge hana lomon-mona ngana mur ero. Pe pule ala ngeiri nemur nge Samaria ero. 6Alaman-mana nge hehei pe hana nenge Israeliange iri te pomalaka nga sipsip murnenge te erue toto lo. 7Ala pe a haliuhote koi helenga nei, ‘NeHalang nenanaualanga pe nekinga nenga tapa,ngana koi heroi lo.’ 8Pe a hemasmas iahaleles kinamur, a hemaul hekemuleiri nenge te metmete. Pe a helemlemmule iri nenge haleles poreke nganangau lala ke ngau hoa singiria pe a he-lope hotote uneinei mur. Kerkerenganenge e tunge lange imo nei, a olia atnge iau ero. Pomalam, a la pe a poialange iri pe a chepeia uruna ero pule.9 Pe pule a in teua umtutuna unne epe machmach unne e pe hake unne enga amo melo matana ero toto. 10 Aiia inga nei pe a takis kole ero pule. Peamene ke lemohengeronnachnai erope apemo ana kalenga haka nachnaiero pule. Pe pule a ra hit heko ero.Iange ure nemur, non nenge umumeuruna ia.

11 “Nenge teke ateu langa kilengpalaungana e, nem pe nga tuele kinasune, anau rara none nge na poingaurana pe pengpeng pe a la ke atululuch nge i nga nena pele. Pe atululuch nge i ke la het nga etue nengea lo haka mule. 12 Ke nenge tekea i teu nga pele e, a hele ke a tekeNeHalang pete imo. 13 Pe nengeteke iri nenga pele nem te iech ialemo helenga, lemo helenga uranangana nem lape tu luluch nge iri. Penenge teke ero, lemo petenga nemhaka mule nge imo. 14 Pe nenge tekenone longo lange imo ero pe meneimo langa nena pele ero, a pasis suemaruchrue nga apemo pe ai hot ngakileng nem. 15 E hele ke manmannatoto lange imo. Nga NeHalang nena

9:35: Mat 4:23; Mak 1:39 9:36: Num 27:17; 1Ki 22:17; Zec 10:2; Mat 14:14; Mak 6:34 9:37: Luk10:2 10:1: Mak 6:7; Luk 9:1 10:6: Jer 50:6 10:7: Mat 3:2; 4:17; Luk 10:9, 11 10:9: Luk10:4 10:10: Luk 10:7; 1Ko 9:14 10:12: Luk 10:5-6 10:14: Luk 10:10-12; Ume 13:51 10:15:Mat 11:24; Iut 7

Mateus 10:16 17 Mateus 10:31haliunga ana etue kileng nem lapemene tuangachol nge poreke toto nganenge Sotom pe Komora.”

Iesus Heleia Ure Meena Ngana MurNge Lape Lohot

(Mak 13:9-13; Luk 21:12-17)16 “Iok, a longo at nge iau ke nek

toto. E kulosia imo ke pomalaka ngamele nenge kulosia sipsip mur ke telake tetu teu luluch nge kaone hinolomur. Pomalam letemo matana ke nektoto ke manga hilimo pe a nanas tautote ngie chaulumnena poinga nengetu ke neknek. 17 Pe anau ala amoke nek toto nge hana mur. Iangelape te laua imo kela ames nga hanapapalauna mataria pe pule lape tetaklala teua imo langa hetoronga anapele pe tepal hulu hite imo. 18 Pe tepoia imo ke pomam iange lek hanamur imo. Ke lape te mene imo langealmasinga ana hana mur pe naungaala mur. Pe lape a hele hote helengaurana toto ngana lange iri pe ngehana lomonmona ngana mur pule.19 Pe nenge teke te laua imo, letemosong rara sakilil ero. Iange a hele ng-amo nga ure nenge a heleleia lape make mallaha hot mana nga letemo ngaetue nempengpeng. 20Pe imo sipomoa hele ero, iange Tememo NeHalangopene lape hele hot nga halimo ol.

21 “Non e lape tua hita mule tinaana pe te hune i ke mete. Pe nonelape poia poinga nem lange tuna puleke tua hita mule ana. Pe aina lapete pal hel luluch mule nge tetemeriamur pe tatariamur pe te hune iri ke temete. 22 Hana lochloch lape lemeriaero ia imo iange Iau lek hanamur imo.Pe mele nenge mes ke kerkereng totonga letena manmanna ngana, lapemene maulinga ke koko. 23 Nengeteke te poi poreke imo nga kileng e,a ua ke a langa kileng e pule. E helekemanmanna toto lange imo koi. Imolape a heulo hote amo ume nga kileng

lochloch ngana nge Israel ero kura, peNon Tuna lape at.

24 “Mele nenge lala nga hengetorokura, i muka mule nge ana hetorongaero. I nanas tau mene ana hetoronga.Pe mele nenge umume nge none, ipule tamu tote ana ae huna ero. Ilongo la manmana nge ana ae huna.25 Pe mele nenge lala nga hetoronganem purpur pule nge lohot ke po-mange ana hetoronga. Pe pule melenenge umume nge none nem, purpurpule nge lohot ke pomange ana aehuna nem. Ke nenge teke te hetuenon poreke ngana ene Pelsipul langenon soke e, lape te poia poinganemkepalaungana toto lange non nem nenahana mur.”

A Matau Mene NeHalang I ToroMana

(Luk 12:2-7)26 “Pe a mataua iri ero. Ure

lochloch ngana nenge talkomkomelape lohot nga mallaha. Pe urelochloch ngana nenge te helekomkome lape lohot ke hulua te eteiapule. 27Utarnenge eheleia lange iongnga kileng au ngana, o hele hote ngasinanga. Pe utar nenge e mangun ialanga talngam, omes haka ia nga peleona pe o haliu hote. 28 A matau hekemene hana nenge te hunun ero. Irite hun mene singira pe te hune opereero. A matau mene laka I nenge lapechacharuch heke singira pe operenga oan nge henge lemlem. 29 Ngiekinkino ngana nai ururia haka totoero. Pe te olia iri nga umtutuna ellemana. Pe nenge teke elle nge irimete,Tememo eteia ke het lo. 30 Pe puleNeHalang amele palpalumo ina peeteia iri ke het ta lo. 31 Ke a matauero, iange imo a ele haka toto ngangie nemur.”

A Hele Hote Letemo ManamannaNgana Lange Hehei Pe Hana

(Luk 12:8-9)10:16: Luk 10:3; Rom 16:19 10:17: Mak 13:9-11; Luk 12:11-12; 21:12-15 10:20: Ioa 14:2610:21: Mic 7:6; Mat 10:35; Mak 13:12; Luk 21:16 10:24: Luk 6:40; Ioa 13:16; 15:20 10:25: Mat

9:34; 12:24; Mak 3:22; Luk 11:15 10:26: Mak 4:22; Luk 8:17 10:28: Rom 8:31; Iei 4:12 10:31:Mat 6:26

Mateus 10:32 18 Mateus 11:832 “Mele nenge mes haka nga hu-

lua mataria pe hele hote letena man-manna ngana nge Iau, mele nem lo-hot ke lek non ia toto. Pe lape e heleiai lange Temek nga lut nga tapa. 33 Pemele nenge hele ke teke eteia Iau eronga hulua mataria, Iau lape e helelange Temek nga lut nga tapa, ke eteke e eteia mele nem ero pule.

34 “Imo a teke e at ke e hesue ki-langa nge urana nga ich nei, ae? Eronike. E at ia kakop nge matana kaliuala i. Pe lape e heporeke lemo kilangamur. 35 Lape e poia kol mele ke irinai temene te hunel, pe he mele ke irinai tana te hunel, pe heie ke iri nai namelei te hunel.

36 “Lemo ngarang mur laka lemohehei mur pe tutumo pe alomo murpengpeng.

37 “Imo nenge lememo tau totetememo pe tamo ke te ele haka ngeiau, imo lek hana mur ia imo ero. Peimo nenge lememo tau tote tutumomur ke te ele haka nge iau, imo lekhana mur ia imo ero. 38 Pe melenenge lemene ero nge takis ia anamelmelenga pe nanas ia iau, lape ehile hote i ke pomalam pule. 39 Pemele nenge teke tu ke maulul mana,lape mete pe lasus sapele. Pe melenenge poia ak ume pe te hune i kemete, lape maul haka mule pe tu kemaulul mana ol.

Lape Ta Mene Urura(Mak 9:41)

40 “Mele nenge long ia iong, longia Iau pule. Pe mele nenge long iaIau, long ia I nenge kulosia Iau kee at nei. 41 Mele nenge eteia ngenone i hetatalonga pe long ia i, lapemene uruna nenge manga hetata-longa nem. Pe mele nenge eteia ngenone i non nge pengpeng pe long iai lape mene uruna nenge manga nonnenge pengpeng toto.

42 “Pe nenge teke mele eulia echlololo ngana ke tunge lange hatong e

nge umume nge iau, manmanna totoke mele nem lape mene uruna.”

11Ioanes Kulosia Nena Hana Mur Hel

Lange Iesus(Luk 7:18-35)

1 Iok, Iesus hetoro hite nena hanaanaloch pe nai neu ke het, pe lohakasapele ke langa kileng nemur ngeKalelea. Pe nga lamau Iesus hetottorehehei pe hana pe haliu hote HelengaUrana Toto Ngana.

2Pe Ioanes tu nga tuele au ngana pelonge Iesus pingana nge popoia umenemur. Ol pe kulosia nena hana murke tela nge Iesus. 3 Pe te onteia Ike mai, “Iong nenge te heleleia ngeo atat laka lom? Ma, lape mo kulelemele kau atat kura mau?”

4 Pe Iesus tuacholia lange iri keteke, “Ala mule pe a hele lange Ioanesnga ure lochloch ngana nenge a longepe a esia nga matamo ke ulolo. 5 Irinengemataria hit tenaumule lo pe irinenge aperiamete te imulmule lo. Peiri nenge haleles poreke ngana tu ngasingiria, singiria urana mule lo. Peiri nenge talngaria hit te longo mul-mule lo pe iri nenge te mete te maulhaka mule lo. Pe iri nenge reria urehalang ero, te longlonge NeHalang naHelenga Urana Toto Ngana. 6 Hananenge te longe lek helenga pe leteriamanmanna ngana losio ero, lape teiech toto!”

7 Iok laol, Ioanes nena hana mur tei ke te lala pe Iesus talun ke heleiaIoanes lange hulua nenge te eukirauneu ke teke, “Nga etue nenge ai ke a langa ich sana lomona, utar toto nengea teke a la ke a esia? A teke a la kea esia heilil ina e nge tuttula iua kemalau sio? 8 Eh, a teke a la ke a esiautar? Non e nge heronia heroningaurana ngana mur? Ero toto. Hananenge te heronronia heroninga uranangana mur, te tutu nga hana pa-palauna nenge iri Soksoke reria pele.

10:33: Mak 8:38; Luk 9:26; 2Ti 2:12 10:35: Mic 7:6 10:38: Mat 16:24-25; Mak 8:34-35; Luk9:23-24; 17:33; Ioa 12:25 10:40: Mak 9:37; Luk 10:16; Ioa 13:20 11:5: Isa 35:5-6; 61:1

Mateus 11:9 19 Mateus 11:259 Ol pe a la lamau ke a teke a esiautar? A teke a la ke a esia hetatalongae ae? Oe, non nem i hetatalongape i ele haka toto nge hetatalongamur. 10 Iange nge non nei mana,NeHalang nena helenga nenge tehassue ke ulolo, hele ke teke,“ ‘Lape e hekule lek none ke i muka

nge iongpe i lape hepengpeng ia lem kue.’

11 “E hele ia helenga nei man-manna. Nge hulua lochloch ngananenge te hoe iri ke te lohot nga ich,Ioanes nenge henunun i palaunganatoto nge iri. Pe mele nenge i kinototo ngaNeHalangnenanaualanga penekinga, lape i palaungana toto ngeIoanes. 12 Talun nga Ioanes nengehenunun ana etue ke at heueu nei,NeHalang nena naualanga pe nekingasong ke pur kikina toto. Pe hana so-laki nganamur te ech taua ke temene.13 Iange hetatalonga mur pe NeHa-lang nena hotongamur te haliu hototnike ke at nga etuenenge Ioanes lohotia. 14 Ke nenge teke letemo man-manna nga helenga nemur, Ioanes iElaisa nenge te teke lape at. 15 Imonenge a longlonge iau, a longo keneknek.

16 “Lape e heilangia hehei pe hananga etue nei ke pomere? Iri te poma-laka nge aina kinkino ngana nemurnenge te kilkila nga ingala matana pete alngaria lala nge pekngaria mur kete teke,17 “ ‘Mo iuiua emem iu pe imo mam a

hes ero ia?Pe mo utute utunga lolo pe a

tang ero ia?’18 “Ioanes at pe ngau ero pe in ech

ero. Pe te hele ke te teke, ‘Non nei,uneinei ia i.’ 19 Pe Non Tuna, at pengaungaupe inin ech. Pe te heleia i kete teke, ‘A nau la pam, non neu ngaungana pe in ngana kou kura. Pe pekn-gana mur toto laka hana nenge telololoch umtutuna pe hana porekreke

ngana mur.’ Pe ure nemur nenge telohotot nem, te lohot urume meneNeHalang letena matana ngana.”

KilengNemurNenge TeHulia LeteriaEro

(Luk 10:13-15)20 Iok, nga kileng hel, Iesus poi hote

ure nenge hele pe lohot manmanake halang, pe hulua te hulia leteriaero. Pomalam Iesus hele ke kerkerengtoto lange iri ke teke, 21 “Imo nengeKorasin pe Petsaita a neknek ia imo.Iange e poi hote ure nemur ke a esianga lamai pe a hulia letemo ero toto.Pe toinge e poi hote ure nemur ngakileng nenge Tir pe Saiton, hehei pehana nga lamau lape te hulia lete-ria ke het lo. Pe toinge ngana koute heron heke hengeron muna hulungana, pe te hepore heke kasu nge iripe teare nga oan ina lo. Ke poinganem henonou hote iri nge te huliareria poinga mur lo. 22 E hele langeimo Korasin pe Petsaita, nga NeHa-lang nena haliunga ana etue, imo lapea mene tuacholinga nge poreke totonge Tir pe Saiton mur. 23 Pe imonenge Kapernam lape ala ke merei?A haka langa lut nga tapa? E helelange imo, lape ateu sio la pengpengnga oan nge henge lemlem. Toinge epoia ure nemur ke te lohot nga kilengnenge Sotomnike, hehei pe hana lapete hulia leteria ke ueiuei mana. Pekileng nem lape tu ke urana kura keat nga etue nenge nei. 24 Pe e helelange imo Kapernam, nga NeHalangnena haliunga ana etue, imo lape amene tuangachol e nge poreke totonge nenge Sotom.”

A At Nge Iau Ke A Tah Eingamo(Luk 10:21-22)

25 Ke het pe Iesus hele sapele keteke, “Temek! E heto heke tote Iong.Iong Non nge Iong Soke toto nga lutnga tapa pe nga ich. Iange o hekometote ure nei lange hana nenge te etei

11:10: Mal 3:1; Luk 1:76 11:12: Luk 16:16 11:14: Mal 4:5; Mat 17:10-13; Mak 9:11-13 11:19:Mat 9:14 11:21: Isa 23; Ezk 26-28; Jol 3:4-8; Amo 1:9-10; Zec 9:2-4 11:23: Gen 19:24-28; Isa 14:13-1511:24: Mat 10:15; Luk 10:12 11:25: 1Ko 1:26-29

Mateus 11:26 20 Mateus 12:13ngaria palaungana toto pe o etei hotmene lange hana nenge te etei sakililero ke mange aina kinkino ngana.26Oe Temek, Iong o iech nge lohot kepomam nike.

27 “Temek tung sue ure lochlochngana at nga perik ke e nauele iri. Pemele pele eteia Tuna ero. Temene Itoro mana eteia Tuna. Pe mele peleeteia Temene ero. Tuna i toro manaeteia Temene. Pe iri nenge Tunahetore iri langeTemene, iri toromanate eteia Temene.

28 “Imo nenge a takisia ure meenangana pe kikimo ero ol, ai at nge iaupe a amneia uremeena ngana e ero ol.29 A longo taua iau pe a mene henge-toro nge iau iange e poi ke nek totope e tal sio tote Iau. Ke nenge tekea longo taua iau lape atah eingamo.30 Iange hengetoro nenge e tunge lalange imo nem polpolenga mana.”

12Onteinga Nga Sapat Ana Etue(Mak 2:23-28; Luk 6:1-5)

1 Iok laol, nga Sapat ana etue, Iesuspe nena hana mur te i teu nga umee letena. Ume neu tetue ana uit murmana. Ol pe Iesus nena hana mur temete aria pe te sohe uit ngananganahel ke te ngaua. 2Ol pe Paresio mur teesia pe te hele lange Iesus ke te teke,“O nau langa lem hana mur te poingaria pam! Pomere nenge te nanasiahotonga nenga Israel mur aria etuenenge te hetalaulau ia ero?”

3 Pe Iesus tuacholia ke teke,“Nananga e nge nike hele ia non sokeTeuit pe pekngana mur nge te metearia. Pe imo mam a sisia nananganei ero mana kura kai? 4 Ana noni teu langa NeHalang nena pele pemene ngaunga nenge heo ngana kepekngana mur te ngaua. Pe ngaunganem heo ngana toto nge non pulutngana e mana ngaua. Iange hotongahele ke teke tunginga ana hana mur,

iri toro mana te ngaua ngaunga nem.5 Pe pule hotonga e nge Moses hasiahele ke teke, tunginga ana hana murte umume nga NeHalang na pele ngaSapat ana etue. Te longo ole tauahotonga pe mele pele hele ia iri ero.6 Pe e hele lange imo, mele nengemes heueu nei, i palaungana toto ngaNeHalang na pele palaungana nem.7NeHalang nena helenga nenge tehassue ke ulolo, hele ke teke, ‘Lemek eroia lemo tunginga pa nemur nenge amakmak huros. Lemek ke letemo iahehei pe hana.’ Toinge a eteia helenganem luna ke nek, toi ngana koi ahenonou perimo lange iri nenge tepoia ute ke poreke ero. 8 Iange NonTuna, I non Soke toto nga Sapat anaetue.”

Iesus Hemasia None Nge Penna Mete(Mak 3:1-6; Luk 6:6-11)

9 Iok, Iesus i nga lamau pe la ke i teunga hengetoro ana pele. 10 Pe nonenge penna mete tu nga lamau pule.Pe mele hel te tango rara kue nengete teke te laulaua Iesus. Pomalam tepoi haka pulut mana ure huhuna murpe te onteia I ke te teke, “Hotongamaihele ke teke iri nenge singiria haleles,lape te hemas mule iri nga Sapat anaetue pule kai? Ae?”

11 Pe Iesus hele lange iri ke teke,“Nenge teke amo e na sipsip losioteu nga polo nga Israel mur aria etuenenge te hetalaulau ia, mele nem lapepoia ke mere? E hele lange imo,heueumananeimele nem inhaka hotmule nena sipsip nem. 12 Iok, anaulanga ure nai nei, sipsip mur pe itanon. Tei nge iri nai nge NeHalang esiake ure palaungana toto nga matana?Ure nenge palaugnana toto nga Ne-Halang matana, ngana koi ita non. Kepomalam, i pengpeng nge ta halauamele nga Sapat ana etue.”

13Ol pe Iesus hele sapele lange nonneu, “O tul hote perim.” Iok, non neu

11:27: Mat 28:18; Ioa 1:18; 3:35; 10:15; 17:2 11:28: Jer 31:25 11:30: 1Io 5:3 12:1: Deu23:25 12:2: Exo 20:10 12:3: 1Sa 21:1-6 12:4: Lev 24:5-9 12:5: Num 28:9-10 12:6:Mat 12:41-42 12:7: Hos 6:6; Mat 9:13 12:10: Luk 14:3 12:11: Luk 14:5

Mateus 12:14 21 Mateus 12:31tul hote penna pe penna urana mulesapele ke pomanga penna nenga hele.14Pe ero, Paresio mur tehot lange hotpe tetal helenga ke te teke te huneIesus.

Iesus I NeHalang Nena Non Toto15 Pe Iesus eteia lo. Ke pomalam

lohaka nga kileng neu pe hulua tekumnanange i kehemasmasia haleleskina mur lochloch nga aria halelesmur. 16 Pe heo ele tote iri nge te helehot rere lange mele hel. 17 Pe ure neilohot ke pete tote NeHalang nena he-lenga nenge hetatalonga Isaias helehote nge nike nenge teke,18 “Nenge nei, Iau lek non toto nge E

henonou hote.Iau lemek tau tote I pe E iech toto

nge I.Pe lape etal heke opek nge I, ke lape

haliu hotelek poinga nenge e hemasmas

lange mata mur nga kilenglochloch ngana.

19 Pe I lape hele ia letena inin nganaero

pe alngana rara ero.Pe lape te longe I nge haliu rara

nga kue tana ero pule.20Pe lape hekerkerengmule iri nenge

leteria manmanna nganaunne sune mana ol, ke te kerk-

ereng mule.Pe lemenge nenge ngau ke unne sune

mana,i hemete sapele ero.

Teke poia poinga urana ngana nei,ke ris tote poinga lochloch

pe mes hot ke mallaha toto.21 Pe mata lochloch ngana nenga

kileng lochlochlape leteria kerkereng mana nge

lapete mene maulinga nga I toro mana

ene.”Iesus Na Kerkerenga At Nge NeHa-

lang(Mak 3:20-30; Luk 11:14-23)

22 Ol pe hana hel, teat ia none ngematana hit pe hele erochro iange un-einei tu nge i. Te laia i ke Iesus hemasmule i. Ke het pe ana non matanacharchara ke nau mule ke nek pe helemule sapele. 23 Ol pe hulua te esiape leteria tuanin ke halang pe te hele,“Non nei nge lape ne Teuit tuna i.”

24 Pe Paresio mur te longe pe tehele, “Ero iam! Uneinei mur aria sokePelsipul laka hekerkereng ia non nemke helope hotote uneinei mur.”

25 Pe Iesus eteia leteria tuaninngana mur lo, pomalam hele lange irike teke, “Nenge teke hana mur ngatuele kina e te chach hel pe hunelingalohot, kileng nem lape het sio sapele.Ke nenge teke hana nemur nga kilengnem te chach hel pe te ua rara, reriakileng nem lape tu ero ol. Pomalammana nge none pe nehei pe tutunamur. Nenge teke te chach hel pe te uarara lape tetu ke muria elle mule erool. 26Pe nenge teke non poreke nganahelope hot mule i sipona, ta eteimellehe mene ke non poreke ngananena hanamur, te het sio sapele iangehuria ero ol.

27 “Imo a teke e helope hotote un-einei mur nga Pelsipul ene, pe lemohanamur te popoia umenempule. Pete popoia nga itei toto ene? Ke imoanau, lemo hana mur pengpeng lapete hele hot mule amo. 28 Nenge tekeNeHalang opene hekerkereng ia iau,ke e helope hotote uneinei nemur,NeHalang nena naualanga pe nekingaat nge imo lo.

29 “Amo non tei nakuna toto ngetale chachia non solaki ngana e napele ke loloch hote nena ure mur?Nenge teke o poi ke pomam o nanasiakoi kue nei. O kale hit tele non nem.Ke het pe o teu nga nena pele ke ololoch hote nena ure mur.

30 “Mele nenge ma at nge iau ero,lek ngarang toto laka i. Pe melenenge ume luluch nge iau ero, lapesisparai ia lek ume. 31 Pe e hele lange

12:14: Ioa 5:16 12:16: Mat 8:4; Mak 3:12 12:18: Isa 42:1-4; Mat 3:17 12:24: Mat 9:34;10:25 12:28: Ume 10:38; 1Io 3:8 12:30: Mak 9:40; Luk 9:50 12:31: Hip 6:4-6

Mateus 12:32 22 Mateus 12:45imo, NeHalang lape letena ia imonga lemo poinga poreke ngana mur,pe lemo helenga porekreke nganamur lochloch. Pe mele nenge heleporeke Opepengpeng, mele nem lapemene poreke tote. 32 Pe mele nengehele poreke Non Tuna, lape NeHalangletena ia i. Pemele nenge hele porekeOpepengpeng, mele nem lape NeHa-lang letena ia i ero toto, nga etue neipe nga hoena pule.

Ae Pe Nganangana Mur(Luk 6:43-45)

33 “Nenge teke o poia ae e ke urana,nganangana lape hot ke urana. Penenge teke o poi poreke ae e, nganan-gana lape hot ke poreke. Iange tanauurume ae elle pe elle nga ngananganamur. 34 Ilimo alete nemur! Imo hanaporekreke ngana mur pa ne mam. Olpe a teke a heleia ure nge urana kemere? Iange lape halimo hele hotmene laka ure poreke ngana nemurnenge tu teu nga letemo nem lo.35 Hana nenge leteria urana, te helehotote ure urana nganamur nenge tuteu nga leteria. Pe hana porekrekengana mur, ure poreke ngana halangtu teu nga leteria, pomalam lape tehele hot menmene ure poreke nganamur. 36Pe e hele lange imo, NeHalangnena haliunga ana etue nem lape at,pe lape mele elle pe elle na poingamur lape hele hot mule ana. 37 Lemhelenga mur lape te hele hote iong.Nenge teke te urana, lape o urananga NeHalang matana. Pe nenge lemhelenga mur te poreke, lape o porekenga NeHalang matana.”

Paresio Mur Te Onteia Iesus Ke PoiHote Ute Ke Tenau

(Mak 8:11-12; Luk 11:29-32)38Ol pe Paresiomur hel pe hotonga

anahetorongamur te hele lange Iesuske te teke, “Hetoronga, o hele pe utelohot mana ke mo nau mukam.”

39 Pe Iesus tuacholia ke teke, “Imohehei pe hana nga etue nei, a muta

nga poinga poreke ngana mur peletemo manmanna ngana tu hite Ne-Halang ero toto. Ol pe a ontei kea teke a esia utar? Lape e poi hoteute pele ke a esia ero toto. Lape ehemallaha hot mene laka hengeilangnenge hetatalonga Iona lange imo.40Nge nike toto, ruo palaungana toneIona. Pe Iona ma ke ana etue iri molnga ruo nem letena. Ke pomalammana, Non Tuna lape ma ke ana etueiri mol nga ich letena pule. 41 Pelape etue palaungana nem at pe irinengeNiniue lape te hele ia imoheheipe hana nenga etue nei. Iange irite hulia reria poinga mur nga etuenenge Iona haliu hot. Pe mele nengei palaungana toto nge Iona, ngana koihelele heueu nei, pe pomere a hulialetemo ero? 42 Nga NeHalang anaetue nem pule, lape Hei Soke nemnenge nauele kileng Sipa lape heleiaimo. Iange i lo haka nga na kileng pela ke longo nga Non Solomon Palaunena helenga urana ngana mur. Pemele nenge I palaungana toto ngene Solomon, ngana koi helele heueunei. Pe pomere a longo langa nenahelenga mur ero?”

Uneinei Lohot Ke La Pe At MuleNgana

(Luk 11:24-26)43 “Nenge teke uneinei e lohot nge

none, song sapele ke langa kilengnenge ana ech ero pe tango raramunna nge tuia. Pe lape hottauamunna enge tuia ero. 44Pe lapehelelenge i sipona ke teke, ‘E ua hot ngalamau ke e at pe mullik ero nga lamaii. Lape e la mule nga lek pele iam.’ Ioklaol, uneinei nem at mule pe esia napele nge tu ke polpolo mana. Pe peleneu letena te sachalue ke lemlem, peuremurnga letena te talue ke tema kenek toto. 45 Ol pe ana ure la mule pela mene ke uneinei iri rahtele nai keiri ul teat ke la tetu nga pele neu. Peuneinei nemur nenge iri rahtele nai

12:33: Mat 7:16-20 12:34: Mat 3:7; 15:18; Luk 3:7; 6:45 12:38: Mat 16:1; Luk 11:16; Ioa 6:3012:39: Mat 16:4; Mak 8:12 12:40: Jon 1:17 12:41: Jon 3:5 12:42: 1Ki 10:1-10 12:45:

2Pi 2:20

Mateus 12:46 23 Mateus 13:15neu, te poreke toto nga uneinei ellenenge mene iri at. Pe non neu, tungana nga tele ngana urana pol, penei ol, tu ngana poreke toto ol. Kehehei pe hana poreke ngana mur ngaetue nei, tetu ngaria lape pomalammana.”

Iesus Tana Pe Titina Mur(Mak 3:31-35; Luk 8:19-21)

46 Iok, Iesus hele lala nge hehei pehana kura, pe tana pe titina mur teatke te mes nge hot. Iri te teke te heleluluch nge Iesus. 47 Ol pe mele helelange Iesus ke teke, “Tampe titimmurkou te mes nge hot, pe te teke te heleluluch nge iong.”

48 Pe Iesus hele, “Iau mai hetakitei pe titik mur itei hel?” 49 Ol peIesus henonoua nena hana mur pehele, “Hetak pe titik mur koi nemur.50 Temek tu nga lut nga tapa, pe melehel nenge te poia ume ke nanasiaTemek lemene ngana, ke lohot ngaich nei, iau titik mur pe liliuk mur pehatak mur ia iri.”

13Helenga Opene Nga Ngaunga Alona(Mak 4:1-9; Luk 8:4-8)

1 Iok, Iesus iuch hot nga pele ngaetue neu pe la ke are nga kolkolupalaungana nenge Kalelea ilina. 2 Pehulua tela ke te maimai ite i. Poma-lam, lo haka ke are nga aka e pe manahita nge hot. Pe hulua nemur te mesnga peipei ilina. 3 Ol pe Iesus neneneure halang lala nge iri nga helengaopene mur. Iesus nanana ke teke, “Alongo at, none lake sausaua ngaungaalona nga ana ume. 4 Sausaua iripe hel te losio hot langa alingele pengie mur teat ke te tuais haka tauake het. 5 Pe hel te losio teu langa umletentena nenge ana ich halang erope te haka ke ueiuei mana iange ichunne sune mana. 6 Iok, chaia matanahaka ke sine iri pe te melu sapeleiange ularia teu sio ero mana. 7 Pengaunga alona hel te losio teu nga

kiki letentena. Pe kiki nem haka keau hite pe makia iri ke te mete. 8 Pengaunga alona hel te losio haka ngaich nenge urana pe te haka ke nekpe te hei pe nganangaria sapele. Helnganangaria mur iri ana non kina irilime (100) pe hel nganangaria iri ananon kina mol (60) pe hel nganangariairi ana non elle pe analoch (30). 9 Imonenge a longo atat nge Iau, a longo keneknek.”

Pomere Nenge Iesus Nana Nga He-lenga Opene

(Mak 4:10-12; Luk 8:9-10)10 Iok, Iesus nena hanamur tela nge

i pe te ontei hote ke te teke, “Pomerenenge o hetore hehei pe hana ngahelenga opene mur?”

11 Pe Iesus tuacholia lange iri keteke, “Heteinga nga ure talkomkomengana mur nga NeHalang nenanaualanga pe nekinga nga tapa, imoa mene lo. Pe iri ero kura. 12 Melehel nenge te etei lo lape te etei kehalang toto mule. Pe mele hel nengete etei ke nek ero kura, te etei ngariaunne sune nem lape te ua totomule iange iri. 13Ke ngana laka nenge e nanamanmana nga helenga opene lala ngeiri:“Mataria charchara ke te nachnau pe

te esia ute e ero.Pe talngaria longlongo pe te

longe ute e ero pe te eteia utee ero pule.”

14 Pe hehei pe hana te poi ngaria nei,pete tote helenga e nge hetatalongaIsaias hele hote nge nike ke teke,“ ‘Imo lape a longlongo pe a eteia luna

e ero toto.Pe a nachnau pe a esia ute e ero

toto.15 Iange iri leteria hit toto lo,pe anali pule nge te longe ute e

nga talngaria ol.Pe pule te poi hele mataria ke hit lo.

Pe toinge ero, heueu nei te nach-nau nga mataria

pe te longlongo nga talngaria.12:50: Rom 8:29 13:2: Luk 5:1-3 13:12: Mat 25:29; Mak 4:25; Luk 8:18; 19:26 13:14: Isa

6:9-10; Ioa 12:40; Ume 28:26-27

Mateus 13:16 24 Mateus 13:31Pe leteria matana ke te hulia re-

ria poinga mur,pe teat ke e hemas mule iri. Pe nei

ero.’16 Pe imo nenge a esia ure ngamatamo pe a longe helenga nga tal-ngamo a iech toto. 17 E hele ke man-manna toto lange imo, hetatalongamur pe NeHalang nena hanamurmu-teria toto ke te teke tenau nga urenenge imo a esia nem. Pe ero, iri tekolkol toto. Pe pule te teke te longonga ure nenge imo a longe nem. Peero, iri te longe ero toto.

18 “Iok, a longo ke nek toto olnga helenga opene nenge ngaungaalona nem luna. 19 Ngaunga alonanenge losio hot langa alingele nem,pomalaka nga mele nenge longe He-lenga Urana Toto Ngana nga NeHa-lang nena naualanga pe nekinga peeteia luna ke nek ero. Pe non porekengana at ke ua toto mule ia helenganem nenge tu nga mele nem letena.Ke ngaunga alona nenge losio hotnga kue nem luna la nem. 20 Penenge te losio teu nga um letentena,ngana laka mele nenge mene sapeleNeHalang nena helenga pe iech eletote. 21Pemenehelenganemke langaletena nge teu toto ero. Pe ra hite kechoro mana iange helenga nem ulanaau ero. Pe nenge teke helenga nemlohot ia totoinga pe uremeena ngana,mele nem letena manmanna nganalosio ke ueiuei mana. 22 Pe ngaungaalona nenge te losio teu nga kikiletentena, pomalaka nga mele nengelonge Helenga Urana Toto Ngana lo,pe letena tu ke kerkereng toto ngaure lochloch ngana nenga ich. Nganenge teke na umtutuna halang totope ure. Pe Helenga Urana TotoNgana nem, haka pe nganangana eroiange ure nemur te poi hele mene.23 Pe ngaunga alona nenge te losiohaka nga ich nge urana, pomalakanga mele nenge longe Helenga UranaToto Ngana nem, pe eteia luna ke nek

toto. Ke nganangana mur iri ana nonkina iri lime (100), pe hel ana non kinamol (60) pe hel ana non kina elle peanaloch (30).”

Helenga Opene E Pule Nga HeililPoreke Ngana Nenge Haka Nga Ume

24 Iok, Iesus heleia helenga openee pule lange iri ke teke, “NeHalangnena naualanga pe nekinga nga tapa,pomalaka nga none nge tue ngaungaalona urana ngana mur nga ana ume.25Pe ngamiliko hulua lochloch nganate mamani, pe non nem na ngarangmur teat ke te tua teua heilil porekengana alona mur nga ume neu. Tetue iri ke het pe te ua sapele. 26 Iok,ngaunga alona nemur te talun ke tehei pe heilil poreke ngana nemur tehaka pule.

27“Iok laol, non neu nena hanamurnenge te umume nge i, tela nge i pe teonteia i ke teke, ‘Non soke, ngaungaurana ngana alona mur mana kainenge otue iri nga ume mai? Peheilil poreke ngana nemurmai teat kemerei?’

28 “Pe non neu tuacholia ke teke,‘Lape lek ngarang e laka tua teuaheililporeke ngana nemur.’

“Pe nena hana mur te ontei mule i,‘Ke pomere? Lemem ke o teke mo lake mo lalau hote iri?’

29 “Pe non neu hele, ‘Ero, iangengaunga alona mur te haka lo. Lapea tak haka leke iri heueu. 30 Tetu kete haka luluchmanamukam, ke la hetnga etue nenge ngaunga temera. Ngaetue nem pengpeng lape e hele langelulunga ana hana mur ke te lalau teleheilil poreke ngana nemur pe te kalepute iri pe la te chacharuch heke ngaoan. Ke het pe te lule ngaungamur pete tatach teua iri langa ngaunga anapele.’ ”

Helenga Opene Nga Ae Haka Ngana(Mak 4:30-32; Luk 13:18-19)

31 Iok, Iesus heleia helenga openee pule lange iri ke teke, “NeHalangnena naualanga pe nekinga nga tapa,nakuna pomalaka nga ae nganngana

13:16: Luk 10:23-24 13:22: Luk 12:16-21; 1Ti 6:9-10, 17

Mateus 13:32 25 Mateus 13:47e nge tuna mana. Pe ae nganngananem, none mene ke tue nga ana ume.32 I nganangana tuna mana pe hakangana, ris tote ae mur lochloch petana palaungana toto. Pomalam ngiemur nga lut tela ke te ole teu nge i, ketetal kiniu pe te arare nga perpernamur.”

33Pe Iesus hele hote helenga openee pule ke teke, “NeHalang nenanaualanga pe nekinga nakuna pomaipule. Pomalaka nga ure tutuna nengeheie mene pe poi teu luluche ngaberet itach ngana. Pe ure nem poiaberet ke una haka.”

34 Iesus heleia ure lochloch nganalange hehei pe hana nga helengaopene mur mana. Utar nenge heleia,heleia nga helenga opene mana. 35Pepoinga nenge poia nem, pete toteutar nenge hetatalonga e hele hotenge nike lo, nenge hele ke teke,“Lape e helemana nga helenga opene

mur mana.Pe lape e hele hote ure nemur

nenge tetu ke te talkome,nga NeHalang ala hot ngana ia

tapa pe ich ke at heueu nei.”Iesus Hele Hote Helenga Opene Luna

Nga Heilil Poreke Ngana36 Iok, Iesus hele ke het pe la sapele

ke i teu nga pele e. Ol pe nena hanamur tela nge i pe te hele, “O hele hotehelenga opene nei luna at nge imem.Helenga opene nenga heilil porekengana nenge te haka nga ume.”

37 Ol pe Iesus hele, “Non Tunalaka nenge I mele nenge tue ngaungaalona urana nganamur nga umenem.38 Pe ich nei, i ume nem. Pe ngaungaalona urana ngana nemur laka NeHa-lang tutuna mur, nenge tetu teu nganena naualanga pe nekinga. Pe heililporeke ngana mur laka, non porekengana nena hana mur. 39 Pe ngarangnenge tua sue heilil poreke ngana ne-mur, ngana laka Satan i sipona lo. Pengaunga mera ngana pe lulunga anaetue laka, etue nenga ich nei hetala

toto ngana. Pe lulunga ana non murlaka NeHalang nena angkelo mur.

40“Kenga ichnei hetala totongana,lape poi ke pomalaka nga te leke heililnemur pe tesau heke iri langa oan.41 Ke pomalam mana, nga NeHalangnena naualanga pe nekinga. NonTuna lape kulos hote nena angkelomur ke tesau hote iri lochloch ngananenge te heporekreke hehei pe hanaleteria manmanna ngana mur. Peiri lochloch ngana nenge te popoiapoinga poreke ngana mur, lape tesauhot luluche iri pule. 42 Ke lapetesau heke iri ke la te tangtang pengingiria chatrekreke la kou nga oansapel lala ngana. 43 Pe NeHalangnena hana mur, lape singiria tua kepomanga chaia matana nga Temerianena naualanga pe nekinga. Imonenge a longo atat nge Iau, a paltalngamo pe a longo ke nek!

Helenga Opene Nga None Nge Hot-taua Umtutuna Nge Te Talkome

44 “Iok, NeHalang nena naualangape nekinga pomai koi pule. Pomalakanga umtutuna putana e nge mele alohit kome nga ich unne. Pe nonehottaua pe iech ala toto i ia. Ol pe alohit komemule ke nek. Non neu letenaiech toto pe la ke mene nena ure murlochloch, pe la ia ke hehei pe hana teolia iri. Ke het, mene umtutuna neu,pe la ke ol hot mule ich unne nengealo hit kome umtutuna putana neu ia,ke nena ich neu ol.

Holonga Nenge Uruna Haka Toto45 “Pe pule NeHalang nena

naualanga pe nekinga pomalaka nganone nge tango rerere holonga nengeuruna haka toto. 46 Iok laol, ananon hottaua pe la sapele ke menenena ure mur lochloch, pe la ia kehehei pe hana te olia. Ke het pemene umtutuna neu pe la ke ol hoteholonga neu.

Helenga Opene Nga Hoat47 “Pe pule NeHalang nena

naualanga pe nekinga pomalaka nga13:35: Psa 78:2 13:40: Ioa 15:6 13:41: Mat 24:31; 25:31; Mak 13:27 13:42: Mat 8:1213:43: Dan 12:3

Mateus 13:48 26 Mateus 14:8hoat nenge te hesue nga kolkolupalaungana pe ruo lochloch nengamata pe mata te haia. 48 Hoat nemmuta pe iri nenge te olole ruo nem,tetak heke sapele langa peipei, pe tekila sio sapele ia ruo eu hot ngana.Pe te loloch mene ruo urana nganamur mana. Pe nenge te poreketesaua iri ke te lasus. 49 Ke poinganei lape lohot nga etue nenga ichnei hetala toto ngana. Angkelo murlape teat ke te eukiraua hehei pehana nenge te urana ke te mes kekuena, pe porekreke ngana mur temes ke kueria. 50 Pe lape tesau hekeporekreke ngana nemur ke la tetangtang pe ngingiria chatrekrekenga oan sapel lala ngana.”

51 Pe Iesus onteia iri, “A eteia he-lenga nemur luria lo?”

Pe iri te hele, “Oe mo eteia lo.”52 Ol pe Iesus hele mule lange iri,

“Pomalam mana hotonga ana het-oronga mur nenge e hetore nga Ne-Halangnenanaualangapenekinga, tepomalaka nga tokoninga nenga pelepalaungana e. Ana non teu langa pelenenge tattalue ure urana ngana muria, pe mene hote ure heueu ngana penike ngana mur ke hot lochloch.”

Iesus Na Kileng Nganngana MurLemeria Ero Ia I

(Mak 6:1-6; Luk 4:16-30)53 Iok, Iesus hele hote helenga

opene nemur ke het pe lo haka sapelenga kileng neu. 54 Pe i ke la mule nganena kileng huna. La pe hetottorehehei pe hana nga reria hengetoroana pele. Pe hehei pe hana leteriaau ala pe leteria tuanin ke halang.Pe te ontei ke te teke, “Non nei maimene letena matana ngana nei langaitoto? Pe na kerkerenga nenge helepe urelu te lohot manmanamai menelangai pule? 55 Non nei, non nengehemesmes pele tuna koi. Pe tana enelaka he Maria. Pe titina mur lakaIeims pe Iosep pe Simon pe Iutas.56 Pe liliuna mur pai, ita ul ke ta tutu

panei. Pe I mai mene ure nemurlangai toto?” 57Ol pe saria keke Iesussapele.

Pe Iesus hele lange iri ke teke, “Het-atalonga e pingana iuiu nga kilengpe kileng. Pe nga nena kileng hunape nga na pele pengpeng, pinganaunne hota ero toto.” 58Hehei pe hananga kilengneu leteriamanmanna ero.Pomalam Iesus poi hote ure halangero.

14Ioanes Nenge Henunun Mete(Mak 6:14-29; Luk 9:7-9)

1 Nga etue neu ne Herot nauelekileng nenge Kalelea. Ana non longeIesus pingana, 2 pe hele lange hananenge te umume nge i ke teke,“Ioanes nenge henunun laka nengepingana sasasa nem. Ana nonmete keulolo pe maul haka mule. Ke nganalaka nenge hele pe urelu te lohotmanmana.”

3 Ne Herot hele ke mau iange ngatele ngana, laua Ioanes pe hele ke tekale penna pe tetal teua i langa tueleau ngana. Ne Herot poia poinga neilange i iange Ioanes heleia i nge taktote tina ne Pilipus nehei Herotias.4 Ke Ioanes heleia ne Herot ke teke,“O nanasia hotonga tei toto nenge opoia poinga nem lange tim nehei?”5 Ke nga helenga neu mana, ana nonteke hune Ioanes. Pe ne Herot mataunena pule iange hulua te teke Ioanes ihetatalonga.

6Pe nga etue nenge te eukirau ke teiech ia etue nenge neHerot tana hohongana ia I, Herotias tuna heinganaheses ke ne Herot pe nena lang murte nachnau. Pe ne Herot esia he neunge heses pe iech toto. 7 Pomalamne Herot hele ke manmanna pe heleke kerkereng toto ke teke, nenge tekehe neu lemene taua ute e nge i, lapetung hot mene ke lange he neu. 8 Olpe Herotias hele la sapele nge tunaheingana neu nga utar nenge lape

13:50: Mat 13:42; Luk 13:28 13:54: Ioa 7:15 13:55: Ioa 6:42 13:57: Ioa 4:44 14:3:Lev 18:16; 20:21; Luk 3:19-20 14:5: Mat 21:26

Mateus 14:9 27 Mateus 14:32

onteia lange ne Herot. Ol pe he neuhele, “E teke otal heke Ioanes nengehenunun palpalna nga kaliu nei pe omene at nge iau.” 9 Ne Herot longehelenga neu pe singina matau toto.Ol pe lape hele ke merei ol? Nganapaiau tamal hote helenga kerkerengngana ke nena lang mur te longe maulou. 10 Ol pe ne Herot hele sapele kete chat hoa Ioanes kanna nga tuele aungana 11 pe tetal heke palpalna ngakaliu pe te mene lange he neu. Pehe neu mene pe laia nge tana. 12 PeIoanes nena hanamur tela ke temenekoluna ke la te alo hite. Ke het pe telasapele ke la te hele toto Iesus nena.

Iesus Hengaua Hulua(Mak 6:30-44; Luk 9:10-17; Ioa 6:1-14)

13 Iok, Iesus longo hatal nena ngaure nenge lohot nge Ioanes ke ulolo.Ol pe lohaka kun mana nga sulang eke la tu ke I toro mana nga kileng enge tu louloumana. Pe hulua te longorusia pe te lohaka nga reria kilengmur pe te i nga ich ke te nanasia Ike tela. 14 Pe Iesus mana sio langapeipei pe esia hulua nge te eukirau,pe letena ia iri. Pomalam hemasia irinenge singiria haleles. 15 Pe kilenglala ke ulei sisio lo, ol pe Iesus nenahana mur tela nge I pe te hele, “Tekepoi pe o kulosia hulua nei ke telanga tuele tana nemur ke te ol ariangaunga mukam. Iange mele hel tetunga lamai ero koi. Kileng unne nei,tu loulou mana pe kileng ulei sisiolokoi.”

16 Ol pe Iesus tuacholia lange nenahana mur ke teke, “Iri lape tetulakoloi, pe imo a tango ngaunga ke ahengaua iri.” 17 Pe iri te hele, “Ero!Iange mioka iri lime pe ruo nai manai tema mai.” 18 Pe Iesus hele, “Iok, amene iri at nge Iau.” 19 Pe pule Iesushele lange hehei pe hana ke te kila sionga heilil. Ol pe Iesus mene miokanemur pe ruo nai neu pe nau hakalanga lut nga tapa, pe hele urana totope reke iri. Ke het pe tunge lange

nena hana mur. Pe nena hana murte heronge nge hehei pe hana. 20 Irilochloch te ngau pe te ngau ke sariauna toto. Pe Iesus nena hana murte takirau mule ngaunga aluanuanamur. Pe chasang iri analoch pe nai,te muta mule ia ngaunga aluanuananemur. 21 Iri nenge te ngaua ngaunganeu, te am ele iri pe te lohot ke hanairi 5000. Pe tesis hele hehei pe ainakinkino ngana ero.

Iesus I Mana Nga Ruach Ona(Mak 6:45-52; Ioa 6:15-21)

22 Iok, Iesus poia nena hana mur kete lohaka nga sulang ke iri muka telelanga hele. Ke het pe kulos sapelehulua nemur ke tela ol. 23 Ke het pe Itoro mana i haka langa hengene ilinake hetalaulau, pe tutu ke la ulei sio.24 Pe sulang nenge nena hana murte haka ia kou manmana nga lemetunangana unne lo. Pe ruach tamal iairi ke sio pe haka iange kileng einganaheke.

25 Pe nga uachuach Iesus i ke nanashote iri, pe i haka mana nga ruachona. 26 Pe nena hana mur te esia ipe te matau toto pe te u haka iangete teke ma moiuk. 27 Pe ueiuei manaIesus hele ele iri ke teke, “Samo loiloipe a matau ero. Iau paiam.”

28Pe Petrus hele, “Iok, o hele at ngeiau ke e i mana nga ruach ona ke elange iong. Laka e eteia ke iong toto.”

29 Pe Iesus hele, “Iok, o i at.”Ol pe Petrus iuch hot nga sulang

neu pe i sapele nga ruach ona kelange Iesus. 30 Pe Petrus esia tuttulapalaungana neu pe sana rora mule.Pomalam talun ke hekorong teu mulenga ruach. Ol pe alngana hot ke teke,“Non Soke! O halaua iau.”

31 Pe Iesus sie i nga penna keueiuei mana pe hele, “Iong letemmanmanna ngana unne sune manakura. Pomerei nenge o ra hite letemmanmanna ngana ke kerkereng ero?”32Ke het pe iri nai te iuch teu la mulenga sulang neu, pe tuttula palaun-gana neu mete sio sapele.

14:19: Mat 15:35-39; Mak 8:6-10 14:23: Luk 6:12; 9:28 14:26: Luk 24:37 14:31: Mat 8:26;Mak 4:39

Mateus 14:33 28 Mateus 15:1733 Pe Iesus nena hana mur nenge

teare nga sulang neu te heto heke ipe te hele, “Manmanna toto ke iongNeHalang Tuna.”

34 Iok, te lotele ke tela nga helepe la te sio nga kileng nenge Kene-saret. 35 Pe hana nemur nga kilengneu tenau urume Iesus, pe te hesesepingana ke ueiuei mana ke song raranga kileng mur nenga lamau. Ol pehulua teat sapele ia haleles kina murnge Iesus ke hemasia iri. 36 Pe haleleskina nemur te hele lange Iesus kete teke, te ra haka mana nga nenahengeron ana horo ke aria haleleshet. Ke iri nenge te ra haka nge Iesus,aria haleles het lochloch.

15Ta Nanasia Hengetoro Nenge NeHa-

lang(Mak 7:1-13)

1 Pe Paresio mur pe hotonga anahetoronga mur hel, te lohaka ngeIerusalem pe tei ke tela nge Iesus pete onteia I, 2 “Pomere nge lem hanamur? Te nanas ia hotonga mur nengerera tete mur te hesio tele at nge itaero. Hotonga nemur teke, ta lomotele pera pe ta ngau ol. Pe lem hanamur te lome peria ero, te ngau pulutmana. Pomere mai?”

3Pe Iesus hele, “Oe! Pe imo pomerenenge a nanas taua NeHalang na ho-tonga mur ero, pe a nanas mene lemohotonga mur? 4 NeHalang hele keteke, ‘O heto heke tam pe temempe o longo tau mene iri. Pe melenenge hele poreke temene pe tana,lape te hune i ke mete.’ 5 Pe imo ateke poinga nei urana. Nenge a tekenone hele lange temene pe tana ke,‘E teke e halaua imo ke nek toto, peero. Iange lek halaunga nenge e tekee tunge lange imo, ngana kou e tungmule lange NeHalang lo. Ke nem,pomanga lek tunginga nenge lange I.’6Mele nem poi ke urana lange NeHa-lang pe nge temene pe tana ero. Ke

nga lemo poinga nem mana a tal siotote NeHalang nena hotonga mur pea teke a nanas tau mene imo sipomolemo. 7 Imo hana nenge a pallaka hali!Hetatalonga Isaias hele hot pengpengia imo lo nenge hele ke teke8 “ ‘Hana nemur te heto heke Iau nga

haria ulina mana nge hot,pe nga leteria nge teu tetu ke

kangkanga toto nge Iau.9 Te hetore hehei pe hana nga NeHa-

lang na hotonga mur ero.Iange te hetoro mene iri nga iri

siporia reria hotonga mur.Pe te channangnanga ke te heto

hekeke Iau.’ ”Iesus Heleia Ure Nenge Poia Ita Ke

Letera Muna(Mak 7:14-23)

10 Ol pe Iesus iua hulua nemur ketela nge i pe hele, “A longo ke nek ngahelenga nemur nenge e heleleia neiluna mur. 11 Ngaunga nenge o meneke otal teua langa halim, heporekeiong ke letem muna ero. Pe utarnenge lohot nga halim, ure nem poiaiong ke letem muna.”

12 Pe Iesus nena hana mur tela ngeI pe te hele, “Non Soke, o eteia pule?Paresio nemur te longe lem helenganem nge o tung hote lange iri pe sariamenin hulu toto ia.”

13 Pe Iesus hele ke teke, “Temeknga lut nga tapa eteia utar mur nengetue iri nga ana ume. Pe ure lochlochngana nenge tue iri ero, lape lalauheke iri luluch nga ularia mur. 14 Areng mana lange iri. Mataria hitkura iam. Pe mele nenge matana hitpe teke henonoua mele e pule ngematana hit nga kue, lape iri nai ape kete hekorong teu nga polo.”

15 Pe Petrus hele, “Iok, o heleurume helenga opene nem at ngeimem.”

16 Pe Iesus hele, “Ia imo nge a eteiero kurkura kai? 17 Ure nenge a talteua nga halimo, la sapele kelamangaletemo. Ke het pe lohot mule nga

14:36: Mat 9:20-21 15:4: Exo 20:12; 21:17; Deu 5:16 15:8: Isa 29:13 15:11: Mat 12:3415:14: Luk 6:39; Rom 2:19

Mateus 15:18 29 Mateus 15:34letemo ke lasus. 18Pe ure nenge lohotnga halimo, lohot at nga letemo ngeteu toto. Pe ure nem lape poia melenem ke letena muna hulu toto. 19 Keure nemur nenge poia mele nem keletenamuna hulu toto laka; letena tu-anin rara ngana nga ure poreke nganamur pe hune mele ke mete pe malu-luch nge none nehei pe lau sisio heheipe kemkeme, pe channanga halali pengunngunu halali pe poinga nengetaolo heke mene helenga chanang-nanga ke ta heporeke mele ene. 20 Keure nemur, poia mele nem ke letenamuna hulu toto. Pe nenge teke melenem lome penna ero pe ngau mana,nem poia mele nem ke letena munahulu ero.”

Hei Kanan E Letena ManmannaNgana

(Mak 7:24-30)21 Iok, Iesus hile kileng neupe langa

kileng nenge Tir pe Saiton. Pe hei enge nena nge Kanan tutu nga kilengneu. 22 Ana hei esia Iesus pe tang hotlange I ke teke, “Non Soke! Iong neTeuit tuna laka iong. Letem poreke iaiau pe o halaua iau! Tuk heingana e,uneinei te poi poreke tote. Pomereipe o iat ke o halaua i, iange tu nganaporeke toto lo.”

23 Pe Iesus tuacholia hei neu nenahelenga ero. Ol pe nena hana murtela nge I pe te totohita ke te teke,“O kulosia hei nei ke la ol. Ngana koinenge nananas pe pur leme ero manaia iunga atat nge ita.”

24 Pe Iesus hele, “NeHalang kulosiaiau at nge Israel mur mana. Iri tepomanga sipsip mur nenge te erue.”

25 Ol pe hei neu at ke tualou siopalana nga Iesus matana pe hele,“Non Soke! O halaua iau.”

26 Pe Iesus hele, “Nenge teketa mene aina kinkino ngana ariangaunga pe ta sau sue langa kaonemur, poinga nem poreke toto.”

27 Pe hei neu hele, “Oe NonSoke, nem manmanna. Pe hana helte ngaungau nga aria hatanga pe

ngaunga mumuna losisio. Pe reriakaone mur te ngau hekeke ngaungamumuna nemur.”

28 Pe Iesus hele, “Hei nem, iongletem manmanna ngana palaunganatoto. Pe utar nenge lemem taua ngeiau lape lohot ke manmanna.” Pe ngaetue unne neu pengpeng hei neu tunaheingana urana mule sapele.

29 Iok, Iesus hile kileng unne neu pelanga ech hetaliliu ngana nge Kaleleape i ke henanas ole ruach nem ilina.Ol pe i haka langa hengene ilina pekila sio. 30 Pe hulua te nanasia I petela ke te mene iri nenge aria haleleske la tetal sue iri nga Iesus apenahuna ke hemasia iri. Ngana laka irinenge singiria metmete, pe nengemataria hit, pe nenge aperiametmetepe nenge te hele erochro pe halelestana huna hel pule. 31Pe hulua nemurngaria lohot, iange tenau pe iri nengete hele erochro neu, te hele mulmule,pe nenge aperiamete tei mulmule, penenge singiriamete te uranamule, peiri nenge mataria hit tenau mulmule.Ol pe te heto haka tote Israel mur ariaSoke NeHalang.

Iesus Hengaua Iri 4000(Mak 8:1-10)

32 Pe Iesus iua nena hana mur pehele lange iri ke teke, “Letek porekeia hulua lochloch ngana nei i. Iangeiri te nananasia iau ke etue iri mol lo,pe te tam teua ute e ero toto. Pe atongmur temete aria lo. Pe pule lemek eronge e poi kulosinga ia iri. Iange heueulape hel mataria liuliu pe te losio ketema mana nga kue.”

33 Ol pe Iesus nena hana murte hele, “Pe ita mai lape ta menengaunga langai ke ta hengaua huluanenge pomai mai? Kileng e nge turochroi nga lamai ero i.”

34 Pe Iesus onteia iri, “Mioka hianenge a ronronia mau?”

Pe iri te hele, “Mioka iri rahtelenai pe ruo kinkino ngana hel i, moronronia.”

15:24: Mat 10:6 15:31: Mak 7:37 15:32: Mat 14:14

Mateus 15:35 30 Mateus 16:1335 Ol pe Iesus hele lange hulua ne-

mur ke te kila sio nga ich. 36 Pemene hot sapele ngaunga nemur peruo neu. Pe hele urana toto langeNeHalang. Ke het pe reke ngaunganemur pe tunge lange nena hanamurke te heronge nge hehei pe hana.37 Iri lochloch te ngau ke saria unatoto. Pe Iesus nena hana mur tetakiraua ngaunga aluanuana mur. Pengaunga aluana, te takiraua ke anakaliu iri rahtele nai. 38 Iri nenge tengaua ngaunga neu iri 4,000 pe tesisele hehei pe aina kinkino ngana ero.39 Iok, Iesus kulosia hulua nemur ketela ol, pe I tamu haka nga sulange pe mana tele langa kileng nengeMakatan.

16Paresio Mur Te Ollaka Hote Iesus(Mak 8:11-13; Luk 12:54-56)

1 Iok, Paresio mur iri ul Satiusi murtela nge Iesus pe te ollaka hote I, kete teke hele pe ute e lohot mana ketenau.

2 Pe Iesus hele, “Imo lape a esiatapa sana nge remenmen nga ulei pea hele pengpeng ke a teke, ‘Ochoukileng chaia pam lo, iange ririua paukou ma hot nga tapa sana.’ 3 Pe ngauach a hele ke a teke, ‘Heueu lapepittemol, iangemuchmua halang kouma hele tapa sana.’ Imo anau urumetapa sana pe a hele hot pengpeng iaure nenge lape lohot. Pe pomere ngeanau urume ure nenge lohotot ngaetue nei pe ramamo chach ia ero toto?4 Imo hana porekreke ngana mur ngaetue nei, a teke e poi hote ute hel keanau? Iau lape e poi hote ute peleero toto. Pe ure nenge lohot nge Ionange nike, lape e tunge lange imo.” PeIesus hulia rumena lange iri pe i ke lasapele.

Anau Ala Amo Kenek Nge ParesioMur Pe Satiusi Mur

(Mak 8:14-21)

5 Iok, Iesus pe na hanamur te lotelelanga kolkolu palaungana neu ilinahele lo, pe Iesus nena hana mur lete-ria lilil nge te mene ngaunga. 6 PeIesus hele lange iri ke pomai, “Anauala amo ke nek toto nge Paresio murpe Satiusi mur. Iange hana nemur, tepoi ke pomalaka nga ure nenge tetalteua langa beret itach ngana pe poiaberet nem ke una haka.(is)”

7 Ol pe Iesus nena hana mur tehele tele hel mana nge iri ke te teke,“Pomere toto nenge Iesus tamal hotehelenga nei mai? Lape ta menengaunga ero ke ngana kai?”

8 Pe Iesus eteia ure nenge teheleleia neu lo, pe hele lange iri keteke, “Imo letemo manmanna nganaunne sune mana iam. Pomere nengea heleleia ngaunga nge ero? 9 Letemomallaha ero kura kai? Letemo lamule nga mioka lime nenge hanairi 5000 te ngaua pe saria una hatalia. Pe kaliu iri hia nenge te muta iaaria ngaunga aluanuana mur? 10 Iok,letemo metene hulua nenge iri 4000nem. Aria mioka iri rahtele nai mana,pe hehei pe hana lochloch ngana nemte ngau ke saria una. Pe kaliu iri hiate muta ia ngaunga aluanuana mur?11 Pomere nge letemo alchach erokura? Iau e hele lala nge imo ngangaunga ero. E teke anau ala amo kenek toto nga is nenge Paresio murpe Satiusi mur.” 12 Ol pe Iesus nenahana mur leteria matana sapele ngaure nenge Iesus helele ia. Ke Iesusteke tenau ala aria nga is nenga beretero. Iesus teke tenau ala aria lakanga hengetoro nenge Paresio mur peSatiusi mur.

Petrus Hemallaha Hote Iesus(Mak 8:27-30; Luk 9:18-21)

13 Iok laol, Iesus i ole ke langa tueletana pengpeng ngana nenge KaesareaPilipai. Pe onteia nena hana mur keteke, “Hana pe hehei te heleleia NonTuna ke te teke I itei toto?”

16:1: Mat 12:38; Luk 11:16 16:4: Mat 12:39; Luk 11:29 16:6: Luk 12:1 16:9: Mat 14:17-2116:10: Mat 15:34-38 16:14: Mat 14:1-2; Mak 6:14-15; Luk 9:7-8

Mateus 16:14 31 Mateus 17:114Pe nena hanamur te hele, “Hehei

pe hana hel te heleia Non Tuna ke teteke, I Ioanes nenge henunun; pe helte teke I Elaisa; pehel te teke Ieremias;nem pe te teke non hetatalonga emana.”

15 Pe Iesus ontei mule iri ke teke,“Pe imo a teke Iau itei toto?”

16 Pe Simon Petrus tuacholia keteke, “Iong Kristus. NeHalang nengetu ke koko tuna iong.”

17 Pe Iesus hele, “Simon, iong neIona tuna iong. NeHalang pete iong.Ke ngana laka nenge o hele hote he-lenga nem. Pe mele nga ich nei heleia helenga nem lange iong ero. Temeknenge tu nga lut nga tapa henonouiong ia helenga nem. 18 Pe e helelange iong, iong Petrus nenge emluna laka, ‘um’, pe nga um nei lapee hemes heke lek hana mur nengeleteria manmanna nge iau. Pe kerk-erenga nenga metenga lape hekousue iri ero toto. 19 Pe lape e tungelohenga mur nenga NeHalang nenanaualanga pe nekinga nga tapa langeiong. Pe utar nenge o hu hele ngaich nei, lape NeHalang hu hele ngalut pule. Pe utar nenge o longele ngaich nei, lape NeHalang longele nga lutpule.” 20 Iesus i Kristus kemanmanna.Pe toto hita toto lange nena hanamurke te hele rere helenga nem ero toto.

Iesus Hele Talue Ana Metenga NgeLape Lohot

(Mak 8:31—9:1; Luk 9:22-27)21 Iok, talun nga etue neu ke la ol,

Iesus hele lala nge nena hana mur keteke lange Ierusalem. Pe hele urumetote lange iri, ke teke lape amneiamelmelenga halang nenge lape hananemur te poia lange I. Ngana lakahana papalauna mur pe tunginga anahana mur aria soksoke ngana mur pehotonga ana hetoronga mur. Pe lapete hune I ke mete pe maul haka mulenga etue mol ngana.

22Pe Petrus longe Iesus nge hele kemau pe mene lele hote Iesus pe kerestaua I ke teke, “Non Soke! O poi kepomam ero. Lemek ero nge ure nemlohot nge iong.”

23 Pe Iesus ul mule ramana langePetrus pe hele lange i ke teke, “Iongnon poreke ngana iam, o la ngarumek! O poi ke malaka nga urenenge teke poi hele lek kue pehesingo ia Iau ke e losio mule. Iongletem tumana nga ure nemur nga ichnei. Letem tu nge NeHalang ero toto.”

24 Ol pe Iesus hele lange nenahana mur ke teke, “Nenge teke melekoko nge Iau heueu, hilesue lemenengana mur lochloch pe takisia anamelmelenga, pomalam nanasia iauol. 25 Iange mele nenge ramanatuhit mene maulul ngana nga ich,lape maulul nga hoena ero ol. Pemele nenge nanas tote iau kela isipona mete, ana non lape menemule maulul ngana nenge tu ke koko.26 Nenge teke mele mutena tau toteure lochloch ngana nga ich nei, lapemene maulinga ke koko ero. Iangelape ure nemur te halaua i nga hoenake merei? Nem pe lape ol mulemaulinga ke koko nga utar? 27 NonTuna lape at luluch nga Temene nahemalmalinga. Pe at luluch nge nenaangkelo mur. Pe lape tunge iechingalange hehei pe hana ke nanas taupengpengia reria poinga mur nga ichnei. 28 E hele lange imo pengpeng,amo hel nge imo nenge te mes heueunei, lape metenga mene iri ero kurape te esia Non Tuna nge at luluch nganena naualanga pe nekinga.”

17Iesus Singina Lohot Ke Altoto(Mak 9:2-13; Luk 9:28-36)

1 Iok, etue iri rahtele elle lalo peIesus mene Petrus pe Ieims pe tinaIoanes ke iri ul te haka langa hengene

16:16: Ioa 6:69 16:17: Kal 1:15-16 16:18: Ioa 1:42; Epe 2:20 16:19: Mat 18:18; Ioa 20:2316:24: Mat 10:38; Luk 14:27 16:25: Mat 10:39; Luk 17:33; Ioa 12:25 16:26: Mat 4:8-9 16:27:

Psa 62:12; Pro 24:12; Mat 25:31; Rom 2:6; Hem 22:12 17:2: 2Pi 1:16-18

Mateus 17:2 32 Mateus 17:23

ke iri toro mana. 2 Pe nga lamau teesia Iesus nge singina lohot ke altoto.Iesus ramana sina ele mataria ke po-manga chaia matana. Pe na hengerontua huita toto ke pomanga lemenge enge tualeme ngana sina ala toto. 3 Olpe tenau mana pe te esia Iesus ngehele lululuch nge Moses iri nai Elaisa.

4 Pe Petrus hele lange Iesus, “NonSoke, imem nei motu lamai ke uranalo. Pe nenge teke lemem, e hemeshaka ke pelpele iri mol, ke iong leme pe Moses na e pe Elaisa na e.”

5 Petrus helele kura pe ulu lohot kepoi hite iri. Ulu neu hussu toto pehelenga e lohot nga ulu neu ke teke,“Tuk toto koi nei, nenge mutek tautote pe e iech toto nge I. A longo tauaI!”

6 Iesus nena hana mur te longeke mau pe te matau toto pe te losiomana. Pe tema ke tenau sio mana ngaich. 7 Ol pe Iesus la ke ra lange iri pehele, “A lohaka ol. A matau ero.” 8 Teteke tenau haka pe tenau mene Iesusi toro mana ol. Pe hana nai neu iri erolo.

9 Iok, tei sio nga hengene neu ketela mulmule pe Iesus toto hita totolange iri ke teke, “A esia ure nengelohot nei, a hele ia langemele ero totokela het nga etue nenge Non Tunamaul haka mule nga ana metenga.”

10 Pe nena hana mur te onteia I kete teke, “Pe pomere nenge hotongaana hetoronga mur te hele ke te teke,Elaisa lape at tala mai?”

11Pe Iesus hele ke teke, “Nemman-manna, Elaisa lape at tala ke hepengiaure lochloch. 12 Pe e hele lange imo,Elaisa at lo pe hana nemur te eteiai ero. Te poia i ke nek ero pe tepoi pulut mana lange i nga lemeriangana. Pe poinga nem lape te poialange Non Tuna pule ke amneia anamelmelenga palaungana.” 13 Ol peIesus nena hana mur te etei sapele keI heleleia Ioanes nenge Henunun.

Iesus Hemasia Kol Mele Sune NgeUneinei Poia

(Mak 9:14-29; Luk 9:37-43a)14 Iok, tela mule nge hulua nemur

pe none lange Iesus pe tualou sionga matana pe hele, 15 “Non Soke,letem poreke ia tuk. Heueu nei tun-gana poreke toto iange ute poia ra-mana ke ana hauaua toto. Teke la kemak hakaka nga oan pe mana puluchteueu nga ech. 16 E mene i lange lemhanamurnenge te nananasia iong, penakuria ero taua nge te hemasia i.”

17 Ol pe Iesus hele ke teke, “Imohana nem, letemo manmanna ero, peai ke a tuamasia lemo inga mur erototo. Etu luluch nge imo ke mala lo.Pe nge ngingie ol pe a etei tote umenei? A mene kol nem at nge Iau.”18Ol pe Iesus keres tauauneinei nengetu nge kol neu, pe uneinei neu lohotsapele. Pe kol sune neu urana mulenga etue neu pengpeng.

19Pe Iesus nena hanamur tela pe teontei kome mene I ke teke, “Pomereitoto nenge mo helope hote uneineinem pe longo taua imem ero mai?”

20Pe Iesus tuacholia ke teke, “Iangeimo letemo manmanna ngana unnesune mana. E hele ke manmanna totolange imo. Nenge teke letemo man-manna ngana purpure hohos ngan-ngana, a hele langa hengene neu pehengene nem lape longo taua imo. Kea teke, ‘Hengene nem, o lohaka ngalamai pe o loloun la lamau.’ Pe anau,hengene nem lo haka pe loloun ke la.Pe ute pele nge anali nge imo ero ol.[21 Pe nenge teke a teke a helope hoteuneinei nenge pomai, apoi mana ngapoinga nenge a hetalaulau ke kokoespe a hile ngaunga.”]

22 Iok, Iesus iri ul nena hana murtela ke te eukirau mule nge Kaleleape Iesus hele la mule nge iri ke teke,“Lape te tung heke Non Tuna langahana hel peria. 23Pe te hune I kemetepenga etuemol ngana lapemaul hakamule nga ana metenga.” Iesus hele ke

17:5: Deu 18:15; Psa 2:7; Isa 42:1; Mat 3:17; Mak 1:11; Luk 3:22 17:10: Mal 4:5 17:12: Mat 11:1417:13: Luk 1:17 17:19: Mat 10:1 17:20: Mat 21:21; Mak 11:23; Luk 17:6; 1Ko 13:2 17:22:

Mat 16:21

Mateus 17:24 33 Mateus 18:11mau pe nena hana mur leteria poreketoto ia I.

Iesus Hele Nga Umtutuna Nenge TeSausaua

24 Iok, Iesus iri ul nena hana murtela te lohot nge Kapernam pe hananenge te lololoch umtutuna tela ngePetrus pe te onteia i ke te teke, “Amohetoronga nem mam sausau umtu-tuna pule ma? Umtutuna nenge lalanga NeHalang na pele palaungana?”

25 Pe Petrus hele ke teke, “Oe, Ananon sausau umtutuna pule la.”

Ol pe Petrus i teu la sapele ngapele. Pe Iesus ontei tele i ke mai,“Simon, iong letem tuanin ngana make mere? Hana papalauna nemur ngaich nei te nananasia poinga nenge telololoch umtutuna. Pe te menmenenge itei? Te menmene nge tuturiamur pengpeng ma te menmene ngehana lomonmona ngana mur?”

26 Pe Petrus tuacholia ke mai, “Temenmene nge hana lomonmonangana mur mana.”

Pe Iesus hele lange i ke teke, “Nemmanmanna. Te loloch umtutuna ngetuturia mur pengpeng ero. 27 Pelemere ero nge ta poia hana nemur kesaria menin hulu. Pomalam o la ngakolkolu palaungana nem pe o kona.Pe ruo elle nenge o kona heke tele,o poia hanna ke pangpanga pe lape ohottaua um tuna e nge mateu. Pe itanai rera umtuna nenge ta saua lalom.O mene pe o laia nge hana nemur.”

18Itei Nenge I Soke Toto(Mak 9:33-37; Luk 9:46-48)

1 Iok, nga etue neu Iesus nena hanamur tela nge i pe te onteia i ke te teke,“Itei toto nenge lape i soke nga Ne-Halang nena naualanga pe nekinga?”2 Ol pe Iesus iua mele sune lange ipe hemes ia i nga mataria. 3 Pe hele,“E hele ke manmanna toto lange imo,nenge teke a hulia lemo poinga murero pe a tal sue imo ke mange aina

kinkino ngana ero, lape ateu langaNeHalang nena naualanga pe nekingaero toto. 4 Ke mele nenge talsio totei ke mange mele sune nei, lape isoke nga NeHalang nena naualangape nekinga.

5“Pemele nenge letenametene Iaupe poi ke urana lange mele sune enge pomai, poi ke urana at nge Iaupule. 6 Aina kinkino ngana nge maileteria manmanna nge Iau. Pe nengeteke mele heporeke elle nge iri letenamanmanna ngana ke losio, urana ngete heon hite um palaungana ngamelenem kanna pe tesau sue langa lemechapopo ngana pe mana puluch kelasus.

7 “Hulua nga kileng lochloch lapete amneia melmelenga palaungana.Iange ute hel poia iri ke te losio ngapoinga poreke ngana mur. Pe urenemur lape te lohot ke manmanna.Pe non nem nenge poia iri ke te losiolape amneia melmelenga ke poreketoto! 8Nenge teke perim ma apem, tepoia iong ke o losio nga poinga porekengana, o chato hote iri pe o saua kete lasus. Urana nge singim unne lasusnike. Pomalam lape omenemaulingake koko. Iange nenge teke apem naipe perim nai ape ke tetu, lape tesauheke iong langa oan sapel lala ngananenge tu ke kokoes mana. 9 Nengeteke matam poia iong ke o losio ngapoinga poreke ngana, o sul hote peo saua ke lasus. Urana nge matamelle ke o mene maulinga ke koko. Penenge teke matam iri nai ke tetu kuralape tesau heke iong langa oan ngeImperno.”

Helenga Opene Nga Sipsip NengeErue

(Luk 15:3-7)10 “Anau ala ke nek! A poi poreke

aina kinkino ngana nenge mai ero.Iange reria angkelo mur kou tetu lu-luch nge Temek nga lut nga tapa. Pekokoes te esesia Temek nakuna. [11Pe

17:24: Exo 30:13; 38:26 18:1: Luk 22:24 18:3: Mat 19:14; Mak 10:15; Luk 18:17 18:5: Mat10:40; Luk 10:16; Ioa 13:20 18:8: Mat 5:29-30 18:10: Hip 1:14 18:11: Luk 19:10

Mateus 18:12 34 Mateus 18:30Non Tuna at ke mene mule iri nengete erue.]

12 “Imo letemo ma ke mere? Nganenge teke none nena sipsip mur iriana non kina iri lime (100) pe elleerue. Lape la ke tango rere ma ero?E hele lange imo, non nem lape hilesue nena sipsipmur pe langa hengeneke tango rere elle nenge erue nem.13 Pe nenge teke hottaua mai loi, nonnem lape iech ele tote. Pe sipsip nempekngana nemur, non nem iech ele iriero. 14 Ke pomalam mana, Tememonga lut nga tapa lemene ero nge e ngeiri kinkino ngana nemur erue.

O Hepengia Tim E Nenge Poia PoingaPoreke Ngana Lange Iong

15 “Pe nenge teke tim e poia poingaporeke ngana e lange iong, ola ke nekmana nge i ke imo nai mana, pe ohele hote ure nenge poia ke poreke.Pe nenge teke longo lange iong kenek, iong lape o halau mule i ke imonai timo hel mule. 16 Pe nenge tekelongo lange iong ke nek ero, ola keo mene mele elle pule. Nem pe omene ke aina nai pule. Iange nengeteke aina nai ma mol te hele, lapereria helenga mene hote ure nem kelohot ke mallaha. 17 Pe nenge tekemele nem lemene ero nge longo langeiri nai ma mol nem, a heleia langeNeHalang nena hana mur. Pe nengeteke lemene ero nge longo lange Ne-Halang nena hana mur, anau mene ike pomanga none nge eteia NeHalangero. Nem pe a naue i ke pomanga nonnenge lololoch umtutuna.

18 “E hele ke manmanna toto langeimo, utar nenge o hu hele nga ich,lape NeHalang hu hele nga lut pule.Pe utar nenge o long hele nga ich nei,lape NeHalang long hele nga lut pule.

19 “Lape e hele lange imo ke maipule, Nenge teke amo nai te ngatahel ke te hetalaulau nga ute, Temeknga lut nga tapa lape poia ke lohot kemanmanna. 20 Nei manmanna, iange

nenge teke amo nai ma mol a eukiraunga Iau ek, Iau la etu luluch nge iri.”

Chau Nananga Nenge LeteraPorekeia Mele

21 Ol pe Petrus lange Iesus pe heleke teke, “Non Soke, nenge teke tike poia poinga poreke ngana at ngeiau, pe lape letek porekeia i ke e hia?Ratele nai toto?”

22 Pe Iesus hele, “E hele ke e tekerahtele nai mana ero. E teke rahtelenai pe rahtele nai mule pe rahtele naimule a poia ke koko tele mana kela pea sis ele ero.

23“IangeNeHalangnenanaualangape nekinga pomalaka nge non sokengana e nge iua nena hana mur kete tuacholcholia reria hanganok mur.24 Pe talune nge nena non nengemene ke umtutuna iri halang toto(1-milion kina). 25 Pe non nem naumtutuna halang ero nge tuacholiaana soke nem nena umtutuna mur.Pomalam non soke neu hele ke lapemele hel te olia non neu pe nehei petutunamur pe reria uremur lochloch.Pe umtutuna lange non soke neu kehemete non neu nena hanganok mur.

26 “Ol pe non neu longe pe la ke tuamermero sio nga ana soke apenahunapehele ke teke, ‘Non soke, letem ia iaumukam, pe lape e tuachol mule lemure mur lochloch.’ 27 Ol pe non sokeneu letena ia non neu pe hele ke tekehanganokneu lasus ol. Pe kulosia nonneu kela sapele.

28 “Iok, non neu i hot kela pe saolianeingana e nge hanok ke umtutunaana non kina iri lime (100 kina) ngei. Pe sihe i pe teke inroke non neu ngakanna pe hele inin taua i ke teke, ‘Iongnem, heueu mana nei o tuacholia lemhanganok nenge o poia nge iau.’

29 “Pe neingana neu tuamermerosio nga matana pe hele, ‘Kole, letemporeke ia iau pe o kulala pol mana, pelape e tuachol ia hanganok nem.’

30 “Pe non pa neu lemene ero ngekulala. Ol pe poia neingana neu kelamateu nga tuele au ngana kela het

18:15: Luk 17:3; Kal 6:1 18:16: Deu 19:15; Ioa 8:17 18:18: Mat 16:19; Ioa 20:23 18:19:Mak 11:24; Ioa 15:7 18:22: Luk 17:4

Mateus 18:31 35 Mateus 19:13nga etue nenge tuachol taua nenahanganok mur. 31 Pe iri nai reria umepekngana mur te esia poinga neu pema ke nek nga leteria ero. Pomalamtela nge aria soke neu pe te nenelange i.

32 “Iok laol, non soke neu iu teuanon neu la pe hele ke teke, ‘Iong nem,lem poinga poreke toto! Hanganoknenge o poia nge iau nem, e helelange iong ke e teke lasus lo. Iangeiong sipom o hele ke o teke letekporeke ia iong. 33 Pe pomere nengeletem poreke ia neingam neu ero?’34 Non soke neu letena inin pe heteumule non neu langa tuele au ngana.Pe te poia i ke amneia ana melme-lenga kela het nga etue nenge tuacholtaua nena hanganok mur.

35 “Pe Temek nga lut nga tapa lapepoia imo elle pe elle ke pomalampule.Pe nenge teke letemo ia neingamomur, letemo ia iri nga letemo nge teutoto.”

19Iesus Hetoro Nga Hilenga Hel Nga

Leinga(Mak 10:1-12)

1 Iesus hele ke het pe lohaka sapelenge Kalelea pe i ke langa kileng nengeIutea, nga ech ilina hele nenge Iortan.2 Pe hulua te nanasia I pe hemasia iringa aria haleles mur.

3 Pe Paresio mur hel tela nge Iesuske te tuamirik hote i pe te onteia i,“Rera hotonga mai hele ke teke, lapenone hile nehei nga lemene nganapule kai?”

4 Pe Iesus tuachol ia ke teke, “Imonge lape a sisis nga NeHalang nenahelenga ero iam. Alalaha nem heleke teke, ‘Nga talun ngana toto, NeHa-lang ume hote iri ke none pe heie.’5 Pe pule alalaha nem hele ke teke,‘Pomalam, none lape hile temene petana pe la ke tululuch nge nehei pe irinai singiria lohot ke elle mana.’ 6 Keiri nai te lohot ke iri elle pengpeng

pe nai mule ero ol. Pe ure nai nengeNeHalang puotom tele, a chatoa erototo.”

7 Pe hana nemur te hele, “Pepomere nenge Moses hele ke teke,nenge teke none lemene ke hile ne-hei, non nem as hote alalaha e? Pealalaha nem hele tote aria leinga ngelape het. Ke het pe tunge lange neheipe kulosia i ke la mule nge temenepe tana. Pomere nge Moses hele kepomam?”

8 Pe Iesus hele, “Moses longeleimo ke a hile lemo hehei mur iangea nanasia NeHalang nena hengetoromur ero. Pe nga tele ngana toto utepele nge pomam ero. 9Pe e hele langeimo pengpeng, mele nenge hile neheipe lei heke mule hei e, poia poingaporeke ngana nga NeHalang matanake het lo. Kue nenge o teke o hilelem hei, ngana laka nga nenge tekehei nem pingana hota hot nge none.”

10Ol pe Iesus nena hanamur nengete nananasia I, tela nge Iesus pe tehele, “Eh, ke nenge teke leinga kinamur te popoi ke machmai, uranangana ta lei ero nike.”

11 Pe Iesus hele, “Hulua lochlochngana te nanasia hengetoro nei ero.Pe NeHalang poia mele hel mana kete nanasia. 12Mele hel te lei ero iangete hoe iri pe te poi ke pomau nike. Pehel, te lei ero iange none penna poiairi. Pe hel, te lei ero iange te teke tetung tote iri ke te poia NeHalang nenanaualanga pe nekinga nenga tapa anaume. Mele nenge lemene taua henge-toro nei, mene ke tal talue nga letenape nanasia.”

Iesus Lemene Taua Aina KinkinoNgana

(Mak 10:13-16; Luk 18:15-17)13 Iok, te mene aina kinkino ngana

hel lange Iesus ke te teke Iesus talheke penna nge iri pe hetalaulau hiteiri. Ol pe Iesus nena hana mur te

18:34: Mat 5:25-26 18:35: Mat 6:15; Mak 11:25; Epe 4:32; Kol 3:13 19:4: Gen 1:27; 5:2 19:5:Gen 2:24; Epe 5:31 19:7: Deu 24:1-4; Mat 5:31 19:9: Mat 5:32; 1Ko 7:10-11 19:14: Mat 18:2-3

Mateus 19:14 36 Mateus 20:1hele inin taua iri nenge te lala ia ainakinkino ngana nemur.

14Pe Iesus heleia nena hanamur keteke, “Aina kinkino ngana nemur teteke teat nge Iau. Pe imo, apoi heleiri ero. Iange naualanga pe nekinganenga tapa, nganangana mur laka irinenge pomam.” 15 Iok, Iesus tal hekepenna nge iri ke het pe i kela sapele.

Non Kulpo E Nge Nena Ure Halang(Mak 10:17-31; Luk 18:18-30)

16Ol pe none lange Iesus pe ontei keteke, “Hetoronga, lape e poia utar ngeurana ke e mene maulinga ke koko?”

17 Pe Iesus tuachol ia ke teke,“Pomere nenge o onteia Iau nga urenenge urana? Mele elle mana ngeurana toto. Pe nenge teke lemem keomenemaulinga ke koko, o longo taumene hotonga mur.”

18 Pe non neu ontei, “Hotonga teihel?”

Pe Iesus tuacholia ke teke, “ ‘Ohune mele ero. O tomtom hehei ero.O keme ero. O pallaklaka ia meleero. 19 O heto heke temem pe tam.Pe lemem taua neingam ke pomangalemem taua iong sipom.’ ”

20 Pe non neu hele, “Hotonga ne-mur e nanas tau tote iri lo. Pe utarpule nge lape e poia?”

21 Pe Iesus hele, “O teke o lohot keiong non nge pengpeng toto, o laialem uremur lochloch nge hana hel kete olia, pe o tunge ana umtutuna murlange iri nenge reria ute e ero toto. Kenenge teke o poi ke pomai, lape lemure halang tema ke te kulele iong ngalut nga tapa. O poia ume nem ke hetpe o iat ke o nanasia Iau.”

22Non neu longe kemau pe nakunaporeke pe ua sapele, iange nena urehalang sakilil.

23Ol pe Iesus hele lange nena hanamur ke teke, “E hele ke manmannatoto lange imo. None nenge na urehalang sakilil, anali toto nge teu langanaualanga pe nekinga nenga tapa.24 Pe pule e hele lange imo, nenge

teke kamel e i teu langa pakeka sunepolona, nem semel toto. Pe nonnenge na ure halang, anali toto ngeteu langa NeHalang nena naualangape nekinga.”

25 Iesus nena hana mur te longe kemau pe te rura toto pe te ontei, “Ol peitei toto ol nenge lapemenemaulingake koko?”

26 Pe Iesus nau lange iri pe hele,“Hana nakuria ero toto nge te poiaure nem. Pe nge NeHalang, i nakunange poia ure lochloch ngana.”

27 Pe Petrus hele, “O esia imem nei,mo hile sue lemem ure mur lochlochpe moat ke mo nananasia iong. Pelape mo mene urumem utar?”

28 Pe Iesus hele lange iri ke teke,“E hele ke manmanna toto lange imonenge a nanasia iau. Nga etue palaun-gana nenge lape ure lochloch nganate heueu ngana mule, Non Tuna lapeare nga nena arenga nenge te hemal-malia ke I Non Soke toto ngana ia. Penga etue palaungana nem, imo lape akila nga arenga mur pule. Lape a kilanga arengamur nge iri analoch pe naike a nauele mata iri analoch pe nainenge Israel. 29 Pe iri lochloch ngananenge leteria tu mana nge Iau pe tehile sue reria pele mur pe titiria murpe liliuria mur pe tetemeria mur petataria mur pe tuturia mur pe reriaich mur, iri lape te mene mule urenemur ke ele haka toto pe lape temene maulinga ke koko pule. 30 Pehulua nenge iri muka lape iri hoenamule, pe hulua nenge iri hoena lapeiri muka mule.”

20Chau Nananga Nenge Hana Hel Te

Umume Nga Uain Ana Late1 Pe Iesus hele “E hele ke pomam

iange naualanga pe nekinga nenga lutnga tapa, i pomanga none nge tueuain mur nga nena ich unne. Peana non hoala hot nga uach uruna ketango rara hana kela te ume nga uain

19:17: Lev 18:5; Luk 10:28 19:18: Exo 20:13-16; Deu 5:17-20 19:19: Exo 20:12; Lev 19:1819:26: Job 42:2 19:28: Mat 25:31; Luk 22:30; Hem 3:21 19:30: Mat 20:16; Luk 13:30

Mateus 20:2 37 Mateus 20:20ana late nem. 2 Hottaua hana hel pehele lange iri ke teke, ‘Imo a ume ngeiau heueu pe urumo laka umtutunatolona elle.’ Pe iri te ngata helia urunem. Hele lange iri ke het pe kulossapele iri ke tela nga ume.

3 “Iok, chaia matana mes haka pollo pe lake tango rara hana hel mule.Esia hel nge temes raramanmanangaingala matana 4pe hele lange iri, ‘Imonemur ai at. Ala ke a ume nga lek uainana late. Pe lape e olia imo ke nanasurume mene a ume ngamo.’ 5 Hananemur te lohaka pe tela sapele.

“Iok, chaia matana heurunga (12kilok) pe ana non la ke tango rarahana hel pule. Pe chaia matana pal-lele (3 kilok) pe la ke tango rara hanahel pule. 6 Pe nga ulei, nga chaiamatana sisio lo (5 kilok), pe la ketango rara hana hel pule. La pe esiahel nge te mes rara manmana pehele lange iri, ‘Etue nei i lala lo, pepomere nenge a mes rara manmananga lamammam?’

7 “Pe hana nemur te hele, ‘Moturara mana iange none hekuleilei iaimem ke mo ume ana ero.’

“Ol pe non neu hele lange iri, ‘Iok,imo pule a la ke a ume nga lek uainana late.’

8 “Iok, ulei sio nga chaia matanalala ke teu sisio lo (6 kilok), umetokoninga neu hele lange nena nonnenge nauelele hana mur nga umeke teke, ‘O iua hana nenge te umenem pe o tunge reria umtutuna. Peo talun tala nge iri nemur nenge teatnga rume toto pe ramam ole lange irinenge te talun tala ume.’

9 “Ke iri nenge teat rume toto neute olia iri elle pe elle nga umtutunatolona elle. 10 Pe iri nenge te menetele iri ke te ume neu, te teke malape te mene ke haka pol nge iri ne-mur, pe ero. Iri elle pe elle te meneke umtutuna tolona elle pule. 11 Teesia ke mau pe te ngunngunu ia umetokoninga neu. Pe te hele lange i kete teke, 12 ‘Iong, toinge o olia imem

nengemoat tala ke urumem haka ngeiri nemur nenge teat rume mana neiol. Iange imem, mo talun tele umenei nga chaia milang ngana nike. Peiri nemur teat rume mana te ume keetue choro mana. Pe pomere o tungeurumem ke elle mana ke mange iri?’

13 “Pe ume tokoninga neu tuacholia pe hele lange elle nge iri ke pomai,‘Kole, e poia poinga poreke ngana elange iong ero i. Iange iong o ngataat nge iau lo nga nenge o teke, oume pe o mene urum nenge pomam.14 Ke o mene pe o la ol. Nga iaulemek ngak mana e tunge non nengeat rume mana nem uruna ke ellemana kemange iong. 15Umtutunaneiiau sipok lek ia, pomalam e poia ngalemekngak. Pe pule e poia nga poingaurana ngana. Pe iong letem ma kemere?’ ”

16 Pe Iesus hele, “Iri nemur nengeiri muka, lape tela ke iri hoena mulepe iri nenge iri hoena, lape tela ke irimuka ke pomalam mana.”

Iesus Hele Hemol Ngana Nga AnaMetenga

(Mak 10:32-34; Luk 18:31-34)17 Iok, Iesus ramana haka lala nge

Ierusalem lo, pe iu hot kelkel ia nenahana mur pe hele lange iri ke teke,18 “A longo ke nek. Tai haka lala ngeIerusalem lokoi, pe lape te tung hekeNon Tuna lange tunginga ana hanamur aria soksoke ngana mur, pe ho-tonga ana hetoronga mur. Pe lape tetuahit ana ke te teke mete. 19 Pe lapete tunge I lange hana lomonmonangana mur ke te songlele ule, pe teheon heke I nga manga toto ke mete.Pe nga etuemol ngana lapemaul hakamule!”

Heie Onteia Iesus(Mak 10:35-45)

20 Ol pe ne Sepeti nehei pe tutunamur nai tela nge Iesus. Pe hei neutualou sio nga Iesus matana pe onteiaIesus ke teke Iesus poia ute lange i.

20:8: Lev 19:13; Deu 24:15 20:16: Mat 19:30; Mak 10:31 20:18: Mat 16:21; 17:22-23 20:21:Mat 19:28; Luk 22:30

Mateus 20:21 38 Mateus 21:521 Pe Iesus onteia hei neu ke teke,

“Lemem taua utar nge Iau?”Pe hei neu hele, “Nga etue nenge ta

tutu nga lem naualanga pe nekinga,o talue tutuk mur nai nei ke elle kilanga ilim hele nenga pen tamalmal, pee nga ilim hele nenga pen hoihoi.”

22Ol pe Iesus hele, “Imo a eteia utee ero. A ontei pulut rara mana iam.Nakumo nge a inia ure ehech ngananga eulinga nenge lape e ininia neikai?”

Pe iri nai te hele, “Oe! Nakumemnge mo inia la.”

23 Pe Iesus hele lange iri ke teke,“Iok, urana pe nenge amo e at ke kilanga ilik hele nenga pen tamalmal peamo e nga hoihoi, nem Iau lek nge ehele teu ia la ero. Temek i sipona lapehele teu langa nem. Iange iri nengeTemek hesilei hote iri lo, iri laka reriaarenga nemur.”

24 Iesus nena hana analoch neu telonge pekngaria nai neu nge te poike mau pe leteria inin tau tote iri.25 Ol pe Iesus eukiraua iri pe helelange iri ke teke, “Imo a eteia lo kehana lomonmona ngana aria soksokengana mur, lemeria toto ke te eteiteiareria kerkerenga lala nge hehei pehana. 26 Pe imo, apoi ke pomam ero.Pe nenge teke amo e nge imo tekelohot ke i palaungana, talsio tote ipe ume nge imo mukam. 27 Pe melenenge teke i muka toto nge imo, tal-sue i ke ume mana nge imo mukam.28Ke pomalammana nge Non Tuna. I,at nga ich nei ke hehei pe hana te umenge I ero. At pe ume ke halaua heheipe hana. Pe pule takisia melmelengake mete ke hemasia hulua halang ngareria poinga poreke ngana mur.”

IesusHemasiaHanaNaiNgeMatariaHit

(Mak 10:46-52; Luk 18:35-43)29 Iok, Iesus iri ul nena hana mur te

lohaka nge Ieriko pe hulua halang tenanasia I. 30 Pe hana nai nge matariahit te arare nga kue ilina. Te arare pe

te longe nge te teke Iesus kou lopartoto aria ke lala neu lo. Ol pe tealngaria haka ke te teke, “Non Soke!NeTeuit tuna, letemporeke ia imem!”

31 Pe hulua nemur te keres taua irike te teke te reng. Pe ero, iri naialngaria haka ke soke toto ol, “NonSoke, ne Teuit tuna, letem poreke iaimem!”

32 Ol pe Iesus mes sapele pe onteiairi nai, “Imonai lememo taua utar ngeIau?”

33 Pe iri nai te hele, “Mo teke ohemasia imem ke mo nau mule.”

34 Iesus letena ia iri pe tal hekepenna langa iri nai mataria. Pe ueiueimana iri nai mataria charchara petenaumule sapele. Ke het pe te nana-sia Iesus ke tela.

21Iechinga Palaungana Lohot Nge

Ierusalem(Mak 11:1-11; Luk 19:28-40; Ioa 12:12-

19)1 Iok, tei ke ramaria lange

Ierusalem pe la te lohot nga hengenenenge Oliua nga kileng nengePetpage. Ol pe Iesus kulosia nenahana mur nai 2 pe hele lange iri keteke, “Imo a muka langa kileng nengeta naue lala neu pe a esia tongki e ngete kale hite ke iri nai tuna te mes. Pea une rur nge iri pe a mene iri at ngeIau. 3Pe nenge teke none poi helengalange imo, a hele lange i ke a teke,‘Non Soke lemene taua iri ke poi anaume ia mukam.’ Pomalam, non nemlape tung sapele tongki nai nem langeimo.”

4 Ure nei lohot ke pete tote hetat-alonga e nena helenga nge poia ngenike toto ke teke:5 “A hele hote helenga nei lange hehei

pe hana nge Saion,‘A esia lo, amo Non Soke kou are

haka nga tongki,nga tongki lomele ngana ke atat

neu.Pe ngana tano mana ke manga

none nge pingana iuiu ero.’ ”20:22: Mat 26:39; Ioa 18:11 20:25: Luk 22:25-26 20:26: Mat 23:11; Mak 9:35 20:28: Luk

22:27; Pil 2:7 21:5: Zec 9:9

Mateus 21:6 39 Mateus 21:226 Iok laol, hana nai neu tela pe te

poia ure lochloch ngana ke mangaIesus heleia lange iri. 7 Pe te menetongki hei ngana neu luluch nge tuna.Pe te poi hote reria hengeron nengehot ana pe te pallou heke nga tongkinemur patangaria ke Iesus are hakaia. 8 Pe hulua halang toto te lung olereria hengeronmur nga kue. Pe hel teringa ke te paria ae perperna lulucheina mur ke tetal sio ole nga kue pule.9 Pe hulua nenge iri mukmuka ngeIesus pe hulua nenge iri hoena, irilochloch te makul haka pe te hele,“Ta iech pe ta heto haka tote ne Teuit

Tuna!NeHalang pete tote i,

iange at nga Non Soke ene!Ta iech pe ta heto haka tote NeHalang

nga lut nga tapa,iange mene mule ita lo!”

10 Iesus i teu nga kileng nengeIerusalem pe iechinga palaungana lo-hot. Pe te ontei rara ke te teke, “Nontei toto nenge nei mai?”

11 Pe hulua te tuacholia ke te teke,“Ne Iesus nenge I hetatalonga! Ananon at nge Kalelea nga kileng nengeNasaret.”

Iesus Langa NeHalang Nena PelePalaungana

(Mak 11:15-19; Luk 19:45-48; Ioa 2:13-22)

12Ke ulo pe Iesus iteu la sapele ngaNeHalang nena pele palaungana pelope hote hehei pe hana nenge teialala nga pele neu letena. Pe hekalehul sue hatanga nenge te hetata um-tutuna ia. Pe lange iri nenge te laiangie chaulum mur pe hesochare suereria arenga mur. 13 Pe hele langeiri ke teke, “Helenga nenge tehassue nga NeHalang na alalaha hele keteke, ‘Lape te hetue lek pele ke heta-laulaunga ana pele.’ Pe imo a poia kemanga kemenge kina mur reria peletoto.”

14 Ol pe iri nenge mataria hitpe nenge aperia lul, tela nge Iesus

nga NeHalang na pele palaungananeu letena pe Iesus hemasmasia iri.15 Iesus poia ure urana ngana ne-mur pe aina kinkino ngana te makulhakaka ke te teke, “Ta iech pe ta hetohaka tote ne Teuit Tuna.” Pe ure ne-mur poia tunginga ana hana mur ariasoksoke ngana mur pe hotonga anahetoronga mur ke leteria inin toto.

16Ol pe te onteia Iesus, “Aina kink-ino ngana nemur mau te hele kemerechre mau? O longe pule?”

Pe Iesus hele, “Oe e longe pule la.Pe nga NeHalang na helenga nengetehas sue ke ulolo, hele ke teke,“ ‘Iong sipom o hetore aina kinkino

ngana pe mamau mur ke teheto heke iong.’ ”

Ol pe Iesus ontei mule iri, “Imo ngea sisia nei ero kura kai?”

17 Ke het pe Iesus lohaka pe i hotsapele nga kileng neu ke lange Petanipe tu ke ana miliko elle.

Iesus Ulo Heke Letena Inin NganaLanga Ae Popi

(Mak 11:12-14, 20-24)18 Pe nga uach uruna toto, Iesus i

ke la mulmule nge Ierusalem pe meteana. 19Pe esia popi tana e ngemes ngakue ilina. Ol pe teke la ke nau pe popitana neu nganangana ero. Mes manaia ina. Pomalam heleia popi tana neuke teke, “Lape o rora mule ero ol!”Ueiuei mana pe popi tana neu kalumsapele.

20Pe Iesus nena hanamur te esia kemau pe ngaria lohot toto, pe te onteiaIesus ke pomai, “Pomere nenge popitana nei kalum ke ueiuei mana mai?”

21Pe Iesus tuacholia ke teke, “E heleke manmanna toto lange imo, nengeteke letemo manmanna pe letemonachnai ero, poinga nenge e poialanga popi nem, imo nakumo ngea poia pule. Nem pe a hele langahengene neu ke a teke, ‘O lohaka ngalamam pe ola ke o losio teu nga ru-ach.’ Pe imo anau, ure nem lohot la.22Nenge teke letemo manmanna pe a

21:9: Psa 118:25-26 21:13: Isa 56:7; Jer 7:11 21:16: Psa 8:2 21:21: Mat 17:20; Luk 17:6;Ioa 14:12; 1Ko 13:2 21:22: Mat 7:7-11; 18:19

Mateus 21:23 40 Mateus 21:36hetalaulau, ure nemur nenge a heta-laulau ia lape te lohot kemanmanna.”

Onteinga Nga Iesus Nena Hekerk-erenga

(Mak 11:27-33; Luk 20:1-8)23 Iok, Iesus i teu langa NeHalang

na pele palaungana letena pe hetot-toro. Pe tunginga ana hana mur ariasoksoke ngana mur pe hana nengeiri mukmuka nge hehei pe hana, telange I pe te onteia I ke pomai, “Iongmam o mene lem kerkerenga langaitoto nenge o popoia ure nemur? Peitei toto nenge tunge kerkerenga nemlange Iong?” 24 Pe Iesus hele lange irike teke, “Iau pule lape e onteia imonga onteinga e pule. Pe nenge teke atuacholia, lape e tuacholia lemo pule.Pe e hele hote kerkerenga nenge epoi hohote ure nemur. 25 Iok, a heleat nge Iau. Ioanes nenge henununhenune hehei pe hana. Pe henuninganem at langai? At nga lut nga tapama at nge none mana nga ich nei?”Pe hana nemur te hele tele helia ngeiri ke te teke, “Nenge teke ta hele keta teke, ‘Ure nem at nga lut nga tapa.’I lape ontei mule ita ke mai, ‘Iok, pepomere letemomanmannange i ero?’26 Pe nenge teke ta hele ke ta teke,‘Ure nem at nge nonemana,’ tamatauala ara nge hehei pe hana pule. Iangeiri lochloch leteria kerkereng toto longe Ioanes i hetatalonga.”

27 Pomalam te tuacholia Iesus nahelenga ke te teke, “Mo eteia ero i.”

Ol pe Iesus hele, “Ke pomalam Iaupule lape e hele hote lek kerkerenganei lange imo ero.”

Helekenga Ala Nga None Nge TutunaMur Nai

28“Iok, imo letemomakemerei nganei? None tutuna mur iri nai. Ananon lange tuna nenge soke pe hele,‘Kolek, teke poi pe ola ke o ume ngauain ana late heueu.’

29 “Pe tuna neu hele, ‘Ah! Lemekero i!’ Pe nga hoena letena hul mulepe i ke langa ume.

30 “Iok, non neu lange tuna nengekino pe hele, ‘Kolek, teke poi pe ola keo ume nga uain ana late.’ Pe kon neuhele, ‘Oe temek, ela ke e ume heueukura.’ Pe ero. I helemana pe la ke umeero.

31 “Itei nge iri nai nanas taua teme-ria lemene ngana?”

Pe hananemur te hele, “Ngana lakatuna nenge soke.”

Ol pe Iesus hele lange iri ke teke, “Ehele lange imo pengpeng, iri nenge telololoch umtutuna pe salaunga kinamur, lape iri muka nge imo ke teteutala langa NeHalang nena naualangape nekinga. 32 Iange Ioanes at kehetore imo nga kue nenge pengpengtoto ke a nanasia. Pe imo letemomanmanna nge i ero. Pe iri nengete lololoch umtutuna pe salaulaungakina mur leteria manmanna nge i. Peimo, a esia iri nge te poi ke pomaupe a hulia letemo ero pe letemo man-manna ero pule.”

Helekenga Ala Nga Hana NengeTenau Ele Ume

(Mak 12:1-12; Luk 20:9-19)33 Iok, Iesus hele lange hana pa-

palauna nemur ke teke, “A longo atnga lek helekinga ala nei pule. Ngaetuene none tue uain nga nena ichunne. Ke het pe haua ana mapuo keliuliu tom. Pe nga ume neu letena,non neu selia polo e ke uain nganan-gana ana nenge te pip hotote eina. Pepule umeia pele sase ngana e ke irinenge tenau elele ume neu te tutu ia.Ke het tunge ume neu ke langa hanahel peria ke tenau ele, pe i lohaka kelanga kileng tau ngana e. 34 Iok, ngaetue nenge uain nganangana temera,non neu kulosia nena hanamur langehana nenge tenau elele ume neu, kete mene nena uain nganangana murpe te takisia lange i.

35 “Pe ero. Tela pe hana nemur tesihe iri. Elle te pal hulu hite. Peelle, te tamalia ana um. Pe elle, tehune kemete. 36Ol pe ume tokoninganeu kulosia nena hanamur hel ke tela

21:26: Mat 14:5 21:32: Luk 3:12; 7:29-30 21:33: Isa 5:1-2

Mateus 21:37 41 Mateus 22:9pule. Neu ol, iri halang te lohaka ketela. Tela pe hana nemur te poia iri kepomau mana pule. 37Ol pe nga hoenaume tokoninga neu kulosia i siponatuna ke la ol. Pe hele, ‘Hana nemur,lape te poi nek lange i ol.’

38 “Pe ero. Hana nemur te esia umetokoninga tuna nge atat pe te hele,‘Ume tokoninga tuna la atat nem. Pe inge lape mene temene nena ure murlochloch laka. Ta hune i ke mete nike.Pomalam lape ta mene ure lochlochngana nemur ke rera ia ol.’ 39 Iok laol,te laua i pe tesau hote i langa mapuorumena, pe te hune i ke mete.

40 “Iok, ume tokoninga neu i siponala ol. Pe lape poia hana nemur kemerei?”

41 Pe hana nemur te hele, “Nonnem lape at pe heporeke tote hanaporekreke ngana nemur. Pe lapetunge ume nem lange mele hel ngealtoto ke tenau ele pule. Pe ngaetue nenge ume nem mera sio, hananemur te lule pe te tunge lange umetokoninga neu.”

42 Pe Iesus hele lange iri, “Imo ngea sisis nga NeHalang na helenga erokai? Nenge hele ke teke;“ ‘Hana nenge te hemesmes pele te

teke um e poreke pe tesauhote.

Pe heueu nei, um nem lohot kei um kerkereng ngana nengeratua hele pele.

Ure nei Non Soke i sipona poia kelohot pe i urana toto ngamatara.’

43 “Ke pomalam e hele langeimo. NeHalang lape piu hele nenanaualanga pe nekinga ana kileng ngeimo. Pe iri nenge te hulia leteriape te longo taua nena helenga murmana, lape teteu langa kileng neu.44 Pe mele nenge losio haka nga umnem lape singina uch hulu ke het. Penenge teke um nem losio haka ngemele, mele nem menret sapele.”

45 Pe Paresio mur pe hanapapalauna nemur te longe Iesus

nena helenga mur pe te etei mellehemene ke te teke Iesus helele ia iri.46 Pomalam te tango rara kue e ngete teke te sihe I. Pe ero, iange temataua hulua nemur. Iange huluanemur leteria manmanna toto ke teteke Iesus I hetatalonga.

22Puongata Nga Leinga Ana Ngaunga(Luk 14:15-24)

1 Pe Iesus nana mule nga helengaopene e pule ke mai, 2 “NeHalangnena naualanga pe nekinga nga lutnga tapa, pomalaka nge naungaalaana none nge popoia ngaunga unnenge tuna nenge lei heueu ngana. 3 Penonpalaunemhekulomele hel aria loke tela nga ngaungamatana nem. Iok,kulosia hana nenge te umume nge ike tela taua iri ke la te ngau, pe hananemur lemeria ero.

4 “Ol pe ana non kulosia nena hanamur hel pule pe hele lange iri ke teke,‘Ala pe a hele lange iri nenge e hekuloaria nem ke e teke teat nga ngaunganei ol, iange ngaunga kalum lo. A heleke a teke palngen hel koi e ruruke irilo, pe ure lochloch ngana e tatalo eleke het lo. Pe teat ke te ngau mana ol!’

5 “Pe ero. Hana nemur te longotau ero nge tela nga ngaunga matananeu. Tei ke tela nga lemeria nganamana. Hel te takis selempo pe kakopke teii, pe hel te lala nga aria umemurnenge te menmene umtutuna ia. 6 Pehel te laua non palau neu nena hananemur pe te pal hulu hite iri pe tehune iri. 7Ol pe non palau neu letenainin pe kulosia nena palinga hel anahanamur ke te hun lapue hana nengete hun neu, pe te tonoi heke reria pelemur pe kileng tana neu ngau lala kehet.

8 “Pe hele lange nena hana murnenge tetu neu ol ke teke, ‘Ngaungamatana nenga puongatau nei, e tat-alo ele ke het lo. Pe iri nenge ehekulo aria teat ero iange te uranaero. 9 Pomalam ala ke a mes ele kue

21:38: Mat 27:18 21:39: Hip 13:12 21:42: Psa 118:22-23; Rom 9:33; 1Pi 2:6-8 22:6: Mat21:35

Mateus 22:10 42 Mateus 22:30matana mur lochloch pe anau raramele hel pe a hele lange iri ke teatnga ngaunga matana nei.’ 10 Iok laol,hana nemur tela pe te iua hana ngehalang toto. Pe te mene hana nengete urana pe nenge te poreke ke teatpule. Pe pele nenge te poi ngaungamatana neu ia, muta toto ia lang mur.

11 “Iok laol, non palau neu i teu atsapele. At pe esia none nge heroniahengeron nenge ngaungamatana anaia ero. 12 Ol pe hele, ‘Kole, o teu atlamai ke mere, nenge o heronia lemhengeron nenge ngaungamatana anaero?’ Pe non neu na helenga ero pereng mana.

13 “Ol pe non palau neu hele langenena hana mur, ‘A kale hite non neipenna pe apena pe a sau hote i langakileng au ngana nge hot. Nga kilengnenge te amneia melmelenga pe tetangtang pe ngingiria chatrekreke ia.’

14 “Ke ngana laka nenge e hele ke eteke, ‘NeHalang iua hulua halang, pehesilei hote hel mana ke teteu la.’ ”

Hana Hel Te Tuamirik Hote Iesus(Mak 12:13-17; Luk 20:20-26)

15 Iok laol, Paresio mur aria pa-palauna mur tetal helenga ke te tekete tuamirik hote Iesus, ke heleia he-lenga poreke ngana e. 16 Pomalamte kulosia reria hana hel pe ne Herotnena hana hel pule ke tela nge Iesuspe te hele, “Hetoronga, imem moeteia ke Iong o pallaklaka erochro.O hetottore ure nge manmanna ngaNeHalang na poinga lala nge hehei pehana. Pe lem poinga elle mana kelange hulua lochloch. Nge iri nengepingaria iuiu pe iri nenge pingariaiuiu ero pule. 17 Iok, o hele hote letemat nge imem. I mai urana nge ta sauumtutuna lange ne Kaesa pule kai?Ma ero?”

18 Pe Iesus eteia ke hana nemurleteria tuanin ngana mur te porekelochloch. Pe hele, “Imo mam, apallaklaka manmana iam! Pomereinenge a teke a tuamirik hote Iau?19A hetei hote lemo umtutuna nenge

a sausaua ke enau.” Ol pe te menehote umtuna elle pe te heteia langeIesus. 20 Pe Iesus ontei mule iri, “Iteitoto opene pe ene nengema haka ngaumtutuna nei mai?”

21 Pe iri te hele, “Ne Kaesa.”Pe Iesus hele, “Ure nemur nenge

ne Kaesa nena, a tung mule iri langene Kaesa. Pe ure nemur nenge Ne-Halang nena, a tung mule iri langeNeHalang.”

22 Hana nemur te longe Iesus nahelenga pe ngaria lohot. Pomalam telohaka mana pe tei ke tela.

Onteinga Nga Ta Maul Haka MuleNgara

(Mak 12:18-27; Luk 20:27-40)23 Iok, Satiusi mur leteria man-

manna ero nga nenge ta metmete peta maul haka mulmule nga metenga.Pomalamnga etue nemmana tela ngeIesus pe te onteia I ke te teke,

24 “Hetoronga, ne Moses has suenga alalaha ke teke, nenge teke nonelei pe tutuna mur ero pe mete hatalianehei, non nenge mete nem tina elape lei haka mule metenga hatalnem. Pe iri nai tuturia mur, lape teheleia ke te teke, non nenge metenem tutuna mur ia iri. 25Nga etuenee, hana iri rahtele nai nge titiria murhel. Tiria nenge soke lei pe tutunamur ero kura pe mete mule. 26 Petiria neingana lei heke mule metengahatal neu pe mete pule. Iok, tiria molngana pule poi ke pomalam ke la hetnge tiria rahtele nai ngana. 27 Pe ngahoena ol, hei neu mete. 28 Iok, o heleat nge imem. Hananemur iri lochlochke te leia hei neu pe te mete. Pe heineu pule mete. Pe nga etue nengete maul haka mule nga metenga, iteitoto lape nehei mule ia ol?”

29 Pe Iesus hele, “Nakuna nengeimo a eteia NeHalang nena helengamur ero, pe a eteia na kerkerenga erototo pule. Ke ngana laka nenge a tunghot pulut mene helenga nem. 30 Ngaetue nenge hehei pe hana te maulhaka mule nga metenga, lape tetu

22:13: Mat 8:12; 25:30; Luk 13:28 22:15: Mak 3:6 22:21: Rom 13:7 22:23: Ume 23:822:24: Deu 25:5

Mateus 22:31 43 Mateus 23:5mana ke pomange angkelo mur ngalut nga tapa, pe te lei hel mule ero ol.31 Pe nenga maulinga haka mule ngametenga nem, NeHalang hele langeimo lo. Pe imo mai, lape a sisia erokura kai? NeHalang hele lange imo keteke, 32 ‘IauNeHalang. neAprahampene Isak pe ne Iakop aria Soke Iau.’ ”

Pe Iesus heloloune na helenga pehele, “Iri nenge aria Soke NeHalang,ngana laka, iri nenge te maulul. Peiri nenge te maulul ero, aria SokeNeHalang ero.”

33Hengetoro nenge Iesus poia neu,hehei pe hana te longe pe ngaria lo-hotia.

NeHalang Na Hotonga NengePalaungana Toto

(Mak 12:28-34; Luk 10:25-28)34 Iok, Paresio mur te longe nge te

teke Iesus pal mete tote Satiusi murrea oan ke reria helenga ero. Poma-lam te eu hel ke muria elle. 35 Pe ellenge iri etei teu la toto nga hotonganenge Moses. Ana non teke tuamirikhote Iesus pe poia onteinga nengeteke, 36 “Hetoronga, o amnei teu ngaNeHalang nena hotonga nemur. Ho-tonga tei toto nge palaungana nge irilochloch?”

37 Pe Iesus hele, “ ‘Mutemo tauaNeHalang ara Soke nga kakahomomur lochloch, pe mutemo taua I ngaopemo mur lochloch, pe mutemotaua I nga letemo tuanin nganamur lochloch.’ 38 Ke hotonga nengepalaungana toto nga hotonga murlochloch koi nei. 39 Pe neingananenge palaungana toto pule, nganalaka nenge: ‘Mutem taua neingame nenge tu rochroi nge iong, kepomanga mutem tau mule iongsipom.’ 40 Hotonga nemur nengeMoses pe alalaha nemur nengehetatalonga mur tehas ia, kiria totokoi hotonga nai nei.”

Iesus Onteia Paresio Mur(Mak 12:35-37; Luk 20:41-44)

41 Iok, Paresio mur te mes ke muriaelle kura pe Iesus onteia iri ke teke,42 “Letemo tuanin ngana ma ke mereinge I nenge ene Kristus? Pe non teituna toto?”

Pe iri te hele, “Ne Teuit Tuna lakanenge ene Kristus.”

43Ol pe Iesus hele lange iri ke teke,“Iok, pe pomere nenge Opepengpengpoia ne Teuit ke hetue Non nem keI Non Soke? Nenge ne Teuit hele keteke,44 “NeHalang hele lange ak Non Soke

ke pomai,‘O are lakoi nga perik hele nenga

pen tamalmal,pe e mene lem ngarang mur ke

etal sue iri pe apem hepaparhitite iri.’

45A esia lo, Non nem, ne Teuit hetue Ike ana Soke ia. Pe pomere nenge Nonnem lohot ke I ne Teuit tuna mule?”

46 Iesus onteia Paresio nemur kemau pe te tuacholia I ero toto. Ketalun nga etue neu pengpeng, temataunge te poi onteinga lamule ngeIesus ol.

23Iesus Tunge Helenga Kerkereng

Ngana Lange Hana Papalauna Mur(Mak 12:38-39; Luk 11:43, 46; 20:45-46)

1 Ol pe Iesus hele lange huluanemur pe nena hana mur ke teke,2 “Paresio mur pe hotonga ana het-oronga mur te mene Moses munnake te hetottoro pe te hele ururumeNeHalang nena hotonga mur. 3 Kenenge teke te hele lange imo nga utar,a longo tau mana pe a poia. Pe reriapoinga mur mana, a nanasia ero toto.Iange te hetottoro pe iri siporia tenanasia te hetoro ngaria ero toto. 4Pete poia hehei pe hana ke te amneiamelmelenga halang, nga hotonga helnenge iri siporia tetal hote. Pe iri tehalaupolia hehei pehana ero totongamelmelenga nemur.

5 “Ure lochloch ngana nenge tepopoia, te teke te poi heteinga ana

22:32: Exo 3:6; Mat 8:11 22:37: Deu 6:5 22:39: Lev 19:18; Mat 7:12 22:40: Rom 13:10;Kal 5:14 22:42: Ioa 7:42 22:44: Psa 110:1; Mat 26:64 23:3: Mal 2:7-8 23:5: Exo 13:9;Num 15:38-39; Deu 6:8; Mat 6:1

Mateus 23:6 44 Mateus 23:21mana ia. Ke te kale heke NeHalangnena helenga chorchorna mur ngaramaria pe nga peria pe te hemallahahot tote ure nemur. Pe pule te kalerur sasase ngana nga reria hengeronmur. 6 Pe te kau toto elele arengamur nga ngaunga matana. Pe ngapele hetoronga letena, te teke te kilamanmana nga muka ke kokoes. 7 Pemuteria tau tote poinga nenge heheipe hana te apala lange iri ke nek totonga ingala matana. Pe te teke heheipe hana te hetue iri ke iri hetorongaana hana mur.

8 “Pe imo, a teke te hetue imo kepomau ero. Iange imo amohetorongaelle mana. Pe imo lochloch titimomur hel. 9Pe a hetue mele nga ich neike tememo ia ero. Iange imo tememoelle mana. Ngana kou tu nga lut ngatapa. 10 Pe a poia hana pe hehei kete hetue imo ke ‘Hetoronga’ ero iangeimo amo Hetoronga laka Kristus Itoro. 11 Ke mele nenge umume ngeimo lape lohot ke i non palaungana.12 Iange mele nenge tal hekeke i lapetetal sue i, pe mele nenge talsio men-mene i lape tetal heke tote i.

13 “Pe imo Paresio mur pe imohotonga ana hetoronga nemur, aneknek ia imo iange amo hengetaunachnai hali. A hetoro kokoua heheipe hana pe a piu hele piunga ngeiri, nga NeHalang nena naualanga penekinga nga tapa. Atong mur te teketeteu la toto nga kileng nem. Pe imoapoi helele iri. Pe lape ateu la ero totool.

[14 “Pe imo Paresio mur pe imohotonga ana hetoronga nemur, aneknek ia imo iange amo hengetaunachnai hali. A chananga ia heheipakar mur ke a lolochia reria pelemur. Pe pule a hetalaulau ke sase totonga hulua mataria. Pomalam, lapeamo tuangachol poreke toto ol!]

15 “Pe imo Paresio mur pe imohotonga ana hetoronga nemur, aneknek ia imo iange amo hengetaunach nai hali. Iange ai ke ala nga ich

hel pe a mana nga ruach ke ala ngakileng hel ke a tango rara hana. Pelape a mene none pe a poia i ke nanastau pengpeng ia lemo poinga mur. Pelape na poinga poreke ngana, ristotomule imo lemo poinga poreke nganamur pe la ke poreke toto ol.

16 “Pe a neknek ia imo pule. Iangematamo hit pe a teke a henonouahehei pe hana nga kue. A hetottorehehei pe hana ke a teke, nenge tekemele hekerkereng tote na helenga pehele ke kerkereng toto nga NeHalangna pele, imo a heit kou sio mene pe ateke ute pele ero nga helenga nem. Penenge teke mele hekerkereng tote nahelenga pe hele ke kerkereng toto ngaum chalemlem ngana (gol) nenge mateu nga NeHalang nena pele letena,nem a teke poia nena helenga kekerkereng toto. 17 Imo letemo mal-laha ero pe a etei teu langa NeHalangnena poinga mur ero toto. Ure teinge palaungana toto? Ngana kauum chalemlem ngana nenge urunahaka neu mau? Iau e teke NeHa-lang na pele, iange pele nem poiaure nem ke heo ngana toto. 18 Peimo a hele pule ke a teke, ‘Nengeteke mele teke hekerkereng tote nahelenga pe hele ke kerkereng toto ngahatanga, nem a teke ute pele ero pule.Pe nenge teke mele heleia tungingamur nenge tema haka nga hatanganem, a teke ana ure toto ol la. Pea teke letena matana hite nena he-lenga kerkereng ngana nem ke nek.’19 Imo nge matamo hit toto lo iam.Ure tei nge palaungana toto? Nganakau tunginga neu mau? Iau e tekehatanga nem, iange hatanga nempoia tunginga nem ke heo ngana toto.20Mele nenge poia helenga kerkerengngana nga hatanga nem, poia langaure lochloch ngana nenge tema hakanga hatanga ona pule. 21 Pe melenenge poia helenga kerkereng totongana nga NeHalang na pele, poialangemele nenge tu teu nga pele nem

23:11: Mat 20:26; Mak 9:35; Luk 22:26 23:12: Job 22:29; Pro 29:23; Luk 14:11; 18:14 23:16: Mat15:14 23:22: Isa 66:1; Mat 5:34

Mateus 23:22 45 Mateus 23:37pule. 22 Pe mele nenge poia helengakerkereng ngana e langa tapa, poialanga NeHalang nena arenga nengeheo ngana toto. Pe pule poia lange Inenge kila nga arenga nem.

23 “Ke imo Paresio mur pe hotongaana hetoronga mur, a neknek ia imopule iange amo hengetau nach nai.Nga ure lochloch ngana nenge amen-mene iri pe ngaunga kinkino nganamur nga ume, a tunge ke huna ellenge iri analoch lala nge NeHalang.Pe pomerei lememo ero nge a nana-sia hengetoro palaungana nenga ho-tonga nenge helele ia; poinga ngepengpeng, pe poinga nenge letemporeke ia mele, pe poinga nengaletem manmanna ngana? Ure nemurnenge toinge apoi tettele iri koi ne-mur, pomalam lape a la nga kinkinongana pe a nanasia ke nek pule. 24 Imonge letemo mallaha ero mana iam. Apoi ke malaka nga none nge sul hotelango e nge mateu nga ana ech kinake lasus pe in teua kamel palaunganae.

25 “Pe a neknek ia imo pule. ImoParesio mur pe hotonga ana het-oronga mur. Iange amo hengetaunach nai hali. A teke a helemlemhekemene singimo nge hot. Pe letemonge teu muta ia poinga poreke nganamur lochloch. 26 Imo Paresio nemurmatamo hit toto. Toinge a lomo hottele kou letemo nge teu, laka singimonge hot lape lemlem pule.

27 “Pe a neknek ia imo pule. Iangeapoi ke pomalaka nga polo e nge tealohit pum ia. Pe te hepore nge hot kehussu pe nakuna urana mana. Pe ngeteu mele nenge mete neu kina pe urenemur nenge inangaria has, te maia.28 Pe imo apoi ke pomalam toto. Ngasingimo nge hot, nakumo pomangahana nemur nenge te pengpeng toto.Pe letemo nge teu muta ia poingaporeke ngana mur, pe a channangaele menmene imo.

29 “Pe a nauala amo ke nek pule.Iange a ume heke polo mur pe ahemalmalia hetatalongamur pe hananenge te pengpeng toto aria polo. Pehana nemur, lemo tete mur te huneiri nge nike. 30 Pe a hele ke a teke,‘Toinge tatu nga rera tete mur ariaetue nike, lape ta koko nge iri eronike ke ta hune hetatalonga nemur.’31 Pe nga poinga nem, a henonouhot pengpeng ia ke imo alomo murpengpeng laka te hune hana nemur.32 Pomalam, a heulo hot tote ol! Aheulo hot tote poinga poreke ngananemur nenge lemo tete mur te talunenge nike lo!

33 “Nakumo manga ilimo! Ilimonenge hunun tutuna mur laka imo!Pe NeHalang lape sau sue imo ke alanga oan ngingina ngana. Pe lape aua ke merei? 34 Pe lape e kulosia het-atalonga mur pe hana nenge te eteitote ure mur pe pule hetoronga murnga hotonga nenge Moses ke tela ngeimo. Pe hel nge iri lape a hune iri pe aheon heke iri nga manga toto. Pe hellape a palia iri nga hengetoro ana pelepe lape a lope iri ke tela nga kilengpe kileng. 35 Ke pomalam, lape a eteitote nge imo sipomo a poia poingaporeke ngana nemur. Nenge a hunehana nenge te pengpeng toto nga ichnei. A talune nge Abel ke lange nePerekia tuna Sakarias, nenge a hunenga NeHalang na pele pe hatanga tu-nangana. Ke imo lape singimomeenamana ia poinga nenge a poia nei. 36Pee hele lange imo pengpeng, poingaporeke ngana nemur ana tuangachollape lohot nge imo hehei pe hananenga etue nei.

Iesus Letena Poreke Totoia KilengNenge Ierusalem

(Luk 13:34-35)37 “Auoh! Kileng nge Ierusalem

o! Lem hana mur te hun lapuehetatalonga mur pe te tamal huneiri nenge NeHalang kulosia iri lange

23:23: Lev 27:30; Mic 6:8 23:25: Mak 7:4 23:27: Ume 23:3 23:28: Luk 16:15 23:31:Ume 7:52 23:33: Mat 3:7; 12:34; Luk 3:7 23:35: Gen 4:8; 2Ch 24:20-21

Mateus 23:38 46 Mateus 24:17iong. Kokoeses e teke e eukiraurauatutummur kemanga pareo hei ngananenge eukirau teua tutuna mur ngasahana ene. Pe iong lemem ero. 38 Olpe lape lem pele ngana ngana ero ol.Lape tu mana ol. 39 Pe e hele langeiong pengpeng, lape o nau mule Iauero ol ke la het nga etue nenge o heleke o teke, ‘NeHalang poi ke urana totolange I nenge at nga Non Soke ene.’ ”

24Iesus Heleia NeHalang Na Tuele

Palaungana Nge Lape Te Heporeke(Mak 13:1-2; Luk 21:5-6)

1 Iok laol, Iesus i hot nga NeHalangna tuele ke teke lala lo, pe nena hanamur tela nge I ke te teke te henonoumule I langa pele mur. Pe te hele,“O nau la mule nga pele pane mur,nakuria urana mana.” 2 Pe Iesus hele,“Oe, pe pele nenge a esesia iri nemlape te heporeke iri. Pe um nemurnenge te lung heke iri nem lape tesisparai sio hulu.”

Iesus Heleia Ure Poreke Ngana NgeLape Lohot

(Mak 13:3-13; Luk 21:7-19)3 Iok, Iesus arare nga hengene nge

Oliua pe nena hana mur tela komemana nge I pe te ontei hote I ke po-mai, “Ohele hot lemem. Urenem lapelohot nge ngingie? Pe utar nge lapelohot tala ke mo nau hilia oat mulengam pe ich nei hetala toto nganamai?”

4 Pe Iesus hele, “Imo a nauala amoke nek, iange lape mele hel te chan-nanga rere mene imo. 5 Iri halanglape tela nge imo pe te hetue ek, pe techannanga rere mene hehei pe hanake te teke, ‘Iau Kristus koloi, Nonnenge NeHalang kulosia at ke menemule hehei pe hana.’ 6 Pe imo lapea longe nananga mur nga hunelingapalaungana, pe a longe pingana ngesasa ke at. Pe a matau ero. Urenemur nenge pomam te lohot tattala

pe ich nei hetala toto ngana, nganakou atat kura. 7 Kileng papalauna naiaria mata i helel. Pe tuele kina e teiapolong ke tela nga tuele kina e pule.Pe lape uringa lohotot pe mangila ru-rur nga kileng mur lochloch. 8 Pe urenemur te lohot ke pomanga hei nengeamneia ana inin nga talun ngana totonenge tuna sechia i.

9 “Iau lek hana mur imo. Pe huluanga kileng lochloch lape lemeria eroia imo. Pe lape te laua imo pe aamneia melmelenga palaungana pete hune imo ke a mete. 10 Pe ngaetue nem, hana halang nenge lete-ria manmanna nge Iau, lape te hileleteriamanmanna ngana nempe lapete poi poreke hel mule nge iri. Pelape te tung heke mule hel nge irilanga reria ngarang mur peria. 11 Pehana halang lape te lohaka pe techannanga ke te teke iri hetatalongamur pe te pallaklaka ia hulua halang.12 Poinga poreke ngana lape salalahite kileng pe poinga urana nganalape het sio. 13 Pe mele hel nenge temes ke kerkereng kela het nga kilengnei hetala toto ngana, lape NeHalangmene iri. 14 Pe helenga urana totongana nga NeHalang nena naualangape nekinga, lape te hele hote ngakileng lochloch ngana nga ich, kehehei pe hana lochloch te longe. Kehet pe ich nei hetala toto ngana lohotsapele.”

Ure Nenge Poreke Toto Lape Lohot(Mak 13:14-23; Luk 21:20-24)

15 Pe Iesus hele pule ke teke, “Imolape a naue ure poreke ngana nengehetatalonga Taniel hele ia nge niketoto lo ke teke, ‘Ure poreke ngananem mes nga NeHalang na tuele.’Mele nenge sisia helenga nei letenatuanin hote luna ke nek. 16 Ke ngaetue nem, iri nenge tetu nge Iutea teua ke tela nga hengene mur. 17Nengeteke otu nga pele ona, otu lola. Pe

23:38: 1Ki 9:7-8; Jer 22:5 23:39: Psa 118:26 24:2: Luk 19:44 24:5: Mat 24:23-24; 1Io 2:1824:9: Mat 10:22 24:11: Mat 24:5, 24; 1Io 4:1 24:13: Mat 10:22 24:14: Mat 28:19 24:15:

Dan 9:27; 11:31; 12:11 24:17: Luk 17:31

Mateus 24:18 47 Mateus 24:35o teu la mule nga pele letena ke omene mule ute ero ol. 18 Pe nengeteke otu nga ume, otu lola. Ola mulenga lem pele ke omene lem hengeronsase ngana ero ol. 19 Nga etue nem,hehei nenge saria pe nenge te lololopeo lape te amneia kemeena toto ngeiri. 20 Pomalam a hetalaulau langeNeHalang ke ure nem lohot nga etuelololo ngana ero, pe lohot nga Sapatana etue ero. 21 Iange melmelenga peure meena ngana nenge palaunganatoto lape lohot nga etue nem. Peure e nge pomam lohot nge nike erototo, nga ich nei talun ngana nike.Pe nga hoena pule ure palaungana enge pomai lape lohot ero. 22 Nengeteke NeHalang tom chore etue porekengana nem ero, hulua lochloch lapete het. Pe I letena ia nena hana murnenge hesilei hote iri lo, pomalam to-mia etue nem ke choro mana. 23 Ngaetue nem, nenge tekemele hele langeimo ke teke, ‘A nau at! Kristus koi! Eh,ero! Ngana pau kou!’ A nau pe poinganei lohot, letemo manmanna ia ero.24 Iange hana nenge te channanga kete teke iri Kristus pe te channangake te teke iri hetatalonga mur, lapete lohot ke te poia ure mur nenge telohot manmana ke halang. Pe lape teteke te channanga ia NeHalang nenahana mur pule. Lape nakuria nge tepoia ma ero. 25 A longo ke nek! Urenemur te lohot ero kura pe e hele telelange imo nike.

26 “Ke nenge teke mele hele keteke, ‘Ana non pau kou tunga ich sanalomona,’ a longe helenga nem pe ala ero toto. Nem pe mele hele keteke, ‘Ana non pai koi talkomkomenga pele pa nei letena.’ Helenga ne-mur, letemo manmanna ia iri ero.27 Iange Non Tuna at ngana, poma-laka nga kileng chalem ngana nengechalem nga chaia matana haka nganape tualeme ke la lochloch nga chaia

matana puluch sio ngana. 28 Ngiepisou mur te euirau mana nga kilengunne nenge mele nge mete kolunamaia.”

Non Tuna At Mule Ngana(Mak 13:24-27; Luk 21:25-28)

29 Iok, Iesus hele pule ke teke, “Ngaetue nenge ure meena ngana nemurte lohot ke het, ure meena ngana helpul lape lohot nenge:“ ‘Chaia matana au ala mana

pe teio tua ero.Itoch mur lape te losio hot nga tapa

sana,pe ure kerkereng nganamur nga

tapa sana lape te rur rarapule.’

30 “Pe ute lape lohot nga tapa sananenge henonoua Non Tuna nge lapelohot. Pe mata lochloch ngana ngaich nei lape tenau heke Non Tunalanga ulu nga tapa sana pe te tang.Iange I at luluch nga nena kerk-erenga pe hemalmalinga palaungana.31 Pe lape ngalum paena alngana kepalaungana toto pe Non Tuna kulosianena angkelo mur ke tela nga kilenglochloch ngana nga ich, ke te menenena hana mur nenge i sipona hesileihote iri lo.”

Hengetoro Nga Ae Popi Tana(Mak 13:28-31; Luk 21:29-33)

32 “Iok, lemek ke e teke a menehengetoro lakoi nga ae popi tana. Aenem, nga etue nenge ta esia nge inahou hot mumule nga perperna mur,ta eteia ke chaia ana etue heroi lo.33 Pe imo pule apoi ke pomalam. Ke aesia ure nemur nenge te lohotot nei,pe a eteia ke etue nem at rochroi totolo. 34 Pe e hele ke manmanna totolange imo. Hehei pe hana nemur ngaetue nei lape te mete ero kura pe urenemur te lohot lochloch lo. 35 Tapape ich nei lape te het pe lek helengahetala ngana ero toto.”

24:21: Dan 12:1 24:23: Mat 24:5 24:24: Deu 13:1-3; 2Te 2:8-9; Hem 13:13-14 24:26: Luk17:23-24 24:27: Mat 24:37-39 24:28: Luk 17:37 24:29: Isa 13:10; 34:4; Ezk 32:7; Jol 2:10, 31;2Pi 3:10; Hem 6:12-13 24:30: Dan 7:13; Zec 12:10; Hem 1:7 24:31: 1Ko 15:52; 1Te 4:16 24:34:Mat 16:28 24:35: Mat 5:18

Mateus 24:36 48 Mateus 25:8Mele Eteia Etue Nem Lohot Ngana

Ero(Mak 13:32-37; Luk 17:26-30, 34-36)

36 “Mele pele eteia ero toto, ngaetue nem lohot ngana pe nga etuekoana tei toto nenge ure nem lapelohotia. Hekulkulonga mur nga lutnga tapa te eteia ero pe Non Tunaeteia ero pule. Temene I toro manaeteia. 37 Pe etue nenge Non Tunaat muleia, pomalaka nga ure nemurnenge te lohot nga etue nenge Noa.38 Iange nga etue nemur nenge echtaua kileng ero kura, hehei pe hana tengaungau pe te inin pe te helei helelkela het nga etue nenge Noa iuch teunga nena imot. 39 Pe iri tetu pulutmana pe te eteia ure nenge lape lohotero. Ol pe te rura mana pe ech konhaka pe taua iri lochloch ke te het. Kepoinga nem lape lohot mule nga etuenenge Non Tuna at mule ia. 40 Hananai lape te tutu nga ume, pe lape teua toto ia elle pe elle mana tu ol. 41Pehehei nai te ululo pas, pe lape te uatoto ia elle pe elle mana tu ol.

42 “Ke pomalam a tatalo elele imoke neknek nike. Iange a eteia etuenenge amo Non Soke lape at ia ero.43Pe letemo tuanin ia nei ke nek; Tekepele tokoninga e eteia etue nenge nonkemenga kina e lape at nga miliko,manmanna toto ke i lape mamani erope mese ke nauala ke poi ele nonkemenga nemnge at ke palchach teuanena pele. 44Pe imo apoi ke pomalampule. Anau alamana iange a eteiaNonTuna at mule ngana ero.”

Non Nenge Urana Pe Non NengePoreke

(Luk 12:41-48)45 “Itei nge imo hana nenge a

umume, nge ramana song ke urana pepoia ume ke nek? I laka nenge ananon soke letena here nge nauele pele,pe tunge nena hekuleileingamur ariangaunga nga ngaunga ana etue peng-peng. 46 Nenge teke mele nem anasoke at pe hottaua i nge popoia ana

ume ke nek ke pomam,mele nem iechtoto. 47 E hele ke manmanna totolange imo, non soke nem lape taluemele nem ke nauele nena urelu murlochloch. 48 Pe nenge teke mele nemi non nge poreke, lape letena tuaninnge i sipona ke teke, ‘Ah! Non sokepanem at mule ke ueiuei ero paiam.’49 Pe talun ke nos lapue peknganamur pe popoi ngaunga matana pe inlululuch nge hana porekreke nganamur. 50 Pe non soke nem lape at mulenga etuenengenonneukulele i ia ero.51 At pe lape chatulu hite pe sau hotei kela tululuch nge hana nenge ariahengetau nachnai hali, nga kilengnenge te tangtang pe ngingiria cha-trekreke ia.”

25Hehei Malolong Nge Iri Analoch

1 “Pe nga etue nem NeHalang nenanaualanga pe nekinga nga tapa, po-malaka nge hehei malolong mur ngeiri analoch. None nge lei heueu nganateke atat, pe heheimalolongnemur temene reria lemengemur pe tela ke teiele i ke te mene i at. 2 Pe hehei limenge iri, leteriamatana ke nek nga utarnenge lape te poia, pe lime te poi kepomanga hauaua mur. 3 Ke iri limenenge te poi kemanga hauaua neu, temene reria lemenge mur pe te menerir ana lochngasio ke halang ero. 4 Pelime nenge leteria matana ke nek, temene reria rir ana lochngasio ke ha-lang. Iok, tela 5pe non halangina nemat ke ueiuei ero. Ol pe iri lochloch kemataria nongnongope temamani sio.

6 “Pe nga miliko tuna, mele hal-ngana hot ke teke, ‘Non halangina neikoloi! A hot at nge i ol!’ 7 Ol pehehei malolong nemur te rura hakape te kik taua reria lemenge mur kete tongo mule iri.

8 “Pe hehei lime nenge te poi kemanga hauhaua neu, te hele langepekngaria nemur ke te teke, ‘Lemem

24:36: Ume 1:7; 1Te 5:1-2 24:37: Gen 6:5-8 24:39: Gen 7:21-23 24:42: Mat 25:13 24:43:Luk 12:39-40; Hem 16:15 24:47: Mat 25:21, 23 25:1: Luk 12:35; Hem 19:7

Mateus 25:9 49 Mateus 25:27lemenge mur i te chanuch sisio lo. Atung lemem rir ana lochngasio hel.’

9 “Pe iri te hele, ‘Ero, iange momene ke purpure ita lochloch ero.Pomalam ala ke a long rara lemo ngemele hel.’

10 “Iok, hehei nemur tela sapelekela te tango rara. Tei ke te lala kurape non halangina neu puris. Pe heheinenge tetu ke te kulele i neu, telaluluch nge i sapele. Pe te piu elesapele iri pe te ngau luluch nge i ngangaunga matana nenga leinga heueungana.

11 “Pe nga hoena malolong nemurpekngaria mur teat mule. Ol pe tehele ke te teke, ‘Non halangina nem,imem koloi moat lo. O lohe piungange imem ol!’

12 “Pe non neu hele, ‘E hele keman-manna toto lange imo, e eteia imo erototo i.’

13 “Ke pomalam mana a tatalo eleimo pe atu ke a nauala mana, iange aeteia etue nenge Non Soke at mule iaero.”

Nananga Nge Hana Mol(Luk 19:11-27)

14 “NeHalang nena naualanga penekinga pomai pule. Pomanga nonenge iua nena hana mur, pe hele langeiri ke tenau ele nena ure mur, pe ilohaka ke langa kileng tau ngana e.15 Pe non palau neu eteia nena hanamur te umengaria, pomalamherongeumtutuna nge iri. Pe tunge ke um-tutuna ana kole iri lime lange e peumtutuna ana kole nai tunge lange epule pe umtutuna ana kole elle langemol ngaria. Ke het pe lohaka pe lasapele.

16 “Pe non nenge mene ke umtu-tuna ana kole iri lime neu, mene um-tutuna neu pe poi ume ia nengemeneumtutuna hel pule. Pe umtutunanenge ume hote lohot ke ana kole irilime mule. 17 Pe non nenge mene keumtutuna ana kole iri nai poi ke maupule. Pe la mene ke umtutuna anakole nai mule. 18 Pe non nenge mene

umtutuna ana kole elle neu, mene pela ke alohite nga ich.

19 “Iok, kileng mala lo pe non palauneu at mule sapele. Pe iua hananemur pe onteia iri nga umtutunanemur. 20 Pe non nenge mene ke koleiri lime takis teua nena la, luluch ngakole iri lime nenge i sipona ume hotepule pe hele, ‘Non soke, iong o tung keumtutuna ana kole iri lime at nge iau.Pe e ume ia umtutuna nem pe e meneke ana kole iri lime mule.’

21“Ol pe nonpalau neuhele, ‘Uranatoto. Lek non iong nge urana. O poiaume unne sune nem ke urana mana.Pe lape e talue iong ke o nauele umehel pule. O iat ke o iech luluch ngeiau.’

22 “Iok, non nenge mene ke umtu-tuna ana kole iri nai, i teu la pe hele,‘Non soke, iong o tung ke umtutunaana kole iri nai at nge iau. Pe e umehot mule ke ana kole iri nai ke nganakoi.’

23 “Pe non palau neu hele, ‘Uranatoto. Lek non iong nge urana. O poiaume unne sune nem ke urana mana.Pe lape e talue iong ke o nauele umehel pule. O iat ke o iech luluch ngeiau.’

24 “Ke het pe non nenge mene um-tutuna ana kole elle neu i teu la ol. Lape hele, ‘Non soke, e eteia ke iong nonnge letem inin hali. Iange o lulu hekemene hana kelkel ngana hel aria umenge tetue. Pe o takirau heke menehana hel aria ngaunga tutuna murnge te sochia iri lo. 25 Nem poia iauke e matau lek nge iong. Pomalam emene lem umtutuna pe ealo hite ngaich. Ke lem umtutuna mur koi.’

26 “Pe non palau neu hele, ‘Iongnon poreke ngana nenge lem meleitana hulu. O eteia iau nge e poi kemachmam lo. 27 Pe toinge o mene lekumtutuna pe o laia nge hana hel kete poi aria ume ia mukam. Pe e atmule pe e mene mule nge iri. Pe lapee mene ke ele haka pol nga nenge otunge lange iri nem.’

25:11: Luk 13:25-27 25:12: Mat 7:23 25:13: Mat 24:42 25:15: Rom 12:6 25:21: Mat24:45-47; Luk 16:10

Mateus 25:28 50 Mateus 25:4628 “Ol pe non palau neu hele lange

nena hana mur hel pule ke teke, ‘Amene umtutuna nem nge i pe a tungelange non nenge nena umtutuna anakole iri analoch. 29 Iri nenge reria urehalang lape te heluluch tau mule kehalang toto ol. Pe iri nenge reria urehalang ero lape NeHalang mene muleurenemurnge iri. 30Pe a sauhotenonporeke ngana nem ke lange hot ngakileng au ngana. Nga kileng nengete tangtang pe ngingiria chatrekrekeia.’ ”

Ich Nei Hetala Toto Ngana31 “Nga etue nenge Non Tuna at,

lape at luluch nga nena hemalma-linga palaungana pe hekulkulongamur teat luluch nge I. Pe lape kilahaka nga nena arenga palaungananenge te hemalmalia nga lut nga tapa.32Pe hulua nga kileng lochloch ngananga ich, lape tela ke te eukirau ngamatana. Pe lape hesilei hotote nenahana mur elle pe elle nga hulua lete-ria. Ke pomanga non nenge nauelelehuros mur nge hesilei hohote sipsipmur nga meme mur leteria. 33 Petalue sipsip mur nga ilina hele nengapen tamalmal pe mememur nga ilinahele nenga pen hoihoi.

34 “Ol pe Non Soke nem lape helelange iri nenga pen tamalmal ke teke,‘Imo nemur a i at. Temek na petangatu nge imo lochloch, pe lape ateulanga naualanga pe nekinga nengeNeHalang. I ala hote ich nei ero kurape tatalo ele tele kileng nem ke tekelemo ia. 35 Iange nga etue nenge euri, a hengaua iau. E mete ak echpe a heinia iau. E la nga kileng taungana pe a nek teua iau langa lemopele. 36 Lek hengeron chachulu pe ahemele iau ke nek. Singik haleles pe anauele iau ke nek. E ma teu nga tueleau ngana, pe anau totote iau.’

37 “Pe iri nenge te pengpeng toto tetuacholia ke te teke, ‘Non Soke, imemmo kolkol iong nge o uri pe mo tung

am ngaunga. Pe omete am ech pemotung am ech. 38 Pe nga etue tei moesia iong ke pomanga none nge at ngakileng tau ngana pe mo nek teua ionglanga lemem pele? Pe lem hengeronchachulu pe mo hemele iong ke nek?39 Pe nga etue tei pule mo esia iongnge singim haleles pemo poia iong kenek pe otu teu nga tuele au ngana pemo nau tote iong?’

40 “Pe Non Palaungana neu lape tu-acholia ke teke, ‘E hele ke manmannatoto lange imo, utar nenge a poialange tik e nge ene sio manmana, apoia at nge Iau pule.’

41 “Pe lape hele lange iri nemur ngapen hoihoi ke teke, ‘Imo nemur a uatoto ngamatak. NeHalang letena inintau tote imo. Ke lape ala nga oanngingina ngana nenge non porekengana pe nena hanamur te tutu ia. Peoan nem ngau lala pe mete erochro!42 Iange e mete ak pe a naue iau ngangaunga unne ero. 43 Pe ei ke ela ngakileng tau ngana pe a mene teua iaulanga lemo pele ero. Lek hengeronchachulu pe a tung lek ero. Singikhaleles ke e ma pe a at ke a naue iauero. Pe e mateu nga tuele au nganape a at ke a naue iau ero pule.’

44 “Pe hana nemur te tuachol iake pomai, ‘Non Soke imem mo kolkoliong nge o ururi pe o metmete amech pe oii nga kue tau ngana pelem hengeron chach ululu pe hale-les menmene iong pe oma teueu ngatuele au ngana i. Toingemo esia iong,mo halaua iong la.’

45 “Pe Non Palaungana nem lapehele ke teke, ‘E hele ke manmannatoto lange imo, nenge teke a poia utelange tik e nge ene sio mana ero, apoia at nge iau ero pule.’

46 “Ke iri lochloch ngana nemurlape te sio langa oan ngingina ngana.Pe iri nemur nenge te pengpengnga NeHalang matana, lape te menemaulinga ke koko.”

25:29: Mat 13:12; Mak 4:25; Luk 8:18 25:30: Mat 8:12; Luk 13:28 25:31: Mat 16:27; 19:2825:32: Ezk 34:17; Hem 20:11-13 25:35: Isa 58:7 25:40: Pro 19:17; Mat 10:42; Mak 9:4125:41: Mat 7:23 25:46: Dan 12:2; Ioa 5:29

Mateus 26:1 51 Mateus 26:2126

TetalHelengaKeTetekeTehune Iesus(Mak 14:1-2; Luk 22:1-2; Ioa 11:45-53)

1 Iesus hele ia ure lochloch ngananemur ke het pe hele lange nena hanamur ke teke, 2 “Imo a eteia lo? Etuenaimaol, pe ngaungamatanapalaun-gana nenga Ingatoto nem lape lohot.Pe lape te tung heke Non Tuna langahana porekreke ngana mur peria, kete hero heke I nga manga toto.”

3 Ol pe hana nenge te popoitunginga aria soksoke ngana mur,pe Iuta mur aria papalauna mur, teeukirau nga ne Kaiapas na pele. NeKaiapas i tunginga ana hana mur ariaae huna nenge soke toto. 4 Pe tetalhelenga ke te teke te lau kome Iesuspe te hune I ke mete. 5 Pe te hele,“Ta poia nga etue palaungana nei ero,iange lape hehei pe hana te esia pepalinga hel palaungana lohaka.”

6 Pe Iesus tu nge Petani nga neSimon nena pele. Nge nike, nonnem singina poreke toto ia haleles e.7 Iesus are ke ngaungau nga hatanga,pe heie mene ure nenge inanganaehech pe uruna ele aka toto, pe la kepasiling hekenga Iesus palpalna. (Urenemmateu nga kina nge te umeia ngaum e nge ene alampasta.)

8 Pe Iesus nena hana mur te esia peleteria inin toto pe te hele, “Ure neiuruna haka toto i, pe pomere nengehei pa nei at ke hesil sio mene ngalamai mai? 9 Toinge ure nei ta laia kemele hel te olia pe ana umtutuna talaia nge pakarkar una mur.”

10 Pe Iesus eteia leteria tuaninngana mur ke het lo. Ol pe hele langeiri ke teke, “Pomere toto nenge a uloheke mene letemo inin ngana langehei nei? Poinga nenge hei nei poianei, poia nga urana ngana. 11 Iaulape etu luluch nge imo ke mala ero.Pe atong nemur nenge reria ure ha-lang ero lape tetu luluch nge imo kekokoes. 12Hei nem ling heke ure inan-gana ehech ngana nem nga singik,

iange ak metenga heroi lo. 13 E heleke manmanna toto lange imo, lape tehaliu hote Helenga Urana Toto Ngananga kileng lochlochngananga ichnei,pe lape te hele hote poinga nengehei nei poia pule, ke hulua lochlochngana te hele ia pe leteria metene i.”

Iutas Ngata Lange Hana Papalauna(Mak 14:1-2; Luk 22:1-2; Ioa 11:45-53)

14 Iok, Iesus nena hana mur irianaloch pe nai. Pe elle nge iri ene Iu-tas Iskariot. Ana non, lange tungingaana hana mur aria soksoke nganamur, 15pe onteia iri ke pomai, “Nengeteke e tung heke Iesus langa perimo,pe uruk? Lape a tunge lek utar?” Olpe hana nemur tesis ala ke umtutunairi ana non kina elle pe analoch (30)pe te tunge lange i. 16 Ol pe talunsapele ke tango rara kue nenge lapetung heke Iesus langa hana nemurperia.

Iesus Ngau Luluch Nge Nena HanaMur

(Mak 14:12-21; Luk 22:7-13, 21-23; Ioa13:21-30)

17 Iok, ngaunga matana nengaBeret Menini Ngana lohot, pe Iesusnenahanamur tela nge I pe te onteia Ike pomai, “Lememke o tekemo tataloele ngaunga nenga Ingatoto ana uremur langai?”

18 Pe Iesus hele, “A iteu ke ala ngakileng palaungana neu pe a esia nonepe a hele lange i ke a teke, ‘Hetorongahele ke teke: Ak etue at rochroi lo, pee teke Iau pe lek hana mur mo ngauangaunga matana nenga Ingatoto ngalem pele.’ ” 19 Ke Iesus na hana murtela pe te poi mana ke pomanga helengana pe te tatalo ele sapele ure murnga lamau.

20 Iok laol, nga miliko Iesus iri ulnena hana analoch pe nai neu teareke te ngaungau nga hatanga. 21 Tengaungau pe Iesus ra haka pe hele,“E hele ke manmanna toto lange imo,amo e nge imo lape tung heke iau

26:2: Exo 12:1-27; Mat 20:18 26:7: Luk 7:37-38 26:11: Deu 15:11 26:15: Zec 11:12; Ioa11:57 26:17: Exo 12:14-20

Mateus 26:22 52 Mateus 26:39langa hana porekreke ngana mur pe-ria.”

22Ol pe Iesus nena hanamur leteriaporeke toto, pe elle pe elle te onteiteiia Iesus ke te teke, “Non Soke, lape oheleleia kai iau mai?”

23Pe Iesus hele, “Mele nenge heteululuche penna nge Iau nga kaliu ngata ngaungau ngara, i lape tung hekeIau lange hana porekreke ngana mur.24 Non Tuna lape mete ke pomangaNeHalang Nena Alalaha hele taluenge nike lo. Pe non nenge poi porekeNon Tuna nem lape tungana poreketoto. Urana toto ngana, toinge nonnem tana hoe i ero nike.”

25 Pe non nenge lape tung hekeIesus lange hana porekreke nganamur, ngana laka Iutas. Pe Iutas hele,“Hetoronga, lape ngana kai iau mai?”

Pe Iesus hele, “Oe, ngana lakaiong.”

26 Iok, te ngaungau ol pe Iesusmene beret nem pe hele urana totolange NeHalang pe reke pe tungelange nena hana mur pe hele, “Amene ke a ngaua. Mirak koi nei.”

27Kehet pemene heke uain nga eu-linga pe hele urana toto lange NeHa-lang. Pe tunge lange nena hana murpe hele, “Imo lochloch a mene nei kea inia. 28 Eik koi, nenge lape pasilinghot ke hekerkereng ia Tomunga helana Helenga nem. Iange eik i siponalomo sue hulua lochloch reria poingaporeke ngana mur. 29 Pe e hele langeimo, lape e inia uain nei ero ol kelahet nga etue nenge ita ul ta in muleuain heueu ngana nga Temek nenanaualanga pe nekinga.”

30 Iok, te peua aria peunga e ke hetpe te lohaka nga kileng neu pe tei ketela sapele nga hengene nge Oliua.

Iesus Hele Hote Petrus ChannangaNgana Mur

(Mak 14:27-31; Luk 22:31-34; Ioa13:36-38)

31 Tela te lohot pe Iesus hele langenena hana mur ke teke, “Heueu nga

miliko lape letemo manmanna nganalosio pe a ua ak. Iange NeHalang nenahelenga nenge tehas sue ke ulolo,hele ke teke,“ ‘Lape e hun sue Non nenge nauelele

sipsip murpe nena sipsip mur lape te ua

parai.’32 E mete pe nga etue nenge e maulhaka mule, lape Iau muka nge imo keela nge Kalelea.”

33Pe Petrus lohaka pe hele, “Nengeteke iri lochloch ngana te ua, iau lapee ua am ero toto.”

34 Pe Iesus hele, “E hele ke man-manna toto lange iong. Heueu ngamiliko, pareo tang ke hemol ero kurape o channanga hemol ke o teke oeteia Iau ero.”

35 Pe Petrus hele ke kerkereng totoke teke, “Iau lape e pallaka ke pomamero toto! Nenge teke e mete luluchnge iong, helenga nenge e eteia iongero lape e heleia ero toto!” Pe Iesusnena hana nemur lochloch te hele kepomau pule.

Iesus Hetalaulau Nga Ume Nge Ket-semani

(Mak 14:32-42; Luk 22:39-46)36 Iok laol, Iesus la luluch nge nena

hana mur ke tela nga kileng nenge tehetue ke ene Ketsemani. Ol pe helelange nena hanamur ke pomai, “A arelakoloi pe ela lamau ke e hetalaulaumukam.” 37 Pe Iesus mene ke Petruspe ne Sepeti tutuna mur nai ke telaluluchnge i. Pe talun ke amnei poreketote letena meena ngana sapele. 38Olpe Iesus rahaka pe hele lange iri keteke, “Letek meena ngana nei, palau-gana sakilil pe eingak teke pulo totoia. Atu lakoi pe ta mese ala mana.”

39 Iok, Iesus ila pol pe losio pe make nau sio langa ich pe hetalaulau keteke, “Nenge teke lemem, opoi ele uremeena ngana nenge teke lohotot ngeIau nei. Pe o nanasia lemek ngakero. O nanas mene iong sipom lememngam.”

26:23: Psa 41:9 26:28: Exo 24:8; Jer 31:31-34; Zec 9:11; 1Ko 10:16 26:30: Luk 22:39; Ioa 18:126:31: Zec 13:7; Ioa 16:32 26:32: Mat 28:7, 16 26:34: Mat 26:69-75 26:38: Ioa 12:27

Mateus 26:40 53 Mateus 26:6040 Iok, Iesus ila mule nge nena

hana mol neu. La pe nau pe te ma-mani lo. Ol pe hele lange Petrus,“Pomere nenge a mese pe a naualaluluch nge iau ero? 41 Anau ala pe ahetalaulau lange NeHalang, ma lapepoinga poreke ngana lohot nge imope a losio. Imo lememo toto ke apoia poinga urana ngana nemur peero iange singimo makuk leilei manange a poia.”

42 Iesus hile iri pe la mule ke heta-laulau, “Temek, nenge teke kue e erool lape e takis mene ure meena ngananei. Pomalam lape lememngam lohotke manmanna.”

43 Iok, Iesus la mule nge nena hanamol neu pe te mamani mule lo iangemataria meena toto. 44 Hile sue iripe la mule ke hetalaulau ke pomangatele ngana.

45Ke het pe la mule nge iri pe hele,“A mamani kolo manmana lemo kurama?! A nau, etue koana nei i at lo,nenge lape te tung heke Non Tunalanga hana porekreke ngana mur pe-ria. 46 A lohaka pe tala. Non nengetung heke Iau langa hana nemur pe-ria, ngana koloi.”

Te Laua Iesus(Mak 14:43-50; Luk 22:47-53; Ioa 18:3-

12)47 Iesus helele kura pe Iutas i hot

sapele. Iutas i none nga Iesus nenahana analoch pe nai nem. Pe i lakanenge lape tung heke Iesus langahana porekreke ngana mur peria.Pe hana nenge te popoi tungingaaria soksoke ngana mur pe hana pa-palauna mur te kulos ia hulua ke telaluluch nge Iutas. Pe te loloch ia reriatukmaul pemesemur. 48Pe Iutas helela tala nge hulua nemur lo ke teke,“A nau pe e lau haka nge none, ananon lalom. Alau sapele i.” 49 Iok, Iutasla sapele nge Iesus pe hele, “Milikohetoronga.” Pe lau haka sapele nge I.

50 Pe Iesus hele, “Neingak, o poialemume ol.” Ol pe hana nemur tei hotke te heliliu hite Iesus pe te lau sapele

I. 51 Ol pe Iesus nena none kik tauana mese pe teke likia tunginga anahanamur aria sokenenanone. Pe ero,mese neu mene hot mene non neutalngana. 52Ol pe Iesus hele, “O tal teumule lem mese langa munna. Melenenge pal pe menmene mese lape tehune i nga mese. 53 Imo a eteia erokura kai? Nenge lemek, e hele langeTemekpeheueunei kulos sue angkelomur nge iri halang toto ke te at ke tehalaua Iau. 54 Pe nem lape ero iangeurenenge lohot nei, lohot ke pete toteNeHalang nena helenga mur nengetehas sue ke ulolo.”

55 Ol pe Iesus hele lange hulua ne-mur ke teke, “Iau mai, Iau non poreketoto ngana e nge e hunun kai, nengeai ia hulua ke aat taua Iaumai? Kokoe-ses e are ke e hetottoro nga NeHalangnena pele letena. Pe pomere a lauaiau ero? 56 Pe ure nenge lohot heueunei, lohot ke pete tote hetatalongamur tehas ngaria.” Ol pe Iesus nenahana mur te lohaka pe te ua anasapele.

Iesus Mes Nga Hana PapalaunaMataria

(Mak 14:53-65; Luk 22:54-55, 63-71;Ioa 18:13-14, 19-24)

57 Iri nenge te laua Iesus te meneI lange ne Kaiapas. Nga etue neuhotonga ana hetoronga mur pe hanapapalaunamur, tela ke te eukirau ngane Kaiapas na pele lo. Ne Kaiapas inon soke nenge nauele tunginga anahanamur. 58Pe Petrus i ke nanas ke latoto nga neKaiapas na pele ana kilengkoanangehot pe i ke kangkangaman-mana. Ol pe i teu kela kila luluch ngepalinga hel ana hana mur ke teke naunga te poi ngaria ia Iesus.

59 Pe hana papalauna nenge tehemurung neu te teke te hune Iesuske mete. Pomalam te tango rararaIesus ana metenga huhuna mur ngahelenga pallaklaka ngana hel ke tehune i. 60 Hulua halang te lohot ia

26:46: Ioa 14:31 26:51: Ioa 18:26 26:52: Gen 9:6; Hem 13:10 26:55: Luk 19:47; 21:3726:61: Ioa 2:19-21

Mateus 26:61 54 Mateus 27:3reria helenga pallaklaka ngana murpe te hottaua ero.

Pe nga hoena ol hana nai tei hot61pe te hele, “Non nemhele ke pomai,‘Iau nakuk toto nge e toto sue NeHa-lang na pele palaungana, pe e hemesheke mule nga etue iri mol mana.’ ”

62 Ol pe ne Kaiapas mes haka pehele lange Iesus, “O longo langa hananemur te hele ngarngaria? Lape otuachol ia ke mere?”

63 Pe Iesus mes ke reng mana.Ol pe ne Kaiapas hele mule ke teke,

“NeHalang tu kemaulul pe iongoheleke manmanna nga matana. E teke eonteia iong. Iong nge iong Kristuskaloi? Pe iong nge NeHalang tunama? O hele hote nem at nge imem kemo longo.”

64 Pe Iesus tuacholia, “Oe, nganalaka iong sipom o hele hote nem lo.Pe e hele lange imo lochloch ngananem: NeHalang i non Solaki ngana ia.Pe nge he kura lape a esia Non Tunange are nga NeHalang ilina ele nengapen tamalmal. Pe pule lape anau hekeI nge sio at nga ulu nga lut nga tapa.”

65 Ol pe ne Kaiapas tachach suenena hengeron pe hele, “Non nei heleporeke tote NeHalang ene! A tangorere helenga utar ol? A longe helengaporeke ngana nem ke het lo! 66 Peletemo ma ke mere?”

Pe hana nemur te tuachol ia,“Urana nge ta hune I ke mete.”

67 Ol pe te ulut lolele matana pe teamruche peria pe te palia. Pe hel, tetepelehe i pe te songlele ia i pe te hele,68 “Kristus, iong hetatalonga ma? Ohele at nge imem. Itei toto nengepalia Iong?”

Petrus Channanga Ke Eteia Iesus Ero(Mak 14:66-72; Luk 22:56-62; Ioa

18:15-18, 25-27)69 Pe Petrus pau kou arare nge hot

kura nga pele neu ana kileng koana.Pe heie nge umume nge ne Kaiapasi lange i pe hele, “Iong nem, Iesusnenge Kalelea nena non iong pule.”

70 Pe Petrus channanga nga irilochloch ngana mataria ke teke, “Iaue eteia ure nenge o helele ia nem eroiam.”

71Ol pe i hot sapele ke langa kilengkoana nem ana kue teu ngana. Peheie pule esia pe hele lange iri ne-mur nga lamau, “Iesus nenge Nasaretnem, nena none koi nei pule.”

72 Pe Petrus hele ke kerkereng totoke teke, “Iau e eteia non nem ero totoiam!”

73 Mala pol lo pe iri nemur nengete mesmes nga lamau tela nge Petruspe te hele, “Manmanna toto ke iongpekngam mur laka iri. Iange o helengam pomange Kalelea mur.”

74 Pe Petrus hele, “E hele ke man-manna toto lange imo. Iau e eteianon nem ero toto. Nenge teke echannanga, NeHalang lape tuacholiake poreke toto at nge iau.”

Petrus hele ke mau ke het pepareo tang sapele. 75 Ol pe letenametene sapele Iesus nena helenganenge heleia. “Lape pareo tang erokura pe o channanga hemol ke o tekeo eteia iau ero.” Ol pe Petrus ua hot kelange hot pe tang ke palaungana toto.

27Iutas Rua(Ume 1:18-19)

1 Pe nga uach uruna toto hananenge te popoi tuninga aria soksokengana mur pe hana papalauna murtetal helenga ke te teke te hune Iesus.2 Pomalam te kale I pe te mene Ike lange ne Pilatus. Ne Pilatus inon nenge mene ne Kaesa munna kenauele Iuta mur.

3 Pe Iutas, i non nenge tung hekeIesus langa hana nemur peria. Ananon esia Iesus nge hana nemur teteke te hunune pe letena la mule ngapoinga poreke ngana nenge poia keulolo. Pomalam lohaka pe mene um-tutuna nenge iri ana non kina elle peanaloch nem pe la mule ia nge hana

26:63: Isa 53:7; Mat 27:12 26:64: Psa 110:1; Dan 7:13; Mat 24:30 26:65: Mat 9:3; Ioa 10:3326:66: Lev 24:16; Ioa 19:7 26:67: Isa 50:6; 53:5 26:75: Mat 26:34

Mateus 27:4 55 Mateus 27:24papalauna nemur. 4 Pe hele, “Iau, epoia poinga poreke toto ngana nengee tung heke mene non nei lange imo.Pe non nei poia ute ke poreke erototo.”

Pehananemur tehele, “Iong sipomlem ure ia. Nge imem, mo teke utepele ero.”

5Ol pe Iutas sau teua umtutuna neulanga NeHalang na pele palaunganaletena pe ua sapele kela rua.

6 Pe hana nenge te popoi tungingaaria papalaunamur temeneheke um-tutuna neu pe te hele, “Umtutuna neita tal teu luluche langa NeHalang napele ana umtutuna mur ero, iange teol none eina ia ke ulolo.” 7Pomalam tehele hel ia nge iri pe te teke te ol hoteich engaumtutunanem. Ichnemnonnenge ume hotot tuninga mur ngaich nena ich ia. Pe kileng unne nemte poia ke hana lomonmona nganamur koluria ana kileng. 8 Pomalamte hetue ich nem ke None Eina. Penga etue nei te hetetue ke pomaukura. 9-10 Pe hetatalonga Ieremaianena helenga lohot ke manmannasapele nenge hele ke teke,

“Te mene ke umtutuna iri ana nonkina elle pe analoch (30) pe te ol hotePota nena ich nem ke pomanga NonSoke hele ngana ia at nge iau. Peumtutunanem, Israelmurhel te talueke te teke non nem uruna.”

Te Mene Iesus Lange Ne Pilatus11 Iok laol, te mene Iesus ke lange

ne Pilatus. Ne Pilatus i non nengemene ne Kaesa munna ke nauele Iutamur. Pe ne Pilatus onteia Iesus keteke, “Iuta mur aria soke ma iongmam?”

Pe Iesus hele, “Oe, iong sipom ohele hote lo.”

12 Hana papalauna nemur te tuahite helenga lange Iesus. Pe Iesustuacholia helenga e ero toto. 13 Olpe ne Pilatus onteia Iesus, “Iong mamo longo lala nga hana nemur reriahelenga pule?” 14 Pe Iesus tuachol ia

helenga unne e ero toto. Nem poia nePilatus ke letena tuanin rara toto.

15 Kokoeses nga ngaunga matanapalaungana nenga Ingatoto ana etue,ne Pilatus nananas ia poinga nengelohe hotote none nga tuele au ngana,nga hulua lemeria ngana. 16Nga etueneu none nge pingana songong ngapoinga poreke ngana tunga tuele aungana. Ene laka Parapas. 17 Ke nePilatus onteia hulua nenge te eukirauneu ke pomai, “Lememo taua non teinge hana nai nei, ke e tung mule ilange imo? Ngana kai ne Parapasmai? Eh, Ngana kai Iesus nenge tehetue I ke Kristus mai?” 18 Ne Pila-tus hele ke mau iange eteia ke hanapapalauna nemur saria keke Iesus kounenge te mene lange i neu.

19 Nga etue nenge ne Pilatus arenga arenga palaungana nenge te hep-engpeng ure meena ngana mur ia,nehei hekule helenga nei lange i keteke, “O poia ute ke lohot nge nonnem ero toto. Non nem I non uranangana nge pengpeng toto. E hele kemai iange e ma opek poreke toto ia I.Ke heueu nei singik meena mana.”

20 Pe ero. Hana papalauna nemurteteu nga hulua nemur leteria ke telong hote ne Parapas pe te teke tehune Iesus ke mete.

21Ol pe ne Pilatus ontei mule iri keteke, “Lememo taua non tei nge hananai nei ke e tung mule lange imo?”

Pe hana nemur te tuacholia,“Lememem taua ne Parapas!”

22 Pe ne Pilatus ontei mule, “PeIesus nenge te hetue I ke Kristus, lapee poia I ke mere mai ol?”

Pe iri lochloch ngana te tuachol iake te teke, “O heon heke I nga mangatoto!”

23 Pe ne Pilatus hele, “Ia, i mai poiautar ke poreke?”

Pe iri lochloch ngana te haliu hotke te teke, “O heon heke I nga mangatoto!”

24Ne Pilatus esia lo ke teke ute pelenge urana lape lohot ero. Pe pule nau

27:5: Mat 26:14-15; Ume 1:18-19 27:9-10: Zec 11:12-13 27:12: Isa 53:7 27:18: Ioa11:47-48; 12:19 27:24: Deu 21:6-9

Mateus 27:25 56 Mateus 27:44urume lo ke chauchainga palaunganalape lohaka nge hulua nemur. Poma-lam,mene ech pe lomo sue penna ngahulua mataria pe hele, “Iau lek utepele ero langa non nei ana metenga.Imo sipomo a mene I ke a heon heke Inga manga toto.”

25 Pe hulua lochloch ngana nemurte hele, “O tunge I at. Pe mete ngananem ana helenga, hakaka nge imempe tutumemmur ol!”

26 Pomalam ne Pilatus tung muleParapas ke lange iri, pe tunge Iesuslange palinga hel ana hana mur kete pal hulu hite pe te heon heke ngamanga toto.

Palinga Hel Ana Hana Mur TepoiHesalanginga Ia Iesus

(Mak 15:16-20; Ioa 19:2-3)27 Ol pe ne Pilatus nena palinga

hel ana hana mur te mene teua Iesuslanga na pele pe iri lochoch te eukiraupe te heliliu hite Iesus. 28Ke het pe tehaka hote nena hengeron pe te heronheke hengeron remenmen ngana elange I. 29Pe temene rur e ngematan-tana pe te helule, pe tetal heke langapalpalna. Pe pule te tunge kula elange I ke rahite nga penna tamalmalke nakuna manga naungaala ana nonsoke e. Pe te tualou palaria nge I pe tesonglele hule I pe alngaria ke pomai,“Masin! Iutamur aria non soke!” 30Pete ulut lolele I pe te mene kula nempe te hechongia nga palpalna. 31 Tesonglele hulu hite I ke het pe te hakahot mule hengeron neu nge I, pe teheron teu mule i sipona nena lange I.Ke het pe te mene I kela te heon hekeI nga manga toto.

Te Heon Heke Iesus Nga Manga Toto(Mak 15:21-32; Luk 23:26-43; Ioa

19:17-27)32 Iok, teii ke te lala kura pe te ape-

nia Simon nenge nena nge Sirini. Pete ech hote i ke halaua Iesus ke takisia manga toto neu pule. 33 Pe tei kelate lohot nga kileng nenge ene Kolkota

(Luna pomai, “Kittol Munna.”) 34 Penga lamau te tunge uain nenge te poiluluche nga ute e nge ehech. Pe inhot mene ke het pe lemene ero nge inmule ol. 35 Te hero hite I nga mangatoto ke het pe te saua oio paena ke teteke tenau, itei toto nenge lape menena hengeron. 36 Pe teare ke tenau eleIesus nge heon. 37 Pe te hero hekeasinga langa manga toto neu pulenenge hele ke teke, “IESUS NENGEIUTA MUR ARIA NAUNGA ALA ANANON KOI NEI.” Iange helenga nemhele urume huna nga nenge te lauaIesus. 38 Pe hana kemenge kina nai,te heon heke iri pule. Elle heon ngaIesus hilina hele nenga pen tamalmalpe e nga pen hoihoi. 39 Ke iri nemurnenge tei tototo lamau, te esia pe terurur palpalria pe te helele ke te teke,40 “Iong utar pa nenge o teke o totosue NeHalang na pele, pe o hemesheke mule nga etue iri mol mana?Nenge teke iong NeHalang tuna, Ohalaua Iong sipom ke osio nga mangatoto nem!”

41 Pe hana nenge te popoi tuningaaria soksoke ngana mur pe hana pa-palauna mur pe hotonga ana het-oronga mur, te song lele hule Iesuske pomalam pule. 42 Pe te hele,“Non nei Israel mur aria naungaalaana non. Pe I halaua hulua halanglo. Pe pomere nenge halaua i siponake sio nga manga toto nei ero mai?!Nenge teke halaua i sipona lape leteramanmanna nge I. 43 Non nei hele keteke I NeHalang tuna. Pe pule heleke teke letena manmanna nge NeHa-lang. Nenge teke NeHalang mutenataua I, ta nauele nge halaua I.” 44 Pehana porekreke ngana nai nenge teheon luluche iri nge Iesus neu, tesauhote helenga hel pule lange Iesus.

Iesus Mete(Mak 15:33-41; Luk 23:44-49; Ioa

19:28-30)27:25: Ume 5:28 27:28: Luk 23:11 27:30: Isa 50:6 27:34: Psa 69:21 27:35: Psa

22:18 27:38: Isa 53:12 27:39: Psa 22:7; 109:25 27:40: Mat 26:61; Ioa 2:19 27:43: Psa22:8 27:46: Psa 22:1

Mateus 27:45 57 Mateus 27:6645 Pe nga chaia matana eurunga

pengpeng, kileng lochloch ngana au.Pe tumana ke pomau ke la ulei. 46 Iok,chaia pallele ke lala lo, (nga 3 kilok) peIesus hepehoihoihoi ke soke toto keteke, “Eloi, Eloi, Lama Sapachtani?” Pehelenga nem luna pomai, “Ak Soke,Ak Soke, pomere nenge o hile hotmene iau ke pomai?”

47 Pe iri nenge te mes rochroi, telonge pe te hele, “Non nei iuiua Elaisai!” 48Pomalam elle nge iri song sapeleke mene ute nge manga lumlum pekale hite nga io e mokona. Ke het pepanun teua nga uain nenge ehech petul heke lange Iesus ke inia.

49Pe peknganamur te hele, “O mesmukam pe ta nauala. Lape Elaisa at kehalaua i ma ero!”

50 Iesus alngana hot ke soke totomule pe opene iuch hot kela, pe metesapele.

51Nga etue unne neu pengpeng hu-unga ala palaungana nenge heon sionga NeHalang na pele letena, chachnga tunangana ke sachana nai. Petalun ke chach nga lut ke ramana sio.Pe ich rurur pe um te chach hululu.52 Pe hana nemur nenge te mete lo,aria polo mur te pangpanga manaol. Pe iri halang nenge te pengpengtoto nga NeHalangmatana pe temetelo, koluria mur te maul haka mulenga metenga. 53 Pe tei hot mule ngareia polo mur. Pe nga etue nengeIesus lohaka mule nga metenga, hu-lua lochloch ngana te esia hana ne-mur nge teteu langa kileng nengeIerusalem.

54 Pe palinga hel ana hana mur iriul aria soke, te mes ke tenau ele Iesus.Ol pe te amneiamangila pe te esia urelochloch ngana neu nge lohot pe tematau toto. Pe te hele, “Manmannatoto ke Non nei, NeHalang Tuna koi.”

55 Pe hehei halang tela pule pe temes nga tau mana, pe tenau la man-mana nga ure nemur nge te lohotot.Iri, te koko nge Iesus nge Kalelea nike

ke te halaulaua I nga kue. 56Peheimolnge iri eria koi: Maria Mantalena peMaria nenge Ieims iri nai Iosep tariape Sepeti nehei.

Tealo Hite Iesus Koluna(Mak 15:42-47; Luk 23:50-56; Ioa

19:38-42)57 Iok nga ulei, Iesus nena none nge

nena ure halang at ke puris. Ananon nena nge Arimatea pe ene lakaIosep. 58 Iosep at pe lange ne Pilatuspe onteia ne Pilatus nga Iesus kol-una. Pomalam ne Pilatus hele ke tetunge Iesus koluna lange Iosep. 59 Iok,Iosep mene Iesus koluna pe ruch hitsapele nga ruchinga hit heueu nganae, 60 pe tal teua langa isipona nenaum polona nenge rech teua ke heueungana mana kura. Ke het pe hesasaulia um palaungana e ke ma ele poloneu matana pe i ke laol. 61 Pe MariaMantalena iri nai Maria e pule teareke tenau alala nga polo neu ol.

Palinga Hel Ana HanaMur Tenau EleIesus Ana Polo

62 Iok, Israel mur aria etue nenge tehetalaulauia lape lohot ke pomangerou. Pe hana nenge te popoi tungingaaria papalauna mur pe Paresio mur,tela ke te esia ne Pilatus. 63 Tela pete hele, “Non soke, letemem metenenon nenge channanga hali nem nenahelenga e nge tamal hote. Nga etuenenge tu ke maulul kura helele keteke, ‘Etue mol het pe lape e maulhaka mule.’ 64 Pomalam o hele kekerkereng ke tenau ele polo nem kenek toto ke ana etue mol. Iangelape nena hana mur teat ke te kemehote koluna. Pe lape te channangaia hehei pe hana ke te teke non nem,maul haka mule nga metenga lo. Pechau ngana ero ngana nem, lape tangngana meena toto nga nenge Isiponapoia nga tele ngana.”

65 Ol pe ne Pilatus hele lange iri kemai, “Heueu a mene palinga hel anahana mur ke te mes pe tenau ele polonem ke nek toto.” 66 Iok laol, hana

27:48: Psa 69:21 27:51: Exo 26:31-33; Hip 10:19-20 27:55: Luk 8:2-3 27:58: Deu 21:22-2327:60: Isa 53:9 27:63: Mat 12:40; 16:21; Mak 9:31; 10:33-34; Luk 9:22; 18:31-33; Ioa 2:19-21

Mateus 28:1 58 Mateus 28:19nemur tela pe te hepile heke ute ngaum nenge ma hele polo neu, pe tehemes sue palinga hel ana hana murke te mes pe tenau ala sapele.

28Iesus Maul Haka Mule Nga Metenga(Mak 16:1-10; Luk 24:1-12; Ioa 20:1-10)

1 Iok, Sapat ana etue het lo pemiliko sio sapele. Pe nga uachuachMaria Mantalena pe Maria e pule teteke tela ke tenau toto nga polo nengeIesus koluna ma ia.

2 Ol pe mangila palaungana rur peNon Soke na angkelo e sio at nga tapa,pe i langa polo nenge Iesus kolunama ia. I la pe hesasa hul kelkeliaum nenge te poi ele nga polo hannape kila haka ia. 3 Ana non lohot kepomanga kileng chalem ngana pe nahengeron hussu pe sina ala toto. 4 Pepalinga hel ana hana nemur te esiaangkelo neu pe te matau pe te loiloitoto. Pe ngaria lohot pe te unalou siomene iri nga ich pe tema ke mangahana hel nge te mete.

5 Pe angkelo neu hele lange heheinai neu ke teke, “Imo nai a matau ero.E eteia lo nge a teke anau toto Iesusnenge te heone nga manga toto. 6 Peana non, i ero nga lamai lo. Imo aiat ke anau nga munna nenge maia.Ngana kou maul haka mule ke lalo kepomanga hele ngana. 7 Ala mule keueiuei mana pe a hele ia lange nenahana mur: ‘Iesus maul haka mule ngametenga lo. Pe ngana kou i muka kelala nge Kalelea lo. Ala pe a esia I ngalamau.’ Ke e at ngak nei, e at ia lakahelenga nem.”

8 Hehei nai neu ueiuei mana pe teua nga kileng unne neu. Pe te mataupe te iech pe te song kela te hele ngeIesus nena hana mur. 9 Ol pe Iesusherura hot mene iri pe hele, “Uachtotonge imonai.” Ol pe iri nai tela ngeIesus ke te rahit nga apena pe te hetoheke I. 10Ke het pe Iesus hele lange iri,“A matau ero. Ala pe a hele nge titik

mur ke tela nge Kalelea, kela te esiaIau nga lamau.”

Palinga Hel Ana Hana Mur Reria He-lenga

11 Iok, hehei ne mur te song kete lala pe palinga hel ana hana murhel, teteu lala nga kileng palaungananeu. Pe te hele ia ure lochloch ngananenge lohot neu lange tunginga anahana mur aria papalauna mur. 12 Olpe iri nemur tela ke te hele luluchnge Israel mur aria soksoke nganamur ke leteria tuanin hote utar nengelape te poia. Pomalam te palpal hitepalinga hel ana hana mur haria ngaumtutuna palaungana pe 13 te helelange iri ke pomai, “Heueu a hele kemai koi. A teke, ‘Non nem, nena hanamur teat nga miliko ke te takis hotkome koluna. Pe imem paikoi momamani.’ 14 Nenge teke ne Pilatustalngana pairia helenga nei, imemlapemo hemaluche letena ke poia utepele lange imo ero.” 15 Ke palinga helana hana nemur te mene umtutunaneu pe te poia ure lochloch ngana kepomanga hana nemur te hele ngaria.Pe helenga nenge te teke te kemeiaIesus koluna, ana nananga song kehalang nge iri Iuta mur. Pe nga etuenei te nenene nananga nem kura.

Iesus Tunge Na Ume Lange NenaHana Mur

(Mak 16:14-18; Luk 24:36-49; Ioa20:19-23; Ume 1:6-8)

16 Iok laol, Iesus nena hana irianaloch pe elle nem, tei ke tela ngeKalelea nga hengene nenge hele ialange iri ke telaia. 17 Te la pe te esiaIesus pe te heto heke I, pe hel ngeiri leteria manmanna ero. 18 Ol peIesus i lange iri pe hele, “NeHalanghekerkereng tote iau ke enau ele tapape ich lochloch. 19 Ke pomalam ehele lange imo, ai ke ala nge heheipe hana nga kileng lochloch ngananga ich. Ala pe a poia iri ke lek hanamur ia iri. A poia ume nem pe ahenune iri nga Temene ene pe Tuna

28:6: Mat 12:40; 16:21 28:10: Mat 26:32 28:16: Mat 26:32 28:18: Ioa 13:3; Epe 1:20-2228:19: Mak 16:15-16; Ume 1:8

Mateus 28:20 59 Mateus 28:20pe Opepengpeng. 20 Pe a hetottore irike te longo taua ure lochloch ngananenge e hetoro sue lange imo nem lo.Pe kokoeses, Iau lape etu luluch ngeimo kela het nga etue nei hetala totongana.”

Mak 1:1 60 Mak 1:20

Helenga Urana TotoNgana Nenge

MAKIoanes Nenge Henunun Na Helenga(Mat 3:1-12; Luk 3:1-18; Ioa 1:19-28)

1 Helenga urana toto ngana ngeIesus Kristus nenge NeHalang tuna.2Helenga urana toto ngana nem talunke pomanga hetatalonga Isaias hassue nga halang nike lo.“O longo, lape e kulosia lek hekulku-

longa ke i muka nge iong.kela hepengia lem kue.

3 Hekulkulonga nem lape haliu ngakileng nenge ich sana lomonake pomai,

‘A hepeng mule imo ke a urana iangeNon Soke lape at.

Pe a hepengia kue nenge i atia.’ ”4 Ol pe Ioanes lohot nga ich sanalomona nem, henune hulua pe haliuia na helenga pe hele ke teke, “A hulrumemo ia poinga poreke ngana pea at ke e henune imo, laka NeHalangsaua lemo poinga poreke ngana murke te lasus toto.” 5 Iok laol, iri halangtoto nga tuele kina nenge Iuta pe ngakileng nenge Ierusalem te lohot ke telonge Ioanes na helenga. Pe te helehote ria poinga poreke ngana mur peIoanes henune iri nga ech Iortan.

6Ana non heronia hengeron nengete taua nga kamel pulpunna pe kalehite ana tal nga luana pe ana ngaungasis pe nina laka misou eina. 7 KeIoanes haliu hot lange hehei pe hanake teke, “Non e koi nanasia iau keatat pe i palaungana toto nge iau. Iaue urana ero pe e purpur ero nga etuatuch sio nge epoi hote nena aeulina nga apena. 8 E henune imo ngaech mana pe i lape henune imo ngaOpepengpeng.”

9 Mala pol mana pe Iesus at ngeNasaret nga tuele kina e nge Kalelea

pe Ioanes henune i nga ech nge Ior-tan. 10 Henune Iesus ke het pe Iesuslohot nga ech pe nau sapele tapairange alchach pe Opepengpeng sio atnge i ke pomanga ngie chaulum ngelehe sio. 11Pehelenga e sio at nga tapake teke, “Tuk toto laka iong nengemutek tau tote. Pe e iech toto ngeiong.”

12 Iok, Opepengpeng kulosia i kelanga kileng nenge ich sana lomonamana. 13 Tu nga ana kileng ke teioelle pe hakekena (etue iri ana nonkina nai) pe la Non Poreke ngana totoike helosio ia i. Pe ure mur nengeiri hinolo tetu pule. Mala pol peNeHalangnena angkelomur teat ke tehalaua i.

Iesus Iua Na Hana Mur(Mat 4:12-22; Luk 4:14-15; 5:1-11)

14 Te laua Ioanes ke mala pol lope Iesus lange Kalelea ke hele hoteNeHalang nena helenga. 15 Ke Ioaneshele, “Etue toto ngana at lo. Pe etuerochroimana ngeNeHalang lape at kelohot nge imo! A hulia lemo poingamur pe letemo manmanna nga nenahelenga urana toto ngana!”

16 Iesus ii nga ech hetaliliu nganange Kalelea ilina, pe naue hana nainge te olole ruo nga hoat. Iri nai ariaume nike, elle ene Simon pe elle eneAntrias pe iri nai titiria hel. 17 Iesushele lange iri, “Ai luluch nge iau ke ehetore imo ke a mene hehei pe hanake pomanga ruonenge aole ngahoat.”18Te longe Iesus na helenga pe ueiueimana te hile sue reria ume nga hoatpe te nanasia i.

19 Iesus i la pol pe esia Sepeti tutunamur Iakop pe Ioanes. Iri nai te tutuahoat chach ngana nga himot tunaletena. 20 Iesus esia iri nai pe iua iri.Iua iri pe te uahatalia temeria pe reriahana mur pe te nanasia Iesus.

Iesus Keresia Uneinei Ke Uahot NgeNone

(Luk 4:31-37)1:2: Mal 3:1 1:3: Isa 40:3 1:4: Ume 13:24; 19:4 1:6: 2Ki 1:8; Mat 11:8 1:7: Ume 13:251:11: Psa 2:7; Isa 42:1; Mat 12:18; Mak 9:7 1:13: Psa 91:11-13 1:14: Mak 6:17 1:15: Mat

3:2

Mak 1:21 61 Mak 1:4521 Iesus pe nahanamur te lohot nga

kileng nenge Kapernam. Pe tela ngahetoronga ana pela nga etue nenge tehatalaulau ia. Pe Iesus hetoro sapelehehei pe hana ngaNeHalang nena he-lenga. 22Hehei pe hana te longe pe teruraia Iesus na helenga nge mallahatoto nge iri. I mallaha toto nge hanapapalau ngana nemur nenge te hetot-toro nga NeHalang nena hotonga.

23 Ol pe none nge uneinei tu ngei, tu nga hetoronga ana pele nempe alngana haka lange Iesus ke teke,24 “Iesus nge Nasaret, Imem uneineimur mo eteia iong lo la! Iong Ne-Halang nena hekulkulonga nge peng-peng. O teke oat ke o potaria imem?O teke oat ke o heporeke imem?”

25 Iesus keresia uneinei, “O reng, peo lohot nge non nem.”

26Uneinei rure non nem ke palaun-gana, pe alngana haka ke soke pe ua-hot nge ana non. 27Hehei pe hana terura toto pe te ontei hel mule nge iri,“Ee! Utar nei mai? Hetoronga heueungana kai? Non nge nena helengamilang ke hele lange uneinei mur kete ua pe te longo taua i.”

28 Ol pe Iesus pingana song keueiuei mana nga kileng lochlochngana nga ich nge Kalelea.

Iesus Hemas Ia Hana Halang(Mat 8:14-17; Luk 4:38-41)

29Te lohakangahetoronga anapelenem pe tei pengpeng langa Simonpe tina Antrias ria pele pe Ieims peIoanes te koko luluch nge iri. 30Simonuene nenge hei singina haleles ke manga hete pe Iesus lohot pe te heleialange i. 31 Iesus lange ana hei, rahitepenna pe halaua i ke are aka. Singinamilang ngana makuk sio pe hengauairi.

32 Miliko sio, pe hana te takisia irinenge singiria haleles pe hel nengeuneinei mene iri ke tela nge Iesus.33 Iri halang nga kileng nenge Kaper-nam te heuirau nga pele matana.

34 Iesus hemas ia iri halang nengearia haleles altototo pe poia iri nengeuneinei mene iri ke te urana mule.Iesus poi ele uneinei mur ke te heleero ol iange te eteia nge i NeHalang.

Iesus Hetoro Nge Kalelea(Luk 4:42-44)

35Nga uach uruna toto Iesus lohakake ua hatalia pele nem. Pe langakileng e nge ngana ero, ke hele luluchnge Temene. 36 Ol pe Simon iri ulpekngana mur tela ke te tango rere i.37 Te hot taua i pe te hele lange i kete teke, “Hana lochloch ngaria kou tetango rerere iong.”

38 Pe Iesus hele, “Ita lape tai hotlanga kileng hel pule nge rochroi. Iaue teke e hele toto lange iri pule iangeTemek kulosia iau ke e heleia nenahelenga lange hana lochloch.”

39Ke ngana iamnenge, Iesus i langakileng lochloch nge Kalelea, ke helelenga hetoronga ana pele mur leteriape helope hotote uneinei mur.

Iesus Hemas Ia None nge SinginaPoreke

(Mat 8:1-4; Luk 5:12-16)40Non e nge singina poreke at nge

Iesus, tualou palana pe hele langeIesus ke halaua i pe hele ke teke, “Tekelemem, o poia singik ke urana mule.”

41 Iesus letena ia i ke ra haka ngei pe hele, “Nga lemek ngak o uranamule!” 42 Ueiuei mana pe halelesporeke ngana het sapele nge i pesingina urana mule. 43 Iesus kulosiai pe toto hita lange i, 44 “O longo kenek! Ola pe o hele hote lange mele eero. Ola pengpeng nge tunginga ananon pe o hele lange i ke nau urumesingim. Singim urana nga NeHalangmatana lo pe o tunge lem tunginga kemanga Moses hele ngana, ke mallahalange hana lochloch ke te eteia singimnge urana mule lo.”

45 Ol pe non nem talkome helengaero. Hele hote lange hana lochlochngana. Ana non hele hot rara sakililia

1:22: Mat 7:28-29 1:24: Mak 5:7 1:26: Mak 9:26 1:28: Mat 4:24 1:34: Mak 3:10-121:35: Mat 14:23; Mak 6:46 1:39: Mat 4:23; 9:35 1:44: Lev 14:1-32

Mak 2:1 62 Mak 2:21ke poia Iesus ke tu luluch nge huluape langa kileng palaungana ero ol. Olpe tu mana nga kileng nge ngana erope hana nga kileng lochloch ngana temana taua i.

21 Etue hel nga hoena Iesus la mule

nge Kapernamke tu nga pele e pe pin-gana song. 2 Hulua teat lochloch pemuria ero nge teu pe nga pelematanapule. Iesus hetottore helenga langeiri, 3 pe hana henel nge te purpur kete teke te takisia nonenge apenameteat nge i. 4 Pe te raker nge te takisianon neu lange Iesus iange hulua ha-lang sakilil. Ol pe te haka langa peleona nga Iesus alangana haka peng-peng pe te alchachia pele pulpunnape te hesue ana non luluch nga nahete lange i. 5 Iesus eteia leteriamanmanna ngana pe hele lange nonnenge apena mete ke teke, “Atongneingak, e saua lem poinga porekengana mur ke te lasus toto ol.”

6 Hana papalau ngana mur nengete hetottoro, teare pe leteria tuaninnge iri siporia. 7 “Pomere nenge ihele ke pomai? I hele poreke NeHa-lang iam. NeHalang i toro mana ngesaua poinga poreke ngana mur ke telasus toto.” 8Ueiuei mana Iesus eteialeteria tuanin ngana pe hele langeiri, “Pomere nenge letemo tuanin kepomai? 9 Semel nge ta hele lange nonnenge apenamete ke mai, ‘E saua lempoinga poreke ngana ke te lasus toto.’Pe semel ero nge ta hele, ‘O lohaka,olou heke lem tako pe oi.’ 10 Lapeepoi hote ke mallaha lange imo ke aeteia Non Tuna na kerkerenga nga ichnge saua poinga poreke nganamur kete lasus toto.” Hele sapele lange nonnenge apena mete, 11 “E hele langeiong, o lohaka, olou heke lem tako peola nga lem pele.”

12 Iri lochloch te nechnei kurkurape ana non lohaka, pe lou heke natako pe i hot. Pe hehei pe hana teesia pe te ruramana kela te heto heke

NeHalang pe te hele, “Nge nike taneue ure nge lohot ke pomai ero i!”

Iesus Iua Liuai(Mat 9:9-13; Luk 5:27-32)

13 Iesus la mule nga ech hetaliliungana nge Kalelea. Hulua teat nge ipe talun ke tunge hengetoro. 14 Iesusi atat pe esia Alpeus tuna Liuai. Liuaii non nenge lololoch umtutuna. Ananon are teu nga nena ume ana pelesune pe Iesus hele lange i, “O nanasiaiau.” pe Liuai lohaka ke nanasia isapele.

15 Nga hoena Iesus la ke ngau ngaLiuai na pele. Hana nenge te lololochumtutuna iri ul hana porekrekengana mur te nanasia Iesus. Pe irihalang nge teare luluch nge i pe nenahana mur ke te ngau. 16Hana Paresiohel nge te hetottoro tenaue Iesusnge ngau luluch nge hana porekrekengana mur, pe hana nge te menmeneumtutuna pe tela ke te onteia Iesusnena hana mur, “Pomere nenge Iesusngau luluch nge hana nenge pomai?”

17 Iesus longe iri pe tuacholia re-ria helenga, “Hana nenge te uranalemeria ero masmasinga pe iri nengesingiria haleles mana. Eat ke e iuahana urana ngana mur ero. Eat ke eiua hana porekreke ngana mur.”

Onteinga Nga Heonga(Mat 9:14-17; Luk 5:33-39)

18Nga etue e Ioanes nena hanamurpe Paresio mur teheo nga ngaunga.Hana hel teat nge Iesus pe te on-teia i, “Pomere nenge Ioanes nenahana mur pe Paresio mur teheo ngangaunga pe lem hana mur ero?”

19 Iesus tuacholia lange iri ke teke,“Iri nenge tela nga ngesinga lapeteheo nga ngaunga pule ma? Nengeteke ngesinga ana non tu luluch ngeiri kura lape te poia poinga nem ero.20 Ngesinga ana non la ol, laka teheool.

21 “Mele pele sime malengasachana nge heueu ngana ke tal elenga nike ngana polona ero. Iange lapeheueu ngana nem luluchou pe chach

2:16: Mat 11:19

Mak 2:22 63 Mak 3:15hot nga nike ngana pe poia chachngana ke palaungana toto ol. 22Melepele ling teua uain heueu ngana ngakina nenge nike ngana ero. Iange lapekina sosolos pe chach pe lape iri naite poreke. Urana ngana te ling teuauain heueu ngana nga kina nge heueungana pule.”

Onteinga Nga Sapat Ana Etue(Mat 12:1-8; Luk 6:1-5)

23Nga Sapat ana etue Iesus pe nenahanamur teteu langa ume e. Tei la pena hana mur te sohe uit ngananganake te ngaua. 24 Pomalam Paresio murte hele lange Iesus, “O longo, lemhana mur tepoi ke mere nei mai?Pomere nge te nanasia lemem ho-tonga mur nga Sapat ana etue ero?”

25 Iesus tuacholia reria onteingake teke, “Ia!? O sisia poponing nganon soke Teuit poi ngana nge nikeero? I pe na hana mur te mete aria26 pe la ke i teu nga NeHalang nenapele pe mene tunginga ke te ngaua.Te poia nga etue nenge Apiatar itunginga ana non nenge palaungana.Ngaunga nem tunginga ana hanamuraria mana pe non soke Teuit ngaua pehengau nena hana mur ia.”

27Ol pe Iesus hele lange iri, “NeHa-lang talue Sapat ana etue ke halauahana mur nenge te nanasia i. Ne-Halang ume hote hana mur ke Sapatana etue ana ia ero. 28 Pomalam, IauNon Tuna pe iau palaungana toto ngaSapat ana etue.”

31 Iok Iesus la mule nga hetoronga

ana pele, pe nga pele nem none ngepenna mete tu pule. 2 Pe Paresio murte tango rere Iesus nena poinga hunake te hele poreke i ia. Paresio murte nechnei it tote Iesus nge hemasianon nem penna nga Sapat ana etue.3 Iesus hele lange non nem, “O iat lakoi nga mataria.” 4 Iok pe Iesus onteiahana mur, “Hotonga tei nge urana

nge ta nanasia nga Sapat ana etue?Ta halaua mele ke tu ke maulul masingira sisia i pe ta hune i?” Pe irilochloch te reng mana.

5 Ol pe Iesus letena inin taua iri.Nau rara nge iri pe letena sisipu iangeiri singiria sisis pe te hemas erochro.Pe Iesus hele lange non nem, “O hep-eng hote perim.” Iok, non nem hep-eng hote penna pe urana sapele. 6 Laol Paresiomur te lohot nga hetorongaana pele pe iri ul ne Herot nena hanamur te heuirau ke tetal reria helengake te teke te hune Iesus.

Hulua Te Nanasia Iesus7 Iesus pe na hana mur tei hot nga

ech hetaliliu ngana nenge Kalelea.Pe hulua halang nga kileng rochroingana mur Kalelea te nanasia i. 8 Pehalang nge Iutea, pe Ierusalem pulepe nga ele nga chaia haka ngana ngeIortan pe nge Tir pe Siton. Hanalochloch nga kileng nemmur te longeIesus nge popoia ure mur pe teat ngeI. 9 Iesus hele lange na hana mur kete mene sulang ke ma ke kulkul ala,iange hulua halang te hemurung hitei. 10 I hemasia hana halang lo pehaleles mur halang te ech teua iri kete teke tera nge Iesus. 11 Iri hananenge uneinei poia iri te esia Iesus pete tualou sio nga matana pe te helehaka lange i, “Iong NeHalang Tuna!”12 Iesus keresia uneinei ke te hele hotei ero nge i NeHalang.

Iesus Hesilei Hote Nena Hana MurNge Iri Analoch Pe Nai

(Mat 10:1-4; Luk 6:12-16)13 Iok Iesus i haka langa chou-

chou ngana pe iua hana mur nengelemene taua iri. Pe teat sapele ngei. 14 Pe Iesus hesilei hote nena hanairi analoch pe nai. Pe hetue eria keHekulkulonga mur. Iesus hele langeiri. “Iau e hesilei hote imo ke ai luluchnge iau. Pe lape e kulosia imo ke ahaliu hote lek helenga. 15 Pe imo lape

2:24: Deu 23:25 2:25: 1Sa 21:1-6 2:26: Lev 24:5-9 2:27: Deu 5:14 3:4: Luk 14:33:6: Mat 22:15-16 3:7: LUK 9:54 3:10: Mat 14:36 3:11: Luk 4:41 3:12: Mak 1:343:16-19: Luk 9:54; Ioa 1:42

Mak 3:16-19 64 Mak 4:5amene lemo kerkerenga nenge a helepe a helope hote uneinei mur.”

16-19Hana iri analoch pe nai nengeIesus hesilei hote iri koi:

Simon, (pe Iesus haua ke enePetrus),

Ieims pe tina Ioanes (nenge Sepetitutunamur pe Iesus haua eria kePoanerkes. Luna laka, “kilengkurung ngana” iange leteriainin nganamanga kileng kurungngana)

AntreasPilipPartolomiusMateusTomasIeims (nenge Alpeus tuna)TateusSimon (non nenge teke Israel mur

iri siporia tenau ele iri)Iutas Iskariot, (non nge tunge Iesus

langa hana porekreke ngana pe-ria).Iesus Pe Pelsipul(Mat 12:22-32; Luk 11:14-23; 12:10)

20 Iesus iri ul nena hana mur telamule nga pele pe hulua nge halangtoto teat nge i. Ol pe i pe nena hanamur te ngau ero ol. 21 Iesus alonamurte longe pe tela ke te mene i iangehehei pe hana te teke ana hauaua.22Hotonga anahetorongahel nge teatnge Ierusalem, te teke Pelsipul tu ngei. Te teke uneinei mur aria soke tungenena kerkerenga lange i ke helopehote uneinei mur.

23 Ke pomalam Iesus iua iri pe helelange iri nga helenga opene hel keteke, “Lape Satan lope hot mule Sa-tan nge hehei pe hana ke pomere?24Nenge teke none las hule tuele kinae ke kinkino pe tepal hel mule nge iri,lape tuele kina nem tu ke elle ero ol.25Nenge teke mel hel tepal hel luluchmule nge aloria mur lape tetu ke elleero ol. 26 Pe nenge teke Satan nenakileng nenge nauele telas hulu hel kekinkino lape tu ke mala ero, het siosapele.

27 “Mele pele teu pulut mana nganon kerkereng ngana e nena pele ero.Teke poi ke pomam, kale hite nonnem mukam, laka teu ke kemeia nonnem nena ure mur ol.

28 “E hele ke manmanna lange imo,poinga poreke ngana mur lochlochnenge ta popoia pe ta heleleia, NeHa-lang lape letena ia pe saua ke lasus.29 Pe poinga poreke ngana nenge tahele poreke Opepengpeng, NeHalanglape letena poreke ia ero iange poingaporeke nem lohot nga letera toto pelape tu ke koko.” 30 Iesus heleia he-lenga nei iange mele hel te hele keteke, “Uneinei tu nge i.”

Iesus Tana Pe Titina Mur(Mat 12:46-50; Luk 8:19-21)

31 Iesus tana pe titina mur te purispe temes nge hot nga pele pe tehekulo teua reria helenga lange i kelohot at. 32Hulua nenge teare liliu eleIesus te hele lange i ke te teke, “Olake o nau tam pe titim mur pe liliummur ngaria kou nge hot, te teke te esiaiong.”

33 Pe Iesus tuacholia, “Itei helnenge etak pe titik mur ia iri?”34 Iesus nachneia hehei pe hananengeteare liliu ele i pe hele, “A nau at, etakpe titik mur pe liliuk mur laka 35melehel nenge te longo taua NeHalang kete poia ume nenge lemene taua.”

4Helenga Opene Nga Kon(Mat 13:1-9; Luk 8:4-8)

1 Iesus talun ke hetoro mule ngaech hetaliliu ngana nenge Kaleleailina hele. Pe hulua nge halang tototeare liliu ele i. Ol pe are nga sulangke ote hot ke mana nga ech sana. Pehulua temes nga ech ilina. 2 Iesus helelange iri nga helenga opene ke hetoreiri nga ure halang pe hele,

3 “A longo at! Etue e none la ke tuangaunga alona. 4 Tue iri nga ume pehel te losio nga kue pe ngie mur teatke te tuais haka taua. 5Hel te losio nga

3:22: Mat 9:34; 10:25 3:31: Mak 6:3; Ioa 2:12; Ume 1:14 4:1: Mak 3:7-9; Luk 5:1-3 4:2:Mat 13:34; Mak 4:33-34

Mak 4:6 65 Mak 4:25ich nenge ana um halang. Etue saseero mana pe mataria hot mule iangeich une sune mana. 6 La ol pe chaiahaka pe sine ngaunga alona nemurke te mete iange ularia sio langa ichletena nge sio ero. 7 Ngaunga alonahel te losio teu nga kiki letena pekiki haka pe takue aria ngaunga kehei ero. 8 Pe ngaunga alona tutunanemur nenge non neu tue iri nga ichnge urana, pe mataria hot pe te hakake nek pe ngana ngaria. Hel nganangaria iri ana non kina elle pe analoch(30), hel ana non kina mol (60) pe helana non kina iri lime (100).”

9Ke het pe Iesus hele, “A pal talng-amo pe a longo ke neknek!”

10 Iesus tu ke i toro mana pe nahana mur pe iri nenge te longe i teatke te onteia i ke hemallaha hote he-lenga opene nemur. 11 Pe hele langeiri, “Imo amene helenga talkomkomengana nga NeHalang nena naualangape nekinga ke mallaha. Pe iri hel,e nana lange iri nga helenga openemana. 12Ke ngana laka nenge,“ ‘Tenau pe tenau pe leteria lilil,

te longo pe te longo pe te eteialuna ero;

pomalam te hulia leteria ero,pe NeHalang letena ia iri nga

reriapoinga poreke ngana mur

ero.’ ”

Iesus HemallahaHote Helenga OpeneNga Ngaunga Alona

(Mat 13:18-23; Luk 8:11-15)13Ol pe Iesus hele lange iri, “A eteia

helenga opene nei ero kura kai? Pelape a eteia helenga opene lochlochluna ke mere? 14 Non nge tutuangaunga alona poi ke malaka nge nonnenge hele hotote NeHalang nena he-lenga. 15 Pe ngaunga alona nenge telosio nga kue, pomalaka nge hehei pehana nenge te longe NeHalang nenahelenga pe nga etue nem mana non

poreke ngana at pe uaia totoia he-lenga nenge NeHalang tue nga lete-ria. 16 Pe hehei pe hana hel te poi kepomalaka nga ngaunga alona nengete losio nga ich nenge ana um halang.Te longe helenga nem pe te meneke ueiuei mana pe te iech ia. 17 Peularia ero. Tetu ke etue choro manape nga etue nenge ure meena nganalohot pe mele hel te teke te hekousue NeHalang na helenga, hehei pehananemur leteriamanmannanganahet sio ke ueiuei mana. 18 Iri hel tepoi ke pomalaka nga ngaunga alonanenge te losio teu nga kiki letena.Te longe helenga 19 pe leteria tuhitmene ure nemur nga ich pe muteriatau tote umtutuna pe ure eltit nganamur. La ol pe leteria lilil ele NeHalangna helenga pe te ume hote ute e ngeurana nga tetu ngaria ero. 20Pe heheipe hana hel te poi ke pomalaka ngangaunga alona nenge tetue nga ichnge urana. Te longe helenga nem pemuteria taua ke hel ngana ngaria ha-lang pe hel halang pol pe hel halangtoto.”

Helenga Opene Nga Lemenga(Luk 8:16-18)

21 Pe Iesus onteia iri, “Pomere,mele tonge lemenga pe tal teua ngachasangma nga hete ene ke talkome?Lape ero! Lemenga nem lape te neueero. Lemenga nem tetal heke ngalut ke tualeme nga kileng lochlochpe tenau ke mallaha ia. 22 Ke poma-lam helenga lochloch nenge talkomeheueu nei lape NeHalang hemallahahote. 23 Apal talngamo pe a longo keneknek!

24 “Pe letemo tuanin ke nek totonga ure nenge a longe iange NeHa-lang lape poia imo ke a etei ke purpur,urume ure nenge letemo tuanin ia.Pe NeHalang lape poia imo ke a eteitote. 25Mele nenge nena unne ma lo,lape NeHalang tung ke nena halangtoto. Pe mele nenge nena ero, lape

4:12: Isa 6:9-10; Ume 28:26-27 4:19: Mat 19:23-24 4:21: Mat 5:15; Luk 11:33 4:22: Mat10:26; Luk 12:2 4:24: Mat 7:2 4:25: Mat 13:12; 25:29; Luk 19:26

Mak 4:26 66 Mak 5:10NeHalang mene toto mule unne sunenenge tutu nge i.”

Helenga Opene Nga Kon Aka Ngana26 Iesus hele, “NeHalang nena

naualanga pe nekinga pomalaka nganon nenge tutua kon nga ana ume.27 Pe kon tutuna nemur mataria hotpe te haka nga etue nenge non nemmamamani nga miliko ma mesmesenga uach. Pe i eteia ure nemur te hakangaria ero. 28 Ich isipona poia konnemur ke te haka pe nganangaria.Nga tele ngana iria lohot, ke het pete rora ke het pe nganangaria lohotsapele. 29 Pe nga etue nenge konmera, ume tokoninga at ke sohe iri.”

30 Iesus ontei, “Lape e hele urumeNeHalang nena naualanga pe nekingake pomere? Helenga opene teinenge lape e heleia ke e hemallahahote? 31 NeHalang nena naualangape nekinga, pomalaka nga ae paeletutuna. Tutuna kinkino mana ngaae halang tuturia 32 pe haka ke soketoto ke i ae palaungana nge perpernahalang pe ngie mur te umeia reriakiniu pe tema ia.”

33 Iesus hetore nena helenga langehehei pe hana nga helenga opene helke pomai ke teke poia iri ke te eteitote. 34 Iesus hetottore hehei pe hananga helenga openemana, pe nga etuenenge i toro tu luluch nge nena hanamur, hemallaha hote luna lange iri.

35Nga ulei nga etue neu, Iesus helelange na hana mur, “Ta lotele langaech hetaliliu ngana ilina hele.” 36Pe tehile sue hulua, pe te haka nga sulangnenge Iesus are haka ia lo. Pe te otetele luluch nge i. Pe aka hel pule teote tele luluch pule. 37 Ol pe tuttulapalaungana heingana haka sapele peruach talun ke poi teu sapele ngasulang letena ke liu muta ke teke pu-luchluch lo. 38 Pe Iesus iam tal hekepalpalna nga ulunga ke mamani ngasulang hoena. Na hekulkulonga murte hengo heke i pe te hele, “Non soke,

letemia ita nge lape ta puluch erokai?”

39 Iesus mes haka pe hele langatuttula, “Heingam ero!” Pe helelanga ruach, “O mana ke nek!” Tut-tula nem mete sio pe ruach ma kemello. 40 Iesus onteia nena hana mur,“Pomere nenge a matau? Letemomanmanna nge iau ero kura kai?”

41 Pe te rura toto pe te hele telehel nge iri, “Non tei nei mai, nengetuttula pe ruach te longo taua i?”

5Iesus Lope Hote Uneinei Mur Nge

None(Mat 8:28-34; Luk 8:26-39)

1 Iesus pe na hana mur te lohot ngaech hetaliliu ngana ilina nge Kaleleanga tuele tana nge Kerasa. 2 Iesusiuch sio nga sulang pe saol sapelenone nge uneinei tu nge i. 3 Ananon nem tutu nga rika mur nengete tattal hana koluria ia. Pe melepele kikina halang ero nge kale hitei ol. Chaunga nenge kerkereng totomalam pe ero la. 4 Kokoes, te kaleapena pe penna nga rur nenge kerk-ereng toto. Pe kokoes mana takhoanga penna pe nga apena tutkolkole.Mele pele nakuna ero toto nge lauai iange kikina toto. 5 Kokoes ngasinanga pe miliko i rara nga rikahanna pe hengene, pe uu pe riririasingina nga um.

6 I tu ke kangkanga pol pe esia Iesuspe song sapele lange i ke tualou sionga matana pe kanna tuakolo talalange i. 7 Pe alngana haka ke soketoto ke teke, “Iesus, NeHalang nengalut toto tuna iong! Oat ke o potarnge iau?” Pe hemaluche Iesus ngaNeHalang ene ke teke, “Iesus o hep-oreke iau ero!” 8 Non neu hele kepomai iange Iesus hele lange i ke teke,“Uneinei o lohot nge non nem.”

9Ol pe Iesus onteia i, “Em mere?”Pe non neu hele, “Ek laka ‘Hulua’

iange imem halang.” 10 Pe helaulau4:29: Jol 3:13; Hem 14:15 5:7: Mak 1:24

Mak 5:11 67 Mak 5:39lange Iesus ke lope hote uneinei murnga kileng nem ero.

11 Kie halang te tutua nga hengeneilina 12 pe uneinei mur te helaulaulange Iesus ke te teke, “O kulosiaimemkelamo teu heke kiemur.” 13KeIesus longele iri ke tela. Pe uneineimur te ua hot nge non nem pe teteuheke kie mur. Kie nemur lochloch iri2000, pe tepoi koukou pe te sasaul sionga liling kela te pachpach nga ech.

14Ol pe hana nenge tenau elele kienemur te ua kela te hesongia pingananga tuele tana pe nga kileng kinkinonganamur. Ke hehei pe hana tela kelatenau nga ure nenge lohot. 15 Iok, tesong lange Iesus pe te esia non nengeuneinei ua hot nge i, pe iri te ruraiange are ke nek mana pe heronia nenahengeron pe ramanamallahamule lo.16 Iri hel nenge te esia lo te nana langehehei pe hana nga ure nenge lohotnge non neu pe nge kie nemur. 17 Olpe hehei pe hana te kulosia Iesus keteke lohot nga reria kileng. 18 Iesuslohaka nga sulang nem pe non nengeuneinei tu nge i ech ke teke, “Ita ul!”19 Pe Iesus longele i ero. Ol pe Iesushele lange i, “Ola mule nga lem kilengpe o heleia lange alom mur pe lemmisili mur nga nengeNon Soke letenatoto ia iong ke halaua iong.” 20 Ol peana non la ke i rara nga tuele kinanenge Tekapolis, pe heleia Iesus ngehalaua tote i pe iri nenge te longe teruraia.

Iairus Tuna Pe Hei E Nge Rahite IesusNena Hengeron

(Mat 9:18-26; Luk 8:40-56)21 Iesus pe na hana mur tela mule

nga ech hetaliliu ngana ilina hele pehulua teat ke te hemurung hite i. 22Penone nge i soke nga Israel mur reriahetoronga ana pele, ene Iairos. Ananon at ke esia Iesus pe tualou palanapema sio nga Iesus matana. 23Pe het-alaulau toto lange i ke teke, “Tuk heingana nenge kino kou teke metmetelo. Auo! Atong, oi at ke ora haka nge ipe o hemasia ke maul mule!”

24 Iok, Iesus la luluch nge i pe huluate nanas pe te maimai hite i ke liliutom.

25 Pe hei e pule nge toho malasioiai ke ana hesinga iri analoch pe nai.26 Hana nenge te hemasmas te totoike te halaua i pe ero. Hei nem es-ilia nena umtutuna lochloch nganange iri pe haleles nem het ero totomana. 27-28 I longo tote Iesus peisipona letena tuanin ke teke, “Ela, eraua nena hengeron pe lape e urana.”La ol, echrir teua i nga hulua leteriakela lohot nga Iesus rumena ke rauana hengeron.

29 Raua pe haleles nem het sapelepe namneia pe eteia nge haleles nemhet toto nge i lo. 30 Pe Iesus amneisapele nena kerkerenga nge lohot ngei. Iok, ralele pe ontei, “Itei rahite lekhengeron?”

31 Pe na hana mur te hele, “O naunga hulua nenge te maimai hite iongnei. Pomere nge o ontei ke, ‘Iteiraua iau?’ ” 32 Pe Iesus nau rara ngaitei toto nge raua i. 33 Ana hei eteiange utar lohot nge i ke sana loiloi peisipona lange Iesus ke tualousio nge ipe hele hot pengpeng lange i. 34 Iesushele lange i, “Atong liuk, o urana ngaletem manmanna ngam. Ola otu kenek pe haleles nem tu nge iong erool.”

35 Iesus heleleia ure nei pe hana helnga Iairos nena pele te song at ke tehele nge i, “Tum koumete lo, pomerenge o hemakuk rere mene Non Sokene mam?”

36 Iesus ma langa reria helengaero pe hele lange Iairos, “O matauero, letem manmanna mana.”37 Pomalam, Iesus poi ele hulua ketela luluch nge i ero. Petrus pe Ieimspe tina Ioanes iri toro mana te kokonge Iesus. 38 Tela ke te lohot ngaIairos na pele pe Iesus esia huluange te tangtang pe te hele loulourarara. 39 Iesus i teu pe hele langeiri, “Pomere nenge a chauchai rara pea tangtang mam? He nei mete ero i.Mamani mana pai!”

5:30: Luk 6:19 5:34: Mak 10:52; Luk 7:50; 17:19

Mak 5:40 68 Mak 6:1840Ol pe te songlele ia Iesus pe Iesus

kulos hote iri pe mene he nem alonamur pe nena hana mol ke tei teulanga pele letena nenge he nemmaia.41 Iesus rahite he neu nga penna pehele lange i, “Talitha koum.” helenganei luna laka, “He sune nem e helelange iong, o lohaka.”

42 He nem lohaka sapele pe talunke i rara. (Pe he nem ana hesingairi analoch pe nai) Pomalam ure neilohot pe iri lochoch te rura toto. 43PeIesus hele ele iri ke teke te hele hotelange mele hel ero. Pe hele, “A tungengaunga lange i ke ngau.”

6Iesus Na Kileng Nganangana Mur

Lemeria Ero Ia I(Mat 13:53-58; Luk 4:16-30)

1 Iesus lohaka nga kileng nem pela mule nga isipona na kileng hunaluluch nge nena hana mur. 2 Pe Iesustalun ke hetoro nga hetoronga anapele nga Sapat ana etue. Pe iri halangnge te longe i pe te rura, pe te onteihel, “Pomere ramana urana nganakau tu nge i mau? Non nei meneletena matana urana ngana nemurlangai mai? Pe itei tunge lange i keumeia ure papalau nganamurmai? 3 Ipele ana lelenga iam! Pe i Maria tunape titina mur laka Iakop pe Iosep,Iutas pe Simon. Pe liliuna mur paiitaul ke ta tutu panei mai!” Ol pelemeria ero ia i.

4 Pe Iesus hele lange iri, “Hetala-longa e te longo taua i nga kilenglochloch ngana. Pe nga nena kilenghuna pengpeng, alona mur pe titinamur pe na kileng ngana ngana mur telongo taua i ero.”

5-6 Iesus rura iange hana leteriamanmanna ero. Ke pomalampoi hotemerakulo mur nga lamau ero. Talheke penna nge hana ellechle manange singiria haleles ke hemasia iri.

Pe Iesus i rara pe hetoro nga kilengpe kileng. 7 Iua nena hana iri analoch

pe nai pe tunge kerkerenga nge iri kete helope hote uneinei mur pe kuloshote iri ke nachnai ke tela nga kilengmur. 8 Pe hele lange iri ke pomai,“A i pe a mene ute kela luluch ngalemo inga ero. A rahit mene lemoeko. Pe a takis kole ero pe a menengaunga ero pe umtutuna ero. 9 Aheronia ae ulina pe lemo hengeron laellechle nenge tu hite imo nem lo pee ero ol. 10 Nenge teke ateu nga pelee, atu mana nga lamam kela het ngaetue nenge a lohaka nga kileng nem.11 Pe nenge teke ala nga kileng hel pehehei pe hana lemeria ero ia imo pe telongo taua imo ero, a pasis sue ich ngaapemo nga etue nenge a lohaka. Kenem heneue iri nga NeHalang letenainin ngana.”

12 Iok, tei hot la pe te haliu hotlange hehei pe hana ke te hulia iri ngareria poinga porekreke ngana mur.13 Pe te helope hote uneinei mur ha-lang, pe te taune ae oliua eina nge irinenge singiria haleles pe te hemasiairi ke te urana mule.

14 Naungaala ana non Herot longenei iange Iesus pingana song ke hu-lua te eteia. Hana hel te teke,“Ioanes nenge henunun lohaka mulenga metenga. Pomalam nena kerk-erenga tu nge i ke poi hote ure mer-akulo nemur.”

15 Pe hel te hele, “I Elaisa” pehel pule te teke i hetatalonga e pulenenge pomange hetatalonga hel ngenike.

16 Ne Herot longe pe hele, “Ioanesnenge e hele ke te chatoa kanna laka,lohaka mule nga metenga nem.”

17 Ne Herot isipona tunge helengake te laua Ioanes pe te kale hite petetal teua nga tuele au ngana. NeHerot poi ke pomam iange lei heketina Pilip nehei Herotias, 18 pe Ioaneshele lala nge ne Herot ke teke “Iongo leia tim nehei pe nem ma ke peng-peng nga rera hotonga ero.”

5:41: Luk 7:14 6:2: Ioa 7:15 6:4: Ioa 4:44 6:8: Luk 10:4-11 6:11: Ume 13:51 6:13:Iei 5:14 6:14: Mat 16:14; Mak 8:28; Luk 9:19-20 6:18: Lev 18:16

Mak 6:19 69 Mak 6:4119 Pe Herotias hul haka ae lapusa

ngana nge Ioanes ke teke une i. Peero. 20 Iange ne Herot matau eleIoanes nge i non nge na poinga peng-peng pe nanas mene NeHalang. Kepomalam Herot poi ele mene i ngatuele au ngana. Herot longlongeIoanes pe letena tuanin rara halangpe lemene nge longo manmana nge i.

21 Iok laol, Herotias nena kuesemel ngana nenge hune Ioanes lohotol. Ngana laka nga etue nenge tepoia ngaunga matana nenge leteriametene etue nenge Herot tana hoei ia. Pe Herot iua ana lang mur.Hana papalauna mur nenge te nauelekileng mur pe iri nenge te mukmukange palinga hel ana hana mur pehana papalau ngana mur nge Kalelea.22Nga etue nengeHerotias tuna teu atke hes, poia ne Herot pe ana lang murke te iech toto. Pe non soke nem helelange he malolong nem ke teke, “Ohele at nge iau nga utar nenge lememtau tote pe e tunge lange iong.” 23 Pehele lange i ke kerkereng toto ke teke,“O teke o longia utar? Lemem ngammana! Nenge teke lemem ke o meneure lochloch ngana nenge enau ele,lape e chachia nga tuna ngana ke lemhele pe lek hele.”

24 Ol pe he nem i hot la, pe onteiatana, “Lape e longia utar mai?”

Pe tana tuacholia, “Ola pe o longiaIoanes nenge henunun palpalna.”

25 Pe ueiuei mana he nem la mulenge naungala ana non neu pe hele,“Lemek ke o tunge Ioanes nge he-nunun palpalna ana kaliu at nge iauheueu mana nei.”

26 Ol pe naungaala ana non neuletena poreke toto, pe meia i nge tekelape channanga mana nga ana langmur mataria. 27 Ol pe kulos sapelenena non nge hunun hana kela meneIoanes palpalna. Non nem la pe cha-toa Ioanes kanna nga tuele au ngana.28 Pe mene palpalna nga kaliu ke atmule pe tunge lange he nem pe henem tunge lange tana. 29 Ioanes na

hana mur te longe nei pe teat ke temene koluna kela tealo hite nga rikaletena.

Iesus Hengaua Hana Iri 5000(Mat 14:13-21; Luk 9:10-17; Ioa 6:1-14)

30 Iesus nena hana mur teat mulenga reria inga mur pe te nana luluchnge i. Pe te nene ure nenge te poianenge te heleia lange hehei pe hana.31 Hehei pe hana halang te atat pete lala ke te poia Iesus pe nena hanamur ke te ngau ero. Ol pe Iesus helelange na hana mur ke teke, “Ita ol,tala nga kileng unne ke ita toro kea tah eingamo mukam.” 32 Ol pe temene sulang pe teote langa kileng enge mele tuia ero toto.

33 Pe hulua te neue iri nge tela pete eteia lo. Pomalam te hile kilenglochloch pe te song nga ich ke irimuka langa kileng nenge lape Iesuspe nena hana mur tesio ia. 34 Iesusiuch hot nga sulang pe esia hulua peletena poreke toto ia iri iange tepoikemanga sipsip nenge aria naualangaero. Pe talun ke hetore iri nga ure ngehalang toto.

35 Chaia matana puluch sisio lo penena hana mur teat nge i pe te hele,“Kileng nei, ich sana lomonamana pengaunga ero pe chaia matana i sisiomai loi. 36 O kulosia iri ke tela ngakileng mur nenge tetu rochroi ke teolaria ngaunga ke te ngau.”

37 Pe Iesus hele, “Imo sipomo atunge aria ngaunga.”

Pe te hele, “Mo hengaua iri kemeremai? O teke mo olia aria ngaunga?Nem lape umtutuna halang toto pa-iam!”

38Pe Iesus onteia iri, “Beret hia ngema mau? Ala ke anau toto.”

Te tango rara ke het pe te hele,“Beret iri lime iau pe ruo nai pule.”

39 Ol pe Iesus hele lange na hanamur ke te poia hulua ke teare sio ngaheilil. 40 Pe teare nga tuluk mur kete nanas tau hel. Tuluk hel iri ananon kina lime (100) pe hel iri ana nonkina nai pe analoch (50). 41Ol pe Iesus

6:30: Luk 10:17 6:34: Num 27:17; Mat 9:36 6:35: Mak 8:1-9

Mak 6:42 70 Mak 7:7mene beret lime neu pe ruo nai neu.Pe nau haka langa tapa pe hele uranalangeNeHalang. Reke beret nemur petunge lange nena hekulkulonga murke te heronge nge hehei pe hana. Peheronge ruo nai neu nge iri lochlochpule. 42 Iri lochloch te ngau pe sariauna toto. 43 Pe Iesus na hana mur teheua beret pe ruo aluanamur kemutatoto nga chasang nge iri analoch penai. 44Hana nenge te ngau, iri 5,000.

Iesus I Nga Ech Ona(Mat 14:22-33; Ioa 6:15-21)

45 Pe ueiuei mana Iesus hele langena hana mur ke te haka nga sulangke te muka lange Petsaita. Pe i tu polmukam ke kulos mulmule hulua ketela mule nga reria kileng. 46 Kulosiairi ke tela pe i haka langa hengeneke hetalaulau. 47 Kileng miliko siope nena hana mur te manmana ngaech hetaliliu ngana tunangana lo pei toro tu nga ich. 48 Pe esia nenahekulkulonga mur nge te pur kikiriatoto ia sulang ote ngana iange tuttulaeingana tua ele iri. Pe nga uachuachIesus i nga ech ona ke lange iri. Tekeris tote iri 49 pe te esia i nge ii ngaech ona pe te teke ma moiuk iam pealngaria haka. 50 Iange iri lochlochtenaue i pe te matau. Ueiuei mana pehele lange iri ke teke, “A matau ero!A kerkereng, Iau pa i!” 51 Iuch hakalange iri nga sulang pe tuttula nemmete sio. Pe te rura pe leteria una ala,52 iange leteria mallaha ero toto ngaberet nenge Iesus heronge nem luna.

53 Te ote tele nga ech hetaliliungana ke tela nga ich nge Kenesaretpe te hele heke reria sulang. 54Te hilesue reria sulang pe ueiuei mana heheipe hana tenau urume Iesus. 55Ol pe tesong langa kileng lochloch ngana ngakileng palaungana nem. Pe te takisiairi nenge singiria haleles nga hete kete lala nga kileng nemur nenge Iesustutu ia. 56 Pe nga kileng lochlochngana nenge Iesus laia, te mene re-ria haleles kina mur lala nga ingaala

munna mur. Pe te hele kerkerenglange Iesus ke te teke iri nenge sin-giria haleles te raua nena hengeronilina. Pe iri nenge te raua te uranamule.

7Hana Reria Poinga Mur Nge Nike(Mat 15:1-9)

1 Paresio mur pe iri hel nengete hetottore hotonga, teat ngeIerusalem pe te hemurung hite Iesuske liliu tom. 2 Pe te neue Iesus nenahana mur hel nge te ngau hit meneperia muna ngana nga NeHalangmatana pe te lome tele peria ero.3 Iange Paresio mur pe Israel murhel pule te ngau tangai mana ero. Tenanasia iri siporia reria poinga nengetemene nge reria tetemur, ke te lomosio tele peria ke nek mukam ke het pete ngau ol. 4 Pe pule, nenge teke temule nga ingala, te ngau tangai ero.Tenun tala mukam. Pe te nanasiapoinga halang pule, manga nengete lome aria ure lochloch nenge teinin ia pe te tuntun ia. Te teke tenanasia poinga nemur ke te urananga NeHalang matana.

5 Pe Paresio mur pe iri nenge tehetottore hotonga, te onteia Iesus,“Lem hana mur te ngau luluch ngaperia muna ngana. Pomere nge tenanasia poinga nemur nenge ratetemur te hesue ero?”

6 Iesus tuacholia ke teke, “Hetata-longa Isaias hele ke manmanna nganenge has pe hele urume imo hananenge amo hengetau nachnai ke teke:“ ‘Hana nei te heto heke iau nga haria

ulina manape nga leteria tetu kelkel toto

nge iau.7 Te heto heke iau pe leteria man-

manna eronga ure nenge te heleia.

Tepoi ke pomau iange te hile NonSoke nena hotonga

pe te hetoro manmana nga hanamana reria poinga.’ ”

6:46: Luk 5:16 6:49: Luk 24:37 6:51: Mak 4:39 7:2: Luk 11:38 7:4: Mat 23:25 7:6:Isa 29:13

Mak 7:8 71 Mak 7:318 Pe Iesus hele, “Imo a hile hote

NeHalang nena hotonga pe a nanasmene hengetoro nenge hana mur.9 Oe, a etei tote poinga nenge asausaua NeHalang nena hotonga pe ananasmene imo sipomo lemo poinga.10 A poia ke pomam nga hotonganenge Moses tunge lange imo. IangeMoses nena hotonga hele ke teke, ‘Olongo taua temem pe tam.’ Pe pulehele ke teke, ‘Itei ngehele poreke tanape temene, lape te hune i.’ Imo a sauahotonga nem pe a hetoro hel manaia a pallaklaka ngamo. 11 Iange meleteke longo taua tana pe temene peteke tunge tunginga lange iri, pe imoa hele ele i ke mene mule tunginganem ke NeHalang nena ia. 12 Ke lemopoinga nenge a pallaklaka poia melenemke longo taua tana pe temene eropehalaua iri nga tunginga ero ol. 13Kenga poinga nem a hetaua NeHalangnena hotonga nga lemo poinga. Pea poia lange hana hel pule ke poinganenge pomai lohot ke halang toto.”

14 Ol pe Iesus iu mule hulua ne-mur pe hele lange iri, “Imo lochlocha longo at nge iau pe letemo mal-laha nga ure nenge e heleleia nei.15 Ure nenge tu nge hot pe teu langanone letena, poia letena ke munaulu nga NeHalang matana ero. Urenenge tu nge teu pe lohot at, poianon nem ke muna ulu nga NeHalangmatana. 16 Apal talngamo pe a longoke neknek!”

17 Iesus hile sue hulua pe teu langapele pe nena hana mur te onteia inga helenga opene nei. 18 Pe Iesushele lange iri, “Amo hauaua toto kurakai? Ure nenge tu nge hot ke teulangamele letena poia i ke poreke ngaNeHalang matana ero. 19 Iange teulanga kakaona ero. Teu la mana ngamakanna pe lohot mule nga singina.”(Iesus nena helenga nei luna, tekengaunga lochloch ngana te urana ngete ngaua.)

20 Pe Iesus helolo une na helenga

ke teke, “Utar nenge tu teu nganone letena pe lohot at, poia nonnemke poreke ngaNeHalangmatana.21 Iange ure poreke ngana nemur telohot at nga non nem letena. Nganalaka; letena tuanin ngana porekengana mur, pe salaulau pe keme pehunun hana pe poi poreke lala ngeleinga kina mur, 22 poinga nengenaulele ure mur pe na polo tantanape channanga pe meia iri ero pesana kekeke pe channanga ke hep-oreke mele ene pe longo olole, letenamatana ero pe poi pulut mana pe ureporeke ngana hel pule. 23Ure porekengana nemur tetu nga none letenanike pe te lohot at nge hot pe te poiai ke poreke nga NeHalang matana.”

24 Iesus hile sue kileng neu pe langakileng mur nenge rochroi nga kilengnenge Tir. Teu nga pele e pe lemeneero nge mele e eteia i nge tu lamau.Pe tu ke talkome ero. 25 Hei e ngeuneinei tu nge tuna heingana. Anahei longe Iesus pe lange i ke ueiueimana. La pe ma sio nga Iesus apenake teke Iesus heurana ia tuna. 26 Anaheingana nena nge Israel ero. Tehoe i nge Poenisia nge Siria. Helelange Iesus ke helope hote uneineinge tuna heingana nem. 27 Pe Iesushele, “Poinga nenge ta mene ainakinkino ngana aria ngaunga pe tasaua lange kaone mur pengpeng ero.Ta hengau tele aina kinkino ngananenge Israel muka. ”

28 Pe hei neu tuacholia ke teke, “OeNon Soke, pe kaonemur te ngaua ainakinkino ngana aria ngaungamumunanga hatanga ene!”

29Ol pe Iesus hele lange i, “Uneineiuahot nge tum lo nga tuacholinganem. Ola nga lem pele ol.”

30 Ana hei la mule nga na pele penaue tuna nge ma nga hete. Pe un-einei ua hot nge i lo.

31 Iesus hile kileng Tir pe i hakalange Siton pe i sio langa ech het-aliliu ngana nge Kalelea nga tuele

7:10: Exo 20:12; 21:17; Deu 5:16 7:15: Ume 10:14-15

Mak 7:32 72 Mak 8:17kina nenge ene Tekapolis. 32Hana helte takisia none lange Iesus. Non neutalngana hit pe ana hengetau meena.Pe te hele lange Iesus ke tal hekepenna nge i. 33Pe Iesusmene kelkel ianon neu nge hulua pe puo teua pennakukana langa ana non talngana. Ulutpe raua non neu ana hengetau. 34 Olpe Iesus nau haka langa tapa, einganatah pe hele, “Epata!” Luna, “O longomule!”

35 Ueiuei mana non nem longo kenek pe ana hengetau polpolenga pehele ke mallaha mule. 36Pe Iesus helelange hehei pe hana nemur ke tekete heleia lange mele e ero ol. Helelala nge iri ke te hele ero pe iri tetamia ana helenga ke halang tototool. 37 Pe iri lochloch nenge te longete rura toto nge Iesus pe te hele, “Iumeia ure lochloch ke urana mana.Pe poia iri nenge te longo ero ke telongomule pe iri nenge te hele ero kete hele mule.”

8Iesus Hengaua Hana Iri 4000(Mat 15:32-39)

1 Nga etue nem hulua teat ke teeukirau pe aria ute ero nge te ngauaol. Pe Iesus iua na hanamur lange i pehele, 2 “Letek poreke ia hulua nemuriange tetu luluch nge iau ke etue molpe ute nge ta tunge nge iri ke te ngauaero. 3Nenge teke e hengaua iri ero pee kulosia iri langa ria kileng, lape temakuk leilei pe te mete par nga kueiange iri hel nge teat nga kileng ngatau.”

4Pe nena hanamur te hele, “Kilengnei tu loulou mana pe mele hel tetunga lamai ero, pe itei nakuna ngetango ke ngaunga halang pe hengauahulua nei?”

5Pe Iesus onteia iri, “Amo beret hiamau?”

Pe te hele, “Rahtele nai.”6 Ol pe Iesus hele lange hulua ke

teare sio nga ich. Pe mene beretrahtele nai neu pe hele urana nge

NeHalang. Reke iri pe tunge langenena hana mur ke te heronge langehulua nemur. Ol pe nena hana murte mene ke te herongo sapele. 7 Iriaria ruo tutuna hel pule. Pe Iesus heleurana lange temene nga ruo nemurpe hele lange nena hana mur ke teheronge pule. 8-9 Hulua lochloch tengaua ke saria una. Hulua nemur iri4,000. Pe na hana mur te mene kechasang iri rahtele nai nge te mutanga ngaunga aluana mur. Te ngau kehet pe Iesus kulosia iri ke tela sapele.10Pe i lohaka sapele nga sulang luluchnge na hana mur pe tela nga kilengnenge Talmanuta.

Paresio Mur Te Onteia Iesus Nga UrePalaungana E

(Mat 16:1-4)11 Paresio hel teat nge Iesus pe te

talun ke te heleia i. Te teke te hek-oukou ele i pe te onteia i ke ume hoteure palaungana e ke te eteia nge iNonPalau tuna. 12 Iesus letena porekenge leteria manmanna nge i ero peeingana chup pe hele, “Pomere ngaimo hana heueu ana nei a ontei ngaure papalau ngana nenge a rura ia? Ehele ke manmanna lange imo, lape eumeia ure palaungana nem ke a neueero.” 13 Iesus hile sue iri pe hakamule nga sulang pe te lotele langa echhetaliliu ngana ilina ele.

Paresio Pe Herot Leteria TuaninNgana

(Mat 16:5-12)14 Iesus na hana mur leteria lilil

nge te mene ngaunga ke halang. Pearia beret elle mana ma nga sulangletena. 15 Pe Iesus hetoro hite iri,“Anau ala amo ke nek nga Paresiomur pe Herot leteria tuanin ngana,iange leteria tuanin ngana poma lakanga ure tutuna nenge tetal teua langaberet pe poia ke una haka(is).”

16Pe nena hanamur te hele tele helnge iri siporia, “Ee! Iesus hele ke po-mai iange ara beret ero.” 17 Iesus eteiautar nenge te heleleia pe onteia iri,

7:36: Mak 1:43-45 7:37: Isa 35:5 8:1: Mak 6:35-44 8:12: Mat 12:39; Luk 11:29 8:15:Luk 12:1 8:17: Mak 6:52

Mak 8:18 73 Mak 8:38“Pomere nenge a heleleia nga beretnge ero? Letemo matana ero kurakai? 18 Imo matamo pe a kolkol kai?Pe talngamo pe a longo ero kai? 19 Ereke beret lime ke hana iri 5,000 tengaua. Letemo metene ero kai? Pechasanghianenge temuta ia ngaungaaluana mur?”

Pe te tuacholia ke te teke, “Irianaloch pe nai.”

20Pe Iesus onteimule iri, “Pe nengee reke beret iri rahtele nai lange hanairi 4,000, amene chasang hia nenge temuta ia ngaunga aluana mur?”

Pe te tuacholia ke te teke, “Irirahtele nai.”

21 Pe Iesus onteia iri, “Letemo mal-laha ero toto kura kai?”

Iesus Hemasia None Nge Matana Hit22 Iesus pe na hana mur tela ke te

lohot nga kileng nenge Petsaita pehana hel te mene none nengematanahit at nge Iesus pe te hele ke kerk-ereng lange i ke rahaka nge non neu.23 Iesus rahite non nem nga penna pehe i ia i ke tei hot nga kileng neu ketetu ke iri toro mana. Ol pe Iesusulut haka nga non neu matana pe talheke pennange i pe onteia i, “O amneilanga matam? O esia ute kau?”

24 Non neu nau haka pe hele, “Eneue hana pe te pomanga ae mur ngetei rara.”

25 Iesus tal heke mule penna nganon neu matana pe nau ke uranasapele pe esia ure lochloch ngana kemallaha ol. 26 Pe Iesus kulosia i langana kileng pe hele lange i ke teke, “Olape oteu la mule nge Petsaita ero.”

27 Pe Iesus pe na hana mur tei ketela nga kileng nemur nge KaesareaPilipai. Teii nga kue pe Iesus onteiairi, “Hehei pe hana te teke iau itei?”

28Pe te tuacholia ke te teke, “Hel teteke iong Ioanes nenge Henunun. Helte teke iong Elaisa pe hel te teke ionghetatalonga e.”

29 Iesus onteia iri, “Pe imo? A tekeiau itei?”

Pe Petrus hele, “IongMesias, nengeNeHalang hele tala ia ke teke kulosiaat.”

30 Iesus toto hita lange iri ke teke,“A hele hote iau lange mele e ero.”

Iesus Heleia Ana Melmelenga Pe AnaMetenga

(Mat 16:21-28; Luk 9:22-27)31 Ol pe Iesus talun ke hetore nena

hana mur, “Non Tuna lape takisiamelmelenga palaungana. Pe hanapapalauna pe tunginga ana hana muraria papalauna mur pe hana nenge tehetottore hotonga mur, lape lemeriaero ia i pe te hune i ke mete. Penga etue mol ngana, lape maul hakamule.” 32 Iesus hemallaha hot totenei lange iri. Ol pe Petrus mene hotkelkel ia i pe talun ke hele salia i. 33PeIesus hulia i ke nau la mule nge nahana mur pe heleia Petrus ke teke,“Satan, oua nge iau. Letem tuaninnganamur song ke nanasia NeHalangletena tuanin ngana ero iam. O nanasmene hana leteria tuanin ngana paiam.”

34 Ol pe Iesus iua na hana murpe hulua nemur ke teat nge i pehele lange iri ke teke, “Mele nengeteke at luluch nge iau, hile hote ipe takisia ana manga toto ke nana-sia iau. 35 Iange mele nge tekeeleis maulngana nga ich, lape alpariamaulngana toto ngana. Pe mele ngeteke alparia maulngana nge iau, ngahelenga urana toto ngana lape menemule maulngana toto. 36 Pomere,urana nge none mene ure lochlochnga ich ke poia i ke alpariamaulnganatoto ngana? Nem lape ero! 37 Ute eero toto nge tunge mele maulnganatoto ngana. 38Hehei pe hana nga etueporeke ngana nei, leteria manmannange NeHalang ero. Nenge teke melemeia i at nge iau pe nga lek hengetoromur, Non Tuna lapemeia i langemelenem pule nga etue nenge sio at luluch

8:19: Mak 6:41-44 8:28: Mak 6:15 8:29: Ioa 6:68-69 8:30: Mak 9:9 8:34: Mat10:38-39; Luk 14:27 8:38: Mat 10:33

Mak 9:1 74 Mak 9:22nga Temene nena hemalmalinga lu-luch nge angkelo mur nenge te peng-peng.”

91 Iesus mene une nena helenga ke

la pe hele ke teke, “E hele lange imoke manmanna. Hel nge imo nengeames nga lamai heueu nei, lape amaulul kura ke a esia NeHalang nenanaualanga pe nekinga nge at luluchnga kikina ngana toto.”

Iesus Singina Lohot Ke Altoto(Mat 17:1-13; Luk 9:28-36)

2 Etue rahtele elle nga hoena Iesusmene Petrus pe Ieims pe Ioanes ke iriul te haka langa hengene nga lut totoke tetu ke iri toro mana. Tenau la peIesus singina pe na hengeron lohot kealtoto. 3Na hengeron hussu pe sinahatoto. Mele nga ich nei purpur ero ngepoia ke hussu ke pomau. 4 Ol pe irimol te naue Elaisa pe Moses nge tehele lululuch nge Iesus.

5 Pe Petrus hele haka lange Iesus,“Non Soke, imem koi motu nei lo peurana nge mo hemes ke pelpele irimol ke lem e pe Moses na e pe Elaisana e.” 6 Petrus pe pekngana mur tematau toto lo iau pe letena lilil ngautar nenge lape heleia.

7 Ol pe ulu lohot pe ana mulil mahite iri pe te longe helenga e nge sioat ngaulu ke teke, “Tukngemutek tautote koi. A longo taua i!” 8Tenau rarake ueiueimana pe te neuemele ero ol.Tenau mene Iesus nge tu luluch ngeiri.

9 Nga tesio mule ngaria nga hen-gene Iesus hele lange iri, “A helelange mele ero nga utar nge a nauekela het nga Non Tuna maul hakamule ngana nga metenga.”

10 Te longo taua na helenga peiri siporia te ontei hel mule nge iri,“Maulinga nga metenga luna ma kemere?”

11 Ol pe te onteia Iesus, “Pomerenenge iri nenge te hetottoro nga ho-tonga te teke Elaisa at tala?”

12 Pe Iesus tuacholia ke mai, “Man-manna ke Elaisa at tala ke he peng-pengia ure lochloch. Pe pomerenenge NeHalang na helenga nengetehas sue ke ulolo, hele ke tekeNon Tuna lape takisia melmelengapalaungana pe lemeria ero ia i? 13 Ehele lange imo, Elaisa at lo pe heheipe hana tepoi poreke i nga lemeriangaria ke pomanga NeHalang na he-lenga nenge tehas sue nge nike helengana.”

Iesus Helope Hote Uneinei Nge KolMele Sune

(Mat 17:14-21; Luk 9:37-43a)14 Tesio at mule nga hengene pe te

esia hulua nge temes liliu ele Iesusnena hana mur pe hana nenge te het-ottoro nga hotonga, tetak ulu heleliahelenga luluchnge iri. 15Hulua te esiaIesus pe te rura pe te iech pe te songlange i. 16 Pe Iesus onteia na hanamur, “A tak ulu heleleia helenga ngautar?”

17 Pe None nga hulua leteria tua-cholia, “Non Soke, e mene tuk at ngeiong iange uneinei tuteu nge i pe poiai ke hele ero. 18 Etue hel uneineiteu heke i pe tamal sue langa ich pemelona tua nga hanna, pe tele hitengingina pema ke tak ton. Pe e onteialem hana mur ke te helope hote pe tealker taua.”

19 Iesus hele lange iri, “Etu luluchnge imo ke mala toto lo. Pomerenenge letemo manmanna ero manamam? Etu luluch nge imo ke mereol? Pe e halaua imo ke mere ol? Amene kol nem at nge iau!” 20Te menei lange Iesus.

Mala ero pe uneinei esia Iesus petamal sue kol nem langa ich. Poia ike loiloi pe sechul rara pe melona tuanga hanna. Ol pe Iesus onteia temene,21 “Ure nem tu nge i ke etue hia lo?”

Pe kol neu temene hele, “Nga ikino ngana nike. 22 Kokoeses uneineitamal heke i nga oan ngingina nganake teke une i. Pe tamal teua i nga

9:1: Mak 13:30 9:2: Ume 3:22; 2Pi 1:17-18 9:11: Mal 3:1 9:12: Psa 22:1-18; Isa 53:3; Mal4:5-6 9:13: Mat 11:14

Mak 9:23 75 Mak 9:42ech. Pomere, nakum toto nge letemporeke ia imem pe o halaua imemkau?”

23 Pe Iesus hele, “Oe, iong o heleke o teke, ‘Nakum toto?’ Pe iongnakum pule la! Mele nenge letenamanmanna, nakuna toto nge poia urelochloch ngana.”

24 Ueiuei mana kol neu temenehele, “Iau letek manmanna ngana koitu, pe kerkereng ero. O halaua iauke letek manmanna ngana tu ke kerk-ereng!”

25 Iesus esia hulua nge lape ueiueimana pe te emurung taua iri, tungehelenga kerkereng ngana langa un-einei ke teke, “Iong uneinei nenge opoia kol nemke talngana hit pe hannahit, o lohot nge i pe otu teu mule ngei ero ol!”

26 Uneinei neu alngana haka peheloiloi ia i pe iuch hot sapele. Pekol neu nakuna pomanga mete. Kelairi lochloch te heleia, “Kol nem meteiam!” 27 La ol pe Iesus rahite i ngapenna pe isipona mes haka.

28 Iesus pe na hanamur teteu langapele ke iri toro mana, pe na hana murte ontei hote i, “Pomere nenge moalker taua uneinei nemai?”

29 Iesus hele, “Hetalaulaunga manahelope hote ure nenge pomai. Ute eero ol.”

Iesus Hele Muleia Ana Metenga(Mat 17:22‑23; Luk 9:43b-45)

30 Iesus pe na hana mur te lo-haka nga kileng neu pe tei tele kilengnenge Kalelea. Iesus lemene ero ngemele eteia tu ngana, 31 iange hetot-tore nena hana mur pe hele lange iri,“Lapemele tung hekeNonTuna langahana peria ke te hune i. Pe nga etuemol ngana lape maul haka mule ngametenga.”

32 Iri te eteia hengetoronei luna erope te matau pule nge te onteia i.

Itei I Palaungana Toto(Mat 18:1-5; Luk 9:46-48)

33 Te lohot nge Kapernam pe teteunga pele letena pe Iesus onteia nahana mur, “A hele helel ia utar ngakue?”

34 Pe te tuacholia i ero iange ngakue te hele helel ia itei nge iri nge ipalaungana toto. 35 Iesus kila sio peiua nena hana analoch pe nai nem pehele lange iri, “Itei nenge lemene keteke imuka, au sue i ke i hoenapeumemule nge iri lochloch.”

36 Iesus hele ke het pe mene melesune pe hemesia i nga mataria. Loloheke i pe hele lange iri, 37 “Itei nengelongo taua iau ke poi ke urana langemele sune nge mai, poi ke urana atnge iau pule. Pe itei nenge poi keurana at nge iau, poia at nge iau toroero. Poia la pule nge i nenge kulos sueiau at.”

Mele Nenge Hele Poreke Ita Ero, IPekngara Ia

(Luk 9:49, 50)38 Ioanes hele lange Iesus, “Non

soke, mo esia none nge helope hototuneinei nga lem kerkerenga, pe mohele lange i ke poia ero iange pekn-gara ia i ero.”

39 Iesus hele lange iri, “Apoi elei ero, iange mele nenge poi hototemerakulo nga lek kerkerenga lapehele poreke iau ke ueiuei mana ero.40 Iange mele nenge hele poreke itaero, i pekngara ia. 41 E hele ke man-manna lange imo, mele nenge eteiake lek hana mur imo pe tunge echlange imo ke halaua imo, NeHalanglape tuacholia ke tunge ure uranangana lange i.”

Ta Heporeke Hana Leteria Man-manna Ngana Ero

(Mat 18:6-9; Luk 17:1, 2)42 “Nenge teke mele poia elle nge

aina kinkino ngana nemur nengeleteria manmanna nge iau ke poiapoinga poreke ngana, tuacholinganga poinga nei poreke toto nga te

9:23: Mat 21:21; Mak 11:23 9:26: Mak 1:26 9:30: Ioa 7:1 9:31: Mak 8:31; 10:32-34 9:32:Luk 9:45 9:35: Mat 20:25-27; Mak 10:43-44; Luk 22:24-26 9:37: Mat 10:40 9:40: Mat 12:30;Luk 11:23 9:41: Mat 10:42 9:43-44: Mat 5:30

Mak 9:43-44 76 Mak 10:17heon hite um palaungana nga melenem kanna pe tesau hote i nga leme.43-44 Pomalam, nenge teke perim poiaiong ke o losio nga poinga porekengana, o chatoa ke lasus! Urana totonge perim ero pe o mene maulingange Iesus. Pe poreke ngana, perimnai tetu pe osio langa oan nge hengelemlem. 45-46 Pe nenge teke apempoia iong ke o losio nga poinga porekengana, o chatoa ke lasus! Urana totonge apem ero pe o mene maulingange Iesus. Pe poreke ngana, apemnai tetu pe osio lange oan nge hengelemlem. 47 Pe nenge teke matam poiaiong ke o losio nga poinga porekengana, osul hote ke lasus! Urana totonge matam ero pe o mene maulingange Iesus. Pe poreke ngana, matamnai tetu pe osio langa oan nge hengelemlem. 48Nga kileng nengematmatalape tole iri, pe ana oanmete erochro.

49 “Lape oan helemlem ia irilochloch.

50 “Mesmes urana. Pe nenge tekemesmes ngana het, lape mesmesmule ke mere ol? A poia atu ngamoke manga mesmes pe a nauele imo kenek.”

10Iesus Hetoro Nga Hilenga Hel Nga

Leinga(Mat 19:1-12; Luk 16:18)

1 Iok, Iesus lohaka nga kileng nempe i ke lange Iutea, pe lotele nga echnge Iortan. Hulua teole taua i pehetoro mule iri ke manga popoia kekokoeses.

2 Pe Paresio hel tela nge Iesus pete ollaka hote i. Te onteia i, “O heleat nge imem. Hotonga hele ke tekeurana nge none hile nehei pule?”

3 Iesus tuacholia pe ontei, “Mosestunge hotonga tei lange imo?”

4 Pe iri te tuacholia. “Moses tungehotonga lange Israel mur pe hele ke

teke, ‘Mele nenge lemene ke hile ne-hei, isipona asia alalaha ke hele tote inge hile nehei lo.’ ”

5 Pe Iesus hele lange iri, “Mosestunge hotonga nem iange te hetoreimo pe anali toto nge a longo tau. 6Penga talun ngana nga ure lochloch telohot ngaria, ‘NeHalang ala hote nonepe hei e ke pomanga NeHalang nenaalalaha hele ngana.’ 7 ‘Ke pomalamnon nem hile temene pe tana pe tululuch nge nehei 8 pe te lohot ke irielle mana nga singiria.’ 9Ke NeHalangpuo tomia imo pe mele pele las muleimo ero ol.”

10 Iok Iesus pe na hana mur teteu lamule nga pele letena pe na hana murte onteia i nga ure nemur. 11 Pe helelange iri ke teke, “None nenge hilenehei pe lei haka mule, poia poingange poreke lange nehei. 12 Pomalampule, hei e nenge hile ene pe lei hakamule, poia poinga nge poreke langeene.”

Iesus Pete Aina Kinkino Ngana(Mat 19:13-15; Luk 18:15-17)

13Hehei pe hana nga kileng nem, telaia tuturia mur nge Iesus ke rahakange iri pe Iesus na hana mur tepoiele iri. 14 Iesus esia poinga nei peletena inin pe hele lange na hanamur,“Apoi ele iri ero, teat nge iau. IangeNeHalang nena mutenga tu nge irinenge pomai. 15 E hele ke manmannalange imo, mele nenge mene NeHa-lang nena naualanga pe nekinga kepomange mele sune ero, lape teu laiaero.” 16 Iok laol, Iesus lole aina kinkinongana pe tal heke penna nge iri kepete iri.

Non Nenge Na Ure Halang(Mat 19:16-30; Luk 18:18-30)

17 Iesus lohaka ke i mulmule lo penone song la pe tualou nga matanape onteia i, “Non Soke urana nganaellem, lape epoi ke mere ke e menemaulinga ke koko?”

9:47: Mat 5:29 9:48: Isa 66:24 9:50: Mat 5:13; Luk 14:34 10:4: Deu 24:1-4; Mat 5:3110:6: Gen 1:27; 5:2 10:7: Gen 2:24; Epe 5:31-33 10:11: Mat 5:32 10:15: Mat 18:3 10:19:

Exo 20:12-17; Deu 5:16-20

Mak 10:18 77 Mak 10:3718 Iesus onteia i, “Pomere nenge o

hetue iau ke urana? Mele e ero ngeurana. NeHalang i toro mana. 19 Oeteia hotonga nenge NeHalang tungelange Moses. ‘O hune mele ero. Otak tote mele nehei ero. O keme ero.O hele poreke mele ero. O topalahite lem kemenge ero. O longo tauatemem pe tam.’ ”

20 Pe non neu hele, “Non Soke, elongo taua hotonga lochloch ngananemur nga iau lolomele ngak nike.”

21 Iesus mutena taua non neu penau pengpeng lange i pe hele, “Uteellemana opoia ero kura. Omene lemurelumur pe o laia nga ingalamatanake te olia pe o tunge ana umtutunalange pakar mur. Pomalam otu kenek nga lut nga tapa. Iok, o nanasiaiau ol.” 22 Non neu longe pe nakunaporeke pe ua iange letena ia nena urenge halang.

23 Iesus nau lange na hana murpe hele lange iri, “Anali toto ngeiri nenge reria urelu halang peteteu langa NeHalang naualanga penekinga!”

24 Iesus na hana mur te ruraia he-lenga nei pe Iesus hele sapele, “Pekn-gakmur, anali toto nge ateu langa Ne-Halang nena naualanga pe nekinga.25Semel ngana nge kamel palaunganaiteu nga pakeka polona sune. Pe analitoto ngana nge mele nenge na urehalang pe iteu langa NeHalang nenanaualanga pe nekinga.”

26 Iesus na hana mur leteria lililtoto nga helenga nei, pe te ontei helmule nge iri, “Itei nenge lape NeHa-lang mene mule i mai ol?”

27 Iesus nau la mule nge iri pe tua-cholia, “Imo sipomo nakumo ero totonge a halau mule imo pe nge NeHa-lang semel mana. NeHalang nakunange poia ure lochloch ngana.”

28 Mala ero pe Petrus lohaka pehele, “Onau, imemmohile sue lememurelu lochloch ngana pe mo nanasiaiong.”

29 Iesus hele lange iri, “Oe, e helelange imo ke manmanna, itei nengehile sue na kileng pe titina mur peliliuna mur pe temene pe tana peaina kinkino ngana pe ich ke nanasiaiau pe haliu hote lek helenga uranangana, 30 i lape mene mule ke halangtoto nga etue nei. Lape mene muleke ana non kina lime; nga pele murpe titinamur pe liliunamur pe tatanamur pe aina kinkino ngana pe ich.Pe pule lape hana hel tepoi porekei pe nga hoena lape tu luluch ngeiau ke kokoes. 31 Pe hulua nenge teheto heke iri ke iri nga muka, lape irihoena. Pe hulua nenge te au sue iri keiri hoena, lape iri muka.”

Iesus Hele Hemol Ngana Ia AnaMetenga

(Mat 20:17-19; Luk 18:31-34)32 Iesus pe na hana mur tei nga kue

ke te haka lange Ierusalem pe Iesus imuka ia iri. Pe na hana mur leteriatuanin rara ke halang pe iri nengete nanasia iri te matau. Ol pe Iesusmene hot mule na hana analoch penai nem pe hele mule ia ure nemurnenge lape lohot nge i. 33 Iesus helelange iri, “A longo at. Ta haka lalange Ierusalemkoi peNonTuna lape tetung heke i lange tunginga ana hanamur aria papalauna mur pe iri nengete hetottoro hotonga. Iri lape te taluehelenga ke te teke mete. Ke het pelape te tunge i lange hana lomonangana mur. 34 Pe lape te hele porekei pe te ulut lolele i pe te palia i pe tehune i. Pe nga etue mol ngana ngahoena lape maul haka mule.”

Ieims Pe Ioanes Reria Onteinga(Mat 20:20-28)

35 Sepeti tutuna mur Ieims peIoanes, tela nge Iesus pe te hele, “NonSoke, mutemem kemo teke o poia utenge imem.”

36Pe Iesus onteia iri, “Lememo tauautar nge iau?”

37 Pe iri te tuacholia, “Nga etuenenge ola nga tememna kileng nengeririua tuia pe oare nga lem kilanga

10:31: Mat 20:16; Luk 13:30 10:32: Mak 8:31; 9:31

Mak 10:38 78 Mak 11:5palaungana nenge te hemalmal hekeiong ia, o hetakile emem e nga ilimhele nenge hoihoi pe e nga ilim helenenge tamalmal ke imem soke luluchnge iong.”

38 Iesus hele lange iri, “A eteia utarnemam? A eteia ute ero iam! Iau lapee takisia melmelenga palaungana. Penakumo nge a takisia pule? Ureporeke ngana lape lohot nge iau kee mete. Pe nakumo nge a mete kepomau pule?”

39 Pe te tuacholia, “Oe, nakumemla.”

Iesus hele lange iri, “Manmannake lape a takisia melmelenga palaun-gana ke pomange iau. Pe ure porekengana lohot nge imo ke a mete kepomange iau. 40 Pe iau ak ume nengeehesilei hote imoke a are nga ilik helepe hele ero. Mele hel nenge murianem lape iri soke luluch nge iau peNeHalang hesilei hote iri ke het lo.”

41 Iesus nena hana iri analoch nemte longe Ieims pe Ioanes reria helengape leteria inin taua iri. 42 Iesus eu-kirau mule iri lochloch pe hele, “Imoa eteia hana lomona ngana mur reriapoinga lo. Aria soksoke ngana murtetal hekeke iri ke te teke iri muk-muka nga ure lochloch. Pe te tekete mene kerkerenga palaungana petenau ele ure lochloch. 43 A nanastaua poinga nenge mai ero. Melelemene ke teke lohot ke i palaun-gana, talsue i pe ume mule nge imolochloch. 44Pemele lemene ke i lohotke i muka, iok, talsue i pe ume kepomanga lemo hengekuleilei ana nonia. 45 Iange Non Tuna pule at pe talheke i ero. Sio at pe talsio menei pe takisia melmelenga palaungananenge hemas mule hulua halang.”

Iesus Hemasia Patimias NengeMatana Hit

(Mat 20:29-34; Luk 18:35-43)46 Iesus pe na hana mur tela nge

Ieriko. Te lohaka nge Ieriko pe teimule pe hulua te nanasia iri. Pe neTimias tuna Patimias matana hit pe

arare nga kue ilina ke longlong um-tutuna. 47 Ana non longe nge mangaIesus nge Nasaret kou atat pe alnganahaka, “Iesus, Teuit tuna! Letemia iauke o halaua iau!”

48Pe iri halang tepoi hele pe te helelange i ke reng. Pe ero. Non neualngana ke soke toto ol, “Teuit tuna,letemia iau ke o halaua iau!”

49Ol pe Iesus mes sapele pe hele, “Aiua i ke at.”

Te iu sapele non neu pe te hele,“Atong o lohaka pe o iech, iange i kouiuiua iong.”

50 Non neu sau sue nena hengeronnenge lololo ana pe tamu haka pelange Iesus.

51 Iesus onteia i, “Lemem taua utarnge iau?”

Pe non neu tuacholia, “Non Soke, eteke matak charchara mule.”

52 Pe Iesus hele, “Ola ol. Letemmanmanna ngana poia iong ke ourana lo.”

Non neu matana charchara sapelepe nanasia Iesus nga kue.

11Iesus Iteu Nge Ierusalem Ke Manga

Naungaala Ana Non(Mat 21:1-11; Luk 19:28-40; Ioa 12:12-

19)1Tei ke heroi lange Ierusalempe tei

haka nga hengene nenge Oliua. Pe telohot nga tuele tana nenge Petpagepe Petani. Iesus kulosia nena hana nai2 pe hetoro hite iri, “Imo nai ai langatuele tana nenge a naue la neu. Ai keala pe a esia tongki nge te kale hitepe mele songia ero kura. Aun hotepe a mene at. 3 Pe nenge teke meleonteia imo, ‘A potatar ia ure nemam?’Pe a hele lange i ke a teke, ‘Non Sokemutena taua ke teke la, pe at muleiakura.’ ”

4 Tei ke tela pe te hottaua tongkinge kalenga hit ke mes nga kue ngapele matana pe te un hote. 5Hana helnge temes luluch te ontomoia iri, “Aun hote tongki nem ke a potaria?”

10:38: Mak 14:36; Luk 12:50 10:39: Ume 12:2; Hem 1:9 10:42: Luk 22:25-26 10:43: Mat23:11; Mak 9:35 10:52: Mak 5:34

Mak 11:6 79 Mak 11:266 Pe te tuacholia ke pomanga Iesus

hele ngana lange iri pe te renge irike tela. 7 Te mene tongki lange Iesuspe tesau heke reria hengeron langaana ure ke Iesus are haka ia. 8 Heheipe hana tesau parai ia reria hengeronnga kue tana. Pe hel tela nga ume kete chatoa hakau ina mur pe te tatachhote nga kue. 9 Iri nenge tei ngamuka nge Iesus pe iri nenga hoena,singiria kikele NeHalang pe te makulhaka, “Ta heto heke NeHalang! Nenapetanga tu nge i nenge kulos sue atnga Non Soke ene! 10 NeHalang peteetue nenge atat ke pomanga pete etuenenge temere Teuit esele Israel murnge nike. Ta heto heke NeHalang ngalut toto!”

11 Iesus iteu lange Ierusalem, peiteu langa temene na pele. Pe naurara nga ure lochloch. Nau rara ke hetpe iri ul na hana analoch pe nai nem,tei sereng mana nga ulei ke tela ngePetani.

IesusHeleiaAeNgeNganaNganaEro(Mat 21:18‑19)

12 Pomange rou, te lohaka ngePetani ke telamulmule nge Ierusalempe Iesus mete ana. 13 Esia ae popi ngeina halang pe mes nga tau pe ila keteke nau. Lape nganangana ma ero?La ke es pe ina mana pe ngananganaero iange ana etue nenge hei ero.14 Iesus hele taua ae popi nem ke teke,“Nganangam ero ol!” Pe na hana murte longe.

Iesus Langa Temene Na Pele(Mat 21:12-17; Luk 19:45-48; Ioa 2:13-

22)15 Tela ke tesau hot nge Ierusalem

pe Iesus i teu langa temene na pele.Pe talun ke lope hote iri nenge teialala nga temene na pele. Pe hekalehulia hatanga nenge te hetata umtu-tuna ia pe arenga nenge iri nenge teialala ia ngie. 16Pe heo ele iri nenge teloloch urelu pe te tamo tele rara ngatemene na pele letena. 17 Pe lohaka

pe hetore hehei pe hana ke pomai,“NeHalang nena alalaha nenge tehassue ke ulolo, hele ke teke,“ ‘Lape te hetue lek pele ke hehei pe

hananga kileng pe kileng reria heta-

laulaunga ana pele.’Pe imo a poia ke nakuna pomangakemenge kinamur reria pele nenge tetalkomkome ia.”

18 Tunginga ana hana mur aria pa-palauna mur pe hana nenge te het-ottoro hotonga te longe ke pomaupe te tango rara kue nenge lape tehune Iesus. Pe te mataua i iangehulua lochloch te rura ia non nganana helenga.

19Nga ulei Iesus pe nena hana murte lohaka mule nga tuele tana neu.

Nananga Nenga Ae Popi(Mat 21:20-22)

20 Pomange rou nga uach te nana-sia kue nem pe te naue ae popi neunge kalum ke sio langa ulanlana mur.21Petrus letenameteneutar nenge lo-hot pe onteia Iesus, “Non Soke, onaula! Ae popi nenge lem helenga makiakou mete!”

22-23 Pe Iesus hele lange iri ke teke,“E hele ke manmana toto lange imo.Nenge teke letemo manmanna ngeNeHalang, amo e hele langa hengenenei, ‘O lohaka pe ola ke osau teua iongnga ruach letena!’ Nenge teke letemnachnai ero pe letem kerkerengmananga utar nenge o heleia, NeHalanglape poia ke lohot nge iong. 24 Kepomalam e hele lange imo: Nga etuenenge a hetalaulau pe a ontei nga ute,letemomanmanna toto ke amene urenem, pe lape a mene ure e nenge aontomoi iau ia. 25Pe nenge teke omeske o hetalaulau pe letem metenepoinga poreke ngana nge mele poialange iong, letem poreke ia mele nemmukam. Ke pomalam temere nga lutlape letena ia iong nga lem poingaporeke ngana mur pule. 26 Pe nengeteke letem poreke ia hehei pe hana

11:9: Psa 118:25-26 11:13: Luk 13:6 11:17: Isa 56:7; Jer 7:11 11:18: Mak 14:1 11:22-23:Mat 17:20 11:24: Mat 7:7 11:25: Mat 6:14-15

Mak 11:27 80 Mak 12:12nga reria poinga poreke ngana murero, temem nga lut lape letena ia iongnga lempoinga poreke nganamur eropule.”

OnteingaNga Iesus Nena Kerkerenga(Mat 21:23-27; Luk 20:1-8)

27 Iesus pe na hana mur teat mulenge Ierusalem pe Iesus i teu ngaNeHalang na pele palaungana. Petunginga ana hana mur aria pa-palauna mur pe hotonga ana het-oronga mur pe almasinga ana hanamur teat nge i. 28 Pe te onteia i, “Okerkereng ngam mere nge o poia urenemur? Itei he kerkereng ia iong ke opoia iri?”

29 Iesus tuacholia iri, “Lape e on-teia imo mukam. Pe nenge teke atuacholia at nge iau, iok iau lape etuacholia lemo onteinga. 30 A heleat nge iau, Ioanes nena kerkerenganenge henunun nem at langai? Atnge NeHalang ma at nge mele ngaich?”

31 Te hele hel mule nge iri, “Lapeta hele ke mere mai? Nenge teketa tuacholia ke ta teke, ‘At nge Ne-Halang.’ I lape ontei mule ita ke,‘Pe pomere nenge letemo manmannange i ero?’ 32Pe nenge teke ta teke, ‘Atngemelemananga ich’ hulua nei lapete lope ita.” (Iri te matau iange huluaramaria kerkereng toto nge Ioanes ihetatalonga.) 33 Ol pe te hele langeIesus ke te teke, “Mo eteia ero i.”

Pe Iesus hele lange iri, “Iok, iaupule lape e tuacholia lemo onteingaero nga kerkerenga nenge e popoiaurelu nemur.”

12Helenga Opene Nga Iri Nenge Te Nau

Ele Uain Ana Ume(Mat 21:33-46; Luk 20:9-19)

1 Ol pe Iesus hele lange iri ngahelenga opene, “Nga etuene e nonetue uain ana late pe haua ana mapuoke liliu tom. Pe selia polo nengelape poi hote uain nganangana einaia. Pe hemesia naungaala ana pele

ke ona langa lut ke tenau ele. Petung sue late nem lange hana helke tenau ele pe i kela ol. 2 Pe ngalulunga ana etue, ume tokoninga nemkulosia nena none ke la mene nenauain nganangana hele. 3 Pe iri nengetenau elele ume nem, te laua umetokoninga nena non pe tepal porekei pe te kulosia i ke patpata mana la ol.4 Ol pe ume tokoninga kulosia nenanone pule ke lange iri. Pe iri nengetenau elele ume nem tepal chachiapalpalna pe tepoi poreke tote i. 5 Pekulosia nena none pule pe te hune i.Pe kulosia nena hana mur hel pule pehana nemur te palia iri pe te hunehel ke te mete. 6 Pe elle mana ngetu ol, ana non tuna nge mutena tautote. Nga hoena toto ol kulosia tunape hele, ‘Lape te renge tuk pamla.’7 Hana nemur teare pe te neue ananon tuna nge i ke atat pe te hele telehel nge iri, ‘Non nem tuna lape menelochloche ure nemur. Ta hune i pe tamene nena ure nemur ke rera ia.’ 8Olpe telaua i pe te hune kemete pe tesauhote i nga ume.”

9 Pe Iesus ontei, “Ol pe umetokoninga nem poia utar ol? I lapeat pe hune hana nemur pe tunge umenem lange hana hel pule ke tenau ele.10 A sisia NeHalang nena alalaha erokai?‘Iri nenge te hemesmes pele, te esia

um epe te teke ma um nem poreke.

Pe umnei urana toto nga um lochlochngana

nge hekerkereng ia pele nem.11Ure nei NeHalang poia.

Ta naue pe nakuna urana mananga matara!’ ”

12 Iuta mur aria papalauna nemur teteke te laua Iesus iange te eteia keIesus heleleia iri nga helenga openenem. Pe ero iange te mataua hulua.Ol pe te hile sue i pe tela.

Onteinga Nga Umtutuna Sau Ngana(Mat 22:15-22; Luk 20:20-26)

12:1: Isa 5:1-2 12:8: Hip 13:12 12:10: Psa 118:22-23 12:13: Luk 11:53-54

Mak 12:13 81 Mak 12:3213 Pe nga hoena te kulosia Paresio

mur hel pe ne Herot nena hana murhel ke tela nge Iesus ke te ollaka hotei nga onteinga mur. 14Tela nge i pe tehele, “Non Soke, imemmo eteia nge ohele ke pengpeng pe manmanna totolala nge hehei pe hana lochloch. Peletem una ero nge hana nenge reriaure halang ma une sune mana. Pe ohetoro ngam ia NeHalang na poingaurana mana. Iok, o hele at nge imem.Pomere nga rera hotonga mur, lapeta saua umtutuna ke lange non sokenenge Rom, ma ero?”

15 Pe Iesus eteia reria ollakanga pehele lange iri, “Pomere nenge a teke aollaka hote iau mam? A mene umtu-tuna elle at ke enau.”

16Temene umtutuna elle lange i peontei ia iri, “Itei ramana pe ene mai?”

Pe te hele, “Non Soke nenge Romramana pe ene laka.”

17 Ol pe Iesus hele, “Oe, ure nengene Kaesa nena, a tunge lange i pe urenenge NeHalang nena, a tunge langeNeHalang.” Pe hana nemur te ruranga Iesus na helenga pe leteria tuaninraria.

Onteinga Nga Metenga Pe Maulinga(Mat 22:23-33; Luk 20:27-40)

18Satiusi mur te teke hehei pe hananenge temete lape temaul hakamuleero ol. Pe hel nge iri tela ke tehot ngeIesus pe te hele ke te teke, 19 “NonSoke, Moses hasia hotonga e at ngeita ke pomai, ‘Nenge teke none metehatalia nehei pe tuna ero. Non nemtina lape lei heke hei pakar nem. Penenge teke turia, lape te hetue ke nonnenge mete nem tuna.’ 20Nga etuenee, aina iri rahtele nai titiria mur hel.Nenge tengene ana lei pe turia ero pemete. 21 Pe tina nei ngana lei hekehei neu pe turia ero pe mete. Pe tinamol ngana poi ke pomau pule. 22 Laol pe titina mur lochloch te leia heinem pe tuturia mur ero pe te mete kepomalam pule. Pe nga hoena toto ol,hei nem mete. 23 Iok, iri lochloch te

leia hei nem lo pe nga etue nenge temaul hakamule, itei lape nehei ia ol?”

24 Pe Iesus tuacholia ke teke, “Ra-mamo mallaha nga NeHalang nenahelenga pe na kerkerenga ero. Kengana laka nenge letemo matanangana song ke pengpeng ero. 25 Iangenga etue nenge NeHalang hemaulheke hehei pe hana nga metenga,tepoi ke pomange angkelo mur ngalut ke telei ero. 26 NeHalang heleiamaulinga hakamule ngametenga anahelenga lange Moses nga oan ngengaulala peMoses has sue ke ulolo. Peimo mam a sisia ero ma? NeHalanghele lange Moses ke teke, ‘Iau NeHa-lang pe Iau Apraham ana soke, Isakana soke, pe Iakop ana soke.’ 27 Kepomalam, NeHalang i hana nenge temaululul aria soke ia. Hana nenge temete aria soke ia ero. Pe imo letemomatana ngana song ke pengpeng erototo!”

NeHalang Nena Hotonga NengePalaungana Toto

(Mat 22:34-40; Luk 10:25-28)28 Non e nge hetottoro hotonga at

pe longe reria helenga. Pe longeIesus nge tuacholia Satiusi mur reriaonteinga ke urana pe onteia i, “Ho-tonga tei nge i palaungana toto nge irilochloch?”

29 Pe Iesus hele, “Hotonga nengepalaungana toto koi nei: ‘Israel mur,a longo. Non Soke NeHalang i toromana ara Non Soke ia. 30 Mutemotau tote amo Non Soke NeHalangnga kakahomo pe nga opemo pe ngaletemo tuanin ngana pe nga kikimongamo.’ 31 Pe NeHalang nena ho-tonga nai ngana nenge palaunganatoto ngana koi nei: ‘Mutem taua neingam ke pomanga mutemo taua iongsipom.’ Ke hotonga e nge palaunganatoto nga hotonga nai nei ero.”

32Pe Non nenge hetottoro hotongahele lange Iesus, “Oe, urana NonSoke. Manmanna toto pomanga ohele ngam, nengeNon SokeNeHalang

12:17: Rom 13:7 12:18: Ume 23:8 12:19: Deu 25:5 12:26: Exo 3:2, 6 12:28: Luk10:25-28 12:29: Deu 6:4-5 12:31: Lev 19:18

Mak 12:33 82 Mak 13:4i toro mana pe mele nge i NeHalangero ol. Ngana laka lom i toro manalo. 33 Pe urana nge tapoi ke nek kemutera tau tote Non Soke NeHalangnga kakahora pe nga letera matanangana pe nga kikira ngara. Pe pulemutem taua neingam ke pomangamutem taua iong sipom. Urana ngeo longo taua hotonga papalau ngananai nei. Iange hotonga nai nei iri pa-palau ngana toto nga tunginga nemurnenge te chacharuche nga oan pe ngatunginga mur lochloch.”

34 Iesus longe non neu nge tuacho-lia helenga ke urana mana pe helelange i, “Iong otu ke rochroi totolanga NeHalang nena naualanga penekinga.”

Ol pe nga hoena te matau pe teonteia Iesus ero ol.

Onteinga Nga Kristus(Mat 22:41-46; Luk 20:41-44)

35 Iesus hetottoro nga NeHalangnena pele palaungana pe ontei,“Pomere nenge hana nenge tehetottoro hotonga te teke Kristus ine Teuit nette ia? 36 Opepengpenghepengia ne Teuit ke hele ke teke,“ ‘Non Soke NeHalang hele lange ak

Non Soke:“Oare la koi nga ilik hele nga

tamalmalkela het nga etue nenge e hekou sue

lem ngarang mur ke etal sue iringa apem huna.” ’

37Ne Teuit isipona hetue I ke ana NonSoke. Pe pomere nenge Kristus lohotmule ke ne Teuit nette ia?”

38 Iesus hetore iri ke lala pe hele,“A nauele imo ke nek nge hana nengete hetottoro hotonga iange muteriatau tote poinga nenge te heroniahengeron sasase ngana pe tela ngaingala matana ke te teke hehei pehana te apala ele iri. 39 Te teke tekeke ele kilanga nemurngamuka totonge hehei pe hana nga hetoronga anapele pe nga ngaunga matana mur.40 Te pallaka ia pakar mur pe te mene

reria pele pe urelu mur. Pe te heta-laulau ke sase toto ke te teke te poiairi ke te urana nga hulua mataria.Hana nenge pomai aria tuangacholnga hoena lape poreke toto.”

Hei Pakar E Nena Tunginga(Luk 21:1-4)

41 Iesus are rochroi nga umtutunaana kaliu nga Non Soke nena pele peesesia hehei pe hana nge tetal teueureria umtutuna. Pe hana nenge reriaurelu halang tetal teu ke reria umtu-tuna halang toto. 42 Pe hei pakar e atpe tal teua umtutuna nai nge elio eromana. 43 Pe Iesus iua nena hana murke teat nge i pe hele, “E hele langeimo ke manmanna, tunginga nengehei pakar tal teua nei, halang toto ngahehei pe hana lochloch reria nengetetal teu nga umtutuna ana kaliu.44 Iri hel reria umtutuna halangma petemene unnemana ke at tetal teua pehei pakar nena umtutuna unne nengema elele i ngana koi hile hote nei.”

13Iesus Heleia Temene Nena Pele

Palaungana Nge Lape Te Toto Sue(Mat 24:1‑2; Luk 21:5‑6)

1 Iesus lohaka hatalia temene nenapele palaungana ke teke lala lo penena none hele, “Non Soke, onaula. Um pe pele nemur nakuria uranatoto!”

2Pe Iesus hele, “O esia pele papalaungana nemur? Lape tetu ke mau erool. Te toto sue pe lape ute nge tungamuria ero ol.”

Iesus Heleia Ure Poreke Ngana MurNge Lape Lohot

(Mat 24:3-14; Luk 21:7-19)3 Iesus arare nga hengene nge Oliua

pe nau tele langa temene na pelepalaungana, pe Petrus pe Ieims peIoanes pe Antreas, iri toromana teurahot tau i. 4 Pe te onteia i ke te teke,“Ure nei lape lohot nge ngingie? Peutar nge lape lohot tala ke mo esia pe

12:33: 1Sa 15:22; Hos 6:6 12:36: Psa 110:1 12:43: 2Ko 8:12 13:2: Luk 19:44

Mak 13:5 83 Mak 13:23

moeteia ke etue nenge ure nei lohotiaheroi lo?”

5 Iesus hele lange iri, “Anau ala kenek ma lape hana hel te channangaia imo. 6 Hana halang lape teat pete hele nga iau ek ke te teke, ‘Iaukoloi! Iau non nenge e hemasmas!’ Pelape te channanga ia hehei pe hanahalang. 7 Lape a longe palinga helnge lohot ke rochroi mana nge imope a longe palinga hel pingana nge atnga tau. Pe a matau ero. Ure nemurlape te lohot tala pe imo a teke maetue hetala ngana iam lom, pe i erola. 8 Kileng mur tepal helel. Hananga ich hel tepal hel luluch nge irinenga ich hel. Mangila lape rur ngakileng lochoch. Hana halang lape ariangaunga ero ke te metmete. Ure ne-murpomangamelmelenga tala ngananenga hohonga.

9 “Anau ala amo ke nek. Ma lape telaua imo pe te laia imo nga haliungape te palia imo nga reria hetorongaana pele mur. Imo lape ames nga hal-iunga nga hana papalau ngana murmataria iange a nanasia iau, pe a helehote helenga urana toto ngana langeiri. 10 Nga kileng lochloch ngana tehaliu hote helenga urana toto nganalange hehei pe hana, ke het pe etuehetala ngana at sapele. 11 Nga etuenenge te laua imo ke la te ontei ho-tote imo, samo loiloi nga utar nengelape a heleia ero. Etue nem at peletemometene utar pe a heleia, iangehelenga nem lemo helenga ia ero.Opepengpeng tunge lange imo. 12 Irinenge titiria hel te tung mule titiriamur ke la te hune iri. Pe hana tetunge tuturia mur kela te hune iri.Pe tuturia mur te hunel luluch ngetetemeria mur pe te tunge iri ke la tehune iri. 13Hulua lape lemeria ero iaimo iange a nanasia iau. Itei nengerahite letena manmanna ngana kelahet nga etue hetala ngana, lape emene i.”

AetapunaNenge PorekeTotoNgaNe-Halang Naungana

(Mat 24:15-28; Luk 21:20-24)14 Pe Iesus hele pule ke teke, “Imo

lape a naue aetapuna nge mes ngaNeHalang nena pele nenge heo nganatoto letena. Pe ure nem poreke totonga NeHalang nau ngana. (Imo nengeasisis, letemo tuanin hote helenga neiluna ke nek!). Ol pe iri nenge Iuteate esia ure poreke ngana nem pe teua kela te talkome nga hengene mur.15 Non nenge tu nga pele ona, siomule ero, nem pe teu ke la menemule ute nga pele letena ero, uamanake la ol. 16 Pe non nenge tutu ngaume, la mule nga nena pele ke menenena hengeron mur ero, ua manapule. 17 Hehei nemur nenge saria penenge te lololo peo mur, atong murlape te amneia ke meena toto ngeiri! 18A hetalaulau lange NeHalang keetue nem lohot nga lukunna ana etueero 19 iange melmelenga palau ngananei poreke nenge poreke toto. Ngaetue nenge NeHalang ala hote tapape ich ke at heueu nei, melmelengapalau ngana pele nge pomai lohotero. Pe lohot ngana nei, lape lohotmule ero ol. 20 Pe NeHalang lape tomchoro ia etue nemur. Pe toinge ero,hulua lochloch ngana lape te mete.NeHalang hesilei hote hehei pe hananenge i nena, pomalam tom choromene etue nemur.

21 “Nga etue nem, mele hel lape tehele lange imo ke mai, ‘O nau at, nonnenge hemasmas koi! O nau la e pulekou!’ Nenge teke a longe helenga nemmur, a longo taua iri ero. 22 Iangehana hel lape te pallaka ke te tekeiri Kristus nenge hemasmas pe helte teke iri hetatalonga. Pe lape tepoia ure hel nge hehei pe hana nengeNeHalang hesilei hote iri ke te ruraia.Lape te poia ure nemur ke te teke techannanga ia iri. Pe ero, nakuria erototo nge te channanga ia iri. 23 E hele

13:9: Mat 10:17-20 13:11: Luk 12:11-12 13:12: Mat 10:21 13:13: Mat 10:22; Ioa 15:2113:14: Dan 9:27; 11:31; 12:11 13:15: Luk 17:31 13:17: Luk 23:29 13:19: Dan 12:1; Hem

7:14 13:22: Hem 13:13

Mak 13:24 84 Mak 14:7tala ia ure lochloch lala nge imo nikepe a nauala amo ke neknek!”

Non Tuna At Ngana(Mat 24:29-31; Luk 21:25-28)

24 “Ure poreke ngana mur te lohotke het pe nga hoena chaia matanalape tua ero pe teio lape tua ero pule.25 Pe itoch mur lape tei ke te nanasiamuria ero ol, te songparai pulutmanape kerkerenga hel pule nga tapa sanalape telot sio. 26 Nga etue nem NonTuna lape lohot nga ulu pe lohot lu-luch nga kikina ngana palaungana penena hemalmalinga. 27 Pe lape kulossue nena angkelo mur ke tesio at ngaich, ke te eukiraua nena hana murnenge hesilei hote iri nga kileng murlochloch ngana nga ich.

Hengetoro Nga Ae Keng(Mat 24:32-35; Luk 21:29-33)

28 “Anau langa ae keng, i lape het-ore imo. Nga etue nenge perpernamur te rora mule, nakuna urana.Nem, letera metene ke chaia ana etueheroi lo. 29Pomalampule ta esia urelunenge te lohotot pe letera metene keNon Tuna at mule ngana ana etuetalunun lo. 30 E hele ke manmannatoto lange imo. Hulua lochloch ngaetue nei lape te maulul kura pe urenemur te lohot. 31 Tapa pe ich lapetehet pe lek helenga mur tehet ero.

Mele Etei Nekia Etue Nem Hot NganaEro

(Mat 24:36-44)32 “Pe mele etei nekia etue nem

lohot ngana ero. Angkelo mur teetei ero pe NeHalang Tuna etei ero.Temene i toro mana eteia. 33 Ke anauala ke nek, iange a eteia ana etuelohot ngana ero. 34 I nakuna nengepomanga none nge lohaka hatalianena pele pe tung sue umemur langenena hana mur pe langa kileng ngakileng tau ngana. Iri ellechle tenauele aria ume mur pe hele lange elleke naualala nga pele matana. 35 Kepomalam a nauala ke nek ol, iange aeteia pele tokoninga at mule ngana

ero. I lape at mule nga ulei ma milikotuna ngana. Nga ngie chou tangtangma nga uach ol. 36 A mamani ero,iange lape at mule pe hottaua imonge a mamani. 37Utar nenge e heleialange imo, e heleia lange iri lochloch:Anau ala ke nek!”

14Te Mil Iesus Ana(Mat 26:1-5; Luk 22:1‑2; Ioa 11:45-53)

1 Etue nem lohot nenge Israelmur te ngaua ngaunga matana palaungana nenga Ingatoto pe NgaungaMenini Ngana. Iok laol, etue naitu kura pe ngaunga matana palaun-gana nem lape lohot. Pe tungingaana hana mur aria papalauna mur pehana nenge te hetottoro hotonga tetango rara kue e nenge talkome ke telaua Iesus pe te hune i. 2 Pe lemeriaero nge te poia nga ngaunga matanaana etue iange lape hulua te esia petepal paria ia iri.

Hei E Henonou Hote Iesus AnaMetenga Opene

(Mat 26:6-13; Ioa 12:1-8)3 Iesus kila teu nga Simon Lepra

nena pele nge Petani. Are ke ngaun-gau pe hei e i teu at pe mene ume nge nakuna pomanga ech kina pemutaia ure inangana ehech ngananenge singira ana ia. Ure neu urunahaka toto iange te ume hote nga aee nge inangana ehech toto. Ana heipalhote matana pe pasiling heke ngaIesus palpalna. 4 Hana hel te esia peleteria inin pe te hele tele hel nge iri,“Pomere pa nenge hei paneu hesil siomene ure paneu mau? 5 Nenge tekete laia nga ingala matana, lape te olianga umtutuna ana non kina analochpe lime pe uruna te mene pe te laiange pakarkar una mur!” Te heleia inga matana pe te hemeia i.

6 Pe Iesus hele, “A hemeia i ero! Ahele poreke i ke? 7 Pakar mur tetululuch nge imo ke kokoes pe nengeteke lememo, a halaua iri pule. Iau

13:24: Isa 13:10; Jol 2:10, 31; 3:15; Hem 6:12-13 13:26: Hem 1:7 13:27: Mat 13:41 13:35:Luk 12:38 14:3: Luk 7:37-38 14:7: Deu 15:11 14:8: Ioa 19:40

Mak 14:8 85 Mak 14:26

etu luluch nge imo ke kokoes ero.8 Hei nem poi une la. Atong poiheke tele nga singik iange nga hoenalape e mete pe te poia ure nem ngasingik pule. 9 Letemo metene ke nek!NeHalang na helenga lape te heleianga kileng lochloch ngana nga ich. Peutar nenge hei nei poia at nge iau,lape te hele hote pule ke hehei pehana leteria metene heke mule.”

Iutas Hele Luluch Nge Hana Hel KeTunge Iesus Lange Iri

(Mat 26:14-16; Luk 22:3-6)10 Iok laol, Iesus nena hana iri

analoch pe nai, pe elle ene IutasIskariot. Iutas tuahita Iesus anange tunginga ana hana mur aria pa-palauna mur ke teke tung heke Iesuslange iri. 11Hananemur te longe pe teiech pe te hele lange i ke lape teol hitei. Iutas tango rara sapele kue nengelape mene Iesus pe tung heke langeiri.

Iesus Ngau Luluch Nge Nena HanaMur Nga Ngaunga Matana Nenga Inga-toto

(Mat 26:17-25; Luk 22:7-14, 21-23; Ioa13:21-30)

12 Iok, Ngaunga Menini Ngana anaetue talun pe te hune Sipsip Tunake te ngaua, ke leteria metene etuenenge Ingatoto ana. Iesus nena hanamur te onteia i, “O teke ta ngauangaunga nem langai?”

13 Iesus hele lange nena hana nai,“Ai teu langa tuele tana neu pe nonenge takisia ech kina lape tapang iaimo. Ananasia i 14kela ngapele nengei teuia pe a hele lange pele tokoningake a teke, ‘Non Soke teke o henonouaimem nga pele letena unne nem,nenge lape i pe nena hana mur tengaua ngaunga matana nenge leterametene etue nenga Ingatoto.’ 15 I lapehenonoua imo nga pele letena unnenge palaungana pol nga lut, nengengaunga ana hatanga pe arenga murtemaia lo. Pe a tatalo ele ara ngaungamur nga lamam.”

16 Iesus nenahanamur tei teu langatuele tana nem pe ure lochloch nganalohot ke manga hele ngana ia langeiri ke ulolo. Ol pe te tatalo ele urelochloch sapele.

17 Nga miliko Iesus iri hul nenahana analoch pe nai nem, teat sapele.18Te are ke te ngaungau pe Iesus hele,“E hele ke manmanna lange imo, amoelle nge imo nenge ita ul ta ngaungaunei, lape tung heke iau nga hana pe-ria.”

19 Na hana mur leteria meenasapele pe iri ellechle te onteia i, “Lapengana kai iau mai?”

20 Iesus tuacholia, “Ngana laka enge imo analoch pe nai nem, nengepuo teua ana ngaunga nga ngaungaeina luluch nge iau. 21 Non Tunalape mete ke pomanga NeHalang nahelenga hele talaia lo. Pe tuacholingaporeke toto ngana, lape lohot ngei nenge tung heke Non Tuna langahana poreke ngana mur peria, ke tehune! Nenge teke non nem tana hoe iero nike, toinge urana nge i iam!”

Ngaunga Nenge Non Soke(Mat 26:26-30; Luk 22:14-20; 1 Kor

11:23-25)22 Etue nenge te ngaungau, Iesus

mene ngaunga nem pe hele uranalange Temene, reke pe heronge ngenena hana mur pe hele, “A mene. Iaumirak koi.” 23 Ke het mene eulinga,hele urana lange Temene pe tungelange iri lochloch ke tein. 24 Iesushele, “Iau eik koi. Iau lape e mete peeik lele ke heneue imo lochloch ngaHelenga Tomunga Hel nenge NeHa-lang hele talaia ke teke poia. 25 E heleke manmanna lange imo, Iau lapeeinia uain e ero ol ke la ein mule uainheueu ngana nga etue nenge hulualochloch tenau haka lange NeHalangpe te heto heke i ke aria soke ia.”

26 Iok laol, te peua aria peunga elleke te heto heke NeHalang ke het petei hot sapele ke tela nga hengene ngeOliua.

14:12: Exo 12:6 14:18: Psa 41:9 14:24: Exo 24:8; Jer 31:31-34; Zec 9:11; 1Ko 10:16; Hip 9:20

Mak 14:27 86 Mak 14:47IesusHele Lange Petrus, KeTeke Lape

Channanga(Mat 26:31-35; Luk 22:31-34; Ioa 13:36-

38)27 Iesus hele lange iri, “Imo

lochloch ngana lape a ua ak pe a hilesue iau, ke pomanga NeHalang nahelenga heleia lo, ‘Non palau nganalape hune naualanga nenga sipsipmur pe sipsip nemur lape te ua parai.’28Penga hoena lape emaul hakamulenga ak metenga pe iau muka nge imoke ela nge Kalelea.”

29 Petrus tuacholia, “Nenge teke irilochloch te teke te ua am, iau lape eua am ero!”

30 Iesus tuacholia, “E hele ke man-manna lange iong. Pareo tang kehenai ero kura nga miliko nei, pe ohele he mol ke o eteia iau ero.”

31 Petrus tuacholia ke kerkerengtoto, “Iau lape e hele ke pomam erototo. Nenge teke tehun luluche iaunge iong, e ua am ero pule!”

Iesus nena hana mur lochloch tehele ke pomau pule.

Iesus Hele Luluch Nge Temene NgeKetsemani

(Mat 26:36-46; Luk 22:39-46)32Tela nga kileng nenge Ketsemani

pe Iesus hele lange nena hana mur,“A are la koloi pe ela e hele luluchnge Temek.” 33 Iok, mene Petrus peIeims pe Ioanes ke te koko nge i. PeIesus letena meena toto sapele 34 pehele lange iri, “Letek meena ngananei, teke hemete tote iau. Atu la maipe a nauala.”

35 I la pol mana pe tamal sue i langeich pe hele lange Temene ke teke,“Auoo! Temek! Teke nakum, o poiaetue nenge melmelenga palaungananei ana ke lohot nge iau ero.” 36 Iesushele, “Temek, iong nakum nge o poiaure lochloch ngana. O poi ele melme-lenga palaungana nei nge iau. Pe opoia nga lemek ngak ero, opoi menenga iong sipom lemem ngam.”

37 Iesus at mule pe nena hana molneu temamani lo. Ol pe hele lange Si-mon Petrus, “O mamani ke? Onau alapol ero?” 38 Pe hele lange iri, “Anauala pol pe a onteia Temere nga lutke halaua imo ke a losio nga totoingaporeke ngana ero. Lape lememo totonge a poia ure nge urana, pe singimokerkereng ero iange imo hana mananga ich.”

39 Iesus la mule pe hele langetemene ke pomau mana, “Auoo!Temek! Iong nakum nge o poiaure lochloch ngana. O poi elemelmelenga palaungana nei nge iau.Pe o poia nga lemek ngak ero. O poimene nga iong sipom lemem ngam.”40 Iesus at mule pe na hana mur temamani pullo, iange mataria nongnongo toto. Haria meena pule nge tetuacholia na helenga iange te eteiautar nenge lape te heleia ero.

41 At mule hemol ngana pe helelange iri, “A mamamani kura ma?A memete ol! Iange etue nei atlo! Te tunge Non Tuna langa hanaporekreke ngana mur peria lo. 42 Alohaka pe tala ol. Anau la non nengetung heke iau kou!”

Te Laua Iesus(Mat 26:47-56; Luk 22:47-53; Ioa 18:3-

12)43 Iesus helele kura pe Iutas he

hot. Iutas i Iesus nena none nganena hana analoch pe nai nem. Hanapapalauna pe tunginga ana hana muraria papalauna mur pe hana nenge tehetottoro hotonga, te kulosia huluake te mene palinga hel ana mese pepakpaka pe te nanasia Iutas. 44 Iutashele hatal reria ke teke, “Anau pe erahite elle nge iri penna, ana non lalom. Alau sapele.”

45 Iok laol, Iutas ila sapele ngeIesus. Rahite penna pe hele, “NonSoke!” 46 Pe tela sapele pe te lauaIesus. 47 Elle nge iri mene kakop peule lange tunginga ana hana mur arianon palau nena none pe chato hote

14:27: Zec 13:7 14:28: Mat 28:16; Mak 16:7 14:31: Ioa 11:16 14:32: Ioa 18:1 14:34:Ioa 12:27 14:36: Mak 10:38; Ioa 6:38 14:49: Luk 19:47; 21:37; Ioa 18:20

Mak 14:48 87 Mak 14:69talngana. 48 Iesus hele lange hananemur, “A lolochia kakop pe pakpakake a laua iau ia? Iau non nge e palpalkai? 49 Kokoes etu luluch nge imo pee hetottoro nga Temek na pele. Pepomere a laua iau ero? Ure nei lo-hot ke pomangaNeHalang na helenganenge hele tala ia.”

50 Ol pe Iesus nena hana murlochloch te ua ana sapele.

51 Kol mele e nge na hengeronmenini mana nananasia Iesus. Pehana nemur te teke te laua i pe 52 terahit mene nena hengeron pe i ua ialachlach ngana.

Hana Papalau Ngana Nge Israel TePoia Haliunga Palaungana Nge Iesus

(Mat 26:57-68; Luk 22:54‑55, 63-71; Ioa18:13‑14, 19-24)

53 Te mene heke Iesus langatunginga ana hana mur aria nonpalau nena pele. Pe tunginga anahana mur pe hana nenge te hetottorohotongapehanapapalaungahel pule,iri lochloch te eukirau nga pele neu.54 Pe Petrus nanas kome pe la ke i teunga pele nem ana aeteme matana. Olpe kila sio luluch nge palpal hussumur ke alelel oan. 55 Pe tungingaana hana mur aria papalauna mur,pe pekngaria mur hel pule nenge irimuka ia haliunga palaungana nem,te ontei rara mele hel ke te hele hoteIesus na poinga poreke ngana huunamur, ke te hune i. Te ontei rara pe tehottaua mele e ero. 56 Hana halangte nana hot pe reria helenga ma kepengpeng ero, iange te channangamana.

57Hana hel temes haka pe te chan-nanga ke te teke: 58 “Mo longe Iesusnge hele ke pomai, ‘Iau lape e toto sueNeHalang na pele palaungana nengehana te umeia pe etue mol nga hoenalape e hemes heke mule e nge po-manga hana te ume ia nga peria ero.’ ”59 Hana nemur reia helenga ma kepengpeng ero pule.

60 Tunginga ana hana mur ariapalau, mes haka nga iri lochloch

ngana mataria pe ontei sapele Iesus,“O longe hana nemur nge te heleporeke iong eroma, nenge o tuacholiairi ero mam?” 61 Iesus reng mana peheleia helenga e ero.

Non soke nem ontei mule i, “IongKristus ma? NeHalang nenge i soketoto, tuna ma iong mam?”

62 Iesus tuacholia, “Oe iau i loi. Peimo lochloch ngana lape a esia NonTuna nge are nga Non Soke NeHalangnenge kikina toto ilina hele nga pentamalmal. Pe lape a naue iau nge e sioat luluch nga ulu nga tapa.”

63Tunginga ana hanamur aria sokeneu letena inin pe ta chachia isiponanena hengeron pe hele, “Ta onteiamele hel ke te nana mule nga Iesusnena poinga mur ero ol, 64 iange alonge na helenga poreke toto ngananem lo! Tal heke tote i ke teke ipupure NeHalang. Lape ta tuacholialange i ke pomere nga nena helengaporeke ngana nei?”

Iri lochloch te talue helenga ke teteke te hune i.

65 Hana hel nge iri te lohaka pe teulut lolele i. Pe te kale ele matana petepal sapele i. Te songlele ia i pe tehele lange i ke te teke, “O hele hotemele nenge palia iong.” Palpal hussumur te mene i pe te tapala ule i.

Petrus Hele Ke Teke Eteia Iesus Ero(Mat 26:69-75; Luk 22:56-62; Ioa 18:15-

18, 25-27)66 Pe Petrus pau kou tutu nga

non soke neu nena pele matana anaaeteme kura. Ol pe hei e nge umumenge non soke neu i at 67pe esia Petrusnge alelel oan. Nach nei hite i pe hele,“Iong pule o koko luluch nge Iesusnenge Nasaret ae?”

68 Pe Petrus hele, “Iau e eteia nonnem ero i! E eteia utar nenge oheleleia nem ero iam.” Ana non uahot kela nga kue matana pe pareotang sapele.

69Hei nem esmule i nge hot pe helelamule nge iri nenge temes rochroi keteke, “Iesus nena hana mur, elle iam

14:50: Psa 31:11 14:58: Ioa 2:19-21 14:64: Lev 24:16; Ioa 19:7

Mak 14:70 88 Mak 15:19nem!” 70Pe Petrus hele, “Itei, iau? Iauelle nge iri ero i!”

Mala ero pe iri nenge temes rochroite hele lange Petrus, “Manmanna totoke iong pule o koko nge Iesus, iangeiong lem nge Kalelea.”

71 Petrus echach ala ke teke, “Ehele ke manmanna lange imo penenge teke e pallaka, NeHalang tu-achol mule at nge iau! E eteia nonnenge a heleleia nem ero!”

72 Petrus hele ke het pe pareotang he nai ngana sapele. Pe Petrusletena metene mule Iesus nena he-lenga nenge hele tala ia lange i,“Pareo tang ke henai ero kura pe ohele he mol ke o teke o eteia iau ero.”Ana non maluluna sio pe tang sapele.

15Pilatus Onteia Iesus(Mat 27:1‑2, 11-14; Luk 23:1-5; Ioa

18:28-38)1 Nga uach uruna tunginga ana

hana mur aria papalauna mur pehana soksoke ngana nenge Israel pehana nenge te hetottoro hotonga peiri lochloch nga haliunga palaungananem te eukirau pe te hele hel ia utarnenge lape te poia lange Iesus. Olpe te kale Iesus ke het pe te mene ike lange Pilatus. 2 Pe Pilatus onteiaIesus, “O teke Israel mur aria naun-gaala ana non ma iong mam?”

Iesus tuacholia, “Oe, pomanga ohele ngam.”

3 Tunginga ana hana mur aria pa-palauna mur tetue helenga langeIesus nga ure halang. 4 Pomalam nePilatus ontei mule i, “O longo langahelenga lochloch ngana nenge tetuelange iong neu. Pomere nge o tua-cholia ero?” Pe Iesus tuacholia erototo. 5 Pe ne Pilatus rura iange Iesustuacholia helenga e ero.

Ne Pilatus Longala Ke Te Hune Iesus(Mat 27:15-26; Luk 23:13-25; Ioa 18:39–

19:16)6 Nga ngaunga matana lochloch

ngana nga Ingatoto ne Pilatus mene

hotemele elle nga tuele au ngana ngahana lemeria ngaria. 7Nga etue nemnone nge ene Parapas tu nga tueleau ngana luluch nge pekngana muriange tepal hel luluch nge Rom murpe te hune none. 8 Hulua te eukiraupe te lohaka ke te onteia ne Pilatus kemene hote none nga tuele au nganake pomanga popoia nge nike. 9 Pene Pilatus onteia iri, “Lememo ke emene hote itei? Lape e mene hoteIsrael mur aria naungaala ana nonnei?” 10Ne Pilatus ontei iange i eteiange tunginga ana hana mur aria pa-palauna mur saria keke Iesus ke temene Iesus at nge i.

11 Pe tunginga ana hana mur ariapapalauna nemur, te tunge helengalange hulua mur ke te teke Parapaslohot nga tuele au ngana. 12 Pilatusontei mule hulua nem, “Pe non nengea hetue ke Israel mur aria naungaalaana non nei, lape e poia ke pomere?”

13 Pe Iri lochloch te hele aka ke teteke, “A hune i nga manga toto!”

14 Pe ne Pilatus onteia iri, “Ia i maipoia poinga poreke ngana nge merenenge a teke ta hune i?”

Pe te hele haka ke palaungana toto,“A hune i nga manga toto!”

15 Pilatus he maluche hulua nemurke poia Parapas ke lohot nga tuele aungana. Pe tunge Iesus lange palingahel ana hana mur ke te pal ule i pe tehune i nga manga toto.

Palinga Ana Hana Mur Te HelePoreke Iesus

(Mat 27:27-31; Ioa 19:2, 3)16 Te mene teua Iesus langa non

soke e nga gavaman na pele pe teiua pekngaria mur ke te eukirau.17 Te songlele ule Iesus pe te heroniahengeron popopo ngana ke pomangai naungaala ana non. Pe te mania rurnge matantana pe te here nga Iesuspalpalna. 18 Pe te songlele ia i pe tehele. “Iong Israel mur aria naungaalaana non nenge soke lape tu ke sasetoto ol.” 19 Tepal chongia palpalnanga ae pe te ulut haka nge i pe te

15:1: Luk 22:66 15:5: Isa 53:7; Mak 14:61 15:11: Ume 3:13-14

Mak 15:20 89 Mak 15:40tualou palaria nge i pe te songlele kete heto heke i. 20 Te esalang ule i kehet pe tepoi hote hengeron popopongana nem nge i pe te heron teumulenena hengeron la mule nge i. Pe teape hote i lange hot ke te hune i ngamanga toto.

Palinga Ana Hana Mur Nenge RomTe Heon Heke Iesus Nga Manga Toto

(Mat 27:32-44; Luk 23:26-43; Ioa 19:17-27)

21 Tela nga kue pe te saolia nonenge ene Simon nge mule nga ume kelamulmule nge Ierusalem. Pe palingaana hana mur te echia i ke takis ha-laua Iesus nga ana manga toto. (Si-mon nena nge Sirini pe tutuna murlaka Aleksantria pe Rupas) 22TemeneIesus kela nga kileng nenge te hetueene ke Kolkota. Helenga nem luna,“Kittol ana Kileng.” 23Pe temene uainpe tepoi luluche nga ute ke hemeteana inin nga singina pe Iesus lemeneero ia. 24 Te heon heke Iesus ngamanga toto ke het pe te mene nenahengeron mur pe te poia esalangingae ke tenau nge itei nenge lape menenena hengeron mur.

25 Chaia matana nakuna nengelala ke eurunga, pe te heon hekeIesus. 26 Pe tehas heke helengatoto ke henonoua hulua nga Iesusnena poinga una nenge te hune i ia.Tehas ia ke pomai; “IUTA MUR ARIANAUNGA ALA ANA NON.” 27 Te heonheke hana nai pule luluch nge Iesus.Elle nga ilina hele nenga pen tamal-mal pe elle nga ilina hele nenga penhoihoi. 28Ure nemur te lohot ke petetote NeHalang nena helenga nengehele ke teke, “Iesus mete ke pomangai non poreke ngana e.”

29 Hehei pe hana tei toto ngamatana pe te rure palpalria pe terochroch. Pe te hele poreke i, “Tommalaka! O teke iong pam nge o totosue NeHalang na pele pe o hemeshekemule nga etuemol ngana? 30 Iok,

heueunei, o halaumule iong sipomkeosio at nga manga toto nem.”

31 Pe tunginga ana hana mur ariapapalauna mur pe nenge te hetottorehotonga, te hele poreke Iesus pulepe te hele tele hel nge iri, “Pomerenenge halaua mele hel pe halau muleisipona ero? 32 Iok, tanau nga Mesaiape Israel mur aria naungaala ana nonnem. Nenge teke isipona sio ngamanga toto nem heueu, lape leteramanmanna nge i.” Pe hana nai nge teheon luluch nge Iesus, iri pule te heleporeke Iesus.

Iesus Mete Ngana(Mat 27:45-56; Luk 23:44-49; Ioa 19:28-

30)33 Chaia matana heurunga peng-

peng pe kileng au lochloch ke la hetnga sinanga matana mol ngana ngaulei. 34Ol pe Iesus alngana hot ke soketoto nga isipona na helenga, “Eloi,Eloi, lama sabachtani?” Helenga neiluna pomai koi, “Temek Ou! NeHa-lang, pomere nge oua hatalia iau?”

35Hana hel temes pe te longe Iesusnge hele pe te hele, “A reng pe talongo. Ngana kou iuiua Elaisa!” 36 Enge iri song kela mene lumlum pekale hite nga kula mokona. Panunteua nga uain poreke ngana pe teketul heke ke langa Iesus hanna. Pehele, “Tames mukam pe ta nauala.Lape Elaisa at pe mene sue i ngamanga toto ma ero?”

37 Pe Iesus alngana ke palaunganatoto pe mete sapele.

38 Pe huunga palaungana nengeheon teu nga NeHalang na pelepalaungana chach nga lut ke la hetnge sio ke sachana nai. 39 Pe palingahel ana hana mur aria soke mesrochroi nge Iesus pe longe Iesusnena tanginga pe esia mete nganape hele, “Manmanna toto, non nem iNeHalang tuna toto.”

40 Hehei hel temes nga tau pol petenau lala nge i. Elle nge iri, eneMariaMaktala pe e ene Salome pe Maria

15:21: Rom 16:13 15:24: Psa 22:18 15:28: Isa 53:12 15:29: Psa 22:7; 109:25; Mak 14:5815:34: Psa 22:1 15:36: Psa 69:21 15:40: Luk 8:2-3

Mak 15:41 90 Mak 16:13e pule nenge tutuna mur laka Ieimskol ene nenge kino pe Iosep. 41 Ngaetue nenge Iesus tu ngeKalelea, heheinemur te nanasia i pe te halaua i. Pehehei halang pule nenge te koko ngeIesus ke tela nge Ierusalem. Iri temespe tenau lala nge i.

Tealo Hite Iesus(Mat 27:57-61; Luk 23:50-56; Ioa 19:38-

42)42-43Nga ulei Iosep nenge Arimatea

lohot. Iosep i non soke e nge Israelpe i non urana ngana nga hehei pehana tenau ngaria. I pule kuleleleetue nenge hehei pe hana tenau hakalange NeHalang ke aria soke ia. Iok,Sapat ana etue lohot ke pomange rou,pe heueu i etue nenge te tatalo eleure mur lochloch nike. Pomalamatong Iosep matau ero toto pe langane Pilatus matana pe onteia i ngaIesus koluna. 44 Ne Pilatus longenge Iesus mete lo pe rura. Pe iuapalinga hel ana hana mur aria sokeat pe onteia i, “Iesus mete ke malalo?” 45 Pilatus longe non nem nahelenga pe hele lange Iosep, “O meneIesus koluna.” 46 Pomalam Iosep oliaruchinga hit hussu ngana pe menesue Iesus koluna ke sio at pe ruchhite pe te teuia langa polo letena.Polo neu pomanga rika nenge hana teselia. Te hemara sue Iesus koluna kehet pe Iosep hesasa hulia um kela matotele polo hanna. 47 Maria MaktalapeMaria nenge tuna Iosep tenau alalape tenau urume kileng unne nengetetal teua Iesus koluna ia.

16Iesus Maul Haka Mule Nga Metenga(Mat 28:1-8; Luk 24:1-12; Ioa 20:1-10)

1 Etue nenge heo ngana het lo peMaria Maktala pe Maria nenge tunaIeims pe Salome te olia uremurnengeinangana ehech. Te teke tela ke teunhite nga Iesus koluna. 2 Nga Sandenga uach uruna tela nga kileng nengetealo hit Iesus ia. 3 Tei pe te onteihelel nge iri ke te teke, “Itei nenge

lape halaua ita ke ta hesasa hulia umpalaungana nem nga polo hanna?”4Ol pe tenau haka pe um nemma ngapolo ilina ke ulolo. 5 Tela ke tei teunga polo letena pe te esia non lomelengana e nge nena hengeron hussu peare nga iliria hele nga pen tamalmal.Pe te matau toto.

6 Pe non nem hele lange iri, “Amatau ero! E eteia nge ai at ke anaurere Iesus nenge Nasaret nenge teheon heke nga manga toto. I ero ngalamai! I kou lohaka mule lo. Anau la,munna nenge ma ia kou! 7 Ala ke ahele toto nge Petrus pe Iesus na hanamur ke pomai, ‘Ngana kou i mukalange Kalelea lo. Lape a naue i ngakileng nem ke pomanga hele ngana ialange imo lo.’ ”

8 Saria loiloi pe te lohot nga polohanna pe te song sapele. Pe te helelange mele ero iange te matau toto.

Maria Maktala Nau Tele Iesus(Mat 28:9‑10; Ioa 20:11-18)

9 Iesus maul haka mule nga uachuruna nga Sande pe lohot tala ngeMaria Maktala. Nge nike, Iesus poihote uneinei iri rahtele nai nge heinem. 10Ana hei la pe hele lange pekn-gana mur, iri nenge leteria milang iaIesus pe te tangtang ia i. 11 Te longeMaria nge hele, “Iesus kou maul hakamule pe e neue i lo!” Te longe helenganem pe leteria manmanna nge anahei ero.

Iesus Lohot Nge Nena Hana Mur Nai(Luk 24:13-35)

12 Nga hoena Iesus nena hana nai,tei ke te lala nga kileng e. Pe Iesuslohot taua iri pe nakuna nenge i erool. 13 Teat mule pe tenene ure nengelohot nge iri nga kue lange pekngariamur. Pe pekngaria mur leteria man-manna nge iri nai ero.

Iesus Lohot Nge Na HanaMur Nge IriAnaloch Pe Elle

(Mat 28:16-20; Luk 24:36-49; Ioa 20:19-23; Ume 1:6-8)

16:7: Mat 26:32; Mak 14:28 16:14: 1Ko 15:5

Mak 16:14 91 Mak 16:2014 Nga hoena Iesus nena hana mur

nge iri analoch pe elle teare kirau kete ngaungau pe Iesus lohot taua iri.Pe hele inin taua iri iange ramariakerkereng pe leteria manmanna eronge hehei pe hana nenge te teke teesia Iesus nge maul haka mule lo.15 Iesus hele lange iri, “Ala nga kilengpe kileng nga ich pe a haliu hotehelenga urana toto ngana nei langehulua lochloch. 16Non e nenge letenamanmanna pe mene henuninga, lapemaulul ke koko. Pe none nengeletena manmanna ero lape NeHalangtunge ana melmelenga. 17 NeHalanglape tunge kerkerenga lange iri nengeleteria manmanna ke tepoi ke pomai;Lape te helope hote uneinei mur ngaIesus ene pe te hele nga helenga helnge altoto pule. 18 Pe te mene hekehilimo mur nga peria; pe te in hekeech poreke ngana nenge he metmetehana pe te mete ero. Tetal heke periange haleles kina mur pe haleles pesingiria urana mule.”

Iesus Langa Tapa(Luk 24:50-53; Ume 1:9-11)

19 Iesus hele lange iri ke het pelohaka la sapele nga lut nga tapa peare nga temene ilina hele nga pentamalmal. 20 Ol pe Iesus nena hanamur tei hot pe te talun sapele ke tehaliu hote NeHalang nena helenganga kileng mur lochloch. Pe Iesusume luluch pe hekerkereng ia iri kete hele pe urelu te lohot manmanake hehei pe hana te esia pe leteriamanmanna nga helenga nem.

16:15: Ume 1:8 16:16: Ume 2:38 16:17: Ume 2:4; 8:7 16:18: Luk 10:19; Ume 28:3-616:19: Ume 1:9-11; 2:33-34 16:20: Ume 14:3; Hip 2:3-4

Lukas 1:1-3 92 Lukas 1:20

Helenga Urana TotoNgana Nenge

Lukas1-3 Oe Teopilos mur; Iri nenge te

esia Iesus pe te haliu hote na he-lenga iri te hetoro sue ure lochlochngana nemur at nge ita. Pomalamhana halang muteria toto ke tehasnanasia. Pe pule iau sipok e etei teula toto nga ure nemur nenge lohotnga tunangara. Ke ngana koi nengee teke urana toto nge iau sipok ehasurume ke nek toto lange imo. (Urenemur ehas sue iri nenge Iesus poianga talun ngana toto ke la het ngamete ngana pemaul hakamule ngananga polo.) 4 Pomalam lape a eteiaure manmanna toto ngana nga urelochloch nenge te hetoro imo ia keulolo.

Helenga Tal Nga Ioanes Tana HohoNgana Ia

5Nga etue nenge Herot i naungaalaana non nga kileng nenge Iutea, noneiri nai nehei te tutu. Pe non nem enelaka Sakarias. Pe i tu teu nga matanenge te umume nga NeHalang nenapele. Ana mata ene laka Apisa. Penehei ene Elisapet. Pe Elisapet tuteunga mata nenge Aron.

6 Pe iri nai tetu toto nga NeHalangmatana pe te nanas pengpeng ia Ne-Halang nena hotonga mur. 7 Pe irituturia mur ero iange Elisapet hohoerochro pe iri nai te tuauna lo.

8 Iok, nga etuene e Sakarias alonamur aria etue lohot. Aria etue nengete umume nga NeHalang nena peleletena. 9 Pe iri te nanasia poinganenge te saua oio paena pe anamaelepa lohot ke henonou hote nonenenge lape teu langa Non Soke tungana nenge heo ngana toto. Pe ngaetue nem te henonou hote Sakariaske teu la. 10 Ana non teu la pe rauhekheke ure nenge inangana ehech

nga ana hatanga. Pe hulua lochlochte hetalaulau mana nge hot.

11 Ol pe NeHalang nena angkelolohot nge i pe mes pengpeng ngahatanga nem ilina ele nenga pentamalmal. 12 Pe Sakarias esia pe rurape matau toto. 13 Pe angkelo neuhele lange i, “Sakarias o matau ero!NeHalang longe o hetalaulau ngamlo. Pomalam lem hei Elisapet lapehoe tum tamane ngana e. Pe o hetuetum nem ke ene Ioanes. 14 Pe lapeo iech toto pe hulua lochloch ngananemur lape te iech toto pule nga etuenenge lem hei hoe tum tamane ngananem. 15 Te iech nge i iange i lapelohot ke NeHalang nena non ia. Pe iheo ngana toto nge inia uain pe echkerkereng ngana mur. Iange nga etuenenge tana hoe i, Opepengpeng lapehemuta sapele i. 16 Pe i lape menemule hulua halang nge Israel ke telamule nge aria Soke NeHalang. 17 Pepule lape i muka ia Non Soke pin-gana. Pe na kerkerenga palaunganatoto ke mange hetatalonga Elaisa. Pehemakuke tetemeria mur leteria ketuturiamur te kilamule kemuria elle.Pe pule poia iri nenge te longo ololeke ramaria la mule nga poinga nengepengpeng toto pe nga etue nengeNonSoke at te nanas mene i ol.”

18 Sakarias onteia angkelo neu.“Lape e eteia kemere nge lape ure neilohot ke manmanna? Iau e tuauna loi! Pe lek hei pule ke pomalam.”

19Pe angkeloneuhele, “IauKapriel.Pe etu toto nga NeHalang matana pei sipona kulosia iau ke teke e at kee hele ia helenga urana toto ngananei lange iong. 20 Pe iong letem man-manna nga helenga nei ero nge lapelohot kemanmanna toto nga ana etuepengpeng. Pomalam lape NeHalangpoi ele halim ke o hele ero. Lape oreng mana ke la het nga etue nengelek helenga manmanna ngana nei lo-hot. Iange iong letemmanmanna ngahelenga nei ero.”

1:1-3: Ume 1:1 1:9: Exo 30:7 1:15: Num 6:2-3 1:17: Mal 3:1; 4:5-6; Mat 17:11-13 1:19:Dan 8:16; 9:21

Lukas 1:21 93 Lukas 1:4821 Nga etue nenge angkelo neu lo-

hot nge Sakaraia hulua te kulele i peleteria tuanin ke halang iange tu kemala toto nga NeHalang nena peleletena. 22 Iok laol, Sakarias i hot atpe teke hele pe te longe na helengaero ol. Pe poi urume na helenga murnga penna. Pe hulua te eteia ke utelohot nge i nga NeHalang nena pelepalaungana letena.

23 La Sakarias ana etue nengeumume nga NeHalang na pele hetpe la mule nga nena pele. 24 Pe ngahoena nehei Elisapet sana pe tuteumana nga pele letena ke teio iri lime.25 Pe Elisapet hele, “Nga etue nemurol e iech toto nge NeHalang halauaiau ke sak! Pe e meia iau nga huluamataria ero ol!”

Angkelo Kapriel Lohot Nge IesusTana

26 Elisapet mes ke ana teio irirahtele elle (6) pe NeHalang kulosiaangkelo Kapriel ke langa kileng e ngeKalelea nge eneNasaret. 27Pe angkeloneu laia helenga nge hei malolongngana e nge te hele hite ke te tekelei nge none nge ene Iosep. Iosepi ne Teuit alona. Pe he neu eneMaria. 28Hekulkulonga lake lohot ngei pe hele, “Atong otu ke nek pe NonPalaungana tu luluchnge iongpepetetote iong.”

29Maria longe angkelo nem pe ruratoto pe letena tuanin rara nga nahelenga luna. 30 Pe angkelo neu helelange i, “HeMaria omatau ero. NeHa-lang iech toto nge iong pe teke petetote iong. 31 Ke lape sam pe ohoetum tamane ngana e pe o hetue i keene Iesus. 32 Pe i nge lape lohot keNeHalang nena non kerkereng nganaia. Pe pingana song pe te hetue i keNeHalang Nge I Soke Nga Lut TotoTuna. 33 NeHalang lape poia i ke iIsrael mur aria naungaala ana non kepomange nette Teuit. Pe i lape naueleiri nga etue lochloch sapele.”

34PeMaria hele lange angkelo, “Iauetu luluch nge none ero kura i. Pe urenei lape lohot ke pomere?”

35 Pe angkelo neu tuacholia,“Opepengpeng lape sio at nge iongpe NeHalang Nge I Soke Nga Lut Totonena hekerkerenga lape tu hite iong.Pomalam lape te hetue tum nem kei NeHalang Tuna nge pengpeng toto.36Onau lange alom Elisapet. Te teke ihoho erochro pe nga etue nei tuaunalo pemesmule ke nena teio iri rahteleelle. 37 Ure lochloch ngana nengeanali toto nge hana te poia NeHalangnakuna nge poia.”

38 Ol pe Maria hele, “Iau i loi. IauNon Soke na hekuleileinga. E nanasmene NeHalang lemene ngana nengeo heleia lo.” Pe angkelo neu hile i pela sapele.

Maria Lake Nau Toto Elisapet39 Mala ero mana pe Maria lohaka

ke langa kileng e nga lut nge Iutea.40 La pe i teu nga Sakarias na pelepe hele “Uach toto.” lange Elisapet.41 Pe Elisapet longe Maria na helengape amneia tuna nge sechsech ngaletena pe Opengpeng hemute i 42 pehele haka sapele, “NeHalang pete toteiong nge hehei lochloch pe pete totetum nenge lape o hoe nem. 43Pomeretoto nge ak Non Soke tana at ke nautote iau? 44 Iange e longe iong nge ohele uach at nge iau pe tuk iech totope sechsech nga letek. 45 Non Sokepete iong lo iange letem manmannaia na helenga nge lape lohot ke man-manna toto.”

Maria Ana Utunga46Maria hele,

“Nga letek lochloch e heto heke NonSoke.

47 Iau e iech toto nge NeHalangnge mene mule iau!

48 Iange iau heie mana nga ichpe i letena metene iau.

Hulua nenge tetu nga etue neipe nga etue lochloch nga hoena

1:27: Mat 1:16, 18 1:31: Isa 7:14; Mat 1:21-23 1:32: 2Sa 7:12, 13, 16; Isa 9:7 1:37: Gen18:14 1:46: 1Sa 2:1-10

Lukas 1:49 94 Lukas 1:72lape te hetue iau ke hei nge NeHalang

heiech ia.49 Iange NeHalang na kerkerenga

halangpoia ure papalau ngana ke lohot nge

iau.Ia I na poinga pengpeng toto.

50 NeHalang letena poreke ia irilochloch nenge te mataua I.

Iri nenge te tu nga etue nei penga hoena pule

51Hana nenge tetal heke iri nga lete-ria toto

NeHalang tul hote penna pe nakerkerenga sisparai sue iri.

52Naungaala nemur nenge tetal hekeiri ke kokoes

NeHalang tal sio tote iri.Pe iri nenge teau sio tote iri nga Ne-

Halang matana,NeHalang tal haka tote iri langa

lut.53 NeHalang tunge ure urana ngana

murlange iri nenge reria ute hel ero.

Pe iri nenge reria ure halangNeHalang kulosia iri pe te pat-

pata mana ke tela ol.54-55NeHalang halaua Israel mur

pe letena ia Apraham pe na tetemur

nga etue lochloch.Iange letena metene helenga utona

nemnenge heleia lange rera tete mur

nge nike.”56 Iok laol, Maria tu luluch nge Elis-

apet ke teiomol het pe la mule nga nakileng.

Elisapet Hoe Ioanes57 Elisapet ana etue nenge hoho ia

lohot pe hoe tuna tamane ngana e.58 Elisapet na kileng ngana mur pealona mur te longe nge Non Soke poike urana toto lange i pe iri lochloch teiech luluch nge i.

59 Pe kol nem ana etue iri rahtelemol (8) pe te riria i pe te teke te hetue

i ke ene Sakarias. 60 Pe tana hele eleiri, “Ero! Ene laka Ioanes.”

61 Pe alona mur te hele, “Iong alommur eria pomam ero!”

62 Ke het pe tepoi urume reriaonteinga nga peria lange Sakariaspe te onteia i, “Kol nei lape enepomere?” 63 Pe Sakarias ontei raraalalaha sachana ke has haka ia. Pela has sue ke ene Ioanes. Ol pe irilochloch te esia pe te rura. 64 Pe ngaetue neu pengpeng Sakarias hannaolha ke hele mule pe heto heke Ne-Halang. 65 Pe na kileng ngana mur terura toto pe singiria matau nga urenenge lohot. Pe te hesongia helenga keronge kileng mur nga lut nge Iutea.66 Iri lochloch ngana nenge te longeleteria tuanin raraia pe te ontei, “Kolnem mam lape lohot ke i utar?” Pe teeteia nge Non Soke na kerkerenga tuhit mene i.

Sakarias Hetatalo Ngana67 Opepengpeng hemuta heke

Ioanes temene Sakarias pe haliu hotsapele NeHalang na helenga:68 “Ta heto haka tote NeHalang

Israel mur aria Non Soke!Iange i sio at ke halaua nena hanamur

pe mene mule iri nga reriapoinga poreke ngana mur.69 Pe tung sue hemasinga e nge na

kerkerenga halangke hemas mule ita lochloch.

Pe i nenge hemasmas nem at ngamata nenge Teuit

(NeHalang nena hekuleileinga).70 Hetatalonga mur nge nike te hele

hotena helenga kerkereng ngana

mur.71Ke te teke NeHalang mene mule ita

nga rera ngarang mur periape nge iri nenge muteria taua ita ero.72 Pe NeHalang hele ke teke

lape letena ia rera tete murpe letena metene helenga tomunga

helnenge pengpeng toto.

1:50: Psa 103:13, 17 1:51: 2Sa 22:28 1:52: Job 12:19; 5:11; Psa 147:6 1:53: Psa 34:101:54-55: Gen 17:7; Psa 98:3; Mic 7:20 1:59: Gen 17:12; Lev 12:3; Luk 2:21 1:68: Psa 72:181:69: Psa 18:2 1:71: Psa 106:10 1:72: Gen 17:7; Psa 105:8-9 1:73: Gen 22:16-17

Lukas 1:73 95 Lukas 2:1573 Nena helenga utona nenge heleia

lange Apraham ma ke mai:74NeHalang lape mene mule ita

nga rera ngarang mur periake ta ume mana nge i pe ta mataua

rera ngarang mur ero ol.75Pomalam laka poinga poreke ngana

e tu nge ita erope ta pengpeng toto nga NeHa-

lang matananga etue lochlochnenge tatu nga ich.”

76Sakarias hele lange tuna, “Iau tukiong pe lape te hetue iong NeHalangnenge I Soke nga Lut Toto nena hetat-alonga. Iong lape iong muka nge NonSoke ke o hepengia nena kue. 77 Pe ohele lange hana lochloch keNeHalanglape hemas mule iri ke pomai: lapesaua reria poinga poreke ngana murke te lasus toto. 78 NeHalang letenaporeke hali ia ita nga rera poingaporeke ngana mur pe tangtang ia tu-tuna mur ita ke poi ke manga chaiamatana nenge haka 79 pe tualeme sioat nga tapa pe tua hatalia ita nengeta tuteu nga metenga ana mulil. Pehenonoua ita nga kue nenge langatunga nge nek.”

80 Iok, Ioanes lumngana pupuo peopene pupuo ke soksoke pe kerk-ereng. Pe tu manmana nga ich sanalomona e ke la het nga etue nengei sipona hetei hote i langa huluamataria nge Israel.

2Maria Hoe Iesus(Mat 1:18-25)

1 Nga etue nemur non soke nengeRom ene Agastus tunge helenga kerk-erengana nga sisalanga nge hehei pehana ke lape hot nga kileng lochlochnenge Rom nauele iri. 2 Pe sisalanganem talun nga etue nenge Kiriniusnauele kileng Siria. 3 Pe hulualochloch tela mule nga reria kilengunamur ke tehas sue eria mur. 4Ol peIosep lohaka nge Nasaret nge Kaleleake la mule nga na kileng una nge

Petlehemnge Iutea. Iange kilengnemnon soke Teuit na kileng huna. PeTeuit i Iosep nette pengpeng. Po-malam Iosep la mule nga kileng neu.5 Iosep iri nai Maria tela iange tetalhelenga ke telei hel. Tela pe Mariasana lo. 6 Pe nga etue nenge tetunge Petlehem Maria hoho. 7 Hoetuna tamane ngana e pe ruchite i ngaruchinga hit sachanchana mur. Ru-chite pe hemara sue i nga pulumakaumur aria ngaunga ana manga. Iangepele nenge langmur temuta lochlochlo.

Sipsip Ana Naungaala Mur PeHekulkulonga Mur

8 Sipsip ana naungaala mur helte umume nga miliko neu pe tetuke kangkanga pol nga kileng nengePetlehem. 9 Ol pe Non Soke naangkelo e lohot nge iri pe kerkerengapalaungananengeNeHalang tualemesio lange iri. Te esia pe te matautoto. 10 Pe angkelo nem hele, “Amatau ero! Iau eat ia helenga uranatoto ngana nge imo, pe lape poiahulua lochloch ke te iech toto pule.11 Nga etue nei pengpeng nga Teuitna kileng huna te hoe non nengehemasmas. Pe i Kristus, ara Non Sokenenge NeHalang hele tala ia ke tekekulosia at. 12Poinga nenge hemallahahote ke helenga nei manmanna lapelohot ke pomai koi; ala pe a nauei nge te ruchite i nga ruchinga hitsachanchana mur pe te hemara sue inga pulumakaumur aria ngaunga anamanga.”

13 Angkelo nem hele ke het peueiueimana angkelomurhel pule ngeiri halang toto temes luluch nge i pete heto heke NeHalang ene ke pomai:14 “Ta heto heke NeHalang nge i NonSoke nga lut nga tapa. Pe tunga ngenek lape tu hite iri nenge NeHalangiech ia iri!”

15 La ol pe angkelo nemur te hile iripe te haka lamule nga lut nga tapa. Pesipsip ana naungaala nemur te hele

1:75: Tit 2:12-14 1:76: Isa 40:3 1:77: Jer 31:34 1:78: Isa 60:1-2 2:14: Luk 19:38

Lukas 2:16 96 Lukas 2:36-37tele hel nge iri, “Ita ol! Tala ngePetlehem ke tanau urume ure nengeNon Soke hele at nge ita lo!”

16 Iok laol, te song ke ueiuei manake tela pe te lohot nge Maria peIosep pe turia nge masio mana ngapulumakau mur aria ngaunga anamanga. 17 Te esia ke ulo pe te hesongsapele helenga nenge angkelo heleialange iri. 18 Pe iri lochloch nengete longe helenga nem te rura ia peleteria tuanin rara ia. 19 Pe Marialetena metene ke nek toto pe talhittote nga letena nge teu. 20 La sipsipana naungaala nemur tela mule pete heto heke tote NeHalang, nga urenenge te longe pe te esia lo. Iangeure nemur te lohot ke pengpeng totoke pete tote utar nenge angkelo nemhele tala ia ke ulolo.

Te Riria Iesus Singina21 Kol sune nei ana etue iri rahtele

mol pe te riria singina. Pe te hetue keene Iesus. Ene nenge Iesus, angkelonem tung tele nike nga tana sanaia iero kura.

Simion Esia Iesus22Nga etue nem Maria iri nai Iosep

te nanas tau pengpeng ia hotonganenge Moses. Ke Maria helemlemmule i nga hohonga. Ke het pe temene turia Iesus ke iri ul tela ngeIerusalem ke te tunge i langa NeHa-lang matana ke pomanga tehas ia nganena hotonga. 23 Pe hotonga nemhele ke teke, “Aina tatamanna nengetengene ana lape te tung tote iri langeNeHalang ke tutuna mur ia iri.” 24 Pepule te nanasia NeHalang na hotongake temakia reria tunginga nenge ngiechaulum nai.

25 Nga etue neu none nge eneSimion tu nge Ierusalem pule. Pe inon urana nge longo tau totote Ne-Halang pe kulele NeHalang nge mene

mule hana nenge Israel. Pe Opepeng-peng tu luluch nge i. 26 Pe Opepeng-penghele toto lange i lo ke teke, “Lapeo esia Kristus nenge Non Soke kulosiaat, ke het pe o mete ol.”

27 Iok laol, Opepengpeng poi hekeletena pe ana non ii ke la iteu ngaNeHalang na pele palaungana. Ngaetue nenge Maria iri ul Iosep te meneteua Iesus langa NeHalang na pelepalaungana nem 28 Simion lake loloheke Iesus pe heto heke NeHalang pehele;29 “Non Soke lem hekuleileinga ana

non koi iau.O longala ke e mete sio ke nek

mana ol.Iange lem helenga pete tote30 ke enau tote lem hemasinga ana

non nga matak pengpeng.31 Pe iong sipom otal hote i

ke hulua lochloch te esia ngamataria pule

32 ke pomanga lemenge palaunganange tualeme hatalia kue nge

hana lomona murke iong o mene mule iri.

Pe lape hulua te esia i pe te heto hekelem hana mur nge Israel.”

33 Iosep iri nai Maria te longe nonnem na helenga pe te rura totoia.34 Simion pete iri pe hele langeMaria,“Tum sune nem lape helosio ia huluahalang nge Israel pe pule lape hemaulheke mule hulua halang pule nge Is-rael. NeHalang henonou hote tumsune nem ke hemallaha hote NeHa-lang lemene ngana nga ich pe hulualape lemeria ero ia pe te hele porekei. 35 Pe i lape hemallaha hote hanaleteria tuanin ngana mur nenge tetalkome nga leteria toto. Pe ionglape o amneia melmelenga palaun-gana nga letem kolkol ngana mur pelem tanginga mur ke pomanga io ngemes teu nga singim.”

36-37Hei pakar e i hetatalonga pule.Ene laka Ana. Pe he neu temene enelaka Panuel. Pe i tu teu nga mata

2:19: Luk 2:51 2:21: Luk 1:31 2:22: Lev 12:1-8 2:23: Exo 13:2, 12 2:24: Lev 12:82:30: Isa 52:10; Luk 3:6; Tit 2:11 2:32: Isa 42:6; 49:6; 52:10 2:34: Isa 8:14; Mat 21:42; 1Pi 2:8

Lukas 2:38 97 Lukas 3:4nenge Asa. Hei neu lei mukam ke irinai ene tetu ke aria hesinga iri rahtelenai ol pe ene mete. La ke la hei pakarneu tu ke i toro kela tuauna toto keana hesinga iri ana non kina henelpe henel (84). Pe kokoes mana la keumumengaNeHalang na pele pe hetohekeke NeHalang. Heo nga ngaungape hetalaulau manmana. 38 Pe ngaetue neu saolia Iosep iri nai Mariange te laia Iesus nga NeHalang napele. Saolia iri pe heto hekeNeHalangsapele pe heleia kol sune neu lange irinenge te kulelemene etue nenge lapeNeHalang mene mule Israel mur.

Tela Mule Nge Nasaret39 Iosep pe Maria te nanas taua

Non Soke nena hotonga ke het petela mule sapele nga reria kileng ngeNasaret nge Kalelea. 40 Pe turiaIesus pupuo ke soke pe letenamatanangana urana toto pe NeHalang petetote i.

Iesus Langa Temene Nena PelePalaungana

41 Nga hesinga lochloch Iosep irinai Maria telala nge Ierusalem ngangaunga matana nenga Ingatoto.42 Iesus ana hesinga iri analoch penai pe iri ul ke tela ke pomangareria poinga nike. 43-44 Iok, etuepalaungana neu het pe Iosep iri naiMaria tela mulmule nga reria kilengpe iri nai te teke ma Iesus koi iri ul keteii. Teii ke sase toto lo, ol pe te rarasapele Iesus pe la te ontei rere i ngealoria mur pe pekngaria mur. 45 Pe tehottaua i ero toto. Ol pe tela te tangorara mule i nge Ierusalem. 46 Pe ngaetue mol ngana te hottaua i nge areluluch nge hetoronga ana hana murnga NeHalang na pele palaunganaletena. Pe i kila ke longo lala ngehana nemur pe onteiteia iri pule.47 Iri lochloch nenge te longe Kolsune nemna helengamur te rura totoiange hele ke manga none nge letenamatana toto. 48 Temene pe tana teesia i pe leteria lilil toto lange i. Pe

tana hele lange i, “Tuk, o poia imemke pomere? Iau pe temem letememtoto ia iong ke moat mo tango rereiong i!”

49 Pe Iesus tuacholia iri, “A tangorere iau ke? Iau etu manmana ngatemek nena pele pe imo a eteia erokai?” 50 Pe temene pe tana iri nai teeteia na helenga luna ero.

51 La Iesus lohaka luluch ngetemene pe tana ke tela mule ngeNasaret. Pe nge Nasaret Iesus longotau totote iri. Ure lochloch ngananemur Maria talhit tote nga letenange teu. 52 Iesus puo haka luluchesingina pe letena matana ngana ngelohot ke nek toto. Pe NeHalang pehulua lochloch leteria urana manange i.

3Ioanes Nenge Henunun Nena Hali-

unga(Mat 3:1-12; Mak 1:1-8; Ioa 1:19-28)

1-2 Nga etuene e NeHalang nahelenga lohot nge Sakarias tunaIoanes nga ich sana lomona e. Penga etue neu Pontius Pilatus nauelekileng nenge Iutea. Pe Herot nauelekileng nenge Kalelea pe tina Pilipusnauele kileng nenge Iturea pe kilengTrakonitis pule. Pe Lisanias nauelekileng nenge Apilene. Pe Teperius inon soke toto nge Rom nge nauele irilochloch. Pe Anas iri nai Kaiapas iritungina ana hanamur aria papalaunamur. Nga etue neu pengpengNeHalang nena helenga lohot ngeIoanes.

3 La ol, i ke langa ech nge Iortanpe haliu hote NeHalang na helengape hele, “A hile lemo poinga pulutngana mur pe e henune imo. Poma-lam lape NeHalang saua lemo poingaporeke ngana mur ke te lasus toto.”4Haliunga nei nanas taua hetatalongaIsaias na helenga nenge has sue ngana alalaha ke teke,

2:39: Mat 2:23 2:41: Exo 12:24-27; 23:14-17; Deu 16:1-8 2:51: Luk 2:19 2:52: 1Sa 2:26;Pro 3:4 3:3: Ume 13:24 3:4: Isa 40:3-5

Lukas 3:5 98 Lukas 3:22

“None kou haliuliu nga ich sanalomona. Haliu ke teke,

‘A hepengia Non Soke na kue ke kulelei.

A hepengia na kue ke pengpengtoto iange lape at pe i ia.

5Kileng talloko sio ngana mur lape tehemuta heke mule iri

pe sasana pe hengene mur lapetesel sue iri.

Pe kue chachau ngana nemur lape teumeia iri ke pengpeng mule.

Pe kue poreke ngana mur lapetelau hit mule iri pe te hepengmule.

6Hulua lochloch ngana nga ich lape teesia NeHalang penna

nge mene mule iri lochloch.’ ”7 Iok laol, hulua lochloch ngana tela

nge Ioanes ke henune iri. Pe heleinin taua iri, “Ilimo alete nemur! Ateke NeHalang eteia letemo tuaninngana ero ma? Imo a sere at ke amenmene henuninga pe imo a tekema ech nem poi ele NeHalang letenainin ngana nga lemo poinga porekengana mur. Ero toto la! A hul toteletemo! 8Pe a poia lemo poinga uranangana mur ke mo eteia ke ahul mulenga lemo poinga poreke ngana murlo. Imo nenge a teke Apraham natete mur imo a pengpeng ero kurala. NeHalang nakuna nge ume hoteApraham nena tete mur nga um murpe imo a teke Apraham na tete murimo. Ute pele ero! 9 Selempo koi terahite nga ae mur huria lo ke te telesue iri. Pe ae lochloch ngana nengenganangaria lohot ke urana ero lapete tele sue iri pe tesau heke nga oan.”

10 Pe hana nemur te onteia i, “Lapemopoi ke pomere ol?”

11 Pe Ioanes hele, “Itei nenge nenahengeron nai tunge elle lange melenenge na ero pe itei nenge anangaunga lo reke langemele nenge anangaunga ero pe mete ana.”

12 Hana hel nenge te lololoch um-tutuna teat nga henuninga pule pe te

onteia Ioanes, “Hetoronga imem lapemopoi ke pomere pule?”

13 Pe Ioanes hele, “Te talue umtu-tuna hia nenge lape a mene, a menepengpengia pe aele heke ero.”

14 Pe palinga hel ana hana mur teonteia i pule, “Pe imem? Lape mopoike pomere ol?”

Pe Ioanes hele lange iri, “A paliamele hel pe a loloch mene reria um-tutuna ero. Pe a pallaka iamele hel pea kememana nge iri ero. A iech mananga urumo nenge a mene.”

15 Te longe Ioanes na helenga murpe leteria haka pe nga ramaria teteke lape i Kristus nenge NeHalanghele tala ia nike ke lape kulosia at.16Pomalam ol pe Ioanes hele lange irilochloch, “Iau lape e henunmene imonga ech mana pe mele nge palaun-gana toto nge iau lape nananas. Peiau e urana ero pule nge e poi hoteapena ana ae ulina. Pe mele nemlape henune imo nga Opepengpengpe nga oan. 17 Pe i lape mene mulenena hana mur ke pomai; lape menekakop pe sochote mioka ulina mur penganngana mur takiraua iri ke muriaelle. Ke het pe sau heke ulina murnga oan sapel lala ngana nenge tuke koko.” 18 Pe nga poinga hel puleIoanes haliu ia NeHalang na helengaurana toto ngana lange hehei pe hanake te hile reria poinga pulut nganamur.

19 Non soke Herot nauele kilengnenge Kalelea pe lei mule ene tanaHerotias. Pe pule poia poinga helnge poreke toto. Pe Ioanes na he-lenga nei tua tau pengpeng ia Herot.20Pomalam Herot poia poinga poreketoto ngana nenge tal teua Ioanes ngatuele au ngana.

Ioanes Henune Iesus(Mat 3:13-17; Mak 1:9-11)

21 Iok, Ioanes henune hehei pehana lochloch ke het pe henune Iesusol. Iesus hetalaulau pe ulu alchachhatalia tapa. 22 Pe Opepengpeng sioat pe nakuna pomanga ngie chaulum.

3:7: Mat 12:34; 23:33 3:8: Ioa 8:33, 39 3:9: Mat 7:19 3:12: Luk 7:29 3:16: Ume 13:253:19: Mat 14:3-4; Mak 6:17-18 3:22: Ioa 1:32

Lukas 3:23 99 Lukas 4:7Pe helenga e sio at nga tapa, “Iongmana tuk toto nge e mete pe e iechtoto nge iong.”

Iesus Nena Tete Mur(Mat 1:1-17)

23 Iesus ana hesinga teke lala keiri ana non kina elle pe analoch (30)pe talun sapele ana ume. Pe huluate teke Iesus temene Iosep pe Ioseptemene Heli.

24 Pe Heli temene Matat. Pe Matattemene Liuai. Pe Liuai temene Melki.Pe Melki temene Ianai. Pe Ianaitemene Iosep.

25 La Iosep temene Matatias peMatatias temene Amos. Amostemene Nahum pe Nahum temeneEsli. Esli temene Nakai pe Nakaitemene Mat.

26 Mat temene Matatias pe Mata-tias temene Semein. Semein temeneIosech pe Iosech temene Iota.

27 Iota temene Ioanan pe Ioanantemene Resa. Resa temene Serupapelpe Serupapel temene Sealtil. Sealtiltemene Neri pe Neri temene Melki.

28Melki temeneAtti pe Atti temeneKosam. Kosam temene Elmatam peElmatam temene Er.

29Er temene Iosua pe Iosua temeneElieser. Elieser temene Iorimpe Iorimtemene Mattat. Mattat temene Liuaipe Liuai temene Simeon.

30 Simeon temene Iuta pe Iutatemene Iosep. Iosep temene Ionampe Ionam temene Eliakim.

31 Eliakim temene Melea pe Meleatemene Menna. Menna temene Mat-tata pe Mattata temene Natan. Natantemene Teuit pe Teuit temene Iesi.

32 Iesi temene Opet pe Opet temenePoas. Poas temene Salmon pe Salmontemene Nason.

33Nason temene Aminatap pe Am-inatap temene Atmin. Atmin temeneAni pe Ani temene Hesron. Hesrontemene Peres pe Peres temene Iuta.

34 La Iuta temene Iakop pe Iakoptemene Isak. Isak temene Aprahampe Apraham temene Tera. Teratemene Nahor pe Nahor temeneSeruk.

35Seruk temeneReupeReu temenePelek. Pelek temene Eper pe Epertemene Sela.

36 Sela temene Kainan pe Kainantemene Arpaksat. Arpaksat temeneSempe Sem temeneNoa. Noa temeneLamek pe Lamek temene Metusela.

37 Metusela temene Enok pe Enoktemene Iaret. Iaret temene MahalalelpeMahalalel temene Kenan. 38Kenantemene Enos pe Enos temene Set. Settemene Antam pe Antam temene Ne-Halang.

4Non Poreke Ngana Totoia Iesus(Mat 4:1-11; Mak 1:12‑13)

1 Ioanes henune Iesus nge Iortanke het pe Opepengpeng hemute i pemene i ke langa ich sana lomona. 2 Penga lamau Iesus tuke ana etue iri ananonkinanai (40) penonporekenganatotoi ke helosio ia i. Nga etue lochlochngana nemur Iesus ngaua ngaunga eero pe nga hoena mete ana toto ol.

3 Iok laol, Non Poreke ngana neuhele lange i, “Teke iong NeHalangtuna toto o tunge helenga kerkerengngana langa um nei ke hul ke amngaunga ia.”

4 Pe Iesus tuacholia, “NeHalangnena hotonga hele ke teke, ‘Hana pehehei te mene maulinga ke koko ngangaunga mana ero.’ ”

5 Pe Non Poreke ngana mene hekei langa kileng e nga hengene palaun-gana. Pe mala ero mana pe henonouai langa kileng lochloch ngana ngaich. 6 Pe hele lange i, “Lape e tungelem kerkerenga palaungana nenge onauele kileng lochloch ngana nemur.Pe ure lochloch ngana nga kileng ne-mur iong lem ia ol. O esia ure lochlochngana nemur te tung lochloche at ngeiau lo. Pe lape e tung pulut menelange mele pele mana nga iau lemekngak. 7 Nenge teke o heto heke iaulape e tunge ure lochloch ngana neike lem ol.”

3:23: Luk 4:22; Ioa 6:42 3:32: Rut 4:17-22 3:36: Gen 11:10-26 3:38: Gen 4:25-26 4:4:Deu 8:3 4:8: Deu 6:13-14

Lukas 4:8 100 Lukas 4:268 Pe Iesus tuacholia, “NeHalang

nena hotonga hele ke teke, ‘O hetoheke NeHalang am Soke pe oumemana nge i!’ ”

9 Ol pe non poreke ngana neumene Iesus lange Ierusalem pe het-akila heke i nga NeHalang na pelepalaungana ona nga lut toto pe helelange i, “Nenge teke iong NeHalangtuna toto, o tamu hot lamai ke o losiolanga ich. 10 Iange NeHalang nenahotonga hele ke teke,“ ‘NeHalang lape kulosia na angkelo

murke tenau ele iong.

11 Lape tera hit heke mene iong ngaperia

pe lape um riria apem ero toto.’ ”12Pe Iesus tuacholia, “NeHalang na

hotonga hele ke teke, ‘O totoi ia amNon Soke NeHalang ero. Pe oech iai ke nanasia lemem ngam mana erototo.’ ”

13 Non Poreke ngana neu totoi kehelosio ia Iesus nga poinga lochloch.Ke het pe ua ana iange nga hoena lapeat tau mule i.

Iesus Talune Ana Ume Nge Kalelea(Mat 4:12-17; Mak 1:14‑15)

14 La ol pe Iesus la mule nge Kale-lea pe Opepengpeng na hekerkerengatu luchluch nge i. Pe pingana songnga kileng lochloch ngana nga lamau.15 Iesus hetoro nga hetoronga anapele mur pe hulua lochloch ngana teheto heke i.

Iesus Na Kileng Nganangana MurLemeria Ero Ia I

(Mat 13:53-58; Mak 6:1-6)16 La Iesus la mule nge Nasaret nga

kileng nenge i soke ia. Pe nga Sapatana etue Iesus la mule nga hetorongaana pele ke pomanga popoia lo. Meshaka ke sisia NeHalang nena hotongamur 17 pe te tunge alalaha nengehetatalonga Isaias lange i. Iesusulele alalahaneu langahelenganengetehas ia ke pomai,

18 “Non Soke opene koi tu luluch ngeiau

iange i sipona hesilei hote iauke e haliu hotote nena helenga

urana toto ngana.Helenga urana toto ngana nei e haliu

hote lala ngehehei pe hana nenge eria haka

ero pe reria ure ero toto ngaich nei.

Pe kulosia iau ke e haliu hot ke pomai:Iri nenge tetu teu nga kileng au

ngana te lohotot.Pe iri nenge mataria hit te nachnau.19 Pe e haliu ke e teke, etue nem at lo

nenge lape Non Soke mene mulena hana mur lochloch.”

20 Iesus lulit mule hetatalonga Isa-ias nena alalaha tunge lange melenenge atia pe are sio. Pe hulualochloch ngana nenga hetoronga anapele letena neu mataria tuit menei. 21 Ol pe hele lange iri, “Helengachonna nenga NeHalang nena ho-tonga nei lohot ke manmanna heueunei, ngana laka e sisia ke a longe keulolo.”

22 Pe iri lochloch leteria urana totope te rura iange ana non hele ngana iahelenga nemur ma ke urana toto. Pete hele, “I mai Iosep tuna kai!?”

23 Pe Iesus hele lange iri, “Imo lapea hele at nge iau ke pomai, ‘Iong ohemaul mule iong. Iange iong nonnenge o nauelele haleles kina mur.Ure nemur nenge o poia nge Kaper-nam o poia nga lem kileng pengpeng.’

24 “E hele ke manmanna toto langeimo. Hetatalonga e nena kilengnganangana mur pengpeng lemeriaero ia i. 25Nge nike pakarkar una murhalang toto nge Israel nga etue nengeElaisa. Pe nga etue nem pitte molero ke hesinga iri mol pe hakekena.Pe uringa palaungana toto lohot ngaich lochloch. 26 A longo at nge iau.Manmanna toto ke NeHalang kulosiaElaisa ke lange pakarkar una mur ngeIsrael ero. Kulos mene i ke lange

4:10: Psa 91:11-12 4:12: Deu 6:16; 1Ko 10:9 4:13: Hip 2:18; 4:15 4:18: Isa 61:1-2 4:22:Luk 3:23; Ioa 6:42 4:24: Ioa 4:44 4:25: 1Ki 17:1, 7 4:26: 1Ki 17:8-16 4:27: 2Ki 5:1-14

Lukas 4:27 101 Lukas 5:2pakar e nge tutu nge Sarepat ngakileng nenge Saiton.

27 “Pe nge Israel nga etue nengeElisa, hulua halang temene halelesporeke toto ngana nenge ngaungauasingiria. Pe elle nge iri Elisa hemasmule i nga haleles nem ero toto. PeElisa hemas mene ne Naman nge nange Siria.”

28 Iok laol, hulua lochloch ngananenga hetoronga ana pele te longehelenga nei pe leteria inin toto. 29 Telohaka pe te onrung hote Iesus ngakileng neu pe temene i langa hen-gene. Pe te teke tesau hot tote i kelosio ke mete. 30 Pe ero, ana non iteumana nga hulua nemur tunangaria pela sapele.

Iesus Keres Taua Uneinei(Mak 1:21-28)

31 Ol pe Iesus i sio lange Kapernamnga kileng nge Kalelea. Pe nga Sapatana etue Iesus hetore hehei pe hana.32 Hehei pe hana te rura totoia Iesusna helenga iange meena pe tua toteleteria.

33 Nga hetoronga ana pele neuletena none nge uneinei tuteu ngei alngana hot ke palaungana toto.34 “Ah! Iesus nenge Nasaret o tekeoat ke o potaria imem? O teke oatke opoi poreke imem? E eteia iongke ulolo. Iong pengpeng toto ngeNeHalang kulosia iong ke oat.”

35 Pe Iesus keres taua uneinei neupe hele, “O reng ol pe oua hot nge nonnem!” Pe uneinei neu tamal sue nonneu langa ich pe ua hot sapele nge i penon neu singina urana mana.

36 Pe hehei pe hana te esia ure neipe te rura toto pe te hele el nge iri,“Helenga utar nemai? Helenga neikerkereng toto i nenge keresia un-einei mur pe te ua hot.” 37 Pe Iesuspingana song ke rongo heke kilenglochloch ngana nga kileng neu.

Iesus Hemasia Hulua Halang(Mat 8:14-17; Mak 1:29-34)

38 La Iesus i hot nga hetoronga anapele neu pe langa Simon na pele. PeSimon uene, haleles poia ke singinamilanglang toto pe te hele urume ilange Iesus. 39 Ol pe Iesus la ke mesnga ana hei na hete ilina pe heleke kerkereng toto langa haleles neu.Iesus hele pe haleles neu het sapelenge hei neu. Haleles het pe hei neuloaka pe tun sapele aria.

40 Sinanga matana puluch lo pe hu-lua halang te atia aria haleles murnge Iesus. Pe Iesus tal heke pennange iri pe iri lochloch aria haleles het.41 Pe uneinei mur te ua hot nge hanahalang pe te alngaria ke mai, “IongNeHalang tuna!” Pe Iesus hele kekerkereng toto lange uneinei nemur,pe poia iri ke te hele ero iange te eteiake Iesus i Kristus nem.

42 Uach sio lo pe Iesus i ke langakileng e nge mele tuaia ero. Pe huluate tango rere i pe te hottaua i pe tehele ele i ke lohaka hatalia iri ero.43 Pe ero. Iesus hele lange iri, “Iaulape ela nga kileng hel pule ke e haliuhote Temek nena helenga urana totongana lange hehei pe hana. E haliunga etue nenge hehei pe hana tenauhaka lange NeHalang aria Soke. PeNeHalang nauele iri lochloch nganake nek. Ela nga ume palaungana nemiange NeHalang kulos sue iau ke epoia.” 44 Ol pe Iesus la ke haliu ngahetoronga ana pele mur nge Iutea.

5Iesus Talun Ke Iua Nena Hana Mur(Mat 4:18-22; Mak 1:16-20)

1 Iok, nga etuene e Iesus mesmesnga ech hetaliliu ngana palaunganaililna nge Kenesaret. Ol pe hulua ha-lang te emurung hite i pe hel te tekete longo toto nga NeHalang na he-lenga. Pomalam te pururum teu ngapekngaria mur koaria ke tela rochroitoto. 2 Pe Iesus esia aka nai nge teele heke nga peipei. Pe hana nengete olole ruo nga sulang nemur ngaria

4:32: Mat 7:28-29 4:41: Mat 8:29; Mak 3:11-12 4:44: Mat 4:23 5:1: Mat 13:1-2; Mak 3:9-10

Lukas 5:3 102 Lukas 5:21kou te lomlomo hoat. 3 Ol pe Iesuslake kila teu nga Simon nena sulangpe hele lange i ke ele hote sulangneu ke mana hot la pol nge hot. KeIesus are teunga sulangneupehetorehulua nemur.

4 Iesus hetore hulua nemur ke hetpe hele lange Simon, “O hepu hotelem sulang ke lange ech leme nganape imo ul pekngam mur a hemes suehoat ke a hole ruo.”

5 Pe Simon tuacholia, “Non Soke,imem pum toto ia hoat nei hesiongana nga miliko lo i! Pe emem erototo. Pe lape e hesio mule hoat nei kepomanga o hele ngam.”

6 Iok laol, te hesue hoat nemur pete hole ruo nge halang toto nge poiahoat nemur ke te teke te uch ulu. 7 Pete iua pekngaria mur nga aka e puleke teat ke te halaua iri. Teat ke tehemuta heke sulang nai neu nga ruoke te puluch par.

8 Pe Simon Petrus esia ure nengelohot pe tualou sio nga Iesus matanape hele lange i, “Non Soke oua toto akiange iau lek poinga poreke!” 9Petruspoi ke pomau iange iri ul peknganamur te rura toto nga ruo lochlochngana nenge teole. 10Pe Petrus pekn-gana nai pule Ieims pe Ioanes Sepetitutuna mur te rura pule.

Ol pe Iesus hele lange Simon, “Omatau ero. Heueu pe laol lape omenmene hana ke pomanga ruo ngeo hole nga hoat.” 11 Iok, te ele hekesulang mur nga peipei pe te hile sueure lochloch pe te hile sue aria umemur nenge te holole hoat pe te nana-sia Iesus.

Iesus Hemas Mule None(Mat 8:1-4; Mak 1:40-45)

12 Iok, Iesus langa kileng e pe ngakileng neu none tu. Pe non nemtu poreke toto ia haleles poreke totongana nenge ngau hohoa singira. Penga etue nenge esia Iesus talsio totei pe hele ke teke, “Non Soke, nengeteke lemem toto o hemasia iau!”

13 Pe Iesus tal heke penna nge nonneu pe hele, “Oe lemek toto. Singimlemlem mule!” Pe haleles neu hetsapele nge non neu.

14 Pe Iesus hele ke kerkereng totolange i, “O hele pulut rara lange meleero toto. Ola ke o heteia singim langetunginga ana non. Pe o makia lemtunginga hel ke o nanasia hotonganenge NeHalang tunge lange Moses.Pomalam hulua lochlolch te eteia kesingim urana mule lo.”

15 Pe Iesus pingana song ke langatau toto pe hulua halang te atat ke telongo nge i pe te teke Iesus hemau-lia iri nga aria haleles mur. 16 Pekokoes Iesus ua kome ke hetalaulaunga kileng nenge nganangana ero.

Iesus Hemasia None Nge Apena Mete(Mat 9:1-8; Mak 2:1-12)

17 Nga etuene e Iesus hetottorope Paresio mur pe hotonga ana het-oronga mur teat nga kileng nemurnge Kalelea pe Iutea pe Ierusalem.Hana nemur teare lamau pule. PeNon Soke tunge na hekerkerengapalaungana lange Iesus ke hemasmule haleles mur. 18Hana hel te tak-isia none nge apena mete luluch ngana hete pe te teke te teuia langa peleletena ke tetal sue i nga Iesus matana.19Huluahalang ol pe te tango rara kuee nge temene teua non neu lange teu.Ol pe te takis heke i langa pele onateal hatalia pele pulpulna pe te heonsue pe te hesue i luluch nga nena heteke langa hulua tunangaria nga Iesusmatana pengpeng.

20 Iesus esia leteria manmannangana pe hele lange non neu, “Nein-gak, e saua lem poinga poreke nganamur ke te lasus toto lo.”

21 Pe hotonga ana hetoronga murpe Paresio mur te hele te hele hel ngeiri, “Itei pane mai? Mele nei heleporeke tote NeHalang i! Teke i utartoto pamai? NeHalang i toro manange saua rera poinga poreke nganamur ke te lasus!”

5:5: Ioa 21:3-8 5:11: Mat 19:27 5:14: Lev 14:1-32 5:20: Isa 43:25; Luk 7:48

Lukas 5:22 103 Lukas 6:222 Iesus eteia leteria tuanin ngana

mur pe hele lange iri, “Pomere nengeletemo tuanin rara ke pomam ia urenemur? 23 Semel ngana nge e heleke e teke, ‘E saua lem poinga porekenganamur ke te lasus toto lo.’ Pe analitoto nge e hele ke e teke ‘O loaka peoi.’ 24Heueu lape aes tote ngamatamonge Non Tuna na kerkerenga palaun-gana nga ich nge saua poinga porekengana mur.” Iok, hele lange nonnenge apena mete neu, “E hele langeiong, o lohaka pe o mene lem takope ola nga lem pele!” 25Ueiuei manape non neu lohaka nga iri lochlochmataria mene heke nena manga pelanga nena pele pe heto hekeke Ne-Halang. 26 Pe hulua lochloch ngananemur te rura toto pe te matau peharia kangkangamana nga ure nengelohot pe te heto heke NeHalang pe tehele, “Heueu mana nei ta naue urenemur nenge ta esia iri erochro ngenike.”

Iesus Iua Liuai(Mat 9:9-13; Mak 2:13-17)

27 Iok, Iesus hile kilengneupe i ke lape esia Liuai nge arare nga nena umeana pele nenge lololoch umtutunaia.Pe Iesus hele lange i, “O nanasiaiau.” 28Pe Liuai lohaka pe hile sue uremur lochloch ngana pe nanasia Iesus.

29 Ol pe Liuai poia Iesus anangaunga palaungana pe hana halangtoto nge iri nenge te lololochumtutuna pe hana hel pule tela ke tengau luluch nge Iesus. 30 Paresio muriri ul aria hotonga ana hetorongamurte ngunngunu pe te hele lange Iesusna hana mur. Pe te ontei, “Pomerepa nenge o ngau pe oin luluch ngehana nenge te lololoch umtutuna penge hana porekreke ngana nemurpamam?”

31 Pe Iesus tuacholia reria helenga,“Iri nenge singiria haleles mana telange non nenge umume nga halelesana pele pe iri nenge singiria halelesero tela ero nike. 32 Iau eat manange iri nenge muteria toto ke te hulia

reria poinga poreke ngana mur pe tenanas mule iau. Pe iri nenge te tekeiri siporia te pengpeng lo eat nge iriero.”

Onteinga Nga Heonga(Mat 9:14-17; Mak 2:18-22)

33 Hana hel te onteia Iesus,“Pomere nenge Ioanes nena hanamur pe Paresio mur reria hana murteheo nga ngaunga pe te hetalaulauke kokoes pe lem hana mur ero?”

34 Iesus tuacholia, “Nenge tekenone ngesia nehei, lape heo ele huluanga ngaunga pule? Ero toto la! 35 Penon nenge ngesnges ana etue nengelohaka hatalia iri lape at. Nga etuenem hulua lochloch ngana nem lapeteheo nga ngaunga ol.”

36 Iok, Iesus heleia helenga opene epule, “Mele chach ia nena hengeronheueu ngana pe sima hite langahengeron nike ngana ero. Nengeteke poia ke pomam lape poi porekehengeron heueu ngana nem ngetachach ia. Pe lape poia hengeronnike ngana nem ke nakuna porekepule. 37 Pe pule mele ling teua uainheueu ngana langa kina nenge nikengana ero iange sosolos. Nenge tekepoia ke pomam lape poia kina nikengana nem ke chach pe pasiling hot,pe kina nem poreke sapele. 38Ke lapea ling teua uain heueu ngana langakina nenge heueu ngana pe makuk.39 Pe mele lemene taua uain heueungana ero ol nenge teke inia nikengana lo. Pe mele neu hele, ‘Nikengana nem urana.’ ”

6IesusHetore ItaNga PoingaNenge Ta

Poia Nga Sapat Ana Etue(Mat 12:1-8; Mak 2:23-28)

1 Nga Sapat ana etue Iesus iri ulnena hana mur tei teu langa ume e.Pe Iesus nena hana mur te sohe uitnganangana pe te soch hote paena pete ngaua. 2 Pomalam Paresio mur teonteia Iesus, “Rera hotonga hele ke

5:24: Ioa 5:8 5:30: Luk 15:1-2 5:34: Ioa 3:29 6:1: Deu 23:25 6:2: Ioa 5:10

Lukas 6:3 104 Lukas 6:21teke tapoi ke pomam nga Sapat anaetue ero. Pe pomere nenge lem hanamur tepoi ke pomam?”

3 Pe Iesus tuacholia iri, “Imo mama sisia non soke Teuit poi ngana ngenike ero? Nga etue nenge iri ul nenahana mur te mete aria? 4 Te metearia toto pe ana non i teu langa Ne-Halang nena pele pe mene ngaunganenge heo ngana ke te ngaua. Pe rerahotonga hele ke teke ngaunga nemtunginga ana hana mur mana aria.”5 Pe Iesus hele pule ke mai, “Sapatana etue nem tokoninga koi iau NonTuna.”

6 Nga Sapat ana etue e pule Iesushetottoro nga hetoronga ana pele.Hetottoro pe none nge penna tamal-mal mete tu pule. 7 Paresio mur pehotonga ana hetoronga mur hel tetango rara kue nenge te ollaka hoteIesus ke poia poinga poreke nganae. Pe te teke tenau ala tote i pe tenachnei hit tote i nge hemas ia nonneu nga Sapat ana etue. 8 Pe Iesuseteia iri lochloch ramaria ke het lope hele lange non nenge penna meteneu, “Omes haka pe oi hot at lakoi ngamuka.” Nonneumes haka pe la sapelenga muka.

9 La ke mes pe Iesus hele langeiri, “E onteia imo lochloch. Hotonganenge ita hele ke teke ta poia umeutar mur nga Sapat ana etue? Ta ha-lau hel mule nge ita ma ta hunel mulenge ita? Nenge teke mele nge anahaleles palaungana tu tahun sapele ima ta hemas mule i?”

10 Iesus nau rara nge iri lochlochpe hele lange non nenge penna meteneu, “Otul hote perim mete ngananem ke pengpeng.” Pe non neu teketul hote pennametengananeukemaipe penna urana mule sapele. 11 Pehana nemur te esia ke mau pe leteriainin toto pe te hele tele hel nge iri ngautar nge lape te poia lange Iesus.

Iesus Hesilei Hote Nena HanaMur IriAnaloch Pe Nai

(Mat 10:1-4; Mak 3:13-19)

12 Nga etuene e Iesus i haka langakileng chouchou ngana e ke heta-laulau. Pe hetalaulau nga kileng neuke la uach sio. 13 Ol pe iua nenahana mur lochloch pe hesilei hot keanaloch pe nai pe hetue iri ke nenahekulkulonga mur. 14 Eria koi ne-mur: Simon (nenge Iesus hetue keene Petrus) pe tina Antreas pe Ieimspe Ioanes pe Pilipus pe Patolomius15 pe Mateus pe Tomas pe Ieims(nenge Alpeus tuna) pe Simon (nengete hetue i ke Emo Kina) 16 pe Iutas(nenge Ieims tuna) pe Iutas Iskar-iot (nenge Iesus nena non ia pe poiporeke mule lange Iesus).

Iesus Hetottoro Pe Hemasmas(Mat 4:23-25)

17 Iesus hile kileng chouchou ngananeu pe iri ul nena hana nemur teisio. Tei sio pe la temes nga kilengmosngana luluch nge na hana murhel pule nge halang toto. Pe hulua ha-lang teat nge Iutea pe nge Ierusalempe nga ruach ilina pule nge Tir peSiton. 18 Iri lochloch te teke teat ke telongo Iesus nge hetottoro pe te tekehemas mule iri nga aria haleles mur.Iri nenge uneinei tuteu nge iri teatpule pe Iesus hemas mule iri. 19 Pehulua lochloch ngana te teke tera ngei iange kerkerenga nem lohot man-mana nge i pe hemasia iri lochloch.

Tunga Urana Ngana Pe PorekeNgana

(Mat 5:1-12)20 Ol pe Iesus naula nge na hana

mur pe hele,“Imo nenge lemo ure halang ero, a

iech totoiange atu teu ngaNeHalangnena

naualanga lo!21 Imo nenge a meteamo nga ich

heueu nei, a iech puleiange lape samo una nga hoena.

Imo nenge a tangtang pe letemomeena toto heueu nei,

a iech iange nga hoena lape amelmel mule.

6:3: 1Sa 21:1-6 6:4: Lev 24:5-9 6:21: Psa 126:5-6; Isa 61:3; Hem 7:16-17 6:22: Ioa 15:19;16:2; 1Pi 4:14

Lukas 6:22 105 Lukas 6:3822 “Imo nenge a nanas tote Non

Tuna pe hana muteria taua imo erototo pe te tanga selel amo, a iech!23 Nenge teke ure nei lohot nge imo,a iech toto pe ahes haka iange urumopalaungana kou kulele imo nga lutnga tapa.24 “Pe imo nenge lemo ure halang

heueu nei, a iech ero oliange atu ngamo nenge urana

toto a mene ke ulolo!25Pe imo nenge samohuna heueu nei,

a iech ero oliange nga hoena lape ameteamo

toto!Imo nenge a melmelmel heueu nei, a

iech ero oliange nga hoena lape a tang

manmana ol!26 Pe imo nenge hulua te heto hekeke

imo, a iech ero oliange nge nike hulua nemur re-

ria tete mur te heto hekekehana nemur nenge te pallak-laka ke iri hetatalonga.”

Mutemo Taua Lemo Ngarang Mur(Mat 5:38-48; 7:12a)

27 Pe Iesus hele mule, “E hele langeimo nenge a longo atat nge iau.Letemo la mule pe lememo tau mulelemo ngarang mur pe apoi ke uranamule lange iri nenge lemeria ero iaimo pe te tanga selel amo. 28 A peteiri nenge te hele tautaua imo pe ahetalaulau iri nenge tepoi porekrekeimo aria. 29 Nenge teke mele te peleiong o hulia hengem ele lange i ke tepele pule. Pe nenge teke mele acha-tote lem hengeron nenge hot ana, ongata mana ke mene lem hengeronnenge teu ana pule. 30 Nenge tekemele hel te onteia iong nga ute hel,o tung mene lange iri pe nenge tekemele mene lem ute o ontei haka mulei ero ol. 31 Poinga urana ngana nengelemem ke mele hel te poia lange iongo poia lange iri.

32 “Nenge teke lememo tau menehana nenge muteria taua imo lapea mene urumo utar? Anau lange

hana porekreke ngana mur. Iri kaulemeria tautaua hana nenge mute-ria tautaua iri pule mau pe te meneururia e ero. 33 Teke apoi ke uranalange iri nenge tepoi ke urana langeimo pe apoi ke pomam lange iritoro mana, pomere toto nenge lapea mene urumo? Pe hana nenge teporeke kau tepoi ke mau pule mau!34 Pe nenge teke a tunge ute langemele pe a teke tuachol mule pomeretoto nenge a teke a mene urumo?Pe hana porekreke ngana mur kaute tung helel reria urelu mau pe teteke te mene pengpeng mule reriaure nenge te tunge la! 35 A poiapoinga nemur ero! Letemo la mulepe lememo tau mule lemo ngarangmur. Pe a tung ure lange mele helpe lememo tau mule ero ol. Poma-lam lape urumo palaungana toto peNeHalang Nge I Soke Nga Lut Toto tu-tuna mur imo. Iange I poi ke nek totolange iri nenge te poreke manmanape iri nenge te hele urana erochro.36 Letemo porekeia pekngamo murlochloch ke pomange tememo ngeletena porekeia imo lochloch ngananga ich.”

Tanek Hel Mana(Mat 7:1-5)

37 “O henonou perim lange heheipe hana nga reria poinga mur ero.Pomalam lape NeHalang henonoupenna lange iong nga lem poingaporeke ngana mur ero pule. Pe ohele hote hehei pe hana reria poingaporeke ngana mur ero. Pomalamlape NeHalang hele hote lem poingaporeke ngana mur ero pule. Letemporeke ia hehei pa hana nga reriapoinga poreke ngana mur. PomalamNeHalang lape letena ia iong nga lempoinga poreke ngana mur. 38 Lempoinga nenge o tungtung o poia langemele hel. Pomalam lape NeHalangpoia lange iong pule. Pe i manmannatoto lape tuacholia lange iong ke po-mai: nenge teke o tunge chasang elle

6:31: Mat 7:12 6:37: Mat 6:14 6:38: Mak 4:24

Lukas 6:39 106 Lukas 7:6NeHalang tuacholia nga chasang ellenge rure pe pip hite pe hemuta hekemule ke pararai pe tunge lange iong.Lem halaunga meena ngana nenge opoia lange mele hel lape NeHalangtuachol mule lange iong.”

39 Pe Iesus heleia helenga openenei lange iri, “Nenge teke none ngematana hit koke neingana e ngematana hit pule lape iri nai te losioteu nga polo. 40 Pe kol mele nge lalanga hengetoro i palaungana nge anahetoronga ero. Pe tekeheulohote anahesinga nemur nga hengetoro lapepoi ke mange ana hetoronga ol.

41 “Pomere nenge o esia aemumuna unne nge mateu ngatim e matana pe o kolkol tauaae chonna palaungana nge maelematam? 42 Pomalam lape o helelange tim e neu ke pomai, ‘Koletik, o iat ke e sulhote ae mumunaunne langa matam.’ Iong o hele kemau pe iong sipom o kolkol tauaae chonna palaungana nem nengemaele matam. Iong opoi ke mangamamulou ero! Opoi hot tele aechonna palaungana nenge maelematam. Ke het laka onau ke nek totope o sulhote aemumuna nengemaeletim matana.”

Ae E Luluch Nga Nganangana Mur(Mat 7:16-20; 12:33-35)

43 “Ae nenge haka pe ngannganalohot ke urana i ae poreke ngana iaero. Pe ae nenge haka pe ngananganalohot ke poreke i ae urana ngana iaero. 44 Ta eteia ae elle pe elle nganganngana mur ke pomalam, o tekeo sohe kon ola nga raka tana ero.Pe o teke o sohe here, ola nga koretana ero. 45 Pe non nenge uranalape ta esia poinga urana ngana ngelohot nge i iange poinga nem at ngaletena toto. Pe non nenge porekelape ta esia poinga poreke ngana ngelohot nge i iange poinga nem at ngaletena toto. Iange harra hele hoteutar nenge muta nge ita nga leteratoto.”

Hana Nai Te Hemes Ke Pele Nai(Mat 7:24-27)

46“Pomere nenge o hetue iau ke amSoke iau pe opoi ke pomanga e helengak ero? 47 Mele nenge at nge iaupe longe lek helenga pe longo tauairi lape e henonou hote i ke i nonnge pomai: 48 I pomanga non nengehemesia na pele pe selsio tote na pelehunamunna pe ume heke nga um. Penga lukunna ech ngau reke kileng peteke tak hote pele pe pele nemmes kekerkereng toto iange te umeia ke nektoto nike. 49 Pe mele nenge longe lekhelenga pe nanas taua ero lape poi kepomangamele nenge hemesmene napele nga lut mana pe sel sue munnaero. Pe nga lukunna ech ngau rekeke at pe tak hote pele nem pe losiosapele. Pe pele nem uchulu ke poreketoto.”

7Non Soke Nem Letena Manmanna

Ngana(Mat 8:5-13)

1 Iok laol, Iesus heleia ure lochlochngana nei lange hehei pe hana kehet pe i ke lange Kapernam. 2 Penga lamau non nenge i mukmuka ngapalinga hel ana hana mur tu. Penena non nenge umume nge i singinahaleles toto pe teke metmete lo. Peana non ana soke mutena tau totei. 3 Ana soke longe Iesus pingana,ol pe kulosia hana papalaungana helnge Israel ke tela taua Iesus ke hemasmule non soke neu nena non. 4 Telake te lohot nge Iesus pe te ech totei pe te hele, “Lememem toto ke olake o hemas mule non soke neu nenanon. Iange i poia ume palaunganatoto at nge imem Israel mur. 5 Pe imutena tau tote imem Israel mur pelele lemem hetoronga ana pele.” 6 Laol pe Iesus koko sapele nge iri.

Tela rochroi nga pele lo pe nonsoke neu kulosia pekngana hel ke late heleia i sipona na helenga langeIesus, “Non Soke, lemek ero nge ehekuleileia iong. Iau e urana ero toto

6:39: Mat 15:14 6:40: Mat 10:24-25 6:46: Mat 7:21

Lukas 7:7 107 Lukas 7:24nge oteu at nga lek pele. 7 Pe pulee urana ero toto nge iau sipok ela kee esia iong. Lemek ke e teke o helemana pe lek non nenge umume ngeiau urana mule. 8 Iau pule eume pe elongo tau menmene ak ae huna murpe pule iau sipok enau ele palinga helana hana mur. E hele lange elle ke eteke, ‘Ola!’ pe ila. Pe e hele lange epule ke e teke, ‘O i at!’ pe i at. Pe ehele lange lek non nenge umume ngeiau ke e teke, ‘O poia ume nei!’ Pe iume ia.”

9 Iesus rura toto nga Non Soke neunena helenga nei. Longe ke het peralele taua hulua nenge te nananasia i pe hele lange iri, “E hele langeimo pengpeng, e hottaua none ngeletena manmanna ngana pomai erokura. Pe nge Israel pule e hottaua eero!” 10 Hana nenge te atia non sokeneu na helenga tela mule nga pele pehaleles palaungana nenge poia nonsoke nena non neu het mule lo.

Iesus Hemaul Heke Hei Pakar E Tuna11 Pomange rou Iesus langa kileng

e nge ene Naen. Pe nena hana mur pehulua halang pule te nanasia i. 12Te iike la te lohot nga kileng neu ana kuematana pe tesaol haka nga hei pakare tuna koluna nge telolo hotote ke latealo hitite. Pe hei pakar neu tuna ellemana ke ngana kolou nengemete neulo. Pe hulua halang nga kileng neu teiluluch nge i. 13 Ol pe Iesus esia heipakar neu pe letena poreke toto ia ipe hele lange i, “Atong o tang ero.”

14 Pe Iesus i ke la rahaka ngametenga ana hete pe hana nenge tetakisia temes. Pe Iesus hele, “Kolnem! E hele lange iong. O lohaka!”15 Pe kol nenge mete neu are hakape hele sapele. Pe Iesus tung mule ilange tana.

16 Pe hulua nemur te esia pe tematau pe te heto heke NeHalang pete teke, “Hetatalonga e nge na kerk-erenga palaungana toto i! Tu luluchnge ita! NeHalang at lo ke hemas

mule nena hana mur!” 17 Iesus poiaure nei pe pingana song nga kilenglochloch ngana nge Iutea pe kilengnemur nenge tetu rochroi.

Ioanes Hekule Nena Hana Nai LangeIesus

(Mat 11:2-19)18 Iok, Ioanes nena hana mur te

hele lange i nga ure lochloch ngananei. Ioanes longe pe iu ke nena hananai 19 pe kulosia iri kela te onteiaIesus. Pe te teke, “Iong laka lomnenge NeHalang hele ke teke lapekulosia ke at? Eh, Mele nenge mokulele kau lape atat kura mau?”

20 La hana nai neu tela nge Iesuspe te hele, “Ioanes nenge henununkulosia imem ke at mo onteia iong.Ioanes teke, ‘Iong laka lom nenge Ne-Halang hele ke teke lape kulosia ke at?Eh, Mele nenge mo kulele kau? Lapeatat kura mau?’ ”

21 Nga etue neu pengpeng Iesushemas mule hulua halang nga ariahaleles mur pe helope hote uneineimur pe poia iri nenge mataria hitke tenau mule. 22 Pomalam Iesustuacholia Ioanes nena hana mur keteke, “Ala mule pe a hele lange Ioanesnga utar nenge a esia pe a longe lo.Iri nenge mataria hit tenau mulmulelo. Iri nenge aperia mete tei mulmulelo. Iri nenge haleles poreke nganalohot nga singiria te urana mule lo.Iri nenge talngaria hit te longo mulelo. Iri nenge te mete te maul hakamule lo. Pe iri nenge reria ure halangero pe tetu poreke toto nga ich te lon-glonge NeHalang na helenga uranatotongana. 23Hananenge te longe lekhelenga pe leteria manmanna nganalosio ero lape te iech toto!”

24 Iok, Ioanes nena hanamur tela olpe Iesus talun ke nana urume Ioanesna poinga mur lange hehei pe hana.Pe hele ke teke, “Nenge ala nge Ioanesnga ich sana lomona nem pe nga ra-mamo a teke a esia utar toto? A tekea esia heilil ina a nge tutula iu rusia

7:15: 1Ki 17:23; 2Ki 4:36 7:16: Luk 1:68 7:19: Psa 40:7; Mal 3:1; Hem 1:8 7:22: Isa 35:5-6;61:1; Luk 4:18

Lukas 7:25 108 Lukas 7:41pe pellou rara mana? 25Teke ramamotunga nem ero pe a teke ala ke a esiautar? A teke A esia none nge heroniahengeron urana ngana mur? Hananenge te heronia hengeron nengepomam pe te ngaungaua ngaungaurana ngana mur tetu mana nga pelepalaungana nenge uruna haka toto!26 Iok, a hele at nge iau ol. Ngaramamoa teke a esia utar toto? A tekea esia hetatalonga e? Oe i manmannake i hetatalonga. Pe i altoto ngahetatalonga mur lochloch. 27 Ioanesi sipona nenge NeHalang na helenganenge tehas sue hele tala ia lo. KeNeHalang hele,“ ‘Lape e kulosia non nenge mene lek

helengake imuka nge iong ke helue lem

kue.’ ”28 Pe Iesus hele pule, “E hele langeimo, Ioanes i palaungana toto ngehana lochloch nenge tetu nge nikeke at heueu nei. Pe nga NeHalangnenanaualanga penekinga nge ita, irinenge teat nga hoena lape te ele hakatoto nge Ioanes.”

29 Hulua lochloch ngana nemur telonge pe iri ul hana nenge te lololochumtutuna mana te heto heke NeHa-lang nge na poinga pengpeng mana.Iri te poi ke pomam iange Ioaneshenune iri lo. 30 Pe Paresio mur iriul hotonga ana hetoronga mur ero.Iri lemeria ero toto nge te nanasiaNeHalang. Iange iri tela nge Ioanes kehenune iri ero nike.

31 Iesus hele mule, “Nga enau ngakngehulua nga etue nei nakuria te teketepoi ke pomere mai? 32 Tepoi ke po-malaka nga aina kinkino ngana nengearia tuluk nai ke te arare nga ingalamunna. Pe leteria inin tau helel pehel te chusi. Iok, hel te alngaria telelange pekngaria mur,“ ‘Pomere nenge mo palia emem

hariope ahes ero?

Pe moute pum ana utunga

pe a tang ero?’33 Oe, imo nga etue nei a pomangaaina nemur iange Ioanes nenge he-nunun at pe heo nga ngaunga pe iniaech kerkereng ngana e ero pe a heleke a teke, ‘Non pa nem, uneinei tu ngei iam!’ 34 Iok, Non Tuna at. Ngaungaupe inin pe imo a hele, ‘Anau langa nonpa neu! Non nei ngau halali! Pe insakilil i! Pe kokoko nge hana nenge telololoch umtutuna pe hana nenge re-ria poingaporeke toto!’ 35Pe iri nengete nanasia NeHalang iri te hemallahahote ke NeHalang i pengpeng toto pemanmanna.”

Iesus Lake Ngau Luluch Nge SimonNenge I Paresio

36Non Paresio e iua Iesus kela ngaunga na pele. Iok Iesus iteu langa peleneu pe kila sio ke te ngaungau ol.37 Pe nga kileng neu heie nge poingaporeke ngana muta toto nge i tu. Anahei longe Iesus nge lake ngaungaunga non Paresio neu na pele pe meneech kina e nge te umehote nga um. Peech kina nemmuta ia ure nenge inan-gana ehech. 38 Pe la ana hei mes ngaIesus rumena nga apena mangana petangtang ol. Tangtang pe matanaeina sio ke la lome Iesus apena. Ke hetpe taune Iesus apena nga palpalna inape saka hite Iesus apena. (poi ngananei, manga teke talsio tote i pe hetoheke tote Iesus) Pe heusiling heke urenenge inangana ehech neu nga Iesusapena.

39 Pe non Paresio neu esia pe helemana nga letena, “Teke non nei ihetatalonga ke manmanna lape eteiahei nenge rachraua i neu. Pe puleeteia ke hei nem i hei poreke nganatoto.”

40 Iok, Iesus rahaka helenga pe helelange i, “Simon, e teke e hele ia utelange iong.”

Pe Simon hele, “Iok, Non Soke, ohele ia at nge iau.”

41 Pe Iesus talun ke hele lange isapele, “None tunge umtutuna lange

7:26: Luk 1:76 7:27: Mal 3:1 7:29: Luk 3:12 7:30: Mat 21:32 7:34: Luk 15:2 7:37:Mat 26:7; Mak 14:3; Ioa 12:3

Lukas 7:42 109 Lukas 8:8

hana nai pe teke nga hoena te tuacho-lia ke pengpeng la mule nge i. Ellenge iri mene ke umtutuna iri ana nonkina lime iri lime (500) pe neinganamene ke umtutuna iri ana non kinanai pe analoch mana. (50) 42 Pe irinai ape te teke te tuachol mule pereria umtutuna ero toto. Ol pe nonnenge tunge umtutuna lange iri helelange iri nai, ‘Hanganok nemur nengea poia nge iau lape lasus ol.’ ” Iesushele ke het pe onteia Simon, “Non teinge iri nai lape mutena tau tote nonnenge tunge umtutuna nemur?”

43 Pe Simon lohaka pe hele, “Iau eteke ngana laka nenge mene ke um-tutuna halang.”

Pe Iesus hele, “Nem pengpeng.”44 Pe Iesus naula nge hei neu pe

hele mule lange Simon, “O esia heinei? E i teu at nga lem pele pe o tungeech ke e lome apek ero. Pe hei neilome apek ngamatana heina pe taunemule nga palpalna ina. 45 Pe iong, eatnga lem pele pe o iech ele iau pe olauhite iau ero pe hei nei saka hitite apeknga eat ngak nike. Ngana i popoia nekura. 46 Pe iong opoi heke oliua einanga palpaluk ero pe hei nei heusilingheke ure nenge inangana ehech ngaapek. 47 Pomalam e hele lange ionghei nei eteia nge lape letek poreke iai nga nena poinga poreke ngana murlochloch ngana koi nengemutena tautote iau. Pe mele nenge na poingaporeke ngana unne sune mana peletek poreke ia i nga na poinga nemmutena taua iau ke unne sune mana.”

48 Pe Iesus hele lange hei neu,“Atong, e saua lem poinga porekengana mur lochloch ke te lasus totolo.”

49 Pe hana hel pule nenge iri ul tengaungau neu te hele tele hel nge iri,“Itei pane mai ol, nge teke saua heheipe hana reria poinga poreke nganamur ke te lasus toto?”

50 Pe Iesus hele lange hei neu,“Letemmanmanna ngana laka hemasmule iong. Olamule pe otu ke nek ol.”

8Hehei Nemur Nenge Te Halaua Iesus

Pe Nena Hana Mur1 Iok, nga hoena ol Iesus i ke

langa kileng elle pe elle pe haliuhote NeHalang nena helenga uranatoto ngana. Helenga urana totongana nem hemallaha hote NeHalangnena naualanga urana ngana pe nenanekinga. Iesus i rara neu pe nenahana analoch pe nai neu tei luluchnge i. 2 Iok, hehei hel nge uneinei pehaleles poia iri Iesus hemas mule iri.Ke hehei nemur te koko pule. Heheinemur eriamai koi: Maria (nenge enee pule Mantalena) Ana hei Iesus poihot ke uneinei iri rahtele nai nge i.3 Hei e pule ene Ioana. Pe ana heiene umume nga NeHerot na pele peene laka ne Kusa. Iok, hei e pule eneSusana. Ke hehei nemur pe hehei ha-lang pule te halaua Iesus pe na hanamur nga iri siporia reria umtutunamur.

HelengaOpeneNgaNgaungaTutunaAlona

(Mat 13:1-9; Mak 4:1-9)4Hulua halang te atat nge Iesus nga

kileng pe kileng. Iri halang teat teemurung ol pe Iesus hele hote he-lenga opene nei lange iri. 5 Pe hele,“None langa ume ke tata ngaungatutuna alona. Tataua ngaunga tutunanemur pe hel te losio hot ke tema ngaalingele ke heitite iri pe ngiemur teatke te tuais heke ke het. 6Pe hel te losioteu nga um koana mur nga ich nengeana um halang. Pe ngaunga tutunanemur mataria hot pe te kalum muleiange ich nem poreke. 7 Pe ngaungatutuna hel te losio teu nga kiki letenamunna pe te haka luluch nga kikipe kiki au hite iri ke te mete. 8 Pengaunga tutuna hel te losio haka ngaich nge urana pe te haka ke nek penganangaria halang toto. Ngaungatutuna nemur nganangaria lohot keana non kina iri lime (100) nga tanaelechle.”

7:50: Luk 8:48; 18:42 8:2: Mat 27:55-56; Mak 15:40-41; Luk 23:49

Lukas 8:9 110 Lukas 8:24Pe Iesus haliu haka, “A pal talng-

amo pe a longo ke neknek!”

Helenga Opene Mur Aria Ume(Mat 13:10-17; Mak 4:10-12)

9 Iesus nena hana mur te onteia inga helenga opene nei luna. 10 PeIesus tuacholia, “NeHalang hesileihote imo ke a eteia ke mallaha ngahelenga talkomengana ngaNeHalangnena naualanga. Pe iri hel lape telongo mene nga helenga opene ol. Kepomalam,“ ‘Tenau pe tees ero.

Pe te longe pe te eteia ero.’ ”

Iesus Hemallaha Hote Helenga NgaNgaunga Tutuna Alona

(Mat 13:18-23; Mak 4:13-20)11 “Helenga opene nem luna toto

koi: Ngaunga tutuna nem pomalakanga NeHalang nena helenga. 12 Pengaunga tutuna nenge te losio ngaalingele nem te pomalaka nga irinenge te longe NeHalang nena he-lenga. Ol pe Non Poreke ngana atpe ua toto ia NeHalang nena helenganga leteria ke leteria manmanna eroke pomalam te mene hemasinga ero.13 Pe ngaunga tutuna nenge te losiohaka nga ich nenge ana um halang tepomalaka nga iri nenge te longe he-lenga pe leteria manmanna mukampe ure meena ngana lohot nge iri pete losio mule ke ueiuei mana. 14 Pengaunga tutuna nenge te losio teunga kiki letena munna te pomalakanga iri nenge te longe helenga nempe iri reria ure halang nga ich ke po-manga umtutuna pe ure urana nganamur hel pule. Pomalam leteria tuittote pe te umeia ume e nge urana ero.15 Pe ngaunga tutuna nenge te losionga ich urana ngana te pomalaka ngeiri nenge leteria urana. Te longehelenga nem pe te talue ke nek totonga leteria. Leteriamanmanna ngananem tu ke kerkereng kela aria umenganangana mur lohot ke nek toto.”

Helenga Opene Nga Lemenga(Mak 4:21-25)

16 “Mele pele tonge lemenga pehesalakou hite ero. Nem pe tal teualanga hete ene ero pule. Mele nemtonge pe tal heke mene nga lut kehehei pe hana te esia tualeme nganape teteu at nga pele. 17 Utar nengetetal komkome lape te mene hotelanga mallaha. Pe utar nenge teesalakou hite lape te hottaua pe temene hote langa mallaha. 18 Letemotuanin kenek toto nga a longongamo.Mele nenge nena ure hel malo lape tetunge nena hel pule. Pe mele nengenena ure ero pe nga letena teke nenalo nem lape te ua toto ia nge i.”

Iesus Tana Pe Titina Mur(Mat 12:46-50; Mak 3:31-35)

19 Iesus tana pe titina mur te teketela ke te neue i pe hulua halang tepoiele i. 20Pemele hele lange Iesus, “Tampe titim mur kou te mesmes nge hotte teke teat ke te esia iong.”

21 Pe Iesus hele lange iri lochloch,“Etak pe titik mur laka iri nengete longe NeHalang na helenga pe tenanas taua.”

IesusHemeteKileng EinganaPalaun-gana

(Mat 8:23-27; Mak 4:35-41)22 Nga etuene e Iesus iri ul nena

hana mur te haka nga sulang e peIesus hele lange iri, “Ta lotele langaech hetaliliu ngana nei ilina hele.” Ioklaol, teote hot sapele. 23 Te mana oleke te lala pe Iesus mamani sio. Olpe kileng eingana palaungana lohakasapele nga ech hetaliliu ngana neu.Pe ech pasiling teu nga reria sulang kete teke te puluch.

24 Ol pe Iesus na hana mur telangei pe te engo heke i. Pe te hele, “NonSoke! Non Soke! Ta puluchluch lo i!”

Iesus lohaka pe hele ke kerkerengtoto langa kileng eingana palaungananem pe ruach poreke ngana nem. Po-malam kileng eingana palau ngananem mete sio pe ruach poreke ngana

8:10: Isa 6:9-10 8:16: Mat 5:15; Luk 11:33 8:17: Mat 10:26; Luk 12:2 8:18: Mat 25:29; Luk19:26

Lukas 8:25 111 Lukas 8:41nem ma ke nek mule pe kileng uranamule. 25Pe Iesus hele langenenahanamur, “Letemo manmanna ngana tulangai?”

Pe iri te rura pe te matau toto pe tehele tele hel nge iri, “Non tei nemai?I tunge na helenga kerkereng nganalanga kileng eingana palau ngana neipe ruach ana mee papalau ngana ne-mur pe te longo tau mene i!”

Iesus Helope Hote Uneinei Mur NgeNone

(Mat 8:28-34; Mak 5:1-20)26 Iesus pe nena hana mur te mana

nga sulang nem kela te lohot ngakileng nenge Kerasa. Kileng Kaleleatu nga ech hetaliliu ngana palaun-gana neu ilina ele pe ana kileng tunga ele. 27 Tela tesio nga kileng neupe Iesus i sio ke langa peipei. Penone nga kileng neu saol haka ngei. Non neu uneinei halang tetu teunge i. Pe uneinei te poia i ke lachlachmanmana nga halang nike pe tu kenek nga pele e ero. Tu manmana ngaum polona mur nenge tetal teueuahana nenge te metmete. 28 Non neuesia Iesus pe halngana haka ke soketoto pe tamal sue i nga Iesus apenahuna pe alngana ke teke, “Iesus! IongNeHalang Nge I Soke Nga Lut NgaTapa Tuna! O teke o potaria iau?O tunge melmelenga palaungana atnge iau ero!” 29 Non neu hele kepomai lange Iesus iange Iesus hele loke teke helope hote uneinei nemurnge i. (Kokoeses hana te kele non neupenna pe apena ana rur kerkerengngana pe tenau ala tote i. Pe uneineinemur tera hit tote i. Pe i tak hoa rurkerkereng ngana nemur pe uneineinemur te heua ia i ke langa ich sanalomona.)

30 Iok laol, Iesus onteia i, “Emmere?”

Pe non neu tuacholia, “Ek laka, Hu-lua” Ene pomam iange uneinei halangtetu teu nge i. 31 Pe uneinei nemurte echia Iesus ke te teke kulosia irilanga polo poreke ngana ero. Iange

polo nem takolkol hetala ngana pe teamneia melmelinga palaungana.

32 Pe kie ana tuangarung hel te tu-tua nga sasana palaungana e ilina. Peuneinei nemur te echia Iesus ke telake teteu langa kie nemur. Pe Iesuslongele lange iri ke la teteu langa kienemur. 33 Iok laol, te lohot nge nonnem pe teteu heke sapele kie nemur.Teteu heke kie nemur pe iri lochlochte song kela te losio hot nga kileng tal-loko sio ngana nem kela te pachpachnga ech.

34 Pe hana nenge tenau elele kienemur te esia ke mau pe te song kela te hesongia ana helenga nga tueletana pe nge iri nenge tetu kangkangange hot pule. 35 Helenga song pe irinenge te longe tela kela tenau nga urenenge lohot nga lamam. Tela kela telohot nge Iesus pe te esia non nengeuneinei mur te ua hot nge i. Ananon letena urana mule lo pe heron kenek toto pe are sio nga Iesus apenauna. Iri lochloch te esia ke mau pete matau toto. 36 Iri nenge tees toteIesus nge helope hote uneinei nemurte hele urume lange pekngaria mur.37 Hana lochloch ngana nga kilengneu te matau toto pe te hele langeIesus ke ua toto aria. Pomalam Iesuslohaka sapele ke teke langa sulang.

38 Pe non nenge Iesus hemas mulei neu la pe la hele ke kerkereng totolange Iesus, “O hele ele iau ero pe elaluluch nge iong.” Pe Iesus kulos mulei pe hele, 39 “Ola mule nga lem kilengpe o hele hote ure palaungana nengeNeHalang poia lange iong lo.” Iok laol,non neu langa tuele tana neu pe helehote ure palaungana nenge Iesus poialange i.

Iairos Tuna Pe Hei Nenge RahiteIesus Na Hengeron

(Mat 9:18-26; Mak 5:21-43)40 Iok, Iesus pe nena hana mur te

lotele la mule nga ech palaungananeu ilina ele pe hehei pe hana te iechele i iange te kulele i ke mala lo.41 Ol pe none nge ene Iairos puris. Inge nauelele hetoronga ana pele nga

Lukas 8:42 112 Lukas 9:6kileng neu. I at pe tamal sue i langaIesus apena pe hele ke kerkereng totolange Iesus ke teke langa na pele,42 iange tuna heingana e singina hale-les ke metmete lo. Pe non neu tunaelle mana ke ngana kolou neu lo. Petuna nem ana hesinga iri analoch penai.

Iesus i ole ke lala nga non neu napele pe hulua te emurung hit totei. 43 Hei e nge haleles poreke nganamene i ii luluch nge iri pule. Heineu toho mala tu nge i ke hesinga irianaloch pe nai pe mele e nge nakunaero toto nge hemasia i. 44 La ol pehei neu echrir teu mene i nga hulualeteria kela raua Iesus nena hengeronana horo nga rumena. Hei neu rauaIesus na hengeron pe haleles neu hetsapele nge i.

45 Pe Iesus ontei, “Itei nenge rauaiau mai?”

Pe iri lochloch te hele ke te tekete raua Iesus ero. Pe Petrus lohakape hele, “Non Soke pomere nenge oontei ke pomam? Onau nga hulualochloch ngana nenge te maimai hiteiong nem.”

46 Pe Iesus hele mule, “Ero, melenenge raua iau nei rau pulut meneiau ero koi. Raua iau ke e hemasmule i iange e amnei urume nga lekkerkerenga nenge lohot nge iau.”

47Hei neu eteia nge lape i talkomeero ol pe loiloi ele i pe la tamalsue i nga Iesus apena. Pe nga hu-lua mataria hei neu hele urume ke isipona raua Iesus pe ana haleles hetsapele. 48 Pe Iesus hele ke nek manalange hei neu, “Atong heek, letemmanmanna ngana hemas mule iong.Ola pe otu ke nek ol.”

49 Iesus helele kura pe te kulosianone at nga Iairus na pele pe helelange Iairus, “Tum kou mete lo. Ohemakuk mene non soke nem ero ol.”50 Iesus longe reria helenga pe helelange Iairos, “O matau ero. O rahitele mene letem manmanna ngana keheem maul mule.”

51 Iok, tei kela te lohot nga Iairus napele pe Iesus mene Petrus pe Ioanespe Ieims pe he sune neu temenepe tana ke teteu langa pele letena.52 Pe hehei pe hana te tangtang pete chauchai sakililia he sune neu ngemete. Pe Iesus hele lange iri, “A tangero ol. He sune nem mete ero iam. Imamani mana!”

53 Pe iri lochloch ngana te melmellilia Iesus iange iri te eteia ke he suneneu mete toto lo. 54Ol pe Iesus rahitehe sune neu nga penna pe hele hakake soke, “Heek sune nem, o lohakaol!” 55 Pe he neu opene at mule pelohaka sapele. Lohaka pe Iesus heleke te tung ngaunga lange i ke ngau.56He neu tana pe temene te rura totope Iesus hele lange iri ke te hele raralange mele hel ero nga ure nengelohot nei.

9Iesus Kulos Hote Nena Hana Analoch

Pe Nai Nem(Mat 10:5-15; Mak 6:7-13)

1 Iesus iua nena hana analoch penai nem ke tunge kerkerenga langeiri. Pe tunge na kerkerenga palaun-gana nenge iri siporia te poia ume kete helope hote uneinei pe te hemas-mas ia haleles mur. 2 Ke het pe kuloshote iri ke la te haliu hote NeHalangnena naualanga urana toto ngana pete hemasmas haleles. 3 Kulosia iri petunge helenga nei lange iri, “A tekea lohaka a mene ute e ero toto ngalemo inga nenge ai ke a poia umenemur. A mene heko ero, kole ero,ngaunga ero, umtutuna ero pe pulelemo hengeron naingana ero. 4 Alohot nga kileng e pe ama nga peletei atu lola. Atu nga pele nem ke lahet nga etue nenge a ume ke het ngakileng nem. 5 Pe teke ala nga kileng epe hehei pe hana te iech ele imo eroai hot nga kileng nem pe a pasis sueich mumuna nga apemo. Pomalam ahenonou hote NeHalang letena ininngana lange iri.” 6 Iesus nena hanamur te lohaka sapele pe tei ke tela

8:48: Luk 7:50 9:3: Luk 10:4-11

Lukas 9:7 113 Lukas 9:22nga kileng lochloch ngana ke te haliuhote NeHalang na helenga urana totongana pe te hemas mule hehei pehana nga aria haleles mur.

Herot Letena Tuanin Raraia IesusNge I Itei

(Mat 14:1-12; Mak 6:14-29)7 Pe Herot non soke nenge nauele

kileng Kalelea longe ure nemur ngete lohotot pe letena tuanin raraia kehalang iangemele hel te teke, “Ioanesnenge henunun kou maul haka mulelo!” 8 Pe hel te teke Elaisa lohot ke imallaha. Pe hel te teke hetatalongae nge nike iam maul haka mule nem.9 Pe Herot hele, “Iau e chatoa Ioanesnga kanna lo pe non tei nemai nengee longlonge nge popoia ure peltitngana nemur?” Pe Herot letena totoke teke es tote Iesus.

Iesus Hengaua Hana Iri 5000(Mat 14:13-21; Mak 6:30-44; Ioa 6:1-

14)10 Iok laol, Iesus nena hekulkulonga

(Apostel mur) teat mule nge Iesuspe te hele urume ure lochloch ngananenge te poia nga reria inga nemlange i. Te nana lange Iesus ke hetpe Iesus mene iri ke iri hul mana telanga kileng nenge ene Petsaita. 11 Penga hoena hulua te longo rusia ol pete nanas sapele i. Iesus esia iri ngeteat pe iech ele iri pe hetoro mule iringa NeHalang nena naualanga uranangana nge ita. Pe hemas mule irinenge singiria haleles.

12 Chaia matana puluch sisio lo peIesus nena hana mur tela nge i pe tehele, “O kulosia hehei pe hana ne-mur ke tela nga kileng nemur nengetetu rochroi lamai ke te tango ariangaunga pe muria nenge te maia.Iange kileng nei ich sana lomonamana i.”

13 Pe Iesus hele lange iri, “Ero, imosipomo a hengaua iri.”

Pe iri te tuacholia, “Imem motalke mioka iri lime pe ruo nai mana.Lemem ke mola mo ol hulua nei aria

ngaunga?” 14 (Hana nenge tetu lamaunakuna nenge iri 5000.)

Pe Iesus hele lange na hana mur,“A hele lange hana nemur ke tearepe a sisele iri ke ana non kina nai peanaloch (50) nga tuluk elle pe elle.”15 Iesus nena hana mur te nanasiana helenga ke te poia hana lochlochngana neu ke teare sio. 16 Iesus menemioka lime neu pe ruo nai neu penau haka langa tapa pe heto hekeNeHalang pe hele urana toto lange i.Ke het pe reke pe tunge lange nenahana mur ke te heronge lange huluanemur. 17 Hulua lochloch ngana neute ngau ke saria una toto pe ngaunganem aluana ma kura. Pe Iesus nenahanamur te eukiraua ngaunga aluanamur nge muta nga chasang nge irianaloch pe nai (12).

Petrus Hele Hot Pengpeng Ia IesusNge I Kristus

(Mat 16:13-19; Mak 8:27-29)18 Nga etuene e Iesus hetalaulau

nge isipona pe nena hana mur tetululuch nge i. Pe onteia iri, “Hulualochloch ngana te teke iau itei?”

19 Pe iri te tuacholia, “Mele hel teteke iong Ioanes nenge henunun. Pehel te teke iong Elaisa pe hel pule teteke iong hetatalonga e nge nike ngemaul haka mule.”

20 Pe Iesus ontei, “Pe imo? A tekeiau itei?”

Pe Petrus tuacholia, “Iong Kristusnon nenge NeHalang hele tala ia keteke kulosia at.”

Iesus Hele Hote Ana Melmelenga PeMetengana

(Mat 16:20-28; Mak 8:30–9:1)21 Iesus longe Petrus tuachol ngana

pe hele ke kerkereng toto lange iri kete hele rara ia langemele hel ero toto.22 Pe Iesus hele pule, “Non Tuna lapeamneia melmelenga palaungana. Pehanapapalaunape tunginga anahanamur aria papalauna mur pe hotongaana hetoronga mur lape lemeria ero

9:7: Mat 16:14; Mak 8:28; Luk 9:19 9:9: Luk 23:8 9:19: Luk 9:7-8 9:20: Ioa 6:68-69 9:22:Luk 9:44; 18:32-33

Lukas 9:23 114 Lukas 9:41ia i. Pe lape te hune i ke mete pe ngaetuemol ngana lapemaul hakamule.”

23 Pe Iesus hele lange iri lochloch,“Nenge teke mele nem lemene totoke nanasia iau poi ke pomai koi; Hilesue lemene ngana mur lochloch ngaich pe takisia ana melmelenga murnga etue lochloch. Pomalam nanasiaiau ol. 24 Iange itei nenge letena tuhit mene maulul ngana nga ich lapemaulul ngana nem nga hoena ero ol.Pe mele nenge tung teu tote i pe hilesue lemene ngana mur lochloch ngaich lape mene mule maulul ngananenge tu ke koko. 25 Pe nenge melelolochia ure lochloch ngana nga ichnei pe nga hoena na poinga porekengana mur poia i ke amneia melme-lenga palaungana lape ure pa nemurte halaua i ke mere? 26 Nenge tekemele meia i at nge iau pe nga lek he-lengamur Non Tuna lapemeia i langei pule nga etue nenge sio at luluchnga lemenge palaungana nenge i penge Temene pe nge angkelo mur. 27 Ehele ke manmanna toto lange imo.Mele hel nge imo nenge te mesmesheueu nei lape tenau tele NeHalangnena naualanga urana toto ngana kehet pe te mete ol.”

Iesus Singina Lohot Ke Altoto(Mat 17:1-8; Mak 9:2-8)

28 Iesus heleia ure nemur ke hetpe etue iri rahtele mol (8) nga hoenamene Petrus pe Ioanes pe Ieims kete haka langa sasana ke hetalaulau.29 Iesus hetalaulau ol pehul kenakunalohot ke altoto. Pe nena hengeronsinaha pe tuahu toto. 30 Ol pe hananai temes hot sapele ke te hele luluchnge i. Hana nai nem laka Mosesiri nai Elaisa. 31 Iri te lohot luluchnga lemenge palaungana nga tapa pete hele luluch nge Iesus. Te heleluluch nge Iesus nga mete nganange Ierusalem ke pomanga NeHalangtalue lo. 32 Petrus pe pekngana murte mamani un toto lo pe te lohaka

pe te naue Iesus nge tu luluch ngalemenge palaungana pe hana nai neutemes luluch nge i. 33 Iok, hana naineu te teke te hile susue Iesus lo pePetrus hele lange Iesus, “Non Soke,urana toto nge imem koloi motu neilo. Lape mo ume ke pelpele iri mol.Iong lem e pe Moses na e pe Elaisa nae.” (Pe Petrus eteia utar nenge heleleia ero.)

34 Petrus helele kura pe ulu lohotke ana mulil ma hite iri pe Iesus nenahana nemur te matau toto nga uluneu nge poi hite iri. 35 Pe helenga elohot nga ulu ke teke, “Tuk toto koinei nge e hesilei hote. A longo manalange i.” 36Helenga neu het ol pe Iesusi toro mana tu nga lamau ol. Pe Iesusnena hana nemur te reng hit tote urenemur. Pe nga etue neu te heleiahelenga unne langemele ero toto ngaure nenge te naue ke ulolo.

Iesus Helope Hote Uneinei Nge KolMele Sune

(Mat 17:14-18; Mak 9:14-27)37 Iok, pomange rou Iesus pe nena

hana mol neu tei sio mule nga sasananeu pe la te saol haka nge hulua ngete kulelele i nge sio. 38 Pe nonealngana hot nga hulua leteria, “NonSoke, letem ia iau pe onau langetuk mukam. Iange tuk elle mana kengana i loi nenge uneinei te poia nei.39 Uneinei nem teu hekeke i pe tetamal sue i ke sechul rara nga ich. Un-einei nemur te heporeke tote i kemel-ona tua nga hanna pe singina emu-rung ulu ke poreke toto ol pe tehetsio mule nge i. Ke mala ero mana peteteu heke mulmule i. 40 E hele kekerkereng toto lange lemhanamur kete kulos hote pe te alker taua.”

41 Pe Iesus hele lange iri, “Imo ne-mur nga etue nei letemo manmannangana mur te losio lo. Pe lemopoingaporekeulu. Etu luluchnge imoke mala lo pe pomere nenge letemomanmanna ero? Pe lape e halaua imo

9:23: Mat 10:38; Luk 14:27 9:24: Mat 10:39; Luk 17:33; Ioa 12:25 9:26: Mat 10:33; Luk 12:99:31: Luk 9:22 9:32: 2Pi 1:16-18 9:35: Luk 3:22

Lukas 9:42 115 Lukas 9:62ke merei ol?” Pe Iesus hele lange nonneu, “O mene tum at nge iau.”

42 Te mene kol neu ke lala pe un-einei nemur teteu haka mule i. Tetamal sue i langa ich pe te heloiloi ia ike sasahul rara nga ich. Pe Iesus kerestaua uneinei neu ke lohot nge kol neu.Hemas mule i ke nek pe tung mule ilange temene. 43 Pe hulua lochlochngana nemur te rura toto nga Ne-Halang nena kerkerenga palaungananei.

Iesus Hele Mule Ia Ana Metenga(Mat 17:22‑23; Mak 9:30-32)

Ure nenge Iesus poi nei, poia irilochloch ke haria kangkanga man-mana ia kura pe Iesus hele lange nenahana mur, 44 “A longo ke nek toto ngaure nenge e teke e heleia lange imo peletemo lilil ele ero! Lape te tung hekeNon Tuna langa hana hel peria.” 45 PeIesus nena hana mur leteria matanahote helenga nei luna ero. Poma-laka nga ute helau ele leteria matanangana nga helenga nei ke te heilanghote luna ero. Pe te matau pule ngete ontei hot mule nga luna.

Itei I Palaungana Toto(Mat 18:1-5; Mak 9:33-37)

46 Iesus nena hana mur te hunelmule nge iri nga itei nge iri nge lapelohot ke i palaungna toto. 47 PeIesus eteia leteria tuanin ngana keulolo ke mene mele sune ke hemesiai nga ilina 48 pe hele lange iri, “Melenengemutena taua aina sune ngemaimutena taua iau pule. Pe mele nengemutena taua iau mutena taua iteinenge kulosia iau ke eat. Pomalamitei nenge talsio tote i nge imo lape ipalaungana toto.”

Itei Nenge Poi Poreke Iong Ero, IPekngam Ia

(Mak 9:38-40)49 Pe Ioanes hele haka, “Non Soke,

mo naue none nge helope hotote un-einei mur nge hana pe i popoia ngakerkerenga nenga iong em. Pe mohele ele ke poi ke mau ero ol iange i

pekngamem ia ero.” 50 Pe Iesus helelange i, “O hele ele i ero iange iteinenge lem ngarang ia ero i pekngamia.”

Samaria Mur Lemeria Ero Ia Iesus51 Etue nenge Iesus haka langa lut

nga tapa heroi lo. Ol pe Iesus letenahaka toto ke teke lange Ierusalem.52 Pe kulosia mele hel ke iri mukalanga kileng enge Samaria ke te tangorara pele e nge lape te maia. 53 Pehehei pe hana nga kileng neu lemeriaero nge Iesus la ke tu nge iri iange teeteia ke i lala nge Ierusalem. 54 Ieimsiri nai Ioanes te longe ke mau pe tehele, “Non Soke, lemem ke o tekemoiu sue oan nga tapa ke at ngaulelekileng nei?” 55 Pe Iesus nau lange iripe keres ele iri 56pe tei toto ke tela ngakileng e pule.

Iri Nenge Te Teke Te Nanasia Iesus(Mat 8:19-22)

57 Iok, tei ole ke telala pe none helelange Iesus, “Lape e nanas menmeneiong lo koi. O teke oi ke ola nga kilengtei iau pule ela.” 58Pe Iesus hele langei, “Kaone inolo mur reria polo ngete mama ia pe ngie mur reria kiniupe Non Tuna munna nga kileng e eronge lake mateu ia.” 59 Pe Iesus helelange none pule, “Iong nem o iat ke onanasia iau.” Pe non neu hele, “NonSoke, o longele iau ke ela mule keealo hite temek mukam.” 60 Pe Iesustuacholia, “Iri nenge te pomanga temete lo, tela ke tealo hite pum nem.Pe iong ola ke ohaliu hote NeHalangnena naualanga urana toto ngana.”61 Iok, none pule hele, “Non Soke, lapee nanasia iong. Eh, O longele iau keela mule nga lek kileng ke e ee ialek hei pe tutuk mur mukam.” 62 PeIesus hele lange i, “Mele nenge talunelamonga pe letena tu hit tote ero,lamonga nem lape het ero. Pe nengemele letena nachnai nge nanasia iau,nena kerkerenga e ero nge teu langaNeHalang nena naualanga urana totongana.”

9:44: Luk 9:22 9:45: Luk 18:34 9:46: Luk 22:24 9:48: Mat 10:40 9:50: Mat 12:30;Luk 11:23 9:54: 2Ki 1:9-16 9:61: 1Ki 19:20

Lukas 10:1 116 Lukas 10:1810

Iesus Kulos Hot Ke Hana Iri Ana NonKina Mol Pe Analoch Pe Nai (72)

1 Iesus henonou hot ke hana iri ananon kina mol pe analoch pe nai (72)pe kulos hote iri. Pe kulos ke nachnaike iri muka nge i ke tela nga kilenglochloch ngana nenge lape i laia. 2 PeIesus hele lange iri, “Ume lochlochngana nganangaria mur te mera tachlo pe lulunga ana hana mur iri unnesune mana. Ke a hetalaulau langetokoninga nenga ume nemur ke kuloshote lulunga ana hana mur ke te luleana ume mur. 3 Iok ala ol! E kulosiaimo ke a pomanga sipsip tutuna murnenge la tetu teu luluch nge kaoneinolo mur. 4Ala pe a mene umtutunaero pe a takis kole ero pe a menelemo ae ulina e ero pule. Nenge tekea saolia mele hel nga kue ames kea hele sakilil ero. 5 Nenge teke aiteu nga pele e a hele tala ke pomai,‘NonPalaungananapetanga tu luluchnge imo.’ 6 Nenge teke none nemna poinga urana pe purpure petanganem lape lemo helenga urana ngananem masio nge i ke nek. Pe nengeteke ero, lemo helenga urana ngananemur lape haka mule nge imo. 7Atumana nga pele elle nem ke a ngaun-gau pe a ininia utar nenge te tungelala nge imo iange a ume lamam peurumo laka. Pe ama lilis rara nga pelehel pule ero ol. 8Ala nga kileng e pe aiteu langa pele e pe a ngaua utar nengete tunge lala nge imo. 9A hemasmuleiri nenge aria haleles nga lamam pea hele lange hehei pe hana ke a teke,‘NeHalang nena naualanga urana totongana heroi taua imo lo.’ 10 Pe nengeteke a langa kileng e pe te ulo eleimo ai hot langa kue pe a heleia irike a teke, 11 ‘Mo pasis sue lemo kilengana maruchrue nga apemem ke aeteia nge NeHalang lemene ero totoia lemo poinga poreke ngana mur.

Imo letemomatana ke nek, NeHalangnena naualanga urana toto ngana atrochroi toto nge imo pe lememo eroia lo!’ 12 E hele ke manmanna totolange imo. Nga etue palaungana nemlape NeHalang letena porekeia kilengnenge Sotom pe lemo kileng ero!”

Tuele Kina Nemur Nenge Te Ulo EleIesus

(Mat 11:20-24)13 “Imo nenge Korasin lape atu ng-

amo poreke toto! Pe imo nenge Pet-saita lape a poreke toto pule! IangeNeHalang poia ure papalaungana ngeimo ke a esia lo pe letemomanmannaia ero. Pe toinge NeHalang poiaure papalaungana nemur nge Tir peSiton lape iri te hulia reria poingamur nga halang nike. Iri te henonouhote iri nge te hulia reria poingaporeke ngana mur ke pomai; te hero-nia hengeron muna hulu ngana pe tehepore singiria ana apou! 14Nga etuenenge NeHalang nau teu at nge itaelle pe elle nga rera poinga mur lapeletena poreke ia iri nenge Tir pe Sitonunne sune pe imo nem ero toto. 15 Peimonenge Kapernamnenge a teke alanga lut nga tapa. Lape te tamal sueimo ke ala nge sio toto nga kileng aungana!” 16 Iesus hele lange na hanamur, “Mele nenge longo taua imolongo taua iau pule pemele nenge uloele imo ulo ele iau pule pemele nengeulo ele iau ulo ele I nenge kulosia iauat.”

Iechinga Palaungana Lohot NgeHana Iri Ana Non Kina Mol Pe AnalochPe Nai nem (72)

17 Hana iri ana non kina mol peanaloch pe nai (72) neu teat mule pete iech toto. Pe te hele lange Iesus,“Non Soke, uneinei mur pule mo ku-los hote iri nga iong em pe te longotaumana!” 18Pe Iesus tuacholia langeiri, “E esia non poreke ngana ngelosio at nga tapa ke pomanga kileng

10:1: Mak 6:7 10:2: Mat 9:37-38; Ioa 4:35 10:3: Mat 10:16 10:4: Mat 10:7-14; Mak 6:8-11;Luk 9:3-5 10:7: 1Ko 9:6-14; 1Ti 5:18 10:8: 1Ko 10:27 10:11: Ume 13:51; 18:6 10:12:Gen 19:24-25; Mat 10:15; 11:24 10:16: Mat 10:40; Luk 9:48; Ioa 5:23 10:18: Ioa 12:31; Hem 12:8-910:19: Psa 91:13; Mak 16:18

Lukas 10:19 117 Lukas 10:35

chalem ngana. 19 A longo ke nek! Iaue tunge lek kerkerenga lange imo keimo sipomo a poia ume nemur nengepomai. Ai haka nga ilimo nenge tehunun pe a hekolkole iri. Pe ei murnenge te hunun ita, lape apoia iri kepomam pule. Pe a hekou sue lemongarang Non Poreke ngana nem nenakerkerenga. Pe ute pele nge heporekeimo ero. 20 Uneinei ne mur te longotaua imo pe a iech sakilil ero nge amene kerkerenga palaungana nem. Aiech totomana nga emonge tehas suenga lut nga tapa.”

Iesus Iech Toto Ngana(Mat 11:25-27; 13:16‑17)

21Nga etue unne neu Opepengpenghemute Iesus nga iechinga pe hele,“Temek O! Iong Non Soke nenga lutnga tapa pe nga ich! E heto heke iongpe e hele urana toto lange iong ngeo talkome ure nemur nge hana nengeleteria matana pe te etei toto nga urelochloch ngana nga ich. Pe O hemal-laha hot mene lange hana nenge lete-ria manga aina kinkino ngana pe teetei sakilil ero. Oe Temek, o iech totonga ure nei nge lohot ke nanas tautote lemem ngam.

22 “Temek tunge ure lochlochngana at nge iau lo. Mele e nga ich neietei tote iau ero, Temek i toro manaetei tote iau. Pe mele e nga ich neietei tote Temek ero, iau toro mana eetei tote pe pule iri nenge iau lemekke e hetei hote iri lange Temek.” 23 PeIesus naula nga na hana mur pe helemana lange iri, “Imo nemur a iechtoto nga ure ne mur nenge aesiairi! 24 E hele pengpeng lange imo.Hetalalonga mur pe naungaala anahana mur nge nike eingaria chup tautote ure nenge imo aesia pe iri tekolkolia. Pe eingaria chup tau toteure nenge imo a longe pe iri te longeero.”

Helenga Opene Nge Non UranaNgana Nenge Samaria

25Non hotonga ana hetoronga e iatke teke totoia Iesus. Pe hele, “NonSoke, lape epoi ke merei ke e menetunga nenga maulinga ke koko?”

26 Pe Iesus tuacholia, “Tehas sueke mere nga NeHalang nena hotongamur? Pe iong o sisia pe luna ma kemere?”

27 Pe Non neu tuacholia, “Mutemtaua NeHalang amo Soke nga letemtoto pe nga opem pe nga kikimngam toto pe nga letem tuanin nganamur lochloch. Pe pule mutem tauaneingam ke pomanga mutem tauaiong sipom.”

28 Pe Iesus hele lange i, “Lem tua-cholinga nem pengpeng toto. Opoi kepomai pe nga hoena lape otu luluchnge NeHalang.”

29 Pe non hotonga ana hetoronganeu teke hepengmule i sipona ene peontei mule Iesus, “Itei hel toto nengeiau neingak mur?”

30 Iok laol, Iesus tuacholia lange i kepomai, “None lohaka nge Ierusalempe i ke ramana sio lala nge Ieriko. Olpe hana porekreke ngana hel te lauai pe te palia i ke mete par. Pe tehaka hote nena hengeron mur pe teua sapele. 31 Pe tunginga ana hanamur e nanas sio nga kue neu ke lalange Ieriko pule pe esia non neu ngema nga kue pe i kel nga kue ele pela sapele. 32 Iok, none pule nge matanenge Liuai nanas sue kueneupule peesia non neu nge ma pe kel ana pule.33 Pe non Samaria e nanas sio ke la peesia non neu nge tepal poreke ke mape letena poreke toto ia i. 34Ol pe lakelome na chanchanmur nga oliua einaluluch nga uain. Ke het pe tal heke inga nena tongki pe mene i ke langapele nenge langmur tema teueu ia penauele i. 35Pomange rou non Samarianeu tung hot ke alak iri nai lange nonnenge nauelele pele neu pe hele langei ke teke, ‘O nauele non nei pe tekeo hesilia ure hel nge i eat mule pe etuacholia lange iong ol.’ ”

10:20: Pil 4:3; Hem 3:5 10:22: Ioa 3:35; 10:15 10:25: Mat 22:35-40; Luk 18:18 10:27: Deu6:5; Lev 19:18 10:28: Lev 18:5

Lukas 10:36 118 Lukas 11:1336 Iok, Iesus onteia hotonga ana

hetoronga neu, “Nga ramam non teinge hanamol nei nge o teke neinganatoto non nenge te palia neu?”

37 Pe non hotonga ana hetoronganeu hele, “Ngana laka i nenge letenaporekeia non nenge hana te palianem.”

Pe Iesus hele lange i, “Iok, Ola peopoi ke pomalaka nge non nem.”

Iesus Langa Marta Nena Pele38 Iok laol, Iesus iri ul nena hana

mur teila pe Iesus iteu nga kilenge. Pe heie ene Marta mene Iesuske langa na pele. 39 Pe Marta tinae ene Maria. I kila sio nga Iesusapena huna ke longlongo Iesus ngehetottoro. 40 Pe Marta letena inintaua tina Maria iange halaua i ngatuninga ero. Ol pe la ke hele langeIesus, “Non Soke, tik pai hile siomeneiau ke iau toro e popoia ume lochlochpamai. Heongana nge at ke halaua iaukai?” 41 Pe Iesus tuacholia Marta pehele, “Atong liuk, iong letem tu ngaure halang sakilil. 42 Pe ure elle manange urana toto nge letem tu hite. PeMaria hottaua ure nem pe lape e ua iange i ero ol.”

11Iesus Hetoro Nga Hetalaulaunga(Mat 6:9-13; 7:7-11)

1 Iok, nga etuene Iesus hetalaulaunga kileng unne. Hetalaulau ke hetpe nena none hele lange i, “Non Soke,o hetore imem ke mo hetalaulau puleke pomange Ioanes nge hetore nenahana mur.”

2 Pe Iesus hele lange iri, “Nengeteke a hetalaulau, a hele ke mai koi:“ ‘Tememem, lememem toto ke hehei

pe hana te heto heke em kepengpeng toto.

Pe pule lememem toto ke lemnaunga ala urana ngana at.

3O tunge emem ngaunga nga lapa penge he pe

4 O saua lemem poinga poreke nganamur ke te lasus toto

ke pomanga imem mo popoialange hehei pe hana nga reria

poinga poreke ngana murnenge te popoia atat nge imem.

Pe o helosio ia imem nga totoingaero.’ ”

5 Iok, Iesus hele mule, “Teke ellenge imo langa neingana e na pelenga miliko tuna pe hele, ‘Neingak,e hanokia ngaunga unne e nge iongmukam 6 iange neingak e nge at ngakileng tau ngana koi at ke lohot ngeiau pe lek ute nge e heole i ia ero.’

7 “Pe i nenga pele letena tuacholia,‘Ah! O hengo lala rara ia utar? Mopiulo ke tutuk mur i imem hul ke momanei. E lohaka ke e tungeutenem langeiong ero ol.’ ”

8 Pe Iesus hele pule, “E hele langeimo pengpeng, non nem eteia ke ineingana ia pe i lemene ero toto ngelohaka ke tunge ngaunga nem langei. Pe i lemene ero kou neingana neunge pur mana ia onteinga lange i.Pomalam non nem lohaka ke tungeure lochloch ngana nenge neingananem lemene taua.

9 “Ke e hele lange imo; nenge tekelememo taua ute nge NeHalang a on-tei pe i tunge lange imo. Pe a tangorara ure pe lape a hottaua. Nenge tekeo ischongia piunga te lohe piungalange iong. 10 Ke nge iri lochlochngana nenge te onteitei lape te men-mene. Pe i nenge tango rarara hot-tautau pe i nenge ischongchong ngapiunga te lohe piunga lala nge i.

11 “Nenge teke mele sune onteiatemene nga ruo pe lape tunge ilimohas ngana lange i ma? 12 Nem petuna e onteia pareo tutuna lange i pelape tunge ei nenge hunun ita langei? 13 Ke imo hana mana nga ich neia eteia ke a tunge ure urana nganalala nge tutumo mur. Ke pomalammana lape Temere nga lut nga tapatunge Opepengpeng lange iri nengete onteia i!”

10:39: Ioa 11:1; 12:2-3 10:42: Mat 6:33

Lukas 11:14 119 Lukas 11:31Iesus Pe Pelsipul(Mat 12:22-30; Mak 3:20-27)

14 Iok, nga etuene e Iesus helopehote uneinei e nge tu nge none pepoia i ke hele erochro. Kela un-einei neu lohot pe non nenge heleerochro neu hele mule sapele. Pe hu-lua lochloch te rura pe leteria tuaninrara. 15 Pe hel te hele, “Non nem lopehotote uneinei nemur nga Pelsipulene. Uneinei mur aria soke.” 16 Pehel te olleke Iesus ke te onteia i ke poihote ute ke hot nga tapa ke pomalamte eteia i ke i NeHalang tuna.

17 Pe Iesus eteia leteria ke ulolo pehele lange iri, “Kileng e nenge telaslele hel pe tepal hel mule nge iri lapetehet toto. Pe nenge teke none penehei pe tuturia mur telas lele hellape tenau hel mule ero ol. 18 Penenge teke Non Poreke ngana nenahana mur telas lele hel pe tepal helluluch mule nge iri lape tehet toto.E hele ke mai iange imo a teke ehelope hote uneinei mur nga PelsipulNon Poreke ngana ene. 19 Iok, nengeteke e helope hotote uneinei mur ngaPelsipul ene pe nga itei ene toto lemohana mur te helope hotote uneineimur? Ke imo anau, lemo hana murte hemallaha hot pengpeng ia. 20 Penenge teke e helope hotote uneineimur nga NeHalang nena kerkerenga,nem hemallaha hote ke NeHalangnena naualanga urana ngana at ngeimo lo.

21 “Nenge teke none nge kerk-ereng toto pe heronia palinga hel anahengeron pe ra hite na io pe meske nauele na pele nena ure mur lapetetu ke nek. 22 Pe teke mele e ngekerkereng toto nge i at ke iri nai tepalhel pe hekou sue i lapemele nemhakahote palinga hel ana ure nemurnengeteke i non totoia pe heronge nonenem nena ure mur lange mele hel.

23 “Mele nenge halaua iau ero hep-oreke iau.

24 “Iok, uneinei e lohot nge mele pesong ke la tango rara munna nge tuia.Song ke langa kilenghal nganamur ketango rara munna pe hottaua munnae ero. Pomalam hele, ‘Lape ela taumule kou lek pele neu lo nenge etutatala ia.’ 25 Iok laol, at mule pe tekenaupepele neu te sachalue ke lemlempe te poia ke nek toto. 26Ol pe uneineineu la mule ke la mene ke uneinei irirahtele nai mule nenge te poreke totonge i ke la tetu teu lamau. Ke meleneu tungana nenga tele ngana porekepol mana pe nei ol poreke toto ol.”

Itei Hel Nenge Te Iech Toto27 Iesus nenene ure nemur ke po-

mau pe hei e alngana hot lange Iesusnga hulua leteria pe hele, “Hei enenge hoe iong pe nauele iong lapemene iechinga.”

28 Pe Iesus tuacholia i ke teke, “Panem ero, iri nenge te longe NeHalangnena helenga pe te nanas tau tote irilaka nenge lape te mene iechinga ngepalaungana toto.”

Ure Nenge Lohot Nge Iona(Mat 12:38-42)

29 Hehei pe hana iri halang totote emurung nge Iesus, ol pe Iesushele, “Imo hehei pe hana nga etuenei, a poreke toto. A teke e poiaure palaungana e ke henonou hotelek hekerkerenga nenge at nge NonPalaungana. Pe lape e poia ure nemlange imo ero. Lape epoi hot meneure palaungana nem nenge lohot ngeIona. 30Ure palaungana nenge heheipe hana nenge Niniue, ngana lakaIona. Pe ure palaungana nenge heheipe hana nenga etue nei, ngana lakaNon Tuna.

31 “Etue palaungana nem lape atnenge NeHalang nau tote hehei pehana lochloch reria poinga mur. Penga etue nem imo lape a meia imo.Iange nge nike hei soke nenge sionem at nga kileng tau ngana ke longonga Solomon na helenga urana ngana

11:15: Mat 9:34; 10:25 11:16: Mat 12:38 11:22: Kol 2:15 11:23: Luk 9:50 11:27: Luk1:28, 42, 48 11:29: Mat 16:4 11:31: 1Ki 10:1-10 11:32: Jon 3:5-10

Lukas 11:32 120 Lukas 11:49mur. Pe imo nei, none nge soke totonge Solomon at nge imo lo pe imoa longo nge i ero. 32 Pe pule imo ulhana nenge Niniue lape ames hakanga etue nempe lape ameia imo pule.Iange iri nenga etue neu Iona haliuhote NeHalang nena helenga mur pete hulia reria poinga mur. Pe heueunei none nge i soke toto nge Iona koitu luluch nge imo.”

Lemenge Nenga Singim(Mat 5:15; 6:22‑23)

33 “Mele pele tonge lemenge petalue nga kileng unne nge talkomeero. Nem pe talkome teua nga kolepalaungana letena ero. Lemengenem te talkome ero. Te heon hekemene. Laka iri nenge te teu at tenau ke mallaha. 34 Matam i lemengenenga singim. Teke matam te uranalochloch letemnge teu pe singimpuletualeme. Pe nenge teke matam teporeke letem nge teu pe singim puletetu mana nga au. 35 Ke onau ke nekol. Iange lape lemenge nga letem ichantom. 36Ke ngana laka nenge tekesingim lochloch tualeme pe unne ngechantom ero iong o tualeme lochlochsapelpele. Ke pomalaka nga lemengepalaungana nge tualeme hite iong.”

37 Iesus hele ke het pe non Paresio ehele lange Iesus ke la ngau luluch ngei. Iesus iteu nga ana non na pele pelakila sio sapele nga ngaunga munnanenge te ngaungau ia. 38 Iesus nunero pe la ke are sio pe ngau mana. Olpe non Paresio neu neue nge mangaIesus lome penna ero pe rura toto ngaIesus poi ngana neu.

39 Pe Iesus hele lange i, “Imo Pare-sio nemur, a lomo menmene amo eu-linga pe amo pan mur singiria nengehot pe nga letemo nge teu amuta totoia poinga nenge kemenge pe sachum-chum pe poinga poreke ngana helpule. 40 Imo amo hauaua! I nengeumeia singira nge hotmai umeia lete-ria ero kai? 41 Pomalam a menengaunga pe ech nengemateu nga panpe eulinga nemur pe a tunge lange iri

nenge aria ngaunga ero. Nenge apoike pomai pe ure lochloch ngana lapelemlem nge imo ol.

42 “Imo Paresio nemur a neknekia! Ure poreke ngana lape lohot ngeimo iange imo a nanas tau mene ho-tonga kinkino ngana mur. Pe ho-tonga papalauna a nanas taua iri erototo. A takiraua ngaunga kinkinongana ngemanga loi tana pe ngaungaehech ngana ke huna iri analoch pea tunge huna elle lange NeHalang.Pe hotonga nenge apoi ke nek langepekngamomur, a nanas taua ero toto.Pe hotonga nenge lememo tau toteNeHalang a nanas taua ero toto pule.Teke a nanas tau tote hotonga kinkinongana nemur pomere nenge a nanastaua hotonga papalauna ke nek ero?

43 “Imo Paresio mur a neknek iaimo! Iange lememo tau totote arenganemur nga muka toto nga hetorongaana pele. Pe lememo ke te hele keurana toto lala nge imo nga ingalamunna mur.

44 “A neknek pule iange imo a po-malaka nga mele koluna nge tealohite pe tetua ele ero. Pe hana nengetei haka nga ona lape te poreke sapeleiange te eteia ero.”

45 Ol pe none nge etei toto ngahotonga tuacholia Iesus, “Non Soke, ohele ke mam pe o hele poreke imempule iam.”

46 Pe Iesus hele, “Imo nenge a eteitoto nga hotonga mur a neknek iapule iange imo a poia hana ke tetakisia ure meena toto ngana nengete alker taua. Pe imo sipomo a tungeperimo kukana elle ke a halaua iri erototo.

47 “A neknek ia pule iange ahemalmal heke hetatalonga muraria metenga munna nenge lemotete mur te hune iri nge nike.48 Ke nga poinga nei imo sipomo ahenonou hot pengpeng ia utar nengelemo tete mur te poia. Iri te hunehetatalongamurpe imoahemalmaliaaria polo. 49 NeHalang eteia ke

11:33: Mak 4:21; Luk 8:16

Lukas 11:50 121 Lukas 12:12ulolo ke ngana laka nenge hele keteke, ‘Lape e kulosia hetatalongamur pe hekulkulonga mur. Pe helnge hana nemur lape te hune iripe hel lape tepoi poreke iri.’ 50 Kepomalam tuangachol poreke ngananga huninga nemur lochloch lapesio pengpeng nge hana nenga etuenei. 51 Talun ngana nga huninganenge Apel ke langa huninga nengeSakarias. (Sakarias te hune i ngahatanga pe NeHalang munna nengeheo ngana toto tunangaria). E helepengpeng lange imo nenga etue neilape a mene melmelenga palaungananga ure nemur lochloch.

52 “Imo nenge a etei toto nga ho-tonga mur a neknek ia pule iangehehei pe hanamuteria toto ke te eteiaNeHalang pe imo a unele lohenga ngehehei pe hana ke teteu langa eteinganem ero. Pe imo ateu langa eteinganenge NeHalang ero pule.”

53 Iesus lohaka ke ii lo pe Paresiomur pe hotonga ana hetoronga murte hele poreke tote i pe te tutue i ngahelenga pe te onteiteia i. 54 Tepoi kepomau iange te teke te ollaka hototeIesus. Pe nenge teke Iesus tamal hotehelenga e nge poreke lape te hele hotsapele i.

12Apoi Ke Mange Paresio Mur Ero(Mat 10:26‑27)

1 Iok laol, hulua halang toto teatol nenge te heit ulu hel iange kilengmuta toto. Pe Iesus talun ke heletala lange nena hana nemur nengehetotore iri ke teke, “Anau ala amoke nek toto nga poinga nenge Paresiomur te popoia iange iri hana nenge teheleia ute nem pe te poia ure e ngealtoto! 2 Ure lochloch ngana nengea talkomkome NeHalang lape hemal-laha hote. Oe, ure lochloch ngananenge a talkomkome NeHalang lapepoi hote ke mallaha. 3 Utar nenge ahele komkome nga miliko NeHalang

lape hemallaha hote nga sinanga. Peutar nenge amangun tele helel ia ngalemopele letena lape temes hot ia ngaaeteme pe te haliu hote lange huluamur.

4 “E hele lange titik mur imo, amataua iri nenge te hune singimomana ero. Iange nga hoena ol lapete poia ute pele lange imo ero ol.5 Iok, lape e henonoua mele nenge amataua. A mataua laka i nenge nenakerkerenga palaungana nge hune itake het pe sau sue ita langa melme-lenga ana kileng. Oe, e hele lange imo,a mataua laka i lo!

6 “Ngie simsim iri lime te olia iringa umtutuna nai mana (2 toea). PeNeHalang letene metene iri lochlochpe hile hote e nge iri ero. 7 Pomalammana palpalumo ina mur te sisalalochloche iri ke ulolo. A matau eroiange nga NeHalang matana NeHa-lang lemene tau tote ita nga ngiesimsim mur.

8 “Ke e hele lange imo pengpengurana toto nge mele nenge mes hakape haliu hote iau ke teke, ‘Iesus i NonTuna. Pe Iau letek manmanna nge i.’Nge mele nem Iau lape e haliu hote ilange NeHalang nena angkelo mur kee teke, ‘Non nei, iau lek non ia.’ 9 Peporeke toto ngemele nengemes hakanga hulua mataria pe hele ke teke,‘Iau letek manmanna nge Non Tunaero.’ Iange iau pule lape e hele langeNeHalangnena angkelomur ke e teke,‘Iau e eteia non nei ero i.’ 10 Pe irinenge te hele poreke Non Tuna lapeNeHalang letena poreke mule ia iri.Pe iri nenge te hele poreke Opepeng-peng, NeHalang lape letena porekeiairi ero toto.

11 “Teke te laua iong pe te meneiong langa hetoronga ana pele kete onteia iong, omes nga hana pa-palauna nemur mataria pe sam loiloiero. Pe pule letem tuanin raranga utar nenge lape o hele ia ero.12 Iange nga etue nem pengpeng lape

12:2: Luk 8:17 12:7: Luk 12:24; Ume 27:34 12:11: Mak 13:11; Luk 21:12-15

Lukas 12:13 122 Lukas 12:31Opepengpeng hetore iong nga utarnenge urana nge o heleia.”

Helenga Opene Nga None Nge NenaUre Halang

13 Pe none nga hulua leteria helelange Iesus, “Non Soke o hele langetik ke tunge ure nemur nenge temekmete hatalia unne at nge iau.”

14 Pe Iesus hele lange i, “Ia, iteinenge talue iau ke e poia ume ne-mam? Iau ak umenemero iam.” 15 Ioklaol, Iesus hele lange iri, “Anau alake nek toto nga poinga nenge taeulochloche ure pe ta teke ita toromanarera. Iange mele nenge na ure halangnem, ure lochloch ngana nem tungemaulinga nge koko lange i ero.”

16Ol pe Iesus heleia helenga openee lange iri pe hele, “Non e nge na urehalangneu anaumemurnganangariakehalang toto. 17Pe letena tuaninngei sipona ol, ‘Lape epoi ke meremai ol?Ure lochloch ngana nei muria ero ol i!Lape e tatach teua iri langai mai?’

18 “Ol pe ana non lohaka pe hele,‘Eh! lape epoi ke mai i! Lape etotosue pele nemur pe e lele mule helnge papalauna toto. Ke lape e tatachteua ak ume nganngana mur pe lekure mur. 19 Pe lape letek tuanin ke eteke: Lek ure halang pamlo nge lapetu ke hesinga halang toto. Lape e tutumanmanna ol. Pe lape eare ke e ngauhaka manmana ol pe pule lape e ininpe e iech manmana ol!’

20 “Ol pe NeHalang hele lange i,‘Iong nge am hauaua toto iam! Heueunga miliko nei lape o mete. Pe urelochloch ngana nenge o talue nemlape itei mene iri?’

21 “Ke i pomalam mana. Melenenge heu kinia uremur ke teke i toronena, lape nena ute e ero toto ngaNeHalang matana.”

Letemo Una Sakilil Ero(Mat 6:25-34)

22 Iok, Iesus hele lange nena hanamur nenge hetotore iri, “Ke poma-lam e hele lange imo, letemo unasakilil nga atu ngamo nga ich nei

ero. Letemo tuanin rara sakilil eronga utar nenge lape a ngaua pe ngasingimo pe nga utar nenge lape amele. 23 A maul ngamo, i palaun-gana toto nga ngaunga pe singimo,i palaungana toto nga ure nenge taheronronia iri. 24 Anau langa ngiemur. Tetua aria ngaunga ero. Pe telulu aria ero. Pe te lele pele ke tetatach teu aria ngaunga ia ero. PeNeHalang i sipona hengaua iri. Peimo nge a ele haka toto nge ngie murlaka! 25 Amo tei nge imo nge letemouna sakilil? Pomere? Letemo nempoia imo ke heloloune atu ngamo ngaich nei ke sase pol? 26 Nenge tekenakumo ero nge a poia ure sune nei,pomere nenge letemo una sakilil ngaure lochloch?

27 “Anau langa ae nemur te hakangaria. Tehei pe roraria te palola hotke nakuria urana toto. Pe e hele langeimo pengpeng Ne Solomon nge nikenena ure urana nganamur halang. Pei heronia ure urana ngana pele ngeurana toto ke pomanga ae rorana ne-mur ero. 28Letemometene ke nekNe-Halang hemele heilil mur nenge tetuke te maulul heueu nei pe nge rou teparsue pe tesau heke iri nga oan. Ne-Halang tunge malenga urana nganalanga ure nemur nenge tetu ke choromana. Pe imo lape NeHalang tungemalenga lange imo pule? Imo ngeletemo manmanna ngana unne sunemana iam! 29 Letemo una sakilil eronga utar nenge lape a ngaua pe utarnenge lape a inia. Pe letemo meenaia ero. 30 Nenge letemo una sakililnga ure nemur, apoi ke mange huluanemur nenge te etia Tememo NeHa-lang ero toto. Leteria tu hit menereria ure mur. Pe imo ero. Tememonga lut eteia ke imo lememo taua urenemur ke a mene pule la. 31 Uranangana a tango rara tele ure nengeopemo ana ngaunga pe NeHalangnena naualanga urana ngana. Poma-lam lape tunge ure nenge lememo tautote lange imo pule.

12:15: 1Ti 6:9-10 12:21: Mat 6:19-20

Lukas 12:32 123 Lukas 12:4932 “Imo sipsip tutuna mur a matau

ero iangeTememo iech totongemeneimo ke atu teu nga nena naualangange urana toto. 33A laia lemo uremurnga ingaala ke te olia iri pe a tungeumtutuna lange iri nemur nenge re-ria ero. Ol pe imo a mene laka lemoumtutuna anamateunga e nge porekeerochro. Pe ure nem ngananganamur laka ure urana ngana mur nengalut nga tapa nenge tetu ke koko. Atango rere ure nemur ke a mene iripule. Ure nemur kemenge ana hanamur tekeme ia ero toto pe kankanngau ule ero pule. 34 Ke imo lapeletemo tuit menmene laka kileng ne-mur ol nenge a talue lemo ure uranangana mur ia.

Atu Pe Anau Ala35 “A kale masia amo tal pe a tonge

lemo lemenge ke remenmen pe anaualala nga utar nenge lape lohot. 36 Peapoi ke pomanga hana hel nge tekulkulelele aria soke nge mule ngaleinga heueu ngana e ana ngaungamatana. Pe teke non soke nem atke ischong nga piunga te lohe piungake ueiuei mana lange i. 37 Ke irinenge aria soke at pe hottaua iri ngete mesmese kura, iri nemur lape teiech toto. E hele lange imo pengpengnon soke nem lape nek hit tote imope lape hetakile imo pe hengaua imo.38Pe nenge teke Non Soke nem at ngamiliko tunama nga uachuach pe hananemur tenau alala kura, iri lape teiech toto. 39 Pe letemo metene nei kenek; Nenge teke pele tokoninga eteiaetue nenge kemenge ana hana murte atat ia i lape nauala ke nek totoke kemenge kina nemur te palchachteua nena pele ero. 40 Imo pule anauala ke nek toto iange Non Tunalape at mule nga etue nenge imo ateke i atia ero.”

41 Pe Petrus ontei, “Non Soke, iongmai o heleia helenga opene nei atatnge imem mana kai? Eh? Nge hanalochloch?”

42 Pe Iesus tuacholia, “Itei nge imohana nenge a umume nge letenasong ke urana pe poia ume ke nek?I laka nenge ana non soke letenahere nge nauele pele pe tunge nenahekuleileinga mur aria ngaunga ngangaunga ana etue pengpeng. 43Melenem lape iech toto nenge teke anasoke at pe hottaua i nge popoiaana ume. 44 E hele ke manmannatoto lange imo mele nem lape nonsoke talue i ke nauele nena ure murlochloch. 45 Pe lape mele nem letenatuaninin nge i sipona ke teke, ‘Ah!Ak non Soke nem lape at ke ueiueiero iam.’ Ol pe talun ke nos lapuehehei pe hana nenge te umume. Pepule popoi ngaunga matana pe ininech kerkereng ngana pe poi rara hulu.46 Pe ana soke lape at mule nga etuenenge ana non eteia ero ke kulele iero. Non soke nem at pe lape chatuluhite pe lope hote i kela tu luluch ngehana nenge te longo tau erochro.

47 “Iok, nenge teke none nengeumume pe eteia non soke nemlemene ngana pe na melei tanatoto nge nanas taua non soke neulemene ngana, lape tenos ulu hittote i. 48 Pe mele nenge eteia nonsoke neu lemene ngana ero pe poiapoinga nenge lape te nosia i ia lapeana nosinga meena ero. Iri nengeNeHalang tunge aria ume halangpe letena here iri nge te poia kenek, lape NeHalang angala mana ngeesia aria ume ngangana mur ngelohot ke halang toto. Pe iri nengeNeHalang tung ke aria ume halangnge halang toto lange iri pe letenahere iri nge te poia aria ume ke nek,lape NeHalang angala mana nge esiaaria ume nganangana mur nge lohotke halang nge halang toto.”

Iesus Lasia Ita(Mat 10:34-36)

49 “Esio at ngak nei. E atia oanke etun hite nga ich. Pe lemek totoke oan nem ngaulala haka ke ueiuei.

12:33: Luk 18:22 12:35: Mat 25:1-13 12:39: Mat 24:43-44; 1Te 5:2 12:44: Mat 25:21, 2312:47: Iei 4:17 12:50: Mak 10:38-39

Lukas 12:50 124 Lukas 13:1250 Iau lape e mene henuninga e kurake heueu nei letekmeena toto ia kura.Pe letek meena ngana nem lape tuke la het nga etue nenge e mene he-nuninga nem. 51 Imo mam a teke eatke epoi hote tunga nge urana nga ichkai? Ero toto! E hele pengpeng langeimo eat ke e lasia. 52 Talun heueu neike la ol nga pele elle none pe neheipe tuturia mur telas hel. Mol lape irialtoto nga nai pe nai lape iri altotongamol. 53Lape telas hel ke non neu ialtoto nge tuna tamanenganape tunatamane ngana i altoto nge temene. Pehei neu i altoto nge tuna hei ngana petuna hei ngana i altoto nge tana. Nonneu lape i altoto nge uene pe uene ialtoto nge i.”

Heteinga Nenga Etue Mur(Mat 16:2‑3)

54 Iesus hele lange hulua nemur,“Nenge teke a naue ulu nge ma hotnga tapa huna pe a hele sapele ke ateke, ‘Lape pitte mol heueu.’ Pe lapitte nemmol. 55Pe teke a amneia tu-tula nge song ke ramana haka at ngesio pe a hele ke a teke, ‘Lape kilengmilang toto heueu.’ Pe la kileng mi-lang. 56 Imo apoi ke manga mamulou!Nenge teke a esia ute nge lohot ngaich nei pe nga tapa sana neu pe a eteipengpeng ia ure nem luna. Pe pomeretoto nenge a esia ure mur nenge telohot nga etue nei pe a eteia luna ero?

57 “Pomere nenge imo sipomo aamnei urume poinga nenge porekepe nga poinga nenge urana ero?58Nenge teke none hele ote iong ngaute pe mene iong ke a hepengia, iongopur kikim ke imo nai a hepeng ololenga kue nike. Teke ero lape nonnem mene iong ke laia iong nge hananenge te longlongo pe te amnei teulanga helenga mur. Pe hana nemurlape te tunge iong langa palpal hussumur peria pe palpal hussumur lape tetamal teua iong langa tuele au ngana.59 Pe e hele pengpeng lange iong lapeo lohot nga lamam ero toto ke la het

nga etue nenge o tuachol taua lemhangonok mur.”

13A Hulia Letemo

1 Iok, nga etue nem hana hel tehele lange Iesus ke teke, “Mele helnge Kalelea temakmak pulumakau kete heto hekeke NeHalang pe Pilatusnena hana mur te hune iri. Te huneiri pe eiria maluluch nga pulumakaunemur eiria.” 2 Pe Iesus tuacholia irike pomai, “Iri mam, te hune iri ia? Teporeke toto nge hana lochloch ngananenge Kalelea ma? 3 Ero! Pe e helepengpeng lange imo nenge teke a hu-lia lemopoinga poreke nganamur erolape a mete ke pomange iri. 4 Iok,anau lange hana analoch pe rahtelemol nenge Siloam. Hana nemur, pelesase ngana e losio haka nge iri ke temete. Iri mau te poreke toto ngehana lochlochngananenge Ierusalemkau? 5 Ero! Pe e hele pengpeng langeimo, nenge teke a hulia lemo poingaporeke ngana mur ero lape a mete kepomange iri.”

6 Iesus heleia helenga opene nei,“None ana popi tana e mes nga anaume letena. Ana non i langa ae nemke teke nau rara nganangana. Peae nem nganangana ero. 7 Ol pehele lange non nenge umume ngaana ume. ‘Ae nei nganangana ero kehesinga iri mol lo i! O telesue ol!Iange hesil mene ich i.’ 8 Ol pe nonnenge umume neu hele, ‘Non soke, aenem tu mukam ke hesinga elle mule.Pe esel hote ich nga huna pe etal teuaana ngaunga. 9 Pe teke ngananganamule nga hesinga nem, urana. Pe tekeero e telesue ol.’ ”

Iesus Hemasmas Nga Sapat Ana Etue10 Nga Sapat ana etue Iesus hetot-

toro nga hetoronga ana pele. 11Pe heie nge uneinei poia i ke kina chachautu lamau pule. Haleles neu tu nge ike hesinga iri analoch pe rahtele mol.Pemes haka ke pengpeng ero. 12 Iesus

12:53: Mic 7:6 13:2: Ioa 9:2 13:7: Luk 3:9 13:8: 2Pi 3:9,15

Lukas 13:13 125 Lukas 13:30esia i pe iu lange i pe hele, “Hei nem,am haleles nem het ol.” 13 La ol peIesus tal heke penna nge ana hei peueiuei mana mes haka ke pengpengmule. Ol pe talun ke heto heke sapeleNeHalang.

14 Pe non soke nenga hetorongaana pele neu letena inin iange Iesushemasmas nga Sapat ana etue. Ol pehele lange hehei pe hana, “Etue irirahtele elle ta umume ia ara umemur.Pomalam aat nga etue nemur ke tehemasia imo. Pe nga Sapat ana etueero.”

15 Ol pe Iesus tuacholia, “Imo ma-mulou mur! Nenge teke lemo pu-lumakau e ma tongki e mete ana echnga Sapat ana etue, lape a einia eroma? Imo lochloch lape a einia la! 16Pehei nei i Apraham tuna ia. Pe NonPoreke Ngana rahit tote i ke hesingairi analoch pe rahtelemol (18). Ke utepele nge poreke ero nge e hemasmulei nga Sapat ana etue.”

17 Iesus hele ke mau ol pe irilochloch ngana nenge te hele porekei temei tote iri. Pe iri hulua lochlochte iech toto nga ure lochloch ngananenge Iesus poia ke urana.

Helenga Opene Mur Nga NeHalangNena Naualanga Pe Nekinga

(Mat 13:31-33; Mak 4:30-32)18 Iok Iesus hele, “Lape e hele

urume NeHalang nena naualanga penekinga ke mere? Pe lape e heleurume langa utar? 19 I pomalaka ngaae tutuna nenge kinkino toto nengenone tue nga ana ume. Iok, ae nemhaka ol pe tana palaungana toto. Pengie mur te talue reria kiniu nga per-perna mur.” 20 Pe Iesus ontei mule,“Lape e hele urume NeHalang nenanaualanga pe nekinga ke mere? 21 Ipomalaka nga is unne sune nengetepoi teu luluche nga beret nge ha-lang toto pe te hulia nga tuninga engepalaungana toto. Pe is nempoia beretitach ngana ke una haka ke palaun-gana toto.”

Pele Matana Hoholoch Ngana Sune(Mat 7:13‑14, 21-23)

22 Ol pe Iesus i ke lala nga kilengmur pe hetoro olole ke ramana lalange Ierusalem. 23 Pe mele onteia i,“Non soke, iri nenge NeHalang lapemene mule iri lape iri unne sunemana kai?”

Pe Iesus hele lange iri, 24 “Apurkikimo toto ke a teu langa piungamatana hoholoch ngana sune nem.Iange hulua halang lape te teke teteula toto. Pe e hele lange imo pengpenghulua lape teteu la ero. 25Nenge tekepele tokoninga piu hele piunga nemlo imo lape ames mana nge hot ol. Aischong teueu pe a tangtang ke a teke,‘Kole, o lohe piunga nge imem!’

“Pe i lape tuacholia ke teke, ‘E eteiaimo ero pe e eteia aat ngamo ero puleiam!’

26 “Pe imo lape a teke, ‘Imem lakanenge mo ngau pe moin luluch ngeiong. Pe iong laka nge o hetottoro ngalemem kileng ana kue mur.’

27 “Pe lape tuacholia iri ke teke, ‘Eeteia imo ero pe e eteia aat ngamo eropule! A ua toto lamam. Imo nenge apopoi poinga poreke toto ngana laka.Lemek ero toto imo!’

28 “Imo lape atu manmana ngehot pe a tangtang pe ngingimo cha-trekreke pe a amneia melmelengapalaungana. Lape a esia Aprahampe Isak pe Iakop pe hetatalonga ne-mur nge tetu teu nga NeHalang nenanaualanga pe nekinga. Pe imo sipomolape a lasus toto. 29 Hulua halanglape teat nga chaia aka ngana pechaia sio ngana pe nga kileng rumenape nga kileng sana. Ke lape teareteu nga ngaunga matana palaungananem nga NeHalang nena naualangaurana toto ngana. 30 Pe manmannatoto ke iri nenge iri hoena lape irimuka pe iri nenga muka lape irihoena mule.”

Iesus Lape Mete Nge Ierusalem(Mat 23:37-39)

13:14: Exo 20:9-10; Deu 5:13-14 13:15: Luk 14:5 13:25: Mat 25:10-12 13:27: Psa 6:813:28: Mat 8:11-12 13:29: Psa 107:3 13:30: Mat 19:30

Lukas 13:31 126 Lukas 14:12-1431 Iok nga etue neu Paresio mur hel

teat nge Iesus pe te hele lange i keteke, “O ua nga kileng nei ke ola ngakileng unne. Iange non soke Herotteke hunune iong.”

32 Pe Iesus tuacholia iri, “Ala kea hele lange non pallaklakanga kinanem, ‘Iau lape e helope hote uneineimur pe e hemas mule hehei pe hanaheueu pe nge rou pe nga etue molngana lape e heulo hote ak ume mur.’33Pe ute nenge palaungana heueu neimai ngana laka nenge e teke ela totonge Ierusalem. Ke iau lape ei heueupenge rou penge pongnai ke ela toto.Iange manmanna toto ke hetatalongae tehun siomene nga kileng unne ero.Tehun pengpeng ia nge Ierusalem.

34 “Ochou! Imo hana nengeIerusalem! Imo ahun lapue hetat-alonga mur pe a tamal hune hananenge NeHalang kulosia iri ke teatnge imo. Kokoes e teke e eukiraua imoke pomanga pareo heingana nenge euteua tutuna mur nga sahana ene. Peimo lememo ero nge e eukiraua imo.35 Ke lape NeHalang nau langa lemopele ero toto. Pe e hele pengpenglange imo, lape anau mule iau ero olkela het nga etue nenge lape a hele kea teke, ‘Petenga nge palaungana totolange i nenge at nga Non Soke ene.’ ”

14Iesus Hemasia None Nge Singina

Haleles1 Nga Sapat ana etue Iesus lake

ngau nga Paresio mur aria soke nenapele. Pe hehei pe hana nga lamautenau ala tote i. 2 Pe none nge anahaleles nenge singina hakokoia mesnga Iesus matana. 3Ol pe Iesus onteiaParesiomur pe hana nenge te etei ngahotonga mur ke teke, “Ita mai ra ho-tonga e nge hele ke teke ta hemasmasnga Sapat ana etue pule? Ma ero?”4 Pe Paresio nemur te reng mana. Ioklaol, Iesus rahite non neu pe hemasia

i sapele. Hemasia i ke het pe kulosia ike la sapele.

5 Iok, Iesus hele lange iri pe on-teia iri, “Nenge teke tumo e ma lemopulumakau e losio teu nga ech anapolo nga Sapat ana etue lape a poiake mere? Lape atak hote i ke ueiueimana ma ero?”

6 Pe iri te reng mana iange nakuriaero nge te tuachol ia Iesus.

Otal Heke Iong Ero7 Iesus tu nga non soke neu na

pele kura pe esia hana hel nengeana non soke iua iri pule. Pe hananemur tela ke te mene muria ngeuranrana nga ngaunga anamanga. Olpe Iesus heleia helenga opene nei.8 “Nenge teke none hekulo am ke oatnga ngaunga matana nenga leingaheueu ngana, o mene mullim e ngeurana toto ero. Iange lape mele ngei soke toto nge iong lape te hekuloana ke at pule. 9Ke pomlam lape nonnengehekulo amonem lape at pehelelange iong ke pomai, ‘O ua nga nonnei munna!’ Nga poinga nei lape nonneu hemeia iong pe talsio tote iong kelape ola mule nga hoena toto. 10 Kenenge teke te hekulo am ke oat ngangaunga matana nem o mene mullime nga hoena toto nike. Pomalam lapenon nenge hekulo am nem lape at pehele lange iong ke teke, ‘Neingak, olake o kila nga muka toto.’ Nga poinganei lape pekngam mur nenge imo ulatu nem te heto heke tote iong. 11 Irinenge tetal hekemule iri siporia, lapeNon Soke tal sio tote iri. Pe iri nengetetal sue iri siporia mule lape NonSoke tal haka tote iri.”

12-14 Iok Iesus hele mule langetokoninga nenga ngaunga matananeu ke teke, “Nenge teke o poiangaunga matana, o iua hana nengereria ure halang ero. O iua laka irinenge tetuporeke toto pehaleles poiairi ke singiria ele mete pe mataria hit.Pomalam lape Non Palaungana peteiong toto. Iange iri te tuacholia lange

13:35: Psa 118:26 14:3: Luk 6:9 14:5: Mat 12:11; Luk 13:15 14:8: Pro 25:6-7 14:11:Mat 23:12; Luk 18:14 14:12-14: Ioa 5:29

Lukas 14:15 127 Lukas 14:32

iong ero. Non Palaungana i siponalape tuacholia lange iong nga etuenenge hana uranrana ngana mur telohaka mule nga metenga. Pe nengeteke o iua pekngammur pe titim murpe alommur pe lemkileng nganamurnenge reria umtutuna halang lape irisiporia te tuachol mule lange iong keo mene urum nge Non Palaunganaero ol.”

Helenga Opene Nga NgaungaMatana Palaungana

(Mat 22:1-10)15 Non elle nge iri hana nenge te

ngaungau neu, longe Iesus nena he-lenga pe hele lange Iesus, “NeHalanglape poia ngaunga matana palaun-gana nga nena naualanga pe nekingaurana ngana. Pe iri nenge teat kete ngau nga ngaunga matana palaun-gana nem lape te iech toto.”

16 Pe Iesus tuacholia, “Non e tekepoia ngaunga matana palaungana e.Ol pe hekulo helenga lange huluahalang ke teat nga ngaunga matananem. 17 Nga ngaunga nem ana etuepengpeng non soke neu kulosia nenanon nenge umume nge i ke song tauahana nenge te hekulo aria. Pe helelange iri ke teke, ‘Aiat ol! Ngaungakalum lo.’

18 “Pe iri lochloch ngana te hele keteke tetu mule iange te teke tetu kete poia aria ume hel pule. Elle nge irilohaka pe hele, ‘Iau eol hote ich unnelo koi ke ela ke enau tote mukam.’

19 “Pe elle pule hele, ‘Iau heueumana nei eol ke pulumakau irianaloch. Pomalam ela ke e totoi toteiri mukam.’

20 “Pe elle pule hele, ‘Iau elei heueumana koi ke lape ela ero.’

21 “La ol pe non neu i ke la mulepe la hele lange ana non soke. Olpe pele tokoninga nem letena inintoto pe hele mule lange non nengeumume nge i ke teke, ‘O song keueiuei mana ke ola nga kue tana murpe kue kinkino ngana lochloch pe ohele lange hana nenge tetu poreke

toto pe haleles poia iri ke singiria elemete pe mataria hit. O hele nge iri keteat lochloch.’

22 “Iok laol, non nem la pe at mulepe hele lange ana non soke ke teke,‘Ure nenge o heleia at nge iau e poiake het lo. Pe pele neu muta ero kura.’

23 “Ol pe non soke neu hele la mulenge nena non neu, ‘O song hot ke olanga kileng kinkino ngana nemur ngatau pe o ngai heke iri ke teat lochlochke te hemute lek pele. 24 E hele langeiong, none nge iri nenge e hekulo talaaria lape at ke ngau hote ngaungaunne nga lek ngaungamatana nei erototo.’ ”

Ta Nanasia Iesus Pe Letera TuaninKenek

(Mat 10:37‑38)25 Hulua halang te koko nge Iesus

pe Iesus naula mule nge iri pe hele,26 “Mele nenge teke nanasia iau hiletote temene pe tana pe nehei pe tu-tuna mur pe titina mur pe liliunamur. Pe pule hile tote i sipona. Lakananasia iau ol. 27Mele nenge takiskisia melmelenga luluch nge iau ero, iaulek non toto laka i ero.

28 “Nenge teke none hemesia pelepalaungana e, kila ke nek pe ume hotepele nem uruna pe eteia ke umtutunapurpur tote pele nem. 29 Pe nengeteke poia ero lape hemes heke pelenem haena pe aluana tu. Pe iri nengete esia te songlele ia i pe te hele,30 ‘Non panei hemes heke pele peheule ero mana.’

31 “Non soke e nga kileng e teke palluluch nge non soke e pule nga kilenge. E nena palinga hel ana hanamur irihalang toto pe e unne sune mana. Penenge nena hana iri unne sune mananem, kila pe letena matana ke nektoto. Pe letena tuanin kemai, ‘Lape tahekou sue irima ero? Iri halang sakilili!’

32 “Non soke nem letena tuanin kemau pe eteia nge nakuna ero nge iriul ke te palhel. Pomalam lape poi kepomai; Hana nenge iri halang tetu kesase kura pe i nenge na hana unne

14:15: Luk 13:29 14:20: 1Ko 7:33 14:26: Luk 9:23

Lukas 14:33 128 Lukas 15:17sune mana nem kulosia hana hel kela te hele toto mule ke te teke palingahel nem lasus ol.”

33 Ol pe Iesus hemallaha hote he-lenga opene nemur ke pomai, “Po-malam letem hile ure lochloch pe onanas mene iau ol.

34 “Mesmes i urana pe nenge tekemesmes ngana het opoi mule kemesmes ero ol. 35 Ke nenge tekepomam i poreke lo. Pe o takiraua keich ana ngaunga ia ero pule. O saua kelasus sapele. Apal talngamo pe a longke neknek!”

15Helenga Opene Nga Sipsip Nge Erue(Mat 18:12-14)

1Nga etuene e hana nenge te lolochumtutuna pe hana porekreke nganamur te emurung ke te teke te longoIesus nge helele. 2 Pe Paresio muriri ul hotonga ana hetoronga mur tengunngunu ia Iesus ke te teke, “Nonpane lemene taua hana porekrekengana mur pe ngau luluch manmanange iri.”

3 Ol pe Iesus hele ia helenga openenei lange iri. 4 “Nenge teke elle ngeimo nena sipsip iri ana non kina irilime (100) pe elle erue lape poia kemere? I lape hile sue sipsip nemurnenge te erue ero. Nenge iri ana nonkina iri henel pe analoch pe rahtelehenel (99). Hile sue sipsip lochlochngana nemur pe la ke tango rere ellenem nenge erue. 5 Pe nenge tekehottaua lape iech toto pe takisia 6ke lamule ia. Ol pe la hele lange peknganamur ke teke aiat ke a iech luluch ngeiau. Iange e hottaua lek sipsip nengeerue lo. 7Pomalammana e hele langeimo, lape iechinga palaungana lohotnga lut nga tapa ngemele elle nge hulmule letena nga nena poinga porekengana mur. Iechinga nem palaun-gana toto nga nenge iri ana non kinariri henel pe analoch pe rahtele henelnem (99) iange te teke te urana ngaNeHalang matana lo. Ke tehul mule

leteria nga reria poinga poreke nganaero.

8 “Pe helenga e pule nga hei e ngenena umtutuna iri analoch. Pe nenaumtutuna elle erue. (umtutuna ne-mur te ume nga siliua ke uruna aka)Ol pe lape poi kemere ol? I lape tongelemenge pe sachalue nena pele letenape puria ana tangonga ol. 9 Pe tekehottaua lape lake hele nge peknganamur pe na kileng ngana mur ke teemurung pe hele lange iri ke teke, ‘Aiech luluch nge iau ol. Iange e hottaumule lek umtutuna lo.’ ”

10 Pe Iesus hele pule ke teke,“Pomalam mana iechinga palaun-gana toto lohot nge NeHalang nenaangkelo mur nge mele elle nenge hulmule letena nga nena poinga porekengana mur.”

Iechinga Palaungana Lohot Nga KolMele Nge Ua Temene Ana Pe At Mule

11 Iok, Iesus hesapele helenga keteke, “None tuna iri nai. 12 Pe tunanenge kinohele lange temene ke teke,‘Temek, o tunge lek ure mur atat ngeiau nike. Ure nemur nenge lape omete pe mo mene nge iong.’ Ol petemene herongo sapele nena ure murnge iri nai tina.

13 “Mala ero mana nga hoena kolneu takiraua nena ure mur pe laia kete olia ke mene umtutuna ia. Ke hetpe ua sapele ke langa kileng e nga tautoto. Pe nga kileng neu ana non hesiltaua nena umtutuna mur nga poingaporeke ngana pe ure poreke nganamur. 14Ol pe uringa palaungana lohotsapele. Pe ana ngaunga ero pe tuke poreke toto sapele nga kileng neu.15 Ol pe lake tu luluch nge none ngakileng neu pe non neu poia kol neu kela nauelele nena kie mur. 16 Pe meteana toto pe lemenemana nge hemutesana nga kie nemur aria ngaunga. Peero. Mele pele tunge ngaunga unnelange i ero toto.

17 “Iok laol, ana non letena matanake nek toto ol pe hele sapele, ‘Temeknena hana mur kou te ngau ke saria

15:2: Luk 5:30 15:4: Ezk 34:11, 16; Luk 19:10 15:18: Psa 51:4

Lukas 15:18 129 Lukas 16:6unna pe aria ngaunga aluana mama.Pe iau i! E meteak ke e metmete lo!18 Lape ela mule nge temek pe e helelange i, “Temek, e poia poinga poreketoto ngana lange NeHalang pe langeiong pule. 19 Iau e urana ero ol nge ohetue iau ke tum iau. Lemek ke o poiaiau ke eume manmana nge iong ol.” ’20 Iok laol, ana non lohaka pe la sapelenge temene.

“Pe ii nga tau kura pe temene esia ipe letena poreke toto ia tuna pe songke la lau hite i pe tangia i. 21 Ol pekol neu hele lange temene, ‘Temek, epoia poinga poreke toto ngana langeNeHalang pe lange iong pule. Iau eurana ero ol nge o hetue iau ke tumiau.’

22“Pe temene hele lange nena hanamur nenge te umume nge i ke teke,‘Ueiuei mana a hemalmalia i ngahengeron e nge urana toto pe apuoteua pon nga penna kukana pe aeulina nga apena. 23 Pe a hune pu-lumakau tuna elle nge lum toto pe alele hite pe tapeu ele ke ta ngau nge i.24 Iange tuk nei mete lokoi pe mahulhaka mule! Pe pule i erue toto lo pengana koi e hottau mule nei!’ Ol pe tetalune iechinga palaungana nem.

25 “Tepoi ke machmau pe non sokeneu tuna tengene ana kou tu nga umekura. Ol pe hot ume ana ke at rochroinga pele pe longe iri nge te peupeupe te heses. 26 Ol pe iua temene nenanone pe onteia i ke teke, ‘Hana nemurte potatar mau?’ 27 Pe temene nenanon neu tuacholia, ‘Tim pai at mulelo. Pe temem hune pulumakau e ngelum toto ke poia tim na kilanga unneiange ute heporeke tim ero. Uranamana ke at lohot mule nge temem.’

28 “Kol neu tina nenge soke letenainin pe lemene ero nge teu langapele. Ol pe temene i hot taua i langehot ke onteiteia pe puochenia i keteke teu langa pele letena. 29 Pe ananon hele inin taua temene, ‘Onau at,nga hesinga lochoch ngana nei eumemanmana nge iong pe e longo oletaua iong ero toto. Pe o tunge utar

at nge iau? Pomere nenge o tungememe e ero ke imem ul pekngak murmo poia lek kilanga unne ke mo iech?30 Pe tum poreke ngana nei hesil taualem ure nge hehei kue tana ana mur.Pe heueu nei at mule nga ra kileng peo hune ana pulumakau lum ngana kengaua.’

31 “Pe non neu hele lange tuna keteke, ‘Iong, otu luluch nge iau kekokoes pe lek ure lochloch ngana ne-mur lape e tunge lange iong ke lem.32 Pe heueu nei tapeu pe tahes iangetimneimete lokoi pemaul hakamule.Pe pule erue pe e hottau mule i lo.’ ”

16Iesus Hetoro Nga Umtutuna

1 Iesus hele lange nena hana mur,“Nga etuene e, none umume nge nonsoke e nge nena ure halang. Pe umengana nauelele laka non soke neunena uremur. Ol pe helenga e song keteke non neu hesil sio mene non sokeneu nena umtutuna mur. 2 Ol pe nonsoke neu iu sapele non neu pe onteiai, ‘Pomere nenge ohesil sio mene lekumtutuna? Lape o ume nge iau ke hetkoi heueu lo. Pomalam ohas sue pe ohele urume umtutuna song ngana atnge iau pe ola ol.’

3 “Ol pe non neu letena tuaninrara sapele, ‘Lape epoi ke mere maiol? Non soke nei lemene ero iau ngeeume nge i ol i! Iau lek kerkerengaero nge e sesel ich pe e meia iau pulenge e long us rara i!’ 4 La ol pe letenamatana pe hele, ‘Eh! Oe, letekmetenekue e lo! Nenge teke epoi ke pomailape hulua te tungperia at nge iau ngaetue nemur nenge e ume ero ol.’

5“Ol pe non neu la ke hele nge hananenge reria hanganokmaite non sokeneu. Pe iu teua iri elechle pe onteiairi. Iok, ontei tele nenge i muka,‘Lem hanganok hia nenge maite aknon soke?’

6 “Pe non neu tuacholia ke teke,‘Iau, e mene ae oliua eina nge non

15:24: Epe 2:1, 5

Lukas 16:7 130 Lukas 16:21soke nem. Pe e mene ke kina papalaungana iri ana non kina lime (100).’

“Iok laol, non nenge umume ngenon soke neu hele lange non nengepoia hanganok neu ke teke, ‘O menehanganok nem ana alalaha at keueiuei pe ohas mana ke ana non kinairi nai pe analoch (50).’

7 “Iok onteia e pule, ‘Pe iong lemhanganok hia?’

“Pe non nem tuacholia, ‘Iau, emene uit nge non soke nem. Pe uitnenge e mene nem ana kole iri ananon kina iri lime iri analoch (1000).’

“Pe non soke nena non neu helelange non nenge poia hanganok neuke teke, ‘O mene lem hanganok anaalalaha pe oele sue ke uit kina nemiri ana non kina lime iri rahtele mol.(800)’

8 “Ol pe non soke neu heto hekenena non nenge na poinga pengpengero, iange letena song ke nek totonge nauele i sipona. Hulua lochlochngana nenge leteria tu mana nga ichnei, leteria tuanin ke nek toto nge tehalau mule iri siporia. Iri te etei totepoinga nem. Pe iri nenge tetu teunga lemenge tualeme ngana, leteriatuanin ke nek ero. Te poi ke pomangeaina kinkino ngana kura. 9 A meneumtutuna mur nga ich nei pe a tungelange hehei pe hana pe apoi ke neklange iri. Pomalam nga hoena lapeumtutuna nem het pe ala ke atu kenek mana nga kileng nenge tu kekoko.

10 “Itei nenge leteria here i ngaure kinkino ngana lape leteria herei pule nga ure papalaungana. Peitei nenge pallaklaka nga ure kink-ino ngana lape pallaklaka pule ngaure papalaungana. 11 Ke nenge tekeleteria manmana nge imo ero ngaumtutuna pe ure hel pule nga ich, iteilape letenamanmanange imongaureurana ngana mur nga lut nga tapa?12 Pe nenge teke leteria manmanna

nge iong ero nga mele nena ure lapeitei tunge iong sipom lem?

13 “Non e ume nge hana soksokengana nai ero. Iange lape lemene tautote e pe lemene ero totoia e. Pemutena tau tote e pe e mutena tauaero. Ke aume mana nge NeHalang pemutemo taua umtutuna ero.”

14 Pe Paresio mur te longe Iesus nahelenga pe te songlele ia i. Iangeiri muteria tau tote umtutuna. 15 Olpe Iesus hele lange iri, “Imo sipomoa hetei hote imo lange hulua muriange a teke a urana nga NeHalangmatana. Pe NeHalang eteia letemonge teu keulolo. Utar ngepalaunganatoto nge hana nga ich nei poreke totonga NeHalang matana.

Hetoronga Hel Pule16 “Moses nena hotonga mur pe

hetatalonga mur tehas ngaria tenanasia ke la het nga etue nengeIoanes. Pe nga etue neu pengpengte hele hote NeHalang nena helengaurana toto ngana nga nena naualangape nekinga nge ita. Pe hulua halangtepur kikiria toto ke teke teteu.17Tapa pe ich lape tehet pe NeHalangNena Hotonga ana hasinga unne eerue ero toto.

18 “Mele nenge hile nehei pe leihaka mule i laka tomtom ia nonenehei. Pe mele nenge lei heke mulenone nehei nge hile poia poingaporeke toto ngana pule.

None Nge Nena Ure Halang PeLasarus

19 “None nenge nena ure halang penone nenge tu ke poreke toto. Penon nenge nena ure halang heroniahengeron urana ngana mur pe ngaetue lochloch ngau ke sana una man-mana. 20 Pe non nenge tu poreke totonem ene Lasarus. I singina chanchanhulu pe kokoes mana te mene i langanon soke neu nena piunga matana21 ke nachnei alala ngaunga mumuna.Pe kaone mur teat ke te ramram ianena chanchan mur.

16:10: Luk 19:17-26 16:13: Mat 6:24 16:15: Mat 23:28; Luk 18:9-14 16:16: Mat 11:12-1316:17: Mat 5:18

Lukas 16:22 131 Lukas 17:822 “Ol pe nga hoena ana non mete

pe NeHalang nena angkelo mur temene heke sapele i langa lut nga tapake la are nga Apraham penna tamal-mal. Pe non nenge nena ure halangneumete pule ke tealo hite. 23Pe i ngaana metenga hoena amneia melme-lenga palaungana toto iange openelake tu nge imperno. Pe teke nauhaka la pe esia Apraham nge tu kekangkanga toto pe Lasarus tu luluchnge i. 24 Ol pe iu ke teke, ‘Temek,Apraham letem poreke ia iau, pe ohele lange Lasarus ke puo teua pennakukana mokona nga ech pe at ke hes-ipsipia ak hengetau. Iange e amneiamelmelenga palaungana toto i, ngaoan nei.’

25 “Pe Apraham tuacholia lange i,‘Tuk, letem metene? Otu ngam ngaich, o mene ure urana ngana murlochloch. Pe Lasarus mene ute pelenge urana ero toto. Ke heueu neitu luluch nge iau ke nek pe iong oamneia am melmelenga pallem. 26 Pepule liling e nge palaungana toto koima tote ita. Ke mele e nge imem lapelotele lalamam ero toto. Pe mele enge imo lape lotele at lamai ero totopule.’

27 “Pe non neu hele, ‘Iok temek, okulosia Lasarus ke langa temek nenapele. 28 Iau titik mur iri lime pe e tekeLasarus la ke hele toto reria ke te huliareria poinga mur. Pomalam lape teatnga kileng poreke ngana nei ero.’

29 “Pe Apraham hele, ‘HotonganengeMoses pe hasinga nenge hetat-alongamur tehas ia ngana lama lo. Penenge teke lemeria te longo taua.’

30 “Pe non neu hele, ‘Ero iam,Temek! Te longo taua ero toto la!Nenge teke mele nenge mete lo lakelohot nge iri, laka lape te longo taua ipe te hulia reria poinga mur.’

31“Pe Aprahamhele lange i, ‘Nengeteke te longo taua Moses pe hetata-longa mur ero lape mele nenge metepe mahul haka mule lape te longotaua i ero pule.’ ”

17Poinga Poreke Ngana(Mat 18:6‑7, 21‑22; Mak 9:42)

1 Iesus hele lange nena hana murke pomai, “Manmanna toto ke urenemur nenge hesingo ia hehei pehana ke te losio nga poinga porekengana mur lape teat. Pe mele nengepoia singo nem nenge helosio iahehei pe hana lape mene poreke tote.2 Tuangachol nga poinga nem poreketoto. Pe teke te heon hite um palaun-gana nga mele nem kanna pe tesauhote langa leme i urana nga tuan-gachol nenge helosio ia mele suneletena manmanna ngana. 3 Ke poma-lam a nauala amo ke nek.

“Nenge teke tim losio nga poingaporeke ngana o heleia i ke hul muleletena. Pe nenge hul mule nenapoinga lo, iok, letem metene poingana nemur ero ol. 4 Pe nenge teketim poia poinga poreke ngana e langeiong pe nga hoena hul mule letena, osaua nena poinga poreke ngana murke te lasus toto. Pe nenge poi emulemene nga etue choro mana, o sauanena poinga poreke ngana mur keemule mana pule ke kokoes.”

Letera Manmanna Ngana5Pe Iesus nena hanamur nenge ku-

los hote iri te hele lange i, “O halauaimem ke letemem manmanna nganalohot ke palaungana toto.”

6 Pe Iesus tuacholia, “Nenge tekeletemo manmanna ngana tuna manake pomanga heilil tutuna, nakumonge a hele langa ae e ke pomai, ‘O lakahaka pe ola ke omes teu nga ruach.’ Peae nem longo taua iong la.”

Hengekuleilei Mur Aria Ume7 Iok, Iesus onteia iri, “Imo lemo

poinga mere? Nenge teke lemhengekuleilei ana non, mule nga umenenge nauelele sipsip mur ke at, pelape o hele lange i ke mere? Lape iteuat heueumana pe o hele lange i ke aresio pe ngau sapele? 8Ero toto la! Lapeo hele lange i ke o teke, ‘Ola ke onun

17:3: Mat 18:15 17:6: Mat 17:20; 21:21

Lukas 17:9 132 Lukas 17:31pe oat ke o poia ak ngaunga ke e ngauol. E ngau ke het laka, iong o ngauol.’ 9 Lem hekuleileinga ana non nem,poia ume nemur pe iong o heto hekei ero. Iange i popoia ana ume nengepopoia nike. 10 Ke pomalam nge imopule, nenge teke apoi taua ure nemurnenge te hele lange imo ke a poia,a hele ke a teke, ‘Imem hana nengete hekuleilei rere menmene imem.Mopoi mene ume nenge te tunge atnge imem ke mo poia.’ ”

Iesus Hemas Mule Ke Hana IriAnaloch

11 Iesus ii nga kileng nge Samariape Kalelea tunangaria ke lala ngeIerusalem. 12 Iteu ke lala nga kilengsune pe saol haka nge hana irianaloch. Pe hana nemur halelesporeke ngana nenge ngau hooasingira poia iri. Pe iri tetu kekangkanga toto nge hehei pe hanaiange singiria poreke toto. Pomalamtemes nga tau kura, 13 pe teiu, “NonSoke Iesus, letem ia imem.”

14 Iesus esia iri pe hele lange iri,“Ala ke a esia hana nenge tungingaana hana mur ke tenau ke nek ngasingimo.”

Iok laol, tei ke te lala kura pesingiria urana sapele. 15 Elle ngeiri analoch nem nena nge Samaria.Ana non esia i sipona singina ngeurana mule pe la mule pe haliu hakanenge heto heke tote NeHalang ene.16 Lamule pe tamal sue i langa Iesusapena huna pe hele urana toto langei.

17 Pe Iesus hele, “E hemas mulehana iri analoch i, pe rahtele henelnem te lake mere? 18 Pomere nengenon lomona nei i toro at ke heto hekeNeHalang?” 19 Ol pe Iesus hele langenon lomona neu, “O lohaka pe ola ol.Letem manmanna ngana laka hemasmule iong.”

NeHalang Nena Naualanga PeNekinga At Ngana

(Mat 24:23-28, 37-41)

20 Iok, Paresio hel te onteia Iesusnga etue nenge NeHalang nenanaualanga pe nena nekinga lape at.Pe Iesus tuacholia ke pomai, “Etuenenga NeHalang nena naualanga penekinga nem, lape at ke pomanga urenenge ta esia nga matara ero. 21Meleero toto nge hele ke teke, ‘Anau atngana i!’ Pe pule mele ero toto ngehele ke teke, ‘Eh, Ngana paukou!’Mele nge lape hele ke pomam erototo iange NeHalang nena naualangape nekinga, ngana laka tuteu nge imolo.”

22 Ol pe Iesus hele lange nenahana mur, “Etue nem lape at, peimo lememo toto ke a teke a naueNon Tuna nga etue nem. Pe lape anaue ero toto. 23 Lape iri hel pulenenge lape te hele lange imo ke teteke, ‘Anau lala mau! Eh, anau atlamai!’ Pe imo, a longo tau pulute iriero. 24 Etue nenge Non Tuna at muleia lape pomalaka nga kileng chalemngana nenge inlem nga tapa sana pesong ke langa ele pe ele. 25 Pe urenenge lohot tala nga Non Tuna anaetue ngana koi nei, lape Non Tunaamneia melmelenga palaungana pehulua lochloch nga etue nei lemeriaero ia i mukam. Ke het pe etue nemlohot.

26 “Non tuna ana etue lape lohot kepomanga etue nenge Noa. 27 Nengehulua lochloch te ngaungau pe te ininpe te lechlei kela het nga etue nengeNoa iteu langa nena imot. Pe ech hotke taua kileng pe te mete lochloch.

28 “Pe pule Non Tuna ana etue lapelohot ke pomanga etue nenge Lot.Nenge hulua lochloch te ngaungau pete inin pe te ialala pe te umume ariape te lelele pele. 29 Pe nga etue nengeLot ua hot nge Sotom, oan remenmenngana pe um ngingina ngana telotparai sio at nga tapa ke pomanga pitteke te hune iri lochloch ke te mete.

30 “Ke Non Tuna ana etue nengelape at muleia pomalammana. 31Nga

17:13: Lev 13:45-46 17:14: Lev 14:2-3; Mat 8:3-4 17:23: Mak 13:21; Luk 21:8 17:28: Gen18:20; 19:25 17:31: Mat 24:17-18

Lukas 17:32 133 Lukas 18:12etue nem pengpeng, mele nenge tutunga one, teu langa pele letena kelolochia nena ure mur ero ol. Poma-lam mana none nenge tutu nga umela mule nga na pele ero ol. 32 Letemometene Lot nehei? 33Mele nenge tekeheleis maul ngana nga ich nei, lapetu ke maulul nga hoena ero ol. Pemele nenge tungteu tote i, pe hile suelemene nganamur nga ich nei lape tuke maulul mana nga hoena. 34 E helelange imo pengpeng, nga miliko nemaina nai tema nga hete elle pe elle ngeiri lape te ua toto ia, pe elle mana lapema ol. 35 Pe hehei nai lape te ololemioka pe elle nge iri lape te ua totoia pe elle mana tu ol. [36 Hana nai teumume nga ume pe elle nge iri te uatoto ia pe elle mana tu ol.]”

37 Pe Iesus nena hana mur nengehetotore iri te ontei, “Ure nemur lapete lohot langai?”

Pe Iesus tuacholia ke pomai, “Ngakileng nenge ute has nganamaia, lapea esia lango cherchera mur halang,nge te emurung.”

18Poponing Nenge Hei Pakar E

1Ol pe Iesus nene poponing e langenena hana nemur. Poponing neu,nenge hetore iri ke te hetalau kekokoes pe leteria manmanna ke Ne-Halang longe te hetalaulau ngaria pehalaua iri. 2 Iok, Iesus talune nenanananga ke pomai, “Nga kileng enone nge longlongo helenga tu. Penon neu mataua NeHalang ero toto.Pe pule nonneu letenaporekeia heheipe hana ero iange letena tu mana ngei sipona. 3Pe nga kileng neu hei pakare tu. Pe hei neu kokoes mana lala ngenon nenge longlongo helenga pe heleurume poinga poreke ngana nengenone poia lange i. Pe hei neu heleke teke, ‘O amnei langa poinga porekengana nenge non neu poia at nge iau.Lape o halaua iau ke pomere?’

4 “Nga tele ngana non neu longotaua hei neu ero. Pe nga hoena ol helemule ke teke, ‘Iau e mataua NeHalangero pe letek porekeia hehei pe hanaero. 5Pehei nei kokoesmana at ke purleme ero mana ia iau nga letena unangana nei. Ke pomalam lape e halauai ke are ke nek laka at ke hemakuk toteiau ero ol.’ ”

6 Iesus nene poponing nem ke hetpe hele mule ke teke, “A longo langanon poreke ngana nenge longolongohelenga neu hele ngana. 7 Lape Ne-Halangmai halaua nenahanamur erokai? I sipona hesilei hote iri. Pe lapepomere? Nenge teke te tang langei ke kokoes nga sinanga pe nga mi-liko lochloch lape NeHalang poi hululmana nge halaua iri? 8 E hele langeimo pengpeng lape halaua nena hanamur ke teare ke nek mule ke ueiueimana. Pe pomere lape Non Tuna atpe hehei pe hana leteria manmannalochloch lo?”

Poponing Nenge Non Paresio E PeNon Nenge Lololoch Umtutuna

9 Pe pule Iesus nene poponing neilange iri hel nenge te teke iri siporiate pengpeng toto lo pe tetal heke irisiporia pe tenau sio menmene heheipe hana. 10 Pe Iesus nana lange irike pomai, “Hana nai tela nga Ne-Halang nena pele palaungana ke tehetalaulau. Non enge iri i Paresio pe ei non nenge lololoch umtutuna. 11 PeParesio neu i toro mes ke kangkangape hetalaulau lange NeHalang ke po-mai, ‘NeHalang, e hele urana totolange iong nge iau e pomanga hananemur ero. Hana nenge te kemkemepe hana nenge te pallaklaka pe hananenge tepoi poreke lala nge hehei. Pee hele urana toto lange iong pule ngeiau e pomange non nenge lololochumtutuna nei ero. 12 Etue nachnainga etue koana elle eheo nga ngaungape letek metene iong. Pe e mene hoteumtutuna unne nga uruk ke e tunge

17:32: Gen 19:17, 26 17:33: Luk 9:24 18:1: Kol 4:2; 1Te 5:17 18:12: Isa 58:1-4; Mat 23:2318:13: Psa 51:1

Lukas 18:13 134 Lukas 18:31lala nge iong. Pe e poia ke pomau ngalek ure mur lochloch.’

13 “Pe non nenge lololoch umtu-tuna mes ke kangkanga pe nau siomana pe palia mautuna pe hetalaulauke pomai, ‘NeHalang, letem ia iau. Iaunon poreke ngana.’ ”

14 Ol pe Iesus hele, “E hele langeimo pengpeng, non nenge lololochumtutuna nem la mule nga na kilengpe i toro mana lohot ke pengpengtoto nga NeHalang matana. Pe nonParesio nem ero toto. Iange mele helnenge tetal heke iri lape NeHalang talsio tote iri. Pe mele hel nenge tetalsusue iri lape NeHalang tal haka toteiri.”

Iesus Mutena Tote Aina KinkinoNgana

(Mat 19:13-15; Mak 10:13-16)15Hana hel te laia tuturia mur nge

Iesus ke pete iri. Pe Iesus nena hanamur te esia pe te hele ele iri. 16 PeIesus hele lange na hana mur ke teke,“Aina kinkino ngana nem mur mute-ria ke te teke teat nge iau. Pe imo apoiele iri ero. Iange hehei pe hana nengete pomange aina kinkino ngana ne-mur, tetu teu nga NeHalang nenanaualanga pe nekinga pule. 17 E heleke manmanna lange imo, mele nengeletena ia NeHalang nena naualangape nekinga ke mange aina kinkinongana ero lape teu la ero.”

None Nenge Nena Ure Halang(Mat 19:16-30; Mak 10:17-31)

18 Ol pe non nenge i mukmuka ngeIuta mur onteia Iesus, “Non soke, ourana toto. Pe iau lape epoi ke mereke e mene maulinga ke koko?”

19 Pe Iesus tuacholia, “Pomerenenge o hetue iau ke non nge urana?Mele e nge urana ero toto. NeHalangi toro mana. 20O eteia NeHalang nenahotonga mur. O tomtom ia hehei erope o hune mele ero pe okeme ero peo pallaka ia mele ero pe o heto heketemem pe tam.”

21 Pe non neu tuacholia, “Nga iaulomele ngak nike ke at heueu nei enanas taua hotonga nemur lochloch.”

22 Iesus longe ke mau pe hele langei, “Ute elle la o poia ero kura. O laialem ure lochloch ke te olia pe uruna,o laia nge pakarmur. Nenge teke opoike pomalam lape lem ure mur halangnge tetu ke koko. Pe ure nemur lapete kulele iong nga lut nga tapa. Opoike mam ke het pe o nanasia iau ol.”

23 Pe non neu longe helenga neipe letena poreke toto iange i nenaure halang toto. 24 Pe Iesus esia inge nakuna pomau pe hele, “Analitoto nge hana nenge reria ure ha-lang nge teteu langa NeHalang nenanaualanga pe nekinga. 25 Anali totonge iri iam. Nenge teke te puo teuaae tana palaungana e ke teu ngapakeka sune polona, nem semel pol.Pe nenge teteu langa NeHalang nenanaualanga pe nekinga nem nge analitoto iam.”

26 Iri nenge te longe i te ontei,“Nakuna nge mele ero toto nge lapemene maulinga ke koko. Lape mopoike mere ol?”

27 Pe Iesus tuacholia, “Utar nengeanali toto nge none poia semel manange NeHalang poia.”

28 Pe Petrus hele, “Onau at, imemmo hile sue lemem kileng mur pemoat ke mo nanasia iong.”

29Pe Iesus hele lange iri, “Oe, atongpe e hele pengpeng lange imo irilochloch nenge te ume teu nga NeHa-lang nena naualanga pe nekinga pete hile sue reria kileng mur pe reriahehei pe tuturia mur pe tetemeria petataria mur, 30 iri lape te mene ureurana ngana halang toto nga etue nei.Pe nga etuenengahoena lape temenemaulinga nge koko.”

Iesus Hele Hemol Ngana Nga AnaMetenga

(Mat 20:17-19; Mak 10:32-34)31 Iok, Iesus mene hot kelkelia nena

hana analoch pe nai nem pe hele18:14: Mat 23:12 18:17: Mat 18:3 18:18: Luk 10:25 18:20: Exo 20:12-16; Deu 5:16-2018:31: Luk 24:44

Lukas 18:32 135 Lukas 19:12lange iri ke pomai, “A longo at. Talohaka lala nge Ierusalem koi pe lapehetatalonga mur tehas ngaria ngeNon Tuna lape lohot ke manmanna.32 Iange lape te tunge Non Tuna langahana lomonmona mur peria. Pe lapetepoi poreke i ke te hesalang ia i pete ulut lolele i pe lape te hune i. 33 Peetue mol ngana nga hoena lape maulhaka mule.”

34 Iesus hele ke pomau pe nenahananemur te eteia utar nengeheleleia ero. Iange helenga luna mallahange iri ero. Pomalam te eteia utarnenge Iesus helele ia ero.

Iesus Hemas Mule None Nge MatanaHit

(Mat 20:29-34; Mak 10:46-52)35 Iok, Iesus i ke heroi lala nge Ieriko

pe none nge matana hit are nga kueilina pe longlong ure nge hehei pehana nge tei olole nga kue. 36 Ol pelonge hulua nge teii nga kue pe ontei,“Eh! Pomere mai?” 37 Pe hehei pehana nemur te tuacholia i ke pomai,“Iesus nenge Nasaret koi i olole ngakue.”

38 Pe non neu halngana haka,“Iesus! Teuit tuna! Letem poreke iaiau!”

39 Pe hehei pe hana nenga muka tekeres taua i pe te hele lange i ke tekereng. Pe ero. Non neu alngana hakake soke toto ol, “Teuit tuna! Letemporeke ia iau!”

40La ol pe Iesusmes sapele. Pe ngaiheke hehei pe hana ke te mene nonneu lange i. Te mene ana non lange ipe Iesus onteia i, 41 “Lemem ke o tekee poia utar lange iong?”

Pe non neu tuacholia, “Non Soke, ohalaua iau ke matak charchara mule.”

42 Pe Iesus hele lange i, “Iok, onaumule ol. Letem manmanna nganalaka poia iong ke o urana mule.”43Ueiuei mana pe non neu nau ke nekmule sapele pe nanasia Iesus pe hetoheke NeHalang. Hulua nemur te esiape iri lochloch te heto heke NeHalangpule.

19Iesus Pe Sakius

1 Iok laol, Iesus iteu la sapele ngeIeriko pe i olole ke lala. 2 Pe hananenge te lololoch umtutuna aria soketu lamau pule. Pe i ene laka Sakius penena ure halang toto.

3 Ana non teke etei toto nga iteinenge i Iesus. Pe ero, iange huluahalang pe i choro mana, pomalamanali toto nge i. 4 Ol pe song ke imuka nge hulua nemur pe la hakanga ae siki mokona ke teke nau ngeIesus nge ila ke pomau. 5 Iok, Iesus ilanga kileng unne neu pengpeng pehele lange Sakius, “Sakius, osio at keueiuei iange heueu lape etu nga lempele.” 6 Sakius sio ke ueiuei mana peepele Iesus pe iech toto nge Iesus.

7 Hulua lochloch ngana nemur teesia i pe te ngunngunu ke teke, “Nonpanei i langa non nenge na poingaporeke toto na pele!”

8 Ol pe Sakius mes haka pe helelange Iesus, “Non Soke, o longo atnge iau. Lape e tunge lek ure murele lochloch lange pakar mur. Pepule nenge teke e pallaka ia iri lape eolia iri ke olinga huna henel la mulenge iri.” 9 Pe Iesus hele lange Sak-ius, “Heueumana nei NeHalangmenemule iong. Iange iong Apraham netteiongpule. 10PeNonTuna at ngananeiat ke tango rere iri nenge te erue pemene mule iri.”

Nananga Nenga Umtutuna(Mat 25:14-30)

11 Iok, hehei pe hana te longlongonga nei kura pe Iesus nana tele sapelenga poponing e. Iesus heroi totolange Ierusalem pe hulua te tekemam pe NeHalang nena naualanga penekinga lape lohot sapele.

12 Ol pe Iesus hele, “Non e nengetuteu nga mata nenge naungaala anahana mur. Ana non soke teke i kelanga kileng tau ngana e ke tal hekei ke i aria naungaala ana non. Ke

18:32: Luk 9:22, 44 18:34: Mak 9:32 19:7: Luk 15:2 19:8: Exo 22:1; Num 5:6-7 19:9:Luk 13:16; Ume 16:31 19:10: Luk 15:4; Ioa 3:17; 1Ti 1:15

Lukas 19:13 136 Lukas 19:31het pe lape at mule nga na kileng.13 Lohaka ke la ero kura pe iua nenahana iri analoch nenge te umume ngei. Tunge reria umtutuna ellechle pehele lange iri, ‘Anau at, iau lape e lalalo koi. Pe imo a mene umtutuna nempe a ume mule ia umtutuna hel pule.Ke la het nga etue nenge eat mule.’

14“Pe nena kileng ngananganamurlemeria ero ia i pe te kulosia hana hellanga kileng tau ngana nem pule kete hele ke te teke, ‘Imem lemememero toto nge non nei lohot ke i aranaungaala ana non.’

15“Ol pe ana non la ol pe te poia i kei aria naungaala ana non pe at mulesapele nga na kileng. Pe ueiuei manatunge helenga kerkereng ngana langenena hana nenge te umume nge i keteat ke te neue i, pe ontei hote iri ngaumtutuna hia lo nenge teume hotenga umtutuna nenge heronge langeiri. 16 Elle at tala pe hele, ‘Non soke,iau e mene ke umtutuna iri analochmule nga elle nenge o tunge at ngeiau.’

17 “Pe non Soke neu hele, ‘Iongoume ke urana toto iam! Ke iongnon nge urana. Iok, iong letek hereiong nge oume ke nek toto nga umekinkino ngana lo pomalam, lape etalue iong ke onau ala ke kileng irianaloch.’

18 “Iok nena non naingana at pehele, ‘Non soke, iau e mene mule keumtutuna iri lime. Eumehotenga ellenenge o tunge at nge iau.’

19 “Pe non soke neu hele lange i,‘Nga nem, lape onau ala ke kileng irilime.’

20 “Iok, nena non mol ngana iteuat mule pe hele, ‘Non soke lem um-tutuna nenge o tunge at nge iau koi,e ruchite pe e talkome ke ma. 21 Emataua iong ke ngana laka nenge etalkome mene, iange iong non ngeletem inin hali pe o menmene melehel reria ure mur pe o lulule ngaunganenge mele hel tetue.’

22 “Ol pe non soke neu hele lange i,‘Iong hengekuleilei poreke ngana. Pe

nga iong sipom lem helenga nge hotnga halim, lape o amneiamelmelengapalaungana! Iong sipom o eteia loke iau non nge letek inin hali. Emenmenemele hel reria uremur pe elulule ngaunga nenge mele hel tetue.23 Iok, pomere toto nge o talue lek um-tutuna nga umtutuna ana pele ero?Toi nge otal teua, lape eat mule pe emene umtutuna nem pe ana mangahoho hel pule.’

24 “Ke het, pe non soke neu helelange hana hel nenge te mes rochroinga henge kuleilei nem ke teke, ‘Amene mule umtutuna nge non nempe at tunge lange non hengekuleileinenge nena umtutuna iri analoch.’

25 “Pe hana nemur te hele langenon soke neu ke teke, ‘Non soke, nonnei nena umtutuna iri analoch lo!’

26 “Pe non soke neu tuacholia, ‘Ehele lange imo pengpeng, mele helnenge reria halang toto lape te meneke halang toto pule. Pe mele helnenge reria unne sune mana lape temenemule unne nemnge iri. 27Pe lekngarang nemur nenge lemeria ero iaiau amene iri at pe ahune iri lakoi ngamatak.’ ”

Iesus Iteu Nge Ierusalem Ke MangaNaungaala Ana Non

(Mat 21:1-11; Mak 11:1-11; Ioa 12:12-19)

28 Iesus nana ke het pe i ke i muk-muka pe hulua te nanasia i ke telange Ierusalem. 29 Iok, Iesus i ke heroinga kileng nenge Petpage pe Petani.Pe nga hengene nenge te hetue ke AeOliua, kulosia nena hana nai. 30 Pehele lange iri ke pomai, “Imomuka keateu langa kileng neu pe lape a neuetongki lomele ngana e nengemele arehaka ia ero kura. Pe tongki nem, tekele ke mes. Aun hote pe a atia. 31 Penenge teke mele onteia imo, ‘Pomerenenge aun hote ure nem?’ Pe imoa hele lange i ke a teke, ‘Non sokelemene taua.’ ”

19:17: Luk 16:10 19:26: Mat 13:12; Luk 8:18

Lukas 19:32 137 Lukas 20:432 Iok laol, hana nemur tela pe te

hottaua ure lochloch ngana nge lo-hot ke pomanga Iesus heleia langeiri. 33 Iok, teun hotote tongki lomelengananeupenonnengenena ure neuonteia iri, “Pomere nenge aun hoteure nemam?”

34 Pe iri te hele, “Non soke lemenetaua.”

35 Iok laol, te mene la sapele ngeIesus pe te tamal heke reria hengeronnga ure neu ona pe teare heke sapeleIesus. 36 Iesus are haka nga tongki keiolole pe hehei pe hana te lung susuereria hengeron mur nga kue.

37 Iesus i ke langa kileng unnenenga hengene nge Oliua nenge anakue nau sio lange Ierusalem. Pe nenahana lochloch ngana nemur nenge tenananasia i te iech toto pe te heleurana toto lange NeHalang. Singiriakik pe te heto heke tote NeHalang ngamirakulo nemur nenge Iesus poi hoteiri ke te esia ke ulolo.

38 Pe te makul haka ke mai,“Petanga tunge Naunga ala ana non

nenge at nga Non Soke ene!Pe tunga nge nek nga lut nga

tapa!Ta heto heke tote NeHalang nga lut

nga tapange i palaungana toto pe urana

toto!”39 Ol pe Paresio mur hel nge tei

luluch nge iri te hele lange Iesus keteke, “Non soke, o keres taua lemhana mur.”

40 Pe Iesus tuacholia, “E hele langeimo, nenge teke lek hanamur te reng,um lochloch ngana nemur tepeu pe teheto heke NeHalang ene.”

Iesus Naue Kileng Ierusalem Pe Tang41 Iesus i ke heroi toto lange

Ierusalem pe esia kileng nem peletena poreke toto ia pe tang. 42 Pehele, “Heueu nei, toinge o eteia utarnenge hetakile iong. Pe pa nei eroiange te talkome nga matam. 43 Peetue nem lape at nenge lape lemngarang mur teat ke te heliliu hite

iong ke tom ke otu mana nge teu.44 Pe lape te heporeke tote iong pelem hana mur, iange o etei ilia etuenenge NeHalang atia ke halau iong iaero!”

Iesus Langa NeHalang Nena PelePalaungana

(Mat 21:12-17; Mak 11:15-19; Ioa 2:13-22)

45 Ol pe Iesus iteu sapele langa Ne-Halang nena pele palaungana pe lopehote hana nge tei alala. 46 Lope hoteiri pe hele, “NeHalang hele hote nahotonga ke tehas sue ke pomai, ‘Lekpele palaungana nei, i hetalaulaungaana pele!’ Pe ero. Imo, a poia ke po-manga kemenge kina mur reria pelenge tetal komkome ia.”

47 Nga etue lochloch, Iesus hetot-toro nga NeHalang nena pele palaun-gana pe tunginga ana hana mur ariapapalauna mur pe hotonga ana het-oronga mur, pe hana papalauna helpule te teke te hune i. 48 Pe iri te tekete tango rara kue e nge te laua Iesus.Pe ero toto, iange hehei pe hana telongo lala nge i kura. Iri lemeria eronge te hile hote Iesus nena helengaunne.

20Onteinga Nga Iesus Nena Hekerk-

erenga(Mat 21:23-27; Mak 11:27-33)

1 Iok, etue e pule Iesus tu teunga NeHalang nena pele palaunganaletena. Ana non hetottoro pe haliuhote NeHalang nena helenga uranatoto ngana. Ol pe tunginga anahana mur aria papalauna mur pe ho-tonga ana hetorongamur pe hana pa-palauna hel pule teat pe te hele langei, 2 “O hele urume lem kerkerenganem, nenge o popoia ure nemur. Atlangai toto? Pe itei toto nenge tungekerkerenga nem lange iong?”

3 Pe Iesus tuacholia iri, “Iok, iaupule e onteia imo nga onteinga elle peimo a hele at nge iau. 4 Ioanes nengehenunun mai nena kerkerenga nem,

19:38: Psa 118:26; Luk 2:14 19:44: Luk 21:6 19:46: Isa 56:7; Jer 7:11 19:47: Luk 21:37

Lukas 20:5 138 Lukas 20:21at langai? At nge NeHalang ma at ngehana mur mana?”

5 Ol pe hana nemur te hele hel ngeiri, “Lape ta hele ke mere mai? Nengeteke ta hele ke ta teke, ‘Ioanes nenahekerkereng nem at nge NeHalang’,lape Iesus hele ke teke, ‘Iok, pomerenenge letemo manmanna nge i ero?’6 Pe nenge teke ta hele ke ta teke,‘Ioanes na kerkerenga nem at ngehana mur mana’, lape hulua nemurte tamal hune ita nga um. Iange irileteria manmanna toto ke Ioanes ihetatalonga!” 7Pomalam te tuacholiake pomai, “Imem mo eteia Ioanes nahekerkerenga nem at ngana ero.”

8 Ol pe Iesus hele lange iri ke po-mai, “Pomalammana lape e tuacholialemo helenga ero nga hekerkerenganenge e popoia ure mur ia.”

Poponing Nga Iri Nenge Tenau EleUain Ana Ume

(Mat 21:33-46; Mak 12:1-12)9 Iok, Iesus nene poponing e lange

hehei pe hana ke pomai, “Nga etuenee, none tue uain nga ume pe tungelange hana hel ke te ume hot umtu-tuna ia. Pe i ulhot ke langa kilengunne sapele. 10Nga lulunga ana etue,non nem kulosia nena hengekuleileie ke lange hana nenge te umumenga uain ana ume neu ke te tungeuain nganangana hel lange i. Pe ero.Hana nemur te lohaka pe te palia ipe te kulosia i ke patpata mana kela mule. 11 Iok, kulos mule nenahengekuleileinga e ke la pule. Pehananemur te lohaka pe tepal mule i pulepe te hemei sio tote i. Pe te kulosia i kepatpata mana ke la mule. 12 Iok, nonneu kulos mule nena hengekuleileimol ngana la pe tepal poreke tote i petesau hote i.

13 “Iok, ume tokoninga neu hele,‘Lape epoi ke mere mai ol? Lape ekulosia tuk nenge mutek tau tote kela, laka lape te renge i.’

14 “Ol pe non neu tuna la pe hananemur te esia pe te hele, ‘Non sokenem tuna ol koi atat. I lape mene urelochloch ngana nei ke nena. Pe heueu

ta hune i ke mete. Pomalam lape tamene ure lochloch ngana nei ke reraia ol.’ 15 La ol pe te laua non neutuna pe tesau hote i nga ume letenape tehun sapele i.”

Iok laol, Iesus onteia iri, “Utar olnge lape ume tokoninga neu poialange hana nemur? 16 Non nem isipona lape at ke hun lapue hananemur pe tunge uain ana ume nemlange mele hel nge altoto ke tenauele.”

Pe hulua te longe helenga nei pe tehele, “Poreke toto nge ure nem lohotke pomau!”

17 Iok, Iesus nau lange hulua nemurpe hele, “Helenga nenge tehas suenga NeHalang nena hotonga nei, lunama ke mere? Nenge tehas sue ke,‘Um nenge pele ana lelenga mur

lemeria ero ia ke te teketesaua,

i um urana toto ngana nengemes ke rahtua ele pele.’

18 “Iri lochloch ngana nenge te lo-sio haka nga um nem, lape um rir uleiri ke sachanchana ulu. Pe nenge tekeum nem losio haka nge mele, melenem lape menret sapele.”

19 Iok, Iesus nana ke het pe hotongaana hetoronga mur pe tunginga anahana mur aria papalauna mur te teketelau sapele i. Te teke te laua Iesusiange iri te eteia ke Iesus nana nganalatau pengpeng ia iri. Pe iri te matauahehei pe hana ke pomalam te lauaIesus ero.

Onteinga Nga Umtutuna LolochNgana.

20 Ol pe tenau ele tote i ke nektoto, pe te tung hite ure lange hanahel pe te kulosia iri ke la te ollakahote i nga onteinga mur. Pe hananemur tela pe te chananga ke tepoike mange hana nenge leteria uranamana. Te teke te ollaka hote Iesus,pe nenge teke Iesus heleia ute ngetang ke poreke nga talngaria, lape telaua i pe tela sapele ia i nge Rom muraria non soke. 21 Iok laol, hana nemur

20:9: Isa 5:1 20:17: Psa 118:22 20:18: Isa 8:14-15 20:20: Luk 11:54

Lukas 20:22 139 Lukas 20:44tela pe te onteia Iesus ke pomai, “Nonsoke, imemmo eteia ke iong o hele kemanmanna pe pengpeng toto mana.Pe iong o mataua mele ero toto ke ohetottoro ke nek toto nga NeHalangnena poingamur. 22 Iok, o hele ke nekat nge imem. Ita mai urana nge tasauumtutuna lange non soke nenge Rompule kai? Eh, ero?”

23 Pe Iesus eteia ke hana nemur techananga ia i nga onteinga nem, olpe hele lange iri ke pomai, “A teke aollaka hote utar nge iau? 24 A heteiaumtutuna elle at nge iau ke enau.”Iok laol, te mene umtuna elle ke late heteia lange Iesus. Pe Iesus onteiairi, “Itei opene pe ene nenge tunganga umtuna nemai?” 25 Pe iri te hele,“Non soke nenge Rom opene pe enelaka tu nem.”

Ol pe Iesus hele, “Oe, ke non sokenenge Rom nena ure mur a tungelange i. Pe ure nemur nenge NeHa-lang nena, a tunge lange NeHalang.”

26Ol pe hana nemur, anali toto ngeiri nge te laua Iesus nga hulua nemurmataria. Pe teare ke te reng toktokmana ol. Iange te rura toto nga Iesusnena helenga nenge tunge lange iri.

Onteinga Nga Ta Maul Haka MuleNgara

(Mat 22:23-33; Mak 12:18-27)27 Ol pe hana Satiusi hel tela ke te

lohot nge Iesus. Pe iri te teke, nengeteke ta mete lape ta maul haka muleero ol. 28Pe te hele, “Non soke, Moseshas sue hotonga nei ke teke ta nana-sia: ‘Nenge teke none mete hatalianehei pe i tutuna mur ero kura, nonnenge mete nem, tina lape lei hekemule hei nem. Pe iri nai tuturia murlape te heleia ke teke non nengemeteneu tutuna mur.’ 29 Iok, nga etuenee aina iri rahtele nai nge titiria murhel tetu. Ol pe tiria nenge soke lei.Iok, telei ke tuturia mur ero kura pekol neu mete. 30 Laol pe tina nengenanasia i lei hekemule tina nehei. Iokla, tuturia ero kura pule, pe kol neumete pule. 31 Pe tina mol ngana lei

heke mule hei neu, pe i mete pule kemanga titina mur nenge iri tala nge i.La ke la iri rahtele nai neu telei menehei elle mana. Pe te hoho ero manape iri lochloch ke te mete mule. 32 Pehei neumete nga hoena toto ol. 33 Iok,nga etue nenge ta maul haka mule,itei toto nenge lape leia hei neu ol?Iange hei neu, hana iri rahtele nai teleia i ke ulolo.”

34 Pe Iesus tuacholia iri ke pomai,“Hehei pe hana nenge tetu nga ichnei te lechlei. 35 Pe iri nenge teurana pe te maul haka mule ngametenga, telei ero ol. 36 Iri, NeHalangtutuna mur iri iange te maul hakamule nga metenga. Pe tepoi ke po-manga angkelo mur ke te mete erool. 37 Moses i sipona hemallaha hotelo. Nga nena hasinga, i has urumeetue nenge oan ngau haka nga ae epe chacharuch ero. Pe nga hasinganem, i hetue NeHalang ke Abrahamana Non Soke pe Isak ana Non Soke peIakop ana Non Soke. 38Ke NeHalang ihana nenge te maulul mana, aria NonSoke. IangengeNeHalang iri lochlochte maulul”

39 Ol pe hotonga ana hetorongamur hel te hele haka, “Non Soke, otuacholia lemem onteinga ke peng-pengmana!” 40Ke het pe hana nemurlemeria ero nge te onteimule Iesus ol.

Pomere Nge Kristus I Teuit Tuna?(Mat 22:41-46; Mak 12:35-37)

41 Iok laol, Iesus onteia hehei pehana pe hotonga ana hetoronga mur,“Pomere nenge hotonga ana het-oronga mur te teke Kristus i Teuittuna? 42 Iange Teuit i sipona heleia longa alalaha nenge Sam ke teke,“ ‘NeHalang hele lange ak Non Soke:

“Oat ke oare lakoi nga ilik helenenga tamalmal.

43 Pe e mene lem ngarang mur atke apem ana nge otal hekeke ia.Pe o hepapar hite iri.” ’

44 Pe Teuit hetue i ke i ana Non Soke,ke pomere nge i Teuit tuna?”

20:28: Deu 25:5 20:37: Exo 3:6 20:42: Psa 110:1

Lukas 20:45 140 Lukas 21:12Anau Ala Amo Kenek Nge Hotonga

Ana Hetoronga Mur.(Mat 23:1-36; Mak 12:38-40)

45 Iok, hulua lochloch ngana te lon-glongo pe Iesus hele lange nena hanamur nenge hetottore iri, 46 “Anau alaamo ke nek toto nge hotonga ana het-oronga mur. Hana nemur, muteriatoto nge te heronia hengeron sasengana mur ke tei raraia pe lemeriatoto nge hehei pe hana tepoi ke nektoto lange iri nga ingala munna mur.Pe muteria nge teare nga muka totonga hehei pe hanamataria nga NeHa-lang nena pele palaungana letena. Pepule muteria toto nge te lohot ke irihana papalauna nga ngaunga matanaana etue ke te ngaua ngaunga nge nektoto. 47 Pe iri, tenau sio mene pakarmur pe te teke te lolochia reria uremur. Pe te hetalaulau ke mala totoke hulua te esia iri pe te teke iri hanaurana ngana mur. Iri nemur, lapeNeHalang tunge tuangachol porekengana toto lange iri nga hoena.”

21Pakar E Nena Tunginga(Mak 12:41-44)

1 Iok, Iesus tu nga NeHalang nenapele palaungana letena pe esia hananenge reria ure halang toto nge tesausisio umtutuna. Pe iri tesau sueumtutuna nemur ke pomanga reriatunginga nenge lange NeHalang. 2 PeIesus esia hei pakar una enge la pe sausio ke umtutuna kinkino ngana nai.3 Ol pe hele, “E hele lange imo peng-peng. Hei pakar nei, sau teu ke um-tutuna halang toto nge hana nemur.4 Iange iri lochloch ngana tesau teuumtutuna pe reria umtutuna halangmakura. Pe atong hei pakar nei, nenaumtutuna unne nengemama laka sauhot eule nem lo pe e ero ol.”

Iesus Heleia Temene Nena Pele NgeLape Tetoto Sue

(Mat 24:1‑2; Mak 13:1‑2)

5 Iok, Iesus nena hana mur hel teheleleia NeHalang nena pele palaun-gana neu nge te teke nakuna uranatoto. Iange te hemalmalia nga umngesingina chalemlem pe nga tungingamur nenge lange NeHalang. Pe Iesushele lange iri, 6 “Ure lochloch nengea esia nem lape tuke mau ero ol.Lape tetoto sue pe ute pele nge tungamunna ero ol.”

Iesus Heleia Ure Poreke Ngana MurNge Lape Lohot

(Mat 24:3-14; Mak 13:3-13)7 Pe Iesus nena hana mur te ontei,

“Non soke, nge ngingie ol pe lape urenemur te lohot? Pe lape utar lohottala ke mo esia pe mo eteia ke ure neirochroi nge lape lohot?”

8 Pe Iesus hele, “Anau ala ke nekiange lape hana hel te pallakaia imo.Hana halang lape teat pe te hele ngaek ke te teke, ‘Iau Kristus nenge akulelele! Etue nem, ngana koi at lo.’Te hele ke pomam pe imo a longotau pulute iri ero! 9 Nenge teke alonge uremeena ngana pe palinga helpingana nge lohot, samo loiloi ero pea matau ero pule. Iange ure nemurlape te lohot tala pe imo a teke maetue hetala ngana. Pe i ero la.”

10 Pe Iesus hele lange iri pule,“Kileng mur lape tepal helel pe hanahel pule lape tepal hel luluch ngehana hel. 11 Lape mangila palaun-gana rurur pe uringa lohotot pe hale-les poreke ngana lohot nga kilenglochloch. Pe ure hel nenge takolkolkol iri nge nike lape te herurahot mene ita nga tapa sana.

12 “Ure nemur lape te lohot erokura pe lape hana hel te laua imope te palia imo pe tepoi poreke toteimo. Pe lape te poia amo helengapalaungana nga hetoronga ana peleletena pe tetal teua imo nga tuele aungana. Pe pule lape te mene imolange naungaala ana hana mur pehana nenge tenau elele kileng murke ames nga mataria. Iange imolek hana mur imo pe a popoia ume

21:3: 2Ko 8:12 21:6: Luk 19:44

Lukas 21:13 141 Lukas 21:34nenge a hele hotote Helenga UranaToto Ngana. 13 Ure nemur lape telohot pe amo etue koloi nenge a helehote Helenga Urana Toto Ngana nem.14 Pe letemo tuanin rara sakilil eronga utar nenge lape a heleia. 15 Iangeiau lape e hemellehe letemo tuaninngana pe e hepeng ia halimo ke ahele ke nek. Pe lemo ngarang nemurlape te longe lemo helenga pe te rengtoktok mana ol. 16 Tetememo mur petatamo mur pe titimo mur pe alomomur pe neingamo mur, lape tehulmule nge imo pe lape te tung hekeimo langa hana soksoke ngana murperia. Pe lape te hune hel nge imo kete mete. 17 Pe hulua lochloch nganalape lemeria ero ia imo iange lek hanamur imo. 18 Pe imo lochloch lapeatu ke nek mana pe a mete toto ero.19 Ames ke kerkereng iange letemomanmanna ngana nem lape hemasmule imo.

20 “Nenge teke a esia palinga helana hana mur nge te heliliu hitekileng nge Ierusalem, a etei meneke a teke lape kileng nem lape het.21 Pe iri nenge tetu nge Iutea te ua ketelala nga hengene mur pe iri nengete tunga kileng neu te ua hotot peiri nenge tetu nge hot nga kileng helteteu langa kilengnemero ol. 22 Iangenga etue e lapeNeHalang lape heneueIerusalemmur nga letena inin ngana.Nem lohot ke pete tote nena helenganenge tehas sue ke ulolo. 23 Atonghehei nemur nenge saria pe nenge telololo peo kura, lape anali toto ngeiri. Iange NeHalang letena inin tauakileng nem ke lape poia ure porekengana ke lohot nge iri. 24 Hana hellape te hune iri nga kakop pe lape telaua hel pe te mene iri langa kilenghel. Pe hana lomona ngana mur lapete hekou susue iri nenge Ierusalempe tehun lapue iri kela het nga etuenenge NeHalang talue ke teke het.

Non Tuna At Ngana(Mat 24:29-31; Mak 13:24-27)

25 “Pe ure heueu ngana hel nge teesesia iri ero, lape te lohot nga chaiamatana pe teio pe itoch mur. Pekileng lochloch ngana nga ich lape tematau tote ruach ana mee papalaunape aria hutu mur. 26 Hehei pe hanalape ngaria lohot pe te matau totonga utar nenge lape lohot nga ich nei.Iange chaia matana pe teio pe itochmur te nanasia muria ero ol. 27Pe ngaetue nem lape Non Tuna lohot ngaulu pe at luluch nga nena kerkerengapalaungana pe nena hemalmalinga.28Ure nemur nenge te lohot tala ngaNon Tuna at ngana, lape te lohotot.Pe nga etue nem pengpeng ames keanau haka mana iange NeHalang anaetue nenge at ke mene mule imo,heroi lo.”

Hetoronga Nga Ae Keng(Mat 24:32-35; Mak 13:28-31)

29 Iok laol, Iesus nene poponinge lange iri, “Anau langa ae keng peae hel pule. 30 Nga etue nenge aeperperna te rora mule, ta etei meneke chaia ana etue at rochroi lo. 31 Kepomalam mana nenge teke a esia urenemur nge te lohotot, a eteia ke Ne-Halang nena naualanga urana nganape nena nekinga nge ita at rochroi lo.

32 “E hele ke manmanna toto langeimo. Imo hel nga etue nei lape atukura pe ure nemur te lohot. 33Tapa peich pe ure lochloch ngana lape tehetpe lek helenga mur lape tetu ke kokosapele.”

Anau Ala Amo Kenek34 Iok laol, Iesus hele lange nena

hana mur nenge hetottore iri, “Anauala amo ke nek, nenge teke a ngausakilil pe ain sakilil ke amo hauauape letemo tu mana nga atu ngamonga ich nei, ure nemur lape te poiaimo ke letemo meena toto. Pe lapeetue palaungana nem at pe herurahot mene imo ke pomanga kie nenge

21:14: Luk 12:11-12 21:15: Ume 6:10 21:16: Mat 10:21-22 21:22: Jer 5:29; 46:10; Hos 9:721:24: Psa 79:1; Hem 11:2 21:25: Isa 13:10; Ezk 32:7; Jol 2:31; Hem 6:12-13 21:27: Dan 7:13;

Mat 26:64; Hem 1:7

Lukas 21:35 142 Lukas 22:16palnga palau. 35 Pe etue palaungananem lape lohot nge iri lochloch ngananenge tetu nga kileng lochloch ngananga ich. 36 Ke imo a nauala amo kenek toto pe a hetalaulau ke kokoes.Pomalam lape ames ke kerkereng ngaetue porekengananenge atat. Pe lapea matau ero nga etue nenge a lohotnge iau Non Tuna.”

37 Nga etue lochloch Iesus hetot-toro nga NeHalang nena pele palaun-gana pe nga ulei kokoes, i ke la mul-mule nga hengene nge Oliua iangemama lamau nga miliko. 38 Pe ngauach uruna hehei pe hana te hoalaat mulmule ke te longlongo Iesus ngehetottoro nga NeHalang nena pelepalaungana letena.

22Te Mil Iesus Ana(Mat 26:1-5; Mak 14:1‑2; Ioa 11:45-53)

1 Etue palaungana nenge te ngauangaungamenini ngana heroi lo nengete hetue ke Ingatoto. 2 Pe tungingaana hana mur aria papalauna mur pehotonga ana hetorongamur te teke tehune Iesus pe ero. Iange te matauahulua nenge te koko ke te longlongonga nena helenga. Pomalam te tangorara kue e nge lape te nanasia ke tehune i.

Iutas Halaua Iri Nenge TetekeTehune Iesus

(Mat 26:14-16; Mak 14:10‑11)3 Iutas Iskariot i Iesus nena none

nga nena hana analoch pe nai nempe Satan teu heke i. 4 Ol pe la sapelenge tunginga ana hana mur aria pa-palauna mur pe palpal hussu murnenge tenau ele NeHalang nena pelepalaungana pe hele lange iri nga kuenenge lape tunge Iesus langa peria.5 Pe hana nemur te iech toto pe teteke te olia i nga umtutuna. Po-malam iri lochloch ke tetal helengasapele. 6 Tetal helenga ke het peIutas tango rara sapele kue e, nengelape tunge Iesus langa peria nga etuenenge hehei pe hana iri ero.

Iesus Tatalo Ele Ngaunga Nenge In-gatoto Ana

(Mat 26:17-25; Mak 14:12-21; Ioa13:21-30)

7 Iok, etue nenga ngaunga matananenga ngaunga menini ngana nemhot ke ulo pe etue nenge lape te huneSipsip Tuna nenge Ingatoto ana at.8Pe Iesus kulosia Petrus iri nai Ioanespe hele lange iri ke pomai, “Ala kea tatalo ele ngaunga nenga Ingatotoana ke ma nike ke tala pe tangau.”

9 Pe iri te ontei mule Iesus, “Lapemola ke mo tatalo ele ngaunga nemlangai?”

10 Pe Iesus tuacholia, “Ai teu ke alanga kileng neu pe none nge takisiaech kina lape saolia imo. Pe a nanasmene i ke a langa pele nenge i teu ia.11Pe a hele lange pele tokoninga nemke a teke, ‘Non Soke hele ke pomai:Pele letena unne nenge lang mur teatpe te tutu ia tu langai? Iau pe lek hanamur lape moat ke mo ngaua ngaunganenge Ingatoto ana nga lamam.’ 12 Pei lape henonoua imo nga pele letenae nge soke pe ngaunga ana hatangape ure mur hel pule tema ke matariapurpur lo. Ke nga lamam a tatalo elengaunga mur ke tema nike.”

13 Iok laol, tela pe te hottaua urelochloch ngana nge lohot ke petetote Iesus hele ngana pe te tatalo elengaunga mur sapele.

Iesus Ngaua Ngaunga Nenge Inga-toto Ana

(Mat 26:26-30; Mak 14:22-26; 1 Kor11:23-25)

14 Iok, etue nem at nenge te ngauangaunga nem. Pe Iesus iri ul nenahekulkulonga mur tela ke teare talasio ke te heliliu hite ngaunga anahatanga. 15 Pe Iesus hele langeiri, “Iau lape e takisia melmelengapalaungana pe e mete. Pe lemektoto ke ita ul ta ngau tele ngaunganenga Ingatoto nei. 16 Iange lape engau mule ngaunga e nge pomai ero,kela het nga etue nenge NeHalangnena naualanga pe nekinga lohot. Pe

22:3: Ioa 13:2, 27 22:7: Exo 12:1-27

Lukas 22:17 143 Lukas 22:32ngaunga matana nei, luna lape lohotke mallaha toto nga etue nem.”

17 Iok laol, Iesus mene eulinga pehele urana toto lange NeHalang pehele lange nena hana mur, “A meneke imo lochloch ainia. 18 E hele langeimo pengpeng, heueu nei pe laol, lapee in mule uain e nge pomai ero kelahet nga etue nenge NeHalang nenanaualanga pe nekinga lohot.”

19 Iok Iesus mene mioka pe heleurana toto lange NeHalang pe reke petunge lange nena hana mur pe heleke pomai, “Iaumirak koi nga ngaunganenge e tunge ke halaua imo. A ngauape letemo metene iau.”

20 Ke pomalam mana, te ngau kehet pe Iesus mene heke eulinga pehele, “Eulinga nei, i NeHalang nenahelenga tomunga hel nenge heueungana, nge eik lele ite nga e metengak. 21 Pe anau at, mele nenge lapetung heke iau langa hana porekrekengana mur peria, ngana koloi kilaluluch nge iau nga hatanga heueunei. 22 Non Tuna lape mete ke po-manga NeHalang heleia lo, pe melenenge tung heke Non Tuna langehana porekreke ngana nemur, lapemene tuangachol nge poreke toto.”23Ol pe Iesus nena hana mur te onteihel nge iri sapele, nga itei toto nengelape poia poinga nei.

Iesus Nena Hana Mur Te Hele HeliaItei Nenge Lape I Palaungana Nge Iri

24 Chaungachai palaungana lohotnge Iesus nena hanamur nga itei totonge iri nge lape lohot ke i palaungana.25 Pe Iesus hele lange iri, “Hehei pehana nga ich aria naungaala ana hanamur reria poingapomai koi; iri siporiatetal heke iri ke iri soksoke pe reriakerkerenga palaungana toto. Pe teteke hehei pe hana lochloch te hetopekngaria mur ia iri.

“Pe hana soksoke ngana mur, re-ria kerkerenga palaungana toto ngetenau ele reria hana mur. Pe hana

soksoke ngana nemur hel, te hetoheke iri siporia ke te teke iri re-ria kerkerenga palaungana toto ngetenau ele hehei pe hana! 26 Pe imo, ananasia poinga nei ero. Mele nengeteke i palaungana poi ke manga ainakinkino ngana. Ke mele nenge tekei muka nge imo talsio tote i pe umemule nge nena hana mur imo.” 27 Iok,Iesus onteia nena hana mur, “Itei ngei palaungana toto? Ngana kai melenenge are mana pe kulele mene anangaunga mai? Eh! ngana kai melenenge ichich ngaunga mai? Melenenge i palaungana laka nenge aremana pe kulele mene ana ngaunga.Pe iau etu luluch nge imo ke pomangamele nenge ichich amo ngaunga.28 Imo ames ke kerkereng luluch ngeiau lo nga etue lochloch ngana nengeure meena ngana lohot nge iau. 29 Petemek tunge kerkerenga palaunganaat nge iau ke enau ele nena hana mur.Pe kerkerenga nenge temek tunge atnge iau nem lape e tunge lange imopule. 30 Imo lape a ngau pe ain luluchnge iau nga ak ngaunga ana hatanga,nga etue nenge NeHalang nena hanamur lochloch teat ke te eukirau ngangaunga matana nem. Pe lape etalheke tote imonga lut ke anauelemataanaloch pe nai nenge Israel.”

Iesus Hele Hote Petrus PallakaNgana.

(Mat 26:31-35; Mak 14:27-31; Ioa13:36-38)

31 Pe Iesus hele lange Simon nengeene e pule Petrus, “Simon o longoat, Non Poreke ngana lemene toto ketotoi ia imo. Pe i teke poia imo kepomanga non nenge rur hotote uitnganangana nga paena. 32 Pe iau ehetalaulau amo lange NeHalang keletemomanmannangana nem lape tuke kerkereng. Pe nga etue nenge ohulmule letem, ola ke o hekerkerengmule pekngam mur leteria.”

22:21: Psa 41:9; Ioa 13:21-22 22:24: Luk 9:46 22:25: Mat 20:25-27; Mak 10:42-45 22:26:Mat 23:11; Mak 9:35 22:27: Ioa 13:12-15 22:30: Mat 19:28 22:32: Ioa 17:15

Lukas 22:33 144 Lukas 22:5333 Pe Petrus hele, “Non Soke, iau

etu ke e angala mana nga utar nengelape lohot. Nenge teke te mene ionglanga tuele au ngana lape te mene iaula pule. Pe nenge teke te hune ionglape te hune iau pule.”

34 Pe Iesus hele lange Petrus, “Ehele pengpeng lange iong, lape pareotang ero kura pe o pallaka ke hemolke o teke o eteia iau ero.”

35Ol pe Iesus hele lange nena hanamur, “Nga etue nenge e kulos hoteimo pe a patpata mana, a amneia kepomere?” Pe iri te hele, “Mo amneiake ute pele alpapa taua imem ero.”

36 Pe Iesus hele, “Iok heueu nei amene lemo umtutuna mur pe amohetanga mur. Pe mele nenge nenapalinga hel ana kakop ero, mene nenahengeron kela teolia pe olia nenakakop e nga hengeron nem uruna.37 Iange tehas ia nga NeHalang nenaalalaha lo ke lape lohot kemanmannatoto nge iau. Helenga nem hele keteke, ‘Hulua lape te esia i ke pomangakemenge kina e.’ ”

38 Pe Iesus nena hana mur te hele,“Non Soke onau at, palinga hel anakakop nai iloi.” Pe Iesus hele, “Hetpam lo la!”

Iesus Hetalaulau Nga Hengene NgeOliua

(Mat 26:36-46; Mak 14:32-42)39 Iok laol, Iesus pe nena hana mur

te lohaka nga kileng neu pe tei ketela nga hengene nge Oliua ke po-manga tela hemulmule ngaria. 40Telake te lohot nga kileng neu pe Iesushele, “A hetalaulau ke NeHalang hek-erkereng ia imo nga totoinga porekengana mur.” 41 Ol pe Iesus hile suenena hana mur pe i hot ke kangkangaaria pela tualou sio pe hetalaulauol. 42 Iesus hetalaulau ke mai, “EuoTemek O! Nenge teke lemem, opoi elemelmelenga palaungana nei ke lohotnge iau ero! Pe o nanasia lemekngak ero, o nanas mene iong sipomlemem ngam.” 43 Ol pe NeHalangnena angkelo e lohot nge Iesus ke

hekerkereng ia i. 44 Pe Iesus letenameena toto pe hetalaulau ke kerk-ereng toto pe hines sio porekeia i kepomanga eina nge lele sio ke lala ngaich.

45Ke het pe lohaka pe i la mule ngenena hanamur. Iesus la pe nena hanamur temamani lo iange leteriameenatoto. 46 Ol pe Iesus hele lange iri, “Amamani ia utar? A lohaka pe a het-alaulau ke NeHalang hekerkereng iaimo nga totoinga poreke ngana mur.”

Te Laua Iesus(Mat 26:47-56; Mak 14:43-50; Ioa 18:3-

11)47 Iesus helele kura pe hulua tei at

nge i. Pe Iutas, Iesus nena none ngahana iri analoch pe nai nem, i mukaiairi. Iok, Iutas teke la ke lau haka ngeIesus 48 pe Iesus hele lange i, “Iutas,nga poinga nenge olau haka nge iaunei, o tung heke Non Tuna langa hanaporekreke ngana mur peria.”

49 Pe Iesus nena hana mur te esiahulua neu pe te hele, “Non soke! Tapotarmai ol! Mo palia iri nga kakop?”50 Ol pe elle nge iri mene kakop keteke hune non soke Kaepas nena nonepe kakop mene hot mene talngananenga tamalmal.

51Ol pe Iesus hele, “Apoi ke pomamero!” Pe penna langa non neu tal-ngana pe hemas mule.

52 Ol pe Iesus hele lange tungingaana hana mur aria papalauna mur pepalpal hussumur nenge tenau ele Ne-Halang nena pele pe hana papalaunahel pule nenge teat ke te laua i neu keteke, “Imo mam a mene huninga helana kakop mur pe lemo tukmaul murke at a laua iau ia? E hunun hana pe ekemkeme kai? 53 Etu luluch nge imoke kokoes mana nga NeHalang nenapele palaungana pe pomere a laua iauero? Pe heueu nei, amo etue ol koi.Iange imo ul non poreke ngana a umeke kerkereng toto nga etue nei.”

22:35: Luk 9:3; 10:4 22:37: Isa 53:12 22:54: Mak 14:53-54

Lukas 22:54 145 Lukas 23:4Petrus Channanga Ke Hemol Ke Teke

Eteia Iesus Ero(Mat 26:57‑58, 69-75; Mak 14:53‑54,

66-72; Ioa 18:12-18, 25-27)54 Iok laol, te laua Iesus pe te mene

i langa tunginga ana hanamur aria aehuna nena pele. Pe Petrus i ke nanasia iri. 55 Ol pe Petrus iteu langa peleneu koana nge hot. Pe tetun hite oanke remenmen nga kileng unne neu.Pe Petrus lake halel oan luluch nge irinenge te halelel neu. 56 Pe heie ngeumume lamau esia Petrus pe nachneihit tote i pe hele, “Non nei, kokokonge Iesus pule koi, enau urume i!”

57 Pe Petrus hele, “Hei nem, iaumam e kokoko nge non nem ia? Eeteia i ma? E eteia i ero toto i!”

58 Mala pol sunem pe none esiaPetrus pe hele lange i, “Iong pule,iong elle nge iri nenge te nananas iaIesus!”

Pe Petrus hele, “Ah! Iau ero i!”59 Etue sase pol lo pe none pule

esia Petrus pe hele ke kerkereng totoke teke, “Manmanna toto ke non neikokoko nge Iesus iange i pule nenange Kalelea!”

60 Pe Petrus tuacholia, “Non nem,e eteia ure nenge o helele ia eroi!” Petrus helele kura pe pareo tangsapele. 61 Ol pe Iesus nau hot lapengpeng nge Petrus pe Petrus letenametene sapele Iesus nena helenganengeheleia lange i, “Lape pareo tangero kura pe o pallaka ke hemol ke oteke o eteia iau ero.” 62 Ol pe Petrusua hot sapele nga kileng unne neu petang ke teke mete.

Te Songlele Ule Iesus Pe Tepal Ule I(Mat 26:67‑68; Mak 14:65)

63 Iok, hana nenge tenau elele Iesusneu, te songlele ule i pe tepal ule i.64 Pe te kale ele matana pe te helelange i, “O hele, itei palia iong!” 65 Petesau hote helenga poreke ngana helpule lange i.

Iesus Mes Nga Hana Papalau NganaMur Mataria

(Mat 26:59-66; Mak 14:55-64; Ioa18:19-24)

66 Iok laol, uach sio pe tungingaana hana mur aria papalauna mur pehotonga ana hetoronga mur pe hanapapalauna mur hel pule te eukirau.Pe iri nenge tenau elele Iesus te menei kela mes nga hana nemur mataria.67 Te mene i kela mes pe te onteiai, “Iong nge iong Kristus mam lom?Ae!?” Pe Iesus tuacholia, “Nengeteke e hele lange imo lape letemomanmanna nga lek helenga ero toto.68 Pe nenge teke e onteia imo ngaonteinga e lape a tuacholia ero totopule. 69Talunheueu ke laol, NonTunalape are nga NeHalang nenge kikinatoto hilina ele nenga pen tamalmal.”

70 Pe hana nemur te ontei mule i,“Eke iong mam, iong NeHalang Tunama?”

Pe Iesus tuacholia, “Imo sipomo ahele ke a teke iau NeHalang Tuna.”

71 Pe hana nemur te hele, “A longola! Ita sipora ta longe helenga nei ngelohot nga i sipona hanna ke het lo. Keta mene mele ero ol.”

23Te Mene Iesus Lange Pilatus(Mat 27:1‑2, 11-14; Mak 15:1-5; Ioa

18:28-38)1 Iok laol, Iri hana papalaungana

nemur te lohaka pe te mene sapeleIesus lange Pilatus. 2 Te mene i kela mes nga Pilatus matana pe te heleke te teke, “Non nei, mo hottaua inge chanangaia hehei pe hana nengeita ke teare ngaria poreke toto. Pehele ele iri ke tesau umtutuna langene Kaesa ero. Pe pule hele ke tekei sipona i Kristus pe i naungaala ananon.”

3 Ol pe Pilatus ontei sapele Iesus.“Ae, Iuta mur aria naungaala ana nonma iong mam?”

Pe Iesus hele, “Iong sipom o helehote helenga nem.”

4 Ol pe Pilatus hele lange hana pa-palauna nemur pe nge hulua lochlochngana nemur ke pomai, “Iau e hot-taua ute e nge non nei poia ke porekeero.”

22:67: Ioa 3:12 22:69: Ume 7:56

Lukas 23:5 146 Lukas 23:275 Pe hana papalauna nemur te hele

ke kerkereng toto ke pomai, “Nonnei hetoro ngana poia hehei pe hanake teare poreke nga kileng lochlochngana nge Iutea! Talune nge Kaleleake ngana koi atat nei lo!”

Te Mene Iesus Lange Herot6 Pilatus longe hana nemur nge te

hele ke pomau pe ontei, “Non nei mainena nge Kalelea kai?” 7Ol pe Pilatuskulosia Iesus lange Herot iange eteialo ke Iesus at nge Kalelea. Pe Herotnge nauele kileng Kalelea. Pe pulenga etue nem, Herot tu nge Ierusalemlo.

8 Herot esia Iesus pe letena iechtoto iange longlonge Iesus pingananga halang nike pe kolkol mananakuna pe heueu nei esia i ol. Pei lemene toto nge teke nau Iesusnge popoi mirakulo. 9 Ke pomalamHerot onteia Iesus nga onteinga ha-lang pe Iesus tuacholia i ero toto.10 Pe tunginga ana hana mur ariapapalauna mur pe hotonga ana het-oronga mur temes haka pe te heleporeke tote Iesus. 11Pe Herot pe nenapalinga hel ana hana mur te songleleule i pe te heron heke hengeron enge uruna haka toto lange i pe kulosmule i ke lange Pilatus. 12 Pe Herot irinai Pilatus, nge nike tenau hel ke nekerochro iange iri nai tehun helel. Penga etue nenge Iesus poi ke mai, irinai tenek hel mule nge iri.

Pilatus Longala Ke Te Hune Iesus(Mat 27:15-26; Mak 15:6-15; Ioa 18:39–

19:16)13 Pilatus eukiraua tunginga ana

hana mur aria papalauna mur pehana papalauna hel pule pe hehei pehana. 14 Pe hele lange iri ke po-mai, “Imo, a mene non nei at ngeiau pe a hele ke a teke, Non neichannangnanga ia hehei pe hana keteare poreke toto. Pe heueu nei, imolochloch ngana ames pe e ontei hotei nga matamo, pe e hottaua ute enge non nei poia ke poreke ero toto.15 Herot pule eteia ke non nei poia

poinga poreke ngana e ero, ke nganakoi nenge kulos mule i at nge ita.Toinge non nei poia poinga poreketoto ngana e lape ta hune i ke metepe nei ero koi. 16Pomalam lape e helelange lek palinga hel ana hanamur ketenos ulu mene i pe i la mana ol.”

17 Kokoes, nga ngaunga matananem ana etue, Pilatus popoia poinganenge hile hotote non elle nga tueleau ngana lala nge iri Ierusalem mur.

18 Ol pe hehei pe hana lochlochalngaria haka ke pomai, “A hune i kemete! Pe a tung hote Parapas at ngeimem!” 19 (Parapas tetal teua i ngatuele au ngana iange poi heke palingapalaungana nge Ierusalem pe hunenone ke mete.)

20 Pilatus hele hot mule letenalange hehei pe hana nga nenge tekehune Iesus ero. 21 Pe ero. Huluanemur alngaria haka mule ke pomai,“A heon heke i! A heon heke i!”

22 Ol pe Pilatus hele hemol nganamule lange iri, “Non nei poia poingaporeke ngana e nge uruna metengaero koi! Lape e hele lange lek palingaana hana mur ke te nos ulu mene i pete kulosia i ke la mana ol.”

23 Pe ero. Hulua nemur te alngariake soke toto ke te heon heke Iesus. Olpe aria sosolos ala ngana neu, lohot kemanmanna sapele. 24 Ke Pilatus heleke teke poia utar nenge hulua nemurlemeria taua. 25 Mene hote Parapasnem nga tuele au, pe tung hote langehulua nemur. Pe tunge Iesus lange irike te poia i nga lemeria ngana.

Palinga Hel Ana Hana Mur Te HeonHeke Iesus

(Mat 27:32-44; Mak 15:21-32; Ioa19:17-27)

26 Ol pe te mene hote Iesus ngaPilatus na pele sapele. Tei ke tela pete saolia Simonnengenenange Sirini.Ana non mule nga kileng nemur ngehot ke teu atat. Te laua i pe te poia i ketakisia Iesus ana manga toto. Te poiai pule ke nanas menmene Iesus.

27 Hulua halang toto iri hul heheihel te nanasia Iesus. Hehei nemur

23:7: Luk 3:1

Lukas 23:28 147 Lukas 23:49

leteria porekeia Iesus pe te tang kesoke toto. 28 Ol pe Iesus hulia i kenau lange iri pe hele lange iri, “Imohehei nenge Ierusalem, a tangia iauero. A tangia imo sipomo pe tutumomur. 29 Iange etue nei koi atat nengelape hehei pe hana te hele ke teke,‘Iri hehei nenge tehoho ero ke tuturiamur ero, te iech toto ol!’ 30 Nga etuenem, hehei pe hana lape te hele langahengene mur ke teke, ‘O losio aka ngeimem.’ Pe pule, te hele langa sasanamur ke te teke, ‘Otal kome imem.’31Ure nemur nenge a esia heueu nei,lohot nga etuenenge ae itach kura. Peetue nem lape at nga ae kalum ngana.Pe etue nem lape poreke toto.”

32 Palinga hel ana hana mur temene hote hana porekreke nganamur nai kela te heon luluche iri ngeIesus. 33 Iok, tei kela te lohot ngakileng nenge ene “Kittol” pe te heonhaka sapele iri. None heon nga Iesusilina hele nenga pen tamalmal pe enga Iesus ilina hele nenga pen hoioi

34 Iesus hele, “Temek, letem ia iri,te eteia utar nenge te poia nei ero.”Iok laol, palinga hel ana hana nemurte hesalangia Iesus nena hengeron pete saua oio paena pe ana maelepalohot ke tenau nge itei nenge lapemene Iesus nena hengeron mur.

35 Hulua halang toto temes ke tenachnau pe hana papalauna nemurte hesalang langia Iesus pe te heleke machmai, “I, hemaul mule huluahalang lo. Iok, nenge teke i Kristusnenge NeHalang kulosia at, tanau ngei sipona hemaul mule i!”

36 Iok, palinga hel ana hana nemurte hesalang ule i pe te tunge uainehech ngana lange i. Pe te hele langei, 37 “Nenge teke Iuta mur aria naun-gaala ana non iong, o halaua iongsipom!”

38 Pe tetal heke helenga nei ngaIesus hou ngana, “IUTA MUR ARIANAUNGAALAANANONKOI NEI.” 39Olpe non elle nge iri nai nenge te heon

luluch nge Iesus neu, hele inin tauaIesus ke pomai, “Nenge teke iongKristus, o halaua iong sipom pe imempule!”

40 Pe neingana hele inin tau mule ike teke, “Iong mam, o hele ke mampe o mataua NeHalang ero ma? Itata takisia melmelenga elle mana koi.41 Pe ita nai, te poia poinga nei at ngeita ke pete tote rera poinga porekengana mur. Pe Iesus poia poingaporeke ngana e ero pe takis menemelmelenga nei.”

42 Ol pe ana non loaka pe hele lasapele nge Iesus ke pomai, “Iesus,lem naualanga pe nekinga nge uranatoto at pe letem metene iau.” 43 PeIesus hele lange i ke teke, “E hele kemanmanna toto lange iong, heueuneilape otu luluch nge iau nge Paratiso.”

Iesus Metengana(Mat 27:45-56; Mak 15:33-41; Ioa

19:28-30)44 Nga chaia matana heurunga

ngana, chaia tua ero pe chantompalaungana ma hite kileng lochlochkela chaia matana palele. 45 Pehuunga ala palaungana nenge heonteu nga NeHalang na pele letena,chach nga lut kela het nge sio kesachana nai. 46 Ol pe Iesus alanganahot ke palaungana toto ke pomai,“Temek, e tung mene iau lange iongol.” Iesus hele ke pomai pe metesapele.

47 Palinga hel ana hana mur arianon soke esia ure nei nge lohot peheto heke NeHalang pe hele sapele,“Manmanna toto ke non nei i nonurana ngana toto!” 48 Pe hulualochloch ngana nenge te emurun-grung lamau te esia ure neu nge lohotpule. Pomalam tei ke tela mule ngareria kileng pe te palpalia mauturiaiange leteria milang toto ia Iesus.49 Iri nenge te etei tote Iesus pe heheinenge te nanasia Iesus at nge Kalelea,temes ke kangkanga mana pe tenau

23:29: Luk 21:23 23:30: Hos 10:8; Hem 6:16 23:34: Psa 22:18; Isa 53:12 23:36: Psa 69:2123:45: Hip 6:19-20; 10:19-20

Lukas 23:50-51 148 Lukas 24:13manmana nga ure nemur nge te loho-tot.

Tealo Hite Iesus(Mat 27:57-61; Mak 15:42-47; Ioa

19:38-42)50-51 Iok, non urana ngana e ene

Iosep. I, nena nge Arimatea, ngakileng nenge Iutea. Ana non, nanastau tote NeHalang nena hotonga murpe tu ke kulkulele mene NeHalangnena naualanga pe nekinga nge lapelohot. Pe i pule, tuteu luluchngehanapapalauna nenge te popoia Iesus anahelenga pe singiria sisisia i ke te tekete hunune i. Pe ana non letena uranaero nga helenga pe poinga porekengana nenge hana nemur te poia lalange Iesus. 52Ana non i kela lohot ngePilatus pe onteia i nga Iesus koluna.53 Ol pe i ke langa kileng nenge hanate heon heke Iesus ia pe lo losio sapeleIesus koluna. Ke het pe ruchit sapele,pela tal teua nga polo heueu ngana enge te rech teua nga um ilina. (Poloneu, te poia ke hana nenge te met-mete koluria ana ia nike.) 54 Tealohite Iesus nga Praete, pe i etue nengeIsrael mur tetu ke te tatalo ele Sapatana etue. Pe etue palaungana nemheroi lo.

55 Pe hehei nenge te nanasia Iesusnge Kalelea nike tela luluch nge Iosepke tenau nga Iesus ana polo pe tenaunga Iesus koluna nge tetal teua. 56 Kehet pe tela mule ke te mene urenemur nenge inangaria ehech nengelape teun hite nga Iesus koluna. Kehet pe tetutu sio mana ol. Iange iri tenanasia hotonga nengeMoses has sueke teke te ume ero nga Sapat ana etue.

24Iesus Lohaka Mule Nga Metenga(Mat 28:1-10; Mak 16:1-8; Ioa 20:1-10)

1 Nga Sante nga uach uruna toto,hehei nemur te mene ure inanganaehech ngana nemur pe te hoala kete teke tela tenau Iesus koluna. 2 Teike la te lohot nga kileng nenge Iesuskoluna maia, pe um nenge are ele

polo anna, ma kelkel pe polo annapangpanga mana ol. 3 Iok laol, teiteu la pe te tango rere Iesus kol-una pe te hottaua ero. 4 Temes keleteria tuaninin pe hana nai nge re-ria hengeron sinaala toto te lohot ketemes luluch nge iri. 5 Ol pe heheinemur te rura manaia iri pe te matautoto pe te tualou sio pe te puosuepalpalria langa ich. Pe hana nai neute hele lange iri ke pomai, “Pomere?A tango rere itei? Kileng nei metengaana kileng koi pe pomere toto nengeo tango rere I nenge maulul. 6 Penon nem i ero lamai pule. Ngana koumaul haka mule lo. Letemo metenenena helenga mur nge heleia langeimo pule? Nga etue nenge tu luluchnge imo nge Kalelea, ana non hele keteke, 7 ‘Lape te tunge Non Tuna langahana porekreke ngana mur peria, kelape te heon heke i ke mete. Pe ngaetue mol ngana nga hoena lape maulhaka mule.’ ” 8 Ol pe leteria metenesapele Iesus na helenga nemur.

9 Hehei nemur tela mule pela teheleia ure lochloch ngana nei langeIesus nena hana mur pe nge hulualochloch ngana nenge te nananas iaIesus. 10 Maria Mantalena pe Ioanape Maria nenge Ieims tana pe heheihel pule nenge tela luluch nge iri,te nana hote ure lochloch ngana neilange Iesus nena hanamur. 11Te nenepe Iesus nena hana mur leteria man-manna nga nananga nei ero, iangete teke hehei nemur te hele ngariatang ke pomanga aria hauaua. 12 Olpe Petrus lohaka pe song ke teke lake nau nga polo nenge Iesus kolunamateuia. La ke tatuch sio ke teke naupe um ponna ngana neu ngannganaero ol. Pe es mene ruchinga hit nengete ruchit Iesus ia nge masio mana ol.Petrus esia ke mau pe letena hul raraia ke halang pe ua ke la mule.

Iesus Lohot Nge Nena Hana Nai(Mak 16:12‑13)

13 Iok, nga etue neu pengpeng Iesusnena hana nai tei ole ke te lala nga

23:56: Exo 20:10; Deu 5:14 24:6: Luk 9:22

Lukas 24:14 149 Lukas 24:34kileng e nge ene Emaus. Pe kileng neutu ke sase pol nge Ierusalem. 14 Peiri nai tei olole pe te heleleia urelochloch ngana nenge lohot lo. 15 Iok,iri nai tei ke te hele tele helelia peIesus lohot nge iri, pe heroi taua irikela iri ul tei ape. 16 Pe nena hana naineu te etei hilia i ero. Te esia i pe teteke non pele mana.

17Ol pe Iesus onteia iri nai, “Imonaiai olole pe a hele tele helel ia utar?”Pe iri nai nakuria poi koukou manape temes. 18 Elle nge iri ene Kleopas.Iok, i nenge ene Kleopas lohaka pehele, “Atong! Iong lape oi lang atnge Ierusalemheueumana kai, nengeoetei ero nga ure nemur nenge telohotot lamai?”

19 Pe Iesus ontei, “Iong mam oheleleia utar mur nenge te lohototmam?”

Pe iri nai te tuacholia, “Mo heleleialaka ure nemur nenge lohot nge Iesusnenge Nasaret. Non nei i NeHa-lang nena hetatalonga. Iange urelochloch ngana nenge heleia pe poiahenonou hote ke i mene kerkerenganenge NeHalang. Pe ana helengasong ke hehei pe hana lochloch telonge. 20Tunginga ana hana mur ariapapalauna mur pe hana nenge tenauelele imem, te poia ana helenga ke teteke mete. Pomalam te heon heke i.21 Pe imem lochloch ngana letememmanmanna ke i toto koloi, nenge lapemene mule Israel mur lochloch. Pelape ero ol. Onau ure nenge lohotnem ana etue mol ngana koi heueunei.

22“Pe hehei hel nge imem te heruramene imem. Iange nga uach urunate oala ke te teke tenau toto nga umponna nenge tetal teu Iesus kolunaia. 23 Tela pe te rere Iesus koluna pete hottaua ero. Iok, teat mule pe teteke tenau operia ia NeHalang nenaangkelomur nge te hele lange iri ke teteke, ‘Iesus maul haka mule lo.’ 24 Olpe mele hel pule nge imem tela ke

tenau toto ngaumponnaneupule. Pete esia ke ure lochloch ngana lohot kepete tote hehei nemur te hele ngaria.Ke iri pule te kolkol Iesus koluna.”

25 Ol pe Iesus hele lange iri nai,“Imo nge lape letemo matana nganaunne ero iam, iange anali toto ngeimo pule nge letemo manmanna ngaure lochloch ngana nenge hetata-longa mur te heleia. 26 Pomere?Imo nge a eteia ero kai? Toingeletemo matana pol, a eteia ke Kris-tus lape mene melmelenga palaun-gana tala, pe nga hoena, mene kerk-erenga palaungana toto nge NeHa-lang.” 27 Ol pe Iesus hele hote asinganemur nenge te heleleia i. Talune ngaalalaha nenge Moses hasia kela hetnga alalaha nenge hetatalonga murtehas ia.

28 Iok, tei ke te heroi langa kilengnenge Emaus pe Iesus poi ke malakanga i ke lala nga kileng e nge tungatau kura. 29 Ol pe iri nai te heleele i ke te teke, “O iat ke otu luluchnge imem muka, iange chaia matanapuluch sisio lo i.” Pomalam Iesus laketu luluch nge iri.

30 Iok laol, Iesus are sio ke ngaululuch nge iri, pe mene ngaunga pehele urana toto lange NeHalang pereke pe tunge lange hana nai neu.31 Ol pe hana nai neu te esia Iesusnge poi ke pomau pe ngaria lohot.Pe te etei sapele ke non neu i Iesus.Te eteia ke i Iesus ol pe erue sio kete kolkolia i sapele. 32 Ol pe iri naite hele, “Tai olole nga kue nem peita nai letera iech toto nge ta longe inge hele urumrume hasinga nemur,pe hemallaha hote luna mur atat ngeita.”

33 Iok, ol pe te lohaka sapele ke telamule nge Ierusalem. Tela pe te lohotnge Iesus nena hana iri analoch peelle nge te emurungrung luluch ngehulua nemur nenge te nanasia Iesus.34 Pe te hele ke te teke, “Manmannake Iesus maul haka mule lo! Ke ngana

24:21: Luk 19:11; Ume 1:6 24:21: Luk 19:11; Ume 1:6 24:24: Ioa 20:3-10 24:26: Luk 9:2224:26: Luk 9:22 24:27: Psa 22:1-21; Isa 53 24:27: 22:1-21; 53 24:34: 1Ko 15:4-5 24:34:

1Ko 15:4-5

Lukas 24:35 150 Lukas 24:53laka nenge hetei hote i lange Simon!”35 Iok, Iesus nena hana nai neu te helehote utar nenge lohot nge iri nga kuenenge lala nge Emaus, pe pule te heleururume te etei ngaria ia Iesus ngaetue nenge reke ngaunga pe tungelange iri.

Iesus Lohot Nge Nena Hana Mur(Mat 28:16-20; Mak 16:14-18; Ioa

20:19-23; Ume 1:6-8)36 Te helele kura, pe Iesus lohot

ke mes luluch nge iri pe hele langeiri, “Lek miliko palaungana lange imolochloch ngana.” 37 Pe iri lochlochngana nemur te rura pe te matautoto iange te esia Iesus pe te teke mamoiuk. 38Ol pe Iesus hele lange iri, “Amataua utar? Pomere nenge letemomanmanna ero?” 39-40 Pe Iesus heteiapenna pe apena lange iri pe hele,“Anau at nga perik pe apek, iau totokai nemai. Pe a ra nga singik, moiukpele mes hotia nganangana ke mangeiau ero.” 41 Iesus hele kemau pe huluanemur leteria nachnai kura iange teiech toto. Ol pe Iesus onteia iri, “Atalue ngaunga unne kau?” 42 Pe temene ruo kalum ngana elle ke te laiange i. 43 Iok laol, Iesus mene ruoneu pe ngau sapele nga hulua nemurmataria.

44 Ke het pe hele lange iri, “Urenenge etu luluch nge imo pe eheleleia, ngana koi lohot nei. Iangehasinga nenge Moses pe hetatalongamur pe nga alalaha nenge Sam tetuatautaua iau. Pe ure nemur lapete lohot ke mamanna nga NeHalanglemene ngana.”

45 Ol pe Iesus helete metene iri kete eteia NeHalang nena helenga mur.46 Pe hele lange iri ke pomai, “He-lenga nenge tehas sue, tang ke maikoi: Kristus lape takisia melmelengapalaungana ke mete pe nga etue molngana lape maul haka mule. 47 Penga i sipona na kerkerenga lape tehaliu hote nena helenga ke pomai, ‘A

hulia letemo nga lemo poinga porekengana mur. Pomalam lape NeHalangletena porekeia imo pe saua lemopoinga poreke ngana mur ke te lasustoto.’ Helenga nemur lape te haliuhot tele nge Ierusalem ke het pe langakileng lochloch ngana nga ich. 48 Peimo sipomo anau urume ure nemurlo. Ke lape a haliu hote ol. 49 Pe iaulape e hekulo sue utar nenge temekhele ke teke tunge lange imo. Peimo atu lakoloi. Iange Opepengpenglape sio at nga lut ke hekerkereng toteimo, ke het pe a laol.”

NeHalang Mene Heke Iesus LangaLut Nga Tapa

(Mak 16:19-20; Ume 1:9-11)50 Iok, ol pe Iesus mene hote

nena hana mur nge Ierusalem ke telarochroi nge Petani. Pe nga lamau,Iesus tul heke penna pe pete irilochloch. 51 Iesus petpete iri kura pehile iri pe lohaka la sapele ke langa lutnga tapa. 52 Pe hehei pe hana nemurte heto heke tote i nga lamau. Ke hetpe telamule nge Ierusalem. Telamulepe iechinga palaungana toto lohotnge iri. 53 Ke kokoes tetu manmannanga NeHalang nena pele palaunganake te heto hekeke i.

24:37: Mat 14:26 24:37: Mat 14:26 24:44: Luk 9:22 24:44: Luk 9:22 24:48: Ioa 15:27;Ume 1:8 24:48: Ioa 15:27; Ume 1:8 24:49: Ioa 14:16; 15:26; Ume 1:4 24:49: Ioa 14:16; 15:26;Ume 1:4

Ioanes 1:1 151 Ioanes 1:22

IoanesHelenga Urana Toto

Ngana Nenge Ioanes Hasia

Helenga Lohot Ke I Non1Nga talun ngana toto ure lochloch

ngana te lohot ero kura pe Helenganem tu ke ulolo. Helenga nem tululuch nge NeHalang pe i sipona iNeHalang. 2 I tu luluch nge NeHa-lang nga talun ngana toto. 3 Nge imana, NeHalang ala hote ure lochlochngana. Ke ure lochloch ngana neilohot nga kue e nge altoto ero ol.

4 Pe maulinga lochloch nganahuna nge i toro. Pe maulinga nem,tunge lemenge lange hehei pe hanalochloch. 5 Pe lemenge nem tualemenga kileng au ngana. Pe kileng aungana kikina ngana nenge poi helelemenge nem nge ita ero.

6 Iok, NeHalang kulosia none ke at.Ana non ene laka Ioanes. 7 Pe i at kehele hote Lemenge nem ke hehei pehana lochloch te longe nena helengape leteria manmanna. 8 Pe Ioanesi sipona i lemenge nem ero. I atmana ke hele hote lemenge nem. 9 Pelemenge toto ngana nenge tualemehite hulua lochloch, lape sio at nga ichpe ngana koi atat lo.

10 Ana non tu nga ich lo nenge isipona ala hote. Pe kileng nga ichtenau lange i ke nek ero. 11 Ana nonat nga nena kileng pengpeng pe nenakileng nganangana mur lemeria eroia i. 12 Pe iri nenge tenek teua i peleteria manmanna nga Ene, i talue irike NeHalang tutuna mur ia iri. 13 PeNeHalang tutuna mur iri nga poinganenga leinga ero, nga nenge heheipe hana te hohoe tuturia mur. Nemero. Iri te lohot nga NeHalang lemenengana. Ke iri temeria NeHalang.

14 Helenga nem lohot ke i nonke tu luluch nge ita. Pe ta nauenena hemalmalinga palaungana keulolo. Hemalmalinga palaungananenge Temere Tuna elle nem. Pei muta toto nga poinga urana totongana. Pe nena helenga mur man-manna lochloch.

15 Ke Ioanes hele urumrume ananon lala nge hehei pe hana, pe haliuke teke, “Non nem koloi nenge eheleia ke e teke, ‘I nenge nanasia iau,i palaungana toto nge iau iange tehoeiau ero kura pe ana non tu ke ulolo.’ ”16 Pe i muta toto nga poinga uranangana mur. Ke pomalam ita lochlochta menmene petanga mur nge halangtoto nge i. 17NeHalanghesue hotongamur lange Moses ke at nge ita. Pepoinga urana ngana mur pe helengamanmanna ngana mur teat nge itanga kue nenge Iesus Kristus. 18 Melepele naue NeHalang nakuna ero toto.Pe tuna elle nem i NeHalang ia. Pe iare teu la toto nga Temene taena ene.Pe i siponahenonouhoteNeHalang atnge ita.

Ioanes Nenge Henunun Hele Hemal-laha Hote Iesus Lange Hehei Pe Hana

(Mat 3:1-12; Mak 1:1-8; Luk 3:1-18)19 Iuta mur nenge Ierusalem te ku-

losia tunginga ana hana mur pe Liuaimur ke tela nge Ioanes pe te onteihote i ke pomai koi, “Iong itei toto?”20 Pe Ioanes topele helenga e ero.Hele hot pengpengmene ke teke, “IauKristus ero.”

21Pe hana nemur te ontei mule, “Olpe iong non tei? Iong Elaisa?”

Pe Ioanes hele, “Ero iam, iau nonnem ero.”

“Eh! Iong hetatalonga ma?”Pe Ioanes tucholia, “Ero.”22 Pe hana nemur te hele, “Ol pe

iong itei toto? O hele hote iong at ngeimem pe mola ke mo heleia lange iri

1:1: Ioa 17:5; 1Io 1:1-2; Hem 19:13 1:3: 1Ko 8:6; Kol 1:16-17; Hip 1:2 1:4: Ioa 5:26 1:5: Ioa3:19 1:6: Mat 3:1; Luk 1:13-17, 76 1:9: Ioa 8:12 1:13: Ioa 2:11; 3:3-6; 1Pi 1:23 1:14: Pil2:7 1:17: Exo 34:28; Rom 6:14 1:18: Exo 33:20; Ioa 6:46; 1Ti 6:16 1:21: Deu 18:15, 18; Mat11:14 1:23: Isa 40:3

Ioanes 1:23 152 Ioanes 1:45nenge te kulosia imem at. Pomalam ohele hot mene iong at nge imem ol.”

23 Ol pe Ioanes tuacholia nga het-atalonga Isaias nena helenga murnenge hele ke teke, “Iau laka nonealngana nenge haliuliu nga ich sanalomona nenge teke, ‘A hepeng ia NonSoke nena kue ke pengpeng.’ ”

24 Pe hel nenge iri Paresio nengete kulosia iri at neu, 25 te ontei mulei, “O teke iong Kristus ero, pe iongElaisa ero pe iong hetatalonga ero. Pepomerei o henunune hehei pe hana?”

26 Pe Ioanes tuacholia, “Iau e he-nune hehei pe hana nga echmana. Pemele la mes luluch nge imo, pe imo aeteia i ero. 27Ana non koi nanasia iauke atat. Pe iau e urana ero toto ngeepoi hote apena ana ae ulina.”

28 Ure nenge nei lohot nga kilengnenge Petani nga ech Iortan ilinahele. Nga kileng unne nenge Ioaneshenunune hehei pe hana ia.

Iesus I NeHalang Nena Tunginga29 Iok, pomange rou Ioanes naue

Iesus nge i ke la tau pengpeng ia i pehele, “Anau la NeHalang nena SipsipTuna kou atat neu. I lape saua poingaporeke ngana mur nga ich nei ke telasus toto. 30 Ke i sipona laka nengee heleia lala nge imo nenge e teke,‘None koi nananas ia iau ke atat kura.Pe ana non i palaungana toto nge iau.Iange tehoe iau ero kura pe i tu talange iau ke ulolo.’ 31 Pe iau e eteia iero. Eat pe e henune hehei pe hananga ech mana. Pe nga poinga nenge epoia nei, lape hehei pe hana nge Israelte naue i ke mallaha toto.”

32 Ke het pe Ioanes hele hot muleure manmanna ngana hel pule keteke, “E naue Opepengpeng nge sio atnga tapa ke pomanga ngie chaulum,pe to haka mana nga ana non houn-gana. 33 Nga tele ngana toto e eteia iero. Pe Non nenge kulosia iau at kee henunun nga ech nei, hele at ngeiau ke teke, ‘Onau pe o esia non nenge

Opepengpeng sio at ke to haka nge i,ana non lalom nenge lape henununnga Opepengpeng.’ 34 Ke ure nem enaue nge lohot ke ulolo. Pe e hele kemanmanna toto lange imo, Non nei iNeHalang tuna.”

Iesus Talun Ke Iua Nena Hana Mur35 Iok, pomange rou mule Ioanes

mes luluch nge nena hana mur nai.36 Pe naue Iesus nge i toto pe hele,“Anau la, NeHalang nena Sipsip Tunakou!”

37 Pe hana nai neu te longe Ioanesnge hele ke mau pe te nanas sapeleIesus. 38 Ol pe Iesus ralele pe naue iringe te nananas pe onteia iri, “Imo naia nansia iau ke?”

Pe iri nai te hele, “Hetoronga, otutu langai?”

39 Pe Iesus hele, “Imo nai aiat kelaanau.” Iesus hele pomau pe chaiamatana sisio lo.

Pomalam tei kela tenau nga Iesustu nganngana pe tetu luluch manange i nga etue neu.

40 Pe hana nai nenge te longeIoanes nge heleia Iesus pe te koko ngei neu, elle nge iri ene Antreas. PeAntreas i Simon Petrus tina ia. 41Ananon la ke tango rere tele tina Simonpe hele lange i, “Mo hottaua Mesias,non nenge mene tuangaola nge heongana lo.” (Nga helenga Krik te hetuenon nem ke “Kristus”.) 42 Pe mene ike lange Iesus.

Pe Iesus nau lange i pe hele, “Iongem laka Simon nenge ne Ioanes tuna.Pe lape te hetue iong ke Sipas” (Ngahelenga Krik te hetue ke “Petrus”luna laka “um”.)

Iesus Iua Pilipus Iri Nai Nataniel43 Iok, pomange rou mule pe Iesus

teke lohaka ke lange Kalelea. La pehottaua Pilipus pe hele lange i ke teke,“Pilipus o iat ke o nanasia iau.”

44Pe Pilipus pule nena nge Petsaitanga Antreas iri nai Petrus reria kilenghuna. 45 Iok, Pilipus hottaua Nataniel

1:27: Ioa 1:15 1:29: Isa 53:6-7; 1Pi 1:18-19 1:30: Ioa 1:15 1:32: Mat 3:16 1:34: Mat3:17 1:36: Ioa 1:29 1:40: Mat 4:18-20 1:42: Mat 16:18 1:45: Deu 18:18; Isa 7:14; 9:6;Jer 23:5; Ezk 34:23

Ioanes 1:46 153 Ioanes 2:12pe hele lange i pule ke teke, “Mohottaua non nenge Moses has urumenga hotonga ana alalaha mur lo. Pepule hetatalonga mur tehas urume inga reria alalaha mur. Ana non enelaka Iesus. Ne Iosep nenge Nasarettuna.”

46Pe Nataniel hele, “Ah! Ngana iamo hetue kileng nenge Nasaret mam!Utar nge urana toto nge lape lohotnga kileng nem mam, eh!?”

Pe Pilipus hele, “Oi at mana keonau.”

47 Iok, Iesus naue Nataniel nge ike atat pe hele, “Kileng nenge Israelnganangana e toto koi atat nei. Pepallakanga ana poinga unne tu nge iero toto.”

48 Pe Nataniel onteia Iesus ke teke,“Iongmamo eteia iau kemerei toto?”

Pe Iesus hele, “Pilipus la kehele ngeiong ero kura pe enau tele iong nge oarare nga ae popi ene.”

49Ol pe Nataniel hele, “Hetoronga!Iong NeHalang Tuna Iong pe Israelmur aria Naungaala ana non!”

50 Pe Iesus hele, “Iong o longe iaunge e teke e naue iong nge o arare ngaae popi ene. Pomalam letem man-manna pe o hele ke mam, ae? Ure helnge papalauna nga nei, lape o naue iringe te lohot kura.” 51 Pe Iesus helepule ke teke, e hele ke manmannatoto lange imo: lape a naue tapa sanange ulala pe a esia NeHalang nenaangkelo mur nge te haka lala pe tesioatat nge Non Tuna.

2Iesus Hulia Ech Ke Langa Uain

1 Iok, nga etue mol ngana ngahoena ngaunga matana e lohot ngeKana nga kileng nenge Kalelea, peIesus tana tu nga etue neu pule.(Ngaunga matana nem nga halanginaheueu ngana hel nge te puotau hel.)2 Pe Iesus pe nena hana mur te menehelenga ke tela nga puongatau neupule. 3 Ol pe aria uain soso. Pe Iesus

tana la ke hele lange Iesus ke teke,“Hana nemur aria uain soso lo i.”

4 Pe Iesus hele lange tana, “Etak,pomere nenge otal teu luluche iaulanga ure nei? Iau ak etue at erokura.”

5 Ol pe Iesus tana hele lange irinenge te umume lamau ke teke, “Auanei hele lange imo pe a longo taumene i.”

6 Nga ngaunga matana nem, echkina papalaungana nge iri rahtele elletema. Pe ech kina nemur, iri pa-palauna nge lape ech ana ponge (lita)iri ana non kina lime (100) hemutekina elle. Pe pule, ech kina nemurte ume hote nga um pe ana ech Iutamur te nununia ke te lemlem ngaNeHalang matana. 7 Iok laol, Iesushele lange hana nenge te umume neuke teke, “A eulia ech pe a pasilingteua langa ech kina nemur.” Pe hananemur te hemute heke tote ech kinanemur ke langa haria ilina toto. 8 Kehet pe Iesus hele lange iri, “Iok, aeulia unne pe ala ia nge non nenge imuka nga ngaunga matana nei.” Iok,te mene ech neu la, 9 pe hul ke i uainlo pe la non neu in tote. Ana non intote pe eteia uain neu at ngana ero peiri nenge te eulia ana ech te eteia. Olpe non neu iua non halangina heueungana neu 10 pe hele lange i ke teke,“Hana lochloch te mene hote uainurana ngana mur ke aria lang murtein tettele. Pe nau pe tein sakilil lo,mene hote uain nenge urana ero ke teinia nga hoena ol. Pe iong ero. Uainnenge urana toto koi nenge o tunghotote nei ol!”

11 Ke merakulo tengene ana nengeIesus poia lohot nga kileng nengeKana nge Kalelea. Pe nga lamau Iesushenonou hote i sipona nena hemal-malinga palaungana lange nena hanamur. Pomalam leteria manmannange i.

12 Ke het pe Iesus pe tana pe titinamur pe nena hana mur tei ke tesio

1:49: Mat 14:33; 16:16; Mak 3:11 1:51: Gen 28:12 2:4: Ioa 7:30; 8:20 2:12: Mat 4:13

Ioanes 2:13 154 Ioanes 3:5lange Kapernam, pe tetu ke etue helmule nga kileng neu.

Iesus Langa NeHalang Nena PelePalaungana

(Mat 21:12‑13; Mak 11:15-17; Luk19:45‑46)

13 Iok, etue palaungana nenga In-gatoto ana ngaunga matana heroilo. Pomalam Iesus lohaka ke langeIerusalem. 14 La pe hulua tei alalanga NeHalang nena pele palaunganange Ierusalem. Te loloch teua pu-lumakau mur pe sipsip mur pe ngiemur kela te ololia iri nga NeHalangnena pele letena. Pe iri nenge tehetataua umtutuna mur teare pulenga reria haonga mur. 15 Ol pe Iesusmania nena nosinga nga such ke lopehote huros nemur. Pe pule hekalehul sue hana nenge te hetataua um-tutuna reria hatanga mur, ke reriaumtutuna te pararai ulu. 16 Pe helelange iri nenge reria ngiemur ke teke,“A mene hote ngie nemur lange hot.A poia Temek nena pele ke pomangaingala ana pele ero.” 17 Pe nena hanamur leteria metene NeHalang nenahelenga nenge tehas sue ke ulolo,nenge hele ke teke, “NeHalang lempele ana mute tu toto nge iau. Pengaulala nga letek ke pomanga oanngingina ngana.”

18 Ol pe Iuta mur aria papalaunamur te hele lange Iesus ke te teke,“O poi hote merakulo hel ke monaumukam. Pomalam lape mo eteia keIong lem kerkerenga palaungana ngeo poia poinga nei.”

19 Pe Iesus hele, “A toto sue NeHa-langnenapele palaungananei, pe ngaetue iri mol mana lape e hemes hekemule.”

20 Pe hana Iuta nemur te tuacho-lia ke te teke, “NeHalang nena pelepalaungana nei te hemes heke pe teumume ia ke hesinga iri ana non kinanai pe rahtele elle. (46) Pe iong maoteke o hemes heke mule nga etue irimol mana mam?”

21 Pe Iesus helele ia NeHalang nenapele palaungana nem ero. Iesushelele ia i sipona singina. 22 Ke ngaetue nenge Iesus maul haka mule ngametenga, nena hana mur nenge tenananas ia i, leteria metene mulenena helenga nei. Pomalam lete-ria manmanna nga NeHalang nenaalalaha mur pe Iesus na helenga mur.

23 Iok, Iesus tunge Ierusalem ngangaunga matana nenga Ingatoto anaetue pe poia merakulo halang ke telohot. Pe hulua te esia pe leteriamanmanna nga Iesus ene. 24 Pe Iesusetei tote hulua lochloch leteria tuaninnganamur ke ulolo. Pomalamelechinteu la sakilil nge iri ero. 25 Melenakuna ero toto nge hetore Iesus ngahana leteria tuanin ngana mur. Iangei etei tote leteria ke ulolo.

3Iesus Hetore Nikotemus

1 Iok, non Paresio e ene Nikotemus.Pe i non soke ia pule nenge tenau elelehehei pe hana nenge Iutea.

2 Ana non lange Iesus nga miliko epe hele, “Hetoronga, imem mo eteiake iong hetoronga nenge NeHalangkulosia ke at. Iange Iong o hele peure te lohot manmana. Nenge tekeNeHalang tu luluch nge iong ero, lapenakum ero nge o poia ure papalaun-gana nemur.”

3 Pe Iesus tuacholia non neu na he-lenga ke teke, “E hele ke manmannatoto. Mele pele lape teu langa NeHa-lang nena naualanga pe nekinga erototo. Iri nenge teha mule ke iri heueungana mule. Iri toro teteu la.”

4 Pe Nikotemus ontei mule, “Lapete hoho mule mele ke merei ol ngaetue nenge tana hoho hote ke ulolo?Mele pele teu la henai nganamulengatana letena ke tana hoho mule i erokura!”

5 Pe Iesus tuacholia ke teke, “Ehele ke manmanna toto lange iong,mele pele lape teu langa NeHalang

2:13: Exo 12:1-27 2:17: Psa 69:9 2:19: Mat 26:61; 27:40 2:21: 1Ko 6:19 2:22: Luk24:6-8; Ioa 12:16 2:23: Ioa 7:31 3:1: Ioa 7:50; 19:39 3:3: Mat 18:3; 1Pi 1:23 3:5: Ezk36:25-27

Ioanes 3:6 155 Ioanes 3:25nena naualanga pe nekinga ero toto.Pe mele nenge mene hohonga nengaech peOpepengpeng,mele nemmanalape teu la. 6 Hohonga nenge lohotnge tara pe temere, i singira ana ia. Pehohonga nenge lohot nga Opepeng-peng i opere ana ia. 7 Ke o rura eronga nenge e hele lange iong ke e teke,‘Imo lochloch ala ke te hoho muleimo.’ 8 Tuttula song ke langa lemenengana pe o longlonge. Pe o eteiatuttula nem at ngana kau? Pe o eteiala nganngana pule? Ke iri nenge temene hohonga nenga Opepengpengtepoi ke pomalam mana.”

9Pe Nikotemus ontei mule, “Ke urenenge nei lape lohot ke mere totomai?”

10 Pe Iesus hele, “Iong non het-oronga e nge Israel, pe pomerei letemmallaha nga ure nemur ero? 11 Ehele ke manmanna toto lange iong,imem mo helele ia ure nemur nengemo eteia iri pe mo nenene ure nemurnenge mo eses ia iri. Pe pomereiletemo manmanna nga ure nemurero? 12 E nenene ure nemur nga ichpe letemo manmanna ero. Pe nengeteke e nene ure nemur nga tapa, lapeletemo manmanna ol kau? 13 Melepele langa lut nga tapa ero toto. NonTuna i toro mana. Iange i sio at ngalut nga tapa. 14Pe Non Tuna nem lapete heon heke ke langa lut ke pomangailimo nenge Moses heon heke nga aenga ich sana lomona. 15 Ke iri nengeleteria manmanna nge i lape te menemaulinga ke koko.

16“NeHalang lemene tau tote heheipe hana nga ich nei. Pomalam tunghote tuna ellemana nem. Pe iri nengeleteria manmanna nge i lape te menemaulinga ke koko. Temete sapele ero.17 Iange NeHalang kulos sue Tuna atnga ich ke heporeke hehei pe hanaero. At ke mene mule hehei pe hanake tela nge NeHalang. Pe kue nengetela ia nge NeHalang, ngana laka ngeIesus i sipona lo. 18Pe mele hel nenge

leteriamanmanna nge i lape te amneiteu langa reria poinga poreke nganamur ero. Pe mele hel nenge leteriamanmanna nge i ero, te amnei teunga reria poinga poreke ngana murke het lo. Iange iri leteria manmannange NeHalang Tuna elle nem ero.19 Te amnei teu langa reria poingamur ke pomai koi: Lemenge sio atnga ich nei ke ulolo, pe hehei pe hanalemeria ero ia. Lemeria tau menekileng au ngana iange reria poingamur poreke toto. Pomalam NeHalanglape tuacholia ke poreke toto langeiri. 20 Iri lochloch ngana nenge tepopoi poinga poreke ngana, lemeriaero lemenge. Pe lemeria ero nge teihot nga kileng mesehe ngana, iangelape reria poinga poreke ngana mur,tetu ke mallaha hot mana. 21 Pe melehel nenge te longo taua NeHalangnena helenga manmanna ngana, teihot langa lemenge. Pomalam lapetees mellehe mene ke reria poinganemur nenge te popoia, te poia ngaNeHalang lemene ngana.”

Ioanes Nenge Henunun Nana UrumeUre Manmanna Ngana Nenge Naue NgeIesus

22 Iesus hele ke mau ke het pe i penena hana mur nenge te nananas iai, tehot langa ich nenge Iutea. Petu pol mana luluch nge iri pe he-nunune hehei pe hana. 23 Pe Ioanespule henunune hehei pe hana ngakileng nenge Aenon. Kileng neirochroi langa kileng nenge Salem peana ech halang. Pomalam hulua teatat ke kokoes ke Ioanes henununeiri. 24 (Nenge nei lohot tala ngaetue nenge tetal teua Ioanes ngatuele au ngana.) 25 Ol pe hunelingaunne lohot nge Ioanes nena hanamur nenge te nanansia i, pe non Iutae. Te hunel nga poinga nenge Iutamur te nananasia nenge te henunsusue iri ke te helemlem mulmule iringa reria poinga poreke ngana mur.

3:6: Ioa 1:13 3:14: Num 21:9; Ioa 8:28; 12:32 3:15: Ioa 20:31 3:16: Ioa 3:36; 10:28; Rom5:8; 8:32; 1Io 4:9-10 3:17: Luk 19:10 3:18: Ioa 5:24 3:19: Ioa 1:5, 9; 8:12 3:22: Ioa 4:1-2

Ioanes 3:26 156 Ioanes 4:1126 Ol pe tela nge Ioanes pe te hele,“Hetoronga, letem metene non nemnenge tu luluch nge iong nga echilina hele nge Iortan pe iong o haliuhotote i lala nge hehei pe hana. i kouhenunun pule pe hulua te lala nge i.”

27 Ol pe Ioanes tuacholia ke teke,“Ure lochloch ngana nenge ta mene,teat mana nge NeHalang i toro pe ngakue e ero ol. 28 Imo sipomo a longenge e heleia ke ulolo nenge e teke,‘Iau Kristus ero koi. Iange iau, tekulosia iau ke iau muka at.’ 29 None lei pe mene hei nem ke nehei ia.Pe non nem na tula nenge longo tau-taua i, kulala pe longo ala manmana.Pe nenge teke talngana pair ia nonhalangina neu kanna unne, non nemletena iech toto. Pe iau e iech toto kepomange non nem pule. 30 Pe i lapelohot ke i palaungana toto. Pe iau, eele sio toto.

31 “I nenge sio at nga lut i palaun-gana nga ure lochloch. Pe i nengeat nga ich pe nena nga ich heleleia ure nemur nga ich. Ke i nengesio at nga tapa i palaungana nga urelochloch. 32 Ana non helele ia urenemur nenge e sesia pe longlongepe mele pele letena manmanna ngei ero toto. 33 Pe iri nenge leteriamanmanna nge i, te henonou hote keNeHalangpallaklaka ero. 34Pe i nengeNeHalang kulosia ke at, hele hototeNeHalang nena helenga mur iangeNeHalang tung tote Opepengpeng kemuta toto nge ana non. 35 Temenemutena tau tote Tuna, pomalam talheke ure lochloch ngana nga Tunapenna. 36 Pe mele nenge letena man-manna nge Tuna lapemenemaulingake koko. Pe mele nenge lemene ero iaTuna lape teu langamaulinga ke kokonem ero. Iange NeHalang letena ininngana lape tu manmana nge melenem ke kokoes.”

4Iesus Hele Luluch Nge Hei Samaria E

1 Iok, Paresio mur te longo ngehulua halang toto te lala nge Iesus kehenunune iri pe Ioanes ero. 2 Pe uremanmanna ngana, Iesus nena hanamur laka nenge te popoia ume nem,nenge te henunune hehei pe hana.Pe Iesus i sipona ero. 3 Nga etuenenge Iesus eteia ke pomau, lohakanga kileng nenge Iutea pe lamule ngakileng nenge Kalelea.

4 Pe la mule ngana lape i ngakue nenge langa tuele kina nengeSamaria. 5 Pomalam Iesus la ke lohotnga tuele tana e nge Samaria nge eneSikar. Ana kileng tu ke rochroi langaich unne nenge ne Iakop tunge langetuna Iosep. 6 Pe ne Iakop ana echmatana e nge sel ia, tu nga lamaupule. Pe kileng sinanga toto lo iangechaiamatanaheurungapengpeng. PeIesus i nga kue sase ngana pe makuktoto lo. Ol pe la ke are sio nga echmatana neu.

7Pe hei Samaria e teke la ke eul ech,pe Iesus hele lange i ke teke, “Hei nemo eulia ech unne at ke ein mukam?”8 (Nga etue neu Iesus nena hana murnenge te nananas ia i, ngaria kou telanga tuele tana ke teol aria ngaunga.)

9 Pe hei Samaria neu hele langeIesus ke teke, “Iong lem nge Iutea peiau lek nge Samaria. Pe pomerei oonteia iau ke e eul am ech?” (Hei neuhele ke mau iange Iuta mur te teke tetu kangkanga toto nge Samaria mur.)

10 Pe Iesus hele, “Toinge o eteiaurelu urana ngana mur nenge NeHa-lang tung menmene iri, pe o eteiamele nenge onteiteia iong nga echnei, lape o ontei ech lange i pe lapetunge ech nenge maulinga ana langeiong.”

11 Pe hei neu hele, “Non Soke, lapeo eul hote nga utar? Ech matana neilange sio toto i. Eh, lape o mene echnenga maulinga ke koko nem langai?

3:28: Mat 11:10; Ioa 1:20 3:31: Ioa 8:23 3:32: Ioa 3:11 3:35: Mat 11:27; Ioa 5:20 3:36:Ioa 3:16-18; 1Io 5:12 4:1: Ioa 3:22 4:5: Gen 33:19; Jos 24:32 4:9: Ezr 4:1-5 4:10: Ioa7:37-38; Hem 21:6 4:12: Ioa 8:53

Ioanes 4:12 157 Ioanes 4:3512Eh iongpalaungana toto nge lememte ne Iakopma? I kai nenge tunge echmatana nei at nge imem mai. Pe i petutunamur pe reria sipsipmur te ininia ech nei pule.”

13Pe Iesus hele, “Iri lochloch ngananenge te inin ech nga lamai lape temeteune ech mule. 14 Pe mele nengeinia ech nenge e tunge lange i, lapemete ana ech mule ero ol. Iange echnem lape lohot ke i echmatana nengepachpach hotot pe lelele nga letenake tunge maulinga ke koko nge i.”

15 Pe hei neu hele lange Iesus, “Iok,Non Soke o tunge ech nem at ngeiau. Pomalam lape mutenga nengaech het nge iau, pe pule eat lamai ke eeul ech ero ol.”

16Pe Iesus hele lange i ke teke, “Olape o hele nge em pe oi at mule.”

17 Pe hei neu hele, “Iau ek ero i.”Pe Iesus hele, “Helenga nenge o

heleia nem manmanna, nenge o tekeem ero. 18Pe i manmanna ke em hanairi lime. Pe non nenge omene i heueunei, iong em ia ero. Ke lem helenganem manmanna.”

19 Pe hei neu hele, “Non Soke, ngaenau ngak e eteia ke iong hetatalongae. 20 Lemem tete mur te hetalaulaupe te heto hekeke nga hengene nei.Pe imo Iuta mur a teke hetalaulaungaana kileng nge Ierusalem mana.”

21 Pe Iesus hele, “Hei nem, letemmanmanna nga lek helenga nei. Etuee lape at nenge lape a hetalaulau pea heto heke Temere nga hengene neiero. Pe lape a heto hekeke Temerenge Ierusalem ero pule. 22 Pe imoSamaria mur a eteia utar nenge ahetalaulau pe a heto hekeke ero. Peimem Iuta mur mo eteia utar nengemo hetalaulau pe mo heto hekeke.Iange maulinga ke koko chach hotnge Iuta mur. 23 Pe etue e pulelape at, nenge lape hetalaulaunga anahana mur toto te hetalaulau langeTemere nga ope pe nga ure man-manna toto ngana. Ke ana etue koloi

at lo. Iange Temere tango rererehetalaulaunga ana hana mur nengepomau. 24 NeHalang i ope mana,pe nena hetalaulaunga ana hana murlape te hetalaulau pe te heto heke inga ope pe nga ure manmanna totongana.”

25 Pe hei neu hele, “Iau e eteia keMesias kou atat kura.” (Mesias tehetue ke Kristus). “Pe nga etue nengeat ke sau hot, lape hele urume urelochloch ngana at nge imem ol.”

26 Ol pe Iesus hele, “Pe ana non kaiiau mai loi, iau nenge e hele lala ngeiong nei mai.”

27 Iesus hele ke mau ke het pe nenahana mur tela ke te lohot mule nge i.Pe te rura ia i nge hele lululuch ngeheie. Pe e nge iri onteia Iesus ngaonteinga nemur ero: “Lemem tauautar nge hei nei” nem pe “Pomereinenge o hele luluch nge hei nei?”

28 Ol pe hei neu hile sue ana echkina pe lamule nga tuele tana neu. Lape hele lange hehei pe hana ke teke,29 “Ai at ke anau nge Non nei. Non neihele hote ure lochloch ngana nenge epopoia nge nike ke at heueu nei. Lapei Kristus ka loi?” 30 Iok laol, tei hot ngatuele tana neu pe tei ke ramaria langeIesus.

31 Nga etue neu Iesus nena hanamur te echia i ke te teke, “Hetoronga,o ngau polia ute mukam.”

32Pe Iesus hele lange iri kemai, “Akngaunga nenge e ngaua, imo a eteiaero toto.”

33 Ol pe nena hana mur nenge tenananas ia i, te mangun tele hel ngeiri ke te teke, “Lape mele at ia anangaunga lo kai?”

34 Pe Iesus hele lange iri ke teke,“Iau lape e nanas mene Non nengekulosia iau at lemene ngana. Pe lapee heulo hote nena ume mur. Keak ngaunga laka nem lo. 35 Imo ahelele ke a teke, ‘Teio henel koi tukura. Teio henel nem het pe lu-lunga ana etue sapele.’ Pe e hele

4:14: Ioa 6:35 4:20: Deu 12:5-14; Psa 122:1-5 4:22: 2Ki 17:29-41; Isa 2:3; Rom 9:4-5 4:24:Rom 12:1; 2Ko 3:17; Pil 3:3 4:26: Mak 14:61-62 4:34: Ioa 6:38 4:35: Luk 10:2

Ioanes 4:36 158 Ioanes 4:54lange imo, anau haka pe anau langaume mur! Ngaunga nga ume nemurte mera tah lo. Pe a lule iri ngengingie ol? 36 Heueu nei lulunga anahana mur kou te menmene ururia lo.Iange te lulu kiraua ngaunga nengamaulinga ke koko ana ke ulolo. Pe nonnenge tue ngaunga nemur lape iechluluch nge lulunga ana hana nemur.37 Pe helenga nei manmanna. Nengete helele ia ke te teke, ‘Non e tuengaunga nga ume pe none la ke lule.’38 Pomalam e kulosia imo kela a lulunga ume nenge imo sipomo atue ero.Mele hel te poia ume palaungana lo,pe imo a lulu heke mene ume palaun-gana nem nganangana ol.”

Hulua Nge Samaria Leteria Man-manna

39Hulua halang nge Samaria nengetetu nga kileng neu leteria man-manna nge Iesus. Iange te longehei neu nena helenga nenge hele keteke, “Non nei hele hote ure lochlochngana nenge e popoia nge nike keat heueu nei.” 40 Pomalam Samariamur tela nge Iesus pe te echia i ke tunge iri, pe tu luluch nge iri ke etuenai. 41 Pe te longlonge Iesus nenahelenga mur pe hulua halang muleleteria manmanna.

42 Pe te hele lange hei neu, “Ngatele ngana, imem mo longe iongtoro lem helenga pe letemem man-manna nge Non nei. Pe nei ol,imem sipomemmo longe i pe mo eteimellehe mene ke non nei i non nengeat ke mene mule hehei pe hana ngareria poinga poreke ngana mur, ngakileng lochloch ngana nga ich.”

Iesus Hemaulia Non Soke E Tuna43 Iok, etue nai het pe Iesus lohaka

ke lange Kalelea. 44 (Iesus hele hottele ke ulolo ke teke non hetatalongae lape pingana iuiu nga nena kilenghuna ero toto.) 45 Iok, Iesus i kelalohot nge Kalelea pe iri nenge Kaleleate long teua i pe leteria manmanna

nge i. Iange nga etue nenge telange Ierusalem nga ngaunga matananenga Ingatoto, te esesia ure nemurnenge Iesus popoia iri.

46 Iesus tu nge Kalelea pe la kelohot mule nga kileng nenge Kana,nga kileng nenge hulia ech pe lohotke uain. Pe nge Kapernam, naungaalaana none nena non soke e tutu. Petuna tamane ngana singina halelestoto. 47 Non neu longe nge te tekeIesus lohaka nga kileng nenge Iutea,pe la ke lohot nge Kalelea ke ulolo.Pomalam, ana non la ke naue Iesus peonteia i ke teke Iesus lange Kapernamkela hemas mule tuna nge singinahaleles toto lo.

48 Pe Iesus hele lange i ke teke,“Imo nemur letemo manmanna erototo. Nenge teke a naue ure mur ngete lohot manmana, laka lape letemomanmanna.”

49 Pe non neu hele, “Non Soke, osiola ke ueiuei mana iange lape tuk meteheueu.”

50 Pe Iesus hele, “Ola mule ol. Tumlape tu ke maulul.”

Pe non neu letena manmanna ngaIesus nena helenga pe i kela sapele.

51 Ana non i ke lala kura pe nenahana mur nenge te umume nge i, teapenia i nga kue. Pe te hele lange i kete teke, “Tum koumaulmule lo.” 52Peana non ontei hote iri nga etue nengetuna maula mule ia, pe te hele ke teteke, “Nge lona nga sinanga. Nga etuekoana nenge tera haka mulmule umeia.”

53Ol pe kol neu temene eteia ke ngelona nga etue koana nem pengpeng,Iesus hele lange i ke teke, “Tum lapetu ke maulul.” Ol pe non neu pe irilochloch ngana nenge tetu luluch ngei nga nena pele, iri lochloch ke leteriamanmanna.

54 Pe nenge nei i merakulo nain-gana nenge Iesus poia nga etue nengelohaka nge Iutea ke la tu nge Kalelea.

4:42: 1Io 4:14 4:44: Mat 13:57 4:45: Ioa 2:23 4:46: Ioa 2:1-11 4:47: Mat 8:5-64:48: Ioa 2:18; 1Ko 1:22 4:50: Mat 8:13 4:54: Ioa 2:11

Ioanes 5:1 159 Ioanes 5:205

Iesus Hemasia None Nga EchMatanaNge Petesta

1 Iok, etue hel nga hoena Iesus lo-haka ke lange Ierusalem iange Iutamur te popoia ngaungamatana e. 2Penge Ierusalem ech matana e tu. Anaech matana tu ke rochroi mana ngakue matana nenge teu langa kilengneu. Pe kue matana palaungananeu te hetue ke ene Sipsip ana KueMatana. Pe nga helenga Hipru tehetue ech matana neu ke ene, echmatana nenge Petsaita pe echmatananeu ana sauach iri lime. 3-4 Pe hu-lua nge haleles poia iri tema sio raramana nga lamau. Iri nenge matariahit pe iri nenge aperia lul pe irinenge singiria metmete. [Nga etuehel Non Soke nena angkelo sio at ketua maimai heke ech nga ech matananeu. Tua maimai heke ech pe melenenge i muka sio kela nun teu ngaech neu, ana haleles nenge tutu ngei nem het sapelpele.] 5 Pe none ngehaleles tu nge i ke hesinga iri ananon kina elle pe analoch pe rahtelemol(38), tu nga lamau pule. 6 Pe ngaetue nenge Iesus esia non neu, Iesuseteia ke haleles neu tunge non neuke mala toto lo. Ol pe Iesus onteianon neu, “Lemem ke o teke o uranamule?”

7 Pe non haleles kina neu hele,“Non Soke, mele e nge halaua iau eroka mai. Ech nei tua maimai haka pee teke esio kela enun teu pe ero, melehemuka toto ala lo.”

8Ol pe Iesus hele lange i, “O lohaka!Pe o mene lem manga pe oi.” 9 Ngaetue neu pengpeng haleles neu hetnge non neu, pe lou heke nena takonenge mamaia pe i sapele.

Pe ure neu lohot pengpeng ngaSapat ana etue. 10 Pomalam Iuta murte hele lange non nenge urana muleneu ke te teke, “Sapat ana etue iheueu mai. Pe hotonga hele ke tekeo takisia lem manga ero.”

11 Pe non neu tuacholia ke teke,“Non nenge hemaulia iau hele at ngeiau ke teke, ‘O lou heke lem takonenge o mama ia pe oi.’ ”

12 Pe hana nemur te ontei mulei, “Non tei toto nemam, nenge helelange iong ke teke o mene heke peoi?”

13 Pe non neu eteia non nengehemaulia i ero ol, iange Iesus kousalekleke teu nga hulua leteria kela lo.

14 Pe nga hoena, Iesus sahol mulenon neu nga NeHalang na pelepalaungana letena. Pe hele lange i keteke, “O naue lo, o urana mule lo. Peo poia poinga porekreke ngana murero ol, iange lape ute e nge poreketoto lape lohot mule nge iong.” 15 Olpe non neu la sapele pela hele langeIutamur ke teke Iesus laka nenge poiai ke urana mule nem.

Maulinga Ke Koko Nenge Non Tuna16 Iesus hemas mule non neu nga

Sapat ana etue pomalam Iuta mur tetalun sapele ke te tunge melmelengalange i. 17 Pe Iesus hele lange iri keteke, “Temek ume ke kokoesmana, kepomalam e umume pule.”

18 Ke nga nenge nei, Iuta mur tetotoi ke kerkereng ke te toto hita totoke te teke te hune Iesus. Pe hunanga nenge neu mana ero. Nengeumume nga etue palaungana nengeIsrael mur te hetalaulau ia. Huna epule nga nenge hetetue NeHalang kei sipona Temene, pe poia i sipona keana opo elle mana ke mange NeHa-lang.

Iesus Mene Kerkerenga Nenge NeHa-lang

19 Pe Iesus tuacholia lange iri keteke, “E hele kemanmanna toto langeimo, NeHalang Tuna poia ute pele ngei sipona ero. I poia ure nemur nengenaue nge Temene popoia. Ke urenemur nenge Temene popoia, Tunapopoia pule. 20 Pe Temene mutenatau tote Tuna, pomalam henonoua inga ure lochlochngananenge popoia.Ke lape Temene henonoua Tuna nga

5:8: Mat 9:6 5:10: Neh 13:19; Jer 17:21-22 5:18: Mat 26:4; Ioa 7:1; 10:30 5:19: Ioa 5:30

Ioanes 5:21 160 Ioanes 5:42ure hel nge papalauna toto nganei, pelape imo lochloch ngana letemo unaala mana ia. 21 Temene hemaul hekemule hana nenge te mete ke ulolope tunge maulinga ke koko langeiri. Pomalam mana, Tuna lape tungemaulinga ke koko lange mele hel ngalemenenganamana. 22Temene tungekerkerenga lange Tuna ke amnei teulala nge hehei pe hana nga reriapoinga mur. Pe Temene poia umenem ero. 23Ke pomalam lape hulua teheto heke Tuna ke pomanga te hetoheke Temene. Pe mele nenge hetoheke Tuna ero, heto heke Temene ero,iange i kulosia Tuna ke at.

24 “E hele ke manmanna toto langeimo, mele nenge longe ure nengee heleia pe letena manmanna nge inenge kulosia iau at, mele nem lapemene maulinga ke koko. Mele nemlape te amnei teu lange i ke te hottauaure poreke ngana e nge i ero ol. Iangei lohaka mule nga metenga ke menemaulinga ke koko lo. 25 Pe pule ehele ke manmanna lange imo, etuenenge atat ana etue koi nei lo nengelape hana nenge te mete ke ulolote longo hilia NeHalang Tuna kanna.Pe iri nenge te longe lape te menemaulinga ke koko. 26 Iange Temenenena kerkerenga nge tunge maulingake koko. Pe i tunge kerkerenga ellemana nem lange Tuna. 27 Pe Tunamene kerkerenga nenge amnei teulala nga hehei pe hana reria poingamur. Temene tunge kerkerenga nemlange i, iange i Non Tuna. 28 A ruranga helenga nei ero: Etue e lape at.Pe iri lochloch ngana nenge te meteke tema nga polo ke ulolo lape telonge nena haliunga 29 pe lape te lo-hot nga reria polomur. Pe iri nenge tenanasia poinga nge pengpeng lape telohaka mule pe te mene maulinga kekoko. Pe iri nenge te nanasia poingange pengpeng ero, lape te lohakamule pe NeHalang amnei teu langa

reria poinga poreke ngana mur.Iesus I NeHalang Tuna

30 “Iau e poia ute pele ke iau toroero. E amnei teu langa hehei pe hanareria poinga mur ke pomanga Temekhele ngana ia at nge iau. Ke e amneiteu ngak nem song hot ke urana. Epoia ume nei pe e heto haka ek ia ero.E teke e poia i nenge kulosia iau at keiech.

31 “Ke nenge teke e nenene iausipok lala nge hehei pe hana, lek he-lenga nem ute pele ero. 32 Pe melee nge altoto kou nana urumrumeiau. Pe e eteia ke ure nemur nengeheleleia iri neu, manmanna.

33 “Imo, a kulosia hehei pe hanalange Ioanes nenge henunun. Pe ihele urume iau pe nena helengaman-manna. 34 Nenge none mana heleurume iau, nem ure palaungana ero.E hele mene ke halaua imo ke a menemaulinga ke koko. 35 Ioanes poi kepomalaka nga lemenge nenge sapellala pe tualemleme. Pe a iech elemene lemenge nenge Ioanes nga etuechoro ngana mana.

36 “Pe ure nenge ele haka toto ngaIoanes nena helenga mur, ngana koiure nemur nenge e popoia nei. Urenemur Temek tunge iri at nge iau, pete henonouhot pengpeng ia keTemekkulosia iau at. 37 Pe pule, Temeknenge kulosia iau at nei, i sipona heleurume iau. Pe imo, a naue nakuna erope a longe nena helenga ero. 38Nenahengetoro ma teu nge imo ero iangeletemomanmannangenonnenge ku-losia at ero. 39 Imo a sisisia NeHalangnena helenga mur nenge ta has sueiri ke nek tototo, iange a teke lape amenemaulinga ke koko. Pe NeHalangnena helenga nemur, te helele ia kaiiau mai loi! 40 Pe pomerei a at nge iauke a mene maulinga nem ero?

41 “Iau lemek ke hehei pe hana teheto heke iau ero. 42 Iange e eteimellehe mene imo nge mutemo taua

5:22: Ioa 5:27; Ume 10:42 5:23: Pil 2:10-11; 1Io 2:23 5:24: Ioa 3:15-18 5:29: Dan 12:2;Mat 16:27; Ume 24:15 5:30: Ioa 5:19; 6:38 5:36: Ioa 3:2; 14:11 5:37: Mat 3:17; Ioa 5:32; 8:185:39: Luk 24:27

Ioanes 5:43 161 Ioanes 6:19NeHalang nga kakahomo ero toto.43 Iau, Temek kulosia iau pe e menemunna ke eat nge imo pe lememo eroia iau. Pe nenge teke mele at pe helenga i sipona ene, lape anek teua i.44Poinga nenge a heto haka helel ngeimo a iech ia ke elela. Pe lememoero nge a nansia kue urana ngana helnenge NeHalang i sipona heto hekeimo ia. Pe lape letemo manmannange iau ke merei ol? 45 A teke iaunge lape emes nga Temek matana pee hele hot amo kai? I nenge lapehele hot amo laka Moses. Imo letemokerkereng nge i ke a teke lape menemule imo. Pe i nge lape toto hitamuleamo laka. 46Nenge teke letemo man-manna toto nge Moses iok, letemomanmanna nge iau pule. IangeMosesnena hassinga mur helele ia i iau lo.47 Pe nenge teke letemo manmannanga Moses nena hassinga mur ero, olpe lape letemo manmanna nge iau kemere?”

6Iesus Hengaua Hulua (5,000)(Mat 14:13-21; Mak 6:30-44; Luk 9:10-

17)1 Iok, Iesus hele ke het pe lotele

sapele nga ech hetaliliu nganapalaungana nenge Kalelea ke langaele. (Pe ech neu ene e pule lakaTiperias). 2 Pe hulua halang tenanasia i iange te esia merakulo murnga etue nenge hemasmas ia halelesmur. 3 Iok laol, Iesus lohaka langasasana ilina pe are sio luluch ngenena hana mur. 4 Pe ngaunga matananenga Ingatoto heroi lo. 5 Pe Iesusnau rara pe esia hulua nge te atat ngei. Ol pe onteia Pilipus, “Lape ta oliahulua nemur aria ngaunga langai kete ngau?” 6 Iesus eteia utar nengelape poia lo, pe i teke olleke menePilipus nga onteinga nei.

7 Pe Pilipus hele, “Nenge teke tamene none uruna nga teio iri rahtelemol (8) pe ta olia nga hulua nemur

aria naunga, lape terammenepe sariauna ero toto.”

8 Pe Iesus nena none pule eneAntreas, nenge Simon Petrus tina.Ana non lohaka pe hele, 9 “Kol sunaneimene ke loi iri lime pe ruo kinkinongana nai. Pe lape purpure huluanemur ke merei?”

10 Pe Iesus hele, “Iok, a hele langehehei pe hana ke teare sio.” Kilengneu ana heilil halang pe hehei pehana teare sio nga lamau. Pe tesismene hana mur pe te lohot ke iriana non kina lime iri analoch iri lime(5,000). 11 Ke het pe Iesus mene loinemur pe hele urana toto lange Ne-Halang pe heronge lange hulua ne-mur nenge teare nga lamau. Pe poiaruo nemur ke pomau pule pe huluanemur te ngau ke saria una toto ngalemeria ngaria.

12 Iok laol, hulua nemur te ngauke saria una ol pe Iesus hele langenena hana mur, “A takiraua ruo peloi aluanuana mur. Pomalam lapengaunga unne hesil ero.” 13 Iok, Iesusnena hana mur te takiraua loi limenem aluanamur pe te takiraua ke anachasang iri analoch pe nai ke te muta.

14 Hulua nemur te esia Iesus ngepoia merakulo neu ke pomau pe tehele, “Manmanna toto ke non nei, ihetatalonga nem nenge te teke lapesio at nga ich nei.” 15 Iok, Iesus eteiahulua nemur leteria tuanin nganamur ke ulolo. Iri te teke lape te lauaIesus pe te echia i ke te teke arianaungaala ana non ia. Pomalam Iesusi toro i haka la mule nga hengene e.

Iesus I Haka Mana Nga Ruach Sana(Mat 14:22-33; Mak 6:45-52)

16 Iok, ulei sio lo pe Iesus nenahana mur tei sio langa ech hetaliliungana. 17 Pe Iesus at ke lohot ngeiri ero mana. Ol pe te lohaka ngasulang pe te mana tele nga ech ke telange Kapernam. 18 Pe kileng heinganapalaungana lohot pe poia ech ke urhaka ke halang. 19 Teote ke te siklounga tunangana lo, pe te naue Iesusnge i mana nga ech sana kela tautaua

5:46: Ume 3:22 6:15: Ioa 18:36

Ioanes 6:20 162 Ioanes 6:42iri. Ol pe te matau toto. 20 Pe Iesushele lange iri, “A matau ero iau pa-iam.” 21 Ol pe te poia i ke haka luluchnge iri, pe ueiuei mana tesio nga echhele nga kileng nenge te lala ia neu.

Hulua Te Tango Rere Iesus22 Iok, pomange rou hulua nenge

tetu nga ech neu ilina hele kura, teeteia ke Iesus tamu haka luluch ngenena hana mur nga sulang ero. Nenahana mur tela pe i tu. Pe pule te eteiake aka elle mana ma nga lamau. 23 Olpe sulang hel teat nga kileng nengeTiperias ke tesio nga kileng nengeIesus mene loi pe hele urana totolange NeHalang pe tunge ke hulua tengaua. 24 Pe hulua nemur tenau peIesus iri hul nena hanamur iri eromaiol, te lohaka sapele nga sulang nemurpe tela nge Kapernamke te tango rerei.

Iesus I Ngaunga Nenga Maulinga25 Iok, nga etue nenge te hottaua

Iesus nga ech ilina ele, te onteia i,“Hetoronga, O lotele at lamai ngengingie?” 26 Pe Iesus tuacholia keteke, “E hele kemanmanna toto langeimo. Imo a tango rerere iau iangea ngaua ngaunga nem pe samo unatoto. Pe nga ure nemur nenge e helepe te lohotmanmana, a tango rere iauia ero. 27Ngaunga nenge het mule keueiuei, a pur sakilil ia ana tangongaero. A tango rara tote laka ngaunganenga maulinga ke koko, nenge NonTuna lape tunge lange imo. IangeTemere NeHalang tal heke nena kerk-erenga lange i ke ulolo.”

28 Pe iri te onteia Iesus, “Ke umeutar mur nenge NeHalang lemene keteke mo poia?”

29 Pe Iesus hele, “Ume nenge Ne-Halang teke a poia, ngana koi nei:letemo manmanna nge non nenge isipona kulosia at.” 30 Ol pe te onteimule i, “Ke lape o hele mana pe utarlohot ke mo esia pe letemem man-mannange Iong? Eh, lape opoia utar?31 Lemem tete mur te ngaua ngaunga

menini ngana nga ich sana lomonake pomanga tehas sue nga NeHalangnena alalaha nge hele ke teke, ‘AnaNon tunge ngaunga nenga tapa ke tengaua.’ ”

32 Pe Iesus hele, “E hele kemanmanna toto lange imo. Ngaunganenga tapa nem Moses tungelange imo ero. Temek laka nengetungtunge ngaunga manmannangana nem. 33 Ke ngaunga nengeNeHalang, ngana laka i nenge sio atnga tapa ke hesue maulinga nga ichnei.”

34 Pe hulua nemur te hele, “NonSoke, talun heueu nei pe la ol, o tung-tunge emem ngaunga nem.”

35 Ol pe Iesus hele ke teke,“Ngaunga nenga maulinga, nganakoi iau lo. Mele nenge at nge iau,lape meteana mule ero ol. Pe melenenge letena manmanna nge iau lapemeteana ech mule ero ol. 36 Pe imoe hele lange imo, a naue iau lo peletemo manmanna ero toto. 37 Irilochloch nenge Temek tunge iri atnge iau lape teat nge iau. Pe melenenge at nge iau lape enek teua i.38 Iange esio at nga tapa ke e umeiaume nenge NeHalang lemene tauake teke e poia. Pe e umeia ume ngalemek ngak ero. 39 Ke i nenge kulosiaiau at lemene ke teke: Iri lochlochngana nenge NeHalang tunge iri atnge iau, e hile hote elle nge iri erototo. Lape e hemaul hekemule iri ngaetue nga rume. 40 Ke Temek lemeneke teke, iri nenge tenau la mana ngeTuna pe leteriamanmanna nge i, lapete mene maulinga ke koko. Pe lape ehemaul heke mule iri lochloch ngaetue nga rume.”

41 Pe Iuta mur te longe ke mau pete tuainaunau hel rara sapele. IangeIesus hele ke teke, “Iau laka ngaunganem nenge sio at nga tapa.” 42 Ol pete hele, “Non nei ene Iesus pe temenelaka ne Iosep. Ita ta eteia temene pe

6:27: Ioa 6:48-58 6:29: 1Io 3:23 6:30: Mat 16:1; Ioa 2:18 6:31: Exo 16:14-15; Num 11:7-9;Psa 78:24 6:35: Ioa 4:14 6:39: Ioa 10:28-29; 17:12 6:42: Mat 13:55

Ioanes 6:43 163 Ioanes 6:67tana. Pe pomerei hele ke teke, ‘Esio atnga tapa’?”

43 Pe Iesus hele, “A tuainaunauhel rara nge imo ero. 44 Mele atnge iau nga i sipona lemene nganaero. Temek nenge kulosia iau at poiamele nem ke at nge iau. Pe lape ehemaul heke i nga etue nga rume.45Hetatalonga mur tehas ke,“ ‘Iri lochloch, lape NeHalang hetore

iri.’Ke iri lochloch nenge te longe NeHa-lang pe te nanasia, lape teat nge iau.46Mele pele naue Temek ero. Iau toromana e naue Temek NeHalang iangeeat nge i. 47 Pe e hele ke manmannatoto lange imo. Mele nenge letenamanmanna nge iau, mene maulingake koko ke ulolo. 48 Ngaunga nengetunge maulinga ke koko ngana koiiau. 49 Lemo tete mur te ngauangaunga menini ngana nga ich sanalomona pe te mete. 50 Pe ngaunganenge sio at nga tapa nei altoto. Melenenge ngaua ngaunga nei lape meteero. 51 Pe ngaunga nenga maulingake koko nenge sio at nga tapa, nganakoi iau. Pe nenge teke mele ngauangaunga nei, lape tu ke maulul manaol. Ke ngaunga nem, ngana koi iausipok mirak, nenge lape e tunge. Pee tunge ke hulua nga ich lochlochngana te mene maulinga.”

52 Ol pe Iuta mur te hele inin helrara nge iri pe te hele, “Non nei maitunge mirana ke ta ngaua ke meremai?”

53 Pe Iesus hele, “E hele ke man-manna toto lange imo. Nenge teke angaua Non Tuna mirana ero pe ainiaeina ero, lape atu ke amaulul ero toto.54 Pe iri nenge te ngaua mirak pe teinia eik, temenemaulinga ke koko. Pelape e hemaul heke mule iri nga etuenga rume. 55 Iange mirak i ngaungatoto pe eik i ininga toto. 56 Iri nengete ngaua mirak pe te inia eik, tetu teululuch nge iau pe etu teu luluch ngeiri. 57 Temek nenge tu ke maulul ke

kokoes kulosia iau at, pe lape etu kekokoes ke pomange i. Ke pomalammana mele nenge ngaua mirak, lapetu ke kokoes ke pomange iau. 58 Iaungaunga nenge sio at nga tapa pe epoike pomanga ngaunga menini ngananenge lemo tete mur te ngaua ero.Iri te ngaua ngaunga menini ngananempe temete. Pemele nenge ngauamirak, lape tetu ke te maulul manaol.” 59 Iesus hetottoro nga hetorongaana pele nge Kapernam pe helele iaure nemur.

Helenga Nenga Maulinga Ke Koko60 Pe Iesus nena hana mur te longe

pe te ontei, “Hengetoro nei anali totoi. Itei nenge lape longo la ke nek kuramai?”

61 Pe Iesus eteia ke nena hana murte tuainaunau hel rara lo. Ol pe helelange iri, “Pomerei? Hengetoro neihelosio ia letemo manmanna nganakai? 62 Heueu nei, nenge teke anaue Non Tuna nge lohaka la mulenga kileng nenge at ia, lape hep-oreke letemomanmanna ngana pule?63 NeHalang Opene tunge maulingake koko; pe none na kerkerenga anaume pele ero. Ke helenga nemurnenge e heleia lala nge imo nem,Opepengpeng laka nena helengamur.Pe helenga nemur te tunge maulinga.64 Pe ero. Amo hel nge imo leteriamanmanna ero.” Iesus etei tele iri kehet lo. Iri nenge leteria manmannaero pe i nenge lape tung heke i langahana porekreke ngana mur pereia.65 Ol pe Iesus hele, “Ke ngana lakanenge e hele ke e teke, ‘Mele pele atnge iau ero. Iri nenge Temek poia keteat nge iau, iri toro mana teat ngeiau.’ ”

66 Iesus hele ke mau ke het pe nenahana mur halang nenge te nanasia i,te ua mule pe te nanasia i ero ol.

67 Pe Iesus onteia nena hana murnenge iri analoch pe nai neu, “Imo ateke ala pule, ae?”

6:44: Ioa 6:65 6:45: Isa 54:13 6:46: Ioa 1:18 6:47: Ioa 3:15-16 6:48: Ioa 6:32, 586:57: 1Io 3:24 6:64: Ioa 13:11 6:65: Ioa 6:44 6:68: Mat 16:16

Ioanes 6:68 164 Ioanes 7:2168 Pe Simon Petrus tuacholia, “Non

Soke, lape mola mule nge itei ol?Helenga mur nga maulinga ke kokolaka tunge Iong. 69 Pe letemem man-manna pe mo eteia ke Iong NeHalangnena non nenge heongana toto.”

70 Ol pe Iesus tuacholia, “Iau, ehenonou hot ke imo analoch penai. Pe elle nge imo nanas tau totenon poreke ngana nena poinga mur.”71 Iesus helele ia Iutas nenge SimonIskariot tuna. Iutas i none nga Iesusnena hana analoch pe nai neu. Penga hoena tung hekemule Iesus langehana porekreke ngana mur.

7Iesus Titina Mur Leteria Manmanna

Nge I Ero1 Ke het pe Iesus i rara nga kileng

mur nge Kalelea. Iesus lemene eronge lange Iutea iange Iuta mur tekulala tote i ke te hune i. 2 Iok,etue nenga ngaunga matana palau-gana nenge Iuta mur te mahoch raranga reria pelpele mur, heroi toto lo.3Ol pe Iesus titina mur te hele lange i,“Iong toinge o lohaka nga lamai pe olange Iutea ke lem hanamur nga lamaute esia ure nemur nenge o hele pelohot manmana. 4 Iange mele nengeteke hulua lochloch ngana te eteia i,poi komkome ure mur ero. Ke urenemur nenge o popoia iri nem, o poiake hulua lochloch ngana nga ich tenaue.” 5 Pe Iesus titina mur leteriamanmanna nge i ero pule.

6Pomalam Iesus hele lange iri, “Iau,ak etue toto ngana at ero kura pe imoetue lochloch urana nge imo. 7 Iangehulua lochloch ngana nga ich nei lapesaria keke imo ero. Pe iau, lape sariakeke iau iange e hele chach hote ureporeke ngana mur nenge te popoia.8 Ke pomalam, imo ala nga ngaungamatana palaungana nem. Pe iau lapeela ero iange ak etue toto ngana at ero

kura.” 9 Iesus hele kemau ke het pe tusapele nge Kalelea.

10 Iok, Iesus titina mur tela ngangaunga matana palaungana neu lo.Pe Iesus haka la pule. La pe hetei hotei lange hehei pe hana ero. La komemana. 11 Pe nga ngaunga matananeu, Iutamur te tangtango pe te onteirerere i, “Anau ke non nei ngai mai?”

12 Iok, te hele chunuchnuch ia Iesuske halang toto nga hulua leteria. Helte teke, “Non nem, non urana nganaiam.”

Pe hel te hele, “Ero iam, non nempallaklaka ia hehei pe hana.” 13Pe ellenge iri ana seilil ero nge haliu hoteIesus, iange te mataua Iuta mur.

Iesus Hetottoro Nga NgaungaMatana Palaungana Neu

14 Iok laol, ngaunga matana neuteke hetet lo pe Iesus i haka langaNeHalang nena pele palaungana petalun ke hetoro. 15 Pe Iuta mur lete-ria tuanin rara pe te hele, “Non neilanga hengetoro e ero toto i. Pe eteiaure lochloch ngana nemur kemerei?”16 Pe Iesus hele, “Hengetoro nemurnenge e tung hotote nei, iau sipoklek ia ero. At pengpeng nge i nengekulosia iau at. 17 Nenge teke melemutena ke nanasia NeHalang lemenengana, lape eteia ke lek hengetoro ne-mur teat nge NeHalang. Pe iau sipoklek ero. 18 Pe iri nenge te hetottoronga iri siporia reria kerkerenga, teteke hehei pe hana te heto hekeke iri.Pe mele nenge lemene ke hehei pehana te heto heke i nenge kulosia ike at, heleia helenga nge manmannape pallaklaka ero. 19 Moses tungehotonga mur lange imo. Pe amo enge imo longo taua hotonga nemurero. Pe pomerei toto nenge a teke ahune iau mam?” 20 Pe hana nemur tehele, “Iongnge lapeuneinei tuteungeiong iam. Itei nenge tekehunune iongmam e?”

21 Pe Iesus hele lange iri ke teke,“E hele mana pe ute e lohot pe imo

7:1: Ioa 5:18 7:2: Lev 23:34 7:5: Ume 1:14 7:15: Mat 13:54; Luk 2:47 7:16: Ioa 12:49;14:10 7:18: Ioa 8:50 7:19: Ume 7:53; Rom 2:21-24 7:20: Ioa 8:48; 10:20 7:22: Gen17:9-13; Lev 12:3

Ioanes 7:22 165 Ioanes 7:42lochloch letemo una mana ia. 22 PeMoses tunge hotonga nenga us rirngana lange imo. (Hotonganemtalunnge Moses ero. Talun nge lemo tetemur nike.) Pe imo arir us nga Sapatana etue. 23 Imo ananas taupengpengia hotonga nem ke nenge teke a ririamamau sune nga Sapat ana etue, ateke ute pele ero. Pe pomerei nengeletemo inin taua iau nge e hema-sia none nga etue nem pule? 24 Ahenonou pulut mene perimo langamele na poinga ero. A amnei teu la kenek totomukam. Ke het pe a heleia kema ke pengpeng.”

Iesus Mai I Non Nenge Mene Tuan-gaola Nge Heo Ngana Kai?

25Nga etue neu pengpeng hana helnge Ierusalem te talun ke te onteisapele, “Non nenge te teke te hununekaloi? 26 Ngana paiam haliuliu ngahulua leteria pe te poia helenga unnelange i ero mana pamam. Eh, lapehana nenge iri mukmuka te teke nonnei i Kristus kai? 27 Ero nike. Ita taeteia non nei na kileng. Pe nga etuenenge Kristus at, mele eteia at nganaero.”

28 Iesus hetottoro nga NeHalangnena pele ana sauach kura pe alnganahot, “Oe, imo a eteia iau pe a eteiaeat ngak. Pe eat lamai nga iau sipoklemekngak ero. Pe i nenge kulosia iauat tu ke manmanna pe imo a eteia iero. 29Pe iau e eteia i iange etu luluchnge i pe i kulosia iau at.”

30 Iesus hele kemau pe hana nemurte teke te laua i, pe ero. Iange anaetue toto at ero kura. 31 Pe hulua ha-lang nga iri nenge temes neu, leteriamanmannange Iesus. Pe te hele, “Iok,non nei poia ure halang ke te lohot keulolo, pe non nenge mene tuangaolange heo ngana at pe lape poia urehalang toto ke te lohot ol?”

Hana PapalaunaMur Te Teke TelauaIesus

32 Ol pe Paresio mur te longe hu-lua nge te hele chunuchnuch ia urenemur nge Iesus. Pomalam tungingaana hana papalauna mur pe Paresiomur te kulosia NeHalang nena peleana naungaala mur ke te laua Iesus.

33Pe Iesus hele, “Iau lape etu luluchnge imo ke etue choromana ol pe lapeela mule nge i nenge kulosia iau at.34Pe lape a tango rere iau pe a hottauaiau ero. Pe aat nga kileng nenge etu iaero.” 35Ol pe Iutamur te ontei hel ngeiri, “Non nei mai teke la langai nengelape ta hottaua i ero mai? Ita rerahana mur tetu nga kileng papalaunanemurngeKrik. Pe lapenonnei langeiri ke hetottore iri kai? 36Na helenganei luna merei? Nenge hele ke teke,‘Lape a tango rere iau pe a hottaua iauero. Pe kileng nenge etu ia, amo e atia ero.’ ”

Iesus Heleia Ech Nenge TungeMaulinga

37 Iok, nga ngaunga matana neuana etue nenge het ia, i etue palaun-gana ia. Pe Iesus mes haka pehele ke palaungana toto, “Mele nengemeteana ech, at nge iau ke in ech.38Mele nenge letena manmanna ngeiau, NeHalang nena alalaha hele keteke, ‘Lape ech tana nenge tungemaulinga ke koko lape lelele ngaletena.’ ” 39Nga nenge nei Iesus heleleia Opepengpeng. Opepengpeng nemte tung hote ero kura. Pe ngaetue nenge Iesus lohaka mule kemene hemalmalinga palaungana ol,iri nenge leteriamanmanna nge Iesuslape te mene Opepengpeng nem ol.

Hulua Te Echachala Helia Iesus40 Hulua te longe Iesus nena he-

lengamur pe hel te hele, “Manmannatoto ke non nei i Hetatalonga.”

41 Pe hel te hele, “Non nei, i Kris-tus.”

Pe hel pule te hele, “Kristus at ngakileng nenge Kalelea ero. 42NeHalang

7:23: Ioa 5:8-10, 16 7:27: Ioa 7:41; 9:29 7:28: Mat 11:27; Ioa 8:55 7:30: Ioa 7:44 7:34:Ioa 8:21; 13:36 7:37: Lev 23:36; Isa 55:1; Ioa 4:14 7:38: Isa 58:11 7:39: Ioa 16:7; 20:22; Ume2:4 7:40: Ioa 6:14 7:41: Ioa 1:46 7:42: Psa 89:3-4; Mic 5:2

Ioanes 7:43 166 Ioanes 8:15nena alalaha hele ke teke, Kristus atnge Petlehem nga kileng nenge neTeuit tutu ia. Pe lohot pengpeng ngene Teuit na tete mur.” 43 Nenge neipoia hulua nemur ke telas lele hel.44 Ke hel te teke te laua Iesus pe melepele sie i ero.

Hana Papalauna Nenge Iuta LeteriaManmanna Nge Iesus Ero

45 Ol pe NeHalang nena pele ananaungaala mur tela mule pe tungingaana hana mur aria papalauna mur peParesio mur te onteia iri, “Pomereinenge a mene Iesus at ero mam?”

46 Pe naungaala nemur te hele,“Non e hele ngana pomange non neiero i.”

47 Pe Paresio mur te hele, “Lunapomanga a teke i pallaka ia imo pule.Ae? 48 Pe a longe hana papalauna helpe Paresio hel nge leteria manmannange i pule? Ero le. 49 Pe hulua panemur nenge te eteia hotonga murero, NeHalang lape hemete iri.”

50 Pe non Paresio e nge ene Nikote-mus la tala ke esia Iesus lo. Ana nonlohaka pe hele ke teke, 51 “Ita rera ho-tonga hele ke teke talau pulut menenone ero. Ta longo teu lange i kenek pe tanau urume ure nemur nengepopoia mukam.” 52 Pe hana nemur tehele, “Iongmam lem nge Kalelea pulema? Onau teu langa NeHalang nenaalalaha ke nekmukam. Pe lape o eteiake hetatalonga pele at nge Kaleleaero.” [53 Ke het pe iri lochloch telamule nga reria kileng mur.

8Te Takue Hei Salaunga Kina E Lange

Iesus1Pe Iesus langa hengene nge Oliua.

2 Iok, nga uach uruna Iesus la mulenga NeHalang nena pele palaungana.Pe nga lamau hulua teat nge i. Ol peIesus are sio pe hetottore iri. 3 Pe ho-tonga ana hetoronga mur pe Paresiomur te mene teua hei salaunga kina e

pe te poia hei neu ke mes nga huluamataria. 4 Pe te hele lange Iesus,“Hetoronga, hei nei te hottaua i ngesalaulau. 5 Pe hotonga nenge Moseshele ke teke hei nenge pomai ta tamalhune ana um. Iok o hele, lape mopoike mere?” 6 Iri te teke tetua laka hotei ke heleia helenga poreke ngana e.Pomalam te tamal hote onteinga neu.

Pe ero. Iesus tatuch sio ke has ngaich nga penna kukanna. 7 Pe hananemur te onteitei kura. PomalamIesus mes haka pe hele, “Nenge tekeamo e nge imo poia poinga porekengana e ero toto, i muka ia imo ketamal tele hei nem.” 8 Pe Iesus tatuchsio mule ke has nga ich.

9Hana nemur te longe helenga neupe te ua ke iri ellechle. Hana tuaunangana mur te ua tala pe kulpo mur tenanasia iri. Lala kela Iesus i toromanatu ol pe hei neu pule mes nga munnakura. 10Ol pe Iesusmeshakape onteiahei neu, “Hei nem, hana nemur ol?Pomere, mele e nge tu ke palot ammelmelenga ana helenga ero kai?”

11 Pe hei neu hele, “Non Soke, meleero ol i.”

Pe Iesus hele, “Iau lape e hele hoteiong ero pule. Ola pe o poia poingaporeke ngana ero ol.”]

Iesus I Lemenge Nenga Ich12 Iok, nga etue nenge Iesus hele la

mule nge hehei pe hana, hele ke teke,“Iau lemenge nenga ich nei. Melenenge nanasia iau lape i nga kilengau ngana ero ol. Iange lape menelemenge nenga maulinga.” 13 Ol peParesio mur te hele, “Nga etue nengeo hele urumrume iong, iong toromana o teke ure nemur manmanna.Pe imem mo teke o channanga.”

14 Pe Iesus hele, “Oe, iau sipok ehele urumrume iau. Pe lek helenganemur manmanna iange iau e eteiaeat ngak pe e eteia ela ngak. Pe imo aeteia eat ngakpe ela ngak ero. 15 Imo aamnei teu ngamo nga ure mur, a poia

7:46: Mak 1:22 7:48: Ioa 12:42 7:50: Ioa 3:1-2 7:52: Ioa 7:41-42 8:5: Lev 20:10; Deu22:22-24 8:7: Deu 17:7 8:11: Ioa 5:14 8:12: Isa 49:6; Ioa 1:4-9; 9:5; 12:46 8:14: Ioa5:31-32; 7:28 8:15: Ioa 12:47 8:16: Ioa 5:30; 8:29

Ioanes 8:16 167 Ioanes 8:37nga poinga nemur nga ich. Pe iau ehenonou perik langemele nga poingaporeke ngana e ero. 16 Pe nenge tekee amnei teu langa mele nena poinga,lek helengamurmanmanna iange iautoro e poia ero. Temek nenge kulosiaiau at tu luluch nge iau pe e poia.17 Imo lemo hotonga hele ke teke,‘Nenge teke hana nai te hele hote he-lenga elle, helenga nem manmanna.’18 Pe iau, iau toro koi nenge e heleurumrume iau nei. Pe neingak lakaTemek nenge kulosia iau at.”

19 Ol pe hana nemur te ontei, “KeTemem ngai?”

Pe Iesus hele, “Imo a eteia iau erope a eteia Temek ero. Nenge teke aeteia iau, lape a eteia Temek pule.”20 Iesus hetottoro nga NeHalang nenapele palaungana letena nga tungingamur tema ngaria, pe helele ia helenganemur. Pe mele pele laua i ero iangeana etue at ero kura.

Iesus Hele Urume La Mule Ngana21Pe pule Iesus hele lange hehei pe

hana ke teke, “Iau e lala lo koi. Pe lapea tongo rere iau pe a mete hite lemopoinga poreke ngana mur. Pe lape aat nga kileng nenge e lala ia nei ero.”

22 Iuta mur te longe helenga neupe te ontei hel mule nge iri ke mai,“Pomerei nenge hele ke teke, ‘Imolape at nga kileng nenge e lala ia neiero mai?’ Lape i sipona hun mule ikai?”

23 Pe Iesus hele, “Imo lemo nge siope iau lek nga lut. Imo lemo ngaich nei pe iau lek nga ich nei ero.24 Pe e hele ke e teke lape a mete hitelemo poinga poreke ngana mur. Iaulaka nenge e teke iau koloi. Pe nengeteke letemo manmanna nga nei ero,manmanna toto ke lape a mete hitelemo poinga poreke ngana mur.”

25Pe hana nemur te ontei, “Ke iongitei nemam?”

Pe Iesus tuacholia, “Iau itei? Neme heleia lange imo ke ulolo. 26 Pe lekhelenga halang nge lape e hele hote

lemo poinga poreke ngana mur. Pei nenge kulosia iau at na poinga murpengpeng toto. Pe ure nemur nengee longe nge i, e heleia ke pengpenglange hehei pe hana nga ich nei.”

27 Iesus helele ia Temene pe heheipe hana te eteia ero. 28 Ke poma-lam Iesus hele, “Nga etue nenge aheon heke Non Tuna, lape a eteiake iau laka nenge e teke iau koloi.Pe lape a eteia ke e poia ute pelenga lemek ngak ero. E hele ke po-manga Temek hetoro iau ia. 29 Iangei nenge kulosia iau at, ngana koi tululuch nge iau; Hile iau ke iau toro eroiange e nanas mene lemene ngana kekokoes.” 30 Iesus hele kemau pe hulualeteria manmanna nge i.

Apraham Nena Tete Mur31 Ol pe Iesus hele lange Iuta mur

nenge leteria manmanna nge i keteke, “Nenge teke a rahite lek henge-toro mur ke kerkereng, lape lek hanamur toto laka imo. 32 Pe lape a eteiahelenga manmanna ngana. Pe he-lenga manmanna ngana nem lape unhote ure mur nenge rahit ele imo pepoia imo ke a ume manmanna ngemele ero ol.”

33 Pe iri te hele, “Apraham nenatetemur i imem. Pemoumengemeleero kura i. Pe pomere nenge o hele keo teke lape mo ume manmanna ngemele ero ol?”

34 Pe Iesus tuacholia, “E hele kemanmanna lange imo. Iri lochlochnenge te popoi poinga porekengana, poinga poreke ngana nemchiu hit tote iri ke tepoi manmanapoinga poreke ngana ke kokoes.35 Hekuleileinga ana non nenge tululuch nge none pe nehei pe tutunamur, i tuteu toto nge iri ero. Pe nonnem tuna mana lape tu teu toto ngetemene pe tana. 36 Ke nenge tekeNeHalang Tuna poia imo ke atu kenek, lape atu ke nek toto sapele. 37 Eeteia ke Apraham nena tete mur imo.Pe imo a teke a hune iau iange amene

8:17: Deu 19:15 8:18: 1Io 5:9 8:20: Ioa 7:30 8:21: Ioa 7:34; 13:33 8:23: Ioa 3:318:28: Ioa 3:14 8:33: Mat 3:9 8:34: Rom 6:16, 20

Ioanes 8:38 168 Ioanes 8:59lek hengetoro mur ero. 38 Pe e heleleia ure nemur nenge Temek henonouiau ia lala nge imo. Ke imo a poia lakaure nemur nenge Tememo NeHalangteke a poia.”

39 Pe iri te tuacholia, “Imemtememem laka Apraham.”

Pe Iesus hele, “Toinge Aprahamtutuna mur imo ke manmanna, lapelemo poinga mur pomanga Apra-ham nena poinga mur nike. Peero. 40 Helenga manmanna nganamur nenge e longe nge NeHalange hele hote lange imo. Pe ero, ateke a hunune iau kura. Pe Apra-ham poia poinga pele nge pomai ero.41 Tememo nena poinga laka nenge apopoia nem.”

Pe iri te hele, “Ouo! Iong o tekeimem tememem itei? Imem tamemhei salaunga kina e ero i! ImemTememem laka NeHalang i toro.”

42 Pe Iesus hele lange iri, “Nengeteke Tememo toto NeHalang toingelememo taua iau. Iange iau etu luluchnge i koi nenge eat nei. Pe eat nga iausipok lemek ngak ero; i sipona kulosiaiau ke eat. 43 Pe lek helenga mal-laha nge imo ero iange lememo eroia lek hengetoro mur. 44 Imo tememolaka non poreke ngana ke a nanastau menmene nena poinga mur. Ihunun hana ke te metmete nga telengana toto nike. Pe i nge lemene eroia helenga manmanna ngana iangehelenga manmanna ngana e tu nge iero toto. I hetei hot pengpeng ia i nganena pallakanga mur. Iange i pallakahali pe pallakanga kina i toto. 45 Peiau e heleia helenga nge manmannape letemo manmanna ia lek helengaero. 46 Amo tei hottaua iau nge epoia poinga poreke ngana e lo? Iau ehelele ia helenga nge manmanna. Pepomerei letemo manmanna nge iauero? 47 NeHalang tutuna mur lakairi nenge te longo taua nena helengamur. Pe imo a longo taua nena he-

lenga mur ero. Luna pomanga NeHa-lang tutuna mur imo ero.”

Iesus I Palaungana Toto Nge Apra-ham

48 Pe Iuta mur te hele inin tauai, “Iong uneinei laka tuteu nge iongiange lem nge Samaria iam.”

49 Pe Iesus hele, “Iau uneinei tu teunge iau ero. Iau e heto heke toteTemek pe imo atal sio tote iau. 50 Iaulemek ke hehei pe hana te heto hekeiau ero. Mele e pule lemene ke tekehehei pe hana te heto heke iau. Pei, ana ume nenge amnei urumrumepoinga mur. 51 Pe e hele ke man-manna toto lange imo. Mele nengelongo taua lek hengetoro mur lapemete ero.”

52 Pe Iuta mur te hele, “Nenge neimo eteia ke uneinei tu teu nge Iong!IangeAprahampehetatalongamur temete lo. Pe iong o teke, ‘Mele nengenanasia lek hengetoro mur ke neklape mete ero.’ 53 Ita rette Aprahammete ke ulolo. Pe pule hetatalongamur te mete lo. Pe iong mam! O tekeiong palaungana toto nge i ma? Oteke iong itei panem mam?”

54 Pe Iesus hele, “Nenge teke eheto heke iau sipok ek, lape luna erototo. Pe Temek NeHalang nenge aheto amoSoke ia, i siponahemalmaliaiau. 55 Iau e eteia i pe imo a eteiai ero toto. Pe nenge teke e hele kee eteia i ero, lape iau non nenge epallaklaka ke mange imo. Pe iau erahite nena helengamur iange e eteiai. 56 Tememo Apraham iech toto ngelape esia iau nga ak etue. I esia pe iechele tote.”

57 Pe Iuta mur te hele lange i, “Iaiong mam o naue Apraham lo ma?Am hesinga iri ana non kina nai peanaloch ero kura iam.” (30)

58 Pe Iesus hele, “E hele ke man-manna toto lange imo. Apraham tanahoe i ero kura pe iau etu tala lo.”59 Iesus hele ke mau pe Iuta mur telolochia um ke te teke te tamal hune i.Pe ero. Iesus erue sio ngamataria pe i

8:39: Mat 3:9 8:41: Isa 63:16 8:44: 1Io 3:8 8:46: 2Ko 5:21; 1Pi 2:22 8:47: 1Io 4:68:48: Mak 3:21-22 8:51: Ioa 5:24 8:58: Ioa 1:1

Ioanes 9:1 169 Ioanes 9:23hot ngaNeHalang na pele palaungananeu ke lange hot.

9Iesus Hemas Mule None Nge Tehoe I

Pe Matana Hit1 Iok, Iesus i olole pe naue none

nge matana hit. Non neu tehoe i pematana hit nike. 2 Ol pe nena hanamur te onteia i, “Hetoronga, itei totopoia poinga poreke ngana nenge nonnei te hoe pematana hit mai? Isiponama alona mur?”

3 Pe Iesus hele, “Non nei tehoe pematana hit. Isipona pe alona murte poia poinga poreke ngana e ero.Pe ure nei lohot ke hemallaha hoteNeHalang nena kerkerenga nge nonnei. 4 Heueu nei uach mana kura peta popoia i nenge kulosia iau at neiana ume. Iangemiliko at pemele lapeume ero ol. 5 Nga etue nenge e tutunga ich nei, iau sipok iau lemengenenga ich.”

6 Iesus hele ke mau ke het pe ulutsio nga ich pe poia melete nga mel-ona. Ke het pe unhite nga non neumatana. 7 Ol pe hele lange non neu,“Ola ke onun nga ech matana nengeSiloam.” (helenga neu luna, Kulosiala.) Ke non neu la ke nun pe at mulepe nau ke nek sapele.

8 Pe non neu na kileng ngana murpe iri nenge te naue i nge long ususure nga tele ngana te ontei, “Nonnenge arare pe long usus ure ngehehei pe hana mam lom?” 9 Pe hel tehele, “Oe, i laka lom.”

Pe hel teke, “Ero, i mele e pule penakuna mange non nem iam.”

Pe non neu hele, “Iau sipok i loi.”10 Pe iri te ontei, “Pe matam urana

mule ke merei?” 11 Pe non neu hele,“Non nenge te hetue ene ke Iesus,poia melete pe unhite nga matak. Pehele at nge iau kela enun nge Siloam.Iok, ela ke enunpe enaumule sapele!”

12 Pe iri te ontei, “Ke ana non nemngai?” Pe non neu tuacholia, “E eteiero i.”

Paresio Mur Telas Lele Hel13 Ol pe hana nemur te mene non

mata hit neu lange Paresio mur. 14 PeIesus unemelete nga non neumatanake urana mule nga Sapat ana etue.15 Pomalam Paresio mur te onteianon neu, “Iong mam onau mule kemerei?”

Pe non neu hele, “Iesus poiameletenga matak pe enun pe enau mulesapele.”

16 Ol pe Paresio mur hel te hele,“Nakuna nenge non nei NeHalang ku-losia at ero i, ngana kai nenge nanasiahotonga mur nga etue palaungananei ero mai.”

Pe hel te hele, “Nenge teke non neii non nge popoi poinga poreke ngana,poi hote ure palaungana e nge pomaiero.” Pomalam telas lele hel sapele.

17 Ol pe te ontei mule non neu, “Oamnei lange non nenge poia matamke urana mule nem, non tei toto iamau?”

Pe ana non tuacholia, “Non nemi hetatalonga ia laka.” 18 Non neumatana hit tala mukam pe heueu neinau mule ke nek ol. Pe Iuta murleteria manmanna nga neu ero. Olpe te hekulo non neu temene pe tanaaria 19 pe te onteia iri, “Tumo nengea teke ahoe pe matana hit ka loi?Iok, heueu nei matana urana mule kemerei?”

20 Pe non neu temene pe tana tehele, “Mo eteia ke i tumem ia nge mohoe pe matana hit. 21 Pe heueu neimatana charchara pe es ke nek mule.Nenge nem imem mo etei teu la erool. Itei toto nenge poia matana kecharchara mule? Ana non i palaun-gana lo. A onteia i pe hele lange imola.” 22 Non neu temene pe tana tehele ke mai iange te mataua Iuta muraria papalauna mur nge te hele kete teke, nenge teke mele heleia Iesusnge i Non nge Hemasinga, lape tepoiele mele nem ke langa hetoronga anapele ero ol. 23 Ke ngana laka nengetemene pe tana te hele ke te teke,

9:2: Ezk 18:20; Luk 13:2, 4 9:3: Ioa 11:4 9:5: Mat 5:14; Ioa 8:12 9:6: Mak 8:23 9:17:Ioa 4:19

Ioanes 9:24 170 Ioanes 10:5

“Ana non i palaungana lo. A onteia ipe hele lange imo la.”

24 Iok, te iua non mata hit nengematana urana mule neu henai ngana,pe te hele, “O heto haka tote Ne-Halang ene pe o hele ke manmanna.Imemmo eteia ke non nenge o heleleia nem i non poreke ngana.”

25 Pe non neu tuacholia, “A tekenon nem i non poreke ngana, neme eteia ero. Pe ute elle mana nge eeteia. Ngana laka nenge; iau matakhit mukam pe heueu nei e esmule ol.”

26 Ol pe hana nemur te ontei, “Iok,poia utar lange iong? Pe poia iong kematam charchara ke merei?”

27 Pe non neu tuacholia, “E helelange imo ke ulolo pe lememo ero ngea longe. Pe pomerei toto nenge a tekea longo mule? A teke a lohot ke nenahana mur imo pule? Ae?”

28Ol pe te hele inin taua i ke te teke,“Non nem nena non laka iong. Imem,Moses nena non mur koi imem. 29 Pemo eteia ke NeHalang hele lala ngeMoses lo, pe non nem mo eteia atngana ero iam.”

30 Pe non neu hele, “Apoi letek lililiam. Non nei poiamatak ke charcharamule. Pe pomere a teke a eteia atngana ero? 31 Ita lochloch ta eteiake NeHalang longo lala nge iri nemurnenge te heto hekeke i pe te longotautaua i. Pe iri nemur nenge te popoipoinga poreke ngana NeHalang longolange iri ero. 32 A longe mele ngetehoe pe matana hit pe none hemasmule i lo? 33 Nenge teke NeHalangkulosia nonnei ke at ero, lape poia utepele ero.”

34Pe hana nemur te hele, “Iong tamhoe iong pe poinga poreke ngana tululuch nge iong nike. Pe o teke ohetoro mule kai imem mai?” Ol petelope hote i nga hetoronga ana pele.

Iri Nenge Leteria Manmanna Ero,Tepoi Ke Mange Mata Hit Mur

35 Iok, Iesus longe non neu nge telope hote i nga hetoronga ana pele pela ke hottaua i. Pe Iesus hele, “Letemmanmanna nge Non Tuna?”

36 Pe non neu ontei, “Non Soke,Non Tuna mam itei toto ia? O heleiaat nge iau. Pomalam lape letek man-manna nge i.”

37 Pe Iesus hele lange non neu,“Ngana iam o esesia i nemam lom.Non Tuna laka nenge hele lululuchnge iong nem.”

38Penonneuhele, “Non Soke, letekmanmanna nge iong.” Ol pe non neutualou sio pe heto heke Iesus.

39 Pe Iesus hele, “Eat nga ich nei kee tatalo ele hehei pe hana nga etuepalaungana nenge atat. Pe eat ke irinemur nenge mataria hit tenau mul-mule pe iri nenge te nachnaumatariahitit.”

40 Pe Paresio mur hel nge teturochroi nge Iesus, te longe Iesus ngehele kemau pe te ontei, “Ke pomerei?Imem nei matamem hit pule kai?”

41 Pe Iesus hele, “Nenge tekematamo hit lape lete meena ngananga poinga poreke ngana ero ngeimo. Pe heueu nei a hele ke a tekea nachnau kura. Pomalam lete meenangana nem tu nge imo kura.”

10Sipsip Mur Pe Aria Naungaala

1 Pe Iesus hele pule ke teke, “E heleke manmanna toto lange imo. Sipsipmur tetu teu nga mapuo letena. Pemele nenge i teu nga mapuo nemmatana ero pe tamu tote mapuo kelange teu, mele nem i non nengekemkeme pe hunun. 2 Pe non nengei teu nga mapuo nem matana, melenem i non nenge nauelele sipsip mur.3 Pe non nenge nauelele mapuo nemmatana lohe piunga nge i. Pe sip-sip mur te longo urume non nengenauelele iri kanna. Pe hetetue nenasipsip mur eria pe koko hote iri ketela nge hot. 4 Nga etue nenge kokohote nena sipsip mur, ana non i ke imukmuka nge nena sipsip mur. Penena sipsip mur te nanasia i iange telongourumekanna. 5Pe sipsipnemurte nanas pulut mene none ero. Irilape te ua mule non nem ana iange te

9:31: Psa 34:15 9:34: Psa 51:5 9:40: Mat 15:14

Ioanes 10:6 171 Ioanes 10:30longo urume kanna ero.” 6 Iesus nenenananga nei lange hehei pe hana pete eteia luna ero toto.

7 Ol pe Iesus hele mule, “E hele kemanmanna lange imo, sipsip nemurreria piunga matana koi iau. 8 Peiri nemur nenge teat tala nge iau, irihana nenge te kemkeme pe iri hananenge te hunun. Pe sipsip nemurte longo urume karia ero. 9 Iau ngeiau piunga matana koloi. Pe melenenge iteu pengpeng nge iau, lapeNeHalang mene mule i. Pe lape iteueu pe i hotot ke menmene anangaunga. 10 Kemenge kina mur teatke te kemkeme pe te hunun pe teheporeke sipsip mur. Pe iau eat iamaulinga nge iri. Pe maulinga nemlape muta toto nge iri.

11 “Iau sipok, iau non urana ngananenge enau elele sipsip mur. Pe nonurana ngana nenge nauelele sipsipmur, tung heke i sipona ke mete kehalaua nena sipsip mur. 12 Pe nonnenge umume ke nauelele sipsip murpe te ololia i, nena sipsip toto nemurero. Nga etue nenge non nem nauekaone hinolo nge atat, lape ua pesipsip nemur iri toro tetu ol. Pe kaonehinolo nem at ke hun lapue sipsipnemur pe telot parai. 13 Non nempoia poinga nei iange ume nenge teolmene i. Pe letena tu toto nge sipsipnemur ero.

14 “Iau sipok, iau non urana ngananenge enau elele sipsip mur. E eteitote lek sipsip mur pe iri te etei toteiau. 15Pomalammana nge Temek ngeetei tote iau pe iau e etei tote i. Pe etung heke iau ke e mete ke e halaualek sipsip mur. 16 Pe lek sipsip murhel pule tetu teu nga mapuo nei ero.Iri pule te longo urume kalik pe lapee mene iri at pule. Ke lape sipsip muraria tuluk elle pe aria naungaala ellemana. 17 Temek mutena tau tote iauiange e tung heke iau ke e mete pelape e maul haka mule. 18 Mele pelenakuna ero toto nge hemete tote iau.Iau sipok e tung heke iau nga lemek

ngak. Nga iau sipok lek kerkerenga etung heke iau ke e mete. Pe nga iausipok lek kerkerenga e lohaka mulenga metenga. Nenge nei Temek isipona heleia at nge iau.”

19 Iuta mur te longe Iesus na he-lenga nemur pe telas hel mule. 20 Pehalang nge iri te hele, “Uneinei tu teunge i pe poia i ke ana hauaua tototolola. A longo lange i ke?”

21 Pe hel te hele, “Non e nenge un-einei poia ke ana hauaua toto, heleiahelenga nemur nenge pomai ero. Un-einei pelemampoia nonmata hit e kematana charchara mule loma, ae?”

Iuta Mur Lemeria Ero Ia Iesus22 Iok laol, hetalaulaunga ana etue

palaungana lohot nge Ierusalem. Ngaetue neu leteria metene mule nengete tunge pele palaungana lange Ne-Halang ke nena ia nge nike. Pe etueneu lohot laka nga kileng lololo nganaana etue. 23 Iok, Iesus ii nga NeHalangna pele palaungana. Pe ii nga pelepalaungana nem unne nenge te etueke eneNe SolomonNena Sauach. 24PeIuta mur te heliliu hite i pe te hele,“Nge ngingie ol pe o hemallaha hoteiong at nge imem? O hele pengpengmana, iong Kristus mam lom ae?”

25 Pe Iesus hele, “E hele lange imoke ulolo pe letemo manmanna ero.Ure nemur nenge e hele pe te lohotmanmana, e poia nga Temek ene. Peure nemur te hemallaha hote iau.26 Pe imo letemo manmanna nge iauero toto iange lek sipsip mur imo ero.27 Iau e eteia lek sipsip mur pe irite longo urume kalik pe te nanasiaiau. 28 Pe iri lape te mete ero oliange e tunge maulinga ke koko langeiri pe tetu nga perik. Pe mele pelemene hote iri ero toto. 29 Temektunge sipsip nemur at nge iau. Pe i,i palaungana toto nga hehei pe hanalochloch. Pe mele pele mene hote iringa Temek penna ero toto. 30 Imemnai Temek imem elle mana.”

10:8: Jer 23:1-2; Ezk 34:2-3 10:11: Psa 23:1; Hem 7:17 10:12: Ume 20:29 10:15: Mat11:27; 1Io 3:16 10:16: Isa 56:8; Ezk 34:23 10:17: Pil 2:8-9 10:28: Ioa 3:16; 6:39

Ioanes 10:31 172 Ioanes 11:1331Ol pe Iuta mur te lochloch um ke

te teke te tamal hun mule Iesus. 32 PeIesus hele lange iri, “Iau e henonouhote Temek nena kerkerenga langeimo, nga nenge e hele pe ure te lohotmanmana. Pe tei toto nenge poia imoke a teke a tamal hun iau ia, e?”

33 Pe Iuta mur te hele, “Mo tamalhune iong nga ure nemur ero. Moteke mo tamal hune iong iange, iongnone mana pe o hele poreke toteNeHalang, nga nenge o teke imo naiNeHalang imo elle mana!”

34 Pe Iesus hele lange iri, “NeHa-lang nena helenga masio nga lemohotonga pule nenge hele ke teke,‘Imo nehalang.’ 35 Nge nike hananenge te longe NeHalang nena ho-tonga, NeHalang hetue iri ke iri ne-halang. Pe helenga nenge masio ngaNeHalang nena alalaha helenga nemmanmanna. 36 Iau NeHalang i siponahesilei hote iau pe kulosia iau ke esioat nga ich nei. Pe pomerei a hele kea teke e hele poreke NeHalang nengee hele ke e teke, ‘Iau NeHalang Tuna’?37 Nenge teke e poia Temek ana umeero, urana nge letemo manmannange iau ero. 38 Pe nei e popoia Temekana ume. Pe pomerei letemo man-manna nge iau ero? Pomam, letemomanmanna nga ure nemur nenge ehele pe te lohot manmana. Pomalamlape letemo mallaha pe a eteia keTemek tuteu luluch nge iau pe iau etuteu luluch nge Temek.” 39 Ol pe Iutamur te teke te laua Iesus, pe Iesussereha mana nga peria pe la.

40 Iok, Iesus lotele nga ech nge Ior-tan kelamule nga kilengnenge Ioaneshenunun hehei pe hana ia nge nike,kela tu lamau. 41 Pe hulua halangtela nge i pe te hele, “Ioanes helepe ure mur te lohot mana ero. Urelochloch ngana nenge Ioanes heleleia nge non nei, lohot ke manmanna.”42 Pe hulua halang nga kileng neuleteria manmanna nge Iesus.

11Lasarus Mete

1 Iok, none nge ene Lasarus singinahaleles. Pe ana non tu nge Petaninga kileng nenge Maria iri nai tinaMarta te tutu ia. 2 Pe Maria nei, ilaka nenge nga hoena pasiling hekeure inangana ehech ngana nga Iesusapena pe unhite nga palpalna ina. PeLasarus nenge singina haleles neu,liliuna mur koi hehei nai nei. 3 KeMaria iri nai Marta te hekulo helengalange Iesus, “Non Soke, non nengemutem tau tote koi singina haleles.”

4 Iok, Iesus longe ke mau pe hele,“Non nem lape mete hot ia halelesnem ero. Haleles nem lape poiahehei pe hana ke te naue NeHalangnena kerkerenga pe te heto heke toteNeHalang ene. Pe nga kue nemmana lape te heto heke tote NeHa-lang Tuna ene pule.” 5 Iesus mutenatau tote Marta pe tina pe Lasarus.6 Pe nga etue nenge longe Lasaruspingana nge singina haleles la sapeleero. Tunga kilengnenge tutuia neu keetue nai mule.

7 Ol pe Iesus hele lange nena hanamur, “Tala mule nge Iutea.” 8 Pe nenahana mur te hele, “Hetoronga, Iutamur nga lamau te teke te tamal huneiong nga um. Pe etue halang la erokura. Pe nganamao teke olamulmulemam pulom?”

9Pe Iesus hele, “Chaia matana hakanga uach pe sio mule nga ulei. Pemele nenge ii nga etue nem lape lo-sio ero, iange nachnau nga lemengenenga ich nei. 10Pe mele nenge ii ngamiliko lape losio iange kileng au.”

11 Iesus hele ke mau ke het pe helemule, “Pekngara Lasarus koumamanilo, pe lape ela ke e hengo heke i.”

12 Pe nena hana mur te hele, “NonSoke, nenge teke mamani mana lapeuranamule.” 13 Iesus helele ia Lasarusngemete lo, pe nena hanamur te tekema Iesus hele ke teke mamani mana.

10:33: Lev 24:16 10:34: Psa 82:6 10:38: Ioa 14:10-11 10:40: Ioa 1:28 11:1: Luk10:38-39 11:2: Ioa 12:3 11:4: Ioa 9:3

Ioanes 11:14 173 Ioanes 11:4214 Ol pe Iesus hele hot sapele,

“Lasarus kou mete lo. 15 Pe letekiaimo pe e iech nge e tunga etue neuero. Iange lape e poia imo ke letemomanmanna. Iok, tala nge i ol.”

16 Ol pe Tomas (nenge ene e puleTitimus) hele lange pekngana mur,“Iok, ita lochloch tala kela ta meteluluch nge i.”

Iesus Lange Petani17 Iok, Iesus la ke lohot nge Petani

pe Lasarus koluna ma nga polo keetue henel ke ulolo. 18 Kileng nengePetani rochroimananga kilengnengeIerusalem. (sase nganapomanga kilo-mita iri mol) 19 Pomalam Iuta murhalang tela ke te lohot nge Maria irinai Marta ke tetu hite iri nga liuriange mete. 20 Iok, nga etue nengeMarta longe Iesus pingana nge teteke, “Iesus koi atat lo.” Ana hei hilesue tina Maria ke tunga pele pe i lake saolia Iesus nga kue. 21 Saolia i pehele, “Non Soke, toinge o tunga lamainike, liuk lape mete ero. 22 Pe iau eeteia. Nenge teke o onteia NeHalangnga ute heueu nei, NeHalang lapetunge lange iong.” 23 Pe Iesus hele,“Lium lape maul haka mule.”

24 Pe Marta hele, “E eteia ke i lapemaul haka mule nga metenga ngaetue nga rume, nga maulinga anaetue.”

25 Pe Iesus hele, “Maulinga hakanem ngana i iau lo. Pe iau pule iaumaulinga ke koko. Iri nenge leteriamanmanna nge iau pe te mete, lapete maul haka mule. 26 Pe iri nengeleteria manmanna nge iau (pe te tutukura), lape te mete ero ol. Letemmanmanna nga nei pule kai?”

27Pe hei neu hele, “Oe Non Soke, peletekmanmanna pule ke iong Kristus.Pe iong NeHalang Tuna nenge te tekeatat nga ich nei.”

Iesus Tang28 Hei neu hele ke mau ke het pe

la ke iu hot kome tina Maria pe hele,“Hetoronga koloi, pe ontei rerere

iong.” 29 Maria longe ke mau pe lo-haka ke ueiuei mana pe lange Iesus.30 Pe Iesus i teu at nga kileng neu erokura. Ngana kou tutu nga kileng unnenenge Marta saol i ia kura. 31 Mariakila nga pele pe Iuta mur te kilaluchluch nge i ke te hemaluchlucheletena. Pe Iuta nemur te naue Mariange lohaka ke ueiuei mana pe i hot.Ol pe te nanas hote i iange te tekema la ke tangtang nga tina koluna mangana. 32 Pe ero. Maria langa kilengunnenenge Iesus tuia pe esia Iesus. Olpe tualou sio toto langa Iesus apenape hele, “Non Soke, toinge o tungalamai nike, lape liuk mete ero.”

33 Iesus naueMaria nge tangtangpeIuta nemur nenge tela luluch nge i tetang pule. Ol pe Iesus letena poreketoto ke teke tang. 34 Ol pe ontei, “Aalo hite i langai?” Pe iri te hele, “NonSoke, oi at ke oes.”

35 Pe Iesus tang.36 Ol pe Iuta mur te hele, “Non nei

mutena tau tote Lasarus.”37 Pe Iuta mur hel te hele, “I hemas

mule iri nenge mataria hit ke tenaumule. Pe pomerei Lasarus mete pehalaua i ero?”

IesusHemaulHekeMule LasarusNgaMetenga

38 Iesus langa polo neu pe letenameena toto kura. Polo neu pomangarika nenge te hekom hitite hanna anaum. 39 Ol pe Iesus hele, “A alele umnem.”

Pe Marta nenge liuna mete neuhele, “Non Soke, i mete ke etue henellalo. Pe heueu nei inangana porekelo.”

40 Pe Iesus hele, “E hele lange iongke ulolo. Nenge teke letem man-manna lape o naue NeHalang nenakerkerenga.”

41 Ol pe alele sapele um nga polohanna. Ke het pe Iesus nau hakalanga lut pe hele, “Temek, e tekee hele urana toto lange Iong nge olongo at nge iau. 42 E eteia ke kokoeso longo atat nge iau. Pe e teke e

11:16: Mak 14:31 11:24: Ioa 6:40 11:27: Ioa 6:69 11:37: Ioa 9:6-7

Ioanes 11:43 174 Ioanes 12:3heleia helenga nemur ke halaua heheipe hana nenge temes nei, ke leteriamanmanna nge o kulosia iau at.”

43 Iesus hele ke mau ke het pe al-ngana ke soke toto, “Lasarus, oi hotat.” 44 Ol pe Lasarus i hot at sapele.I hot pe malenga sachanchana nengetelul hite nga penna pe apena pe ngaramana tetu kura.

Ol pe Iesus hele lange iri, “A unhotemalenga nemur nge i pe a poia i kelaol.”

Tetal Helenga Ke Te Hune Iesus(Mat 26:1-5; Mak 14:1-2; Luk 22:1-2)

45 Pe Iuta mur halang nenge tetululuch nge Maria te naue ure neu ngeIesus poia pe leteriamanmanna nge i.46 Pe hel nge iri tela ke te heleia urenenge Iesus poia lange Paresio mur.47 Ol pe etue nenge hana papalaunate eukirau lohot sapele. Ke tungingaana hana mur aria papalauna mur peParesio mur te eukirau pe te hele,

“Non nei hele pe ure halang telohot manmana. Pe ita, lape tapoi kemerei? 48 Nenge teke ta kila manape ta nachnei mene i nge popoi kemau, lape hulua lochloch ngana lete-ria manmanna nge i. Pe lape Rommur teat ke te heporeke NeHalangnena pele pe te heporeke rera heheipe hana mur pule.”

49 Ol pe elle nge iri ene Kaipas.Kaipas i tunginga ana hana muraria soke nenge palaungana toto ngahesinga neu. Ana non lohaka pehele, “Imo a eteia ute pele ero toto!50Nenge teke anau ke nek lape a eteia.Urana toto nge mele elle mana menehehei pe hana muria ke mete. Po-malam lape rera hehei pe hana tetuke nek.” 51 Ne Kaipas sau hote he-lenga neu nga i sipona letena matanangana ero. I tunginga ana hana muraria soke nenge palaungana toto ngahesinga neu. Pe hele ngana neu het-atalo ke teke lape Iesus mete ke ha-laua Iutamur lochloch. 52Pe Iutamur

iri toro mana ero. Iesus mete ke ha-laua NeHalang nena hana mur nengetelot parai ke tetu nga kileng lochlochngana nga ich, pe mene mule iri atke muria elle pe poia iri ke te lohotke iri elle mana. 53 Ke nga etue neute talun sapele ke te henininia kuenemur nenge lape te hune Iesus.

54 Pomalam Iesus i rara sakilil lu-luch nge Iuta mur nga mallaha erool. Ol pe Iesus ua nga lamau pe lake tu luluch nge nena hana mur ngakileng nenge te hetue ke ene Epraim.Ana kileng tu rochroi nga ich sanalomona.

55 Iok, ngaunga matana palaun-gana nenga Ingatoto heroi lo. Po-malam hulua halang nga kileng murte lohaka ke tela nge Ierusalem kete helemlem tettele iri nike, (iangengaunga matana palaungana nemmam pe lohot.) 56 Pe hulua nemur tetango rerere Iesus. Te mes nga NeHa-lang nena pele pe te ontei hel rara ngeiri, “Imo letemo ma ke merei? I mailape at nga ngaunga matana palaun-gana nei pule ma ero?” 57 Hulua ne-mur te hele ke pomai iange tungingaana hana mur, aria papalauna murpe Paresio mur te tung hote helengakerkereng ngana lo ke te teke, nengeteke mele eteia Iesus tu ngana, helehote pe tela ke te laua i.

12Maria Eusiling Heke Surumong Nga

Iesus Apena(Mat 26:6-13; Mak 14:3-9)

1 Iok, ngaunga matana nenga In-gatoto nem, ana etue iri rahtele elle(6) tu kura pe Iesus lange Petaninga kileng nenge Lasarus tu ia. PeLasarus i non nenge Iesus hemaulhekemule i ngametenga. 2Nga lamaute poia ngaunga unne ke lange Iesuspe Lasarus kila luluch nge iri nenge tekila nga hatanga. Pe Marta ichichiaaria ngaunga. 3 Ol pe Maria meneure nenge inanganahalangnge uruna

11:45: Ioa 7:31 11:46: Luk 16:31 11:52: Ioa 10:16 11:53: Ioa 5:18 12:1: Ioa 11:1, 4312:2: Luk 10:40 12:3: Luk 7:37-38

Ioanes 12:4 175 Ioanes 12:25haka toto pe la ke pasiling heke ngaIesus apena pe taunune nga palpalnaina. Pe pele neu letena muta ia ureneu inangana.

4 Pe Iesus nena none ene IutasIskariot. Pe nga hoena lape tung hekeIesus langa hana porekreke nganamur peria. Ana non hele, 5 “Toingete laia ure nei ke te olia nga umtu-tuna nge halang toto. Pe uruna nemte tunge lange iri nenge reria ureero.” 6 Non neu hele ke mau iangei kemenge kina. Pe iri nenge reriaure ero, non nem letena tu nge iriero toto. Iange i nauelele umtutunaana kole pe kokoeses mene hototeumtutuna pe i toro ngaungaua.

7 Pe Iesus hele, “O hele lange heinem ero. Atong tatalo ele ke akmetenga ana ia nike. 8 Iange iri nemurnenge reria ure ero tetu luluch ngeimo ke kokoes. Pe iau lape etu luluchnge imo ke kokoes ero.”

9 Ol pe Iuta mur halang toto telonge Iesus nge tu lamau pe telasapele. Tela ke te teke tenau Iesuspe pule te teke tenau Lasarus nengeIesus hemaul hekemule ngametenga.10 Ol pe tunginga ana hana muraria papalauna mur, tetal helenga kete teke lape te hune Lasarus pule.11 Iange Lasarus pingana song pe nemmana poia Iuta mur ke te ua ariapapalauna mur aria pe leteria man-manna nge Iesus pe te nanasia i.

Iechinga Palaungana Lohot(Mat 21:1-11; Mak 11:1-11; Luk 19:28-

40)12 Iok, pomange rou hulua nenge

tela nga ngaunga matana neu telonge nge te teke Iesus kou lala ngeIerusalem lo. 13 Pomalam te cholouaakau perpernamur pe tela ke tei ele i.Pe alngaria ke te teke,“Ta heto heke NeHalang!

NeHalang pete i nenge at ngaNon Soke ene!

NeHalang pete Israel mur aria Naun-gaala ana non!”

14 Iok laol, Iesus hottaua tongkiheueu ngana e pe are haka ia ke po-manga NeHalang nena alalaha helengana nenge hele ke teke,15 “Imo hehei pe hana nenge

Ierusalem, a matau ero ol!Anau la, amo naungaala ana non

kouare haka nga tongki tuna ke atat.”

16 Ure nemur te lohotot pe Iesusnena hana mur leteria mallaha erototo nga luria. Pe nga etue nengeNeHalang hemalmalia Iesus ke hetol, leteria metene sapele ke helenganemur nenge te tetu nga NeHalangnena alalaha, helele ia Iesus nge tepoia poinga nei lala nge i.

17 Iok laol, hulua nemur nengetemes pe Iesus iu hote Lasarus ngapolo pe hemaul heke mule i ngametenga, te hekerkereng ia hehei pehana leteria nga ume nemur nengeIesus popoia. 18 Pe hulua tela ke teiele i iange te longe i nge poia urepalaungana nei. 19 Ol pe Paresio murte hele tele hel nge iri ke te teke, “Itanakura ero toto nge ta poia ute pele.Anau langa hulua lochloch te nanasngana ia i ke.”

Iesus Hele Tote Mete Ngana20 Iok, Krik mur hel te koko luluch

ke tela nga ngaungamatana neu pule.21 Iri tela nge Pilipus pe te hele, “Nonsoke, mo teke monau Iesus.” Pe nePilipus nena nge Petsaita nga kilengnenge Kalelea. 22 Ol pe Pilipus heleialange Antreas pe iri nai tela ke teheleia lange Iesus.

23 Pe Iesus hele, “Etue at lo nengelape te hemalmal heke Non Tuna.24 Pe e hele ke manmanna toto langeimo. Nenge teke uit nganangana ellelosio hot ke langa ich pe punich erolape tu ke elle ke pomam mana. Penenge teke punich lape matana hotke haka pe hei ke nganangana halangtoto. 25 Mele hel nenge leteria tumana nge iri siporia, lape te mene

12:8: Deu 15:11 12:11: Ioa 11:45 12:13: Psa 118:25-26; Ioa 1:49 12:15: Zec 9:9 12:16:Ioa 2:22 12:23: Ioa 13:31-32; 17:1 12:24: 1Ko 15:36 12:25: Mat 16:25

Ioanes 12:26 176 Ioanes 12:44maulinga ke koko ero. Pe mele helnenge leteria tumana nge iri siporiaero, nga te tungaria nga ich nei, lapete mene maulinga ke koko. 26 Melenenge lemene ke teke ume nge iaunanasia iau. Pe mele nenge umumenge iaunem lape tu luluchnge iaungaetu ngak. Pe Temek lape tal heke totemele nenge umume nge iau.

27 “Heueu nei letek meena pe lapee hele ke merei? Lape e hele langetemek ke poi ele ure meena ngananei ke lohot nge iau ero? Nem ero,iange esio at nga ich nei ke e takisiamelmelenga nem.

28 “Temek o hetei hote iong langehehei pe hana ke iong non nge uranatoto pe te heto heke tote em.”

Ol pe NeHalang hele sio at nga tapake teke, “E hetei hote iau lange heheipe hana ke iau non nge urana toto pete heto heke tote iau ke ulolo, pe lapeepoi mule pule.” 29 Pe hulua nemurnenge tetu nga lamau te longe pe teteke ma kileng kurung ngana. Pe helte teke angkelo e hele lala nge i.

30 Pe Iesus hele, “Helenga nenge alonge nem lape halaua iau ero. He-lenga nem lape halau tote laka imo.31 Pe etue nenge NeHalang nau teulanga hulua lochloch ngana nga ichreria poinga mur ngana koloi at lo.Pe mele nenge nauele ich nei lape telope hote i. 32 Pe Iau, nga etue nengee mete pe e maul haka mule pe emene kerkerenga nenge enau ele urelochloch, lape e mene hehei pe hanalochloch ke teat nge iau.” 33 Iesushele ngana nei hele urume i nga anametenga.

34 Ol pe hulua nemur te hele,“Imem mo eteia nge lemem hotongahele ke teke, Kristus i non nenge tuke koko. Pe pomerei nenge o hele keo teke, lape te heon heke Non Tuna?Non Tuna mam itei toto ia?”

35Pe Iesus hele lange iri, “Lemengelape tu luluch nge imo ke mala pol.

Pe a esapele lemo inga mur nga etuenenge lemenge tu kura. Pomalamlape kileng au ngana poi hite imoero. Pe mele nenge ii nga kileng aungana eteia la nganngana ero. 36 Kenga etue nenge lemenge tu luluchngeimo ke mai, letemo manmanna nge inike. Pomalam lape a lohot ke imohehei pe hana nenge tetu manmananga lemenge.” Iesus hele ke mau kehet pe erue sio mana pe la sapele.

Hehei Pe Hana Leteria ManmannaEro

37 Iesus hele pe ure halang te lohotmana pe hulua nemur leteria man-manna ero. 38 Pe poinga neu te poiake pete tote hetatalonga Isaias nenahelenga mur.“Non Soke, itei hel leteria manmanna

nga rera helenga mur?Pe Non Soke hetei hote nena

kerkerenga lange itei hel?”39Leteriamanmanna ero iangehet-

atalonga Isaias hele pule ke teke,40 “NeHalang poia iri ke mataria hit

pe poia leteria ke au ala toto.Pomalam te naue iau ero pe leteria

mallaha nge iau ero.Pe e hemasia iri ero iange teat

nge iau ero.”41 Isaias naue hemalmalinga palaun-gana nenge Iesus ke ulolo, pomalamheleia Iesus ke pomam.

42 Pe hana papalauna nemur, ha-lang nge iri leteria manmanna ngeIesus. Pe te hele hote leteria man-manna ngana ero iange te matauaParesio mur. Pe pule te matau ngelape tepoi ele iri ke tela nga het-oronga ana pele ero ol. 43 Iange hananemurmuteria toto nge te teke heheipe hana te heto heke totote iri. Peleteria tu nge NeHalang ero.

44 Ol pe Iesus haliu hot ke palaun-gana toto ke teke, “Mele nenge letenamanmanna nge iau, letena man-manna nge iau toro ero. Letena man-manna pule nge i nenge kulosia iau

12:27: Psa 6:3; 42:5; Mat 26:38 12:32: Ioa 3:14 12:33: Ioa 19:6 12:34: Psa 110:4; Isa 9:7;Dan 7:14 12:35: Ioa 8:12 12:36: Epe 5:8 12:38: Isa 53:1 12:40: Isa 6:10 12:41: Isa6:1 12:42: Ioa 9:22 12:43: Ioa 5:44 12:45: Ioa 14:9

Ioanes 12:45 177 Ioanes 13:16at nei. 45 Pe mele nenge esia iau esiai nenge kulosia iau at pule. 46 Esioat nga ich nei ke pomanga lemenge.Ke pomalam iri lochloch ngana nengeleteria manmanna nge iau lape tetunga kileng au ngana ero ol.

47 “Mele nenge longe lek helengape nanasia ero, iau sipok lape e amneiteu langa nena poinga poreke ngananem ero. Iange iau eat nga ich nei kee amnei teu langa hehei pe hana reriapoinga poreke ngana mur ero. Eatnga ich nei ke e mene mule hehei pehana. 48 Pe mele nenge hile hote iaupe nanasia lek helenga mur ero, lapete amnei teu lange i ke nek toto. Pehelenga nenge e heleia nem i siponalape amnei teu lange mele nem ngaetue nga rume. 49 Iange helenga neme tamal hote nga iau sipok lemekngak ero. Temek nenge kulosia iauat hele ke kerkereng at nge iau ke eheleia pe hele urume e hele ngak ia.50 Iau e eteia ke nena helenga kerk-ereng ngana nem, i kue nenge langamaulinga ke koko. Ke pomalam utarnenge e heleia, e heleia ke pomangaTemek hele ngana ia at nge iau.”

13Iesus Lome Nena Hana Mur Aperia

1 Etue nenga ngaunga matananenga Ingatoto heroi lo. Pe Iesuseteia ke ana etue heroi pule, nengelape hile ich nei pe lange Temene. Pemutena tau tote iri nemur nga ichnenge saria kikina nge i. Mutena tautote iri kela het nga mete ngana.

2 Iok, nga ulei Iesus pe nena hanamur te kila hirau nga ngaunga. Te kilahirau ero kura pe Satan roro heke Iu-tas Iskariot nenge Simon tuna pe tungteua lete matana ngana lange i ketung heke Iesus langa hana porekrekengana mur peria. 3 Iesus eteia kei at nge NeHalang pe lape la mulenge NeHalang. Pe pule eteia keTemene tunge kerkerenga lange i ke

nauele ure lochloch. 4 Pomalam ngaetue nenge te ngaungau nga hatanga,Iesus mes haka pe haka hote nenahengeron nenge hot ana pe kale louatauninga nga luana. 5 Ke het pe eu-siling teua ech langa kaliu pe talunke lomo sapele nena hana mur ape-ria. Lomlome nena hana mur aperiape taunune nga tauninga nenge kaleloua nga luana.

6 Iok, Iesus teke lake lome SimonPetrus apena pe Simon Petrus hele,“Non Soke, lape o lome apek pulekai?”

7 Pe Iesus hele, “Iong, o eteia urenenge e popoia nei ero, pe nga hoenalape o eteia ol.”

8 Pe Petrus hele, “Ero! Lemek eronge o lome apek.”

Ol pe Iesus hele, “Nenge teke elomeapem ero, lape lek non iong ero ol.”

9 Pe Simon Petrus hele, “Non Sokepomalam iok, o lomo mene apek ero.O lome perik pe palpaluk pule.”

10 Iesus hele, “Mele nenge nun kesingina lemlem ke ulolo, nun muleero ol. Lape lomo mene apena ol. Peimo nemur singimo lemlem ke ulolope mele elle nge imo singina lemlemero.” 11 Iesus eteia mele nenge milmilana ke pomalam hele ke teke, “Meleelle nge imo singina lemlem ero.”

12 Iok, Iesus lome nena hana muraperia ke het pe heron heke mulenena hengeron nenge hot ana. Kehet pe la ke are mule nga munna ngahatanga pe onteia iri ke teke, “Urenenge e poia lange imo neimai a eteialuna pule kai? 13 Imo, nga etue nengea hele atat nge iau, a hetue iau ke Het-oronga pe Non Soke. Pe a heto ngamonem pengpeng iange iau non nengepomam. 14 Ke iau, amo Non Soke peamohetoronga. E lome apemope imoa lome pekngamo mur aperia pule.15E poia lange imo ke ulolo. Pomalama poia lange pekngamo mur pule kepomanga epoi ngak ia lange imo. 16 Ehele ke manmanna toto lange imo,

12:47: Ioa 3:17 13:2: Luk 22:3; Ioa 13:27 13:3: Ioa 3:35; 16:28 13:10: Ioa 6:64, 70-71; 15:313:14: Mat 20:28; Luk 22:27 13:15: Pil 2:5; Kol 3:13; 1Pi 2:21 13:16: Mat 10:24

Ioanes 13:17 178 Ioanes 13:35hekuleileinga ana hana mur iri pa-palauna nge aria aehuna mur ero. Pepule non nenge hesongong helenga,i palaungana nge non nenge hekule iero. 17 Heueu nei a eteia ke helenganenge e heleia nei manmanna. Penenge teke a poia ana ume, iechingalape lohot nge imo.

Iesus Hele Talue Ana Metenga18 “Iau e heleia imo lochloch ero,

iau e etei totemele hel nenge e hesileihote iri ke ulolo. Pe nei nenge poiaNeHalang nena helenga nenge masionga alalaha lo, ke lohot kemanmannanenge hele ke teke, ‘Non nenge ngaululuch nge iau lape hul rumena mulenge iau.’

19 “Ure nem, lape lohot nga hoenakura pe e hele tele lala nge imo nike.Pe nga etue nenge ure nem lohot, lapeletemo manmanna ke iau non nengetu ke koko. 20 E hele ke manmannalange imo, mele nenge long teua lekhana mur nenge e kulosia iri, longteua iau pule. Pe mele nenge longteua iau, long teua i nenge kulosiaiau.”

21 Iesus poia helenga nei ke het peletena meena toto. Ol pe hele, “E heleke manmanna lange imo. Amo e ngeimo lape tung heke iau langa hanaporekreke ngana mur peria.”

22 Pe nena hana mur ngaria lohotnga helenga neu pe leteria una toto.Ol pe tenau tele hel nge iri pe te onteihel ke te teke, “Itei toto nenge nonneihelele iamai?” 23Pe elle nge iri nengeIesus mutena tau tote, kila rochroitoto nge Iesus. 24 Pomalam SimonPetrus pal nakuna lange i nenge Iesusmutena tau tote pemangun lange i keonteia Iesus, “O onteia Iesus. I mamhelele ia itei toto?”

25 Pomalam non neu matu hakatoto nge Iesus pe onteia i ke teke,“Non Soke o helele ia itei toto?”

26 Pe Iesus tuacholia, “Iau lape epanun teua ngaunga nei nga kaliu pee tunge lange none. Pe non nenge

e tunge ngaunga nei lange i, ananon lalom.” Iok, Iesus panun teuangaunga neu ke het pe tunge langeSimon Iskariot tuna. Ana non enelaka Iutas. 27 Pe nga etue nenge Iutasmene ngaunga nei, non poreke nganaroro heke i sapele.

Ol pe Iesus hele lange i ke teke,“Utar nenge o teke o popoia, o poiake ueiuei.” 28 Pe helenga nenge Iesusheleia lange Iutas, mele e nga hatanganeu eteia luna ero. 29 Iutas i nonnenge nauelele umtutuna ana kole.Pe pekngana nemur te teke ma Iesushele lala nge i ke olol ngaunga. Pepule te teke ma Iesus hele lange i kemene umtutuna unne pe laia nge irinenge reria ure ero. Pe ero. 30 Iutasmene ngaunga ele neu nge Iesus pe ihot sapelpele nga miliko neu.

Hotonga Heueu Ngana31 Iok, Iutas i hot kela pe Iesus hele,

“Heueu lape te heto haka tote NonTuna. Pe lape te heto haka tote NeHa-lang pule iange Non Tuna hemallahahote nena hemalmalinga. 32PomalamNeHalang i sipona lape hemalmalia ipe lape poia ke ueiuei toto.

33 “Pe imo, apoi ke pomanga tutukmur imo toto. Pe lape etu luluch ngeimo ke etue choromana pe nga hoenalape a tango rere iau. Pe helenganenge e hele ia lange Iuta mur ariapapalauna mur, heueu nei lape e heleia lange imo pule. Ana helenga koi,‘Imo lape a at nga kileng nenge etu iaero.’

34 “Pe e tunge hotonga heueungana e lange imo: Mutemo tauapekngamo mur. Iau, mutek tautote imo pomalam imo pule mutemotaua pekngamo mur. 35 Nenge tekemutemo taua pekngamo mur, lapehulua te eteia ke iau lek hana murimo.”

Iesus Hele Talue Petrus PallaklakaNgana

(Mat 26:31-35; Mak 14:27-31; Luk22:31-34)

13:18: Psa 41:9 13:19: Ioa 14:29; 16:4 13:20: Mat 10:40 13:27: Ioa 13:2 13:31: Ioa12:23 13:32: Ioa 17:5 13:33: Ioa 7:33-34 13:34: Ioa 15:12, 17; 1Io 3:23; 2Io 5

Ioanes 13:36 179 Ioanes 14:1736 Ol pe Simon Petrus onteia Iesus,

“Non Soke, iong mam lape o lala lan-gai?”

Pe Iesus tuacholia, “Iong lape onanasia iau nga lek inga nenge eii iaheueu nei ero. Pe lape o nanasia iaunga hoena kura.” 37 Pe Petrus onteimule, “Non Soke, pomerei nenge enanasia iongheueu ero? E teke emeteke e mene mullim.”

38Pe Iesus tuacholia, “O teke ometeke o mene mullik ma? E hele kemanmanna toto lange iong. Nge rounga uachuach pareo tang ero kura peo channanga hemol ke o teke o eteiaiau ero.”

14Iesus Hemaluche Nena Hana Mur

1 Ol pe Iesus hele lange nena hanamur, “Letemo meena ero. Samo kik-ina nge NeHalang pe samo kikina ngeiau pule. 2 Temek nena pele anatokola halang. Nemmanmanna iangeela ke e tatalo ele mullimo. 3 Ela kee tatalo ele mullimo ke het pe lapeeat tau mule imo pe e mene imo kelaatu luluch nge iau. 4 Imo a eteia kuenenga kileng nenge e lala ia nei.”

Iesus I Esinga Tele Nenge LangeTemere

5 Pe Tomas hele lange Iesus, “NonSoke mo eteia kileng nenge o lala ianem ero i. Ke lape mo eteia ana kueke merei?”

6 Pe Iesus tuacholia, “Iau sipok iauesinga tele nenge e hemallaha hotehelengamanmanna totongananengeNeHalang, pe iau kue nenge langamaulinga ke koko nenge NeHalangtunge. Pe iau sipok iau kue nengesong ke lange Temek. Kue e ero ol.”7Pe Iesus hele lange iri, “Nenge teke aetei tote iau lape a eteia Temek pule.Pe nga etue nei kela ol lape a eteia iiange anaue ramanange iau ke ulolo.”

8 Ol pe Pilipus hele lange Iesus,“Non Soke, imem lape mo ontei muleiong nga ute e ero ol. Pe ure nenge

mutemem tau tote ngana koi nei; Ohenonoua imem nge Temere ke monaue nga matamem.”

9 Pe Iesus hele lange Pilipus, “Pili-pus etu luluch nge imo ke mala keulolo, pe pomerei nenge o teke oeteia iau ero? Mele nenge naue iaulo, naue Temek pule. Pe pomereinenge o teke ehenonouaTemek langeimo? 10Letemmanmanna nga nei erokai? Iau etu teu luluch nge Temekpe Temek tu teu luluch nge iau. He-lenga nenge e heleia lala nge imonei, iau sipok lek helenga mur ia ero.Temek nenge tu teu luluch nge iaupe e popoia ana ume koi nena he-lenga nemur. 11 Letemo manmannanga lek helenga nenge e teke Temektu teu luluch nge iau pe iau etu teululuch nge Temek. Pe nenge tekeletemo manmanna nga lek helenganem ero, iok letemo manmanna ngaurelu nenge e hele pe te lohot man-mana. 12 E hele ke manmanna totolange imo. Mele nenge letena man-manna nge iau, lape hele pe urelute lohot manmana ke pomange iau.Pe i lape poia ure hel nge papalaunatoto nga nenge e popoia, iange iaue lala nge Temek lo. 13 Ure lochlochngana nenge a hetalaulau pe a onteianga iau ek lape e poia. Pomalamlape e hemallaha hote Temek nenahemalmalinga palaungana. 14 Ke urelochloch nenge a ontei iau ia, iau lapee poia la.”

Iesus Nena Helenga KerkerengNgana Nga Opepengpeng

15 Nenge teke mutemo taua iau,lape a longo taua lek helenga mur.16Pe iau lape e onteia Temek ke tungeamo halaunga e pule nenge lape tululuch nge imo ke koko. 17 Ke imoamo halaunga laka Opepengpeng. PeOpepengpeng nem lape hemallahahote helenga manmanna toto nganamur nge NeHalang lange hehei pe

14:3: Ioa 12:26 14:6: Ioa 11:25; Rom 5:1-2 14:7: Ioa 8:19 14:9: Ioa 12:45; Kol 1:15; Hip1:3 14:10: Ioa 12:49 14:11: Ioa 10:38 14:12: Mak 16:19-20 14:13: Mat 7:7; Ioa 15:1614:15: Ioa 15:10; 1Io 5:3 14:16: Ioa 14:26; 15:26; 16:7 14:17: Ioa 16:13

Ioanes 14:18 180 Ioanes 15:5hana. Pe hehei pe hana nga ichnenge leteria manamanna nge Ne-Halang ero, lemeria ero ia i iangete naue i ero pe te eteia i ero pule.Pe imo a eteia i iange tu teu luluchtoto nge imo. 18 Iau lape e hile siomene imo ke pomanga hatuong murero. Lape ela pe eat tau mule imo.19 Etue choro mana tu ol pe heheipe hana nga ich lape tenau mule iauero ol. Pe imo lape anau mule iauiange lape e maul haka mule pe etuke e maulul ke koko. Ke pomalamimo lape a mene maulinga ke kokonge iau. 20 Pe nga etue nenge e maulhaka mule a eteia ke imem nai Temekimem elle mana pe imo pe iau ita ellemana pule. 21Mele hel nengemuteriataua iau tera hite lek helenga mur pete nanasia pe Temek mutena taua irinenge muteria taua iau. Pe e heteihote iau lange iri iangemutek taua iri.

22 Ol pe Iutas ontei, (Iutas nengeene Iskariot ero, Iutas e pule) “NonSoke pomerei toto nenge o hetei hoteiong at nge imem mana pe o heteihote iong lange hehei pe hana nga ichnei ero?”

23 Pe Iesus tuacholia pe hele langei ke teke, “Mele nenge mutena tauaiau, longo taua lek hengetoro mur peTemek lape mutena taua mele nem.Pomalam lape imem nai Temek moatke motu luluch nge i. 24 Pe melenenge mutena taua iau ero rahite lekhengetoro mur ero. Pe helenga ne-mur nenge a longlonge nem Temeknenge kulosia iau at laka nena he-lenga nemur.

25 “E heleia ure nemur lange imonga etue nenge etu luluch nge imo.26 Pe Opepengpeng nenge halaulauaimo lape Temek hekulo sue at ngeimo nga iau ek. Pe i lape hetoreimo pe helete metene imo nga urelochloch ngana nenge e heleia langeimo ke ulolo. 27 Ke iau e lala lo pe eteke e tunge letek urana ngana langeimo ke letemo ma ke nek pe atu kenek. Letemo meena ero pe a matau

ero iange mele nga ich nei tunge leteurana ngana nenge pomam lange imoero.

28 “Imo a longe iau nge e hele langeimo ke ulolo nenge e hele ke e teke,‘Lape ela pe lape eat mule nge imo.’Pe nenge teke mutemo taua iau lapeletemo iech mana nge ela nge Temekiange i palaungana toto nge iau. 29 Eheleia ure nemur lange imo nike kenga etue nenge te lohot, lape letemomanmanna. 30 Iok, lape e hele sakilillange imo ero ol iange non nengenauele ich nei ngana koi atat lo. Peiau kikik ngak palaungana toto ngai kikina ngana. 31 Iau e teke kilenglochloch ngana nga ich te eteia ke iaumutek tau tote Temek. Ke pomalame poia ume lochloch ngana nenge isipona heleia at nge iau.

“Iok a lohaka pe tai!”15

Iesus I Uain Tana Nenge Urana Toto1 Iesus hele, “Iau uain tana toto

ngana. Pe Temek i non nengenauelele pe umume nga ume nengetetue ana uain. 2Pe Temek lape chatohote uain perperna mur nenge tetuteu nge iau pe tehei erochro. Peperperna nemur nenge tehei, Temeklape ute iri ke almas mule iri ke techorchoro. Pomalam, nga hoena lapenganangaria halang toto ol. 3 Pe imo,lek helenga nenge e heleia lange imoalmasia imo ke ulolo. 4Nenge teke atuteu luluch toto nge iau, iau etu teululuch toto nge imo. Nenge teke uainpenna e tuteu toto nga uain tana, uainpenna nem lape hei. Pe uain penna eheimanange i ero. Kepomalammanange imo, nenge teke atu teu luluchnge iau ero, lemo kerkerenga pele erototo nge a poia ute pele ke lohot.

5 “Ke iau uain tana pe imo uainperperna mur. Nenge teke mele tuteu luluch nge iau pe iau etu teululuch nge i, mele nem lape poiaure urana ngana halang. Iange mele

14:20: Ioa 17:21-23 14:24: Ioa 7:16 14:28: Ioa 20:17 14:29: Ioa 13:19 15:2: Mat 3:1015:6: Mat 7:19; 13:42

Ioanes 15:6 181 Ioanes 15:25nenge tu teu luluch nge iau ero lapepoia ute pele ero toto. 6 Pe iri nengetetu teu luluch nge iau ero lape tepoike pomalaka nga uain perperna murnenge tesau hote iri ke te kalum. Peuain perperna nemur nenge pomamlape te lochloch heke pe tesau hekeiri langa oan ngingina ngana ke tengaulala. 7Nenge teke atu teu luluchnge iau pe lek helenga mur tetu teutoto nga letemo, lape Temek tungeutar nenge lememo taua pe a onteii ia. 8 Pe Temek lape mene hemal-malinga palaungana nga etue nenge apoia ure urana ngana mur pe a heteihote imo ke lek hana mur imo.

9 “Mutek tau tote imo ke pomangeTemek nge mutena tau tote iau. Po-malam, letemo tu mana nge iau. 10Kenenge teke a longo taua lek hotongamur letemo lape tu mana nge iau.Pomange iau nge e longo taua Temeknena hotonga mur pe letek tu manange i. 11E heleia helenga nemur langeimo ke lek iechinga tu hite letemo.Pe lape a iech toto. 12 Pe lek ho-tonga nenge e teke a nanasia nganakoi nei; Mutemo taua pekngamo murke pomange iau nge mutek taua imo.13Nenge teke mele tung heke i siponake mete ke halaua pekngana mur,mele nem mutena tau tote peknganamur. 14 Ke nenge teke a poia urenenge e heleia lange imo ke e tekea poia, iau pekngak mur imo. 15 Pelape e hetue imo ke hengekuleilei anahana mur ero ol iange hengekuleileiana hanamur te eteia utar nenge nonnenge nauele iri popoia ero. Iau ehetue imo ke pekngak mur iange utarnenge Temek hetoro iau ia e hetorelange imo ke a eteia pule. 16 Imoa hesilei hote iau ero, iau e hesileihote imo. E hesilei hote imo pe etalhote imo ke a poia ume urana nganamur pe amo ume urana ngana ne-mur nganangana lohot pe tu ke koko.Pomalam lape Temek tunge ure mur

lange imo nenge teke a hetalaulau pea onteia i nga iau ek. 17Pe lek hotonganenge e tunge lange imo ngana lakanenge e teke mutemo taua pekngamomur.”

Hehei Pe Hana Nga Ich Te HesisiaIesus Nena Hana Mur

18“Penenge tekehehei pehanangaich nei te hesisia imo a eteia ke tehesis tele iau ke ulolo. 19 Pe te hesisiaimo iange etal hote imo pe e menehote imo nga ich nei ke ulolo. Penenge teke lemo nga ich nei kura lapemuteria tau tote imo pe nei ero ol. Kepomalam hehei pe hana nga ich neite hesisia imo. 20 Letemometene utarnenge e heleia lange imo ke ulolo.‘Hengekuleilei ana none i palaunganange ana aehuna ero.’ Ke pomalamnenge teke tepoi poreke iau lape tepoiporeke imo pule. Pe nenge teke telongo taua lek hengetoro mur lape telongo taua lemo hengetoro mur pule.21 Pe iri te poia poinga nemur langeimo iange iau lek hana mur imo. Pepule te eteia i nenge kulosia iau at neiero. 22 Iau ela nge iri nga tele nganape e hele lange iri lo, pe nenge tekee hele lange iri ero, lape te etei teunga poinga poreke ngana ero. Pe neiero. E hele lange iri ke ulolo pe telongo ole, pomalam reria helenga eero toto ol. 23 Pe mele nenge hesisiaiau hesisia Temek pule. 24 Pe melepele kikina ero toto nge hele pe urete lohot manmana. Pe iau, e helele peurelu te lohotot. Pe nenge teke e poiaume nem nga mataria nga tele nganaero, lape te etei teu nga poinga porekengana ero. Pe nei ero. Iri te naueure nemur nge epoi hote iri ke ulolo.Pe pomerei toto nenge te hesis apeiaimem nai Temek mai? 25 Pe reriapoinga nei lohot ke pete tote helengahel nenge tehas sue nga reria hotongamur ana alalaha lo nenge hele ke teke,‘Iri te hesisia iau pe iau lek huna ngaute e nge iri ero.’

15:8: Mat 5:16 15:10: Ioa 14:15; 1Io 2:5 15:12: Ioa 13:34 15:13: Ioa 10:11; 1Io 3:1615:14: Mat 12:50 15:17: Ioa 13:34 15:19: Ioa 17:14 15:20: Ioa 13:16 15:23: Luk 10:1615:25: Psa 35:19; 69:4 15:26: Ioa 14:26

Ioanes 15:26 182 Ioanes 16:1726 “Pe imo amo Halaunga, ngana

kou tu luluch nge Temek kura. Pei Ope nenge hele hote helenga man-manna toto ngana mur nge Temekiange lohot pengpeng nge Temek. Peiau lape e hekule i ke at nge imo. Pei lape at ke hemallaha hote iau langeimo pule. 27 Pe imo pule lape a helehote helenga manmanna toto nganamur ke mallaha, iange atu luluch ngeiau nga etue nenge e talun ke e hetot-toro ke at heueu nei.

161 “E heleia ure lochloch ngana

nei lange imo ke a rahite letemomanmanna ngana mur ke kerkereng.2 Iange lape te hile hote imo pe lapeala ke a hetalaulau luluch nge iri ngahengetoro ana pele ero ol. Pe ngahoena etue e lape at. Pe iri nenge teteke te hunune imo, te teke ma reriapoinga nem pengpeng nga NeHalangmatana. 3Pe te popoia imo ke pomamiange te eteia Temek ero pe te eteiaiau ero pule. 4 E heleia ure nemurlange imonike. Pe ana etue teke lohotho olo, letemo metene ke e heleiaure nemur lange imo ke ulolo. Eheleia ure nemur lange imo nga telengana ero iange etu luluch nge imokura. 5 Pe heueu nei ela mulmule ngeTemek lo. Temek nenge kulosia iauat nei. Pe pomerei amo e onteia iauke pomai ero? ‘O lala langai?’ 6 Aonteia iau ero iange letemo una ngaure nemur nenge e heleia lange imoke ulolo.”

Opepengpeng Ana Ume7 “Pe helenga nenge lape e heleia

lange imo nei manmanna toto koi.Urana nge ela iange ela ngak neilape halau tote imo. Pe nenge tekeela ero halaunga e lape at nge imoero. Ke pomalam ela pe e kulosiahalaunga nem ke at nge imo. 8 Pe ngaetue nenge ana non at, lape hemal-laha hot tote ure nemur lange heheipe hana nga ich nei. Ngana laka;

Poinga poreke ngana huuna mur pepoinga mur nenge tatu ke pengpengnga NeHalang matana pe NeHalangnena haliunga lohot ngana nge he.9 Pe lape hemallaha hot tote poingaporeke ngana hu una mur iange lete-ria manmanna nge iau ero. 10 Pe pulelape hemallaha hot tote poinga murnenge tatu ke pengpeng nga NeHa-langmatana iange lape ela nge Temekpe a naue iau ero ol. 11 Pe pule lapehemallaha hot tote NeHalang nenahaliunga lohot ngana nge he iangenon poreke ngana nenge nauele ichnei, NeHalang hekou sue nena kerk-erenga ke ulolo.

12 “Lek helenga halang tetu kurape lape e heleia lange imo ero iangelape a mene ke nek ero. 13 PeOpe nenge hele hotote helenga man-manna ngana mur lape at. Pe ngaetue nenge at i lape hepengia imope poia imo ke a eteia helenga man-manna ngana mur nge NeHalang. Pehelele ia i sipona nena helenga murero. I lape longe helenga mur peat ke heleia lange imo. Pe ure ne-mur nenge te lohotot nga hoena lapeheleia lange imo pule. 14 Ke i lapemene lek helengamur pe heleia langeimo. Nga poinga nei lape hemallahahote lek kerkerenga pe hehei pe hanate heto heke iau. 15 Ure lochlochngana nenge Temek nena ia iau lek iapule. Ke ngana laka nenge e hele kee teke lape e tunge lek helenga langeOpepengpeng pe i lape heleia langeimo.

16 “Etue choro mana tu ol pe lape anaue iau ero ol. Pe musuna pol manalape anau mule iau.”

Tanginga Lohot Ke Iechinga17 Ol pe Iesus nena hana mur hel

te ontei hel nge iri, “Helenga nengeheleia at nge ita nei luna merei?Nenge hele ke teke, ‘Etue choro manatu ol pe lape a naue iau ero ol. Pemusuna polmana lape anaumule iau.’Pe pule hele ke teke, ‘Iange lape ela

16:2: Mat 24:9; Luk 6:22; Ioa 9:22 16:3: Ioa 15:21 16:7: Ioa 14:16 16:11: Ioa 12:3116:12: 1Ko 3:1-2 16:16: Ioa 14:19

Ioanes 16:18 183 Ioanes 17:4nge Temek’. ” 18 Pe te ontei hel mule,“Helenga nenge, ‘Etue choro mana tuol’ lunamerei? Ita ta eteia utar nengehelele ia luna ero i.”

19 Iesus eteia nge te teke te onteiai. Pomalam hele lange iri, “Iau e heleke e teke, ‘Etue choro mana tu ol pelape a naue iau ero ol pe musuna polmana lape anau mule iau.’ A onteihelelia imo kai nga helenga nei mai?20 E hele ke manmanna toto langeimo. Iechinga palaungana lape lohotnge hulua nga ich nei. Pe imo lapea tangtang pe letemo kolkol ulu keahet. Pe lemo tanginga nem lapehet pe a iech mule. 21 Hei e ngehoe nena mamau a amneia melme-lenga palaungana nga hohonga anaetue. Pe nga etue nenge hoho ke hetletena metene melmelenga nem erool, iange iech toto ia nenamamau ngeha nga ich nei. 22 Pomalam mana ngeimo. Heueu nei lape a tangtang peletemo milang toto. Pe iau lape enaumule imo kura. Pe nga etue nengeenau mule imo lape a iech toto pemele pele mene tote iechinga nemnge imo ero. 23 Nga etue nem lapea onteia iau nga ute ero ol. Temeklape tunge utar nemur nenge a onteialange i nga iau ek. Helenga nengee heleia nei manmanna koi. 24 Ngenike ke at heueu nei a ontei ke ameneute e nga iau ek ero kura. Ana etueat koloi. A ontei pe NeHalang tungela. Pe lape a iech ele tote ure nemurnenge a mene.

Ames Ke Kerkereng25 “E heleia ure nemur nga helenga

opene pe nga etue nenge atat nei,lape e poia helenga e nge pomam erool. Lape e hele ke e hemallaha hottote Temek lange imo. 26 Nga etuenem lape a hetalaulau lange Temekke halaua imo nga iau ek. Pe iau akume nenge e onteia i ke halaua imoero ol. 27 Temek i sipona mutenatau tote imo pe mutena tau tote imoiange, mutemo tau tote iau pe letemo

manmanna ke iau eat nge i. 28 Iau, eatnge Temek ke etu teu nga ich nei peheueu nei lape e hile ich nei pe elamule nge Temek.”

29Ol pe Iesus nena hanamur te helelange i ke te teke, “Lem helenga nemmallaha nge imem ol. Pe o hele ngahelenga opene ero ol. 30 Pe heueu neimo naue ke iong o eteia ure lochlochpe lape mele pele onteia iong ngaonteinga e ero. Pe nem poia imem keletememmanmanna toto nge oat ngeNeHalang.”

31Pe Iesus tuacholia, “Letemoman-manna nge iau lo? 32 Etue nengeatat ngana koloi at lo nenge lape imolochloch alot parai ke ala nga lemokileng mur. Pe a hilesue iau ke iautoro etu. Pe iau toro etu ero iangeTemek tu teu luluch nge iau ke koko.”

33 “E heleia ure nemur lange imo keatu teu luluch nge iau pe letemo make nek. Oe, hehei pe hana nga ich neilape tepoi poreke imo. Pe imoames kekerkereng iange iau e hekou sue ichnei ke ulolo.”

17Iesus Hetalaulau Nge Isipona

1 Iesus hele lange nena hanamur kehet pe nau haka langa lut nga tapa pehetalaulau ke teke,

“Temek, etue nei sauhot lo. Otunge hemalmalinga nem langeTum ke o heneue hehei pe hana.Pomalam mana lape e heneuehehei pe hana ke te heto heke toteiong. 2 Pe o tunge kerkerenga ngeiau ke e muka nge hehei pe hanalochloch. Ke pomalam, e tungemaulinga ke koko nge iri nemurnenge o poia iri ke lek hana muria iri. 3 Pe maulinga ke koko luna,ngana kai nei mai: Te eteia iongnge iong toro iong NeHalang totongana pe te eteia Iesus Kristus ngeo kulos ia at. 4Ume nenge o tungeat nge iau e poia ke het lo. Ke ehemallaha hote lem hemalmalinga

16:23: Mat 7:7 16:27: Ioa 14:21, 23 16:32: Mat 26:31, 56 16:33: Ioa 14:27; Rom 5:1; 1Io5:4 17:3: 1Io 5:20 17:4: Ioa 4:34 17:5: Ioa 1:1

Ioanes 17:5 184 Ioanes 17:23nga ich nei ke ulolo. 5 Temek, ngaetue nenge oala hote tapa pe ichero kura, etu luluch nge iong pe otunge hemalmalinga palaunganaat nge iau. Pe heueu nei eat keetu luluch mule nge iong pe lapeo tung mule hemalmalinga nem atnge iau.”

Iesus Hetalaulau Hana Nenge TeNanasia I Aria

6 “Iau, e hemallaha hote emlange hana nenge o tunge iri at ngeiau nga ich nei. Hana nemur ionglem hana mur ia iri pe o tunge iriat nge iau pe te longo taua lemhelenga ke ulolo. 7 Pe heueu nei teeteia ke ure lochloch ngana nengeo tunge at nge iau teat pengpengnge Iong. 8 Pe e tunge hengetoronenge o tunge at nge iau lange iripe te mene. Pe te etei tote ke iaueat nge iong pe leteria manmannatoto nge o kulosia iau. 9 Pe iau ehetalaulau hehei pe hana nenga ichnei aria ero. E hetalaulau manahana nenge o tunge iri at nge iauaria iange lem hanamur ia iri. 10Pelek hana mur lochloch iong lemhana mur ia iri. Pe iong lem hanamur lochloch iau lek hana mur iairi. Pe iri te hemallaha hotote lekhemalmalinga ke ulolo. 11 Iau elala nge iong heueu lola pe lapeetu nga ich nei ero ol. Pe iri tetutu nga ich nei kura. Temek,Iong Non nge Heongana toto. Oheneue iri nga kerkerenga nengaem, nga em nenge o tunge at ngeiau. Pomalam, iri lape tetu ke elleke pomange iong pe iau nge itaelle mana. 12 Nga etue nenge etululuch nge iri e nekia iri nga kerk-erenga nenga em nenge o tungeat nge iau. Pe elle nge iri erueero. Non elle mana nge iri iskekehot kemete ke amneiamelmelengapalaungana. Pe ure nem lohot kepete tote lem helenga nenge masionga alalaha.

13 “Iau e lala nge iong heueu lola.Pe e heleia ure nemur nga etuenenge etu nga ich kura ke hananemur leteria iech toto ke mangeiau nge e iech toto. 14 E heleialem helenga lange lem hana murke ulolo pe hehei pe hana nga ichnei singiria sisia iri. Iange iri rerianga ich nei ero. Ke pomange iaunge lek nga ich nei ero pule. 15 Iaue onteia iong ke o mene hote iringa ich nei ero. E onteia iong keo nauele iri ke nek nge non porekengana. 16 Iange iri reria nga ich neiero ke pomange iau nge lek nga ichnei ero pule. 17 Lem helenga lohotke manmanna ke ulolo pe o poialem helenga nem ke tuteu toto ngeiri. Ke o mene iri ke lem hana muria iri pe o helemlem ia iri. 18 Iongo kulosia iau ke eat nga ich nei, po-malam mana iau e kulos hote iri kete haliu hote lem helenga nga ichnei. 19Pe e tung tote iau lange iongke e halaua iri. Pomalam, nga lemhelenga manmanna ngana lape tetung tote iri lange iong pule.”

Iesus Hetalaulau Iri Nenge LeteriaManmanna Aria

20 “Pe e hetalaulau lek hana murmana aria ero. Iri hel pule nengete longe lek hanamur reria helengape leteria manmanna nge iau, ehetalaulau aria pule. 21 Temek, ehetalaulau aria ke iri elle mana kepomange ita nai. Iange iong otu teululuch nge iau pe iau etu teu luluchnge iong. Pe pule e hetalaulau keiri tetu teu luluch nge ita nai. Po-malam hulua lochloch ngana ngaich leteria manmanna ke iong okulosia iau. 22 Pe e hemalmal ia irike pomange iong nge o hemalmalia iau. Pe e hemalmal ia iri ke irielle ke pomange ita nai nge ita elle.23 Iong otu teu luluch nge iau peiau etu teu luluch nge iri ke lape telohot ke iri elle toto. Nga poinganei kileng lochloch nga ich te eteia

17:12: Ioa 6:39; 13:18 17:15: Mat 6:13; 2Te 3:3 17:18: Ioa 20:21 17:22: Ume 4:32

Ioanes 17:24 185 Ioanes 18:14ke iong o kulosia iau pemutem tauairi ke pomange iong nge mutemtaua iau.

24 “Temek, lemek ke hana nengeo tunge iri at nge iau nei tetu luluchnge iau ke te naue lek hemalma-linga nenge lape lohot. Hemalma-linga nem o tunge at nge iau iangemutem tau tele iau nike nga etuenenge oala hote tapa pe ich erokura.

25 “Temek, iong non nge peng-peng toto pe hehei pe hana ngaich nei te eteia iong ero. Pe iau eeteia iong pe lek hana mur nengete nanasia iau te eteia ke iong o ku-losia iau at. 26 Pe e hemallaha hoteiong lange iri ke te eteia iong keulolo. Pe kokoes lape e hemallahahottote iong lala nge iri. Pomalamlape muteria taua pekngaria murke pomange iong nge mutem tauaiau pe pule lape etu teu luchluchnge iri.”

18Palinga Hel Ana Hana Mur Te Laua

Iesus(Mat 26:47-56; Mak 14:43-50; Luk

22:47-53)1 Iesus hetalaulau ke mau ke het pe

iri ul nena hana mur te lotele langaech nenge Kitron ilina ele. Pe ngalamau ume e nenge te tue ae oliuatu pe Iesus pe nena hana mur tei teulanga ume neu.

2 Iutas i non nenge lape tung hekeIesus lange hana porekreke nganamur. Ana non eteia kileng neu iangekokoes Iesus pe nena hana mur te eu-kiraurau nga lamau. 3 Pomalam ananon sauhot nga umeneu. Pe tungingaana hana mur aria papalauna mur peParesio mur te kulosia palpal hussumur hel ke tela luluch nge Iutas. Pepule, palinga hel ana hanamur nengeRom te koke iri pe te lochloch ia rerialemengemur pe rir pe palinga hel anaure mur.

4 Pe Iesus eteia ure lochloch ngananenge lape lohot nge i ke ulolo. Po-malam i hot lange iri pe onteia iri, “Atango rere itei?”

5 Pe iri te tuacholia ke te teke, “Motango rerere Iesus nenge Nasaret.”

Pe Iesus hele, “Iau i loi.” (Pe Iutas inon nenge teke tung heke Iesus langeiri. Ngana kou mes luluch nge iripule.) 6 Te longe Iesus nge hele keteke, “Iau i loi.” Pe te ruka pe te losiolanga ich.

7 Pe Iesus ontei mule iri, “A tangorere itei?”

Pe iri te hele, “Mo tango rerereIesus nenge Nasaret.”

8 Pe Iesus hele la mule nge iri, “Ehele lange imo ke ulolo ke e teke iaukoloi. Pe nenge teke a tango rerereiau, iok a hile hote lek hana nemurke tela.” 9 (Iesus hele ke mau pe petetote nena helenga nenge hele talue keulolo. Nenge hele ke teke, “Temek,hana nenge o tunge iri at nge iau lapeenau ele iri ke nek toto.”)

10 Pe Simon Petrus lachasiu hotenena palinga hel mese pe pasasalhote tunginga ana hanamur aria sokenena none talngana ele nenga pentamalmal. (Ana non ene lakaMalkas.)

11 Pe Iesus hele lange Petrus, “Otalteu mule mese langa ana manga teu!Pomerei, ak melmelenga lape lohotke pomanga Temek letena tuanin hotngana ia. Pe iong mam o teke lemekero ia kai?”

Te Mene Iesus Lange Anas12 Iok laol, Palinga hel ana hana

mur nenge Rom (pe aria soke) pepalpal hussu mur nenge Iuta te lauaIesus pe teman pakiua penna pe tekale hite. 13 Pe te mene ke tela tala iai nge Anas. Pe Anas i ne Kaipas uene.Pe i, tunginga ana hana mur aria sokeia nga hesinga neu. 14Ne Kaipas i nonnenge hetoro hite Iuta mur ke teke,“Urana nge non elle mana mete kemene hulua muria.”

18:9: Ioa 17:12 18:11: Mat 26:39 18:14: Ioa 11:49-51

Ioanes 18:15 186 Ioanes 18:33

Petrus Hele Ke Teke Eteia Iesus Ero(Mat 26:69‑70; Mak 14:66-68; Luk

22:55-57)15 Pe Simon Petrus pe neingana e

te nanasia Iesus ke tela. Pe nein-gana nem nanas teua Iesus langaKaipas nena pele ana kileng koanange hot iange non soke neu eteia i.16 Pe Petrus kulkulala nge hot ngakue matana. Ol pe Petrus neingananem at mule pe hele lange hei nengenauelele kue matana pe mene teuaPetrus la.

17Ol pe hei neu onteia Petrus, “Nonneu nena none laka iong pule, ae?”

Pe Petrus tuacholia ke teke, “Ero!iau ero i!”

18 Iok, palpal hussu mur pehekuleileinga ana hana mur temeske te alelel oan iange kileng lololo. PePetrusmes luluch nge iri ke alelel oanpule.

Tunginga Ana Hana Mur Aria SokeOnteia Iesus

(Mat 26:59-66; Mak 14:55-64; Luk22:66-71)

19 Pe tunginga ana hana mur ariasoke onteia Iesus nge nena hana murpe nga hetoro nganngana mur.

20 Pe Iesus tuacholia ke teke, “Iau,e hetottoro nga mallaha nga hulualochloch mataria. E hetottoro ngahengetoro ana pele pe nga NeHalangnena pele palaungana nenge Iutamurte eukiraurau ia. Pe e heleia helengae nga kileng e nge talkome ero. 21 Pepomerei nenge o onteia iau? O onteiairi nenge te longe lek helenga iangeiri te eteia utar nenge e heleia.”

22 Iesus hele ke mau pe palpalhussu e tepele i nga hengene pe hele,“Pomerei nenge o heleia tungingaana hana mur aria soke ke pomam?”

23 Pe Iesus tuacholia ke teke,“Nenge teke e heleia ute e nge porekeiok, o hele hote lange hulua nemur.Pe nenge teke e heleia ure nengemanmanna, pomerei nenge o tepeleiau?”

24 Ol pe Anas kulosia Iesus langeKaipas pe rur tu hite penna kura.

Petrus Channanga Henai pe HemolNgana

(Mat 26:71-75; Mak 14:69-72; Luk22:58-62)

25 Pe Simon Petrus mes ke aleleloan pe te onteia i, “Non neu nenanone laka iong pule, ae?”

Pe Petrus channanga pe hele, “Ero,iau ero i.”

26 Petrus hele ke mau pe tungingaana hana mur aria soke nena none tulamau pule. Non neu alona laka nonnenge Petrus pasasal hote talngana.Ana non lohaka pe hele lange Petrus,“E naue iong pule nge otu luluch ngeIesus nga ae oliua ana ume nem.”

27 Pe Petrus channanga mule pule.Pe nga etue neu pengpeng pareo tangsapele.

Te Mene Iesus Lange Ne Pilatus(Mat 27:1-2, 11-14; Mak 15:1-5; Luk

23:1-5)28 Nga uach uruna toto te mene

hote Iesus nga ne Kaipas nena pele pete laia i nga non soke nenge Romnenapele. Pe Iuta mur teteu la ero iangenon Rom neu, ne Pilatus, i Iuta ero.Pe nenge te teke teu la lape singiriamuna nga NeHalang matana pe lapete ngaua ngaunga nenga Ingatoto erool. 29Ol pe ne Pilatus i hot la pe ontei,“Huna nga utar toto nenge a menenon nei at nge iau?”

30 Pe iri te tuacholia ke te teke,“Nenge teke non nei poia poingaporeke ngana e ero lape mo mene i atnge iong ero.”

31 Pe ne Pilatus hele, “Imo sipomoa mene pe a amnei teu langa nenapoinga mur. Pe a poia ke a nanasialemo hotonga mur.”

Pe iri te hele, “Imem, heo nganange mo hune mele ke mete.” 32 Reriahelenga nemur pete tote Iesus nenahelenga nenge hele talue ke ulolonenge Rom mur lape te hune i.

33Ol pe ne Pilatus i teu la mule ngapele palaungana neu pe iua Iesus peonteia i ke teke, “Iuta mur aria sokema iong mam ae?”

18:27: Ioa 13:38 18:31: Ioa 19:6-7 18:32: Ioa 3:14; 12:33

Ioanes 18:34 187 Ioanes 19:1134 Pe Iesus onteia i, “Helenga nem

lohot nge iong sipom ma mele hel teheleia iau lange iong?”

35 Pe ne Pilatus tuacholia ke teke,“Iong mam o teke iau Iuta kai ae?Lem kileng nganangana mur pe lemtunginga ana hana papalauna murlaka nenge te mene iong at nge iau.Iong mam o poia utar toto e?”

36Pe Iesus hele, “Iau, lek naualangape nekinga ich nei ana ero. Toinge leknaualanga pe nekinga tunga ich neilape lek hana mur nenge te umumenge iau, tepal pe poi ele Iuta mur ngete laua iau. Pe ero. Lek naualanga penekinga ich nei ana ero.”

37 Ol pe ne Pilatus ontei, “Ke heheipe hana aria naungaala ana non maiong mam ae!?”

Pe Iesus tuacholia, “Lem helenganem manmanna. Hehei pe hana arianaungaala ana non koi iau. Pe nganem mana hetak hoe iau pe eat ngaich nei ke e hele hote helenga man-manna ngana. Pe iri lochloch nengete longo lala nga helenga manmannangana mur te longo atat nge iau.”

38 Pe ne Pilatus ontei, “Helengamanmanna ngana mam i utar ia?”

NePilatusHeleKeTeHeonHeke IesusNga Manga Toto

(Mat 27:15-31; Mak 15:6-20; Luk 23:13-25)

Ol pe ne Pilatus i hot mule langeIuta mur pe hele, “Iau, e hottaua utee nge non nei poia ke poreke ero.39Nga soksoko lochloch nga ngaungamatana nenga Ingatoto ana etue, etung hotote none nga tuele au nganalange imo. Poinga nem e poia kenanas urume lemo poinga. Lememoke e tung hote Iuta mur aria naun-gaala ana non, ae?”

40Pe iri alngaria lamule, “Ero, i ero!O tung hote Parapas at nge imem!” PeParapas i non nenge hunun hana pekemkeme.

191Ne Pilatus hele ke palinga hel ana

hanamur te nosia Iesus. 2Pe te helulerur nge matantana nenge pomangapale pe tetal heke nga palpalna pe teheron heke hengeron kunkun nganange i. 3 Pe emule mana te songleleia i ke te teke, “Masin! Iuta muraria naungaala ana non! Lape omeske kerkereng ol!” Pe te tepele ngaramana.

4 Ol pe ne Pilatus i hot la mule pehele lange Iuta mur, “A longo at! Lapee hele ke te mene hote i at nge imoke anau nge i. Ke lape a eteia ngeiau e hottaua poinga poreke ngana enge poia ero.” 5 Iok, Iesus i hot la lu-luch nga rur matantana ngana nengetetal heke nga palpalna pe hengeronkunkun ngana neu. Pe ne Pilatus helelange iri, “Anau at ana non koi!”

6 Pe tunginga ana hana mur ariapapalauna mur pe palpal hussu murte naue Iesus pe alngaria ke te teke, “Oheon heke i nga manga toto! O heonheke i nga manga toto!”

Pe ne Pilatus tuacholia lange iri keteke, “Imo sipomo a mene i pe a heonheke i nga manga toto. Iange iau, ehottaua poinga poreke ngana e ngepoia ero.”

7Pe Iutamur te hele, “Imem lememhotonga e tu. Pe mo teke non nemmete urume hotonga nem hele nganaiange i sipona hele ke teke i NeHalangTuna.”

8Ne Pilatus longe hana nemur reriahelenga pe matau toto. 9Ol pe iteu lamule nga pele palaungana neu pe on-tei mule Iesus, “Iong mam lem langaitoto?”

Pe Iesus heleia helenga e ero. 10 Pene Pilatus hele, “Pomerei nenge otuacholia iau ero? Iau lek kerkerenganenge e hele ala am pe lek kerkerenganenge e hele ke palinga hel ana hanamur te heon heke iong nga mangatoto. O eteia nei ero kai?”

11 Pe Iesus hele, “NeHalang tungekerkerenga nem lange iong. Pe nenge

18:35: Ioa 1:11 19:2: Luk 23:11 19:9: Mat 27:12 19:11: Ioa 10:18; Ume 2:23; Rom 13:1

Ioanes 19:12 188 Ioanes 19:26teke ero mele pele nge tunge iaulange iong ero. Pe non nenge tungeiau lange iong, na poinga porekengana mur ele haka toto nga lempoinga poreke ngana mur.”

12 Ne Pilatus longe helenga nei peletena tuanin rara ke teke hele alaIesus ana. Pe ero Iuta mur alngariake te teke, “Nenge teke o hele ala analape neingam ne Kaesa ero ol. NeKaesa nena ngarang toto laka melenenge hele ke teke i naungaala ananon.”

13 Ne Pilatus longe helenga nei pemene hote Iesus lange hot pe la keare nga arenga nenge te amnei urum-rume helenga mur. Nga kileng unnenenge te hetue ke Um Arenga. Ngahelenga Hipru te hetue ke Kapata.14 Iok, ngaunga matana nenge Inga-toto ana etue mam pe lohot. Pe etueneu i etue nenge te tatalo elele uremur pe lala ke sinanga luana lo. Pe nePilatus hele lange Iuta mur, “Anau atamo naungaala ana non koi.”

15Pe iri alngaria ke te teke, “Amenehote i kela aheon heke nga mangatoto.”

Pe ne Pilatus onteia iri, “A teke eheon heke amo naungaala ana nonnga manga toto?”

Pe tunginga ana hana mur aria pa-palauna mur te tuacholia ke te teke,“Imemememnaungaala ananone erool, ne Kaesa i toro mana.”

16 Pomalam ne Pilatus tunge Iesuslange iri ke te heon heke nga mangatoto.

Palinga Hel Ana Hana Mur Te HeonHeke Iesus Nga Manga Toto

(Mat 27:32-44; Mak 15:21-32; Luk23:26-43)

Ol pe Palinga hel ana hana mur temene Iesus kela. 17 Pe Iesus i siponatakisia anamanga toto kela nga Kittolana kileng (nenge iri Hipru te hetueke Kolkota.) 18 Nga lamau te heonheke i nga manga toto pe te heonehana nai pule nga Iesus ilina ele peele. Elle heon nga pen tamalmal pe

e nga pen hoihoi pe Iesus nga tunan-gana. 19 Pe ne Pilatus hele ke tehasia helenga toto e pe tetal heke ngamanga toto. Helenga toto neu heleke pomai, “IESUS NENGE NASARET,IUTA MUR ARIA NAUNGAALA ANANON.” 20 Helenga toto neu tehas ianga helenga Hipru pe helenga Latinpe helenga Krik. Pe hulua halang tesisia helenga neu iange kileng nengete heon heke Iesus ia, tu rochroimananga tuele tana palaungana neu. 21 Olpe tunginga ana hana mur aria pa-palauna mur te hele lange ne Pilatuske te teke, “Iong ohas ia ke ‘Iuta muraria naungaala ana non’. Pe imemmoteke ohas ia ke pomai koi, ‘Non neihele ke teke i Iuta mur aria naungaalaana non.’ ”

22 Pe ne Pilatus hele, “Utar nenge ehele ke tehas ia tu ke pomalalom.”

23 Iok, palinga hel ana hana mur tehero hite Iesus nga manga toto ke hetpe temenenenahengeronmurnengehot ana pe te heronge nge iri. Pe temene nena hengeron nenge teu anapule nenge ana simanga nga ilina ero.

24 Pe te hele tele hel nge iri kete teke, “Nena hengeron nei lape tachachia ero. Ta poia hesalanginga eke henonou hote non tei nenge lapemene ke nena ia.”

Poinga nei lohot ke pete tote NeHa-lang nena helenga nenge masio ngaalalaha ke ulolo nenge hele ke teke,“Te mene lek hengeron mur nenge

hot anape te heronge nge iri.

Pe te poia hesalanginga e nga lekhengeron nenge teu ana

ke henonou hote non tei nengelape mene ke nena ia.”

Ke palinga hel ana hana mur te poiapoinga nei.

25 Iok, Iesus tana pe tana tina peMaria nenge Klopas nehei pe Marianenge Maktala, temes rochroi ngamanga toto nenge Iesus heon haka ia.26 Pe Iesus nena non nenge mutenatau tote mes pule. Ol pe Iesus naue

19:12: Luk 23:2; Ume 17:7 19:24: Psa 22:18 19:25: Mat 27:55-56 19:26: Ioa 13:23

Ioanes 19:27 189 Ioanes 20:1i pe hele lange tana ke teke, “Etako naue i ke pomanga tumia.” 27 Pepule Iesus hele lange nena non neu,“Pe iong o naue i ke pomanga tamia.”Ke nga etue neu pengpeng Iesus nenanon neu mene he Maria langa nenapele ke nauele i.

Iesus Mete(Mat 27:45-56; Mak 15:33-41; Luk

23:44-49)28 Iok, Iesus eteia ke ure lochloch

ngana umeia ke het lo. Ol pe hele,“E teke ein ech.” Iesus nena helenganei lohot ke pete tote NeHalang nenahelenga nenge masio nga alalaha keulolo.

29 Kaliu e nge muta ia uain ehechngana ma. Pe te mene ute nge makukpe te panun teua la ke rumia uain neu.Ke het pe te kale taua nga memetakina pe tetul heke langa Iesus hanna.30 Iesus inia uain neu ke het pe hele,“Het lo.” Ol pe Iesus palpalna tuakolosio pe ngana iuch hot sapele.

31 Iok, ngaunga matana nenga In-gatoto ana etue mam pe lohot. Peetue neu i etue nenge te tatalo eleleure mur. Pe Iuta mur aria papalaunamur lemeria ero hana nge te heonnga manga toto nga etue palaungananeu. Pomalam te onteia ne Pilatuske te teke, “O longele imem ke mopal hoa hana nemur aperia kina pemo mene sue koluria mur nga mangatoto.” 32 Ol pe palinga hel ana hanamur tela tala nge hana nai nem pete pal hoa aperia kina ke te mete keueiuei. 33 Iok, te teke tela nge Iesuspe tenau pe mete lo. Pomalam tepal hoa apena kina ero. 34 Pe palingahel ana none tua teua io nga Iesusalalina. Ol pe Iesus eina pe ech tepasiling hot. 35Mele nenge naue urenei nge lohot heleia ke teke ure neilohot kemanmanna. Pe eteia ke teke ihele ke manmanna. Ke imo pule lapeletemo manmanna. 36 Ure nemurte lohot ke pete tote NeHalang nenahelenga nenge masio nga alalaha ke

ulolo, nenge hele ke teke, “Lape te palhoa kina e ero.” 37 Pe NeHalang nenahelenga e pule nge masio nga alalahalo hele ke teke, “Lape tenau lange nonnenge tetue ana io.”

Tealo Hite Iesus Koluna(Mat 27:57-61; Mak 15:42-47; Luk

23:50-56)38 Iok, urelu lochloch ngana nemur

te lohot ke ulo pe Iosep nenge nenange Arimatea lake ontei tote Iesuskoluna nge ne Pilatus ke teke alo hite.Pe ne Pilatus longala. Pomalam, Ioseplake mene sue Iesus koluna. Iosepi Iesus nena non ia pule pe talkomeletena manmanna ngana pe heleialangemele ero toto iangemataua Iutamur aria papalauna mur hel pule.39PeNikotemus i nonnenge lake naueIesus nga miliko nga etuene lo, i pulela luluch nge Iosep. Ana non menesini ana monri nge meena toto. Sininemur teume hote ae nai eiria ngete heluluch tele pe inangaria ehechtoto. 40 Iri nai te mene Iesus kolunape te ruchite nga ruchinga hit hussungana. Pe teun hite Iesus koluna anasini nemur. Te poia ke te nanasiapoinga nenge Iuta mur te popoia ngaaria pum mur, nenge tealo hitite iri.41 Iok, metenga ana ich unne tungakileng nenge te heon haka Iesus ia. Pepolo heueu ngana e nge mele kolunamateu ia ero kura, tungametenga anaich unne neu. 42 Pe tetal teu meneIesus koluna nga polo neu iange poloneu tu ke rochroi mana. Pe pule etueneu i etue nenge te tatalo elele uremur nga Israel mur aria etue palaun-gana nenge te hetalaulau ia.

20Iesus Maul Haka Mule(Mat 28:1-8; Mak 16:1-8; Luk 24:1-12)

1 Iok, nga Sante nga uach urunatoto kileng nonenone kura pe MariaMantalena oala ke langa polo nengeIesus koluna mateu ia. Oala kela peum nenge tetal ele nga polo hanna

19:28: Psa 22:15 19:29: Psa 69:21 19:31: Deu 21:22-23 19:35: Ioa 21:24 19:36: Exo12:46; Num 9:12; Psa 34:20 19:37: Zec 12:10; Hem 1:7 19:39: Ioa 3:1-2

Ioanes 20:2 190 Ioanes 20:23tunga munna ero ol. 2 Ana hei naueke mau pe song langa kileng nengeSimon Petrus iri nai Iesus nena nonnenge mutena tau tote te tutu ia.Song la pe hele, “Te hemou hoteNon Soke koluna lo pe mo eteia tetalngaria ia ero.”

3 Ol pe Petrus iri nai i nenge Iesusmutena tau tote neu, te song sapeleke tela nga polo nenge Iesus kolunamateu ia. 4 Te song ke te lala pe Iesusnena non nenge mutena tau tote ristote Petrus pe song kela sauhot tala,5 pe teu langa polo ero. Tatuch sioke teke nau pe es mene ruchinga hithussu ngana mur nge tema. 6 PeSimon Petrus at ke sauhot pe teu lapengpeng nga polo pe naue ruchingahit hussu ngana nemur nge tema. 7Penenge te ruch hit Iesus palpalna ia, teloua ke ma ke altoto nga ruchinga hithussu ngana nemur. 8 Iok, Iesus nenanon nenge sauhot tala i pule nanasteu la. Teu la pe naue ure nemur peletena manmanna. 9 NeHalang nenahelenga nenge masio nga alalaha keulolo hele ke teke, “Iesus lape maulhakamule ngametenga.” Helenga neimallaha nge iri ero kura. 10 Ol pe irinai te lohaka pe tela mule nga tetungaria.

Iesus Lohot Nge Maria Mantalena(Mat 28:9-10; Mak 16:9-11)

11 Pe Maria mes ke tangtang ngapolo hanna ol. Pe tatuch sio ke tekenau teu la, 12 pe naue angkelo nai ngereria hengeron hussu pe teare ngaIesus koluna ma ngana. Elle are ngaIesus palpalna ma ngana pe elle arenga Iesus apena ma ngana. 13 Pe teonteia hei neu, “O tangtang ia utar?”

Pe hei neu hele, “E tangtang iaak Soke koluna, ngana i mele hel tehemou hote pe e eteia tetal ngaria iai ero koi.” 14 Ana hei hele ke maupe ralele pe naue Iesus nge mes pelekleke i.

15 Ol pe Iesus onteia i, “O tangtangia utar? Pe o tango rerere itei?”

Pe hei neu teke ma non nengenauelele metenga ana ich unne neuke hele lange i ke teke, “Kole, nengeteke o hemou hote Iesus koluna, oheleia at nge iau pe mola ke mo lolomule at.”

16 Pe Iesus hetue hei neu ene, “HeMaria!”

Pe Maria ralele lange Iesus pe helenga helenga Hipru ke teke, “Raponi!”(Helenga nei luna, “Hetoronga.”)

17 Ol pe Iesus hele lange i, “Ora atnge iau ero iange e haka lange Temekero kura. Ola ke o hele lange titik murnenge leteria manmanna nge iau ke oteke, iau e haka lala nge Temek nengeiri pule Temeria pe i ak Soke ia nengeiri pule aria Soke.”

18 Iok laol, Maria Mantalena langeIesus nena hana mur pe hele ke teke,“E naue Non Soke lo.” Pe nene urenemur nenge Iesus heleia lange i ngeiri pule.

Iesus Lohot Nge Nena Hana MurNenge Te Nananasia I

(Mat 28:16-20; Mak 16:14-18; Luk24:36-49)

19 Iok, nga Sante nga ulei Iesus nenahana mur te eukirau nga pele e petepiu ele iri ke kerkereng toto iangete mataua Iuta mur aria papalaunamur. Pe Iesus lohot mana ke mesnga tunangaria pe hele ke teke, “Ehetalaulau amo ke letemo maluch sioke nek mule.” 20 Iesus hele ke pomauke het pe heteia pennamur pe alalinalange iri. Iesus nena hana mur leteriaiech toto nge tenau mule i.

21 Pe Iesus hele mule lange iri, “Ehetalaulau amo ke letemo maluch sioke nek mule. Temek kulosia iau keeat pomalammana lape e kulosia imoke ala.” 22 Iesus hele ke mau ke hetpe ula hote eingana lange iri pe hele,“A mene Opepengpeng. 23Nenge tekea saua hehei pe hana reria poingaporeke ngana ke te lasus toto, NeHa-lang lape poia ke pomalam pule. Penenge teke a saua hehei pe hana reria

20:9: Ume 2:24-32; 1Ko 15:4 20:14: Luk 24:16; Ioa 21:4 20:17: Rom 8:29; Hip 2:11-12 20:20:Ioa 16:22; 1Io 1:1 20:23: Mat 16:19

Ioanes 20:24 191 Ioanes 21:8poinga poreke nganamur ero, poingaporeke ngana nemur lape tetu kura.”

Iesus Hetei Hote I Lange Tomas24 Iok, Iesus nena hana mur iri

analoch pe nai pe elle nge iri eneTomas (nenge tehau keke ke eneTitimus). Pe nga etue nenge Iesus lo-hot nge nena hana mur Tomas tungaetue neu ero. 25 Ol pe pekngana murtela pe te hele lange i ke te teke, “Monaue Non Soke lo!”

Pe Tomas hele lange iri, “Imo a tekea naue Iesus pe iau letek manmannanga lemo helenga nemur ero. Nengeteke e naue kirum munna nga pennamur pe io munna nga alalina pe erahite iri lape letek manmanna.”

26 Iok, etue iri rahtele nai mule ngahoena Iesus nena hana mur tetu teumule nga pele letena. Nga etue neuTomas tu luluchnge iri ol. Pe tepiu elepele matana mur ke kerkereng toto.Pe Iesus at mana ke mes nga tunan-garia pe hele, “E hetalaulau amo keletemo maluch sio ke nek mule.” 27Olpe Iesus hele lange Tomas, “O talueperim kukana at nga kirum munnanenga perik pe onau. Pe otul hoteperim pe opoi teua nga alalik. Letemmanmanna pe letem nachnai ero ol.”

28 Pe Tomas tucholia pe hele keteke, “Iong NeHalang nenge e hetohekeke pe ak Non Soke iong!”

29 Ol pe Iesus hele lange i ke teke,“Urana hatong! Iong o naue iaupe letem manmanna pe iri nenge tekolkol ia iau pe leteria manmannalape te iech toto.”

Pomerei Toto Nenge Ioanes Has HoteAlallaha Nei?

30 Tehas hote alalaha nei iange ngaetue nenge Iesus tu luluch nge nenahanamur, poi hotemerakulomur ngehalang toto. Pe ure nemur nengeIesus poi hote iri nem, halang tehassue nga alalaha nei ero. 31 Pe nemurnenge ehas sue iri nei, nenge poiaita ke letera manmanna ke Iesus iNeHalang Tuna pe i Kristus. Ke nenge

teke letera manmanna nga nem, lapeta mene maulinga ke koko nga Iesusene.

21Iesus Hetei Hote I Nge Nena Hana

Mur Nge Kalelea1 Iok, nga hoena Iesus hetei hot

mule nge nena hana mur nga echnge Kalelea. (ech nem ene e puleTiperius) Pe hetei hot ngana ia i poike pomai: 2 Simon Petrus pe Tomas(nenge tehau keke ke ene Titimus)pe Nataniel (nenge nena nge Kanange Kalelea) pe ne Sepeti tutuna murpe Iesus nena hana nai pule, tetu kemuria elle nga lamau. 3 Pe SimonPetrus hele lange iri ke teke, “Iau lapee lohot kela euas.” Pe iri te hele, “Mokoko nge iong ke itaul ta uas.” Ol petela ke te lohaka sapele nga sulang. Penga miliko neu ruo e ha nga aria hoatero toto.

4 Pe nga uach uruna kileng matalesisio pe Iesus mes nga peipei nga echilina pe nena hana mur te naue pe telekleke i.

5 Ol pe Iesus ontei hot lange iri keteke, “Hana, a uasia ruo hel kau?”

Pe iri te tuachol ia ke teke, “Ero totoi!”

6 Pe Iesus hele lange iri, “A hesueamo hoat lakou nga sulang ilina elenenga pen tamalmal. Nga lamam lapeaole ruo hel.” Iok, te hesue hoat nemla pe te alker nge tetak haka muleiange ruo halang toto teha nga hoat.

7 Pe Iesus nena non nenge mutenatau totote hele lange Petrus, “NonSoke laka nenge hele hot atat ngeita nem!” Nga etue nenge SimonPetrus longe non neu nge hele ke teke“Non Soke laka nenge hele hot atatnge ita nem,” ueiuei mana kale louanena hengeron nenge hot ana ngaluana (iange i haka hot tele ke ulolo)pe tamu sio nga ech pe pasu sio kelanga peipei. 8Pe peknganamur teotesulang pe teole hoat luluch nga ruoke tesio langa peipei iange malang

20:29: 1Pi 1:8 20:31: Ioa 3:15; Rom 1:17; 1Io 5:13 21:3: Luk 5:4-7 21:7: Mat 14:29; Ioa13:23

Ioanes 21:9 192 Ioanes 21:23nenge sio langa peipei sase ero. Sasengana ana lome iri ana non kina limemana. (100 mita) 9 Iok, tela ke temesnga peipei pe te naue oan nginginangana. Pe nga oan matana te naueruo hel nge makmak pe ngaunga heltema pule.

10Ol pe Iesus hele lange iri ke teke,“Ruo nenge aole iri nem, a mene helat.”

11 Iok, Simon Petrus tamu haka ngasulang pe halaua pekngana mur keteole sue hoat ke langa peipei. Pehoat neu muta ia ruo papalaunganamur nge iri ana non kina rahtele naipe analoch pe mol (153). Ruo nemuriri halang pe hoat neu chach poreke.12 Ol pe Iesus hele lange iri, “Aiat keangau ol.” Iesus nena hana mur teeteia ke i Non Soke. Pe iri te heretau helia onteinga nenge, lape ellenge iri ontei lil hote i ke teke, “Iaiong itei mam?” 13 Ol pe Iesus lakemene ngaunga nempe tunge lange iripe poia ruo ke pomalam pule. 14 KeIesusmaul hakamule ngametenga keulolo. Pe hetei hot ngana ia i langenena hana mur hemol ngana koi nganenge nei.

Iesus Ontei Hote Petrus15 Iok, te ngau ke het pe Iesus on-

teia Simon Petrus, “Simon, iong neIoanes tuna. Imo lochloch ngana neimutemo taua iau, pe iong mutem tautote iau ma ero?”

Pe Petrus tuacholia, “Oe Non Soke.O eteia ke iau mutek tau tote Iong.”

Pe Iesus hele lange i ke teke, “Onauele lek hana mur ke nek ke po-manga o nauele sipsip mur.” 16 PeIesus ontei henai ngana, “Simon iongne Ioanes tuna. Mutem tau tote iauma ero?”

Pe Simon tuacholia, “Oe Non Soke,o eteia ke iau mutek tau tote Iong.”

Pe Iesus hele lange i ke teke, “Onekhite lek hana mur ke pomanga onekhite sipsip mur.” 17 Pe Iesus onteihemol ngana ke teke, “Simon iong ne

Ioanes tuna. Mutem tau tote iau maero?”

Pe Petrus letena huna iange Iesusontei hemol ia i ke ulolo ke teke.“Mutem taua iau ma ero?” Ol pePetrus hele, “Non Soke Iong o eteiaure lochloch ngana pe o eteia kemutek tau tote iong!”

Pe Iesus hele lange i ke teke, “Onauele lek hana mur ke nek ke po-manga o nauele sipsip mur. 18 Pe ehele ke manmanna toto lange iong;Nga iong lomele ngam iong sipom ohemele iong pe oi ke ola nga lememngam. Pe nga etue nenge o tuaunaol lape otul hote perim pe mele at kehemele iong. Pe lapemene iong langakileng nenge lemem ero nge ola ia.”19 (Petrus mete ngana lape lohot kemau kou nga Iesus hele ngana neu.Pe nga nem lape te heto heke toteNeHalang ene.) Iesus hele ke mau kehet pe hele, “Oi at ke o nanasia iau.”

IesusHeleiaNenaNonNengeMutenaTautote

20 Ol pe Petrus ralele pe naue Iesusnena non nenge mutena tau tototenge nananasia iri. (I laka nenge matuhaka toto nge Iesus nga etue nenge tengaungau pe onteia i ke teke, “NonSoke itei toto nenge lape tung hekeiong langahanaporekrekenganamurperia?”) 21 Ke Petrus naue i pe onteiaIesus ke teke, “Non Soke, pe non neulape te poia i ke pomerei?”

22 Pe Iesus tuacholia ke teke,“Nenge teke lemek non nem lape tuke maulul kela het nga etue nengeeat mule. Pe pomerei nenge letemuna sakilil nga ure nei? O iat ke onanasia iau!” 23Ol pe Iesus nena hanamur nenge te nananas ia i, iri halangte longe pe te hele ke te teke Iesusnenanonnem lapemete ero. Helenganenge non nem lape mete ero Iesusheleia ero. Iesus hele mana ke teke,“Nenge teke lemek non nem lape tukemaulul kela het nga etue nenge eat

21:11: Luk 5:6 21:14: Ioa 20:19, 26 21:16: Ume 20:28 21:19: Mat 16:24-25; 2Pi 1:1421:20: Ioa 13:23-25 21:24: Ioa 19:35

Ioanes 21:24 193 Ioanes 21:25mule. Pe pomerei nenge letem hunasakilil nga ure nei?”

24 Iesus nena non nenge mutenatau tote esia ure lochloch ngana neipe heleia helenga nemur pe has sueiri. Pe ita ta eteia ke nena helenganemur manmanna.

Iesus Poia Ure Nge Halang Toto25 Iesus poia ure lochloch ngana hel

pule. Pe nenge teke tehas sue urelochloch ngana nemur nga alalaha,iau e teke ichnei kinomanape alalahanemur lape muria ero nge tema ia.

21:25: Ioa 20:30

Ume 1:1 194 Ume 1:16

Hekulkulonga MurAria Ume

Apostel Mur Aria Ume1 Oe, Teopilos mur, iau Lukas koi

ehas ia alalaha nei lange imo pe eteke e hele mule lange imo. Nga lekalalaha nenge ehas tele lange imo, ehas urume ure lochloch ngana nengeIesus popoia pe hetottore nga etuenenge talune ana ume, 2 kela hetnga etue nenge haka langa lut ngatapa. Ana non haka langa lut ngatapa ero kura pe Opepengpeng ha-laua i ke hele lange nena hana murnenge hesilei hote iri. Pe i heleurume reria ume nenge lape te poia.3 Iesus mete ke ulolo pe lohot mul-mule nge nena hana mur ke etueiri ana non kina nai (40). Pe ngaetue nemur, popoia ure halang ke teesia pe leteria manmanna ke Iesusmaul haka mule nga ana metenga lo.Nena hana mur te esia i pe heleiaNeHalang nena naualanga pe nekingalange iri. 4 Nga etue nenge Iesustu luluch nge iri kura pe tunge he-lenga kerkerengngananei lange iri keteke, “Atu nge Ierusalem mukam ke akulele tunginga nenge e hele ia langeimo lo. Tunginga nenge Temek heleiake teke tunge lange imo. 5 Ioaneshenune imonga echmana. Penge roupongnai lape a mene henuninga ngaOpepengpeng.”

NeHalang Mene Heke Iesus LangaLut Nga Tapa

6 Iesus nena hana mur teare luluchnge i pe te onteia i ke te teke, “NonSoke, lape otal haka mule Israel kai?Nga etue nemai?”

7 Pe Iesus hele, “Ure papalaungananemur aria etue, Temek i sipona talueiri. Iange i nauele ure lochloch. Keimo a eteia ure nemur te lohot ngaria

ero. 8 Pe nga etue nenge Opepeng-peng sio at nge imo, lape a menekerkerenga nenge a haliu hote iaulange hehei pe hana lochloch. Kelape a haliu nge Ierusalem pe ngeIutea lochloch pe nge Samaria penga kileng lochloch ngana nga ich.”9 Iesus helele kura pe NeHalang meneheke i ke la sapele nga lut nga tapa. Pehana nemur temes ke tenau ala tote ikela lele teu nga ulu.

10 Hana nemur mataria tu mananga lut kura pe hana nai nge reriahengeron hussu te lohot ke temesluluch nge iri. 11Pe te hele, “Imo hananengeKalelea, pomere nenge ames keanau haka lamana nga tapa mam? Aesia Iesus laka NeHalang mene heke ike la nga lut nga tapa lo! Pe at mulengana, lape pomalam mana nga hakala ngana nem.”

Mateas Mene Iutas Munna12 Ure nemur te lohotot pe Iesus

nena hana mur tetu nga hengenenenge Oliua. Ke het pe tei sio ketela mule nge Ierusalem. Pe kuesase ngana nenge lange Ierusalemana lome iri ana non kina iri limeiri analoch. (kilomita elle) 13 Ioklaol, tei teu lange Ierusalem pe teihaka langa lut nga pele letena unnenenge te tutuia. Iri lochloch eriakoi: Petrus, Ioanes, Ieims, Antreas,Pilipus, Tomas, Patolomius, Mateus,Ieims nenge Alpeus tuna, Simonnenge seilil kina, pe Iutas nenge Ieimstuna. 14 Iri lochloch te eukirau kekokoes mana ke te hetalaulau. Iri ulhehei nemur pe Maria nenge Iesustana, pe Iesus titina mur.

15 Nga etue hel nga hoena irilochloch ngana nenge leteria man-manna te eukirau. Iri nenge te lohot,iri ana non kina iri rahtele elle (120).Pe Petrus mes haka pe hele, 16 “Titikmur pe liliuk mur, imo a eteia poinganenge Iutas poia nem. NeHalangnena helenga lohot ke manmanna

1:1: Luk 1:3 1:2: Mak 16:19; Luk 24:49-51 1:3: Luk 24:36-49; Ume 10:41 1:4: Luk 24:49;Ioa 14:16-17; Ume 2:33 1:5: Mat 3:11 1:6: Luk 24:21 1:7: Mak 13:32 1:8: Mat 28:19;Luk 24:48 1:11: Mat 26:64; Luk 21:27 1:12: Luk 24:50-53 1:13: Mat 10:2-4 1:16: Psa41:9

Ume 1:17 195 Ume 2:11

lo. Ke Opepengpeng hele hote ngaTeuit anna ke teke, Iutas lape i nonnenge henonou hote hana nenge telaua Iesus. 17 Nga tele ngana, imempekngamem Iutas pe i rahite ume ellemana nenge pomange imem nei.”

18 (Iok Iutas poia poinga porekengana nem pe te olia i nga um-tutuna. Pe mene umtutuna nempela olia ich unne. Pe nga ichunne nem, ana non losio ke mete pesana chach pe makanna pararai hot.19 Hulua lochloch ngana nenge tetunge Ierusalem, te longe pe te hetuekileng neu nga reria helenga ke eneAkaltama. Luna: Eina lele ich.)

20 Pe Petrus hele mule, “Helenganenge Teuit has sue nga alalahanenge Sam hele ke pomai,“ ‘Lape na pele nganngana ero

pe mele tuia ero.’ ”Pe hasinga e pule hele ke teke,“ ‘Mele lape mene munna nga ana

ume.’21 Ke pomlam lape ta henonou hotemele ke mene munna ol. Pe melenem lape ta henonou hote nga irihana nenge te i lululuch nge ita ngaetue lochloch nenge Non Soke Iesusi luluch nge ita. 22 Talun ngana ngaetue nenge Ioanes henunun, ke la hetnga etue nenge NeHalang mene hekeIesus langa lut nga tapa.”

23 Iok laol, te henonou hot ke hananai. E ene Iosep nenge te hetue kePasapas (pe ene e pule Iastus). Pe eene Mateas. 24 Ol pe te hetalaulaulange NeHalang ke pomai, “Non Sokeiong o eteia utar nenge tuteu ngahulua lochloch leteria. Ke pomalamo hemallaha hote non elle nge iri nainei ol, nenge o henonou hote 25 kemene Iutas munna. Iange Iutas hilesue ume nei lo. Pe i kou lake amneiana nga kileng unne nenge lape laia.”

26 Laol pe te mene um nai nengehana nai neu eria maia, pe te sauaana maelpa pe Mateas ene mahot ia.Pomalam tesis luluche i lange Iesus

nena hana analoch pe elle neu, kemene Iutas munna.

2Opepengpeng Sio At Ngana

1 Pentekos ana etue at pe irilochloch te eukirau ke muria elle.2 Pe ueiuei mana ute sio at ngatapa pe alngana pomanga tuttulapalaungana. Sio at pe hemute peleletena nenge te tuia. 3Ol pe te esia utehel nge pomanga oan remen nganange la ke rongo heke iri elle pe ellepe tu haka mana nga houngaria. 4 Temuta nga Opepengpeng pe te talunke te hele nga helenga altoto nganamur nenge tunge lange iri.

5 Pe nge Ierusalem, Iuta mur helnenge leteria metene NeHalang kekokoes, te tu pule. Pe iri teat ngakileng lochloch ngana nga ich. 6 Telonge ure neu nge lohot pe teat kete eukirau. Teat ke te eukirau pe terura toto iange te longe hana nemurnge te helele nga kileng elle pe ellereria helenga mur pengpeng. 7 Olpe ngaria lohot pe te hele, “Hananemur reria nge Kalelea pe chaulingmur ia iri. 8 Pe pomere nenge talonge iri nge te hele nga ita siporarera helenga mur mai? 9 Ita lochlochngana nei ta at nga kileng nemur ngePatia pe ngeMitia, pe nge Ilam pe ngakileng nenge Mesapotamia pe ngeIuta pe nge Kapatosia pe nga kilengnenge Pontus pe Eisia pe nge 10Prikiape nge Pampilia pe nge Ekipto. Penga kileng nemur nenge Lipia nengerochroi lange Sirini. Pe ara hel nge itateat nge Rom. 11 ( Iri nenge teat ngeRom, hel iri Iuta pengpeng nike. Pehel, iri Iuta ero mukam pe nga hoenate lohot ke iri Iuta.) Pe ara hel ngeita teat nge Krit pe nge Arapia. Pe italochloch ngana ta longe hana nemurnge te heleia ure papalaungana ne-mur nenge NeHalang popoia iri. Pe teheleia ure nemur nga ita sipora rera

1:18: Mat 27:3-8 1:20: Psa 69:25; 109:8 1:22: Mak 1:9; 16:19; Ioa 15:27 2:1: Lev 23:15-21;Deu 16:9-11 2:3: Mat 3:11 2:4: Mak 16:17; Ume 4:31; 10:44-46; 19:6

Ume 2:12 196 Ume 2:28helenga mur pengpeng.” 12 Ngarialohot pe leteria lilil toto pe te onteihel mulmule nge iri ke te teke, “Urenenge lohotot nemai, luna mere totomai?”

13 Pe hel tetua sal haka ke te teke,“Hana nemur tein iam.”

Petrus Hemellehe Hulua Ramaria14 Iok, Petrus mes haka luluch nge

pekngana mur nenge analoch pe ellenem pe haliu ke palaungana totolange hulua lochloch ngana ke teke,“Iuta mur pe imo lochloch ngananenge atu nge Ierusalem, a longoat nge iau pe e hemallaha hote urenenge te lohotot nei luna lange imo.15 Imo a teke hana nemur tein. Pe iritein ero iam, iange kileng uach manakura! 16 E hele lange imo pengpeng,ure nenge te lohotot nei, hetatalongaIoel hele talue nge nike lo. Hele keteke,17 “ ‘NeHalang hele ke pomai koi;

Etue nemur nga hoena nge telohot tala nga etue hetalangana,

iau lape e tunge Opepengpeng kerongo heke iri lochloch.

Tutumo mur tatamanna pe tu-tumo mur heheina,

lape te haliu hote lek helenga mur.Pe lape lemo lolomele mur,

lape tenau operia ia ure murpe amo hana papalauna mur,

lape tema operia rara.18 Pe lek hekuleileinga ana non

mur,manmanna toto ke temene Opepeng-

peng nem pule,ke iri pule te haliu hote lek he-

lenga mur.Iri nenge tatamanna pe heheina

pule.19-20Pe lape epoi hote ana lala hel nga

lut nga tapa ke pomai,lape chaia tua ero ol, pe kileng au

mana.Pe teio matana lape hul ke pomanga

toho.Pe lape epoi hote ana lala hel nge

sio nga ich ke pomai,

lape e heremenia kileng nga tohope e poia kileng ke oan ngaulele

pe kileng pulu ala mana.Pe ure nemur lape te lohot tala

nga NeHalang ana etue nengepalaungana toto.

21Pe iri lochloch ngana nenge te tangla nge Non Soke ke halaua iri,

lape tetu ke te maulul.’ ”22 Pe Petrus hele pule, “Imo hana

nenge Israel, a longo at nga lek he-lenga. E teke e hele urume IesusnengeNasaret lange imo. Imo sipomoa eteia ume papalaungana pe lalamurnenge Iesus poi hote lange imo kea esesia lo. Nga NeHalang lemenengana toto, poia ure nemur ke te lo-hot ke pomalam. Iange i teke heneueimo ke a eteia ke i sipona kulos sueIesus at. 23 Pe nga NeHalang lemenengana, tung heke Iesus langa perimoke pomanga i sipona letena tuaninhot ngana ia nge nike, pe heleia keteke poia. Ke imo sipomo a hune Iesusnenge a tunge i langa hana porekengana mur peria ke te heon heke i kemete. 24 Pe NeHalang hemaul hekemule Iesus nga metenga. Hile hote ike mete sapele ero, iange kerkerengapele nga metenga nakuna ero ngehekou sue Iesus. 25 Non Soke Teuitheleia Iesus ke pomai,“ ‘Kokoes mana e esesia Non Soke.Pe ute pele ero nge heloiloi ia iau.

Iange ana non tu ke rochroimana nge iau.

26 Ke pomalam letek urana toto pe ehele ke e iech mana.

Pe pule singik nei lape tuke an-gala mana nge NeHalang.

27 Iange NeHalang iong, o hile siomene iau

ke etu nga hana nenge te metereria kileng ero.

Pe lape o hile sio mene lem non ngepengpeng

ke ma ke punich nga ich letenaero.

28 Iong, o henonoua iau nga maulingaana kue lo.

2:17: Jol 2:28-32 2:25: Psa 16:8-11

Ume 2:29 197 Ume 2:42Ke lape o poia iau ke etu luluch nge

iongpe o poia iau ke e iech toto.’ ”

29 Iok Petrus hele mule, “Titik mure teke e hele hot pengpeng langeimo nge rette Teuit. Ana non meteke tealo hite i lo. Pe ana polo tululuch nge ita ke at nga etue nengeheueu nei. 30 Pe non soke Teuit nemi hetatalonga. Pe i eteia utar nengeNeHalang heleia ke teke poia. NeHa-lang talue helenga kerkereng nganange teke hemes heke Teuit nette e kelohot ke i naungaala ana none, ke po-mange Non Soke Teuit i sipona. 31 Iok,Non Soke Teuit eteia utar nenge Ne-Halang teke popoia, pomalam heleurume Mesias nem maul haka mulengana ke teke, ana non lape tu kelasus nga hana nenge te mete reriakileng ero. Pe pule lape koluna make punich nga polo letena ero. 32 KeNe Iesus nei, ngana kou NeHalanghemaul heke mule i nga metenga lo.Ke imem lochloch ngana nei, Iesusmaul haka mule pe at ke lohot ngeimem. Ke ngana koi nenge mo helehotote ure nemur, iange mo esia lo.33 Ke Ne Iesus nem, ngana kou maulhakamule kela are ngaTemenepennatamalmal lo. Pe mene Opepengpengnga Temene penna lo. Ke pomangaTemene hele talaia lo ke teke tungelange i. Pe nena tunginga nengehekulo sue at nge imem, ngana koinenge a esesia pe a longlonge heueunei.

34“IangeNon SokeTeuit haka langalut nga tapa ero. Pe Iesus i toro manahaka langa lut nga tapa. Pe Non SokeTeuit hele ke pomai,“ ‘Non Soke hele lange ak Non Soke ke

pomai:“O haka at ke oare lakoi nga ilik

ele nenga perik tamalmal.Oare lamai kela het nga etue nenge,

35 e mene lem ngarang mur, ke etalue iri nga apem sana ene,

ke apem ana manga mur ia iri.” ’

36“Ke imohananenge Israel, nengenei a etei tote ol, iange Iesus nengea heon heke i nem, NeHalang talheke tote i ke i soke toto ol. Ke iMesias nenge mene mule NeHalangnena hana mur nenge hesilei hote irilo.”

37 Iok laol, Petrus na helenga ne-mur tua tote hehei pe hana leteria, olpe hehei pe hana nemur te hele langePetrus pe pekngana mur ke mai, “Oeatong mur, pe imem lape mopoi kepomere mai ol?”

38 Pe Petrus hele lange iri ke maikoi, teke, “Imo lochloch ngana nem,imo elle pe elle, a hulia letemo ngalemo poinga poreke ngana mur, pea mene henuninga nga Iesus Krisusene. Pomalam lape NeHalang letenaia imo nga lemo poinga poreke nganamur. Pe lape a mene tunginga nengaOpepengpeng pule nenge NeHalanghekulo sue at nei. 39 NeHalang taluehelenga kerkereng ngana lo, nengeteke tunge Opepengpeng lange imope nge tutumo mur pe nge hulualochloch ngana nenge tetu nga tau.Oe, tunge lange iri nenge i sipona iuairi.”

40 Pe Petrus hele hote helenga epule lange iri pe hele ke kerkerengtoto lange iri ke mai, “Anau ala amo,iange lape melmelenga palaungananenge NeHalang tunge lange hanaporeke ngana mur, lape mene imopule!” 41 Petrus na helenga tua toteleteria pe hulua halang toto leteriamanmanna nga helenga nemur. Kepomalam te mene henuninga. Kehehei pe hana iri ana non kina limeiri analoch iri mol (3,000) te lohot keIesus nena hana mur nga etue neupengpeng.

Iri Nenge Leteria Manmanna NgeIesus Tetu Ngaria

42 Iok, iri lochloch ngana nenge tehulia leteria pe te mene henuninganem, kokoesmana tela nge Iesus nena

2:29: 1Ki 2:10 2:30: 2Sa 7:12; Psa 89:3-4; 132:11 2:31: Psa 16:10 2:33: Ume 5:32; 7:55-562:34: Psa 110:1 2:36: Ume 5:30-31 2:39: Isa 57:19 2:41: Ume 2:47; 4:4 2:42: Ume

20:7

Ume 2:43 198 Ume 3:13hana mur ke te hetottore iri. Petetu ngaria pomai, tenau hel mulenge iri ke pomanga iri lochloch titiriamur hel. Te eukirau pe te ngau keelle pe te eukirau ke te hetalaulau.43 Pe Iesus nena hana mur tepoi ho-tote lala mur pe ure papalaunganamur pe hulua te esesia pe te ruratoto. Pe haria kangkanga manmana.44 Ke iri lochloch ngana nenge leteriamanmanna nge Iesus tetu manmanake muria elle, pe te tung helel ariaure. 45 Nenge teke tetu pe mele naure unne sune mana, te mene reriaure hel langa ingala, nem pe melehel te olia reria ich unne pe uruna telaia nge mele nem. 46 Kokoes manatela ke te eukirau nga NeHalang nenapele palaungana. Pe pule tela kete eukirau ke te ngau nga reria pelemur. Te ngau pe te iech pe te tunghelia aria ngaunga. 47 Pe te hetoheke NeHalang ene pe te iech totoiange hehei pe hana lochloch nengeIerusalem, leteria uranamana nge iri.Nga etue lochloch, NeHalang hesileihotote nena hanamur. Ke nga poinganem mana, iri nenge NeHalang menemule iri pe leteria manmanna ngeIesus, te lohot ke iri hulua toto.

3None Nge Apena Lul

1 Nga ulei nga etuene e, Petrus irinai Ioanes tei teu lala nga NeHalangnena pele palaungana. Tei teu lala-mau ke te hetalaulau ke pomangakokoes te popoia lo. 2 Pe NeHalangnena pele palaungana neu matana, tehetue ke ene Rerere. Pe none ngeapena lul nga i kino ngana nike ararelamau. Kokoes mana te takisia i kete laia nga pele matana neu, ke long-long umtutuna nge hehei pe hana ngetei teu lala nga NeHalang nena pelepalaungana neu. 3 Iok, esia Petrus irinai Ioanes nge tei teu lala, pe longumtutuna lange iri. 4 Ol pe Petrus irinai Ioanes te nachnei hite i, pe Petrus

hele, “Onau at nge imem!” 5 Iok, ananon naula nge iri nai pe teke ma lapete tunge ute lala nge i.

6 Pe Petrus hele mule lange i, “Iaulek umtutuna ero toto koi, nenge lapee tunge lange iong. Pe lek ure nengee teke e tunge lange iong ngana koinei; Nga Iesus Kristus nenge Nasaretene, e hele lange iong ke omes hakape oi!” 7 La Petrus rahit heke non neunga penna tamalmal pe ueiuei manaana non apena takaha pe mes sapele.8 Non neu mes nga apena pe tamuhaka pe talun ke i rara sapele. Pe ipe Petrus pe Ioanes tei teu la sapelenga NeHalang nena pele palaungananeu letena. Pe non neu ii pe tamtamupe heto hekeke NeHalang ene. 9 Pehulua lochloch ngana nga lamau teesia non neu nge ii pe te longe inge heto hekeke NeHalang, 10 ol pete rura toto pe leteria tuanin rara kete teke, “Utar toto nenge poia nonnem ke urana mule?” Iange tenauurume ke i non nenge arare ke longmanmana umtutuna nga pelematananenge Rerere.

Petrus Haliu Nga NeHalang Na PelePalaungana

11 Iok laol, hulua lochloch ngana telonge ure neu nge lohot pe te songke tela nga sauach nenge te hetue keSolomon na Sauach. Tela pe non neulau hite Petrus pe Ioanes ke temes.12Pe Petrus esia hulua lochloch ngananemur nge te rura ia non neu nge imule pe hele, “Imo hana nenge Is-rael, pomere nenge a nachnei sakililiaimem ke pomam? Imo a teke lememkerkerenga palaungana pe imem totokai, nenge mo poia non nei ke i mulemai? 13 Ra tete mur aria soke NeHa-lang nenge Apraham pe Isak pe Iakopte heto hekeke, tunge hemalmalingalange nena hekuleileinga, Iesus lo.I laka nenge a tunge i langa hananenge Rom peria. Pe Pilatus hele keteke hottaua ute nge non nem poiake poreke ero, pomalam teke papa

2:44: Ume 4:32-35 2:47: Ume 6:7; 11:21 3:4: Ume 14:9 3:6: Ume 4:10; 16:18 3:13:Exo 3:6, 15; Luk 23:13-25; Ume 2:23

Ume 3:14 199 Ume 4:2ala ana nga helenga pallaklaka ngananenge a poia lange i. Pe imo a huliapatangamo lange i pe a toto ita totolange Pilatus ke a teke, non nei mete.14 Non nei, NeHalang nena non toto.Ke na poinga pe na ume mur peng-peng mana. Pe imo lememo ero ia ike a teke lake mete. Pe a hele langePilatus ke mene non nenge hununhana munna. 15 Ke imo a hune nonnenge tunge maulinga at nge ita laka.Pe ana non, NeHalang hemaul hekemule i lo. Imem nai mo esia ke nganakoi nenge mo heleia. 16 Ke imem nailetemem manmanna toto nge Iesus.Imo a esia non nenge apena lul nem,i urana mule nga kerkerenga nengaIesus ene. Ke letemem manmannangana nge Iesus laka nenge poia nonnem ke urana mule.

17 “Pe titik mur, e eteia ke ulolo.Imo ul amo papalauna mur, a poiapoinga nei lange Iesus iange a eteiaero. Ke ngana laka nenge lememo eroia i. 18 Pe e hele lange imo pengpeng,NeHalang hele hote nga hetatalongamur haria nge nike lo. Nenge heleke teke, ‘Non Mesias nenge at kemene mule nena hana mur, lape tak-isia melmelenga palaungana.’ Ke ngapoinga nenge a poia nem, pete toteNeHalang hele ngana. 19 Pomalamapoi ke pomai koi; A hulia letemo ngalemo poinga poreke ngana mur pe ananasia NeHalang. Pomalam lape Ne-Halang letena porekeia imo nga lemopoinga poreke ngana mur. 20 Nengeteke apoi ke pomam, lape NeHalanghekulo sue opemoanangaunga at ngeimo. Ke lape kulosia Mesias nenge isipona henonou hote lo, ke at menemule nena hana mur nenge hesileihote iri lo. Ke Mesias nem laka Iesus isipona. 21Pe i lape tunga tapamukamke kulele etue nenge NeHalang talueke teke, poia ure lochloch ngana ke telohot ke heueu ngana mule. Helenganem, NeHalang i sipona hele hotenga nena hetatalonga mur haria nge

nike. Pe hetatalonga nemur, NeHa-lang talue iri ke altoto ke te poia umenem pengpeng. 22Ke nge nike, Moseshele tote Ne Iesus ke mai,“ ‘Amo Soke NeHalang lape henonou

hote mele e nge imo sipomo,pe talue i ke i hetatalonga ke

mange iau.Pe teke hele ke mere lange imo,

a longo taua nena helenga mur.23 Pe mele hel nenge te longo

taua hetatalonga nem nenahelenga ero,

lape tetu teu langa NeHalangnena hana mur ero.

Pe lape NeHalang hun sue iri ketehet.’

24 “Pe hetatalonga lochloch nganange nike, te hele hote utar nenge telohotot heueu nei. Talun nge hetata-longa Samuel pe ole lange pekngananemur nenge te nanasia i. 25 Pe imolape a mene ure nemur nenge hetat-alonga mur te heleia. Pe NeHalanghele hote ure nemur nga etue nenge,i pe lemo tete mur te talue helengatomunga hel nem. Iange i hele langeAprahamkepomai, ‘Lape e pete hulualochlochnga ich, pe petanganem lapeat nge iong sipom alom.’ Nge nike,NeHalang tunge helenga nem langeApraham, pe heueu nei, petanga nemsio at nge imo ol. 26 Ke pomalamNeHalang henonou hote nena non pekulosia i ke at tala nge imokepete imope halaua imo elle pe elle, ke a hilelemo poinga poreke ngana mur.”

4Hana Papalauna Leteria Inin Taua

Petrus Iri Nai Ioanes1 Iok, Petrus iri nai Ioanes te

hele lala nge hehei pe hana kura petunginga ana hana mur pe non sokenenge nauelele NeHalang nena pelepalaungana ana naungaala mur peSatiusi mur hel teat ke te puris. 2Teatpe leteria inin toto iange Petrus irinai Ioanes te hetottore hehei pe hana

3:17: Luk 23:34; 1Ti 1:13 3:19: Ume 2:38 3:22: Deu 18:15, 18-19 3:25: Gen 22:18 3:26:Ume 13:46

Ume 4:3 200 Ume 4:24nga Iesus nge maul haka mule ngametenga. Ke nem hemallaha hot toteke, iri nenge te mete lape te maulhaka mule. 3 Laol pe hana papalaunanemur te laua Petrus iri nai Ioanes kete teke te onteia iri nai pe ero. Iangekileng ulei sio lo. Pomalam tetal teuairi langa tuele au ngana. 4 Pe hulualochloch ngana nenge te longe iri naireria helenga, leteria manmanna. Keiri nenge leteria manmanna te lohotke iri ana non kina lime iri analoch irilime (5,000).

5 Iok, pomange rou almasinga anahana mur pe hana nenge iri muk-muka nge Israel mur pe hotonga anahetorongamur, teat ke te eukirau ngeIerusalem. 6 Pe tunginga ana hanamur aria non soke, ene Anas. Ke Anaspe Kaepas pe Ioanes pe Aleksanta peiri hel pule nenge te lohot nga matanenge tunginga ana hana mur, irilochloch tela ke te eukirau luluch ngehana nemur. 7 Laol pe te hemesiaPetrus iri nai Ioanes ngamataria pe teonteia iri ke pomai, “A poia ure nei kemere mai? A mene lemo kerkerengalangai nenge a poia ure nei? Pe a poianga itei ene?”

8Pe Opepengpeng teu kemuta totonge Petrus pe tuacholia hana nemurreria helenga ke mai, “Imo almasingaana hana mur pe imo hana nengeimo mukmuka nge Israel mur: 9 Aonteia imem nga halaunga nenge mopoia nge ape lul nei. Maul ke mere?10 Imo lochloch pe imo Israel mur alongo ke nek. Non ape lul nei uranamule nga Iesus Kristus nenge Nasaretnena kerkerenga. Pe imo a hune ananon ke mete nga ana manga toto. PeNeHalang hemaul heke mule i. PeNeHalang nena helenga hele ia Iesuske mai:11“ ‘I laka, i umnenge imohananenge

a lelele pele lememo ero ia.Pe i, lohot ke i um palaungana

nenge rahtua ele pele.’

12 Maulinga at nge mele ero ol. Atmana nga Iesus ene.”

13 Hana papalauna nemur te esiaPetrus pe Ioanes pe te rura. Iange irinai temes ia aria seilil. Pe te eteiairi lo, nge iri hana mana nge ramariaalchach ero. Pomalam te eteia iri nainge tetu luluch nge Iesus. 14Pe te esianon ape lul nem nge mes luluch ngeiri pe te reng toto ke te hele ia helengae ero ol. 15Hana papalauna nemur tekulos hote iri nai pe te hele tele el ngeiri, 16 “Lape ta poia iri nai ke pomere?Hehei pe hana lochloch ngana ngeIerusalem te esia iri nge tepoi hoteure palaungana nem nge hemallahahote NeHalang na hekerkerenga. Urenei, ta talkome ero ol i! 17Teke poi, peta hele ke kerkereng lange iri nai ke teheto heke Iesus ene ero ol. Pomalamurenei het la koloi pe te heloloune erool.”

18 Te iua iri nai pe te hele ke kerk-ereng lange iri nai ke te hetottoro pete haliu nga Iesus ene ero ol.

19 Pe Petrus iri nai Ioanes te hele,“A mil teu la. Nga NeHalang matana,poinga tei nge urana? Mo longo tauaNeHalang ma mo longo taua imo?20 Imem, ute pele nge ra ele halimemero ol iange mo longe pe moes totelo.”

21Pe hana papalauna nemur te hot-taua ute ero toto nge poreke nge irinai nge tetal teua iri nga tuele aungana. Pomalam, te keres taua iri pete kulos hote iri nai ke tela. Iangehulua te esia ure nem nge lohot pe teheto heke NeHalang. 22 Pe non nengete hemasia i nei ana hesinga ele hakanga ana non kina nai (40).

23 Te kulos hote Petrus iri naiIoanes ke het pe tela sapele nge pekn-garia mur pe te heleia ure lochlochnenge almasinga ana hana mur petunginga ana hana mur aria pa-palauna mur te hele ia lange iri.24 Iri te longe helenga nemur pe irilochloch leteria elle pe te hetalaulau

4:4: Ume 2:41 4:10: Ume 3:6, 13-16 4:11: Psa 118:22 4:12: Mat 1:21 4:18: Ume 5:284:19: Ume 5:29 4:24: Exo 20:11; Neh 9:6; Psa 146:6 4:25: Psa 2:1-2

Ume 4:25 201 Ume 5:6lange NeHalang ke pomai, “Non Soke,iong sipom oala hote tapa pe ich peruach pe ure lochloch ngana. 25 Ngenike toto, Opepengpeng hele hot ngalem hekuleileinga, lemem te ne Teuithanna ke pomai:“ ‘Pomere nge hana lomonmona mur

leteria inin hali?Pomere nge tetal hel ia helenga

ke te heporeke Non Soke?26 Kileng mur nga ich aria naungaala

murtetal helenga ke tei ia polong.

Hana papalauna mur pule tetal he-lenga

ke te hekou sue Non Sokepe Mesias nenge Non soke tal

hote ke mene mule ita.’27 Oe Non Soke. Manmanna ngeHerot iri nai Pilatus te heua hanalomonmona mur pe Israel mur keteare nga tuele tana nge Ierusalem.Tetal helenga ke te hekou sue Iesus,lem hekuleileinga nenge otal hote.28 Iri te poia poinga nem, nanas meneiong lemem ngam. Iange lohot ngalem kerkerenga nike. 29 Iok, NonSoke o nau sio at nge imem, lemhekuleileinga mur ke o halaua imem.Iange hana kai te hemataua imemmai. Ke o halaua imem ke momes kekerkereng toto ke mo haliu hote lemhelenga. 30 Otul hote perim ke mohemasia haleles mur pe mopoi hoteure papalauna ke hemallaha hote lemkerkerenga. Mo poia ure nemur ngaIesus ene, lem hekuleileinga nengeiong sipom otal hote.”

31 Te hetalaulau ke ulo, pe kilengnenge te hetalaulau ia nem rur. PeOpepengpeng hemute iri lochloch kearia seilil ke te hele hote NeHalang nahelenga.

Iri Nenge Leteria Manmanna Te Ha-lau Hel Iri

32 Iri nenge leteria manmanna,leteria pe ramaria elle mana. E ngeiri teke i toro nena ute ero, iange

ure lochloch te teke iri lochloch re-ria. 33 NeHalang tung sue hekerk-erenga palaungana lange Iesus nenahekulkulonga mur ke te haliu hoteIesus maul haka mule ngana. Pe petetote iri lochloch. 34 Iri lochloch reriaure pe ute e nge alpapa nge iri ero.Iange iri nenge reria ich pe reria pele,te hile hotote ke mele hel te ololia iri.35 Pe te mene ure nemur ururia pete tunge lange hekulkulonga nemur.Pe hekulkulonga nemur te herongelange iri nenge reria ure mur ero.36 None nge ene Iosep, tana hoe inge Saipras. Pe ana mata, Liuai. Pehekulkulonga nemur te hetue i keene Parnapas. (Luna, non nge hek-erkereng ia hehei pe hana leteria pehalachlaua iri.) 37 Ana non pule hilehote na ich unne ke mene uruna petunge lange hekulkulonga nemur.

5Ananias Iri Nai Sapaera

1 Iok laol, none nge ene Ananiasiri nai nehei Sapaera reria ich unne,mele hel te olia pule. Pe Ananiasrahite umtutuna nenge ich neu urunaele. 2Nehei pule eteia pe ngata mana.Ol pe Ananias mene umtutuna elemana, pe laia nge Iesus nena hanamur iange ele kou talkome lo.

3 Pe Petrus hele lange Ananias,“Pomere nenge ongata lange NonPoreke ngana ke o pallakaia Opepeng-peng, ke o rahit mule umtutuna elenga ich uruna nenge o mene nem?4 Ich nem te olia ero kura pe iong lemnike. Pe te olia ke het pe umtutunanem, iong lem pengpeng. Pe utarnenge pa heke iong ke o poia poinganei? Iong o pallaklaka ia none manaero, o pallakaia NeHalang laka nem.”

5 Ananias longe helenga nem, pelosio pe mete sapele. Pe iri nenge telonge ure nem nge lohot, mataungapalaungana laua iri. 6 Ol pe hanalolomele hel tela ke te ruchite non

4:27: Mat 27:1-2; Luk 23:7-11; Ume 3:13 4:28: Ume 2:23 4:29: Epe 6:19 4:32: Ume 2:444:34: Ume 2:45 5:2: Ume 4:34-35 5:3: Ioa 13:2

Ume 5:7 202 Ume 5:25neu koluna pe te takis hote kela tealohite.

7 Etue mala pol lo pe Ananias neheiiteu at. Pe i eteia utar nenge lohottala nga etue neu ero. 8 Ol pe Petrusonteia i, “O hele at nge iau mukam,lemo ich unne nenge te olia lange imonai, uruna kaloi?”

Pe ana hei hele, “Oe, urunalochloch lakalom.”

9 Ol pe Petrus hele mule lange i,“Pomere nenge imo nai em a ngatahel ke a totoia NeHalang opene kepomam? Onau la, hana nenge tealohite em iau temes nga pele matananeu pe lape te takis hote iong la pule!”

10Nga etue unneneupengpeng, heineu losio pe mete sapele. Pe hanalolomele tei teu at pe ana hei mete lo,pomalam te takis hote kela tealo hitei nga ene rikena. 11 Ol pe iri lochlochngana nenge leteria manmanna ngeIesus, pe iri hel pule nenge te longeure nemur nge te lohotot, iri tematautoto ol.

Iesus Na Hekulkulonga Mur TeHemas Mule Hulua Halang

12 Iesus nena hekulkulonga murtepoi hote ure papalaungana halangke hulua lochloch te esia. Pe iri nengeleteria manmanna, te lala ke te eu-kiraurau nga Solomon Nena Sauach.13 Pe iri nenge te tu nge hot, leteriaurana mana nge iri pe teteu pulutmana pe teare luluch nge iri ero. 14Pehulua halang toto, leteria manmannange Iesus pe teteu kela te koko teu ngeIesus nena hana mur. 15 Ol pe heheipe hana tela ke te takis hote iri nengesingiria haleles ke teat ke te emarasue iri nga hetemur nga kue ilina. Po-malam, Petrus itoto pe opene ma hiteiri pe temaul. 16 Pe hulua lochlolchngana nga kileng nemur nenge teturochroi nge Ierusalem, te longe pe iripule te takis hote haleles kina murpe iri nenge uneinei poia iri. Te atiairi pe Iesus nena hana mur te hemasmule iri lochloch.

Tetal Teua Petrus Iri Nai Ioanes NgaTuele Au Ngana

17 Ol pe tunginga ana hana muraria soke pe pekngana mur nenge iriSatiusi, te esia ure nemur nenge Iesusnena hana mur te poia pe saria kekeiri. 18 Pomalam te lohaka pe telauaPetrus iri nai Ioanes pe tetal teua irilanga tuele au ngana, kela tetu luluchnge hana porekreke ngana mur. 19 Penga miliko NeHalang nena angkelo eloe tuele au ngana neu matana pemene hote Petrus iri nai Ioanes pehele lange iri ke mai, 20 “Ala ke a mesnga NeHalang nena pele palaunganaletena pe a hemallaha hote helengalange hehei pe hana ke nek nga tungaheueu ngana nei.”

21 Iok laol, uach sio pe iri nai teteula sapele nga NeHalang nena pelepalaungana pe te talun ke te hetot-tore hehei pe hana ke pomanga Ne-Halang nena angkelo neu heleia lo.Pe Anas iriul pekngana mur te iuahana papalauna nenge Israel te eu-kirau. Pe te hekulo helenga langatuele au ngana ke te mene Petrus irinai Ioanes at. 22 Iok palpal hussumur tela ke te lohot nga tuele aungana pe Iesus nena hana nai neu iriero lo. Ol pe tela mule pe te helelange hana papalauna nemur ke mai,23 “Mola ke mo lohot lamau pe moesia piunga lochloch ngana nga tuelechantom ngana neu, aria chaungatetu ke tekerkereng. Pe naualanganemurnenge te umume lamau, temeske te ronge piunga lochloch. Iok, molohe piunga e ke moi teu la, pe hananemur iri ero.” 24Nga etue nem, hanapapalauna mur pe non soke nengenauelele palpal hussu mur nga NeHa-lang nena pele pe tunginga ana hanamur aria papalauna mur te longe kemau, pe ngaria lohot pe leteria tuaninrara ke te teke, hana pane tela kemerei?

25 Ol pe none at pe hele, “A nau at,hana nenge atal teua iri langa tuele aungana nem, ngaria kou te hetottore

5:12: Ume 2:43; 14:3 5:19: Ume 12:7-10

Ume 5:26 203 Ume 5:42hehei pe hana nga NeHalang nenapele palaungana letena.” 26 Ol pepalpal hussu mur iriul aria soke, telake te mene iri pe te mene iri ke nekmana pe te poia ute hel lange iri ero,iange tematauahulua lochlochngananemur nge lape telope aria um.

27 Iok laol, palpal hussu nemurte mene iri ke tela te hemesia iringa hana nenge te longlongo helengamataria. Pe Anas lohaka pe hele,28 “Imem moheo ele tote imo nge ahetore hehei pe hana nga non nemene. Pe ero. Imo a hetottoro pe kura,ke hehei pe hana nga kileng lochlochngana nge Ierusalem te longe lemohelenga mur lo. Pe pule, imo a tuehelenga at nge imem ke a teke mohune non nem ke mete.”

29 Pe Petrus iri ul Iesus nenahekulkulonga mur te tuacholia hananemur reria helenga ke mai, “Imemmo nanas tau pulut mene hana pelehel nga ich nei reria helenga ero. Monanas mene NeHalang na helengamur!” 30 Imo a heon heke Iesus ngamanga toto, ke nga poinga nem, ahune i ke mete. Pe ratete mur ariaSoke NeHalang hemaul heke mulei nga metenga lo. 31 Pe mene hekei kela hetakile nga ilina nga pennatamalmal. Nga lamau Iesus lohot ke inaungaala ana non pe hemasinga ananon. Iange NeHalang teke Israel murte hulia leteria pe te mene maulingake koko. 32 Imem mo esia utar nengeNeHalang poia lo. Pe imem toroero. Imem ul Opepengpeng. I laka,NeHalangnena tunginganenge tungelange iri nenge te longo taua i.

33 Iri hana papalauna nemur ngeIsrael, te longe ke mau pe leteria inintoto nenge te teke te hune Iesus nenahana mur ke te mete. 34 Pe ero, NonParesio e nge ene Kamaliel mes hakanga hana papalauna nemur leteriape hele ke teke, te mene hote Iesusnena hana mur kela temes pol ngehot mukam. Ana non i hotonga ana

hetoronga ke hulua lochloch nganatepoi ke nek lala nge i. 35 Pe helelange hana papalauna nemur ke mai,“Imo hana nenge Israel, anau ke nektoto nga utar nenge a teke a popoialala nge hana nemur. 36 A eteia, ngalia manmana none nge ene Tiutaslohot pe teke i non palaungana pena kerkerenga halang. Pe hana iriana non kina iri ana non kina elle(400) leteria manmanna nge i pe tenanasia i. Pe nga etue nenge te hune ike mete, nena hana mur te ua paraipe tepoi hote ume pele ero. 37 Iok,nga hoena Iutas nenge na nge Kale-lea lohaka. Lohaka nga etue nengasisalanga nge hehei pe hana lohot,ke tehas susue eria. Ana non teunga hulua leteria ke te nanasia i ketepoi heke hunelinga, iange lemeriaero ure neu nge lohot. Iok te hune ike mete pe iri lochloch ngana nengete nanasia i nem te ua parai pule. 38Penga ure nenge lohot heueu nei, e helelange imo pengpeng, a poia ute langehana nemur ero toto. A hile hote irike tela! Iange nenge teke ure nengete popoia nei, iri siporia tepoi hekemene, lape ure nem sisparai sio mule.39 Pe nenge teke NeHalang i siponapoi heke, imo nakumo ero toto ngeapoi ele iri. Nenge teke apoi porekeiri heueu, apoi poreke NeHalang keulolo!” Laol pe hana papalauna ne-mur te nanas mene Kamaliel nenahelenga.

40 Iok, teiu teu mule Iesus nahekulkulonga nemur at pe te paliairi. Te palia iri ke het pe te hele kekerkereng toto mule lange iri ke tehetore hehei pe hana nga Iesus eneero ol. Ke het pe te kulos hote iri ketela sapele.

41 Iok laol, hekulkulonga nemur tehile sue hana papalauna nemur ketela ol pe te iech toto iange NeHa-lang tekenakuria nge temenemeingapalaungana toto nga Iesus ene. 42 Pekokoes mana nga etue lochloch tela

5:28: Mat 27:25 5:29: Ume 4:19 5:31: Ume 2:33-34; Epe 1:20; Hip 2:10; 12:2 5:36: Ume21:38 5:40: Ume 4:18 5:41: Mat 5:10-12; 1Pi 4:13

Ume 6:1 204 Ume 6:14ke te haliu hotote NeHalang nena he-lenga urana toto ngana lala nge heheipe hana nge reria pele mur, pe pulenga NeHalang nena pele palaunganaletena. Te haliu hote helenga uranatoto ngana nenge Iesus i sipona iMesias, nenge NeHalang kulosia keat mene mule hehei pe hana nengeNeHalang hesilei hote iri lo.

6Te Henonou Hot Ke Hana Iri Rahtele

Nai1 Iok nga etue nemur iri nenge

leteria manmanna nge Iesus te lohotke iri halang toto. Ol pe ngunn-gunuga e lohaka nge Iuta mur nengete helelia helenga Krik iri ul Iuta murnenge iri Iuta pengpeng. Pe ngun-ngununga nem, huna nga ngaunganenge te heronge ke kokoes langepakar mur nga etue elle pe elle.Iange hei pakar mur nenge Krik nem,te menmene aria ngaunga ke nekero. Pomalam te ngungu nge iri ne-mur nenge Iuta pengpeng. 2 Ol peIesus nena hana iri analoch pe nainem te eukiraua iri lochloch nengeleteria manmanna nge Iesus pe tehele lange iri ke pomai, “Nenge tekemo hilesue ume nenge mo hetottorehehei pe hana nga NeHalang nenahelenga pela mo herongo mulmuleamo ngaunga, panem urana ero. 3 Kepomalam, kole mur, imo sipomo ahesilei hot ke hana iri rahtele nai ngeimo mule, ke tenau ele ume nem. Ahenonou hotemele hel nge Opepeng-peng muta nge iri, pe leteria pe reriapoinga mur urana mana. 4 Pe imem,lape motu pengpeng nga ume nengemo hetalaulau pe mo hetottore heheipe hana nga NeHalang nena helengamur.”

5 Iok laol, iri lochloch lemeria kete teke tepoi ke pomanga Iesus nenahana mur te hele ngaria. Pomalamte henonou hote Stipen, non nengeletena manmanna ngana tuke kerk-ereng toto, pe Opepengpeng muta

nge i. Pe pule Pililpus pe Prokoruspe Nikanor pe Timon pe Parmenas peNikolaus. Nikolaus i nena nge Antiokpe i koko teu luluch nge Iuta murnge leteriamanmanna ngeNeHalang.6 Iok, temenehananemur ke te laia iringe Iesus nena hanamur ke tetal hekeperia nge iri pe te hetalaulauhakangeiri.

7 Pe NeHalang nena helenga songke ronge kileng lochloch ngana. Pehehei pe hana halang nge Ierusalemte lohot ke Iesus nena hana mur iairi. Pe tunginga ana hana mur ha-lang, leteria manmanna nga NeHa-lang nena helenga pule pe te nanasia.

Te Laua Stipen8 Iok, Stipen i non nenge NeHalang

pete tote i, pe tunge na kerkerengapalaungana nenge poi hote ure pa-palaungana hel nga hulua leteria kete esesia. 9 Ol pe hana hel teat keiriul Stipen tetak huluelia helenga. Pehana nemur ria hetoronga ana pele enge te hetue ke ene, hana nenge irisiporia tenau ele iri. Pe hana nemurreria nge Sirini pe Aleksantria, pepekngaria hel pule teat nga ich nengeSilisia pe Eisia. 10 Pe Opepengpenghelete matana tote Stipen ke hananemur nakuria ero nge te hekou sueStipen nga helenga.

11Ol pe la teol hite hana hel, nengete pallaklaka ke te teke, “Mo longeStipen nge hele poreke tote NeHalangiri nai Moses.”

12 Ke nga poinga nei te hesosolosheke tote hehei pe hana pe hana pa-palauna pe hotonga ana hetorongamur leteria ke telaua Stipen. Pe la tehemesia nga hana papalauna nengete longlongo helengamataria nga Ne-Halang nena pele palaungana letena.13 Pe te mene teua hana hel pule kelate channanga ke te teke, “Non nei,kokoes mana, hele poreke NeHalangna pele pe Moses nena hotonga mur.14Pe pule, mo longe i nge hele ke teke,Iesus nenge Nasaret nem lape totosue NeHalang nena pele palaungana

6:1: Ume 4:35 6:7: Ume 2:41; 16:5 6:10: Luk 21:15

Ume 6:15 205 Ume 7:15nei, pe hetaua rera poingamur nengerette Moses tung sue at nge ita ngenike.”

15 Ol pe hana papalauna nemur tenachnei hit tote Stipen, pe te esiaStipen nge nakuna pomalaka nga Ne-Halang nena angkelo toto.

7StipenHele NgaHana PapalaunaNe-

mur Mataria1 Iok, non soke nenga tunginga ana

hana mur, onteia Stipen ke teke, “Urenemur nenge hana nei te hele hototeatat nge imem nemai, manmannakai?” 2Pe Stipen tuacholia lange hanapapalauna nemur ke mai, “Titik murpe temek mur, a longo at nge iaumukam! Nge nike, rette Aprahamtu nge Haran ero kura pe NeHalangNon Palaungana nenge nena hemal-malinganenge sina ala toto, lohot ngei nga tuele tana nge Mesapotamia.3 Pe hele lange i ke teke, ‘O hile suelem kileng pe lem hana mur pe ola keotunga ichnge lape ehenonoua langeiong.’

4 “Pomalam Apraham lohaka ngana kileng huna nge Saltea pe la ketu nge Haran. Iok, Apraham temenemete ke het pe NeHalang kulosia ike at nga ich nenge a tutuia nei.5 NeHalang tunge ich unne langeApraham ero toto. Pe NeHalang heleke manmanna toto ke teke tunge ichneu lange Apraham pe na tete mur kerea ich. NeHalang hele hote helengakerkereng ngana nem pe Aprahamhoe tutuna mur hel ero kura. 6 KeNeHalang hele lange Apraham kemaikoi, ‘Iong lem tete mur lape tetu ngakileng tau ngana e nga ich nenge irisiporia reria ia ero. Pe lape tetu kete hekuleilei menmene iri nga kilengnem. Pe hana nga kileng nem, lapetepoi poreke tote iri ke hesinga iri ananon kina iri ana non kina elle. (400)

7 Pe lape e poia ure meena ngana kelohot nge hana nenge lemtete murte umume nge iri nem. Pe lape ngahoena lem tete mur te ua hot ngakileng neu pe teat ke te heto heke iaunga kileng nei.’ 8Ol pe NeHalang helelange Apraham ke terir us. Ke ngapoinga nenge terir us, poinga nemhelete metene iri nga NeHalang nenahelenga tomunga hel nenge heleialange Apraham. Ke Apraham i Isaktemene. Pe Isak, tana hoe i ke anaetue iri rahtele mol, pe temene Apra-ham rir us sapele. Pe nga hoena Isaklohot ke i Iakop temene. Pe Iakop hoera tete mur ke hana analoch pe nainem.

9 “Pe Iakop tutuna nemur sariakeke tiria Iosep pe te mene i langehana lomonmona ngana mur ke teolia i pe te mene sapele i ke langeEkipto. Pe NeHalang tu luluch totonge Iosep. 10 Ke nauele tote i nga uremeena ngana mur nenge lohotot ngei. Pe pule tunge letematana nganapalaungana toto lange i. Ke nempoia Parao, non soke nenge Ekipto,ke lemene tau tote i. Pomalam Paraotalue Iosep ke nauele kileng nengeEkipto, pe pule nauele ure lochlochngana nenga Parao na pele.

11 “Laol pe uringa palaungana lo-hot sapele nga kileng lochloch ngananenge Ekipto. Pe nge Kanan, reratete nemur te uri. 12 Ol pe Iakoplonge nge te teke ngaunga kou ngeEkipto. Pomalam kulosia tutuna murke tela. 13 Iok, tela mule henai nganape Iosep hemallaha hote i lange titinamur pe Parao eteia ke Iosep titinamur teat. 14 Ke het pe, Iosep hekulolange temene Iakop pe hele lange i keteke, iri lochloch te lohaka pe tela ngeEkipto. Pe iri lochloch ngana nengetetu lamau iri ana non kina iri mol peanaloch pe lime (75). 15 Iok laol, Iakopsio la sapele nge Ekipto. Pe nge Ekipto

7:2: Gen 11:31; 12:1 7:4: Gen 11:31—12:5 7:5: Gen 12:7; 15:18; 17:8 7:6: Gen 15:13-14;Exo 12:40 7:7: Exo 3:12 7:8: Gen 17:9-14; 21:4 7:9: Gen 37:11, 28; 39:2, 21-23 7:10: Gen41:37-44 7:11: Gen 41:54; 42:1-2 7:13: Gen 45:1-4, 16 7:14: Gen 45:9-11; 46:27 7:15:Gen 46:1-7; 49:33 7:16: Gen 23:2-20; 33:19; Jos 24:32

Ume 7:16 206 Ume 7:36i pe ra tete hana nemur te mete. 16 Pete takis mule koluria kela tealo hiteiri nge Sekem, nga metenga ana polonenge Apraham olia nga umtutunalange hana nenge te lohot nga matanenge iri Hamor.

17 “Iok, etue at rochroi lo, nengelape NeHalang nena helenga utonanenge heleia lange Apraham lape lo-hot ke manmanna. Pe Israel murnenge tetu nge Ekipto neu iri huluatoto ol. 18 Iok, nonenge altoto ol lohotke i naungaala ana non nge Ekipto.Pe i eteia Iosep ero iange Iosep meteke mala lo. 19 Pe ana non pallakaiarera tete hana nemur ke poia poingaporeke totongana lange iri. Poia iri ketesau hote tuturia mur nenge kinkinoke te mete.

20 “Pe nga etue nenge Moses tanahoe i, NeHalang lemene tau toteMoses. Pe tenau ele i nga temenena pele ke teio iri mol. 21 Pe ngaetue nenge tesau hote i, naungaalaana non nem tuna hei ngana menei pe nauele i ke pomanga tuna toto.Pe nauele i kela i soke. 22 Iok laol,Moses hele ngana pe ana ume murlohot ke urana toto, iange mene totehengetoro nenge Ekipto mur ke nektoto.

23 “Iok nga etue nenge Moses anahesinga iri ana non kina iri nai, (40)teke irara kela nau toto pekngana Is-rael mur. 24 Ol pe esia non Ekipto enge poi poreke tote non Israel e. Po-malam Moses halaua non Israel neuke hune non Ekipto neu. 25 Pe Mosesteke ma hana nenge Israel te eteiake, i sipona nge NeHalang talue i kehalaua iri kemene hote iri nge Ekipto.Pe ero! Leteria mallaha ero toto!26 Iok poma ngerou, Moses esia hanaIsrael nai nge tepal helel. Ol pe Moseslake poi hele iri pe hele lange iri kemai, ‘Imo nai nem! Imo elle manaiam, iange lemonge Israel. Pe pomereapal hel mule nge imo?’

27 “Pe non nenge teke palia nein-gana neu hepuo sose Moses pe hele,‘Itei panenge talue iong ke ememsokeiong pe o nauele imem pamam? 28 Oteke o hune iau ke pomanga nonEkipto nenge o hune nge lona ma?’29 Moses longe helenga neu pe uasapelpele kela tu ngaMitianmur reriaich pe lei ke tutuna mur nai.

30 “Iok, hesinga iri ana non kina nai(40) het, pe NeHalang nena angkelo elohot nge Moses nga ich sana lomonae nge rochroi langa hengene nengeSinai. Angkelo neu lohot nge Moseske manga oan remenmen ngana ngengau lalala nga ae tana sune nge mes.31Moses esia ke mau pe letena tuaninrara ia ke halang pe teke nau ke nektoto. Iok, la rochroi toto ke teke nauke nek pe longe Non Soke nge helelange i ke teke, 32 ‘Iau NeHalang, lemtetemur aria Non Soke. Lem tetemurApraham pe Isak pe Iakop, te hetohekeke iau.’ Moses longe kemau ol peloiloi pematau toto ke naulamule erool.

33 “Pe Non Soke NeHalang helelange i, ‘Opoi hote ae ulina nengaapem, iange ich unne nenge o mesianem, heo ngana toto. 34 E esia poingaporeke ngana nenge te poia lange lekhana mur nge Ekipto ke ulolo. Pe elonge iri nge te tangtang ke nganakoi nenge esio at ke e teke e menemule iri nga hana nenge Ekipto peria.Pomalam, oat nge iau ol pe lape ekulosia iong ke ola mule nge Ekipto.’

35 “Pe Moses nei, i sipona lakanenge Israel mur lemeria ero ia i, pete hele lange i ke te teke, ‘Itei panengetalue iong ke emem Soke iong pe onauele imem pamam?’ Ke ana non isipona koloi nenge NeHalang kulosiana angkelo ke hele lala nge i ngaoan sapelala ngana nei. Nenge helelange i ke teke, la mule nge Ekiptoke mukaia Israel mur ke te ua totonga kileng nem. 36 Iok, Moses mene

7:17: Exo 1:7-8 7:19: Exo 1:11-22 7:20: Exo 2:2 7:21: Exo 2:3-10 7:24: Exo 2:11-157:28: Exo 2:14 7:29: Exo 2:21-22; 18:3-4 7:30: Exo 3:1-10 7:35: Exo 2:14 7:36: Exo

7:3; 14:21; Num 14:33

Ume 7:37 207 Ume 7:49hote Israel mur nge Ekipto. Pe ngeEkipto, NeHalang hekerkereng ia i kepoi hote merakulo mur. Pe poia helpule nenge tei tele nga ruach nengeene Ruach Remenmen. Pe pule ngaich sana lomona nge teii ia ke hesingairi ana non kina nai (40).

37 “Pe Moses nei, i sipona laka heleke teke, ‘NeHalang lape kulosia het-atalonga e nge mange iau ke lape at.Pe hetatalonga nem, i mele e ngeimo pengpeng.’ 38 Pe ana Moses lakanenge tu luluch nge rera tetemur ngaich sana lomona, pe NeHalang nenaangkelo hele lala nge i, nga hengenenenge Sinai. Pe i nge mene NeHalangnena helenga urana toto ngana nengemaulinga ana pe tunge at nge ita.

39 “Pe ero! Ratete mur lemeria eronge te longo lange i. Te hile hotei iange lemeria toto nge tela mulenge Ekipto. 40 Ke pomalam te helelange Aron ke te teke, ‘O ume hoteara ae tapuna e ke imuka nge ita ol.Iange Moses nenge mene hote ita ngeEkipto koi, ta eteia la ngana ero ol!’41 Ke nga etue neu, te les hote aetapuna e nge nakuna pomalaka ngapulumakau tuna. Pe te tunge reriatunginga mur pe te heto hekeke ariasoke ae tapuna nenge iri siporia teume hote nga peria. 42 Pomalam,NeHalang hul patangana lange iri peiri te heto heke itoch mur, pe teio pechaia nga tapa sana. Pe poinga nengete poia nem, pete tote hetatalongamur tehas ngaria nenge te teke:“ ‘Imo hana nenge Israel!

Hesinga iri ana non kina nai (40)nenge atu manaia nga ich sana

lomona nem,a hunune pulumakau pe sipsip

mur,ke a teke lemo tungingamur nenge at

nge iau.Pe tunginga nemur, at nge iau

ero toto.43Amo sokeMolek, nenge imo sipomo

aume hote,

laka nena pelpele ana as palaun-gananenge a takis rererenem.

Pe itoch Repan opene laka nenge atakis rerere nem pule,

amo soke itoch nenge a hetohekeke.

Imo, a heto hekeke ae tapuna nemurnenge imo sipomo ales hote iri.

Ke pomalam, lape e kulos hote imo kea ume

ke a amnei amo nga kileng taungana e.

Ana kileng, lape ai ke a hile kilengPapilon pe ala toto.’

44 “Iok, nga etue nenge ratete murtetu nga ich sana lomona, te umeiaNeHalang nena pelpele ke nanas taupengpeng ia opene nenge NeHalanghenonoua lange Moses. 45 Iok, itaratete mur te mene loloune pelpelenem nge tetemeria mur, pe Iosua imuka nge iri kela te mene ich. Ichneu, hana lomonmona ngana mur tetuiamukam. Penga etuenenge ratetemur iriul Iosua tela, NeHalang helopehote hana lomonmona ngana nemurpe iri te mene ich nem sapele. Pe tehemes hekemule pelpele nemnga ichneu, pe tu ke mala toto ke langa Teuitana etue. 46Pe NeHalang poi ke uranatoto lange Teuit. Pe Teuit hetalaulaulange NeHalang pe hele ke teke lapeumeia Iakop ana soke NeHalang napele urana toto ngana e. 47 Pe ero.Nga hoena toto ol, Solomon hemesheke NeHalang nena pele palaungananem.

48 “Pe NeHalang Nge I Soke Nga LutToto, tu teu nga pele nenge hana teumeia nga peria ero. Ke pomangahetatalonga hele ngana nge hele keteke,49 “ ‘Non Soke NeHalang hele ke teke,

Mullik nenge eare pe enau elekileng lochloch ngana nga ich,

ngana kou tu nga lut nga tapa.Pe ich nei apek munna nge etal

hekeke ia.7:37: Deu 18:15 7:38: Exo 19:3 7:40: Exo 32:1 7:41: Exo 32:2-6 7:42: Amo 5:25-277:45: Jos 3:14-17 7:46: 2Sa 7:1-16 7:47: 1Ki 6:1-38 7:49: Isa 66:1-2

Ume 7:50 208 Ume 8:5Ke imo mam a teke a umeia lek pele e

nge mere?Pe lape kileng unne nenge lape e

arare ia, tu langai?50 Pe iau ma nenge e ume hote

ure lochloch ngana nemurmam.’ ”

51 Iok, Stipen hele lange hana pa-palauna nemur kemai, “Imo hana ne-mur, a longo ole tototo iam! Letemope ramamo hit toto ke pomange hananenge lemeria ero toto NeHalang. Petalngamo nemur, tehit toto nge telonge NeHalang nena helenga mur!Apoi ke pomalaka nge lemo tete murtoto, ke lememo ero toto nge a lon-glonge Opepengpeng nena helengamur. 52 Nge nike, NeHalang nenahetatalonga mur te haliu ke te teke,lape NeHalang i sipona nena nonenge pengpeng toto lape at. Pe imolemo tete mur te hun lapue hetat-alonga nemur. Pe heueu nei, imosipona a tunge NeHalang nena nonnenge hetatalonga mur te helele ianem, ke langa hana porekreke nganamur peria, ke te hune i ke metelo. 53 Imo sipomo a mene NeHa-lang nenahotongamurngaNeHalangnena hekulkulonga mur peria. Pepomere nenge a nanasia ero?”

Tetamal Hune Stipen54 Iok laol, Stipen na helenga ne-

mur poia hana papalauna nemur keleteria inin toto, pe te hala hit ngin-giria nenge lape te hun tote i ol. 55 PeOpepengpeng teu ke muta toto ngeStipen, pe nau haka langa lut ngatapa, pe esia NeHalang na hemal-malinga nge tualeme ke palaunganatoto, pe esia Iesus nge mes nga NeHa-lang ilina ele nenge tamalmal. 56 Olpe Stipen hele, “A longo at, e esia kuematana nenge langa lut nga tapa paukou tu pa neu. Pe Non Tuna pule,ngana pau kou mes nga NeHalangilina ele nenge tamalmal.”

57 Hana papalauna nemur te longeStipen nge hele kemau, pe te alngaria

haka ke soke toto. Pe tepoi ele tal-ngaria nga peria mur pe te song ke telatau pengpengia Stipen ke te laua i.58 Ol pe teole hote i langa kileng neuana mapuo patangana, pe te talun kete tamal sapelpele ana um. Pe iri hananenge tetua tettele Stipen nga he-lenga mur, tepoi hote reria hengeronsasase ngana mur, pela tetal sue ngakol kulpo e apena huna ke nauele iri.Ana non ene laka Sol.

59 Iok, hana nemur te tamalmaliaStipen pe i hetalaulau ke mai, “NonSoke Iesus, o mene heke opek langeiong.” 60 Ke het pe tualou sio pealngana haka ke soke toto ke mai,“Non Soke o tuacholia poinga porekengana nei lange iri ero!” Stipen heleke mau ke het pe mete sapele.

81 Pe Sol esia poinga nenge hana

nemur te tamal hune Stipen ke mete,pe teke pengpeng toto nga matana.

Sol Heporeke NeHalang Nena HanaMur

Iok, nga etue nenge te hune Stipenke mete, te talun sapele ke hep-oreke tote NeHalang nena hana murlochloch nge Ierusalem. Ol pe heheipe hana lochloch ngana nenge leteriamanmanna nge Iesus, te ua parai ketela nga kileng mur nge Iutea pe ngeSamaria. Pe Iesus na hekulkulonganemur mana tetu ol. 2 Pe atonghana hel nge te nanas tau totote Ne-Halang lemene ngana, tela ke tealohite Stipen koluna, pe te tangia ike halang. 3 Pe Sol poi poreke toteNeHalang nena hehei pe hana mur.Ana non iteu nga pele elle pe elle ketakrung hote hehei pe hana, pe la talteua iri nga tuele au ngana.

Pilipus Haliu Nge Samaria4 Iok, iri nenge te ua parai neu,

te haliu hote NeHalang nena he-lenga mur nga kileng nemur nengete tuia. 5 Iok, Pilipus langa kileng enge Samaria pe haliu hote Iesus nge

7:51: Isa 63:10 7:52: Mat 23:31 7:55: Psa 110:1 7:56: Kol 3:1 7:60: Luk 23:34 8:3:Ume 9:1, 13; 22:4; 26:9-11

Ume 8:6 209 Ume 8:27i Kristus. 6Hulua halang toto te longoke nek toto nga Pilipus nena helengamur. Te longe i nge helele pe te esiamerakulo mur nge Pilipus poi hototeiri. 7 Pilipus poia uneinei halang kete alngaria haka ke soke toto, pe teiuch hot nge hulua halang ke tela. Peiri nenge aperia ele mete pe aperialul te urana mule. 8 Ol pe iechingapalaungana toto lohot nga kilengneu.

Simon Nenge Popoi Ure Paluna9 Pe none nge ene Simon tu nga

kileng neu. Ana non popoi ure palunape herura ia hehei pe hana pe hetoheke tote i ke teke i non palaungana.10Pe hana papalauna pe hehei pe ainakinkino ngana mur te longo ke nektoto langa ana non nena helengamur,pe leteria manmanna nge i. Ol pete hele, “NeHalang nena kerkerengapalaungana toto koi tunge non nei.”11 Hehei pe hana te kerkereng totoke te nanasia i, iange kokoes manapopoia nena ure paluna nemur pehulua ramaria song raraia ke halang.

12 Iok laol, Pilipus at pe haliu hotehelenga urana toto ngana nenge IesusKristus pe NeHalang nena naualangape nekinga. Haliu hote pe hehei pehana lochloch leteria manmanna pete henun sapele iri. 13 Pe Simon neupule, letena manmanna nga helenganemur pe mene henuninga pule. Olpe koko manmana nge Pilipus ol.Pe esia merakulo halang, pe ure pa-palauna hel pule nge Pilipus popoiape letena tuanin rara ke halang.

14 Iok, Iesus nena hana mur nengetetu nge Ierusalem, te longo nge irinenge Samaria te mene NeHalangnena helenga lo. Pomalam te ku-losia Petrus iri nai Ioanes lange iri.15 Iok, iri nai tela ke te lohot pe, tehetalaulau lange NeHalang ke hekulosue Opepengpeng lange Samariamur.16 Iange iri te mene Opepengpeng erokura. Te mene mene henuninga nemnga Non Soke Iesus ene. 17 Iok, Petrusiri nai Ioanes te hetalaulau ke het petetal heke peria nge iri ke te mene

Opepengpeng. 18 Ol pe Simon esiahana nemur nge te mene Opepeng-peng, nga etue nenge Petrus iri naiIoanes tetal heke peria nge iri. Poma-lam, mene umtutuna pe tunge langePetrus iri nai Ioanes 19 pe hele, “Imonai a tunge kerkerenga nemat nge iaupule. Ke nenge teke etal heke periknge mele, mele nem mene Opepeng-peng pule.”

20 Pe Petrus lohaka pe hele, “Ionglape ola ke ohet luluch nga lem umtu-tuna nem nga oan remenmen ngana.Mele pele olia tunginga nenge at ngeNeHalang nga umtutuna ero! 21 Peiong, lem unne ero toto pule nge ohele teu ia at nga ume nei. Iange iong,letem ma ke pengpeng nga NeHalangmatana ero toto. 22O hulia letem ngalem poinga poreke ngana nemur pe ohetalaulau lange Non Soke ke letenaporekeia iong nge letem tu mana ngapoinga poreke ngana nemur. 23 Ehele kemai lange iong iange onau leletote NeHalang nena tunginga nei. Kenga letem toto, o teke opoi ke mangeimem. Pe poinga poreke ngana lauhit tote iong laka nga onau lele ngamnem.”

24 Ol pe Simon tuacholia Petrus kemai, “Imo nai a hetalau ak lange NonSoke ke ure e nge pomanga imo nai aheleia nem, lohot nge iau ero.”

25 Iok, Petrus iri nai Ioanes te haliuhote Non Soke nena helenga pe tehele lange hehei pe hana nga ure ne-mur nenge Non Soke poia lange iri keulolo. Ke het pe iri nai tela mule ngeIerusalem. Pe nga tela mule ngaria,te haliu hote helenga urana ngananga kileng kinkino ngana halang ngeSamaria.

Pilipus Pe Non Itiopia E26 Ol pe Non Soke na angkelo e

hele lange Pilipus ke teke, “O lohakape oi ke ramam sio langa kue nengesong nge Ierusalem kela nge Kasa.”Kue nei, nga etue nei, tei ia ero ol.27 Laol pe Pilipus lohaka pe i kelasapele. Pe nga kue neu, saolia non

8:17: Ume 19:6

Ume 8:28 210 Ume 9:4soke e nge nauelele hei soke Kantasinena umtutuna mur. Pe hei soke nemnauele kileng nenge Itiopia. Pe nenanon sokeneu, lange Ierusalemkehetohekeke NeHalang. 28 La ol, ana nonteke la mulmule lo. Pe are teu ngaarenga e nenge oriongmur te takrun-grunge pe sis olole alalaha nenge het-atalonga Isaias hasia. 29 Pe Opepeng-peng hele lange Pilipus ke mai, “Oi keola rochroi toto nga arenga neu.”

30 Ol pe Pilipus song kela rochroitoto pe longe non neu nge sisisiaalalaha neu nenge hetatalonga Isaias.Pe Pilipus ontei sapele ke mai, “Oeteia ure nenge o sisisia nem lunapule laka?”

31 Pe ana non hele, “Ke lape eeteia ke mere? Nenge teke mele heleurume at nge iau laka lape e eteia. Penei ero i.” Ol pe non neu hele langePilipus ke haka lange i kela are luluchnge i.

32 Helenga nemur nenge non sokeneu sisisia nga alalaha neu tang kemai koi,“Ana non heleia helenga unne e ero

toto.Hanna hit mana pe maluch mana

ke pomanga sipsip nenge te tak-isia kela te hunune.

Pe pulemaluchmana kemanga sipsiptuna

nenge te ut susue pulpunna.33 Te hemeia i pe mele mes luluch ke

halaua i ero.Tutuna mur lape iri ero ol iange

te hune ke mete lo.”34 Non soke neu sisia helenga ne-

mur ke het pe onteia Pilipus ke mai,“O hele at nge iau mukam, hetat-alonga nemai heleleia itei nemai?Heleleia i sipona kai, mamele e pule?”35 Ol pe Pilipus hele hote helengaurana toto ngana nenge Iesus langenon neu. Pe talun ke hele nga helenganemur nenge non neu i sipona sishote nga alalaha nenge hetatalongaIsaias. 36 Iok, te song ole ke te lala pelate lohot nga kileng unne nge ana ech.

Pe non soke neu hele lange Pilipus keteke, “O naula, ech i loi. O henune iauol. Ute pele poi ele iau nge e menehenuninga ero.”

[37 Pe Pilipus hele, “Nenge tekeletemmanmanna toto, lape e henuneiong.”

Pe non neu tuacholia ke mai, “Iau,letek manmanna toto nge Iesus Kris-tus nge i NeHalang tuna.”]

38 Iok laol, non soke neu hele langehana nemur nenge te songongia ori-ong nemur ke tetak ele iri ke temes.Pe iri nai Pilipus te i sio langa ech neukela Pilipus henune i.

39 Iri nai tei hot nga ech neupe ueiuei mana NeHalang openemene tote Pilipus ke non neu kolkolsapelpele. Ol pe ana non lohaka muleke nanas mule kue neu pe iech ole kelaol. 40Pe Pilipus la ke lohot nge Astotpe talun sapele ke hele hote helengaurana ngana lange hehei pe hana ngakileng lochloch ngana nga lamau, keramana ole lange Kaesarea.

9Sol Hulia Letena(Ume 22:6-16; 26:12-18)

1 Pe nga etue neu, Sol hele ke kerk-ereng toto ke teke lape hun lapueNonSoke nena hana mur. Ana non, langetungingamur aria soke 2pehele langei ke hasia alalaha mur. Ke alalaha ne-mur rongo heke hana nenge te muk-muka nga Iuta mur reia hetorongaana pele mur nge Tamaskus. Pealalaha neu tehas ia ke te teke, Soltango rere hehei pe hana nenge tetuteu nga tuluk nenge Esinga Tele peteke hottaua iri, kale hite peria pe laiairi kela tal teua iri nga tuele au nganange Ierusalem.

3 Iok laol, Sol lohaka nge Ierusalempe la sapele nge Tamaskus. Sol i kelarochroi nge Tamaskus pe ueiueimanalemenge palaungana e tua nga tapape at tualeme hite i. 4 Ol pe Sol losioke langa ich pe longe helenga e ke

8:32: Isa 53:7-8 8:36: Ume 10:47 8:40: Ume 21:8 9:1: Ume 8:3

Ume 9:5 211 Ume 9:24pomai, “Sol, Sol, pomere nenge opoiporeke iau ke pomam?”

5 Pe Sol hele, “Non Soke, iong iteinemam?” Pe non neu hele, “Iau Iesus.Iau laka nenge opoi porekreke iaunem. 6 Heueu nei, o lohaka pe oiteulanga kileng neu. Pe nga lamau, lapete hele lange iong nga utar nenge lapeo poia.” 7 Pe hana nenge tela luluchnge Sol neu, te rura toto nga ureneu nge lohot pe reia helenga ero ketemes mana ol. Iri pule te longe nonenge hele, pe te kolkolia ana non. 8 Ioklaol, Sol lohaka ke mes pe teke nau peero, kolkol toto. Matana nai ape keteau ala mana. Pomalam hana nemurtera hite i nga penna pe te apea i keiriul tei teu lange Tamaskus. 9 Pe Solmatana hit ke etue mol pe ngau peinia ute e ero toto.

10 Iok, nge Tamaskus, Non Sokenena none tu. Ana non ene lakaAnanias. Pe Ananias nau openene iaNon Soke nge iua i ke teke, “Ananias!”

Pe i tuacholia ke teke, “Non Soke,utar?”

11 Pe Non Soke hele lange i ke mai,“O lohaka pe ola nga kue nenge ene,‘Kue Pengpeng’. Pe ola nga Iutas napele pe o ontei rere none nge na ngeTarsus. Ana non ene laka Sol, pei la hetalaulau. 12 I, matana hit penau opene pule ke esia none nge eneAnanias nge iteu lange i ke tal hekepenna nge i, pe hele lange i ke tekenau mule.”

13Ol pe Ananias tuacholia Non Sokenena helenga ke mai, “Non Soke, iaue longe helenga halang toto nge nonnei. I, poi poreke totote lem hanamur nge Ierusalem. 14 Pe heueunei, tunginga ana hana mur aria pa-palaunamur, te longele Sol ke te teke,Sol at ke mene hehei pe hana ngakileng nei nenge te hetalaulau pe teheto hekeke iong.”

15 Pe Non Soke hele lange Ananiaske mai, “Ola! Non nem e henonouhote i ke lek non i lo. I lape lakehaliu hote ek lange hana lomonmona

ngana mur pe nge aria soksoke nganamur pe nge Israel mur lochloch. 16Kenga iau ekmana, i lape takisiamelme-lenga pe ure meena ngana halanglape lohot nge i.”

17 Iok laol, Ananias i la pe la ke iteu sapele nga pele neu. Pe tal hekepenna nge Sol pe hele lange i ke mai,“Tik Sol, Non Soke Iesus nenge lohotnge iong nga kue nenge oi atat ianem, ngana koi nenge kulosia iau keeat nge iong nei. Ke pomalam lapeonaumule peOpepengpengmuta ngeiong.” 18 Ananias hele ke mau ke hetpe ueiuei mana ute e nge pomangaruo kilkilana nge maele Sol matana,losio pe Sol es ke nek mule sapele.Ke het pe Sol lohaka pe mes haka pemene henuninga. 19 Iok, Sol ngau kehet pe amneia i nge kerkereng mule.

Sol Haliu Hote Helenga Urana NganaNge Tamaskus

Iok, Sol tu luluch nge Non Sokenena hana mur nge Tamaskus ke anaetue hel pule. 20 Tu pe langa het-oronga ana pele mur nenge Iuta murpe haliu hote Iesus, ke teke, “Iesus iNeHalang tuna.”

21 Hulua lochloch te longe i ngehele kemau, pe te rura toto pe te heleke te teke, “Aina! Non nenge hununeIesus nena hana mur nge Ierusalemiam lom. At ngana nem, at ke lololochIesus nena hana mur pullo la. Kelalaia iri nge tunginga ana hana muraria papalauna mur nge Ierusalem.”22 Pe ero. Sol hetoro ngana song kekerkereng toto pe palaungana totool. Pe halot tote helenga lange Iutamur nenge tetu nge Tamaskus kemai,“Iesus i Mesias nenge NeHalang ku-losia ke at mene mule nena hana murlochloch.” Pe Iuta nemur te longe Solna helenga pe na helenga ma hoa iri.Pomalam te hetakine i nga helengaunne ero toto.

23 Iok, etue halang lalo pe Iuta murte eukirau pe tetal helenga ke te tekete hune Sol. 24 Pe ero. Sol longo rusia

9:15: Ume 26:2, 6; 27:24; Rom 1:5 9:16: 2Ko 11:23-28 9:21: Ume 8:3 9:22: Ume 18:28

Ume 9:25 212 Ume 9:40utar nenge te teke te popoia ke hetlo. Iok, Iuta mur temes ke tenau alaSol ke nek toto nga kileng neu anakuematanamur, ke te teke te hununei. Kokoes mana temes ke tenau alala,nga sinanga pe nga miliko pule. 25 Peero. Sol nena hana mur hel te mene ingamiliko ke te haka langa kileng neuana mapuo ona, ke te teke te halauai ke uahot nga kileng neu. Pomalamte hele lange i ke are teu nga chasangpalaungana e. Ol pe te heon ole sue inga mapuo neu hilina ele nenge hilehot, ke sio langa ich pe ua sapele.

Sol Lamule Nge Ierusalem26 Iok laol, Sol lange Ierusalem ke

teke koko teu luluch nge Iesus nenahana mur. Pe Iesus nena hana murte mataua i. Iange iri, leteria man-manna ero nga nenge te teke, Solhulia letena pe lohot ke i Iesus nenanon lo. 27 Ol pe Parnapas at pe neneSol lange Iesus nena hekulkulongamur. Pe nana urume Sol nge esiaNon Soke nga kue pe Non Soke helelange i. Pe pule Parnapas nana urumeSol nge haliu ke kerkereng toto ngaIesus ene nge Tamaskus. 28 Iok laol,Sol tu luluch sapelpele nge Iesus nenahekulkulonga nemur. Pe iteu pe ihotia ana seilil nga pele lochloch nganange Ierusalem ke haliu hotote NonSoke ene ke soke toto.

29 Ol pe Iuta mur nenge te helelehelenga Krik te teke te hune i, iangehele lala nge iri pe iriul ke te hemeshaka helelia helenga. 30 Iok, iri nengeleteria manmanna nge Iesus te longeke mau pe te tau hote Sol lange Kae-sarea pe te kulosia i ke la sapele ngeTarsus.

31 Ke hulua lochloch ngana nengete ekiraurau nga Iesus ene nge Iuteape nge Kalelea pe nge Samaria tetuke nek mana ol. Iange mele hel ngeteat ke tepoi poreke iri ero ol. PeOpepengpeng hekerkereng ia iri pehalaulaua iri. Pe hulua halang te kokoteu nge iri ke iri halang toto ol. Pe te

nanasia poinga nenge tetal sio meneiri nga Non Soke matana.

Petrus Lange Lita Pe Iopa32 Petrus i ke langa kileng lochloch

ngana, pe pule lake nau tote NeHa-lang nena hanamur nga kileng nengeLita. 33 Pe nge Lita, none nge eneAeneas tu. Ana non ma manmananga hete ke hesinga iri rahtele mol,iange singina mete lochloch. 34 Ol pePetrus hele lange i ke mai, “Aeneas,Iesus Kristus hemaul mule iong ke ourana mule lo. O lohaka pe olou hekelem manga ol.” Petrus hele ke mauke het, pe ueiuei mana Aeneas lohakasapele. 35 Pe hulua lochloch ngananga kileng nenge Lita pe Saron, te esianon neu nge urana mule, pe leteriamanmanna nge Non Soke.

36Penge Iopa, heie nge letenaman-manna toto nge Iesus tu. Ana heiene laka Tapita. Pe nga helenga Krikte hetue i ke ene Tokas. Hei neukokoesmana halaulaua hehei pe hananenge reria ure ero. 37 Pe nga etueneu pengpeng haleles mene ana heipe mete. Iok, telome koluna pe tetalue nga nena pele letena e nga lut.38 Iok, kileng nenge Iopa, tuke rochroimana langa kileng nenge Lita. Pe irinenge leteria manmanna nge Iesus,te longe nge te teke Petrus kou tungeLita. Pomalam, te kulosia hana nai ketela pe te tunge helenga nei lange i.Te teke, “Kole, oat luluchnge imemkeitaul tala ke ueiuei mana.”

39 Iok laol, Petrus lohaka pe la lu-luch sapele nge iri. Petrus lake lapuris pe te mene i ke tei haka langapele letena nenga lut. Pe hei pakarmur lochloch ngana teat ke temes itei pe te tangtang ol. Te tangtang pe tehenonoua Petrus lala nga hengeronmur pe malenga mur, nenge Tokasumemeia iri nga maulul ngana.

40 Ol pe Petrus kulos hot sapele irilochloch ngana nga pele letena unneneu, pe tualou sio nga palana pe het-alaulau ol. Ke het pe, nau langa heineu koluna pe hele ke mai, “Tapita,

9:25: 2Ko 11:32-33 9:26: Kal 1:17-19 9:27: 1Ko 9:1

Ume 9:41 213 Ume 10:21o lohaka!” Ol pe hei neu matanacharchara, pe esia Petrus pe are hakasapele. 41 Iok laol, Petrus rahit hekehei neu nga penna, pe halaua i ke meshaka. Ke het pe Petrus iu lange irinenge leteria manmanna nge Iesus,pe hei pakar mur ke teat. Teat olpe eteia hei neu nge maul haka mulelange iri, pe tungmule lange iri. 42 Ioklaol, ure nenge Petrus poia neu, anahelenga song kehulua lochlochnganange Iopa te longe. Pomalam, huluahalang leteria manmanna nge NonSoke. 43 Iok, Petrus tunge Iopa ke etuehalang toto. Pe i tu luluch nge nonenge ene Simon. Pe Simon ana umenenge lome pulumakau pe sipsip muruliria.

101 Nge Kaesarea, none nge ene Ko-

rnelius nge tutu. I non nenge imukmuka nga palinga hel ana hanamur nge Itali. 2 Ana non pe na pelengana mur te matau tote NeHalang.Pe kokoes hetalaulau pe halau tototeIuta mur nenge reria ure ero. 3 Ngaetuene e nga ulei, chaia matana pal-lele lo pe Kornelius nau opene ia Ne-Halang nena angkelo nge at nge i pehele, “Kornelius!”

4 Kornelius nachnei ia i pe matautoto pe ontei, “Non Soke, pomeremai?”

Iok, angkelo hele lange Korneliuske pomai, “NeHalang longe lem het-alaulaunga lo pe iech toto nga lempoinga nenge o halaua iri nenge reriaure ero. Pe i letena metene kura.5Heueu, o kulosia hana hel ke tela ngeIopa pe te tango rere none nge eneSimon. Ene nei ngana laka, Petrus. Pete hele lange i ke at. 6 Ana non tutunga pele nenga none nge ene Simonpule. Pe i rahite ume nenge lomlomepulamakau ulina. Na pele mes ngaruach ilina.”

7 NeHalang nena angkelo hele kehet, pe Kornelius iua nena ume anahana nai luluch nge palinga hel ananone. Palinga hel ana non nem, i non

nenge nanas tau tote NeHalang nenapoinga mur. 8 Iua hana mol nem pehele urume ure lochloch nenge lohot.Ke het pe kulosia iri ke tela nge Iopa.

9 Pomange rou, chaia matanaheurunga pe hana mol nem te heroihot lange Iopa. Pe nga etue neupengpeng, Petrus haka nga pele onake hetalaulau. 10 Petrus mete ana peteke ngau. Te tatatal ngaunga kura,pe Petrus nau opene ia ute nge hotnge i. 11Pe esia tapa sana nge alchachpe malenga palaungana sio at. Pe utee rahite ana oro henel ke pongpongake sio at nga ich. 12 Pe huros lochlochngana tema teu nga malenga nem.Huros nemurnenge aperia henechnelpe nemur nenge pomanga hole pehilimo pe ngie mur tema teu pule.13 Pe helenga e lohot nge Petrus pehele, “Petrus, o lohaka pe o hunehuros nemur ke o ngaua iri.”

14 Petrus tuacholia helenga ke po-mai, “Non Soke, heo ngana toto nge engaua huros nenge muna pe lemlemero.”

15Helenga hot henei nganamule kepomai, “Ure nenge Non Soke ume iake lemlem pe urana, o hetue ke munape poreke ero.” 16 Ure nei hot hemolpe ueiuei mana pe malenga neu hakala mule nga lut nga tapa.

17 Petrus letena tuanin rara ia nauopene ngana nem luna kura, pe hananenge Kornelius kulos ia iri te purispe temes nga pele matana lo. Iangeiri te onteitei ia hana hel nga Simonnena pele. 18 Pe Kornelius na hananemur teiu lange iri pe te onteiairi, “Simon nenge ene e pule Petrus,ngana kau tutu mau?”

19 Petrus letena tuanin rara iaopene ngana kura pe Opepengpenghele lange i, “Hana mol kou, te tangorerere iong. 20 Ke o lohaka pe osiola ke ola luluch nge iri. O matau eroiange iau sipok e kulos ia iri.”

21Petrus sio la pe hele, “Non nengea tango rere, ngana koi. A at ke apotar?”

10:14: Lev 11:1-47; Ezk 4:14 10:15: Mak 7:15, 19

Ume 10:22 214 Ume 10:4122 Pe hana nemur te tuacholia,

“Kornelius, non nenge mukmuka napalinga hel ana hana mur, kulos iaimem ke moat. I non urana ngana iape matautau nena nge NeHalang. Irilochloch nenge Iutea te hele ia i ketekenonuranangana ia. PeNeHalangnena angkelo e hele lange i ke tekeiong oat nga nena pele ke longo langalem helenga.”

23 Ol pe Petrus mene teua iri ketema nge i.

Iok, pomange rou Petrus pe hanahel pule nge Iopa te koko luluchsapele nge iri. 24Pe nga etue nainganate lohot nge Kaesarea. Pe Korneliuseukiraua peknganamur pe alonamurnga nena pele ke te kulele hana ne-mur nenge Kornelius kulosia iri ketela taua Petrus. 25 Iok, Petrus teu kelala nga pele letena pe Kornelius songkela tamal sue i nga Petrus apenahuna pe tualou sio lange i. 26 PePetrus hele, “Omes haka, iau nonmana ke mange iong i.” 27 Petrushele lala nge Kornelius pe i ke teulala nga pele. La pe saol haka ngehulua lochloch ngana nemur nga peleletena. 28 Pe hele lange iri ke pomai,“Imo sipomo a eteia lo ke Iuta murreria hotongo hele ke teke iri nengeIuta tetu ke te kangkanga nge hanalomonmona ngana mur. Pe nei ol,NeHalanghenonouhot tote at nge iauol ke teke, E hetue mele ke muna pelemlem ero toto. 29 Ke ngana lakanenge o hekulo ak pe e lohaka keueiuei mana ke eat. Iok, e onteia iongol, pomere nenge o hekulo ak ke eatmai?”

30 Pe Kornelius hele, “Etue iri molkou lalo pe kileng nakuna pomai. Peiau e hetalaulau nga lek pele letenanga ulei. Ol pe none nge nenahengeron hussu pe sina ala toto meshot mana nga matak, 31 pe hele, ‘Ko-rnelius! O hetalaulau pe NeHalanglonge ke ulolo. Pe pule, esia lempoinga nenge o popoia lala nge iri

nenge reria ure halang ero. 32 Kepomalam o kulosia mele lange Iopake lataua none nge ene Simon Petrus.Ana non la tu luluch nge none pulenge ene Simon, nenge ana ume nengenauelele huros mur singiria. Reriapele laka tu rochroi langa ruach ilina.’33 Pomalam e hekulo am sapele. Peiong o poia nga poinga urana nganake oiat. Ke heueu nei, ita lochlochtames nga NeHalang matana koi, pemo kulala mana nge mo longo ngautar nenge NeHalang hele ke teke oatke o hele hote.”

Petrus Nena Helenga34Ol pe Petrus lohaka pe hele, “Oe,

nei ol e eteia ke NeHalang poia hulualochloch nga kileng lochloch nganake elle mana. 35 NeHalang poi keurana lange iri lochloch ngana nengete mataua NeHalang pe te nanas tautote i, NeHalang lape iech mana ngemene mule iri. 36 Imo a eteia he-lenga nem nenge NeHalang hesongialange Israel mur lo. Ana helengaurana toto ngana nenge Iesus Kristusi Non Soke, pe i palaungana toto penauele ure lochloch. 37 Imo a eteiaure palaungana nem nenge lohot ngeIsrael. Talun lakangeKalelea, nanasiahenuninga nenge Ioanes haliu hote.38 Pe imo a eteia Iesus nenge Nasaret.NeHalang hemuta ia i nga Opepeng-peng pe hekerkereng tote i. Pe ananon i rara nga kileng mur pe popoiapoinga urana ngana mur. Pe hemas-mas ia iri nenge Non Poreke nganarahite ke kerkereng. NeHalang tutoto nge Iesus ke ngana laka popoiaure nemur.

39 “Imem mo esia nga matamem,ure nemur nenge Iesus popoia ngeIsrael pe nge Ierusalem. Te hune inga ana manga toto ke mete. 40 Penga etue mol ngana nga ana metenganga hoena, NeHalang hemaul hekemule i ke hana hel te esia i. 41 Hanalochloch te esia i ero. Imem toronenge NeHalang hesilei hote nike. Ke

10:26: Ume 14:13-15; Hem 19:10 10:34: Deu 10:17; Rom 2:11 10:37: Mat 4:12-17 10:38:Mat 3:16; Luk 4:17-21 10:41: Luk 24:42-43; Ume 1:8

Ume 10:42 215 Ume 11:14imem mo esia i nga ana metenga ngahoena pe mo ngau pe mo in luluchnge i. 42 Pe hele at nge imem kemo haliu hote na helenga urana totongana lange hehei pe hana. Pe tungeume palaungana nenge mo hele keIesus i sipona NeHalang nena nontoto nenge lape nau teu nga hehei pehana lochloch reria poinga mur. Irinenge te maulul pe iri nenge te metelo. 43 Hetatalonga mur lochloch tehele urume i ke te teke, Nga Iesus ene,iri lochloch nenge leteria manmannange i lape NeHalang saua reria poingaporeke ngana mur ke te lasus toto.”

44 Petrus helele kura pe Opepeng-peng sio at pe hemuta ia iri lochlochnenge te longlonge helenga nem.45 Iuta mur hel nenge leteria man-manna nge Non Soke, nenge te kokoluluch nge Petrus te rura. Iangete esia hana lomonmona ngana murnge NeHalang hekule Opepengpengke rongo heke iri ke pomanga hemutaheke nge imem pule. 46Pe te longe iringe te helele ia helenga nge altoto pete heto heke Non Soke ene.

47Ol pe Petrus hele, “Itei nenge heoele echnenge te henunehananemur?Iange iri te mene Opepengpeng kepomange ita.” 48 Pomalam hele kekerkereng ke te henune iri nga IesusKristus ene. Ol pe te hele lange Petruske tu luluch nge iri nga etue hel pule.

11Petrus Lange Ierusalem Pe Hele

UrumeUtar NemurNengeNeHalang PoiaLange I

1 Iok laol, Iesus nena hekulkulongamur pe iri lochloch ngana nenge lete-ria manmanna nge Iesus, te longe he-lenga e nge te heleia ke te teke, heheipe hana lomonmona ngana mur, iripule te mene NeHalang nena helengake ulolo. 2 Ke nga etue nenge Petrusla mule nge Ierusalem, iri (Iuta mur)nenge leteriamanmanna nge Iesus pe

te nanasia poinga nenge teririr us, tehele inin taua i ke pomai, 3 “O poiapoinga utar panenge oteu langa hanalomonmona ngana mur reria pele peongau luluch nge iri pamam? Hananem terir us erochro iam!”

4 Iok laol, Petrus lohaka pe nanahote ure lochloch ngana lange iri kenek toto. Pe hele, 5 “Iau etu nge Iopape e hetalaulau. Ol pe enau opek kee esia ute e nge pomanga malengapalaungana, nge sio at nga lut ngatapa. Pe ana ure, te rahit ele nga anahoro mur nge iri henel pe te hesue keat toto nga matak. 6 Iok, e teke enauteu pe e esia huros mur nenge aperiahenel pe nenge nakuria manga hole,pe ngie mur. 7Ol pe e longe helenga enge hele at nge iau ke teke, ‘Petrus, olohaka ke ohun am huros ke o ngau!’

8“Pe iau e tuacholia, ‘Non Soke, heongana toto iam, nge e ngaua hurosnenge muna pe lemlem ero.’

9 “Ol pe helenga neu sio at heneingana nga lut nga tapa pe hele muleat nge iau kemai, ‘Ure lochloch ngananengeNeHalang poia iri ke te lemlem,a hetue iri ke te lemlem ero, ero.’ 10 Elonge helenga neu nge hele at nge iauke hemol. Ke het pe tetak heke muleure lochloch ngana nemur la mulenga tapa.

11 “Pe nga etue neu pengpeng hanamol nge te kulosia iri at nge Kaesarea,teat ke te lohot nga pele nenge etutuia. 12 Pe Opepengpeng hele atnge iau ke teke, ‘O matau ero. Okoko mana nge iri. Pe titik mur hanarahtele elle nei, tela luluch nge iaukela mo iteu nga non neu na pele.’

13 “Pe ana non, nana at nge imemnge teke esia angkelo e nge mes ngana pele. Pe angkelo neu, hele lange ike pomai, ‘O kulosia hana hel ke telataua Simon ke at. Ana non ene e pulelaka Petrus. I kou tutu nge Iopa. 14 Ilape atia helenga e nge iong. Pe ngahelenga nem, iong pe hulua lochloch

10:42: Ume 17:31; 1Pi 4:5 10:43: Isa 53:5-6; Jer 31:34; Ume 2:38 10:44: Ume 11:15; 15:810:46: Ume 2:4; 19:6 10:48: Ume 19:5 11:3: Ume 10:28; Kal 2:12 11:5: Ume 10:9-4811:14: Ume 16:31

Ume 11:15 216 Ume 12:3ngana nenge tetu nga lem pele nem,lape a mene maulinga nge koko.’

15 “Iok laol, e talun ke e helelepe Opepengpeng sioat nge iri kepomanga nenge sio at nge ita ngaPentikos ana etue nem. 16 Ol peletek metene Non Soke nena helenganenge teke, ‘Ioanes henune hehei pehana nga ech pe imo lape a menehenuninga nga Opepengpeng.’ 17 Ita,letera manmanna nge Non Soke Iesuspomalam NeHalang tunge tunginganem at nge ita. Pe heueu nei, Ne-Halang tunge tunginga nem lange iripule. Pe iau utar toto nenge lape epoiele umenengeNeHalang i sipona poialange iri?”

18Hananemur te longe Petrus nenahelenga mur pe leteria maluch siomule pe leteria inin ero ol. Pe te hetoheke NeHalang pe te hele, “Eh! Ne-Halang teke hana lomonmona nganamur pule, te hulia leteria pe te menemaulinga nge koko.”

Hehei Pe Hana Nge Antiok LeteriaManmanna Nge Iesus

19 Iok, iri nenge leteria manmannange Iesus pe ua parai nga etue nengeStipen mete, hel tela toto nge Poe-nesia pe nga mimio nge Saiprus penga kileng nge Antiok. Pe nga kilengnemur, te haliu hote NeHalang nenahelenga lala nge Iuta mur mana. 20Pehana hel nge iri, reria nga mimionge Saiprus pe nga kileng nengeSirini. Iri nemur tela nge Antiok pe tehaliu hote helenga urana toto nganange Non Soke Iesus lange Krik murpule. 21Pe Non Soke nena kerkerengapalaungana tu luluch nge iri, po-malam hehei pe hana halang leteriamanmanna pe te nanasia Non Soke.

22Helenga nei, song kela NeHalangnena hana mur nenge Ierusalem telonge, pomalam te kulosia Parnapaske lange Antiok. 23 Iok, Parnapaslake puris, pe es tote nga matananga NeHalang halaungana ia hehei

pe hana mur nga lamau. Ol pe iechtoto pe hekerkereng ia hehei pe hanake muteria tau tote Non Soke pe tenanasia i ke kokoes. 24 Parnapas inon urana ngana toto. I, letena man-manna ngana tu ke kerkereng toto,pe Opepengpeng tuke muta toto ngei. Ke nga etue neu, hulua halang totomule, te koko teu luluch nge iri nengeleteria manmanna nge Non Soke.

25 Ke het pe Parnapas lange Tarsuske tango rere Sol. 26 Tango rere Solkela hottaua i pe mene i ke iri naitela mule nge Antiok. Ke Parnapas irinai Sol tetu luluch nge NeHalang nahana mur nge Antiok pe te hetottoreiri halang toto ke hesinga elle. Ke ngeAntiok, iri nenge leteria manmannange Iesus, te hetue iri hana nenge telohot nga mata nenge Kristus pe erianem talun pengpeng nge Antioch.

27 Pe nga etue neu pengpeng,hetatalonga mur hel te lohaka ngeIerusalem, ke tela nge Antiok. 28 Ellenge iri ene laka Akapus. Ana nonmes haka nga Opepengpeng nakerkerenga pe haliu hote uringapalaungana e nge lape lohot ngakileng lochloch ngana nga ich.(Uringa nei lohot ke manmanna ngaetue nenge Klatius nauele kilengnem.) 29 Ol pe Non Soke nena hanamur te longe helenga neu pe te heleke te teke lape te halaua pekngariamur, nenge Iutea nga aria ngaungauruna. 30 Iok, te takiraua umtutunake het pe te tunge lange Parnapasiri nai Sol ke te laia lange pekngarianemur nge Ierusalem, aria almasingaana hana.

12Petrus Lohot Nga Tuele Au Ngana

1 Iok, nga etue nem, naungaala ananon soke ne Herot talun ke heporekemata nenge NeHalang. 2 Pomalam,mene Ieims nenge tina Ioanes kehune i nga kakop. Pe Iuta mur teesia poinga nei pe te iech mana. 3 Ke

11:15: Ume 2:4 11:16: Ume 1:5 11:18: Ume 13:48; 14:27 11:19: Ume 8:1-4 11:22:Ume 4:36 11:25: Ume 9:30 11:28: Ume 21:10 11:30: Ume 12:25

Ume 12:4 217 Ume 12:18nga ngaunga matana nenge Ingatotoana at, Herot hele ke te laua Petrus.4 Te laua i ke het pe tetal teu sapele ilanga tuele aungana. PeHerot hele kepalinga hel ana hanamur ana tuluk irihenel tenau ele i. Pe nga tuluk elle peelle ana hana iri henechnel ke tenauele Petrus. Iange Herot teke Ingatotoana etue het pe mene hote Petrus keontei hote i nga hulua mataria.

5 Pomalam, Petrus tumana ngatuele au ngana. Pe hehei pe hananemur nenge leteria manmanna totonge Iesus, te hetalaulau ke kerk-ereng toto lange NeHalang, ke halauaPetrus.

6 Pomange rou, Herot lape menehote Petrus kela ontei hote i nga hu-lua mataria. Pe nga miliko, Petrusmamani mana nga palinga hel anahana nai tunangaria pe tekale hitePetrus penna pe apena nge iri nainem. Pe palinga hel ana hana helpule temes ke tenau ele i nga piungamatana. 7Ol pe NeHalang na angkelolohot, pe lemenge tualeme nga tueleau ngana letena. Pe angkelo neu,lake rahite Petrus nga ekena pe hengoheke i pe hele, “O lohaka ke ueiueimana.” Ol pe rur kerkereng ngananenge tekale hite nga Petrus apena pepenna neu, un hot mana.

8Kehet pe angkelo neuhele lange i,“Omele am tal pe o heron heke lem aeulina.” Pe Petrus poia ure nemur Peangkelo neu hele mule lange Petrus,“Iok, o heron heke lem hengeronnenge hot ana pe o nanasia iau.” 9 PePetrus nanas hot sapele angkelo neu,nga tuele au ngana. Pe angkelo neupoia ure neu ke lohot ke manmanna.Pe Petrus eteia ero toto. Teke manau opene mana ia ure nemur. 10 Iok,tei hot ke tela pe te saolia palingaana hana mur hel pe tela mana. Tei ke la pe te saolia hel pule pe iripule tepoi ele iri ero. Te la mana.Iok, tei la taua piunga matana nengepalaungana toto. Pe piunga matananeu, te chau hite ke kerkereng toto.Pe pule, piunga matana neu, nau hot

la pengpeng nga kue tana. Tela pepiunga neu, i sipona olha. Pomalam,tei hot sapele ke tela. Tei ke sase polnga kue tana, pe angkelo neu erue siosapele.

11Ol pe Petrus, ramana mallaha peletena matana ke nek toto ol, ngaure nemur nenge te lohot nge i. Olpe hele, “Nei ol, e etei tote ke urenemur te lohot ke manmanna toto.Nenge Non Soke hekule nena angkeloke mene hote iau nga Herot na kerk-erenga. Pe pule, ure nenge hana Iutamur te teke te esia nge lohot nge iau,lape lohot ero ol.”

12 Iok, Petrus ramana mallaha peletena matana ke nek toto ol, pe isapele ke langa pele nenge he Maria,nenge IoanesMakus tana. Pe nga peleneu, hulua halang te eukirau ke tehetalaulau. 13 Iok, hei malolong e ngehekuleileinga ana tu lamau pule. Peene laka Rota. Ana hei, longe Petrusnge ischongchong nga piunga, peteke lake loe piunga. 14 Pe ero. Iangelongo il mene Petrus hele ngana peletena iech toto. Ol pe song ke lamulepe hele ke teke, “Petrus laka ischong-chong nga piunga matana nem!”

15Pe iri nemur nga pele neu letena,te hele lange i, “Iong, lape am hauauaiam!” Pe ana hei helele kura ke tekeure nei lohot ke manmanna. Ol pe irite lohaka pe te hele ke te teke, “LapePetrus na angkelo iam.”

16 Pe ero, Petrus kou ischongchongnga piunga kura. Ol pe tela ke teloepiunga pe te esia i nge mes. Te esiaPetrus pe ramaria au ala toto. 17 PePetrus penna poi lange iri ke te reng,pe nana urume i nge Non Soke menehote i nga tuele au ngana. Ke het pehele, “A heleia ure nei lange Ieims, petitira mur lochloch ngana nenge lete-riamanmannangeNeHalang.” Petrushele ke mau ke het pe loloun ke langakileng unne pule.

18 Pe nga uach ol, palinga hel anahana nemur te poia chauchainga petangoraranga palauangana nga utar

12:10: Ume 5:19 12:18: Ume 5:22-24

Ume 12:19 218 Ume 13:9nenge lohot nge Petrus nga miliko.19 Pe Herot tung hot sapele nenahelenga kerkereng ngana, nenge tenanasia ke te tango rere Petrus.Tenau rere i pe tehot taua i ero toto.Pomalam, mene palinga hel ana hananemur, pe ontei hote iri ke nek. Onteihote iri ke het pe hele ke teke irilochloch te mete. Ke het pe Herotlohaka nge Iutea pe la ke tu pol mananga kileng nenge Kaesarea.

Herot Mete20 Nga Herot tu pol ngana nenge

Kaesarea, letena inin tau totote hananenge Tir pe Siton. Ol pe hana nemurnga kileng nai neu, te eukirau ke elleke la te esia i pe tepoi ke nek langei. Pe nga tele ngana, tela tala ngePlastus pe te hele lange i ke halauairi. Iange Plastus i non nenge naueleHerot na pele. Ke het pe te hele langeHerot ke poi ke urana mule lange iri,iange iri nemur nga kileng nai neu, temenmene aria ngaunga nga Herot nakileng.

21 Iok laol, etue nem at nenge hananemur te teke tela ke te esia Herot.Pe Herot heron heke hengeron murnengenaungaala ana pe la ke are hakanga nena arenga palaungana pe tunghote nena helengamur. 22Ol pe huluanemur te alngaria haka ke te teke,“Non pa nei tal haka tote i sipona kei pomanga NeHalang toto i! Nakunanenge NeHalang i sipona koi helelenei, iange non pulut ngana pele helengana pomai ero.” 23 Pe Herot helengana nemur, heto heke NeHalang iaero toto. Pomalam, Non Soke nenaangkelo poia i ke singina haleles pematmata tole i pe mete sapele.

24 Pe NeHalang nena helenga mur,puo ke lala ke hehei pe hana halang telonglonge. 25 Ke Parnapas iri nai Solte poia aria ume nge Ierusalem ke hetpe tela mule nge Antiok. Pe te meneIoanes Makus ke la luluch nge iri.

13Tekulos Hote Parnapas Iri Nai Sol

1 Nge Antiok, iri nenge leteriamanmanna pe te heto hekeke Iesuste tutu. Pe hana hel nge iri, irihetatalonga. Pe hel iri hetoronga.Hana nemur eria koi; Parnapas pe Si-mon (nenge singina muna) pe Lusius(nenge nena nge Sirini) pe Manaen(nenge ana lala Herot Antipas) peSol. 2 Iri nemur te hetalaulau pe teheto hekeke Non Soke pe teheo ngangaunga pule. Pe Opepengpeng helelange iri ke pomai, “A henonou hoteParnapas iri nai Sol. Iri lape te poiaume palaungana nenge e iua iri naike te poia.” 3 Iok, teheo nga ngaungape te hetalaulau ke het pe tetal hekeperia nge Parnapas iri nai Sol pe tekulosia iri ke tela sapele.

Parnapas Iri Nai Sol Tela Nge Saiprus4 Iok laol, Opepengpeng poia iri nai

ke tei sio lange Selusia pe te meneimot pe tela sapele nga mimio nengeSaiprus. 5Tela te lohot nge Salamis pete hele hote NeHalang nena helenganga Iutamur reria hetoronga ana peleletena. Pe Ioanes Makus, kokoko ngeiri ke halaulaua iri.

6 Iok, tela sapelpele ngamimio nemilina ele nge Papos. Pe nga lamau,te saolia non Iuta e nge popoi urepaluna. Ene laka Par-Iesus pe i teke ihetatalonga pe ero. I chanangnangamana. 7 Pe ana non tu ke rochroinge non soke e nenge nauele mimionem, ene laka Serkius Paulus. PeSerkius Paulus nem, letena matananga ure lochoch. Pe i hekulo Parnapasiri nai Sol aria, iange teke longo ngaNeHalang nena helenga. 8 Pe Elimasnon nenge popoi ure paluna nem,ramana urana nge iri ero toto. (Ngahelenga Krik, te hetue non nengepopoi ure paluna nem ke ene Elimas)Ana non teke poi ele non soke neunge letena manmanna nge Iesus. 9Olpe Opepengpeng hemuta heke sapele

12:23: Dan 5:20 12:24: Isa 55:11 12:25: Ume 11:29-30; 15:37 13:2: Ume 9:15 13:3:Ume 6:6 13:5: Ume 12:12; 15:39

Ume 13:10 219 Ume 13:26Sol, nenge ene epule Paulus. Pe Solnaula pengpeng nge Elimas pe hele,10 “Iong nem, Non poreke ngana tunalaka iong! Iange lemem ero toto iaure lochloch ngana nenge te urana!Pe iong, o pallaka ngam kou kura.Ure lochloch ngana nenge te poia ngaNon Soke ene, ure nemurmanmanna.Pe iong, o hele ke o teke ure nemurte pallaklaka ia iri. 11 Ke heueu neilape o amnei am nga Non Soke pennamukam. Lape matam hit ke o kolkolia chaia matana mukam.” Ol pe nonneu matana auala pe pal rara sapele,ke teke tango rara mele ke apea i.

12 Iok laol, non soke Serkius Paulusesia ure nei nge lohot ke mau peletena manmanna toto sapele. Iangerura toto nga Non Soke nena het-oronga mur.

Tela Nge Antiok Nga Kileng NengePisitia

13 Paulus iri ul pekngana mur temene imot nge Papos pe tela ngePerka, nga kileng nenge Pampilia. Penga lamau Ioanes Makus hile sue iripe la mule nge Ierusalem. 14 Iok, irinemur te lohakangePerka pe tela ngeAntiok nga kileng nenge Pisitia. Penga Sapat ana etue, tei teu kela tearesio nga hetoronga ana pele letena.15 Iok, te sisia alalaha nemur nengeMoses pe hetatalonga mur ke het pete hekule helenga lange Paulus irinai Parnapas ke te teke, “Atong mur,nenge teke lemo helenga hel nge ateke a hekerkereng ia hehei pe hanaleteria, ames haka pe a hele.”

16 Ol pe Paulus mes haka sapelepe tul heke penna pe hele, “Imohana nenge Israel pengpeng pe imohana lomonmona ngana mur nenge aheto heke NeHalang, a longo at ngeiau. 17 Israel mur aria soke NeHalang,henonou hote rera tete mur nge nike.Nga etue nenge tetu nge Ekipto, poiairi ke iri hulua. Pe nga i sipona na

kerkerenga nenge palaungana toto,mene hote iri nga kileng nem. 18 Penga etue nenge te ii nga ich sanalomona, nauele iri ke nek toto kehesinga iri ana non kina nai (40). 19Pehekou sue tuele tana iri rahtele nainga ichnengeKanan. Pe tunge ichne-mur lange nena hana mur pengpengke reria ia. 20Ure nemur te lohotot kehesinga iri ana non kina lime iri henelpe ana non kina nai pe analoch (450).

“Ke het pe NeHalang henonou hotehana mur hel ke iri muka ia nenahana mur, ke la het nga etue nengehetatalonga Samuel. 21Ol pe hehei pehana lemeria ke te teke none lohot keiri aria naungaala ana non ia. Poma-lam te onteia NeHalang pe NeHalanghenonou hote Sol nenge ne Kis tuna.Sol lohot nga mata nenge Pensaminpe nauele hehei pe hana ke hesingairi ana non kina nai. (40) 22 Iok,NeHalang mene tote Sol pe henonouhote Teuit ke mene Sol munna. PeNeHalang heleia Teuit ke teke, ‘Teuit iIesi tuna. Pe utar nenge e hottaua ngei, i non nge urana. Ke iau lemek tautote non nenge pomai. Iange i poiaure lochloch ngana nga iau lemekngak.’

23 “Pe nge he, lape Iesus nengeIsrael mur aria hemasinga lohot ngenon nei na tete mur. Ure nem lohotiange NeHalang i sipona hele talue loke teke poia. 24 Pe Iesus lohot erokura pe Ioanes haliu ke teke heheipe hana lochloch ngana nge Israel tehulia reria poinga mur pe te menehenuninga. 25 Iok, Ioanes poia anaume ke hetet lo pe hele lange heheipe hana, ‘Imo a teke iau itei mai? Alongo ke nek. Non nenge a kulelele,ngana kou atat kura. Pe a teke i ngeiau ero. Iau e urana ero toto nge ehalaua i ke epoi hote nena ae ulinanenge heronronia nga apena.’

26 “Titik mur, imo nenge a lohotnge Apraham pe imo hana lomon-

13:11: Ume 9:8 13:13: Ume 15:38 13:17: Exo 1:7; 6:6; 12:51 13:18: Num 14:34; Deu1:31-32 13:19: Deu 7:1; Jos 14:1 13:20: Jdg 2:16; 1Sa 3:20 13:21: 1Sa 8:5, 19; 10:20-2413:22: 1Sa 13:14; 16:12; Psa 89:20 13:23: 2Sa 7:12-16 13:24: Mat 3:1-2 13:25: Ioa 1:20, 27

Ume 13:27 220 Ume 13:43

monanganamurnenge a heto hekekeNeHalang, helenga nenga maulingange koko, te hekule at nge ita. 27 Iangehana nenge Iersalem pe aria pa-palauna mur ramaria mallaha ngeIesus ero. Pe pule te eteia hetatalongamur ria helenga luna ero, nenge tesishote ke kokoes mana nga Sapat anaetue. Ke pomalam tetal sio tote Iesus.28 Pe te tango rere kue e nge te tekete hune Iesus ia. Pe ero. Ol pe te helelange Pilatus ke te teke, lemeria totonge Iesus mete. 29 Pe poinga nengete poia nem, pete tote NeHalang nenahelenga mur lochloch nenge tehassue ke ulolo. Ke te takis sue i ngaana manga toto pe la tetal teua ngapolo. 30 Pe NeHalang hemaul hekemule i nga metenga. 31 Pe Iesus heteihote i ke emule mana lange iri nengetei luluch nge i nge Kalelea ke langeIerusalem. Ke heueu nei, iri nemur tehele hotote ure nemur nenge lohototnge iri, lala nge Israel mur. 32 Keimem mo hele hote helenga uranatoto ngana nem lange imo pule. Ngautar nenge NeHalang hele ke kerk-ereng ke teke poia lange ratete murnge nike. 33 Ke pomalam heueu nei,NeHalang nena helenga nem lohot kemanmanna ke tuturiamur ita ta naue.Nga nenge hemaul heke mule Iesusnga metenga, ure nenge lohot nemtehas urume tele nike nga alalahachonna naingana nenge Sam. Ke anahelenga hele ke teke,“ ‘Tuk laka Iong;

ke heueu nei Temem koi Iau’ ”34 Manmanna toto ke NeHalanghemaul hekemule Iesus ngametenga.Pe i ma ke punich nga polo letena ero.Pomalam, NeHalang hele ke pomai,“ ‘Imo lape amene petanga pengpeng

ngananenge e hele talue lange Teuit ke

lape e tunge.’35 Pe nga alalaha nenge Sam, chonnae pule hele ke teke,

‘Iong onau sio mene lem non nengepengpeng toto

ke ma ke punich ero.’36 “Iok, Teuit nanas tau mene Ne-

Halang lemene ngana nga tungananga ich. Pe nga etue nenge mete,tealo hite i nga na tete mur temangaria pe make punich nga pololetena. 37 Pe i nenge NeHalanghemaul heke mule nga metenga nem,ma ke punich mana nga polo letenaero. 38 Titik mur a longo ke nek,nge Iesus i toro mana, NeHalang lapeul rumena ia lemo poinga porekengana mur pe nau la mule nge iri erool. 39 Pe Iesus, i sipona lape menemule iri nenge leteriamanmanna ngei. Mene mule iri nga reria poingaporeke ngana mur nenge rahit toteiri ke kerkereng. Iange Moses nahotonga e nakuna ero toto nge poiapoinga nem. 40 Iok, a nauala amoke nek ol iange lape ure nem nengehetatalonga mur te heleia, lape lohotnge imo. Hetatalonga nemur te heleke pomai,41 “ ‘Imo nenge a tua salaklaka halali,

a longo at.Lape ramamo auala mana pe a

mete.Iange lape epoi hote ute nga atu ng-

amo nga ich.Pe imo lape letemo manmanna

ia ero toto.Pe nenge te hele urume lange imo,

lape letemo manmanna eropule.’ ”

42 Iok, Paulus iri nai Parnapas telohotot nga hetoronga ana pele lo,pe hehei pe hana te hele lange irike te teke, iri nai lape teat mulenga Sapat ana etue e pule ke te het-ore iri ke nek toto nga ure nemur.43 Iok, tehot lange hot lo pe Iutamur pe hana lomonmona ngana murnenge te nanasia Iuta mur te heta-laulau ngaria, te nanasia Paulus irinai Parnapas. Pomalam Paulus iri

13:28: Mat 27:22-23 13:29: Mat 27:59-60 13:31: Ume 1:3, 8 13:33: Psa 2:7 13:34:Isa 55:3 13:35: Psa 16:10 13:39: Rom 10:4 13:41: Hab 1:5

Ume 13:44 221 Ume 14:10nai Parnapas te hekerkereng ia hu-lua nemur leteria, ke te teke kokoesmana, leteria manmanna nge NeHa-lang pe tenau la mana nge i nga nenatunginga urana ngana mur nge tungelala nge iri.

44 Iok laol, Sapat ana etue neu at penakuna nenge hulua lochloch ngananenga kileng neu te lohaka ke la telongo nga Non Soke na helenga. 45Olpe Iuta mur, te esia hulua lochlochngana neu pe saria keke Paulus pete hele poreke i. 46 Pe Paulus iri naiParnapas te haliu hot ke soke totoke te teke, “Imem mo teke mo helehot tele NeHalang na helenga langeimo. Pe imo, aulo ala pe lememo eronge a mene helenga nei. Ke poinganem henonou hote imo ke nakumoero toto nge a mene maulinga ngekoko. Pe pomalam lape mo hile sueimo pe mola nge hana lomonmonangana mur. 47 Iange Non Soke hele kekerkereng at nge ita ke teke,“ ‘E poia imo ke pomanga lemenge

nenge lange hana lomonmonangana mur.

Ke pomalam lape kileng lochlochngana nga ich

te mene maulinga nge koko.’ ”48 Iok laol, hana lomonmona ngana

mur te longe ke mau pe te iech toto,pe te heto heke Non Soke na helenga.Pe iri nenge NeHalang henonou hoteke temenemaulinga nge koko, leteriamanmanna toto sapele nga helenganemur.

49Ol peNon Soke na helenga puo kepalaungana toto nga tuele kina neu.50 Pe nge Antiok, Iuta mur teteu hekehehei pe hana papalauna leteria ke tetalun ke tepoi poreke Paulus iri naiParnapas pe telope hote iri nga reriatuele kina neu. 51 Iok laol, Paulus irinai Parnapas tepasis sue kileng neuana maruchrue nga aperia pe tei ketela nge Ikonium. 52 Pe hulua nengeleteria manmanna nga NeHalang nahelenga nge Antiok, te iech toto peOpepengpeng tu ke muta toto nge iri.

14Paulus Iri Nai Parnapas Tela Nge

Ikonium1 Pe nge Ikonium, Paulus iri nai

Parnapas tei teu nga hetoronga anapele. Pe te haliu hote NeHalang nahelenga ke nek toto. Ol pe Iuta murpe hana lomonmona ngana mur ha-lang leteria manmanna. 2 Pe iri Iutamur nenge leteria manmanna ero,teteu nga hana lomonmona nganamur leteria ke tetua lele sue leteriamanmanna ngana. 3 Ke Paulus iri naiParnapas tetu lamau ke mala toto, pete haliu hote Non Soke na helenga kekerkereng toto. Pomalam, Non Soketunge kerkerenga nenge te popoiaure papalauna mur. Ke nga poinganem, Non Soke hekerkereng ia iri nai.Te haliu hote Non Soke nge letena iaita pe menemule ita. 4Pe hana nengakileng neu telas hel. Ke hel tela ngeIuta mur pe hel tela nge Paulus iri naiParnapas.

5 Ol pe hana lomonmona nganamur pe Iuta mur te hele tele hel ngeiri ke te teke tepoi poreke iri nai neupe te tamal hune iri nga um. 6 Ioklaol, Paulus iri nai Parnapas te eteialo nge hana nemur te teke te poiapoinga neu lala nge iri. Pomalam, teua sapele ke tela nge Listra pe Tepinga kileng nenge Likaonia. 7 Pe tehele hote NeHalang na helenga uranatoto ngana nga tuele kina nem.

Tela Nge Listra Pe Tepi8 Iok, nga kileng nenge Listra, none

tu. Non neu apena lul nga tana hohongana ia nike pe i rara ero toto. 9Ananon are pe longo ke nek toto ngaPaulus na helenga mur. Pe Paulusesia i pe eteia ke non nem letenamanmanna toto. Ol pe teke hemasia i.10 Iok laol, Paulus naula pengpeng ngenon neu pe hele ke kerkereng totolange i ke teke, “Apem kerkereng peomes haka.” Ol pe non neu tamu hakape talun ke irara sapele.

13:46: Ume 3:26; 18:6 13:47: Isa 49:6 13:51: Mat 10:14; Ume 18:6 14:3: Mak 16:20; Hip2:4 14:5: Ume 14:19 14:11: Ume 28:6

Ume 14:11 222 Ume 14:2611 Pe hulua nemur, te esia ure neu

nge lohot pe alngaria haka nga riahelenga nenge Likaonia ke te teke,“Ara soksoke ngana nai koi! Te hulke iri non ke tesio at nge ita neilo!” 12 Pomalam, te hetue Parnapaske ene Seus pe Paulus te hetue ke eneHemes. Iange i, i mukmuka nge irike haliu hotote NeHalang na helengamur. 13 Iok laol, non nengemene Seushanna munna, mene pulumakau peae rorana mur ke laia nga kileng neuana kue matana. Iange Seus na pele,te umeia ke rochroi mana nga kilengneu pe nge hot. Te teke te makiaure nemur ke pomanga ria tunginganenge lange Paulus iri nai Parnapas.

14 Pe nga etue nenge Paulus iri naiParnapas te longe, te tachach ia reahengeron mur pe te song tele huluanemur pe alngaria ke te teke, 15 “Imohana nemur, pomere nenge a teke apoia poinga nei at nge imem? Imemmo pomange imo mana. Pe imemhana mana ke pomange imo pule.Moat ke mo hele hot mene helengaurana toto ngana lange imo nengemo teke a heto heke aetapuna murero pe a heto heke mene NeHalang isipona nenge ala hote tapa pe ich peruach pe ure lochloch ngana nengetetu teu nga ure nemur. 16 Nge nike,poia hehei pe hana lochloch ke telanga lemeria ngana mana. 17 Pe isipona teke hemallaha hot tote i keteke manmanna toto nge i koi tu. Po-malam poia poinga urana toto ngananenge tung sue pitte at nge ita pepoia ngaunga alonamur ke te haka petehei nga aria etue pengpeng. Pe pulepoia ita ke ara ngaungahalangpepoialetera ke iechmanmana.” 18Paulus irinai Parnapas te hele hote helenga ne-mur ke te teke, tepoi ele hana nemurpe ero. Hana nemur leteria kerkerengtoto ke te teke te poia tunginga langeiri nai kura.

19 Iok, Iuta mur hel teat nge Antiokpe Ikonium. Iri, te ngai heke hehei

pe hana ke tehul rumeria nge Paulusiri nai Parnapas. Pomalam, te tamaliaPaulus ana um pe tehole hote langehot. Pe iri, nga leteria te teke Pauluskou mete lo. 20 Pe ero. Iri nengeleteria manmanna nge Non Soke, teatke te emurung hite Paulus. Ol pe ananon lohaka mule pe iteu langa kilengneu. Iok, poma nge rou Paulus iri naiParnapas tela mule nga kileng nengeTepi.

Tela Mule Nge Antiok Nga KilengNenge Siria

21 Iok, Paulus iri nai Parnapas tehele hote NeHalang nena helenga ngeTepi pe hulua leteria manmanna pete koko teu nge iri nenge te nanasiaIesus. Ol pe Paulus iri nai Parnapastela mule nge Listra pe Ikonium peAntiok. 22Pe te hele ke kerkereng totolange iri nenge leteria manmannake tetu ke kerkereng toto nga lete-ria manmanna ngana mur. Pe tehele, “Nenge teke tateu langa NeHa-lang nena naualanga pe nekinga, lapetai rurung teu langa kileng chatalangana mukam.” 23 Pomalam iri naite henonou hote hana papalauna helnga kileng nemur ke te mukaia irinenge leteria manmanna nge NonSoke. Pe iri nai te hile ngaunga pe tehetalau aria pe te talue iri langa NonSoke nena naualanga. Iange iri leteriamanmanna toto nge Non Soke.

24 Paulus iri nai Parnapas teteulanga tuele tana nenge Pisitia ke hetpe tela nge Pampilia. 25 Pe nge Perkate haliu hote NeHalang nena helengape tesio la sapele nge Atalia. 26 Penge Atalia, te haka nga imot pe telasapele nge Antiok nga kileng nenge tetalune aria ume ia. Pe nga etue nengete talune aria ume, hehei pe hanalamau te hetalaulau aria ke kerkerengtoto ke NeHalang tunge poinga uranangana lange iri kela het nga etuenenge te heulo hot mule aria umeneu.

14:15: Psa 146:6; Ume 10:26 14:16: Ume 17:30 14:17: Jer 5:24 14:19: Ume 17:13; 2Ko11:25 14:22: Ume 15:32; 1Te 3:3 14:26: Ume 13:1-2 14:27: Ume 15:4, 12

Ume 14:27 223 Ume 15:1327 Iok, nga etue nenge te lohotmule

nge Antiok, Paulus iri nai Parnapaste eukiraua hehei pe hana lochlochpe te hele hote ure lochloch ngananenge NeHalang poia ke pengpengnge hana lomonmona ngana mur keleteria manmanna. 28 Ke pomalam,iri nai tetu ke mala toto lamau luluchnge hehei pe hana nenge leteriaman-manna nge NeHalang.

15Hana Papalauna Teole Aria Nge

Ierusalem1 Iok, hana hel nge Iuta tela nge

Antiok pe te talun sapele ke te hetorehana lomonmona ngana mur nengeleteria manmanna nge Iesus. Pe tehetore iri ke mai, “Imo, lape NeHa-lang mene mule imo ero toto iange teriria imo ero. Nenge teke lememongeatu ke a maul, iok lape teriria imo kepomanga hotonga nenge Moses het-oro ita ia.” 2 Pe Paulus iri nai Parna-pas, te longe helenga nei pema ke neknga iri nai leteria ero toto. Ol pe iri ulhana nemur te hele inin tau hel ngaure nei. Pomalam iri nenge Antiok teteke lape Paulus pe Parnapas pe hanahel tela nge Ierusalem ke te esia Iesusnena hana mur pe hana papalaunamur nga helenga nei.

3 Iok laol, iri nenge leteria man-manna nge Iesus nge Antiok te ku-losia iri ke tela sapele. Pe tei ke telanga kileng nenge Poenisia pe Samariape te nana urume hana lomonmonangana mur nge leteria manmannange NeHalang. Pe helenga nei poiairi nenge leteriamanmanna ke te iechtoto. 4 Iok, tela te lohot nge Ierusalempe Iesus nena hekulkulonga mur pehana papalauna mur pe iri lochlochngana nenge leteria manmanna ngeIesus te iech ele iri. Pe Paulus pe Par-napas pe hana nemur te nana urumeure lochloch ngana nenge NeHalanghalaua iri ke te poia.

5 Iok, Parisio mur hel leteria man-manna nge Iesus. Pe iri te lohakamule pe te hele ke te teke, “Hananenge iri Iuta ero pe leteria man-manna nge Iesus, lape te riria iri.Pe lape ta hetore iri ke te nanasiahotonga nenge Moses.”

6 Iok, Iesus na hekulkulongamur pehana papalauna nemur te emurungke te teke te hepeng hote helenga nei.7 Te poia ana helenga ke lala ol pePetrus mes haka pe hele, “Titik mur,imo a eteia lo ke NeHalang henonouhote iau nga tuna ngamo, ke e helehote helenga urana toto ngana langehana lomonmona ngana mur. Ke po-malam te longe pe leteria manmannaia. Pe e talune ume nei ke malatoto lo. 8 Pe NeHalang nenge eteiahulua lochloch ramaria ume ngana,hetei hot pengpeng ia i lange hanalomonmona nganamur ke hekulo sueOpepengpeng ke lange iri, ke poma-lam mana nga nenge hekulo sue atnge ita. 9NeHalang poia iri ke mangapoingana ia ita. Nenge leteria man-manna nge i, lape helemlem ia operiake operia lemlem pule. 10 Pe imoheueu nei, a teke a totoia NeHalang.Iange a teke a poia hana lomonmonangana mur nenge leteria manmannake singiria meena toto. Pe e helepengpeng lange imo, rera tete murnge nike pe ita heueu nei pule, nakuraero toto nge ta takisia ure meenangana nenge pomanga nenge a poianem. 11 A longo ke nek, nenge tekeletera manmanna toto nge NeHalanglape NeHalang mene mule ita ke po-mange iri. Pe poinga nem lohot mananga ara Non Soke Iesus letena porekengana pe lemene tau ngana ia ita.”

12 Ol pe hulua lochloch ngananenge te emurung neu te reng toktok.Pe Paulus iri nai Parnapas te lohakape te hele hote ure papalauna nemurnenge NeHalang hekerkereng ia irike te poia pe hana lomonmona murte esia pe leteria manmanna. 13 Iri

15:1: Kal 5:2 15:2: Kal 2:1 15:4: Ume 14:27 15:7: Ume 10:1-43 15:8: Ume 10:44;11:15 15:10: Mat 11:30; Kal 3:10 15:11: Kal 2:16; Epe 2:5-8 15:13: Kal 2:9

Ume 15:14 224 Ume 15:30nai te hele ke het pe Ieims lohakape hele, “Titik mur, a longo at ngeiau! 14 Simon hele hote lange imolo, nga nenge teke NeHalang lemenetaua hana lomonmona ngana murpule. Ngana laka nenge hesilei hotehana hel nge iri ke i sipona nena hanamur. 15 Pe ure nenge lohot nei, lohotke pomanga hetatalonga mur te helengaria ia nge nike. Nenge Non Sokehele ke teke,16 “ ‘Nga hoena lape eat mule

pe Teuit na pele nei losio lo.Pe lape e hemes heke mule.

Pe ure nemur nenge te porekenga pele nei,

lape eume heke mule iri ke nekpe etal mule iri nga muria mur.

17 Pomalam, hana lomonmona murlochloch

nenge iau lek non mur ia iri,lape te song ke teat mana nge iau.Iau, Non Soke, epoi hote ure nemur pe

e hele ia18 ke te eteia nga halang nike

lo.’ ”19 Iok, Ieims lohaka pe hele mule

ke mai, “Iau letek tuanin ke mai!E teke tanau pe hana lomonmonangana nemur te teke leteria man-manna nge NeHalang, ita tapoi langeiri ero. 20Pe e teke tahasmene alalahae ke lange iri pe ta hele lange iri ke tengaua ngaunga nenge tepoi tungingaia lange aetapuna mur ero. Pe temaluluch nge hehei ero pe te ngauahuros nemur nenge te roke iri ero pepule te inia toho ero. 21 Iange Mosesna hotonga mur te haliu hotote ngaNeHalang na pele mur nga kileng pekileng. Pe te haliu hotote kemala totolo nga Sapat ana etue lochloch.”

Alalaha Nenge Lange Hana Lomon-mona Ngana Mur

22 Ol pe Iesus na hekulkulongamur pe hana papalauna mur pe irilochlochnenge te eukirauneu, te tekete henonou hote hana hel nge iri ketela luluchngePaulus iri nai Parnapasnge Antiok. Iok, te henonou hote

Iutas (nenge ene e pule Parsapas)iri nai Sailas. Te henonou hote irinai iange hulua nemur nenge lete-ria manmanna neu, tenau haka ariasoksoke ngana mur nge iri. 23 Pe tehekule alalaha nei nenge hele ke teke;

“Imem, Iesus nena hekulkulongamur pe hana papalauna mur koi,mohas ia alalaha nei lange imohana lomonmona mur nenge a tunge Antiok pe Siria pe Silisia. Imemtitimemmur laka imo iange letemomanmanna nge Ne Iesus.

Uach pe miliko toto lange imolochloch.

24 Imem mo eteia lo nge hanahel nge imem tela ke te poia imoke ramamo au ala pe lemo arengaporeke toto ia reria helenga mur.Pe imem mo hele lange iri ke tepoia poinga nem ero. 25 Pomalammo eukirau pe mo henonou hotemele hel ke te mene helenga langeimo. Ke iri lape te koko luluchnge pekngara mur toto Paulus irinai Parnapas. 26 Iange iri nai tematau singiria ero toto nga NonSoke Iesus Kristus nena ume mur.27 Ke iri nenge mo kulosia at ngeimo heueu nei, ngaria koi Iutas irinai Sailas. Pe iri lape te hele langeimo pengpeng ke te hekerkereng iahelenga nemur nenge mohas sueiri nei.

28 Imem mo nanas meneOpepengpeng lemene ngana nengemo teke a takisia ure meena nganaero ol. Pemo teke a nanas taumenekoi hotonga nemur;

29 A ngaua ngaunga nenge tepoitunginga ia lange aetapuna murero. A in toho ero pe a ngaua hurosnemur nenge te roke iri ero. Pepule, ama luluch nge hehei murero. Nenge teke a nanas tau totehotonga nemur lape atu ngamourana toto.

Urana toto nge a olonge helenganei pe atu malalom.”30 Iok laol, iri nemur te lohaka pe

tela sapele nge Antiok. Pe nge Antiok15:16: Amo 9:11-12 15:20: Exo 34:15-17; Lev 17:10-16 15:28: Mat 23:4

Ume 15:31 225 Ume 16:10te eukiraua iri lochloch ngana nengeleteriamanmanna pe te tunge alalahaneu lange iri ke tesisia. 31 Huluanemur te sisia pe te iech toto iangehelenga nemur nga alalaha neu hek-erkereng ia iri nga leteria manmannanganamur. 32Pe Iutas iri nai Sailas, irihetatalonga pule. Pomalam te tungehelenga urana ngana mur nenge hek-erkereng tote hulua nemur leteria.33 Pe iri nai tetu ke mala pol nge An-tiok. Ke het pe iri nenge Antiok tetalheke petanga nenga tunga nge neklange iri pe te kulos mule iri ke telamule nge iri nemur nenge te kulosiairi ke teat.[34 Pe Sailas letena haka keteke tunge Antiok ol.] 35 Pe Paulus irinai Parnapas tetu mana nge Antiok,pe iri ul hana hel pule ke te hetorehehei pe hana halang nga NeHalangna helenga, pe te hele hote helengaurana toto ngana nenge Non Soke.

Paulus Iri Nai Parnapas Techachel36 Iok, etue hel nga hoena, Paulus

hele lange Parnapas ke teke, “Lapeita nai tai ke tala mule nga kilenglochloch ngana nenge ta haliu hoteNon Soke na helenga mur ia lo,ke tanau nga hehei pe hana tepoingaria.” 37 Iok, Parnapas teke meneIoanes Makus ke iri ul. 38 Pe Paulusteke urana ero nge te mene i iangenga tele ngana reria ume het erokura pe ua mule aria nge Pampilia.39 Paulus iri nai Parnapas te hele inintau helia ure nei ke halang. Pomalamiri nai te chachhel. Ke ParnapasmeneIoanes Makus ke iri nai te lohaka ngaimot pe tela sapele nga kileng nengeSaipras. 40 Pe Paulus mene Sailaske iri nai tei sapele. Pe iri lochlochngana nenge leteria manmanna tehetalaulau aria ke te teke Non Soketunge nena tunginga nge urana langeiri pe nauele iri ke nek. 41 Pauluslanga kileng nenge Siria pe Silisia pehekerkerengmule hehei pe hanamurnga leteria manmanna ngana.

16Timoti Laluluch Nge Paulus Iri nai

Sailas1Paulus langa kileng nenge Tebi pe

Listra. Pe none nge ene Timoti tungalamau pule. Pe ana non, iri ul tanaleteria manmanna nge Iesus. Pe tanai Iuta pe temene i Krik. 2 Iri lochlochngana nenge leteria manmanna ngeNeHalang nga kileng nenge Ikoniumpe Listra, te neue Timoti ke te teke inon urana ngana ia. 3 Iok, Paulus tekemene Timoti ke la luluch nge i pe Iutamur te eteia ke Timoti temene i Krik.Pomalam Paulus riria Timoti singinake Iuta mur te esia i ke manga i Iutaol. 4 Iok laol, tei ke tela nga kilengmur pe te hele hote hotonga nemurnenge Iesus nena hekulkulonga murpe hana papalauna nemur tetal hotenge Ierusalem. 5 Pomalam NeHalangnena hana mur temes ke kerkerengtoto nga leteria manmanna ngana penga etue lochloch, hulua halang tehulia leteria pe te koko teu nge iri.

Paulus Nau Opene Nge Troas6 Iok laol, Paulus pe pekngana mur

tela pe te sapele mana nga kilengmur nenge Prikia pe Kalasia. IangeOpepengpeng poi ele iri nge te helehote NeHalang na helenga nga tuelekina nenge Eisia. 7 Iok, tei kela telohot nga kilengMisia het ngana pe teteke teteu langa kileng nenge Pitiniape Opepengpeng nenge Iesus poi eleiri iange kileng nem tu teu nga tuelekina nenge Eisia. 8Pomalam te sapelemana ke tela nge Troas. 9 Iok, ngamiliko Paulus nau opene ke esia nonenge nena nge Mesatonia. Non neumes pe hele ke kerkereng toto pe echia i ke teke, “O iat nge Mesatonia keo halaua imem!” 10 Ke Paulus nauopene ngana neu het pe mo kik hakasapele nenge mola nge Mesatonia.Iange mo eteia ke NeHalang i siponaiua imem ke teke mola ke mo hele

15:37: Ume 12:12, 25 15:38: Ume 13:13; Kol 4:10 16:1: Ume 14:6; 2Ti 1:5 16:2: Pil 2:19-2216:4: Ume 15:23-29 16:6: Ume 18:23

Ume 16:11 226 Ume 16:26hote nena helenga lange iri nemurnga kileng neu.

Litia Mur Te Hulia Leteria11 Iok, mo tamu haka nga imot nge

Troas pe mo song tele ke mola ngeSamotras pe nga etue naingana mosong ke mola nge Neapolis. 12 Ke hetpe moi nga apemem ke moteu langePilipai. Kileng Pilipai, i tuele tana ngeMesatonia pe Rom mur te ume hekepe tenau ele kileng nem. Oe, ke motuia etue hel nga lamau.

13 Pe nga Sapat ana etue, moi hotnga kileng neu ke mola nga ech ilina.Iange mo teke lape Iuta mur te euki-rau nga lamau ke te hetalaulau. Iok,mo are sio pemohetore hehei hel ngete eukirau nga lamau. 14 Pe heie ngeiri ene Litia. Ana hei nena nge Ta-iatira. Pe hehei pe hana tela ke teololmalmalenga mur nge i. Malenga ne-mur ururia haka toto. Ana hei hetohekeke NeHalang pule. Ke Non Sokei sipona poia i ke letena mallaha ngaPaulus nena helenga mur. 15 Ke po-malam ana hei pe iri lochloch ngananenge tetu luluch nge i nga na pele,te mene henuninga. Ke het pe heleke teke, “Imo nenge a teke letek man-manna toto nge Non Soke, aiat ke atululuch nge iau nga lek pele.” Hei neuech tote imem kemola nga nena pele.

Te Laua Paulus Iri Nai Sailas NgePilipai

16 Nga etue e moi ke mo lala ngakileng unne nenge te hetalaulau ia,pe mo saol haka nge heie nge uneineituteu nge i. Hei neu, mele hel te olia ike umume nge iri. Pe te ololia i iangehele hot tettele ure nemur nenge telohotot. Pomalam iri nenge tenau elei, te mene umtutuna halang toto ngaana hei na ume neu.

17 Iok ana hei nanasia imem ulPaulus pe aliuliu ke teke, “NeHalangNge I Soke Nga Lut Toto nena hanamur koi teii nei! Iri lape te hetore imonga kue nenge NeHalang mene muleimo ia.” 18 Etue halang, hei neu helele

ke machmau. Ol pe Paulus talnganape letena inin pe ralele lange hei neupe hele langa uneinei neu, “E helelange iong, nga Iesus Kristus ene, olohot nge hei nem ol!” Ueiuei manape uneinei neu ua hot sapele nge heineu.

19 Pe iri nenge tenau ele hei neute eteia ke reria umtutuna ana kueero ol. Pomalam te laua Paulus irinai Sailas pe te tak runge iri kelanga ingala matana pe te hemesia iringa hana papalauna nemur nengetenau ele kileng neu, mataria. 20 Iok,te mene iri lange hana Rom murnenge te longlongo helenga pe tehele, “Hana nai nei iri Iuta koi. Iri teatke te heporeke arenga nge urana ngakileng nei lo. 21 Iri te hetoro koukouaimem nga ure nemur nenge ita nengeRom rera hotonga mur teheo ele totenge ita ke ta nanasia ero.” 22 Iok laol,hulua te koko teu sapele nga iri naiaria palinga. Pe hana Rom nemurnenge te longlongo helenga te hele kepalingahel anahanamur tehakahotePaulus iri nai Sailas reria hengeron petenos ule iri. 23Tenos poreke ule iri kehet pe tetal teu sapele iri langa tueleau ngana. Pe hana papalauna ne-mur te hele lange non nenge naueleletuele au ngana neu ke chiu hit toteiri nai ke kerkereng toto. Pomalamiri nai ria kue ero toto nge te ua hot.24 Non neu longe ke mau ol pe menePaulus iri nai Sailas ke la tal teua iringa tuele au ngana neu letena nge teutoto. Ol pe ha hite iri nai aperia nga aechonna e nge meena toto.

25 Iok laol, nga miliko tunanganairi hel pule nenge tema teu nga tueleau ngana neu, te longe Paulus irinai Sailas nge te hetalaulau pe tepeupeua peunga mur nenge te hetohekeke NeHalang. 26 Te rura mana pemangila palaungana rur sapele. Pemangila neu rur ke palaungana totonga kileng unne nenge tuele au ngananeu mesia. Pomalam piunga murnga tuele au ngana neu te uchulu sio.

16:17: Mak 1:24 16:20: Mak 13:9 16:22: 2Ko 11:25; 1Te 2:2

Ume 16:27 227 Ume 17:3Pe iri lochloch ngana nenge tetu ngatuele au ngana neu, peria pe aperiaana kalenga mur te uchulu sio pule.27 Ol pe non nenge nauelele tuele aungana neu rura haka. Pe nau pe pi-unga lochlochngananemur te uchulusio tach lo. Ol pe mene nena kakopke teke hun mule i, iange tekema irilochloch ngana nenge tetu teu ngatuele au ngana kou te ua hot talo. Peero. 28 Ol pe Paulus alngana taua i keteke, “Ei! Ohun mule iong ero! Imemlochloch ngana i motu kura.”

29 Ol pe non neu iua mele ngalemenga pe song kela tamal sue i ngaPaulus iri nai Sailas aperia huna peloiloiloi ke teke mete. 30 Iok, menehote iri nai lange hot pe onteia iri,“Hana nai nem, lape epoi ke pomeretoto nenge e mene maulinga ngekoko?”

31 Pe iri nai te hele, “Letem man-manna nge Non Soke Iesus! Iong peiri lochloch ngana nenge tetu luluchnge iong nga lem pele. Pomalam lapeo mene maulinga nge koko.” 32 KePaulus iri nai Sailas te hele hot sapeleNon Soke nena helenga lange nonneu pe iri lochloch ngana nenge tetululuch nge i. 33 Iok laol, non neupoia Paulus iri nai Sailas ke la lomeria chanchanmur nga etue neu peng-peng. Ke het pe Paulus iri nai Sailas tehenun sapele non neu pe iri lochlochngana nenge tetu luluch nge i. 34 Laolpe non neumene iri nai kela he ngauairi nga na pele. Pe non neu pe irilochloch ngana nenge tetu luluch ngei, te iech toto iange leteriamanmannatoto nge NeHalang.

35 Pe nga uach hana Rom nemurnenge te longlongo helenga, te ku-losia palpal husu mur ke te laia he-lenga nei nge non nenge naueleletuele au ngana neu. Te hele kete teke, “A lohe hote Paulus iri naiSailas nga tuele au ngana ke tela ol.”36 Pomalam non neu lake hele langePaulus ke teke, “Hana papalauna ne-mur te hekule helenga at ke te teke

imo nai Sailas lape a lohot nga tueleau ngana ol. Ke lape a i malalom, peai ke nek.”

37Ol pe Paulus lohaka pe hele langepalpal hussu nemur ke teke, “Hanapapalaunanemur te hottaua ute e ngeimem nai nei mo poia ke poreke ero.Pe pule imem lemem nge Rom. Pepomere tenos ulu hite imem nai ngahulua mataria mai? Ke het pe tetalteua imem langa tuele au ngana. Peheueu nei te teke te kulosia imem kemoi hot ke nek mana ke mola. Poinganei poreke toto i! Teke pomam irisiporia teat ke temenehote imemngalamai.”

38 Iok laol, palpal hussu nemurtela ke te tetetere Paulus na helengalange hana papalauna nemur. Hanapapalauna nemur te longe ol pe tematau iange te longe Paulus na he-lenga nenge teke iri nai Sailas reiange Rom pule. 39 Pomalam iri siporiatela kela te hele ke nek mule langePaulus iri nai Sailas pe te mene hotsapele iri nai nga tuele au ngana. Pete kulos hot sapele iri nai nga kilengneu. 40 Iok laol, iri nai te lohot ngatuele au ngana pe tela sapele nga heLitia na pele. Pe nga pele neu tesaolhaka nga hulua halang nge leteriamanmanna nge Non Soke. Pomalamte hekerkereng ia hulua nemur ngaleteria manmanna ngana mur pe irinai tei sapele.

17Nge Tesalonika

1 Iok, Paulus iri nai Sailas teiteu langa kileng nenge Ampipolis peApolonia ke tela nga kileng nengeTesalonika. Pe nga lamau Iuta murria hetoronga ana pele e kou tu.2Pe Paulus kokoes lala nga hetorongaana pele nem, pomalam lake hemolnga Sapat ana etue palaungana pete echachala helel. 3 Pe Paulus heleurumrume NeHalang nena helengalala nge iri. Nenge hele ke teke, Nonnenge NeHalang kulosia at ke mene

16:27: Ume 12:18-19 16:30: Ume 2:37

Ume 17:4 228 Ume 17:18mule nena hana mur, lape takisia anamelmelenga ke mete pe maul hakamule. “Pe ne Iesus nenge e heleialala nge imo nei, i sipona lakalomnenge NeHalang kulosia i at.” 4Paulushele ke mau pe na helenga tua toteIuta mur hel leteria. Pomalam leteriamanmanna pe te nanasia Paulus irinai Sailas. Pe Krik mur halang nengete heto hekeke NeHalang, pe heheipapalauna mur, iri pule leteria man-manna nga Paulus nena helenga mur.

5 Ol pe Iuta mur saria keke Paulus.Pomalam tela ke te loloch heke pulutmene hana porekreke ngana mur hel,ke te eukirau pe tepoi heke hunelingapalaungana nga kileng neu. Iok, tesong teu ke te tango rere Paulus iri naiSailas nga none nge ene Iason na pele.Te tango rere iri nai neu ke te tekete takrung hote iri kela te hemesiairi nga hulua mataria. 6 Pe ero. Tehottaua iri nai nga lamau ero. Poma-lam te takrung hote Iason pe pekn-gana mur hel pule kela te hemesiairi nga hana papalauna mur mataria.Iange hana papalauna nemur tenauele kileng neu. Pe te haliu haka kete teke, “Hana nemur tela nga kilenglochloch pe te poia hehei pe hana kereria arenga poreke lo pe heueu neiteat ke te lohot nge ita. 7 Pe Iasonnauele iri nga na pele. Pe iri te nana-sia hotonga nenge ne Kaesa ero. Petetal hote aria naungaala e pule ngeene Iesus luluch nge Kaesa.” 8 Hanapapalauna pe hulua nemur te longehelenga neu pe leteria huna pe te helerara mana. 9 Ol pe hana papalaunanemur te poia Iason pe peknganamurke te saua umtutuna palaungana. Kehet pe te kulosia iri ke tela ol.

Tela Nga Kileng Nenge Ene Perea10 Iok laol, kileng miliko sio pe iri

nenge leteria manmanna nge Iesus tekulos sapele Paulus iri nai Sailas ketela nge Perea. Tela nga kileng neupe teteu langa hetoronga ana pele.11Pe hehei pe hana nenge Perea tepoike mange iri nenge Tesalonika ero.

Iri te iech toto nge te longe Paulusna helenga pe kokoes te sisia NeHa-lang na helenga pule ke te eteia ngePaulus nahelengamanmannama ero.12 Pomalam Iuta mur halang leteriamanmanna. Pe Krik mur halang pule,nenge tera hite ume papalauna, irileteria manmanna pule.

13 Ol pe Iuta mur nenge Tesalonikate longe Paulus nge hetottore heheipe hana nge Perea nga NeHalang nahelenga. Pomalam te lohaka pe telake teteu nga hehei pe hana leteriake te lope hote Paulus iri nai Sailasnge Perea. 14 Pe ero. Ueiuei manaNeHalang nena hana mur te kulosiaPaulus ke ramana hot langa ruachilina. Pe hana hel tela luluch nge i. PeSailas iri nai Timoti tetu nge Perea ol.15Pe hana nemur nenge tei luluch ngePaulus, iri lochloch tela kela te lohotnga kileng nengeAtens. Ke ulo pe telamule nge Perea. Pe te mene Paulusnena helenga nenge lange Sailas irinai Timoti nenge teke, iri nai te nanasmule i ke ueiuei mana.

Nge Atens16 Iok, Paulus tu nge Atens ke kulele

iri nai neu. Pe tu ke mala pe singinatuakik ero iange kileng neu ana ae-tapuna halang mana. 17 Pomalameukiraua Iuta mur pe Krik mur nengete heto hekeke NeHalang ke hetot-tore iri pe te echachala helel nga het-oronga ana pele. Pe pule, kokoes lalanga ingala matana ke iri ul hehei pehana nga lamau te echachala helel.18 Ol pe hetoronga mur hel nenge tehetue iri ke Epikarin pe Stoik mur,teat ke iri ul Paulus te hele inin tauhel. Pe hel te heleia Paulus ke mai,te teke, “Non hauaua kina nei heleia utar mai? I nge lape heleleiamaopene ngana i.” Pe hana hel pulete heleia Paulus ke te teke, “Non neiheleleia hana hel nga tau toto reriaaetapuna mur i.” Hana nemur te heleke mau iange Paulus hetottoro ngaIesus nge mete pe maul haka mule.

17:7: Luk 23:2; Ioa 19:12 17:17: Ume 18:19

Ume 17:19 229 Ume 17:3419 Pomalam te mene Paulus lange

Areopakus, ke teole aria. Pe ngalamau, te ontei hote i ke nek toto.Pe te hele lange Paulus ke mai, “Moteke mo longo teu la ke nek toto ngahetoronga heueu ngana nenge oiatke o hetoro sue nga lamai. 20 Imemmo longe pe ma ke nek nga samemero toto, ke heueu nei mo teke ohemallaha hot tote luna at nge imemol.” 21 (Tepoi ke pomau iange irinenga kileng nenge Atens pe iri helpule nenge tela ke tetu nga kilengneu teare manmana pe te helele pe telongomanmana nga ure heueu nganamur nenge te lohotot.)

22 Iok laol, Paulus mes haka sapelenga hana papalauna nemur matariape hele,

“Imo hana nenge Atens. Ngaenau ngak, e esia ke pomai. Imoamo nehalang halang toto. 23 Eirara nga lemo kileng pe e neueure pane mur nenge a heto hekekeiri. Pe e hottaua helenga e ngatunginga munna nenge a mak-makia pe a tunge lala nge neha-lang. Helenga neu tehas ia ke mai;‘Lange nehalang nenge ta eteiaero.’ Imo a eteia nehalang nengea heto hekeke nem ero. Pe e helelange imo pengpeng, I toto koloinenge e heleleia nei.

24NeHalang nenge ala hote tapape ich pe ure lochloch, i palaun-gana nga lut nga tapa pe i palaun-gana nga ich pule. Pe tuteuero nga pele nenge hana periaumeia. 25 Isipona poi hote ita peure lochloch ngana nenge tetu kete maulul heueu nei. Pomalam inauele ita pe ure lochloch ngana.Pe ita ta nauele i nga ute e ero toto.26 Nga talun ngana toto NeHalangala hote non elle mana. Pe nga nonelle nem mana ita lochoch ngananga ich nei, rette ia. Nenge poia itahana ke tatu ke ta purpure ich nei.Poi hote ita pe i sipona talue mura

pe ara etue mur nenge tatu ia.27 Isipona poi hote ita ke ta song

ke tala nge i pe ta tango rere i.Pe tu ke sase nge ita ero, nganaiam lom tu ke rochroi mana nemlo. 28 Pomanga mele heleia lonenge teke, ‘Nga i sipona na hek-erkerenga, tunge eingana at ngeita ke tai rara pe tatu ke ta maululheueu nei.’ Pomanga none nge imosipomo, has sue ke pomai, ‘Ita puleNeHalang tutuna mur ita.’

29 Ke ita NeHalang tutuna murita ke ulolo ke pomalam, ta nanasia hana nemur leteria tuaninngana ero nenge te teke, NeHalangnakuna pomanga ure nemur nengehana te ume hot mene nga peria.Nenge pomanga te umeia aetapunamur nga um chalemlem nganamurpe sinaha ngana mur pe um nemurnenge ururia haka toto. 30 Ngenike, hehei pe hana leteria matanangana nge NeHalang, lohot ke nekero. Pe i letena metene poinganenge te poia lange i nem ero.Pe heueu nei hele ke kerkerengke teke hulua lochloch ngana ngaich nei tehul rumeria ia poingaporeke ngana mur ol. 31 Iange italue etue palaungana e lo. Pe ngaetue palaungana nem, NeHalanglape amnei teu la ke nek toto ngahehei pe hana lochloch ngana riapoinga mur. Pe i henonou hotenena none lo, nenge lape poiaure nem ke pengpeng toto. PeNeHalang i sipona hemaul hekemule i nga metenga ke hemallahahote i lange hulua lochloch!”32 Iok laol, hana nemur hel te

melmel iange te longe Paulus ngehele ke teke NeHalang hemaul hekemule hana nenge te mete. Pe helte hele, “Lape moat ke mo longomule helenga nemur nge iong kura.”33 Pomalam Paulus lohaka pe uasapele aria. 34 Pe hana hel te longePaulus nena helenga pe leteria man-

17:24: 1Ki 8:27; Ume 7:48 17:25: Psa 50:12 17:27: Psa 145:18; Jer 23:23 17:29: Isa40:18-20; 44:10-17; Ume 19:26 17:31: Psa 96:13

Ume 18:1 230 Ume 18:17

manna. Elle nge iri, ene Tonisius.Ana non i non soke e nge tu teu ngaAreopakus nem. Pe heie pule nge eneTamaris. Iri nai neu pe hulua hel puleleteria manmanna.

18Paulus Lange Korin

1 Iok laol, Paulus lohaka nge Atenspe la sapele nge Korin. 2 Pe ngeKorin Paulus saolia non Iuta e nge eneAkuila. Non neu tana hoe i nga kilengnenge Pontus. Pe iri nai nehei Prisilate lohaka nge Itali ke teat nge Korinpe tetu ke mala ero kura. Iange NeKlatius hele ke teke te lope hote Iutamur lochloch nenge tetu nge Rom.Pomalam Akuila iri nai nehei te uake tela nge Korin. Iok laol, Paulus lakela nau tote iri nai. 3 Paulus lakenau tote iri nai iange tera hite umenenge te umume pelpele ke pomangePaulus pule. Pomalam lake tu pe umeluluch nge iri. 4 Pe kokoes nga Sapatana etue, Paulus hele ke kerkerengtoto lala nge Iuta mur pe Krik murnga hetoronga ana pele. Iange tekepoi taole iri ke leteria manmanna ngeIesus.

5 Sailas iri nai Timoti teat ngeMesatonia pe Paulus tung teu tote inga ume nenge hetottore Iuta murnga helenga urana toto ngana. Pehemallaha hot tote lange iri ke Iesusi toto nenge NeHalang kulosia at kemene mule nena hana mur. 6 Pe ero.Te mene Paulus nena hetoronga murero pe tesau hote helenga porekrekengana mur hel lange i. PomalamPaulus rur sue maruchrue nga nenahengeron pe hele, “Nenge NeHalangletena inin ngana heporeke imo, atuehelenga unne at nge iau ero toto. Imosipomo a takisia pe a hemasmule imool. Pe ehet ngak koloi. Ela nge hanalomonmona ngana mur ol.”

7 Iok laol, Paulus i hot nga het-oronga ana pele pe la iteu nga TitusIastus na pele. Non neu na pele mes

ke rochroi mana langa hetoronga anapele neu. Pe ana non heto hekekeNeHalang pule. 8 Pe non nenge eneKrispus, nauelele hetoronga ana peleneu. Ana non pe iri lochloch ngananenga na pele leteria manmanna ngeNon Soke. Pe hulua lochloch nganahel nge Korin te longe Paulus na het-oronga mur pe leteria manmanna.Pomalam te mene henuninga.

9 Pe nga miliko Paulus esia NonSoke nga nau opene ngana nge helelange i ke teke, “Omatau ero pe o helehot manmana pe o reng ero. 10 Iaulape etu luluch nge iong pe mele pelenge lape poi poreke iong ero. Iangeiau e hesilei hote lek hana mur ke ha-lang lo pe leteria kerkereng ero kura.”11 Paulus tu nga lamau ke hetottorehehei pe hana nga NeHalang nenahelenga mur ke ana hesinga elle peakekena.

Te Mene Paulus Lange Kalio12 Iok, nga etue nenge non soke

Kalio nauele kileng Akaia, Iuta mur teeukirau pe telaua Paulus pe te menei kela te hemesia i nga non soke neumatana pe te hele, 13 “Non nei poiolole hehei pe hana ke te heto hekeNeHalang ke pomanga ita rera ho-tonga hele ngana ero.”

14 Iok, Paulus lohaka ke teke helelelo pe ne Kalio pule lohaka pe helelange Iuta mur ke teke, “Imo Iutanemur, a longo at nge iau. Toinge nonnei i non poreke ngana nge hununhana pe poia poinga poreke nganahel pule, nem lape e longo ke nektoto langa lemo helenga mur. Pe neiero koi. 15 Imo alau mene non neinga nena helenga mur pe nga imosipomo lemo hotongamur. Pomalam,imo sipomo a hepengia. Iau lemekero nge e hepengia helenga nemur.”16 Iok laol, Kalio poia iri ke te lohotsapele nga kileng unne neu. 17 Ol pehana nenge te eukirau neu telaua neSostinis pe te palia. Pe non neu inauelele hetoronga ana pele, pe hana

18:2: Rom 16:3 18:3: Ume 20:34 18:5: Ume 17:14-15 18:6: Ume 13:46, 51; 20:26 18:10:Jos 1:9; Isa 41:10

Ume 18:18 231 Ume 19:5nemur te poia poinga neu lange i peneKalio tekenaute pele langaneu erool.

Paulus Lamule Nge Antiok18 Iok, Paulus tu luluch nge NeHa-

lang nena hana mur nge Korin kemala pol pe lohaka sapele nga imotke lange Siria. Pe Akuila iri nai ne-hei Prisila tela luluch nge i. Ngakileng nenge Kenkrea, Paulus utsuepalpalna ina iange poia helenga kerk-ereng ngana e lange NeHalang. 19 Iok,tela te lohot nge Epeses pe Paulus hilesio sapele Akuila iri nai nehei e Prisila.Pe Paulus langa hetoronga ana pelepe iri ul Iuta mur te echachala helel.20 Ol pe te hele lange i ke tu ke malapol nge iri mukam pe ana non lemeneero. 21Pehele lange iri kemai, “Nengeteke NeHalang lemene, lape eat mulenga lamai.” Iok, Paulus tamu hakamule nga imot e nge Epeses pe temana hot ke tela.

22 Iok, Paulus lohot nge Kaesareape loaka sapele ke nau tote NeHalangnena hanamur nge Ierusalem. Ke hetpe sio la mule nge Antiok. 23 Tu polnge Antiok pe i ke langa kileng murnga kileng nenge Kalasia pe Prikia.I rara nga kileng nemur ke hekerk-ereng mule iri nemur nenge leteriamanmanna nge Iesus.

Apolos Hetoro Nge Epeses Pe Nge Ko-rin

24 Iok, nga etue neu non Iuta e ngeene Apolos at nge Epeses. Pe ananon na kileng huna toto nge Aleksan-tria nga kileng nenge Ekipto. Pe ietei teu la ke nek toto nga NeHalangnena helenga mur nenge tehas sueiri ke ulolo. Pe hetoro ngana uranatoto. 25 Apolos mene hetoronga ngaKue Nenge NeHalang Henonoua KeTeke Ta nanasia, pe singina kik ngehetottore hehei pe hana ke nek totonge Iesus. Pe i eteia ke nek ero kuraiange hetei mene henuninga nengeIoanes. 26 Iok, Apolos talun ke haliu

pe hetottoro nga hetoronga ana pele.Pe Akuila pe nehei Prisila te longei pe tepoi sapele i ke tela nga reriapele. Pe te hele urume pe te hetorei ke nek toto nga Kue Nenge NeHa-lang Henonoua Ke Teke Ta nanasia.27 Iok Apolos lohaka ke teke langeAkaia. PomalamNeHalang nena hanamur nge Epeses tehas ia alalaha langepekngaria mur nge Akaia pe te helelange iri ke te iech ele Apolos nge lapelange iri. Pe iri leteriamanmanna ngeIesus iange NeHalang poi ke uranalange iri. Iok Apolos lange iri pehalaua iri ke nek toto. 28Apolos hekousue Iuta mur nga helenga nga huluamataria ke teke Iesus i non nengeNeHalang kulosia at ke menemule italochloch. Pe hemallaha hot tote ngaNeHalang nena helenga nemur nengetehas sue iri ke ulolo.

19Paulus Lange Epeses

1 Iok, Apolos tu nge Korin pe Pauluslohaka nge Antiok pe i ke nau totomulmule kileng nemur nga urauraukela lohot nge Epeses. Pe nge EpesesPaulus tapang teu nge iri hel nengeleteria manmanna 2 pe onteia iri kemai, “Imo mam letemo manmannange Iesus pe a mene Opepengpengpule?”

Pe iri te hele, “Ero! Imem mo eteiaute nenge ene Opepengpeng ero koi.”

3 Pe Paulus ontei mule iri, “Iok,henuninga tei toto nenge a mene?”

Pe iri te hele, “Imem mo menehenuninga nenge Ioanes nenge he-nunun.”

4 Pe Paulus hele, “Ioanes nena he-nuninga nem i henuninga nenga hul-mulenga. Ioanes hele lange heheipe hana ke leteria manmanna ngemele nenge nanasia i. Pe mele nengenanasia nemngana laka Iesus i siponalo.”

5 Hana nemur te longe ke mau pete mene sapele henuninga nga Non

18:18: Num 6:18; Ume 21:24 18:28: Ume 9:22 19:1: 1Ko 3:6 19:2: Ume 8:16 19:4:Mat 3:11 19:6: Ume 8:17; 10:44, 46

Ume 19:6 232 Ume 19:24Soke Iesus ene. 6 Paulus tal hekepenna nge iri pe Opepengpeng sio atnge iri. Pomalam te hele rara sapelenga helenga hel nge altoto. Pe tehele hote helenga mur nenge at ngeNeHalang. 7 Hana nemur iri analochpe nai.

8 Iok Paulus lala nga hetoronga anapele ke teio iri mol. Pe hetottorope poi olole hehei pe hana ke lete-ria manmanna nga NeHalang nenanaualanga pe nekinga nge ita. 9Pe helnge iri lemeria ero toto nge te longolanga Paulus nena helenga mur. Peleteria manmanna ero pule. Ol petesau hote helenga porekreke nganamur hel nga hulua mataria nga tuluknenge Esinga Tele. Pomalam Paulusmene iri nenge leteria manmanna pete ua ke tela nga Ne Tairenes nenahetoronga ana pele. 10Ke Paulus het-ottoro pe popoi helenga nga pele neuke hesinga iri nai. Ke pomalam Iutamur pe Krik mur pe hulua lochlochngana nga kileng nenge Eisia te longeNon Soke nena helenga ke purpur.

Ne Sekeua Tutuna Mur11 Iok, NeHalang hekerkereng ia

Paulus ke poi hote ure papalaunamurnenge altototo. 12 Ol pe hehei pehana te mene Paulus ana hines anatangaun pe na hengeron mur ke telaia nge haleles kina mur pe iri nengeuneinei tu nge iri. Te laia pe hale-les nemur te hetet pe uneinei nemurteua hot ke te lala. 13 Iok, Iuta murhel nenge te i rara pe tepoi ure palunake te helope hotot uneinei mur tetupule. Pe iri te totoi ke te heto meneIesus ene nga ure paluna nem. Pete hele ke pomai, “Nga Iesus nengePaulus haliu hotote, e hele lange iongke olohot!” 14Hana nemur iri lime perahtele nai pe titiria hel. Pe temerialaka, ne Sekeua nenge i non soke ngairi nenge te umume nga NeHalang napele.

15 La ol, nga etuene e te teke tehelope hote uneinei e pe uneinei nemtuacholia iri ke mai, “Iau e eteia Iesus

pe e eteia Paulus. Pe imo? Imoitei hel mam?” 16 Ol pe non nengeuneinei tuteu nge i neu pal lapueiri ke eiria lele ele iri, pe ta chachule reria hengeron mur. Pomalamsingiria lachlach mana pe teua hotsapele nga non neu na pele ke telasapele. 17 Iuta mur pe Krik mur pehulua lochloch ngana nenge tetu ngeEpeses te longe ure nei nge lohot pe tematau toto. Pe te heto heke tote NonSoke Iesus ene. 18 Ol pe hulua halangnenge leteria manmanna te hele hotereria poinga poreke ngana mur ngahulua mataria. 19 Iri halang nengete popoi ure paluna, te loloch hotereria alalaha mur nenge ure palunaana ke te chacharuch heke nga oannga hulua mataria. Pe alalaha nemurnenge te chacharuch heke iri neu, tesisele iri pe ururia lohot kehalangngehalang toto. 20 Pomalam Non Sokenena helenga puo ke kikina toto pesong ke langa kileng pe kileng.

Chauchainga Palaungana Lohot NgeEpeses

21 Iok, ure lochloch ngana nei lo-hot ke het pe Paulus teke lohaka kelange Ierusalem. Pe Opepengpengpoia i ke letena tuanin ke teke la talanga kileng nemur nge Mesatonia peAkaia. Ke het pe lange Ierusalem ol.Pe Paulus hele pule ke teke, “Lapeela tala nge Ierusalem ke het pe elange Rom.” 22 Iok laol Paulus kulosiahana nai nenge te halaulaua i ke irimuka langeMesatonia. Eria laka Tim-oti iri nai Erastus. Pe Paulus tu kemala pol mana nge Eisia. 23 Nga etueneu chauchainga palaungana lohotnge Epeses nga tuluk nenge EsingaTele. 24 Non e nge ene Timetriustalune chauchainga palaungana neu.Ana non pe pekngana mur hel teumehotote aria soke na pele opene murnga ure chalemlem ngana. Pe iri, teheto hekeke aria hei soke e nge eneAtemis. Pe te teke aria sokehei neunapele opene mur kou nenge te umume

19:11: Ume 14:3 19:12: Ume 5:15 19:17: Ume 5:11 19:21: Ume 23:11; Rom 1:13 19:23:2Ko 1:8

Ume 19:25 233 Ume 19:41

ia iri neu. Pe iri te mene um tutunapalaungana nga reria ume neu. 25 Iok,Timetrius iua nena hanamur ke euki-raua iri pe iua hana nenge reria umeelle ke mange iri ke teat pule. Pelohaka pe hele, “Imo hana lochlochngana nem, a eteia lo ke ita ta meneumtutuna palaungana toto nga umenenge ta popoia nei. 26 Pe heueu neia esia lo, pe a longe helenga nemurnenge Paulus heleleia iri. Paulus nenahelenga nemur poia hulua halang ngeEpeses pe nga kileng lochloch nganange Eisia ke leteria manmanna erototo nga ure nemur nenge ta popoiairi nem. Paulus hele ke tekemele peleume hote NeHalang nga penna erototo. Pe hele ke teke ure nemur nengehana teume hote iri nga peria mana,luna ero toto pule. 27 Pe iau e matautoto iange lape hehei pe hana te heleporeke ara ume nenge ta menmeneumtutuna ia nei. Iange lape ra umelosio pe ta mene umtutuna ero ol. Pepule, hulua halang nge Eisia pe ngakileng lochloch ngana te heto hekekehei soke Atemis. Pe e matau manange lape hulua ramaria mene ke teteke Atemis nena pele opene nengeta umumeia nei i ure palaungana iaero ol. Pe pingana nenge iuiu lapehet toto sio.” 28 Ol pe hulua nenge teeukirau neu te longe pe leteria inintoto pe te alngaria haka ke te teke,“Atemis nenge Epeses i palaunganatoto!” 29 Ol pe makulinga song kerongo heke kileng neu pela te lauane Kaius irinai Aristakus pe te songiairi ke te laia iri nga pele palaungananenge te eukiraurau ia. (hana naineu te halaua Paulus nga i ngana ngeMesatonia) 30 Ol pe Paulus teke lakemes nga hana nemur mataria ke heleke nek lange iri pe ero. Iri nengeleteria manmanna nge NeHalang telongele i ke la ero. 31 Pe pule, Paulusneingana mur hel iri hana papalaunanga kileng nenge Eisia. Iri te hekulehelenga hel lange Paulus ke te teke lake hetei hote i lange hulua nemur ero.

32 Iok laol, hulua halang te leklekelanga te eukirau ngaria nem. Iangehel te hele pe te makul ke mai, pehel te hele pe te makul ke altoto. Olpe leteria lilil mana ol. 33 Ol pe Iutamur te hesisi hote Aleksenta ke langamuka, pe hana hel te alngaria lange inga utar nenge lape poia. Pomalamana non tul heke penna ke hereng iairi pe teke hele ala pol pekngaria muraria. 34 Pe ero. Hulua te eteia keAleksenta i Iuta, pomalam te alngariatoto haka pe te makul ke te teke,“Atemis nenge Epeses i palaunganatoto!” Hana nemur te alngarngariape te makulkulia helenga neu kemalatoto.

35 Ol pe non soke nenge hasasalalaha pe nauelele kileng neu meshot ke poia hulua nemur ke te rengpe hele, “Imo hana nenge Epeses,hulua te eteia ke kileng nei manange nauele tote hei soke Atemis nenapele. Pe pule, nauele um heo ngananem nenge losio at nga lut nga tapa.36 Pe mele pele hele ke teke ureneita channangaia ero. Ke pomalam areng pe a are ke nek. Letemo matanake nek pe a poia ure. Apoi pulutmene ure ero. 37Hana nenge a meneiri at nei, te hele poreke hei sokeAtemis ene ero. Pe pule te kemeia ureheo ngana ngana mur nga nena peleero. 38 Nenge teke Timetrius pe nahana mur iriul mele hel te hele hel,urana nge tela nga etue nemur nengehana papalauna te longlongo helengamur ia. Pomalam lape te longe pe tehepengia helenga nemur. 39 Pe nengeteke o helele nga ute e pule, o laiange hana nemur nenge te longo teulala nga ure nemur nenge te lohototnga kileng nei. 40 E hele ke mai iangehehei pe hana nge kileng nei teareke nek ero ol nga poinga nenge tapoia heueu nei. Hulua lape te heleporeke ita heueu iam. Pe lape tahele ke mere? Iange ta eukirau ngaraheueu nei, luna ero toto.” 41Non sokeneu hele ke het pe kulos sapele hananemur ke te rongo mule reria pele

19:29: Ume 20:4; 27:2; Kol 4:10; Plm 24

Ume 20:1 234 Ume 20:19mur.

20Paulus Lange Mesatonia Pe Nge Kris

1 Iok, chauchainga palaungananenge lohot neu het lo pe Paulushekulo sapele iri nenge leteriamanmanna aria ke teat nge i. Teatke Paulus hekerkereng mule leteriamanmanna ngana pe te sisa peria. Tesisa peria ke het pe Paulus i sapeleke langa kileng nenge Mesatonia.2 Iok Paulus i ke langa kileng mur ngeMesatonia pe hekerkereng mulmulehehei pe hana nga nena helenga mur.Ke het pe la sapele nge Kris. 3 Pe ngalamau Paulus tu ke ana teio iri mol.Iok Paulus teke tamu haka nga imotke lange Siria pe longe nge Iuta murhel te teke te hunune i. PomalamPaulus teke lamule ke nanasmule kuenenge Mesatonia ke lange Siria. 4 Pehana nenge tela luluch nge i eria murkoi nei, Sopata nenge ne Pirhus tuna.Pe i nena nge Perea. Pe Aristakusiri nai Sekuntus nga kileng nengeTesalonika pe Kaius nenge nena ngeTepi, pe Timoti pe Taikikus iri naiTrompimus nenge reria kileng ngeEisia. 5 Hana nemur iri muka emempe la te kulele imem nga kileng nengeTroas. 6 Iok ngaunga matana nengangaunga menini ngana lohot ke hetpe mo mana hot sapele nge Pilipai.Mo mana ke mo lala pe nga etuelime ngana mo saolia iri nenge Troas.Pe nga lamau motu ke emem etuerahtele nai.

Paulus Nena IngaNenge Lange TroasHetala Ngana

7 Iok, nga Sarere nga miliko imemlochloch mo eukirau ke mo ngau pemo nanasia poinga nenge Iesus ir-iul nena hana mur nenge te rekrekengaunga. Pe Paulus hetottore heheipe hana kela miliko tuna iange tekeuach sio pe i mulmule. 8 Imemlochloch motu nga pele letena e ngalut toto pe lemenge halang te ein-tele iri ke te remenmen. 9 Pe kol

kulpo e nge ene Iutikas are hot langapele matana nenge kino nenge tut-tula song teueu ia. Iok Paulus heleke lala pe ana non tuanongnongo.Ol pe mamani hun toto ol pe losiohot sapele nga pele neu ana lala molngana nenga lut toto. Iange pele neute hemes hoho heke iri. Iok tela ke telolo heke i pemete lo. 10 Iok Paulus siola pe ma haka nge kol neu pe lau hitei pe hele, “Letemoia i ero, konei maulmule lo.” 11 Ke het pe Paulus hakala mule pe reke beret pe ngaua pehetottore iri ke la uachuach toto. Penga uach uruna toto ana non lohakape i sapele. 12Pe hehei pe hana nemurte iechmule ia kon neu ngemaulul peiriul ke tela mule sapele.

Paulus Lohaka Nge Troas Ke LangeMiletus

13 Iok, Paulus hele ke teke i mananga apena ke lange Asos. Pe imemmo mene imot pe mo mana ke imemmuka kela mo kulele i nga ana kileng.14 Iok, Paulus la ke saolia imem ngeAsos pe mohul heke i pe mo mana kemola nge Mitilin. 15 Iok, mo manahot nge Mitilin nga etue neingana pela mo mana teu nge Kaios. Pe ngaetue mol ngana mo mana ke molange Samos. Ke het pe mo mana hotmule pemomana teu ngeMiletus ngauach. 16 Pe Paulus hele ke teke hesiliaetue unne nge Eisia ero. Pomalammosio nge Epeses ero. Iange Paulusheusach mana ke teke la ke tu ngeIerusalem nga Pentikos ana etue.

IesusNenaHanaPapalaunaNgeEpe-ses

17 Iok, Paulus tu nge Miletus kurape hekulo Iesus na hana papalaunange Epeses aria ke tela nge i. 18Hananemur teat pe Paulus hele lange irike mai, “Imo a etei tote iau ke nektoto, talun nga etue nenge eat ke elohot nge imo nge Eisia. Pe a etei toteetu ngak iange kokoes etu luluch ngeimo. 19 E umume ia ak ume mur kepomanga Non Soke nena non toto pee heto heke ek ia ero toto. Pe etue hel

20:17: Ume 18:21 20:18: Ume 18:19–19:10

Ume 20:20 235 Ume 20:38e tangtang iange uremeenanganahelte lohotot nge iau, nenge Iuta mur teteke te hunune iau. 20Helenga uranangana mur nenge e eteia ke e halauaimo, e hele hot lochloche lange imoke ulolo. Pe etal kome unne sune eero toto. Pe ehetottore imongahuluamataria, pe pule nga lemo pele letenamur. 21 Pe e tunge helenga kerkerengngana lange Iuta mur pe Krik mur kee teke tehul rumeria nga reria poingaporeke nganamur pe tenau la pol ariange NeHalang pe leteria manmannange ara Non Soke Iesus.

22 “Pe heueu nei e longo tau meneOpepengpeng ke ela nge Ierusalempe e etei la ero, utar lape lohot ngeiau nga lamau. 23 E eteia ke ngakileng mur nenge e lalaia, Opepeng-peng hele atat nge iau nge hana lapetetal teua iau langa tuele au ngana.Pe pule lape te poia ure meena nganamur ke lohot nge iau. 24 Pe iau ematau ele singik nga ume nei ero.Nenge teke te hune iau, panem utepele ero. Pe ure nenge palaunganatoto ngana koi; nenge e teke e heulohot tote ume nenge Non Soke Iesustunge at nge iau. Nenge e hetottorehehei pe hana nga helenga urana totongana nga NeHalang nena nekingange nena hana mur.

25 “Iok, imo nemur, ei rara ke ehetottore NeHalang nena naualangape nekinga nge ita lala nge imo. Peamo e nge imo lape nau mule ramakero ol. 26 Ke heueu nei e hele peng-peng lange imo, nenge teke amo enge imomenemaulinga nge koko ero,atue helenga at nge iau ero. 27 Iangeure lochloch ngana nenge NeHalanglemene ke teke a eteia, ngana laka ehele hot lochloch e lange imokeulolo.Pe e topele unne e ero toto. 28 Ke anauala amo ke nek. Pe pule a nauelehehei pe hana nenge Opepengpengtunge lange imo ke a nauele iri. Anauele NeHalang nena hana mur ke

pomanga hana nenge tenau elele re-ria sipsip mur, iange olia iri nga tunaIesus eina. 29 Iange iau, elala lokoipe e eteia ke hana hel lape teat pete channanga ia NeHalang nena hanamur pe te helosio ia iri nga leteriamanmanna nganamur, pomalaka ngakaone hinolomur nenge teteu rurungtaua sipsipmur ke te hunune iri. 30Pepule mele hel nge imo lape temeshaka pe te channanga ia hehei pehana pe tepoi taole iri ke te hile he-lenga mamanna ngana pe te nanasiairi. 31 Ke a nauala amo ke nek totonga ure nemur! Letemo metene, iaumatak eina sisio pe e helete meteneimonga ure nei. Pe e popoia umenemnga miliko pe nga sinanga ke hesingairi mol.

32 “Iok heueu nei e tunge imolanga NeHalang penna ke nauele imo.Pe NeHalang nena helenga pe nenanekinga nenge a mene nem, naueleimo pule. Pe lape hekerkereng iaimo pe poia ure urana ngana mur kete lohot nge imo. Ure urana ngananemur NeHalang tung hote ke tekenena hana mur pengpeng reria ia.33 Iau lemek taua amoe nge imo nenaumtutuna pe nena hengeron ero toto.34 Imo sipomo a eteia lo ke perik nainei umume ke mene iau pe pekn-gak mur emem ngaunga pe ure murnenge lememem taua. 35 Nga umelochloch ngana nenge e umume ia iri,e teke e henonoua imo ke ta ume kekerkereng ke mai ke ta halaua atongnemur nenge singiria haleles. Pe ehetore imo ke letemo metene NonSoke Iesus nena helenga nenge teke,‘Nenge teke mele tunge ute langemele, nem poia i ke iech toto nganenge mene ute nge mele’ ”

36 Iok Paulus hele lange hana ne-mur ke het pe tualou sio luluch nge iripe hetalaulau lange NeHalang. 37 Iokhana nemur te sisa peria nge Pauluspe telau hite i pe te tangia i ke halang.38 Hana nemur leteria poreke toto ia

20:23: Ume 9:16; 21:11 20:24: Ume 21:13; 2Ti 4:7 20:28: 1Ti 4:16; 1Pi 5:2-4 20:29: Mat7:15; Ioa 10:12 20:31: 1Te 2:11 20:33: 1Ko 9:11-12 20:34: Ume 18:3; 1Te 2:9

Ume 21:1 236 Ume 21:18Paulus iange hele ke teke lape tenaumule ramana nga lamau ero ol. Ke hetpe iri lochloch ke tetau hote Pauluslanga imot.

21Paulus Lange Ierusalem

1 Iok, mo sisa perimem luluch ngehana nemur,mo tang pemolau hit helke het pe mo mana hot sapele, pe momana pengpeng ke mola nga mimionenge Kos. Pe nga etue naingana mosong teu nge Rotes ke het pemola ngePatara. 2 Pe nge Patara mo hottauaimot e nge teke lala nge Poenisia, po-malam mo tamu haka nga imot nempe mo song ke mola sapele. 3 Iok, mosong ke mo lala pela mo esia mimionenge Saiprus. Pe monau heke anamimio nge tu ke ile haka langa lut peimem mo song nge sio ke mola ngeSiria. Iok mo mana teu lange Tir kelate tatach sue imot neu nganngana helnga lamau. 4 Pe nga kileng neu mosaolia hanahel nge leteriamanmannange Iesus, pomalam mola ke motululuch nge iri ke etue iri rahtele nai.Pe Opepengpeng poia iri ke te hele elePaulus ke lange Ierusalem ero. 5 Iok,emem etue nenge motu luluchia ngeiri het pe mo hile sue iri pe mo manahot mule ke mola. Hana lochlochngana nga kileng neu pe hehei petuturiamur, tetau hote imem. Te tauaimem kela te mesia imem nga peipei,pe imem lochloch mo tualou sio pemo hetalaulau lange NeHalang. 6 Kehet pemo sisa perimem luluch nge iripe mo haka mule nga imot, pe iri teike tela mule nga ria pele mur.

7 Iok mo mana hot nge Tir pe mosong ke mola nge Tolemis. Pe ngalamau mo saolia iri hel pule nge lete-ria manmanna pe motu luluch ngeiri ke etue elle mana. 8 Iok nga etuenei ngana mo lohaka nge Tolemis pemola nga kileng nenge Kaesarea pelamotu nga Pilipus na pele. Pilipus inon nenge hetottore hehei pe hana

nga Helenga Urana Toto Ngana. Pe inone nga hana iri rahtele nai nengete henonou hote iri nge Ierusalem,ke te halaua Iesus nena hana mur.9 Ana non tutuna mur iri henel ngeiri malolong pe te popoia ume nengehetatalonga mur. 10 Iok, motu ngalamau ke etue hel lalo pe non hetat-alonga e nge ene Akapus lohaka ngeIutea pe i ke at. 11 Ana non iat ngeimem pe mene Paulus ana tal anakalenga pe kale hite i sipona pennape apena pe hele, “Opepengpeng heleke teke, ‘Iuta mur nge Ierusalem lapetekalemele nengenenaurenei kemaikoi. Ke het pe te tunge i lange hanalomonmona ngana mur!’ ”

12 Mo longe ke mau pe imem hulhana hel pule nenge teat ke mo eu-kirau neu, mo hele ele Paulus kemo teke lange Ierusalem ero toto.13 Ol pe Paulus hele, “A tangtang iautar? A poia iau ke letek kolkol sakilil.Nenge teke te laua iau pe te huneiau, letek meina nga nem ero, iangee nanas mene Iesus lemene ngana.”14 Pomalam mo reng mana ol iangemo teke mopoi ele i pe ero. Pe mohele mana ke mo teke, “Iok la, pe lapemo hetalaulau mana ke ure lochlochngana nenge lohot nem, lohot mananga NeHalang lemene ngana.”

15Ke het pemo takirau teua lememure nga lemem kole mur pe molasapele nge Ierusalem. 16 Pe NeHa-lang nena hana mur hel nge Kae-sarea, te koko nge imem pe te tauaimem langa Nason na pele kela motulamau. Pe Nason nena nge Saiprus.Ana non longe hengetoro nenga Ne-Halang nena helenga pe letena man-manna ke iNonSokenenanone ia talanike.

Paulus La Ke Sauhot Nge IerusalemPe Lake Nau Tote Ieims

17 Iok mola ke mo lohot ngeIerusalem pe NeHalang nena hanamur te iech ele imem. 18 Pe pomangerou imem lochloch mola ke mo esia

21:4: Ume 20:23 21:8: Ume 6:5; 8:40 21:10: Ume 11:28 21:11: Ume 20:23; 21:33 21:13:Ume 20:24 21:19: Ume 15:12

Ume 21:19 237 Ume 21:33Ieims. Mola pe almasinga ana hanamur tetu pule. 19 Pe Paulus sise periape nana lange iri ke nek toto nga uremur nenge NeHalang poia ke lohotnge hana lomonmona ngana mur,nga etue nenge Paulus la ke hetottoreiri. 20 Hana nemur te longe pe teheto heke tote NeHalang ene. Pe tehele lange Paulus ke mai, “Paulus,timem laka iong pe uranangemohelelem pule. Heueu nei Iuta mur ngehalang toto leteria manmanna pe irilochloch lemeria toto ke ta nanas tautote rera hotonga mur nenge Mosesmene at. 21 Pe iri te longe hana helria helenga nge te teke iong o helelange Iuta mur nenge tetu teu luluchnge hana lomonmona ngana mur ketesaua hotonga mur nenge Moses. Pepule te teke iong o hele lange iri kete riria tuturia mur singiria ero pete nanasia Iuta mur ria poinga ero.22 Iri lape te longe iong nge oat lo. Kelape tapoi ke mere? 23 Lape o poi kepomai koi: Hana hel nge imem neite poia helenga kerkereng ngana helke te teke te poia ume nemur nengeNeHalang tunge lange iri. Pe helengakerkereng ngana nem te takho muleero ol. 24Mo teke omene hana nemurkela o poia iri ke te lemlem mule ngaNeHalang matana. Pe o olia urunanga nenge tepoi ke pomau. Pe o utsue palpalria ina. Hulua lochlochngana lape te esia poinga nei nge opoia pe te eteia ke helenga nengete longe iri nem, manmanna ero.Iange iong o nanas tau tote reriahotonga mur nenge Moses mene iriat. 25 Pe hana lomonmona ngananemur nenge leteria manmanna,mohas ia alalaha e lange iri lo, kemo teke te ngaua ngaunga nenge tetunge lange ae tapuna mur ero pe moteke te inia toho ero pule. Pe pulemo teke te ngaua huros nenge terokeero pe tepoi pulut rara lange heheiero.” 26 Iok laol, pomange rou Paulusmene hana henel neu kela helemlem

mule iri. Pe poia poinga neu lange isipona ke helemlemia i pule. Ke hetpe Paulus langa hetoronga ana peleke hele tote ure nenge te poia neunge ana etue lape het. Iange nga ureneu ana etue het ngana, lape temakiairi elle pe elle reria tunginga nengelange NeHalang. (Ure nenge te poianeu ana etue iri rahtele nai.)

Iuta Mur Telaua Paulus Nga Het-oronga Ana Pele

27 Iok, etue rahtele nai ngana tekehetet lo pe Iuta mur hel nga kilengnenge Eisia te esia Paulus nga het-oronga ana pele letena. Ol pe telake teteu nga pek ngaria Iuta murleteria pe te poia iri ke leteria inintoto. Pomalam tela sapele ke te lauaPaulus. 28 Te laua i pe alngaria kemai, “Imo hana nenge Israel a at kea halaua imem. Non nei i rara ngakileng lochloch ke hetottore hehei pehana pe hele poreke hana nenge itape rera hotonga mur pe NeHalangnena pele palaungana nenga ra kilengnei!” 29 (Te hele ke mau iange te esiaTropimus nenge na nge Epeses nge irinai Paulus te i rarara nga kileng neupe te teke Paulus mene teua i langaNeHalangna pele palaungana letena.)

30 Ol pe hulua lochloch ngana ngakileng neu te longe pe talngaria mes.Pe te song ke teat nga kileng koanamur lochoch ke te laua Paulus pete takrung hote i nga pele neu. Tetakrung hote i ke het pe tepiu hitsapele ana piunga mur. 31 Iok teteke te hune i, pe helenga kou songke la lohot nge palinga hel ana hanamur nenge Rom aria soke lo. Kehelenga neu tang ke teke, “Hanalochloch ngana nenge Ierusalem koute hele inin hel pe alngaria haua rara.”32Ueiueimana pe non neumene nenapalinga hel ana hana mur pe te songke tela nga kileng unne nenge huluate emurungrung ia. Hulua nemur teesia iri ke mau pe te palia Paulus erool. 33 Iok palinga hel ana hana mur

21:20: Ume 15:1, 5 21:23: Num 6:1-20; Ume 18:18 21:25: Ume 15:29 21:26: 1Ko 9:2021:29: Ume 20:4

Ume 21:34 238 Ume 22:7aria soke neu lake laua Paulus pe heleke nena hana mur te mene ke rurnai pe te kele i. Ol pe palinga helana hana mur aria soke neu ontei,“Non tei nemai? Pe imo mam a lauai ia potar?” 34 Pe hulua nemur helalngaria ke te teke non nei poi kemai,pe hel alngaria ia ute e nge altoto. Olpe non soke neu etei ero ol, helengatei nge manmanna. Pomalam helelange palinga hel ana hana mur ke temene teua Paulus langa palinga helana hana mur reria pele kerkerengngana e. 35 Iok Paulus teke i haka ngapele neu ana hakanga pe palinga helana hana mur te takis heke sapele iiange hulua nemur te teke teora siotote i ol. 36 Hulua nemur te nanasiairi pe te alngarngaria ke te teke, “Talake ta hune i!”

Paulus Hele Lange Hulua37 Iok laol, palinga hel ana hana

mur te teke te mene teua Paulus lalanga reria pele neu lo pe Paulus helelange aria soke kemai, “E teke e heleiaute lange iong.” Pe non soke neuonteia i ke teke, “Iong mam o helelehelenga Krikma? 38Non Ekipto tana eat tala nga lamai lo pe poia hunelingapalaungana ke lohot nge hana ngalamai. Pe mene ke hana iri ana nonkina lime iri analoch iri henel (4,000)pe te mene reria palinga hel ana uremur pe tei ke tela nga ich sana lomonangana e. Pe e esia iong pe e teke ma iiam atat nem pullo.”

39 Pe Paulus tuacholia lange i keteke, “Ero! Iau Iuta koi, etak hoe iaunge Tarsus nga kileng nenge Silisia.Ke iau ek masio nga alalaha pule ngakileng palaungana nem. Pe e teke olongele iau ke e hele pol lange hananemur mukam.”

40 Iok laol, non soke neu ngata pePaulus mes sapele nga pele neu anahakanga pe penna poi lange huluanemur ke te reng. Iok hulua nemurtereng ol pe Paulus hele la sapele ngeiri nga Iuta mur ria helenga ke teke,

22Paulus Hele Lange Iuta Mur Nge

Ierusalem1 “Imo Israel mur, neingak mur pe

imo hana papalauna. Apoi rara tangaiero pe e hele lemo mukam.” 2 Hananemur te longe Paulus nge hele ngaria helenga pengpeng pe tereng tok-tok sapele. Pe Paulus hele, 3 “IauIuta, pe hetak hohe nge Tarsus ngakileng nenge Silisia pe etu ke iau sokenga lamai nge Ierusalem. Pe ela ngahengetoro ke ne Kamaliel hetottoreiau. Pe te hetore iau ke nek toto ngahotonga nemur nenge te hesio telelange rera tetemur. Pe e tung teu toteiau langa NeHalang nena ume mur,ke pomange imo nenge ames heueunem. 4 Iau nei epoi poreke totote irinenge te nanasia Esinga Tele nengeIesus. E laulaua hehei pe hana peetal teua iri lala nga tuele au ngana.5 Nenge teke a teke e channanga iaimo, a onteia tunginga ana hana muraria palau iri ul pekngana mur. Irilape te hele ke te teke, ‘Oe aua nemhele ke manmanna.’ Tehas ia alalahamur lange pekngara Iuta mur ngeTamaskus pe te tunge at nge iau. Po-malam ela ke e laua iri nemur nengete nanasia Esinga Tele nenge Iesus,pe e kale hite peria mur pe e menemule iri at nge Ierusalem. Pe hanapapalauna nemur lape te poia iri ke teamneiamelmelenga palaungana toto.

Paulus Hele Urume Letena HulNgana

(Ume 9:1-19; 26:12-18)6 “Iok lala ke sinanga tuch ngana

lo pe e song ke e lala nge Tamaskus.Ela rochroi nge Tamaskus pe lemengepalaungana e lohot nga lut nga tapape tuasio at tau pengpeng ia iau. Pelemenge neu sina ala toto nenge sinaele matak ke e kolkol. 7 Ol pe elosioke la ema nga ich pe e longe melenge hele atat nge iau ke pomai, ‘Sol,Sol, pomere nenge opoi poreke iau kepomam?’

21:36: Luk 23:18 21:38: Ume 5:36-37 22:3: Ume 5:34 22:4: Ume 8:3

Ume 22:8 239 Ume 22:278 “Ol pe iau e hele, ‘Ia Non Soke,

iong itei nemam?’“Pe mele neu hele, ‘Iau Iesus nenge

Nasaret laka opoi porekreke iau nem.’9Pe hana nenge te koko nge iau te esialemenge palaungana neu nge lohot.Pe iri te longe mele neu nenge heleatat nge iau ero.

10 “Iok laol, iau e ontei ke mai, ‘NonSoke, lape epoi ke mere mai ol?’

“Pe Non Soke hele, ‘O lohaka pe o iteu langa kileng nenge Tamaskus. Penga lamau lape te hele lange iong ngaure lochloch ngana nenge NeHalangheleia ke teke o poia.’ 11 Iok laol,pekngak mur tera hite iau nga perikpe te apeia iau ke e lange Tamaskusiange lemenge neu poia iau ke matakhit lo.

12“Pe none nge ene Ananias kou tu.Ana non heto heke totote NeHalangpe nanas tau tote nena hotonga mur.Pe Iuta mur lochloch nga kileng neute teke i nonnge urana ke tepoi ke nektoto lala nge i. 13Ananonat kemes sionga ilik pe hele, ‘Sol, atong onaumuleol! Pe nga etue neu pengpeng matakurana mule pe e es sapele i.’ 14 Ol peana non hele, ‘NeHalang nenge ratetemur te heto hekeke, henonou hoteiong ke teke o eteia utar nenge tekepoia pe teke o esia i sipona nena nonnenge pengpeng toto pe o longe he-lenga nge lohot nga hanna pengpeng.15 Pomalam omes ke kerkereng totonga letemmanmanna ngana pe o helehote lange hulua lochloch nga utarnenge o longe pe o esia ke ulolo. 16Keheueunei o kulkulele ute ero ol. Omeshaka pe o mene henuninga pe o tanglange Non Soke. Iange kue nemmanange lome iong ke lem poinga porekengana mur te lasus toto ol.’

17 “Iok laol, e lamule nge Ierusalempe ela ke e hetalaulau nga NeHalangnena pele palaungana letena. 18 Olpe enau opek ke e esia Non Soke ngehele at nge iau ke teke, ‘O lohaka pe oua hot nga kileng nei ke ueiuei mana

iange hana nemur nga kileng nei lapete longe helenga manmanna ngananemur pe tetal teua nga leteria erototo.’ 19 Pe iau e tuacholia ke mai,‘Non Soke, iri te etei tote iau nge elalanga hetoronga ana pele ke e palpaliairi pe e menmene iri nenge leteriamanmanna nge iong ke te lala ngatuele au ngana. 20 Iri te eteia ke iauetu nga etue nenge te hune lem nonStipen. Pe iau e ngata ke te huneStipen pe e loloch hite hana nengete hune i reria hengeron mur.’ 21 Olpe Non Soke hele mule at nge iau keteke, ‘Lape e kulosia iong ke ola ngatau toto nge hana lomonmona nganamur. O lohaka pe o laol.’ ”

22 Hana nemur te longo ke nektoto nga Paulus nena helenga mur.Pe nga nenge heleia ke teke langehana lomonmona ngana mur, nempoi heke hulua nemur leteria ke al-ngaria tau sapele i. Pe te u taua inga karia nenga lut toto ke te teke,“Ta renge non nei ero! Ta hune ike lasus toto!” 23 Hana nemur teulule reria hengeron pe te uu pe tesauhekeke maruchrue. 24 Ol pe palingahel ana hana mur aria soke neu helelange nena hana mur ke te mene teusapele Paulus langa pele neu letena.Pe pule hele ke te nosia i ke hele hoteutar nenge poia ke poreke toto nengehana nemur alngaria tau sakililia i kepomau. 25 Iok, palinga hel ana hanamur te kele Paulus ke te teke te nosia i.Pe ero. Paulus hele lange hana nemuraria soke e nge mes rochroi manange i ke teke, “Imo mam a nanasiahotonga tei nenge a poia poinga nemat nge iaumam? Iau lek nge Rompulei. Pe utar toto nenge e poia ke poreke,nenge a teke a nosia iau?”

26 Iok laol, non soke neu longe kemau pe lake hele lange aria aehunake teke, “Iong mam opotar mam? Itatapoi pulut mene poinga nei langenon nei. Pe i nena nge Rom pule i!”

27 Iok non aehuna neu i la sapele22:18: Ume 9:29-30 22:19: Ume 8:3; 26:9-11 22:20: Ume 8:1 22:21: Ume 9:15 22:25:

Ume 16:37

Ume 22:28 240 Ume 23:10nge Paulus pe la onteia i ke mai, “Ioko hele at nge iau, iong mam lem ngeRom pule ma?”

Pe Paulus tuacholia lange i ke mai,“Oe! Iau lek nge Rom pule i!”

28 Ol pe non aehuna neu hele,“E saua umtutuna palaungana lo petahas sue ek ke iau lek nga lamaipengpeng ol.”

Pe Paulus tuacholia, “Temek pehetak reria nge Rom nike, pomalamiau lek nge Rom pule.” 29 Ol pe irinenge te teke tela ke te ontei hototePaulus te longe i nge hele ke maupe te ruka mule. Pe palinga hel anahana mur aria aehuna neu longo ngePaulus nena nge Rom pe matau totoiange nena hana mur te kele Pauluslo.

Paulus Mes Nga Hana PapalaunaMataria

30 Iok, pomange rou non aehunaneu teke etei toto; Pomere nenge Iutamur te poia poinga nei lange Paulusmai? Pomalam eukiraua tungingaana hana mur aria papalauna mur pehana papalauna nge Iuta pe hele keteun hote rur nga Paulus penna. Kehet pe mene Paulus ke la hemesia inga hana papalauna nemur mataria.

23Paulus Hele Ala Ana Nga Hana Pa-

palauna Mur Mataria1 Iok laol, Paulus nau la peng-

peng nge hana papalauna nemur pehele, “Hana papalauna, nga letek ngeteu toto e amneia ute e nge e poiake poreke ero toto nga NeHalangmatana. Nge nike toto ke at nga etuenenge heueu nei.” 2 Ol pe non sokenenga tunginga ana hana mur helelange hana nenge temes rochroi ketepal ele Paulus hanna. Non soke neuene laka Ananias. 3 Pe Paulus helelange Ananias ke teke, “Iong, lape Ne-Halang tuacholia ke poreke toto langeiong. Nakum malaka nga pele e ngekankan ngaua letena pe te hepore ke

hussu toto nge hot. Nakuna uranamana nge hot pe nge teu, poreketoto lo. Iong oare nga lamam ke olonglongo pe o amnei teu atat ngalek helenga mur, pe o poia ke nanastau pengpeng ia hotonga mur te helengaria. Pe pomere o heit kou suehotonga pe o hele ke hana te paliaiau?”

4 Ol pe iri nenge temes rochroilange Paulus te hele lange i ke mai,“O heleia NeHalang nena non palaun-gana neu ke mam ke? O matau eroma?”

5 Pe Paulus hele, “Titik mur, iau eetei ero toto nge non nei rahite umepalaungana nem. Pe NeHalang nenahelenga e nge tehas sue ke ulolo, heleke teke, ‘O hele poreke mele nenge imukmuka nge lem hana mur ero.’ ”

6 Iok Paulus nau pe hana hel iriSatiusi, pe hel iri Paresio mur. Po-malam haliu haka ke palaunganatoto nga hana nemur leteria ke teke,“Hana, iau nge iau Paresio koi petemek pule i Paresio. Pe te laua iaupe te mene iau at lamai iange letekmanmanna nge ita nge ta maul hakamule nga metenga.” 7 Hana nemurte longe Paulus nge hele ke mau pete hele inin tau hel sapele nge iri.Pomalam Satiusi mur te eukirau ke irialtoto pe Paresio mur pule te eukirauke iri altoto. 8 (Satiusi mur, te teke itatamaul haka mule nga metenga erool. Pe pule te teke angkelo mur erope Ope mur ero pule. Pe Paresio murleteria manmanna nga ure mol nem.)

9 Iok laol, hana pane mur te u tauhel sapele. Ol pe hotonga ana het-oronga mur nenge iri Paresio, temeshaka pe te hele ke kerkereng toto kete teke, “Ta longo langa non nei helengana lo pe ute e nge poia ke porekeero i! Lape angkelo ema ope e. Nganalaka nenge hele lala nge i nga kuenenge lala nge Tamaskus nem.”

10 Iok laol, palinga hel ana hanamur aria soke longo la pe hana nemur

22:29: Ume 16:38 23:2: Ioa 18:22-23 23:3: Mat 23:27 23:5: Exo 22:28 23:6: Ume26:5 23:8: Mat 22:23

Ume 23:11 241 Ume 23:26te alngaria ke palaungana toto ol. Olpe matau toto iange teke lape hananemur, te hora sue Paulus heueu.Pomalam hele lange nena hana murke la te takrung hote Paulus nga hananemur leteria pe te laia i nga ria pelekerkereng ngana neu.

11 Iok, nga miliko neu, Non Sokelake mes nga Paulus ilina pe hele, “Omatau ero ol, o hele hote iau langehana nenge Ierusalem ke het lo. Pelemek ke o poia lange hana nengeRom pule.”

IutaMur Tetal Helenga Ke Te Teke TeHune Paulus

12 Iok nga uach Iuta mur hel teeukirau pe tetal helenga ke te teke tehune Paulus. Ol pe te talue helengakerkereng ngana e lange NeHalang kete teke te ngau ero pe tein ech eropule. Te teke te hune Paulus ke metemukam laka te ngau pe tein mule echol. 13 Iri nenge te tattal helenga neuiri ana non kina nai toto (40). 14 Ioklaol, tela nge tunginga ana hana muraria papalauna mur pe almasinga anahana mur pe te hele, “Imemmo taluehelenga kerkereng ngana e lo ke mongau ero toto ke la het nga etue nengemo hune Paulus ke mete. 15Ke heueunei mo teke iong pe hana papalaunanemur a hekulo Paulus ana ke at. Pea channanga ia palinga hel ana hanamur aria soke nem ke a teke a onteihotmule Paulus ke nek toto. Pe imemmo kulala mana, teke iat nge imoheueu, mohun sio sapele i nga lamai.”

16Pe Paulus na achung nenge liunatuna longe nge iri tetal helenga kete hune Paulus. Pomalam, la sapelenga palinga hel ana hanamur ria pelepe tataraia lange Paulus. 17 Ol pePaulus iu sapele palinga hel ana hanamur aria naungaala e pe hele langei ke teke, “Kol kulpo nei teke heleiahelenga e lange amo soke. O mene ike imo nai ala.” 18 Iok laol, non neumene sapele Paulus na achung langenon soke neu pe hele, “Paulus iua iaupe hele at nge iau ke teke e mene kol

kulpo nei at nge iong, iange i tekeheleia ute lange iong.”

19 Iok laol, non soke neu rahite kolneu penna pe iri nai te i hot kelkelke iri toro pe onteia i, “Kol nem, iongmam o teke o heleia utar at nge iau?”

20 Pe kol neu hele sapele lange ike mai, “Iuta mur tetal helenga loke te teke nge rou, lape te onteiaiong ke omene sue Paulus lange hanapapalauna nemur. Pe iri lape te chan-nanga ia iong ke te teke hana pa-palauna nemur te teke te longo ke nektoto mule nga Paulus nena helengamur. 21 Pe o longo taua iri ero totoiange hana iri ana non kina nai (40)pe hel pule lape te talkome ke te hunePaulus. Iri te talue helenga kerkerengngana e lo, ke te ngau ero pe teinech ero kela het nga etue nenge tehune Paulus ke mete. Ke heueu neite kulele mene iong. Nenge teke olongele ke Paulus lange iri heueu lapete hun sapele i ke mete.” 22Ol pe nonsoke neu hele, “Iok ure nenge o heleiaat nge iau nei, o hele hote lange meleero toto.” Non soke neu hele lange kolneu ke het pe kulosia i ke la sapele.

Te Kulosia Paulus Lange Ne PeliksNge Kaesarea

23 Iok laol, non soke neu iu sapelenena hana nai pe hele lange iri keteke, “Amene ke palinga hel ana hanairi ana non kina analoch (200) ke telange Kaesarea. Pe pule a mene ananon kinamol pe analoch (70) nenge tesongong ia oriong. Pe nenge te hununnga io, a mene ke iri ana non kinaanaloch pule. (200) Pe heueu sinangamatana henonoua sisalanga rahtelehenel ngana nga miliko, (9 kilok) imohana nemur a i sapele. 24 A tungeoriong mur lange Paulus ke songia pea mene i ke nek mana ke lange nePeliks palau nga kileng nem.” 25 Olpe non soke neu hasia alalaha e ke temene lange ne Peliks palau. Pe anaalalaha tang ke pomai,

26 “Ulei toto Non Soke Peliks,23:11: Ume 27:24; 28:16, 23 23:15: Ume 25:3

Ume 23:27 242 Ume 24:7Iau Klatius Lisias koi, pe ehas ia

alalaha nei lange iong ke e teke ehele urume non nei lange iong.

27 Non nenge e kulosia nei, Iutamur te laua ke te teke te hune ipe iau e mene lek palinga hel anahana mur ke mo mene hote i ngeiri. Mo halaua i iange e longe ngete teke non nei nena nge Rom. 28Pee teke e etei teu la ke nek toto.Pomere toto nenge Iutamur leteriainin taua i ke te teke te hune imai? Pomalam e mene sue i ke la ehemesia i nga aria papalauna murmataria. 29 Laol pe e eteia ke Iutamur te teke Paulus nanasia reriahotonga mur ke nek ero. Pe i poiaute e ero toto nge uruna metenga.Pe pule nakuna urana ero toto ngeaua nei lake mateu mana nga tueleau ngana.

30 Pe e longe nge te teke te hu-nune i ke ngana koi nenge e kulossapelpele i at nge iong nei. Pe pulee hele lange Iuta mur nenge milmilana ke iri te hele hote reria helengalange iong ke o longo teu la pule.”31 Iok laol, palinga hel ana hana ne-

mur te poia ure lochloch ke pomangaaria soke hele ngana. Ke te menePaulus pe te i sapele ngamiliko neu ketela nga kileng nenge Antipatris. 32Tetu nga lamau ke uach sio pe palingahel ana hana mur nenge te songiaoriongmur, iri ul Paulus ke tela sapelenge Kaesarea. Pe iri nenge te i mananga aperia, tela mule nga tetu ngariange Ierusalem. 33 Iok iri nenge tesongia oriong tela ke la te lohot ngeKaesarea pe te mene sapele Pauluslange non palau nenge nauele kilengneu. Pe pule te tunge alalaha lange i.34 Iok laol, non soke neu sisia alalahaneu ke het pe onteia Paulus ke teke,“Iong mam lem nga kileng tei toto?”Ol pe non soke neu etei sapele kePaulus nena nga kileng nenge Silisia.35 Pomalam lohaka pe hele mule keteke, “Nenge teke iri nenge te milmilam te lohot, iau lape e longo teu la

sapele nga ure nenge lohot nge iongnem.” Ke het pe non soke neu heleke palinga hel ana hana mur te menePaulus kela tenau ele i ke nek nga nonsoke Herot nena pele.

24Paulus Mes Nga Ne Peliks Matana

1 Iok, etue iri lime het pe Ananiasiri ul hana papalauna hel tela ngeKaesarea. Ananias i non soke nengatunginga ana hana mur. Pe none ngeene Tertulas koko nge iri pule. Ananon etei tote hotonga mur ke la kehalaua Ananias pe peknganamur. Iokhana nemur tela ke te lohot nge NePeliks pe te tatara lange i nga urenemur nenge te teke Paulus poia keporeke. 2 Pe teiu teu sapele Paulus.Pe ne Tertulas mene pekngaria murharia pe hele lange ne Peliks, “NonSoke, iongonauele imemkemala totolo pe motu ke nek pe mo iech mana.Pe iong otal mas mule ure mur ke telohot ke poia lemem kileng mur ke tesong ke nek pule. 3 Imem lemememtaua ure nemur ke te lohot nga lememkileng lochloch ke kokoesmo tekemohele urana toto nge iong nga nem. 4Opoia ume palaungana lo ke lemememero nge mo hemakuk mule iong ngaume e pule. Pe e teke o longo taumana ke oare ke nek mana pe o longoteu at nga imem nei lemem helengaunne.

5 “Imem moes tote nga matamemlo nge non nei i non poreke nganatoto. Ana non i rara nga kilenglochloch ke poi hakaka urelu huhunalala nge Iuta mur. Pe i, imuka ngeiri nemur nenge te hetue ke Nasarinmur. 6 Pe pule poi hesalangingamana ia NeHalang nena pele palaun-gana nenge heo ngana toto ke nganakoi nenge mo laua i. [Pe imem moteke mo heneue i nga imem sipomemlemem hotonga mur. Iange poinganngana nemur make pengpeng ngalemem hotonga mur ero toto. 7 Pe

23:27: Ume 21:30-33; 22:25-27 23:28: Ume 22:30 23:30: Ume 23:16-23; 24:1-9 24:5: Ume17:6 24:6: Ume 21:28-30

Ume 24:8 243 Ume 24:24palinga hel ana hana mur aria sokeene ne Lisias. I pe nena hana murteat ke te helapue imempe te takrunghote aua nem nga tuna ngamem. 8 Pene Lisias i sipona hele ke tekemoat kemo hele hote non nei poingan nganamur lange iong.] Nenge teke o onteihote i ke nek toto, lape o eteia ke urelochloch ngana nengemo heleleia neimanmanna toto.” 9 Ol pe Iuta murnenge teat ke temes neu, iri lochlochte hekerkereng ia ne Tertulas na he-lenga ke te teke helenga neu man-manna.

Paulus Hele Ala Ana Nge Ne Peliks10 Iok laol, non soke neu penna poi

lange Paulus ke teke hele ol. Ol pePaulus hele ke mai, “Non Soke, iau eeteia ke iong o nauele kileng nei kemala toto lo. Pe heueu nei e iechmana nge e mes ke e hele ala ak ngamatam. 11 I semel mana nge o eteiake etue iri analoch pe nai nenge lalo,iau e lange Ierusalem ke e heto hekeNeHalang. 12 Pe imem ul mele helmo hunel nga NeHalang na pele erototo. Pe pule epoi haka ure hunalange mele ero nga hetoronga anapele letena pe nga kileng unne ngehot. Pe iri nenge te helele ia iau nei,te esia ute e ero toto pe te hele mananga haria. 13 Pe pule, nakuria erototo nge te henonoua ute e lange iongke poia reria helenga ke manmanna.14 Pe e teke e hele hot pengpeng ialange iong ke mai; Iau e heto hekeNeHalang nenge lemem tete mur teheto hekeke. Pe e nanasia kue nengete hetue ke Esinga Tele. Pe iri leteriamanmanna nga kue nem ero. Peletek manmanna nga hotonga nemurnenge Moses pe nga alalaha nemurnenge hetatalonga mur tehas sue iri.15 Pe sak kikina toto nge NeHalang kemange iri; nenge mo teke hana nengete urana pe hana nenge te poreke lapetemaul hakamule ngametenga. 16Kepomalam kokoes e totoi toto ke leteknge teu toto, amneia ute e nge e poia

ke poreke ero nga NeHalang matanape pule nga hehei pe hana mataria.

17 “Iok, ela nga kileng tau nganape etu ke hesinga hel het mukam, kehet pe e lolochia umtutuna hel ke elamule ia nge lek hana mur pengpengnge Ierusalem. Pe pule mo makiatunginga mur ke mo tunge lange Ne-Halang. 18 Pe iau e nanasia poinganenge te helemlem mulmule iri. Pehana nemur te esia iau nga ure nemana etue het ngana pengpeng. Pehulua hel nge temes ke te emurunghite iau ero. Pe pule mele pele ngepoi haka rara ure huna pe alnganarara ero. 19 Iuta mur hel mana ngakileng nenge Eisia tetu nga etue nem.Pe nenge teke e poia ute ke porekengamataria, pomere nenge iri siporiateat pe te hele hot pengpeng ia langeiong ero? 20 Teke poi pe o onteiahana nemur nenge temes nei. Tehemesia iau nga hana papalauna murmataria nge Ierusalem pe te hottauapoinga poreke ngana tei toto nge epoia? 21 Eh, ngana kai nenge e haliuhaka nga mataria ke e teke, ‘Imo ahemesia iau heueu nei iange iau letekmanmanna nge lape ta maul hakamule nga metenga.’ ”

22 Pe ne Peliks etei teu la pule ngakue nemnenge te hetue ke ene EsingaTele. Pomalam hele ke teke het kepomau mukam. Pe hele lange Pauluskemai, “Lape e hele hote ramak langeiong tangai ero. Ta kulele ne Lisias keat mukam, laka e hele lange iong ol.”23 Iok laol, ne Peliks hele lange palingahel ana none ke nauele Paulus ke nektoto. Pe pule hele ke teke, “Nengeteke Paulus pekngana mur teat ketenau toto i, opoi ele iri ero. O longeleiri kela te esia i pe te tunge ure murnenge ana non lemene taua iri.”

Paulus Hele Nga Ne Peliks Irinai Ne-hei Mataria

24 Iok, etue hel nga hoena ne Peliksiri nai nehei, he Tarusila te lohot.Pe ne Peliks nehei i Iuta. Te lohot

24:15: Ioa 5:28-29 24:18: Ume 21:17-28 24:21: Ume 23:6 24:22: Ume 23:26

Ume 24:25 244 Ume 25:12ol pe ne Peliks hekulo sapele Paulusana. Iange i teke longo Paulus ngehelele nga letera manmanna nganange Iesus Kristus. 25 Iok laol, Paulushele nga poinga nenge tatu ke taurana pe ta pengpeng toto. Pe ngapoinga nenge ta nauele ita sipora kenek pe tatal susue ita. Pe hele pulenga etue nenge NeHalang lape nauteu ke nek toto nga poinga uranangana mur pe poreke ngana murnenge ita elle pe elle ta popoia. NePeliks longe helenga neu pe matautoto pe hele, “Lape o hele ke het kemam mukam! Pe ola ol. Pe lapeeiu mule iong nga etuene e kura.”26 Pe ne Peliks teke ma lape Paulustunge nena umtutuna unne, poma-lam kokoes mana iua Paulus ke iri naite nanana.

27 Iok, tetu ke hesinga nai het kelalo, pe ne Posius Pestus mene sapelene Peliks munna ke nauele kileng neuol. Pe ne Peliks tal teua Paulus ngatuele au ngana. Teke poia poinga neike Iuta mur te iech nge i pe muteriataua i.

25Paulus Ontei Ke Teke Esia Ne Kaesa

1 Iok laol, ne Pestus mene ne Pe-liks munna ke nauele kileng nengeKaesarea. Iok etue mol het pene Pestus lohaka nge Kaesarea kelange Ierusalem. 2 Pe nge Ierusalemtunginga ana hana mur aria pa-palauna mur pe Iuta mur aria pa-palauna mur tela ke te esia ne Pestus.Pe te toto hita Paulus ana lange i kete teke manmanna toto ke non nempoia uremeenanganahalang ke lohotpe poia hehei pe hana ke ria arengaporeke toto. 3 Ol pe te ech tote i kete teke poi ke urana lange iri ke kulosmule Paulus lange Ierusalem. Iangeiri te teke teolo ele Paulus ke te hunsue i nga kue. 4 Pe ne Pestus helelange iri ke teke, “Paulus kou palingahel ana hana mur tenau elele i ngatuele au ngana nge Kaesarea. Pe iauela mulmule lokoi. 5 Teke poi pe a

hele lange amo papalauna hel ke tekoko nge iau ke mola. Pe nenge tekemanmanna toto ke non nei poia utehel ke poreke, hana nemur te hele hotpengpeng ia ure nemur sapele.”

6 Iok laol, ne Pestus tu luluch ngehana nemur ke ana etue iri rahtelemol ma analoch. Ke het pe lohaka kela mule nge Kaesarea. Iok pomangerou ana non lake are nga pele nengete longlongo helenga ia pe hele ke temene Paulus ke la esia i. 7 Iok Pauluslohot la ke mes pe Iuta mur nengeteat nge Ierusalem temes ke te heliliuhite i. Pe teulo inin rara ke te tekenon nei poia ure halang ke poreke. Irirea helenga polpolenga mana pe utee nge hemeena ia reria helenga erototo.

8Ol pePaulus lohakapehele ala anake teke, “Iau e poia ute e ke poreke erototo nga NeHalang na pele pe nge neKaesa. Pe pule e tamu tote Iuta murreria hotonga e ero toto.”

9 Iok ne Pestus teke poia Iuta murke leteria sio unne, pomalam onteiaPaulus ke mai, “Lemem ke o teke ohaka lange Ierusalem ke la e longe amhelenga mur nga lamau?”

10Pe Paulus hele, “Heueu nei e mespengpeng nga ne Kaesa nena helengahot ana pele pe lemek toto ke te longelek helenga mur la koloi. Iong o eteiake ulolo. Iau e poia ute ke porekelange Iuta mur ero toto. 11 Pe nengeteke e poia ute ke poreke pe hotongahele ke teke e mete, nem ute peleero. Pe helenga nemur nenge Iutamur tetue at nge iau nei manmannaero, pomalam mele pele nakuna eronge mene iau pe tunge iau lange iri.Pe lemek toto ke e esia ne Kaesa!”

12 Ol pe ne Pestus iri ul nena hanamur nenge te longlongo helenga neute mangun tele helia muka. Ke hetpe ne Pestus hele, “O hele ke o tekeo lange ne Kaesa ke longo nga lemhelenga mur, nem ute pele ero. Mohele pe mo longala ke mo teke ola!”

Ne Pestus Heleia Paulus LangeAkripa

25:2: Ume 24:1 25:3: Ume 23:15 25:7: Ume 24:5-6

Ume 25:13 245 Ume 25:2713 Iok, etue hel nga hoena naun-

gaala ana non Akripa iri nai e Penistela nge Kaesarea ke tenau toto nePestus. 14 Te tu luluch nge ne Pestuske etue hel lalo, pe ne Pestus nenePaulus lange naungaala ana non neu.Iok ne Pestus nana ke mai, “Ne Pelikstal teua none nga tuele au ngana kengana koi tu. 15 Pe nga etue nenge elange Ierusalem, tunginga ana hanamur aria papalauna mur pe Iuta muraria papalauna mur, te hele loulouiai ke halang. Pe te ech tote iau kete teke e longele iri ke te hune i kemete. 16 Pe e hele lange iri ke e tekeita nenge Rom rera poinga pomamero, rera poingamai koi: Ta longo talalanga mele nem nena helenga murmukam. Ke het pe ta longo teu lake nek nga mele nem tuachol nganaia helenga mur. Nenge teke ta longope mele nem na helenga polpolengahakamana, ta poi sapele i ke pomangaa hele ngamo nem. 17 Iok laol, ngaetue nenge Iuta mur teat luluch ngeiau nge Kaesarea, e kulele ute ero ol.Uach sio pe ela sapele ke e are ngapele nenge te longlongo helenga iape e hele ke te mene teu sapele nonneu at. 18 Ol pe iri nenge iri ul nonneu aria matana i elel, temes hakape te hele hot sapele reria helengamur. Pe iau e teke ma lape te helehote ure hel nge non neu poia irike poreke, pe ero. 19 E longo pe tehele helel ia iri siporia reria poinganenge te heto hekeke aria soke pe tehetetue none nge mete lo nenge eneIesus. Pe Paulus hele ke teke non neukou maul haka mule nga metenga keulolo. 20 Ol pe iau letek lilil ol, lape etuacholia hana nemur reria helengake merei? Ol pe e onteia Paulus kemai, ‘Lemem ke o teke tala mule ngeIerusalem ke la e longo teu la mulenga lemo helenga mur lamau?’ 21 PePaulus hele ke kerkereng toto ke tekeesia ne Kaesa ke isipona longo teulanga helenga nei. Pomalam e hele kepalinga hel ana hana mur tenau ele i

ke nek toto ke kulele etue nenge lapee kulosia lange ne Kaesa.” 22 Ol peAkripa lohaka pe hele lange Pestus kemai, “Iau e teke e longo teu langa nonnem na helenga mur pule, pe iongramam mere?” Pe Pestus hele, “Iok,pomam nge rou iong am etue nge olongo nga nena helenga mur.”

Te Mene Paulus Lange Ne Akripa23 Iok laol, pomange rou Akripa

iri nai he Penis te lohot pe huluate iech pe tepoi ke nek toto langeiri. Iange tela ke teteu taua huluanemur nenge te emurung ke te lon-glongo helenga. Pe palinga hel anahana mur aria papalauna mur teteula luluch pule nge hana papalaunamur nga kileng neu. Ke het pe nePestus hele sapele ke palinga hel anahana mur te mene teua Paulus at.24Pe ne Pestus hele, “Non soke Akripape imo lochloch ngana nenge a lo-hot heueu nei, anau nga non nengemes nei. Hulua lochloch ngana ngeIerusalem te hele loulou ia non neike halang. Pe te tataraia i at ngeiau lo, pe te alngarngaria ke te tekeurana nge te hune i ke lasus toto.25Mele nenge poia poinga poreke totongana e, nena poinga poreke ngananem urunametenga. Pe iau e hottauaute nge non nei poia ke poreke erototo. Pe pule isipona hele lo ke tekeesia ne Kaesa. Ke ne Kaesa i siponalongo teu langa nena helengamur. Kepomalam lape e kulosia i ke la. 26 Peiau lape ehas urume i lange non sokeneu nga alalaha e. Ol pe lape ehas kemere? Helenga chiu ala toto kura i.Pe ute e nge make mallaha hot ngei ero toto. Ke pomalam heueu nei emene i ke at mes nga matamo. Penon soke Akripa, heueu lape e tungelanga perim ke iong muka ia rerahelenga mur. Pomalam lape e eteiautar nemur nenge lape ehas sue ngaalalahanenge langeneKaesa. 27 Iangee amnei la pe poreke toto nge e kulosmene non nei ke la pe ehas ururumeure nenge lohot nge i ero.”

25:14: Ume 24:27

Ume 26:1 246 Ume 26:1826

Paulus Hele Ke Kerkereng Toto NgaNe Akripa Matana

1 Iok laol, ne Akripa hele langePaulus ke teke, “Heueu nei mele pelehele lange iong ero. O hele hottote letem pe o hele ke manmanna.”Iok, Paulus penna tul haka pe talunke hele sapele ke teke, 2 “Non sokeAkripa, heueu nei e iech toto nge emes nga matam pe e tuacholia Iutamur te hele louloulou ngaria. 3 Iong oetei tote Iutamur reria poingamur petehun hel ngaria. Ke heueu nei lemekke o are ke nek pe o longo ke nek totoat nga lek helenga mur.

4 “Iau, Iuta mur te etei tote iau.Talun ngana nga iau kino ngak ke laiau soke. Te eteia iau nga lek kilenghuna pengpeng pe nge Ierusalempule. 5 Iri te eteia iau ke mala totolo ke urana nge te hele pengpeng.Teke lemeria te hele pengpeng ke iauParesio. Pe imem Paresio mur monanas tau tote hotonga mur nengeIuta mur te heto heke NeHalang ia.6 Pe heueu nei, e mes nga matamoiange sak kikina nga helenga utonanengeNeHalang iri ul rera tetemur tetalue nge nike. 7 Pe mata iri analochpe nai nenge Israel te tung tote lete-ria pe te heto hekeke NeHalang ngamiliko pe nga sinanga ke te menehelenga utona nem. Non soke, e helepengpeng lange iong, Iutamur te poiaiau ke e takisia ure meena ngana neiiange letek manmanna toto nga he-lenga utona nei. 8 Iok, pomere nengeamo e nge imo nenge at heueu nei,letenamanmanna ero toto nge NeHa-lang hemaul heke mule iri nenge temete?

9 “Iau pule ramak kerkereng totoke e teke e heporeke tote Iesus nengeNasaret ene, nenge e heporeke nenahana mur. 10 Pe i manmanna keiau e poia poinga nem ke lohot ngeIerusalem. Tunginga ana hana muraria papalauna mur te henonou hoteiau pe te hekerkereng ia iau ke e poia

ume nei. Ke etal teua NeHalang nenahana halang nga tuele au ngana. Penga etue nenge te hune iri, iau e ngatapule ke e teke urana toto nge te mete.11Kokoes e i ke ela nga hetoronga anapele pe e poia ure meena ngana murke lohot nge iri. Pe e totoi toto kee echia iri ke te hele ke mai, ‘Imemletemem manmanna nge Iesus ero oli.’ Iau letek inin tau totote iri, kepomalam ela nga kileng tau nganamur pule ke e poia ure meena nganamur ke lohot pule.”

Paulus Nana Urume Letena HulNgana

(Ume 9:1-19; 22:6-16)12 “Iok, nga etuene e hana nenge

te mukmuka nga hetalaulaunga anaume aria papalauna mur te tunge he-lenga kerkerenga ngana at nge iau pete kulosia iau ke e lange Tamaskus.13 Iok, non sokemo i i nga kue luanapekileng sinanga. Ol pe e esia lemengee nga lut nga tapa. Pe ana lemengesina ala toto nga chaia matana pe tualeme it lochloche imem ul pekngakmur nenge tei luluch nge iau. 14 Olpe imem lochloch mo losio langa ichpe e longe mele nge hele at nge iaunga helenga Hipru ke teke, ‘Sol! Sol!Pomere nenge o poi poreke iau kepomam? O poia poinga nem at ngeiau, pe lape iong nge o takis mule anamelmelenga laka.’ 15 Ol pe iau e hele,‘Non Soke, Iong itei nemam?!’

“Pe Non Soke hele, ‘Iau Iesus. Iaulaka nenge o teke o hunune iau nem.16 O lohaka ke omes nga apem ol.Heueu nei e lohot nge iong pe ehenonou hote iong ke lek non iongtoto ol. Iong lape o heleia iau langehehei pe hana nga ure nemur nengeo esia heueu nei pe nga ure nemurnenge lape e henonoua lange iongnga hoena kura. 17 Lape enau eleiong ke nek toto nge lem hana murpengpeng pe nge hana lomonmonangana mur. 18 Lape e kulosia iong

26:5: Pil 3:5-6 26:6: Ume 23:6; 28:20 26:9: Ume 8:3 26:18: Isa 42:16; Epe 2:2; Kol 1:13

Ume 26:19 247 Ume 27:2lange iri ke o poia iri ke mataria char-chara ke te ua hot nga kileng chan-tom ngana ke tela nga kileng mallahangana. Pe te hile sue non porekengana nena hekerkerenga ke tela ngeNeHalang. Pomalam NeHalang lapesaua reria poinga poreke ngana murke te lasus toto. Pe lape te menemuria pule luluch ngeNeHalang nenahana mur nenge i sipona hesilei hoteiri ke ulolo.’

Paulus Nana Urume Ana Ume Mur19 “Ke onau non soke Akripa, e

longo tau mana pe epoi sapele umenenge enau opekia pe te heleia at ngeiau. 20 Ke e talune ume nem ngeTamaskus ke het pe e lange Ierusalemke het pe e la nga kileng nemur ngeIutea ke het pe ela nge hana lomon-mona ngana mur. E i i nga kileng ne-mur pe e hetottoro ke e teke te hulialeteria nga reria poinga poreke nganamur pe tenau la mana nge NeHalang.Pe e teke te poia ure nemur nengehenonou hote iri ke te esia ke man-manna toto ke te hulia reria poingape leteria mur lo. 21 Ke nga nei manaIuta mur te laua iau nga NeHalang napele pe te teke te hune iau. 22 Pe ero,iange NeHalang nauala tote iau. Kengana koi nenge emes heueu ke e helelala ngehulua lochloch, iri nenge teausio menmene iri pe iri nenge pingariaiuiu. Pe ure lochlolch ngana nemurnenge e helelel ia nei, Moses pe hetat-alongamur nge nike te helelia lo ke teteke lape lohot. 23Nenge te teke, Nonnenge NeHalang kulosia at ke menemule nena hana mur, lape mete pe inge i muka toto nge ita lochloch ngemaul hakamule ngametenga. Pe lapepoia na lemenge ke tua leme hite Iutamur lochloch pe hana lomonmonamur pule.”

24 Pe ne Pestus longe Paulus ngehele ke mau pe alngana taua i keteke, “Paulus! Am hauaua ma? Iongosis halali ke ngana laka nenge poiaramam ke ume ke nek ero.”

25 Pe Paulus hele, “Non soke, iauramak auala ero koi. Ramak uranamana i nenge e helele nei. 26 Penaungaala ana non soke Akripa eteiaure lochloch ngana nei nge lohot lo,pomalam e hele hot lochloche uremur pe e topala hite ute e ero. Pe eeteia ke i esia ure lochloch ngana puleiange ure nemur, te lohot nga kilengkoana unne nge talkome ero. 27 Nonsoke Akripa, iau e eteia ke iong letemmanmanna nge hetatalonga mur.”

28 Pe Akripa hele lange Paulus keteke, “Nakum nge o poia iau keletekmamanna nga etue choro nganamana?”

29 Pe Paulus hele, “Oe! Nga etuechoro ngana mana pe nga etue sasengana pule. Pe lape e hetalaulaulange NeHalang ke imo lochlochngana nenge a longo atat nge iauheueu nei, lape apoi ke mange iau.Pe lemek ero nge te kele apemo peperimo ke pomange iau!”

30Paulus hele kemau ke het pe nonsoke Akripa pe ne Pestus pe he Penispe hulua lochloch ngana nenga peleletena neu temes haka 31 pe te i hotsapele nga pele neu. Pe te helele kete teke, “Non nei poia poinga e ngeuruna metenga ero toto, pe pule tetalteu mene i langa tuele au ngana.”

32Ol pe Akripa hele lange Pestus kemai, “Toinge non nei hele ke teke esiane Kaesa ero, lape ta kulos mule i kelaol.”

27PaulusManaNga ImotKe LangeRom

1 Iok laol, hana papalauna nengeRom te hele ke te teke mo meneimot ke mo mana ke mola nge Itali.Pomalam te hele lange ne Iulius kenauele Paulus pe pekngaria mur helnga imot. Pe ne Iulius i Kaesa nenapalinga hel ana non soke e. 2 Laol,mo mene imot e nge at nga kilengnenge Atramitum pe mo mana ololenga ruach ilina pe mosio olole ngakileng mur nga kileng nenge Eisia. Pe

26:23: Luk 24:44-47; 1Ko 15:20 27:2: Ume 19:29

Ume 27:3 248 Ume 27:18none nge ene Aristakus tamu hakaluluch nge imem. Ana non nena ngeTesalonika nga kileng nenge Mesato-nia.

3 Iok pomange rou pe mo lohot ngakileng nenge Saiton. Pe ne Iulius poike urana lange Paulus pe hele langei ke teke Paulus la ke esia peknganamur nga kileng neu. Pe peknganamur lape te tunge nena ute hel nengelemene taua. 4 Iok mo lohaka ngeSaiton pe momana rochroi mana ngamimio nenge Saiprus iange kilengeingana haka. 5 Mo song tele langaruach sana nenge Silisia pe Pampiliape la mana teu nge Mira nga kilengnenge Lisia. 6 Pe nga lamau nonpalinga hel ana non neu esia imot enenga kileng nenge Aleksantria. Peana imot lape song ke lala nge Itali.Pomalam poia imem ke mo haka ngaana imot. 7 Iok, mo manmana keetue halang toto iange kileng einganatua ele mene imem. Pe mo amneiporeke tote nga nengemo song kemolala nge Nitus. Pe mo song ke molatoto ero ol iange kileng eingana neupalaungana hali. Ol pe mo mana kemo ristote kileng ina nenge Salmonpe mo song nga mimio nenge Kritilina hele nengenau sio. 8 Iokmo songsasar mana ke mola pe la mo songteu nga kileng nenge te hetue ke ene,Omol. Ana kileng tu ke rochroi manalanga kilenge nenge Lasea.

9 Motu ke mala toto nga lamau pemomana hotmule ero ol iange kilengeingana heke ruach ke poreke totool. Pe Iuta mur aria etue palaungananenge heo ngana, ngana koi lohot lo.Pe iri reia lukunna ana etue talunpengpeng nga aria etue palaungananeu. Ol pe Paulus lohaka pe helesapele lange iri ke teke, 10 “Hana,a esia lo, ta mana hot mule ngaranenga lamai lape tala pe ta poreketoto. Imot nei lape chach hulu sio penganangana mur lape te erue tah. Peita non ngana pule lape tahet.” 11 Penon nenge na imot neu iri nai imotneu ana aunga, te longo taua Paulus

nena helenga mur ero. Pe palingahel ana non neu pule ma la manange iri nai. 12 Iok, imot muria nengete mana hitita ia neu, urana sakililero nge imot e maia nga lukunna anaetue neu. Pomalam hana halang teteke mo mana hot mule nga tuttulapalaungana neu ke la moma ke neknge Poenis. Poenis i kileng palaun-gana e ngamimio nenge Krit. Pe imotmuria nenge te mana hitita ia ma kenau sio langa ruach ele nga chaia siongana pe nau haka langa ruach elepule nga chaia sio ngana.

Kileng Eingana Heke Ruach KePoreke Toto

13 Iok laol, iuiu unne song ke ra-mana haka at nge sio. Pe hana nemurnga imot neu te amneia pe te hele,“Eio! Toinge ta song hot koi nga iuiuellei.” Ol pe tetak haka sapele ummeena ngana nenge te tamal sue kela ma nga ruach letena ke rahit eleimot neu. Te tak heke ke het pemo mana sasar ole sapele nga mimioneu. 14 Mala pol mana pe tuttulapalaungana e lohaka sapele. Pe tut-tula neu sio at nga lut pe nga chaiaaka ngana. Pe ana tuttula song hotat nga mimio neu ke la tau pengpengia imot neu. 15 Ol pe tua ele sapeleimot neu pe anali toto nge imem ngemo aua imot neu ke mo song selengele. Pomalam mo teke tuttula panemtakis menmene imem ol. 16 Iok, momana ke mola nga mimio sune nengeKauta ilina ele nenge sio ol pemo tekemo tak heke imot neu ana aka sunenenge heonon nga ana imot hoena peanali toto nge imem. Te purpuria kelatetak heke. 17 Ke het pe te matau ngelape ruach palchach ule imot. Ol pete mene rur kerkereng ngana mur ketelio hite imot neu ke kerkereng totoke rahit ele. Iok, te matau pule ngelape ruach ulo heke iri langa peipeinga kileng nenge Lipia. Pomalamtepoi sue tutula ana huunga ala ngaimot neu pe tuttula takis menmeneimot ol. 18Kileng eingana palaunganape ana ruach poreke ngana neu het

Ume 27:19 249 Ume 27:35ero toto. Pomalam uach sio pe te tat-ach hote ure mur nenge imot takisiairi pe tesau hote iri ke te lasus. 19 Iokana uachmule pe tesau hotmule imotneu ana ure hel pule. (Huunga alamur pe io hel) 20 Pe mo kolkol manachaia matana pe itoch mur ke malatoto lo iange kileng eingana palaun-gana neu pur nga pur ngana. Mo pur-pur ol pe lememem ero mana pe mohele mana ke mo teke imem lochlochlape mo mete mana ol.

21 Iok, kileng eingana pe ruachporeke ngana neu poia hana nengaimot ke leteria langa ngaunga ero, pete ngau ero ke mala lo. Ol pe Paulusmes haka pe hele lange iri, “Hana!Helenga laka e heleia lange imo keulolo. Toinge a longo taua iau ke tamangeKrit, ute pele nge pomai lohot ngeita ero toto. Toinge ita pau kou tatu kenek pe ute pele hel nge te chach ulupe te erue rara ero. 22 Pe heueu neie hele pengpeng lange imo, letemouna sakilil ero. Pe pule samo loiloiero iange lape mele e nge ita meteero. Imot nei mana lape chach uluke lasus pe ita lochloch ngana lapeta maulul. 23 E hele ke mai iangeNeHalang tu nge iau pe e heto hekekei. Pe nga miliko, nena angkelo atnge iau pe mes nga ilik, 24 pe hele keteke, ‘Paulus, o matau ero. Ola ke oesia ne Kaesa. Pe NeHalang nengepoi ke urana toto lala nge iong, lapenauele iri lochoch ngana nenge imoul nga imot nem, ke lape e nge meteero.’ 25 Ke ngana laka nenge e heleke e teke, a matau pe samo loiloirara ero. Iange iau letek manmannatoto nge NeHalang nga ure lochochngana nemur nge lape te lohot, kepomanga i sipona heleia at nge iau lo.26 Iange imot nei, tuttula palaungananei rahite lo pe lape ruach ulo heke kelanga peipei.”

Ruach Palchach Ule Imot27 Iok, mo purpur ke emem miliko

iri analoch pe rahtele henel lo (14). Pekileng eingana palaungana nem takis

rere menmene imem nga ruach sana.(Ana ruach, te hetue ke eneMeretere-nien.) Pe ngamiliko tuch ngana, hananenge te songongia imot neu te heleke te teke mo heroi lala nga kilenghal ngana lo. 28Pomalam te mene rurnenge te kale teua ure meena ngananga ana horo pe te hesue nga imotilina ke teu langa ruach letena. Tepoia ke pomau ke te teke te amneiurume kileng leme ngana. Iok, teamnei la pe leme sase ngana lohot keluana iri ana non kina nai. (40 mita)Iok te kulala ke mala pol pe te hesiopule. Pe te amele pe lohot ke iri ananon kina elle pe analoch. (30 mita)29 Ol pe te matau toto iange te tekelape ruach ulo kolkol teua imem langaum letentena. Pomalam te tamal sioke um meena ngana iri henel nengete kele ana rur ke tak ele imot neu pete hetalaulau ke te teke kilengmesehesio ke ueiuei. 30 Pe iri hana nenge teumume nga imot neu, te un hote imotneu ana sulang nenge takrungrungepe te hesue ke langa ruach ke te tekete ua. Pe te channanga ke te teketela ke te tamal sue um meena nganahel nga imot ramana pule ke rahitele imot. 31 Ol pe Paulus hele langepalinga hel ana hana iri ul aria sokeke teke, “Nenge teke hana nei teuaara ke tela, imo lochloch ngana lapeahet pe mele e nge lape tu ke maululero ol.” 32 Ol pe palinga hel ana hanamur te chato sapele sulang neu anarur nenge te tom hit ele nga imot pemana hot ke la ol.

33 Iok, kileng mesehe sisio lo pePaulus ngai heke iri ke teke te ngau.Pe hele, “Imo a ngau ero toto ke malalo i. Etue iri analoch pe henel la keulolo, pe a ngaua ute e ero mana.34 Pe heueu nei, lemek ke a ngaumukam. Iange ngaunga nem lapehekerkereng ia imo ke a maulul. Pelape ure poreke ngana e lohot ngeimo ero toto.” 35 Paulus hele ke mauke het pe mene sapele ngaunga ngairi lochloch ngana mataria pe heta-

27:24: Ume 23:11 27:26: Ume 28:1

Ume 27:36 250 Ume 28:8laulau pe hele urana toto lange NeHa-lang. Iok, reke pe ngau sapele. 36 Irilochloch ngana te esia kemau pe sariakikina sapele. Pomalam iri lochlochte mene ngaunga ke te ngau sapele.37 Imem nenge motu nga imot neuimem ana non kina iri analoch pe sioke ana non kina iri mol pe analoch perahtele elle (276). 38 Hulua lochlochte ngau ke saria una lo, ke het petesau hot eule ngaunga aluana murlochloch ke langa ruach sana. Te poiapoinga nei iange te teke te poia imotneu ke polpolenga haka mule.

Ruach Palchach Ule Imot39 Uach sio toto ol pe hana nenge

te umume nga imot neu tenau siolanga peipei, pe te eteia kileng neuene ero. Ol pe te naue kileng kokolouteu ngana e nga peipei pe te teke tesong teu ia imot ke la tetoh heke ngalamau. 40 Iok laol, te chato sapele rurmur nga ummeena nganamur nengete tamal sue iri ke tetak ele imot neu.Pe umnemur temana riring ke tela ol.Pe pule teunhote rurnenge te kale hitele imot ana aunga palaungana. Kehet pe tetak heke tuttula ana huungaala nga imot ramana ke tuttula menepe mo song ke mo mana sio langakileng soso ngana. 41 Ol pe imot neusong pela toh haka sapele nga ora pepalpalna neu sel teu toto langa peipeipe are sapele pe ruach hekale hul rereero ol. Pe ruach ana mee mur teat kete palchach ulu hite hoena ke het.

42 Palinga hel ana hana mur tematau nge lape hana nenge tetu ngatuele au ngana, te pasu sio pe te uasapele. Pomalam te teke te hune irinike. 43 Pe ero. Aria soke nengenauelele iri poi ele iri iange ana nonlemene ero nge Paulus mete. Ol pehele lange iri lochloch ngana ke teke,“Imo nenge a eteia pasunga lo, a tamuhot tala pe a pasu sio lala nga peipei.44 Pe imo nenge a pasu porekreke, amene imot sachanchana mur nengeruach palchach ule pe a mana ke ananas sue iri.” Ke nga kue nei mana

iri lochloch te pasu sio langa peipeipe te urana mana. Pe ute pele ngeheporeke iri ero.

28Mimio Nenge Malta

1 Iok, imem lochloch ngana mosioke la momes nga peipei, pe kilengneu i mimio nenge Malta. 2 Pe tuelehunanemurnga lamau tepoi ke uranamana at nge imem. Tetun hite oanpe te hele at nge imem ke la mohalel iange pittemolmol pe singimemhouhou. 3 Pe Paulus takiraua ae per-perna putana e pe lake tatach hekenga oan. Ol pe ilimo e nge hununamneia oan milang ngana pe songhot nga ae putana neu, pe ala hitePaulus penna pe heon sapele. 4 Pehana nemur nga kileng neu, te esiailimo neu nge ala hite Paulus pennape te hele tele hel nge iri ke te teke,“Lape non nei hunun hana koi! Imai heo ngana nge mete nga ruachporeke ngana neu nike, pe maul sachke potar mai? Ta nauala. Lape metekura la iange ara soke nenge ene Iastislemene ero toto hana nenge pomampe teke ana non lape mete ke lasustoto.” 5 Ol pe Paulus paltak sue ilimoneungapennake losio haka langa oanmatana. Ilimo neu tele Paulus pennape Paulus amneia leisis ngana unne eero toto. 6 Pe hana nemur nga kilengneu,mataria tu hitmene Paulus iangete teke tenau nge penna hakoko. Pepule te teke ma lape Paulus matanaliuliu pe losio ke mete, pe ero. Tenaualala pe ute pele lohot nge Paulus eroke mala lo. Ol pe ramaria hul mulepe te hele ke te teke, “Eh, ero. LapeNeHalang i sipona iloi nemai loi!”

7 Iok, none nge ene Puplius, nakileng tu ke rochroi mana. Pe ananon, i non soke nga mimio neu. NePuplius poi ke urana toto at ngeimem. Poia imem ke pomanga analang mur imem, pe moma nga napele ke emem etue mol. 8 Pe nePuplius temene ngana kou sainin pe

28:2: 2Ko 11:27 28:5: Mak 16:18 28:6: Ume 14:11

Ume 28:9 251 Ume 28:22porochroch poia ke manga hete. Pepule singina milanglang toto. Ol pePaulus i teu ke teke la ke nau toto i.Iok, Paulus hele luluch nge NeHalangke het pe tal heke penna nge nonsoke neu pe haleles neu het sapele.9Ure nei lohot ke het pe haleles kinamur nga mimio neu te longo sapele.Pomalam teat pe Paulus hemas muleiri. 10 Ol pe iri lochloch ngana nengamimio neu tepoi ke urana toto at ngeimem nga ure lochloch. Iok mo kikhaka ke mo teke mo i mulmule pehana nemur te tunge ure nge halangtoto at nge imem.

Paulus Lohaka Nge Malta Ke LangeRom

11 Motu ke teio iri mol het ngamimio neu pe mo tamu haka sapelenga imot e nenga kileng nenge Alek-santria. Ana imot tamal hita mananga mimio neu nike iange mataualukunna ana etue nem. Pe imot neuene laka “Kasto Irinai Polaks.” 12 Mosong ke la moteu nga kileng nengeSirakus pe motu nga lamau ke ememetue iri mol. 13Mo song hot mule pemo mana ole ke la moteu nga kilengnenge Rekium. Iok, pomange roututtula nge sio song ke ramana haka.Pe mo song ke etue nai mule pe lamo song teu nga kileng Puteoli. 14 Penga kileng neumo saolia hana hel ngeleteria manmanna nge NeHalang. Pete hele at nge imem ke la motu luluchnge iri ke emem etue rahtele nai (7)mukam. Ke het pemo lohakamule pemola sapele nge Rom. 15 Pe iri nemurnge Rom nenge leteria manmannange NeHalang te longe pingamem keulolo. Ol pe iri hel te lohaka ngaingala matana nge Apius pe hel telohaka nga kileng nenge ana TueleMol ke teat ke tei ele imem. Paulusesia iri pe sana kikina toto pe hetoheke tote NeHalang.

Paulus Hetotoro Nge Rom16 Mola mo lohot sapele nge Rom.

Pe hana papalaunamur nenge Rom te

hele ke te teke lape Paulus i toro tuke altoto nga pele e. Pe palinga helana non elle mana la ke tu ke nauelei. 17 Iok, etue iri mol het lo pe Paulusiu sapele Iutamur aria papalaunamurke la te eukirau ke te hole aria. Ioklaol, teat ke te eukirau pe Paulus helelange iri ke pomai, “Imo Iutamur titikmur laka imo. Iange iau, lek nge Iutapule koi. A longo at, iau epoi porekerera hana mur nga etue e ero toto.Pe pule, iau e hele poreke ita siporarera poinga unne e ero toto. Rerapoinga nemur nenge ratete mur tehesio tettele atat nge ita. Pe hanate laua iau nge Ierusalem pe tetalteua iau langa tuele au ngana. Pe tekulosia iau ke la e esia non soke nengeRom. 18 Iok, te ontei hot tote iaupe te longo teu lala nga lek helengamur pe te hottaua ute e nge e poia keporeke ero toto nenge te teke urunametenga. Pomalam te teke te heitkou sue helenga nei ke lasus pe tepoikulosinga ia iau pe ute pele nge iauero ol. 19 Pe Iuta mur lemeria erototo. Ke pomalam iau sipok e hele kee teke eat nge Rom ke non soke Kaesai sipona longo teu at nga lek helengamur. Pe lemek ero nge e hele loulou ialek hana mur. 20 Ke ngana koi nengee iua imo at heueu nei ke e teke ehele pengpeng lange imo. Pe iau letekmanmanna toto nge non nenge Israelmur leteria tu hit menmene pe tenauala mene nge lape at ke mene muleiri. Ke ngana koi nenge te kale iau kepomai.”

21 Ol pe hana nemur te tuacholiaPaulus nena helenga ke mai, “Toingemo mene polia alalaha unne nge atnge Iutea, nem lape mo etei pol ngaure nemur nenge te lohotot nge iong.Pe nei ero toto. Motu pulut manai. Pe pule, iri nenge tela pe te atatnga kileng neu, te hele polia ute atnge imem ero toto. 22 Pe urana totonge o nana hote letem at nge imemke mo longe pule iange hulua ngakileng lochloch te hele loulouia ita ke

28:18: Ume 26:31 28:19: Ume 25:11 28:20: Ume 26:6-7 28:22: Ume 24:14

Ume 28:23 252 Ume 28:31halang. Ita nenge letera manmannange NeHalang.”

23 Iok laol, Paulus pe hana pa-palaunanemur tetalmule etue emulenenge lape teat ke te eukirau mule.Pe nga te eukirau mule ngaria neu ol,Iuta mur iri hulua toto ol nenge teatke te eukirau nga Paulus na pele. PePaulus talun ke hele lala nge iri ngauach nike ke la miliko teu. Paulushele urumrume pe hemallaha hototeNeHalang nena naualanga pe nekingange nena hana mur lala nge iri. Pepule hele ke kerkereng toto lange irike teke leteria manmanna nge Iesus.Pe Paulus hekerkereng ia nena he-lenga mur nga hotonga mur nengeMoses pe hetatalonga mur tehas sueiri. 24 Pe hana hel nge iri leteria man-manna nga Paulus nena helenga murpe hel leteria manmanna ero. 25 Telohaka pe tei pe te tuainaunau ole ketela sapele. Iange Paulus hele langeiri ke mai, “Opepengpeng hele hotehelenga nge manmanna toto langelemo tete mur, nenge hele hote ngahetatalonga Isaias hanna ke teke,26 “ ‘O lange hana nemur pe o hele ke

o teke:“Imo lape a pal talngamo pe a

eteia ute pele ero toto.Pe matamo charchara pe a esia ute

pele ero toto.27 Iange iri te longe NeHalang nena

helenga murpe lemeria ero mana ia.

Pomalam te longe pe te nanasia ero.Pe nenge teke muteria taua Ne-

Halang,lape mataria lape es ke nek pe tal-

ngaria longo ke nekpe te etei ke nek pe

lape teat mule nge iau ke e hemasmule iri.’

28 “Ke ngana laka nenge lemek totoke e teke a eteia ke nek. NeHa-lang lemene toto ke hemasmule hanalomonmona ngana mur. Pe iri lape telonge pe te nanasia!”

[29 Paulus hele ke mau ke het peIuta mur te lohaka pe tei pe te tuain-aunau ole ke tela sapele.]

30 Iok, Paulus tu ke ana hesinga nainga pele nenge i sipona mamaia peololia. Pe poi ke nek toto lala nge irilochloch ngana nenge te lala nge i ngana pele. 31 Pe Paulus hetottore iri ngaNeHalang nena naualanga pe nekingange ita. Pe pule hetottore Non SokeIesus lala nge hehei pe hana. Paulushetottoro pe ute pele nge raele hannaero ol. Haliu hote NeHalang nenahelenga nge urana toto lange hulualochloch.

28:26: Isa 6:9-10

Rom 1:1 253 Rom 1:16

RomAlalaha Nenge PaulusHasia Lange RomMur1 Iau Paulus, pe Iau non nenge e

umume nge Iesus Kristus. Pe Ne-Halang iua iau ke iau hekulkulonga.Pe henonou hote iau nga ume nengee haliu hote nena helenga uranatoto ngana. 2 Helenga urana totongana nem, i NeHalang nena helengamanmanna ngana nenge tunge langenena hetatalonga mur ke tehas suenga nena alalaha tapuna ngana mur.3 Pe helenga urana toto ngana nemheleleia Tuna nenge lohot ke i nonpe lohot nga mata nenge ne Teuit.4 Pe Ope nenga poinga nge pengpenghenonou hote ke ara Non Soke IesusKristus, i NeHalang Tuna nenge kik-ina ngana halang iange maul hakamule nga metenga. 5 Pe NeHalangletena urana ia imem pe henonouhote imem ke imem hekulkulongaana hana mur iange huna nge Iesus.Ke NeHalang kulosia imem ke mo iuahehei pe hana nga kileng lochloch keleteria manmanna pe te nanasia nenahelenga. 6 Pe imo pule a longe iunganem ke ulolo, nenge NeHalang iuaimo ke a lohot ke Iesus Kristus nenahana mur imo.

7Ke alalaha nei ehas ia ke lange imohehei pe hana lochloch nge Rom. ImoNeHalang mutena taua imo pe iuaimo ke nena hanamur nge pengpeng.

E hetalaulau amo ke Temere NeHa-lang pe ara Non Soke Iesus Kristusleteria ia imo pe te poia letemo ke make nek.

Paulus Teke La Ke Nau Toto Hehei PeHana Nge Rom

8 Iok, e teke e talun tele lek helengake mai: Hehei pe hana nga kilenglochloch ngana nga ich te nenene imonge letemomanmanna. Nem poia iau

ke e hele urana toto lange ak SokeNeHalang. Pe Iesus Kristus i siponapoia ure nem ke lohot ke pomam.9 Iau e tung teu tote iau ke e umenge NeHalang ke e haliu hotote he-lenga urana toto ngana nenge Tuna,pe letek metene imo ke kokoes. Ehele ke pomai pe NeHalang eteia kehelenga nei manmanna. 10 Nga etuelochloch e hetalaulau amo pe pule ehetalaulau ke e teke lek kue uranakela e lohot nge imo, pe nenge tekeNeHalang lemene, poia ke lohot kepomam.

11 Iange iau e teke ela ke e lohottoto nge imo ke e tunge Opepeng-peng nena tunginga hel lange imo kehekerkereng ia imo. 12 Lek helengaluna mai koi: E teke ta hekerkerenghel nga letera manmanna ngana mur.Ke imo letemomanmannanganahek-erkereng ia iau pe iau letek man-manna ngana hekerkereng ia imo.13 Titik mur pe liliuk mur, e teke aeteia ke nek. Iau e heninin ia lek ingamur ke kokoes lo ke e teke ela nge imo,ke e heole tele hana hel nge imo kete nanasia Kristus ke pomanga nengee poia lange hana lomonmona nganamur. (Pe ero, ute koi nenge poi eleleiau ke atat nei kura.)

14 Iange iau ak ume laka nenge ehalaua hehei pe hana lochloch. Heheipe hana nenge iri Krik pe nenge iriKrik ero. Pe nge iri nenge te eteingaria ele haka toto pe iri nenge teetei ngaria unne sune mana. 15 Kengana laka nenge letek haka toto ke eteke e haliu hote helenga urana totongana lange imo nenge Rom pule.

Helenga Urana Toto Ngana KikinaNgana

16 Iau e palut haka tote HelengaUrana Toto Ngana iange NeHalangkikina ngana laka helenga nem. Pe Ilongala teua iri lochlochnenge leteriamanmanna nga helenga nem mana.Iri nenge NeHalangmene tele iri, laka

1:1: Ume 9:15 1:2: Rom 16:25-26 1:5: Ume 26:16-18; Kal 2:7-9 1:7: Num 6:25-26 1:10:Ume 19:21; Rom 15:23 1:13: Ume 19:21 1:16: Mak 8:38; Ume 13:46; 1Ko 1:18-24 1:17: Hab2:4; Rom 3:21-22

Rom 1:17 254 Rom 1:30Iuta mur. Ke het pe lape longalateua hana lomonmona ngana murpule. 17 Pe helenga urana toto ngananem, hele urume kue nenge NeHa-langhetue ita ke ita hehei pehanangepengpeng. Kue ellemana. Ngana lakaletera manmanna ngana. Iange Ne-Halang nena alalaha nenge tehas sueke ulolo, hele ke teke, “Mele nengeletenamanmanna peNeHalang hetuei ke i non nge pengpeng, lape tu kemaulul.”

Hehei Pe Hana Tehul Rumeria Ia Ne-Halang

18 NeHalang tu nga tapa pehenonou hote letena inin ngana keteke tuachol ia poinga poreke ngananenge hehei pe hana te popoia, penga nenge tehul rumeria ia poinganenge NeHalang mutena taua. Iangepoinga nemur te hepiriu ele helengamanmanna toto ngana nge iri.19NeHalang henonou hote letena ininngana lange iri iange ure lochlochngana nenge hemallaha hote i kehehei pe hana te eteia I, i siponahemallaha hote lange iri ke ulolo.20 Pe ute hel nge NeHalang, hehei pehana nakuria ero toto nge te naue ngamataria. Ure nenge pomanga; Nenakerkerenga nenge tu ke koko pe nenaure talkomkome ngana mur. Pe ngaetue nengeNeHalang ala hote ich, urenemur te lohot kemallahamana ke atheueu nei pe te eteia iri ke ulolo. Kepomalam hehei pe hana tesau hotehelenga nenge pomai ke te hele alaaria nga ure poreke ngana mur nengete popoia ero: Nenge te hele ke teke,“Ah! Imem mo eteia ero i!”

21 Iri te eteia ke NeHalang tu pe teheto heke i ero pe te hele urana langei ero pule. Leteriamatananganametesio pe leteria au ala mana. 22 Iri sipo-ria te hele ke te teke leteria matanape ero, aria hauaua toto 23 iange teheto heke NeHalang nenge tu ke kokoero pe te heto haka koukoua aetapuna

nenge te umeia ke nakuna manga urenemur nga ich. Nenge nakuria po-mange hehei pe hana pe ngie mur pehuros mur pe ilimo mur.

24 Ke pomalam NeHalang poiahehei pe hana nemur ke te nanasialeteria tuanin ngana poreke nganamur, nenge poi hote meinga ngasalaunga ana poinga nenge tepoihelelia nga singiria. 25 Iri tesau sueNeHalang nena helenga manmannangana pe te hetaua nga helengapallaklaka ngana nenge te nanasia.NeHalang ala hote ure lochloch pehehei pe hana tehul rumeria ia i pe teheto heke pe te nanasia ure nemurnenge ala hote iri. Ta heto hekeNeHalang ke koko. Manmanna!

26 Ke nga poinga nem NeHalangpoia meinga ana poinga mur ke lo-hot nge iri. Nenge hehei tema lu-luchmulmule nge hehei pe te nanasialeinga ana poinga ero. 27 Pe hanapule ke pomalam. Tema luluch ngehehei ero pe tela tau mulmule hana.Hana tepoi hel mule ia meinga anapoinga nge iri. Pe nga reria poingaporeke ngana nem, te longia tuanga-chol poreke ngana lange iri ke ulolo.

28 Pe pule hehei pe hana leme-ria ero nge leteria metene ure man-manna ngana mur nge NeHalang. Kepomalam NeHalang poia leteria tu-anin ngana poreke ngana mur keheporeke tote iri, ke te poia poingaporeke ngana mur nenge urana erototo nge te poia. 29 Pe te muta totonga poinga poreke ngana mur pe teteke reria ure pule ke pomange melehel, pe tepoi poreke mele hel pe sariakekeke ke te hunun hana, pe te palpalpe te pallaklaka, pe leteria poreke tautote mele hel. Pe te ngunngunu 30 pete hele porekreke mele hel, pe tehulrumeria ia NeHalang pe te heleteininin ia mele hel, pe nga leteria ngeteu tetal heke iri pe te palut leklekeiri, pe leteria matana hote poingaporeke ngana ana kue halang pe te

1:19: Ume 14:15-17; 17:24-28 1:20: Job 12:7-9; Psa 19:1 1:21: Epe 4:17-18 1:22: Jer 10:14;1Ko 1:20 1:23: Deu 4:15-19; Psa 106:20 1:27: Lev 18:22; 20:13; 1Ko 6:9

Rom 1:31 255 Rom 2:14longo taua tetemeria mur pe tatariamur ero. 31 Pe leteria matana ngapoinga mur nenge urana ero pe tetalhite reria helenga mur ero, pe te poiapoinga uranangana langemele ero peleteria ia mele ero. 32 Iri te eteia keNeHalang nena hotonga hele ke teke,mele hel nenge te popoi kemai lape temete. Pe ero, tepur hit mene poinganemur pe te ngai heke iri hel ke tepoia poinga nemur pule.

2NeHalang Lape Amnei Teu Nga Ita

Lochloch Rera Poinga Mur1 Ke pomalam titik mur pe liliuk

mur, atue helenga lange mele helnga poinga poreke ngana nenge tepoia ero. Poinga nem poreke. Iangepoinga nenge te poia nem iong lapeo poia pule pe helenga nenge otuelange iri nem lape latau mule lakaiong, ke heporeke iong malam. 2 Itata eteia ke NeHalang amnei teu ngananga poinga nenge pomai, poia ngapoinga nge manmanna pe pengpeng.3 Pe imo, lemo poinga elle mana kemange hana nenge a tutue iri ia he-lenga nem. Pe a teke lape NeHalangrenge imo nga lemo poinga nem ma?4 NeHalang poi ke urana toto langeimo ke poia melmelenga e ke lohotnge imo ero. Iange teke poia imo ke ahulia letemo nga lemo poinga porekenganamur. Pe imo letemo tu toto nganenapoingauranangananei ero. Imonge a eteia ero kai? NeHalang poi kenek lange imo iange teke poia imo kea hulia letemo.

5 Pe imo a chuchuseng ala mana pelememo ero nge a hulia letemo. Kenga lemo poinga nei imo sipomo atalhoo hekeke amo melmelenga nengelape at nge NeHalang ke ele hakaka.Pe lape lohot nge imo nga etue nengeNeHalang henonou hote letena ininngana. Nga etue nem hulua lochlochlape te naue ke NeHalang nanasiapoinga nge manmanna pe pengpeng

ke amnei teu nga rera poinga porekengana mur. 6 Ke NeHalang lapetuacholia mele elle pe elle ke pur-pure nena poinga mur nenge popoia.7 Hehei pe hana hel te nanas men-mene poinga nge urana. Tepoi kepomau iange te teke NeHalang hetoheke iri pe mene iri ke la tetu lu-luch nge i pe lape tunge maulinga kekoko lange iri. 8 Pe hehei pe hanahel leteria tu mana nge iri siporiape te ume ke te halau menmene irisiporia. Te hira ele helenga man-manna ngana iange te teke te nanasiapoinga poreke ngana. Pe NeHalanglape tunge aria melmelenga nengelohot nga letena inin ngana. 9 Kemelmelenga palaungana lape lohotnge hehei pe hana lochloch nengete popoi poinga poreke ngana: Iutamur lape iri muka ia, ke het pe hanalomonmona ngana mur pule. 10 Peiri lochloch ngana nenge te nana-sia poinga nge urana, lape NeHalangheto heke iri pe mene iri ke la tetululuch nge i pe hetakile iri ke tetuke nek. Iuta mur iri mukaia ke hetpe hana lomonmona ngana mur pule.11NeHalang nanasia poinga ellemanake amnei urume rera poinga mur.

12 Hana lochloch ngana lape temete pe iri erue iange iri lochlochte popoi poinga poreke ngana. Irinenge te eteiaMoses nenahotonga peiri te eteia ero pule. Te poia poingaporeke ngana pe NeHalang lape am-nei urume reria poinga mur ke po-manga hotonga hele ngana. 13 Iangeiri nenge te longe NeHalang nena ho-tonga pe te nanasia lape NeHalanghetue iri ke iri hehei pe hana ngepengpeng. Pe iri nenge te longomeneNeHalang nena hotonga pe te nanasiaero, NeHalang hetue iri ke iri heheipe hana nge pengpeng ero. 14 (Hanalomonmona ngana mur te rahite ho-tonga nem ero pe te nanasia hotongahele ngana. Ke nga poinga nem, reriahotonga mur laka iri siporia mule.

2:1: Mat 7:1-2; Ioa 8:7 2:4: Epe 1:7; 2Pi 3:15 2:6: Psa 62:12; Pro 24:12; Mat 16:27; 2Ko 5:102:8: 2Te 1:8 2:14: Ume 10:35

Rom 2:15 256 Rom 3:4

Pe i manmanna ke te rahite hotonganem ero. 15 Iri te henonou hote kenga leteria te eteia utar nenge uranape utar nenge poreke ke pomangahotonga hele ngana. Etue hel te eteingaria nga ure nemur nenge uranape poreke hele ke teke poinga neiporeke, nem pe hele ke teke poinganei urana.) 16 Ure nei lape lohot ngaetue nenge NeHalang poia Iesus Kris-tus ke amnei urume hehei pe hanareria poinga mur pe leteria tuaninngana mur nenge talkomkome. He-lenga urana toto ngana nenge e haliuhotote, heleia ke pomai.

17 Pe imo, a teke imo Iuta ae? Keletemo manmanna nga hotonga pea palut laklaka nge atu ke rochroitoto nge NeHalang. 18 Pe a eteia utarnenge NeHalang mutena taua ke tekea poia pe a mene hengetoro nga ho-tonga lo ke a nanas mene poinga ngepengpeng. 19 Pe a teke a henonoua irinenge mataria hit pe a lohot ke imolemenge nge iri nenge tetu nga kilengau ngana. 20 Imo a teke amene letem-atana ngana pe helenga manmannangana nga hotonga lo, ke a teke ahenonoua iri nenge aria hauaua pea hetore iri nenge te eteia ute e erototo. 21 Imo a hetottore mele hel pepomerei a hetoro mule imo ero? Ahele lange iri hel ke a teke te keme erope imo a kemkeme. 22A hele lange irihel ke a teke a heporeke amo leingaero pe imo sipomoaheporekreke amoleinga. Lememo ero ia aetapuna murpe a keme mulmule tunginga nengete lalaia nga pele nenge aetapunamur. 23A palut laka ke a teke a rahiteNeHalang nena hotonga pe a hemeimule i nga nenge a nanasia nenahotonga ero. 24 Pe NeHalang nenaalalaha nenge tehas sue ke ulolo, heleke teke, “Hana lomonmona nganamur te hele poreke NeHalang iangehuna nge imo.”

25 Nenge teke a nanansia hotonga,lemo poinga nenge a ririr us, luna

palaungana nenge lape halaua imo.Pe nenge teke a nanasia hotonga erope te riria imo, nem nakuna pomangate riria imo ero toto. 26 Hana lomon-mona ngana mur te ririr us ero penenge teke te nanas tau tote hotongahele ngana, nakuna pomanga iri teririr us pule. 27 Imo Iuta mur aririasingimo pe lemo hotonga tehas suenga alalaha ke ma hite imo. Pe hanalomonmona ngana mur lape te heleporeke imo. Iange iri te riria singiriaero pe te nanas ia hotonga hele nganape imo a nanasia ero toto.

28Nenge tekemele i Iuta ngana totoia ero pe te riria singina, nem poiamele nem ke lohot ke i Iuta nganatoto ia ero. Iange riringa toto ngana,singira nenge hot ana ia ero. 29 Kemele nenge teke i Iuta ngana toto,lohot ke i Iuta ngana toto nga riringanenge lohot nga letena. Pe hotonganenge tehas sue poi hote ume nemero, NeHalang nenaOpepengpeng poihote ume nem. Ke mele nenge poi kepomam lape NeHalang heto heke i pehehei pe hana te heto heke i ero.

3NeHalang Hele Pe Poia Ure Ke Peng-

peng1 Ke utar nge urana nenge lape

lohot nenge teke o lohot ke iongIuta? Pe utar nge urana nenge lapelohot nga nenge teke te riria singim?2 Nenge nem ana ure urana nganamur halang. Nga tele ngana totoNeHalang tunge nena helenga langeIuta mur.

3 Pe nenge teke Iuta mur hel lete-ria manmanna nga helenga nem ero,ure nenge NeHalang teke poia langeiri lape rahit ele mule ero ol. Ae?4 Ero toto paiam! Hulua lochloch tepallaklaka pe NeHalang hele ke man-manna. Pe NeHalang nena alalahanenge tehas sue ke ulolo hele ke teke,“NeHalang, nga etue nenge o hele, te

eteia ke2:20: 2Ti 3:5 2:21: Mat 23:3-4 2:24: Isa 52:5 2:26: Kal 5:6 2:29: Deu 30:6; Kol 2:113:4: Psa 51:4

Rom 3:5 257 Rom 3:22iong o hele ke manmanna pe

lapeo hekousue iri nga helenga nenge

te hemes teu iong ia.”5 Iok, mele hel lape te hele ke po-

mai: Nga etue nenge ta poia poingaporeke ngana, nem henonou hotpengpeng ia ke NeHalang i non ngepengpeng. Ke nga etue nenge Ne-Halang tunge melmelenga at nge itanga rera poinga poreke ngana I poiapoinga nge pengpeng ero. Ae? 6 Panem ero toto! Nenge teke NeHalang inon nge pengpeng ero, pomerei ngelape amnei teu lange hehei pe hanalochloch nga ich, nga reria poingamur? 7 Mele lape hele ke teke, “Ngaetue nenge e pallaklaka etal haka to-tote NeHalang ene, iange e pallaklakangak nem henonou hot pengpeng iake NeHalang i non nge pengpeng. Pepomerei nenge NeHalang hetue iauke iau non poreke ngana kura mai?”8Pomam iok, a hele ke a teke, “Ta poiapoinga poreke ngana, pomalam lapeure urana ngana lape lohot.” Melehel te hele poreke tote iau ke te tekeiau koi nenge e poia helenga nei. PeNeHalang i sipona lape nau teu langeiri nga poinga nenge te poia nem.

Mele E Nga Ich Nei I Non Nge Peng-peng Ero Toto

9 Ke lape ta hele ke merei ol? ItaIuta mur mai ta urana toto nge hanalomonmona nganamur kai? Ero toto!E hemallaha hote ke ulolo ke e tekeIuta mur pe hana lomonmona nganamur te popoi poinga poreke ngana.10NeHalang nena alalaha nenge tehassue ke ulolo heleia pule ke teke,“Mele pele i non nge pengpeng ero

toto.11 Mele pele i non nge letena

matana ero toto.Mele pele naulamana nge NeHa-

lang ke halaua i ero toto.12 Iri lochloch ngana te hul rumeria ia

NeHalang.

Pe iri lochloch ke te poia poingaporeke ngana.

Pe mele e nge poia poinga epengpeng ero toto.

13 Harria pomalaka nga mele nengemete ana polo nge hannapangpanga.

Aria hengetau hele hot men-mene helenga pallaklakangana mur.

14 Harria milang pe te hele hot men-mene ure poreke ngana.

15 Pe leteria inin ke ueiuei mana ke tehune hehei pe hana.

16Nga kileng lochloch ngana nenge telaia

te heporeke ure mur pe te sis-parai ule iri.

17Pe te eteia poinga nenge tetu ke nekluchluch nge hehei pe hanaero.

18 Pe te mataua NeHalang ero pule.”19 Ita ta eteia ke ure lochloch ngana

nenge hotonga heleia, heleia langeiri lochloch ngana nenge hotonganem meena hite iri. Ke hotonganem lape herengia hulua lochloch keNeHalang amnei urume reria poingaporeke ngana mur. 20 Pomalam melee ero toto nge lape lohot ke pengpengnga NeHalang matana nga poinganenge nanas taua hotonga. Ho-tonga henonou hot mene rera poingaporeke ngana mur.

MeleNenge LetenaManmanna LohotKe I Non Nge Pengpeng Nga NeHalangMatana

21 Pe nei ol, NeHalang henonouaita nga kue e nge lape ta lohot keta pengpeng nga matana. Kue nemMoses nena hotonga heleia pe het-atalonga mur te heleia pule. Pe ilohot nga poinga nenge ta nanasiahotonga ero. Lohot nge NeHalang isipona. 22 Ana kue nenge at nge Isipona, ngana laka letera manmannangana nge Iesus Kristus. Kue ellemana nem lange hulua lochloch (ngeIuta mur pe hana lomonmona ngana

3:9: Rom 1:18–2:24; 3:23 3:10: Psa 14:1-3; 53:1-3 3:13: Psa 5:9; 140:3 3:14: Psa 10:73:15: Isa 59:7-8 3:18: Psa 36:1 3:20: Psa 143:2; Rom 7:7; Kal 2:16 3:22: Kal 2:16

Rom 3:23 258 Rom 4:7mur pule). 23 Iange ita lochloch tapoia poinga poreke ngana ke elle peta urana ero nge ta mene NeHalangnena hemalmalinga. 24 Pe nga Ne-Halang letena urana ngana, longalateua ita ke poia ita ke ta pengpengnga matana. Ke nem i NeHalangnena tunginga nenge at nge ita keta mene mene pe uruna ero. Nganalaka nenge ta mene nge Iesus Kristus,nenge mene hot mule ita nga poingaporeke ngana. 25NeHalang poia Iesuske pomanga nena kue nenge sauahehei pe hana reria poinga porekengana mur ke te lasus toto. Iesusmete ke eina lele pe iri nenge lete-ria manmanna ke Iesus eina lele iri,NeHalang saua reria poinga porekenganamur ke te lasus toto. Poinganeihenonou hote ke nge nike NeHalangpoia poinga nge urana pe pengpengpe tunge tuangachol lange hehei pehana nga reria poinga poreke nganaero. 26Pe heueu nei Iesus mete ngananem henonou hote ke NeHalang poiapoinga nge pengpeng nenge amneiteu langa hehei pe hana reria poingaporeke ngana mur pe mene iri nengeleteria manmanna nge Iesus, ke lahetue iri ke te pengpeng nga matana.

27Ke pomalamute pele nge ta palutlaka ia pe ta heto heke ita ia ero. Iapomerei? Poinga nenge ta nanasiahotonga kai nenge poi hele mai? Erototo! Poinga nenga letera manmannangana laka nenge poi hele palutinganem. 28 Ke NeHalang hetue ita kenena hana mur nge pengpeng ngapoinga nenge letera manmanna ngeIesus pe nga poinga nenge ta nanasiahotonga, nem ero. 29 Eh?! Iuta muriri toro kai nenge aria Soke NeHalangmai? Pe hana lomonmona nganamur ero? NeHalang, hana lomon-mona ngana mur aria Soke ia pule.30 Iange NeHalang elle mana. Pe Iutamur pe hana lomonmona ngana murleteria manmanna ngaria elle mana.Pe NeHalang lape poia iri lochloch

ke tepengpeng nga matana nga lete-ria manmanna ngana elle mana nem.31 Pe poinga nenge ta nanasia leteramanmanna ngana heporeke hotongaero. Poinga nenge letera manmannapoia ita ke ta rahit heke hotonga.

4Letera Manmanna Ke Mange Apra-

ham1 Iok, rette Apraham i non ke

mange ita pe lape ta hele teu langaure nemur nenge te lohotot nge i kepomerei? 2 Nenge teke manmannake Apraham ume ke poia i sipona kei non nge pengpeng nga NeHalangmatana, lape palut laka pe heto hekei ol. Pe ero. Nakuna ero toto nge talheke i nga NeHalang matana. 3 IangeNeHalang nena alalaha nenge tehassue ke ulolo, hele ke teke, “Apra-ham letena manmanna nge NeHa-lang pe NeHalang iech nga Aprahamletena manmanna ngana. Ke Apra-ham letena manmanna ngana nem,poia i ke lohot ke i non nge peng-peng.”

4 Hana nenge te umume te oliairi nga umtutuna pe umtutuna nemte mene ke pomanga tunginga manaero. Te mene ke pomanga ururia ngete poia ume. 5 Pe tatu ngara ngeNeHalang altoto koi. NeHalang i nonnenge poia iri nenge te poreke ke tepengpeng mule nga matana. Melenenge poia ume pele ero pe letenamanmanna mana nge NeHalang, lapeNeHalang poia i ke pengpeng ngamatana. 6Ne Teuit heleia petanga neipule ke teke, NeHalang nau nga heheipe hana reria poinga urana nganaero, nenge mene iri pe poia iri ke tepengpeng nga matana.

7Ke ne Teuit hele ke teke,“Iri nenge te nanasia hotonga ero

pe NeHalang saua reria poingaporeke ngana mur

ke te lasus toto, lape te iech.3:24: Rom 5:1 3:29: Rom 10:12 3:30: Deu 6:4; Kal 3:20 3:31: Mat 5:17 4:3: Gen 15:6;

Kal 3:6 4:7: Psa 32:1-2

Rom 4:8 259 Rom 4:198 Pe mele nenge Non Soke letena

metenenena poinga poreke ngana ero,

lape iech pule.”9 Ke petanga nei mai lape la mana

nge iri nenge te ririr us ma lapelange iri nenge te ririr us ero pule?Oe! Iri nenge te ririr us ero lape temene petanga nem pule. Iange tahele hote nga NeHalang nena alalahanenge tehas sue ke ulolo, ke ta teke,“Apraham letena manmanna nge Ne-Halang pe NeHalang iech nga Apra-ham letena manmanna ngana. KeApraham letena manmanna ngananem, poia i ke lohot ke i non ngepengpeng.” 10 Ke Apraham mai teriria singina lo kai nenge ure nei lohotnge i mai? Ma nga hoena ol? Ero,ure nem lohot tala nge Aprahampe teriria singina nga hoena ol. 11 Te ririaApraham singina ero kura pe letenamanmanna nge NeHalang. Pe letenamanmanna ngana nem poia i ke lohotke pengpeng nga NeHalang matana,pe te riria singinga nga hoena ol.Ke pomalam Apraham lohot ke irinenge te riria singiria ero pe leteriamanmanna nge NeHalang temeria ia.Ngana laka iri lochloch ngana nengete pengpeng pe NeHalang mene irike la tetu luluch nge i. 12 Pe lohotke iri hel nenge te ririr us temeriaia pule. Ngana laka iri nenge te ririrus pe leteria manmanna ke pomangetemere Apraham, nga etue nenge teriria singina ero kura.

NeHalang Rahite Nena Tomunga HelAna Helenga

13 Nge nike NeHalang iri nai Apra-ham te poia tomunga hel ana helengake Apraham pe nena tete mur lapete mene ich nei lochloch. Pe to-munga hel ana helenga nenge Apra-ham mene nem, lohot nga poinganenge nanasia hotonga ero. Menetomunga hel ana helenga nem iange

NeHalang hetue i ke i non nge peng-peng nga letena manmanna ngana.14 Iange toinge hehei pe hana temeneNeHalang nena tomunga hel ana he-lenga nganangana nga poinga nengete nanasia hotonga, lete manmannangana ana poinga lape luna ero. PeNeHalang nena tomunga hel ana he-lenga nem nganangana ero. 15 Iangehotonga poi hote NeHalang letenainin ngana ke lohot. Pe nenge tekehotonga ero lape longonga ole peleero.

16 Ke hehei pe hana te mene Ne-Halang nena tomunga hel ana he-lenga nganangana iange leteria man-mana. Pe ure nem lohot ke pomamke te mene tomunga hel ana he-lenga nganangana nem ke pomangatunginga nenge te mene mene. KeAprahamnena tetemur lochloch lapete mene tomunga hel ana helenganganangana nem. Pe iri nenge tenanasia hotonga, iri toro mana re-ria ia ero. Iri nenge leteria man-manna ke pomange Apraham, reria iapule iange ita lochloch ngana rette ia.17KepomangaNeHalangnena alalahanenge tehas sue ke ulolo, hele ke teke,“E talue iong ke o lohot ke heheipe hana nga kileng lochloch reietteiong.” Ke tomunga hel ana helenganenge NeHalang poia lange Apra-ham nem, lohot ke manmanna ngamatana. NeHalang nenge Aprahamletena manmanna nge i pe NeHalangnenge hemaul hekeke iri nenge temete pe alahotote urelu nemur nengeiri ero ke te lohot.

18 Apraham letena ke teke lapehoho ero ol. Pe letena manmannange NeHalang pe angala mana. Kepomalam lohot ke hehei pe hana ngakileng lochloch reiette ia, ke pomangaNeHalang hele ngana ia lange i nikeke teke, “Lem tete mur lape te lohotke iri halang toto ke pomanga itochmur.” 19 Apraham letena metene kei tuauna toto pe ana hesinga heroi

4:11: Gen 17:10-11 4:13: Gen 17:4-6; 22:17-18; Kal 3:29 4:14: Kal 3:18 4:15: Rom 3:20;5:13 4:16: Kal 3:7 4:17: Gen 17:5 4:18: Gen 15:5 4:19: Gen 17:17

Rom 4:20 260 Rom 5:12lala nga ana non kina lime ngana lo(100) pe nehei he Sara hoho ero ol.Pe i letena manmanna ngana nge Ne-Halang kerkereng kura. 20 Aprahameteia ke NeHalang rahite nena to-munga hel ana helenga nem, ke po-malam letena manmanna ngana ngeNeHalang het sio ero. Letena man-manna ngana puo ke kerkereng peheto heke NeHalang. 21 Aprahamamnei urume ke ure nenge NeHalangheleia ke teke poia lange i lape lohotke manmanna. 22 Ke pomalam Apra-ham letena manmanna ngana poiaNeHalang ke iech pe NeHalang hetuei ke i non nge pengpeng. 23 Helenganemur nenge, “NeHalang iech ngaApraham letenamanmanna ngana pehetue i ke i non nge pengpeng,” lataumene Apraham i toro ero. 24Helenganei at nge ita pule. NeHalang lapelongala teua ita pule iange leteramanmanna nge i nenge hemaul hekeara Non Soke Iesus nga metenga.25 NeHalang letena tuanin hote nikeke teke Iesusmete ke saua rera poingaporeke ngana mur. Pe hemaul heke inga metenga pe longala teua ita ke latatu luluch nge I.

5TatuKe Letera Elle LuluchNgeNeHa-

lang1 Iok, NeHalang longala teua ita ke

la tatu luluch nge i iange nga leteramanmanna ngana. Pe ara Non SokeIesus Kristus poia ita ke letera make elle luluch nge NeHalang. 2 Ketames ngara heueu nei nanas urumeKristus nena umenenge poia ke ulolo,nenge helue NeHalang letena uranangana ana kue ke at nge ita. Pe taiech iange lape tateu langa NeHalangnena hemalmalinga pule. 3 Pe ta iechmana nga nem ero. Ta iech pule ngamelmelenga nemur nenge te lohototnge ita. Iange melmelenga nemur tepoia ita ke tames ke kerkereng. 4 Pe

tames ke kerkereng ngara nem poiaNeHalang ke letena here ita. Pe Ne-Halang letena here ngana ia ita nem,poia ita ke ta kulkulele ara maulinganga tapa nge i. 5 Pe ta kulala ngaranem poia ita ke letera nachnai eroiange NeHalang mutena tau tote itape hesio teua nena Opepengpeng ketu teu luluch nge ita ke ulolo.

6 Ke anau, Kristus mete ke halauaita nenge tahul rumera ia NeHalang.Pe halaunga nem lohot nge ita ngaana etue pengpeng iange nakura erototo ol nge ta halau mule ita. 7 Nontei toto nge lape mete ke halaua none? Nakuna nge lape hana elechlemana tepoia poinga nem. Pe nengeteke non e lemene toto, i lape meteke halaua non e nge na poinga uranape pengpeng mana. 8 Pe NeHalanghenonou hote mutena tau ngana iaita ke pomai: Ita hehei pe hanaporekreke ngana mur kura pe Kristusmete ke halaua ita.

9 Ke nenge teke Kristus eina poiaNeHalang ke longala teua ita ke latatu luluch nge i, lape poi ke merenga letena inin ngana ol? Manmannatoto nge Kristus poia NeHalang keulo heke letena inin ngana nge itaero pule! 10 Iange nga tele ngana itaNeHalang nena ngarang mur koi ita.Pe Tuna mete ke hepeng mule ita keulolo. Ke pomalam manmanna totonge NeHalang letena urana mule ngeita ke neingara i ol, pe lape menemule ita nga Tuna maul haka mulengana! 11 Pe nga nem mana ero, taiech nge NeHalang nga ume nengepoia lange ara Non Soke Iesus Kristus,nenge heueu nei hetakile ita ke itaulNeHalang letera elle mule.

Metenga At Nge Antam Pe MaulingaAt Nge Kristus

12 Poinga poreke ngana lohot ngenon e nga ich pe poinga poreke ngananem poi hote metenga. Ke pomalammetenga lohot nge hulua lochloch

4:22: Gen 15:6 4:25: Isa 53:4-5 5:3: Iei 1:2-3; 1Pi 1:5-7 5:8: Ioa 3:16; 1Io 4:10 5:9:Rom 1:18; 2:5; Epe 2:3-5 5:12: Gen 3:6; Rom 6:23 5:13: Rom 4:15

Rom 5:13 261 Rom 6:3iange hulua lochloch te poia poingaporeke ngana. 13 Ke poinga porekengana lohot tala nga ich pe NeHa-lang tunge hotonga nga hoena ol. Penenge teke hotonga ero lape NeHa-lang tal hite poingaporekenganapeleero. 14 Antam poia poinga porekengana iange longo ole taua NeHalangnena hotonga. Ke iri lochloch ngananenge tetu nga etue nenge Antamke la nga etue nenge Moses, te metehotot ia poinga poreke ngana, pe irinenge te poia poinga poreke ngananenge pomanga nenge Antam poianeu ero, lape te mete pule.

Antam lohot ke heilangia non enenge lape atat. 15 Pe NeHalangnena tunginga pe Antam nenapoinga poreke ngana, te purpurala hel ero. Non elle nenge eneAntam nena poinga poreke nganapoia hehei pe hana halang ke temete. Nei manmanna. Pe NeHalangletena urana ngana palaungana totope nena tunginga nenge ta menepalaungana toto pule. Ana tungingalaka nenge hehei pe hana halangte mene nga non elle nenge eneIesus Kristus letena urana ngana.16Nga etue nenge Antam poia poingaporeke ngana, NeHalang heleiake teke poinga nem poreke totoke tuangachol poreke ngana lapenanasia. PeNeHalangnena tunginga iure nenge altoto lochloch nga Antamnena poinga poreke ngana nem. KeNeHalang tunge nena tunginga atnge ita nga ume nenge Iesus poia kemene mule hehei pe hana lochlochnga reria poinga poreke ngana murke la tetu luluch nge I. 17 Non ellemana nenge ene Antam poia poingaporeke ngana pe nga nena poingaporeke ngana nem, metenga lohotnge hulua lochloch. Nei manmanna.Pe ure nenge palaungana toto lakaNeHalang letenaurananganapenenatunginga nenge poia hehei pe hanake te pengpeng mule nga NeHalang

matana. Tunginga nem lohot ngaume nenge non elle nenge eneIesus Kristus poia. Pe lape te menemaulinga pe temes ke kerkereng ngatetu ngaria.

18 Non elle nenge ene Antam poiapoinga poreke ngana. Pe nem lapepoia hulua lochloch ke te mene tuan-gachol poreke ngana nenga metenga.Pe non e pule nenge ene Iesus poiaume urana ngana e. Pe nga ume nemNeHalanghepengmule ita ke ta peng-peng nga matana pe longala teua itape tunge tunginga nengamaulinga kekoko at nge ita. 19 Non elle nengeene Antam longo ole taua NeHalangpe nena longonga ole nem poia hu-lua halang ke te poia poinga porekengana. Pe non elle nenge ene Iesuslongo taua NeHalang. Ke pomalampoia hulua halang ke te pengpengmule nga NeHalang matana pe NeHa-lang longala teua iri ke la tetu luluchnge I.

20 Hotonga lohot pe henonou hoteke poinga poreke ngana puo irir toto.Pe nga etue nenge poinga porekengana lohot ke poreke toto, NeHalangletena urana ngana puo ke palaun-gana toto ol. 21 Poinga poreke nganapoia metenga ke song ke haia italochloch. Pe heueu nei NeHalangletena urana ngana song ke salala hiteita. Pe longala teua ita ke la tatululuch nge i nga ume nenge ara NonSoke Iesus Kristus poia, pe nem lapetunge maulinga ke koko nge ita.

6Tai Ia Rera Inga Heueu Ngana

1 Iok, lape ta poi ke pomerei ol?Lape tapoi manmana poinga porekengana ke NeHalang letena uranangana pupuo ke palaungana tototool? 2 Ero toto! Tatu ngara nga poingaporeke ngana nemur mete sio keulolo. Ke lape tatu hit menmeneero ol! 3 Imo a eteia ke ita ta menehenuninga pe ta lohot ke ita elle

5:18: 1Ko 15:22 5:19: Isa 53:11 5:21: Rom 6:23 6:3: Kal 3:27 6:4: Kol 2:12

Rom 6:4 262 Rom 6:19mana luluch nge Kristus, pe ta menehenuninga nenge ta mete luluch ngei pule. 4 Nga etue nenge ta menehenuninga, ta mete luluch nge i petealo hite ita la luluch nge i pule. PeTemere NeHalang hemaul heke muleKristus nga nena kerkerenga nenganena hemalmalinga. Pe ita pule kepomalam, pe ta talun ke tai ia rerainga heueu ngana. 5 Iange ita ta lohotke ita elle mana luluch nge Kristus peta mete luluch nge i nga etue nengemete. Pe nga maul haka mule nganaita lape tamaul haka luluchnge i pule.6 Ita ta eteia ke rera poinga niknikenganamur ta mete haka luluch ia ngeKristus nga manga toto ke ulolo. Kepomalam singira metmete ngana neinena kerkerenga ero ol nge poia ita keta nanas ia poinga poreke ngana. Keita ta nanas tau mene poinga porekengana mur ero ol. 7 Iange ta eteiake kerkerenga nenga poinga porekengana rahit totemele nengemete erool.

8 Ita letera manmanna ke ta meteluluch nge Kristus pe lape tatu keta maul luluch nge i pule. 9 Iangeta eteia ke Kristus maul haka mulenga metenga pe lape mete mule erool; metenga nena kerkerenga nengehekou sio mule i ero. 10 Kristusmete ke hekou sue kerkerenga nengametenga pe mete ke elle mana pemete mule ero ol. Pe heueu nei tu kemaulul pe tuia nena tunga nga NeHa-lang ene. 11 Ke pomalam mana ngeimo. Imo letemo metene imo sipomope a hele ke pomai koi: Ita ta meteluluch nge Kristus pe poinga porekengana nemur te rahit toto mule itaero ol. Ta mete pe NeHalang hemaulhaka mule ita luluch nge Kristus ketatu ia rera tunga ngeNeHalangmanaol.

Metenga At Nge Antam Pe MaulingaAt Nge Kristus

12 Ke pomalam a longala teuapoinga poreke ngana langa singimo

metmete ngana nemur ero pe alongele singimo ke nanas tau menelemene nganamur ero. 13Pe a longelesingimo unne ke poi ke pomanga urenenge popoi poinga poreke ngana eropule. Urana nge a tunge imo sipomolange NeHalang iange imo apoi kepomalaka nge hehei pe hana nenge temete pe heueu nei a maul haka mulenga metenga. Pe a tung lochlochesingimo lange NeHalang ke ume hoteure urana ngana mur. 14 A longelepoinga poreke ngana ke nauele imoero iange atu teu nga hotonga naualangana ero, atu teu laka nga NeHalangletena urana ngana ol.

Ita Ume Ana Hana Mur Nga PoingaNge Pengpeng

15 Iok, ita tatu teu mana nga NeHa-lang letena urana ngana. Pe nengehotonga nauala ngana, tatu teu iaero ol. Pe lape tapoi ke pomereiol? Lape tai nga lemere ngara keta popoi poinga poreke ngana kurakai? Ero toto! 16 Imo a eteia kenga etue nenge a tunge imo sipomolangemele ke pomanga ume ana hanamur pe a longo taua i, manmanna kemele nenge a longo taua i nem nenaume ana hana mur imo sapelpele. Penenge teke a tunge imo langa poingaporeke ngana lape a mene urumometenga. Pe nenge teke a tungeimo lange NeHalang ke a nanasia Ilape amene urumo laka poinga peng-peng ngana mur. 17 Pe e hele uranatoto lange NeHalang iange nge nikepoinga poreke ngana nena ume anahana mur imo toto, pe heueu nei atung tote letemo ke longo tau totehelengamanmanna totongananengete hetoro sue lange imo. 18 Imo temene hote imo nga poinga porekengana ke ulolo pe heueu nei poingange pengpeng nena ume ana hanamur imo ol.

19 Imo letemo matana ngana mal-laha sakilil ero ke lape e heleia he-lenga nenge ta helele ia ke kokoes.

6:6: Kal 5:24 6:11: 2Ko 5:15; Kal 2:19 6:12: Gen 4:7 6:13: Rom 12:1 6:14: 1Io 3:66:16: Ioa 8:34; 2Pi 2:19

Rom 6:20 263 Rom 7:13Nge nike a tunge singimo unne hel kepoinga poreke ngana pe salaulaungareria ume ana hana mur ia iri. Kepomalam heueu nei a tunge iri kela iri ume ana hana mur nga poingange urana pe pengpeng. 20 Nga etuenenge poinga poreke ngana takueimo, a nanasia poinga nge pengpengero. 21 Pe a poia poinga poreke ngananemur ke heueu nei a meia imo. Pepoinga poreke ngana nemur urunametenga. Aina! Amene ute pele ngeurana ero toto nga etue nem! 22 Peheueu nei NeHalang mene hote imonga poinga poreke ngana pe a lohotke nena ume ana hana mur imo. Pelemo ume mur lape poia imo ke alohot ke pomange i. Ke pomalam,nga hoena lape a mene maulinga kekoko. 23 Iange poinga poreke nganauruna laka metenga, pe NeHalangnena tunginga nenge tung mene atnge ita, ngana laka maulinga ke kokonge ara Non Soke Iesus Kristus.

7Helenga Opene Nga Leinga

1 Titik mur pe liliuk mur, Imo aeteia hotonga nenge Moses. Pe aeteia ke hotonga nauele mele ngaetue nenge maulul mana, pe nengeteke mele nem mete, hotonga nenakerkerenga ero ol. 2 Lape e heninia kepomai koi; heie lei pe lape tu luluchmanmana nge ene lola. Pe nenge tekeene mete, hei nem nanasia hotonganenga leinga ero ol. 3 Pe nenge tekehei neu lei heke mule none nga etuenenge ene maulul kura, lape hotongahele ke teke hei nem poia poingaporeke ngana nenge heporeke arialeinga. Pe nenge teke ene mete lo,hotonga nenga leinga rahite i ero ol.Ke nenge teke lei hakamule ngenone,poia poinga poreke ngana e ero nengeheporeke leinga.

4 Ke pomalam titik mur pe lil-iuk mur, hotonga rahite imo ero ol,iange imo elle luluch nge Kristus ke

a mete luluch nge I. Ke heueu neia lohot ke Kristus nena hana murimo. Pe Kristus maul haka mule ngametenga ke pomalam lape ta umemanmana nge NeHalang ol. 5 Ngaetue nenge ta nanas mene singiralemene ngana mur, hotonga kik hekeletera poreke ngana ke tapoi men-mene poinga poreke ngana mur. Peure nemur nenge ta popoia iri nem tetunge metenga at nge ita. 6 Pe heueunei hotonga rahit hele ita ero ol, iangeita pomanga ta mete ke ulolo. Pe lapeta nanasia poinga heueu ngana nengeat nga Opepengpeng ke ta ume ngeNeHalang, pe ta nanasia poinga nikengana nga hotonga ero ol.

Tames KeKerkerengKe TaHekou SuePoinga Poreke Ngana

7 Iok, lape ta hele ke ta tekehotongai poinga poreke ngana, ae? Hotongai poinga poreke ngana ero! Hotongahemallaha hote poinga poreke nganaat nge ita. Nenge teke e memeleiamele nena ute, iau sipok e eteia kepoinga nem poreke ero. Pe hotongahemallaha hote at nge iau ke tekepoinga nem poreke. Iange hotongahele ke teke, “O memeleia mele nenaure ero.” 8 Ke poinga poreke ngananem lohot nga kue e nga NeHalangnena hotonga ke poi heke letek ke ememeleia ure tunten ngana halang.Ke nenge teke hotonga ero, poingaporeke ngana kikina ngana ero. 9Ngaetue nenge e eteia hotonga ero kuraetu ke emaul. Pe nga etue nengee eteia NeHalang nena hotonga ol,poinga poreke ngana kik haka ngaletek pe e mete sapele. 10 Hotonganem, NeHalang tunge ke hemauliaita. Pe ero. E naue ke pomanga atiametenga nge iau. 11 Iange poingaporeke ngana nem hottaua kue e ngaNeHalang nena hotonga ke pallakaia iau pe hune iau. 12 Ke hotongai ure nenge pengpeng pe NeHalangnena helenga kerkereng ngana i urenenge pengpeng pe urana. 13 Pe nei,

6:23: Rom 5:12, 15 7:4: Rom 6:2, 11 7:6: Rom 8:2; 6:4 7:7: Exo 20:17; Deu 5:21 7:11:Gen 3:13 7:12: 1Ti 1:8

Rom 7:14 264 Rom 8:4eh? Ngana ma ke merei? Hotonga iure nge urana pe hotonga kai tungemetenga at nge iau mai? Luna make pomam ero! Poinga poreke nganaumeia nena kue nga ure urana nganamur ke tunge metenga at nge iau.Ke pomalam NeHalang nena hotongahenonou hote poinga poreke nganake i ure nenge poreke toto.

Hotonga Nai Nenge Te Palhelel NgaLetera

14 Ita ta eteia ke hotonga i urenenge at nge NeHalang pe iau epoi kepomau ero. Epoi ke pomalaka nga iauume ana non pe poinga poreke nganaole tele iau ke nena non iau ol. 15 Pepoinga nemur nenge epoi pulutmeneiri pe e eteia luria ero. Ure nenge eteke e poia ngana kou e poia ero peepoi mene laka ure nenge lemek eronge e poia. 16 Pe nenge teke e poiaure nenge lemek ero nge e poia, nemluna pomanga e teke hotonga i ureurana ngana ia. 17 Iange iau sipok epoia ure nemur ero, poinga porekengana nenge tu teu luluch nge iaulaka nenge popoia ure nemur. 18 Iaue eteia ke ute pele nge urana tu teunge iau ero. E helele ia nei, nga lekpoinga nike ngana nenge tu teu ngeiau. Iange iau e teke e poia ure nengeurana pe ngana koi nakuk ero nge epoia. 19 Ke ure urana ngana nenge eteke e poia, e poia ero pe epoi meneure poreke ngana mur nenge lemekero nge e poia. 20 Ke nenge teke epopoia ure nenge lemek ero nge epoia, iau sipok e poia ure nemur erool. Poinga poreke ngana nenge tu teululuch nge iau laka nenge memeununnge iau ke popoia ure nemur ol.

21 Ke e hottaua hotonga e koiumume nge iau. Nga etue nenge eteke e poia ure nge urana, ute lohotke poi ele pe e poia ure nenge poreke.22 Iau nga letek, mutek tau tote Ne-Halang nena hotonga. 23 Pe e naueke pomanga hotonga e nem umumenga letek unne pule. Pe hotonga nei,

iri nai NeHalang nena hotonga nengetutu nga letek tepal helel. Hotonganei poia iau ke iau ume ana non ngahotonga nenga poinga poreke ngananenge umume nga letek nei. 24 Iaupanei etu ngak poreke toto pai! Iteinenge lape mene hote iau nga singiknenge lape tunge metenga nge iaumai, e? 25 E hele urana toto lange Ne-Halang nge mene mule iau nga umenenge ara Non Soke Iesus Kristus!

Ke etu ngak pomai koi; Nga letek,iau ume ana non nga hotonga nengeNeHalang. Pe nga lek poinga nikengana, iau ume ana non nga hotonganenga poinga poreke ngana.

8Ta Nanasia Opepengpeng Lemene

Ngana1 Lek helenga lochloch ngana

nenge het sisio nei, luna ma hotke mai koi: Imo nenge letemomanmanna nge Iesus Kristus,NeHalang lape tuacholia lemo poingaporeke ngana mur ero ol. 2 Iangenga ume nenge Iesus Kristus poia,Opepengpeng nenge tunge maulinga,mene hote imo nga hotonga nengapoinga poreke ngana pe metenga.3 Hotonga nenge Moses kikina nganaero nge mene mule ita iange singiramakuk mana nge nanasia. Kepomalam ta nanas mene poingaporeke ngana mur. Pe NeHalanglemene ero ia poinga poreke ngananenge tu teu luluch nge ita, kepomalam kulosia i sipona Tuna kelohot ke i non ke pomange ita hanaporekreke ngana mur, ke la lohotke I tunginga nenge mene muleita nga rera poinga poreke nganamur. 4 NeHalang poia ke pomaiiange teke ta nanasia poinga ngepengpeng nenge hotonga heleia keteke ta nanasia pe ta longo tauaOpepengpeng pe ta nanas mene itanon lemere ngara nga poinga porekengana ero.

7:15: Kal 5:17 7:23: Kal 5:17; 1Pi 2:11 7:25: 1Ko 15:57 8:4: Kal 5:16, 25

Rom 8:5 265 Rom 8:215 Iri nenge te nanas menmene iri

siporia lemeria ngaria nga poingaporeke ngana mur, leteria tu mananga poinga poreke ngana mur. Pe irinenge te nanas menmene Opepeng-peng lemene ngana mur, leteria tumana nga ure nemur nenge Opepeng-peng lemene taua iri. 6 Iange irinenge leteria tu manmana nga reriapoinga poreke ngana mur, lape temete. Pe nenge teke leteria tu mananga Opepengpeng pe te nanas menelemene ngana, lape NeHalang poiairi ke tetu ke nek pe tunge maulingalange iri. 7 Ke iri nenge te nanasmenmene lemeria ngaria nga poingaporeke ngana mur, te lohot ke NeHa-lang nena ngarang mur ia iri iangete longo taua NeHalang nena hotongaero pe nakuria ero toto nge te nana-sia. 8 Ke iri nenge te nanas men-mene lemeria ngaria nga reria poingaporeke ngana mur nakuria ero totonge te poia NeHalang ke iech.

9 Pe imo a pomange iri nemur ero.Nenge teke NeHalang Opene tu teululuch toto nge imo lape a nanasmene lememo ngamo nga poingaporeke ngana mur ero ol. Lapea nanas mene Opepengpeng lemenengana mur mana. Pe mele nengeKristus Opene tu teu luluch nge iero, Kristus nena non ia ero. 10 Penenge teke Kristus tu teu luluch ngeiong, singim lape mete iange ngalem poinga poreke ngana. Pe opemlape tu ke maulul iange o lohot keiong non nge pengpeng ke ulolo ngaume nenge Kristus poia. 11 Pe nengeteke i nenge hemaul heke Iesus ngametenga Opene tu teu luluch ngeiong, iok, lape tunge maulinga langasingim metmete ngana nem pule. Pelape poia ke pomai nga Opene anaume, Opene nenge tu teu nge iong.

12 Ke pomalam titik mur pe liliukmur, ita ara umenenge ta nanasmeneNeHalang Opene hele ngana. Pe tatuke ta nanas mene lemere ngara nga

poinga poreke ngana ero. 13 Iangenenge teke otu ke o nanas menelemem ngam nga poinga porekengana, lape o mete. Pe nenge tekeo hemete singim lemene ngana murnga poinga poreke ngana, lape otu keo maulul. 14 Iange iri nenge te nanasmene NeHalang Opene, NeHalangtutuna mur ia iri. 15 Iange Openenge NeHalang tunge lange imonem, i Ope nenge poia imo ke a umemanmana ero ol pe i Ope nenge poiaimo ke a matau ero. I Ope nenge poiaimo ke NeHalang tutuna mur imo.Pe nga Ope nem nena kerkerenga,ita ellechle nakura nge ta hetueNeHalang ke ta teke, “Temek!” 16 KeNeHalang Opene hele atat nga operemur ke teke NeHalang tutunamur koiita. 17Pe nenge teke NeHalang tutunamur ita, lape ita ul Kristus ke ta menepetanga mur nge Temere NeHalangnenge talue ke teke nena hana murreria ia. Pe utar nenge NeHalangtalue ke teke Kristus nena ia, ita lapetamene pule. Ke nenge teke ta takisiamelmelenga luluch nge Kristus, lapetateu langa nena hemalmalinga pule.

Nge He Lape Ta Mene Hemalmalinga18 Iau e naue ke hemalmalinga

nenge NeHalang lape tunge at nge itange he, i ure nenge palaungana totonga melmelenga nenge ta takiskis iaheueu nei. 19 Ure lochloch ngananenge NeHalang ala hote te heorhaka mana pe te kulala iange te teketenau ala tote NeHalang nge hemal-laha hote tutuna mur. 20 Iange urelochloch ngana nenge NeHalang alahote, tetu ke pengpeng ke pomangaalahot ngana ia iri ero ol. Pe tepoike pomau nga lemeria ngaria ero –tepoi ke pomau ngaNeHalang lemenengana. Ke pomalam te kulele mene21 NeHalang ke mene hot kel ia urelochloch ngana nenge ala hote iri ngapoinga nenge tetu ke te lapusa siomana, ke tetu ke tepoi tetele mana ol.

8:9: 1Ko 3:16; 12:3 8:10: Kal 2:20 8:13: Kal 6:8; Kol 3:5 8:15: Mak 14:36; 2Ti 1:7 8:15:Kal 4:5-7; Hem 21:7 8:16: 2Ko 1:22 8:20: Gen 3:17-19

Rom 8:22 266 Rom 8:35Pe te poi tetele ngaria nem, pomalakanga hemalmalinga nenge NeHalangtunge lange tutuna mur.

22 Ita ta eteia ke ure lochloch ngananenge NeHalang ala hote iri, te am-neia melmelenga pe te kulalala ke atheueu nei. Pe melmelenga nenge teamneia nem pomalaka nga melme-lenga nenga hohonga. 23 Pe melme-lenga nem lohot mana nge iri ero. Itanenge ta mene tele NeHalang nenatunginga nenga Opepengpeng, ta am-neia melmelenga nem nge tu teu ngeita pule. Pe ta kulele tote NeHalangke poia ita ke ta lohot ke tutuna murita, nga nenge mene mule singiralochloch nga poinga poreke ngana.24 Ita ta kulkulele mene ara maulinganga tapa nge NeHalang. Pe nengeteke ta naue NeHalang nge tunge atnge ita lo, lape ta kulele ute peleero ol. Iange nenge teke mele rahiteure nenge kulelele nga penna lo, lapekulkulelele utar kura? 25 Pe ita takulkulele ara maulinga nga tapa ngeNeHalang pe ta mene ero kura, kepomalam pe tatu ke nek mana pe takulala.

26 Pe Opepengpeng halaulaua itanenge sara kikina nge NeHalang eroke pomalam mana, iange ta eteiapoinga nenge ta hetalaulau ero peta eteia utar nenge ta hetalaulau iaero pule. Pe letera meena ngana perera tanginga mur tetu teu nga leterange teu toto pe nakura ero toto ngeta hele urume. Pe Opepengpeng isipona halaua ita ke hetalaulau aralange NeHalang.

27NeHalang nau teu atat nga leterape eteia letera tuanin ngana mur.Pe eteia Opepengpeng letena tuaninngana iangeOpepengpenghalauaNe-Halang nena hana mur ke hetalaulauaria ke kerkereng toto lange NeHa-lang, pe poia nga poinga nenge NeHa-lang mutena taua.

28 Pe ita ta eteia ke NeHalang poiaure lochloch ngana ke te ume ke

urana nge iri nenge muteria taua I.Ngana laka ita lochloch nenge NeHa-lang iua ita ke teke ta umeia nena umenenge teke popoia. 29 Iri nenge leteriamanmanna, NeHalang etei tele nikepe hesilei hote iri pe tal hote iri kealtoto, ke tepoi ke mange Tuna. Po-malam Iesus lohot ke pomanga tirianenge palau. 30Pe iri nengeNeHalangtal hote ke altoto, iri laka nenge iuake nena hana mur ia. Pe iri nengeNeHalang iua, iri laka nenge hetue kete pengpeng ngamatana. Pe iri nengeNeHalang hetue ke te pengpeng ngamatana, iri laka nengehemalmalia iri.

Ute Pele Rir Hote Ita Ero Toto NgaMutenga Nenge NeHalang

31 Ke lape ta hele ke pomerei ngaure nemur nenge NeHalang poia neimai? Nenge teke NeHalang mes lu-luch nge ita, itei toto nenge lape lo-hot ke hekou sue ita? 32 NeHalangrahit ele Tuna ero, tung hote Tunake mete ke halaua ita lochloch. Kenga ume nenge Tuna poia nem, lapeNeHalang letena ia ita pe tunge urelochloch ngana hel at nge ita puleke halaua ita. 33 Mele pele nakunaero toto nge poia helenga e ke tuataua NeHalang nena hana mur nengehesilei hote iri. Iange NeHalang isipona hetue iri ke nena hana murnge pengpeng. 34 Pe itei toto ngelape hele ke teke NeHalang nena hanamur iri hana porekreke ngana mur?Mele pele ero toto iange Iesus Kristusmete pemaul hakamule ngametengape heueu nei are nga NeHalang ilinaele nenga pen tamalmal pe hele lalange NeHalang ke halaulaua ita. 35 Peitei toto nenge lape rir hote ita ngamutenga nenge Kristus? Nenge tekeure meena ngana lohot nge ita peta takisia melmelenga pe mele poiporeke ita, pe uringa lohot nge ita perera urelu ero pe metenga lohot ngeita. Ute pele ero toto nga ure lochlochngana nemur nge lape rir hote ita

8:23: 2Ko 5:2-4 8:27: Psa 139:1 8:28: Epe 1:11 8:29: Kol 1:18; Hip 1:6 8:31: Psa 118:68:33: Isa 50:8-9 8:36: Psa 44:22

Rom 8:36 267 Rom 9:11-12nga mutenga nenge Kristus! 36 Iangemanmanna nge ure nemur lape lohotnge ita ke pomanga NeHalang nenaalalaha nenge tehas sue ke ulolo, helengana nenge hele ke teke,“Kokoes hana te teke te hunune imem

nge iong mana;Pe te popoia imem ke pomanga

sipsip nenge te hunune.”37 Ure meena ngana nemur lochlochte heporeke ita nga letera manmannangana ero iange i nenge mutena tautote ita, talue ita ke ta hekou sue urelochloch ngana nemur. 38 Iange iau eetei tote ke ute pele ero toto nge laperir hote ita nga nenamutenga nge ita.Metenga pe ure meena ngana murnenge te lohotot nge ita nga tamaululngara. Pe angkelo mur pe ope porekengana mur pe ure nemur nenge tetuheueu nei pe ure nemur nenge telohotot nge he pe kerkerenga mur,39 pe ure nemur nenge tetu nga orape nemur nenge tetu nga ere pe urelochloch ngana nenge tetu nga ich,ure nemur nakuria ero toto nge te rirhote ita nga NeHalang nena mutengange ita, nenge henonou hote ngaume nenge ara Non Soke Iesus Kristuspoia.

9NeHalang Hesilei Hote Nena Hana

Mur Nge Israel1 Iau Kristus nena non toto koi

iau. Pe e hele ke manmanna pe epallaklaka ero koi. Pe e etei ngaknga utar nenge urana pe utar nengeporeke, Opepengpeng heleia at ngeiau ke teke e hele ke manmanna pee pallaklaka ero. 2 Iau letek meenatoto pe letek kolkol ke kokoes mana.3 Iange lemek ke e teke NeHalang uloheke letena inin ngana nge iau toromana pe rir hote iau ke Kristus nenanon iau ero ol. Pe e teke mene muleIsrael mur, alok mur pengpeng. 4 IriIsrael mur pe NeHalang nena hanamur nenge poia iri ke te lohot ke

tutuna mur ia iri pe NeHalang hemal-laha hote nena hemalmalinga langeiri. Pe te takisia NeHalang ke i luluchnge iri pe te mene nena hotonga murpe te etei tote poinga nenge te hetoheke NeHalang pe NeHalang poia to-munga hel ana helenga luluch ngeiri. 5 Pe rette Apraham pe Isak peIakop reria tete mur ia iri pe Kristuslohot nge iri hana ana mata nem.Kristus i NeHalang nenge nauele urelochloch pe ta heto hekeke i ke koko!Manmanna toto.

6 Hehei pe hana halang nge Israelte lohot ke NeHalang nena hana muria iri ero iange leteria manmanna ngeKristus ero. Pe tomunga hel anahelenga nenge NeHalang poia langeApraham nge nike, NeHalang poia kelohot ke manmanna. 7 Pe iri nengeApraham nena tete mur ia iri, irilochloch te lohot ke NeHalang tutunamur ia iri ero. Iange NeHalang helelange Apraham ke teke, “Ne Isak nenatete mur lape te poi hote lem tetemur nenge e heleia lange iong nem.”8 Nenge nei luna mai koi: Hehei pehana nenge te lohot mana nga poinganenga leinga nenge hehei te hohoeiri, iri nemur Apraham nena tete murtoto ia iri ero. Apraham nena tetemur toto laka iri nenge te lohot ke po-manga NeHalang nena tomunga helana helenga heleia. Ke iri nemur lapete lohot keNeHalang tutunamur ia iritoto. 9 Iange NeHalang nena tomungahel ana helenga nem hele ke mai koi:“Nga hesinga nenge atat nem, teio irirahtele henel het pe eat mule. Pe heSara lape hoe tum tamane ngana e.”

10 Pe nem mana ero. He Repekahoe tutunamur nai nge iri tatamannange non elle mana nem. Nge rettepalaungana ne Isak. 11-12Aina nai neutaria hoe iri ero kura pe NeHalanghesilei hote elle nge iri ke ulolo ke poinena ume ana non ia. Pe NeHalanghele lange he Repeka ke teke, “Tumnenge i palaungana lape ume mule

9:3: Exo 32:32 9:4: Exo 4:22; Lev 1–10; Psa 147:19; Rom 15:8; Hip 9:5 9:7: Gen 21:12 9:8:Kal 4:23 9:9: Gen 18:14 9:11-12: Gen 25:23

Rom 9:13 268 Rom 9:28nge tum nenge kino.” Ke NeHalangiua kol nem iange hesilei hote i pehesilei hote i nga nena ume e nengepoia ero. Iange iri nai te poia ume enge urana ma poreke ero kura. 13 KeNeHalang nena alalaha nenge tehassue ke ulolo, hele ke teke, “Iau letektutu nge Iakop pe e hesilei hote i peIso ero.”

14 Ke lape ta hele ke pomerei mai?Lape ta hele ke ta teke NeHalang poiapoinga nge pengpeng ero kai? Erototo! 15 Iange NeHalang hele langeMoses ke teke,“Lape letek ia mele nenge letek urana

iape epoi ke nek lange mele nenge

e teke e halaua i.”16 Ke NeHalang hesilei hote ita iangeletena ia ita. Pe hesilei hote ita ngarera ume urana nganamur ero pe ngaita sipora lemera ngara ero. 17 IangeNeHalang nena alalaha nenge tehassue ke ulolo, hele lange ne Parao keteke, “E hemes heke iong ke iongnaungaala ana non nge Ekipto, iangee teke e poia iong ke o hemallahahote lek kerkerenga. Nga poinga nemlape hulua lochloch ngana nga ich tehesongia ek.” 18 Ke pomalam NeHa-lang letena ia mele nenge teke letenaurana ia pe poiamele ke longo ole ngalemene ngana.

NeHalang Letena Inin Ngana PeLetena Urana Ngana

19 Iok, amoe onteia iau ol, “Nengeteke pomam, iok, pomerei toto nengeNeHalang hele ke teke ta popoipoinga poreke ngana kura? Pe ara teitoto lape hul mule NeHalang lemenengana?” 20 Ia kole iong itei toto nengeo teke o hepallele mulmule onteingalala nge NeHalang malam? Tuninganenge mele pip hote nga ich pilpilengana, ontei mule mele nenge piphote i ke pomai ero, “Pomerei nengeo umeia iau ke pomai?” 21Nenge tekemele nem lemene ume hot ke ure nainga ich pilpile ngana nenge pip hot

tuninga nem ia. Elle nenge ma ketatalo elele etue papalauna mur peelle nenge te poipoi reria ume ana ianga etue lochloch.

22 Pe NeHalang poi ke pomalampule ke teke hemallaha hote kikinangana pe letena inin ngana. Pe ero.Maluch ole mene iri nenge lape uloheke letena inin ngana nge iri. Nganalaka iri nenge NeHalang tatalo alake teke heporeke iri. 23 NeHalangmaluch ole iri iange teke hemallahahote nena hemalmalinga palaunganalange iri nenge letena ia iri. Nganalaka iri nenge NeHalang tataloele teleiri nike ke teke te mene nena hemal-malinga. 24 Pe ita laka nenge NeHa-lang iua ita nem. Pe NeHalang menehote nena hana mur nge Iuta manaero, mene hote nena hana mur ngehana lomonmona ngana mur pule.25 Ke NeHalang nena alalaha nengehetatalonga Hosea has sue ke ulolo,hele ke teke,“Hana nenge lek hana mur ia iri ero,

Lape e hetue iri ke ‘lek hana muria iri.’

Pe tuele kina nemur nenge mutektaua iri ero,

lape e hele ia iri ke, ‘Mutek tautote iri.’ ”

26 Pe pule,“Nga kileng lochloch ngana nenge E

hele lange iri ke e teke,‘Imo lek hana mur imo ero.’

Hulua lape te hetue iri ke‘NeHalang nenge tu ke maulul

tutuna mur ia iri.’ ”27Pe hetatalonga Isaias hele urume

hana nenge Israel ke pomai:“Hehei pe hana nenge Israel iri ha-

lang totoke pomanga peipei nenga ruach

ilina,pe NeHalang lape menemule ellechle

mana nge irike te mene maulinga ke koko.

28 Iange Non Soke lape tom choromene

ana etue ke choro mana9:13: Mal 1:2-3 9:15: Exo 33:19 9:16: Epe 2:8 9:17: Exo 9:16 9:20: Isa 29:16; 45:99:21: Jer 18:6 9:25: Hos 2:23 9:26: Hos 1:10 9:27: Isa 10:22-23

Rom 9:29 269 Rom 10:10pe poia melmelenga ke lohot nge

hehei pe hana lochloch ngaich

pe lape poia ke ueiuei toto.”29 Ke pomanga hetatalonga Isaias

hele ngana ia ke ulolo, nenge hele keteke,“Nenge teke Non Soke nenge kikina

totolongele matara alona hel ke tetu

erolape ita lochloch ngana tahet

ke pomange iri nenge Sotom peKomora.”

Israel Mur Leteria Manmanna NgeKristus Ero

30-31 Ke lape ta hele ke pomerei ol?Israel mur tepur kikiria toto ke tetango rere kue ke te lohot ke te peng-peng nga NeHalang matana. Pe tehottaua ero iange te teke te poia ngakue nenge te nanas tau tote hotongamur. Pe hana lomonmona ngana murtepur kikiria ero mana pe te lohot kete pengpeng nga NeHalang matanaiange nga leteria manmanna nganamana. 32 Ia pomerei nge Israel murte mene ero? Te mene ero iange irileteriamanmanna nge Kristus ero. Pete teke reria ume urana ngana murmana lape poia iri ke te pengpeng ngaNeHalang matana. Ke pomalam tesingsingo nga “um nenge poia heheipe hana ke te sisingo ia”. 33 Ke po-manga NeHalang nena alalaha nengetehas sue ke ulolo, hele ngana nengehele ke teke,“Anau, e talue um e nga kileng nenge

Sion.Um nenge lape poia hehei pe

hana ke te singsingo pe te lo-sio ia.

Pe mele nenge letena manmanna ngeI lape e hile hote i ero.”

101Titik mur pe liliuk mur, ure nenge

letektek ia pe e hetalaulau ia, nganakoi nenge e tekeNeHalangmenemulelek hana Israel mur. 2 Iau e hele ke

pomai iange e etei tote: Iri leteria totoke te teke te ume nge NeHalang. Peleteria matana ngana nga kue nengete nanasia ke te ume nge NeHalang,pengpeng ero. 3 Iange NeHalang poiakue e nenge lape poia iri ke te lohotke te pengpeng nga matana. Pe irilemeria ero ia ke te nanasia ero. Teteke te poia iri ke te pengpeng nga irisiporia reria poinga nenge te nanasiahotonga. 4 Hotonga nenge NeHalangtunge langeMoses nem, hetala nganange Kristus. Pe iri lochloch ngananenge leteria manmanna nge Kristus,lape te lohot ke te pengpeng nga Ne-Halang matana.

5 Moses hele urume hotonga nemnge lape poia mele ke pengpeng ngaNeHalang matana: Nenge hele keteke, “Mele nenge nanas taua ho-tonga tang ngana lape tu ke maulul.”6 Pe NeHalang nena alalaha nengetehas sue ke ulolo, hele urume leteramanmanna ngara nge poia ita keta pengpeng nga NeHalang matana:Nenge hele ke teke, “O ontei muleiong nga letem ke pomai ero, ‘Iteinenge lape haka langa lut nga tapa?’(ke mene sue Kristus at) 7 Pe o onteimule iong ke pomai ero pule, ‘Iteinenge lape sio langa metenga anakileng?’ ” (ke hemaul heke mule Kris-tus nga metenga) 8 NeHalang nenaalalaha nenge tehas sue ke ulolo heleke mai koi,“Helenga tu rochroi nge iong nem lo;

tuteu luluch nge iong nga letempe nga halim pule.”

Pe helenga nem i helenga nengelete manmanna ngana ana nenge mohaliu hotote. 9 Ke nenge teke o helehot ke o teke, “Iesus i Non Soke,” peletem manmanna nga letem toto keNeHalang hemaul heke mule i ngametenga, lape NeHalang mene muleiong. 10 Iange letem manmanna ngeteu toto pe nem poia iong ke o lohotke o pengpeng nga NeHalangmatana.

9:29: Isa 1:9 9:32: Isa 8:14 9:33: Isa 28:16; 1Pi 2:6 10:5: Lev 18:5 10:6: Deu 30:12-14

Rom 10:11 270 Rom 11:2Pe nga halim o hele hote letem man-mannangana pe nempoia iong keNe-Halang mene mule iong. 11 Iange Ne-Halang nena alalaha nenge tehas sueke ulolo, hele ke teke, “Mele nengeletena manmanna nge Kristus, lapeNeHalang hile hote i ero.” 12 Poinganem lape lohot ke elle mana nge Iutamur pe hana lomonmona ngana murpule. Ute pele nge altoto nge iriero. Ke Non Soke elle nem, i hulualochloch nenge leteria mamanna ngei aria Non Soke ia, pe lape tunge ureurana ngana mur lange iri. 13 Ke, “irilochloch ngana nenge leteria man-manna nge i lape NeHalang menemule iri.”

14Pe nenge teke leteria manmannange NeHalang ero, pomerei nge teonteia I ke halaua iri? Pe nenge tekete longe NeHalang nena helenga ero,lape leteriamanmanna nge I kemereitoto? Pe nenge teke mele haliu hotenena helenga ero, lape te longe kemere? 15 Pe nenge teke te kulos hoteiri ero lape te haliu hote nena he-lenga ke pomerei? Ke NeHalang nenaalalaha nenge tehas sue ke ulolo, heleke teke, “Urana toto! Hana nengetei hot ia helenga urana toto ngana,ngaria koi te atat!”

16 Pe hana halang nge Israel te lon-gala teua helenga urana toto ngananem ero. Iange hetatalonga Isaiashele ke teke, “Non Soke, mele peleletena manmanna nga lem helenganenge mo haliu hote lange iri ero.”17 Ita, letera manmanna ngara lohotiange ta longe helenga urana totongana. Pe ta longe helenga urana totongana iange mele haliu hote Kristusnena helenga. 18 Pe e teke e on-teia imo ke pomai: Hehei pe hananenge Israel mai, te longe helengaurana toto ngana pule ma ero? Iri telonge ke ulolo. Iange NeHalang nenaalalaha nenge tehas sue ke ulolo heleke teke,

“Te longe hana nemur reria haliunganga ich lochloch,

pe reria haliunga song ke langakileng lochloch ngana ngaich.”

19 Iok, lape e onteimule imo ke pomai:Heei pe hana nenge Israel mai, teeteia helenga urana toto ngana pulema ero? Iri te eteia ke ulolo. IangeMoses hele tala ke teke,“Lape e mene teua iri nenge lek hana

mur ia iri eroke tetu luluch nge iau,

pe nga nem lape e poia imo ke samokeke iri.

Pe lape letek urana ia iri nengete eteia ute e ero toto

pe nga nem lape e helete ininia imo.”20Hetatalonga Isaias heleia NeHalangnena helenga kemallaha toto ke teke,“Heei pe hana nenge te tango rerere

iau ero,te hottaua iau.Pe e hemallaha hote iau lange

iri nenge te ontei rerere iau ero.”21 Pe nenge Israel, NeHalang hele keteke,“Nga etue lochloch etul hote perik ke

e teke elau teua iri.Pe ero, te longo ole taua iau pe te

hele poreke iau.”11

Israel Mur Hel Mana Leteria Man-manna Nge Non Soke

1 Iok, lape e ontei ke pomai: Ne-Halang mai hile hote nena hana murol kai? Ero toto! Iange iau lek ngeIsrael pule pe lekte laka ne Aprahampe e lohot nga kaleu ramana nge Pen-samin. 2 Israel mur teha ero kura peNeHalang hesilei hote iri ke ulolo kenena hana mur ia iri. Ke NeHalangnena hana nemur nenge hesilei hoteiri ke ulolo, lape hile hote iri ero.Imo a eteia nananga nenge hetata-longa Elaisa nenge tu nga NeHalangnena alalahanenge tehas sue ke ulolo.Elaisa letena inin taua Israel mur pe

10:11: Isa 28:16 10:12: Ume 15:9 10:13: Jol 2:32 10:15: Isa 52:7 10:16: Isa 53:110:18: Psa 19:4 10:19: Deu 32:21 10:20: Isa 65:1 10:21: Isa 65:2 11:1: 1Sa 12:22;

Psa 94:14; Pil 3:5 11:3: 1Ki 19:10, 14

Rom 11:3 271 Rom 11:16hele ke kerkereng toto lange NeHa-lang ke teke, 3“Non Soke, hana nemurte hune lem hetatalonga mur pe tetoto sue lem tunginga ana hatangamur. Pe iau toro mana koi etu olpe ngaria koi te teke te hunune iaupullo.” 4Pe NeHalang tuacholia Eliasanena helenga ke pomerei? NeHalangtuacholia ke teke, “Iau e rahit ke lekhana mur iri 7,000 pe hana nemur teheto hekeke aetapuna nenge ene Paalero.” 5 Ke heueu nei pule NeHalanghile hote nena hana mur Israel ero.I hesilei hote hehei pe hana hel kenena hanamur ia iri nga letena uranangana. 6 Ke NeHalang hesilei hoteiri nga letena urana ngana mana, penga reria ume urana ngana mur ero.Pe nenge teke NeHalang hesilei hoteiri nga reria ume urana ngana mur,lape NeHalang nena tunginga nengaletena urana ngana nem luna ero.

7 Ke lape ta hele ke pomerei ol?Israel mur te purpur ke te tango rereure pe te hottaua ero pe iri hel mananenge NeHalang hesilei hote iri tehottaua. Pe iri lochloch ngana Ne-Halang hepiriu ala tote leteria ke telonge nena iunga ero. 8 Ke pomangaNeHalang nena alalaha nenge tehassue ke ulolo, hele ngana nenge hele keteke,“NeHalang tunge aria lete mete ke

leteria haka ero,ke te eteia ure nemur nenge te

esesia ero pete eteia ure nemur nenge te lon-

glonge ero.Ke ure nei lohotot ke heueu nei loho-

tot kura.”9 Pe ne Teuit hele ke teke,“Iau lemek toto ke e teke aria ngaunga

matana murte hesingo ia iri ke te losiope ekoukou ele iri ke te tekema te

urana nga NeHalang matana.Pe lemek toto ke e teke NeHalang

tunge tuangachol lange iri.10 Pe lemek toto ke e teke NeHalang

poia iri

ke mataria hit ke te kolkolpe poia iri ke teura ero toto

nga uremeena nganamur nengelohotot nge iri.”

NeHalang Mene Mule Hana Lomon-mona Ngana Mur

11 Iok, lape e ontei mule pule: Iutamur te losio ngaria neu mau, lape teporeke sapele pe te urana mule erool? Pomam ero! Reria poinga porekengana nem halaua hana lomonmonangana mur ke te mene maulinga kekoko, pe nem poia Israel mur ke sariakeke iri. 12 Iuta mur tehul rumeriaia Kristus pe nga reria poinga nem,NeHalang poi ke urana lange hehei pehana nga ich. Iuta mur leteria man-manna nge Kristus ero, ke pomalamNeHalang poi ke urana lange hanalomonmona ngana mur. Pe nengeteke Iuta mur lochloch leteria man-manna mule nge Kristus, lape NeHa-lang poi ke urana toto lange hehei pehana lochloch ngana nga ich!

NeHalang Tunge Maulinga LangeHana Lomonmona Ngana Mur Pule

13 Iok, imo hana lomonmona nganamur, lape e hele lange imo. Iauhekulkulonga nenge e ume luluchnge hana lomonmona ngana mur pee tung teu tote iau nga ume nem.14 Iange iau e teke e heneue lekhana mur ke te poi ke pomange hanalomonmona ngana mur nge NeHa-lang mene mule iri. 15 NeHalang hilehote iri mukam ke pomalam menemule hehei pe hana nga ich ke tetu keelle luluch nge i. Pe nga etue nengeNeHalang mene mule Israel mur, lapetepoi ke pomalaka nga te maul hakamule ngametenga. 16Ke i manmannatoto nge NeHalang hesilei hote Is-rael mur nga poinga nei. Nengeteke ngaunga ele unne nenge tepoitunginga ia lohot ke urana, ngaungaaluana lochloch lape te urana pule. Penenge teke ae ulana mur te urana, aeperperna mur lape te urana pule.

11:4: 1Ki 19:18 11:6: Kal 3:18 11:8: Deu 29:4; Isa 29:10 11:9: Psa 69:22-23 11:11:Ume 13:46 11:17: Epe 2:11-19

Rom 11:17 272 Rom 11:3017 Pe NeHalang hile hote Iuta mur

hel pe mene hana lomonmona nganamur ke te mene muria. Ke iri tepoike pomanga ae oliua toto ngana per-perna mur nenge te chato hote iri. Pehana lomonmona nganamur tepoi kepomalaka nga ae oliua uraurau anaperperna mur nenge te mene muriake te tuatom teu mule nga ae oliuatoto ngana tana. Pe Iuta mur reriatete mur iri ae ulana urana ngananem. Ke imo hana lomonmona nganamur, heueu nei a menemaulinga pulenga ae ulana urana ngana nenge Iutamur. 18 Ke pomalam a palut lakarara pe anau sio mene ae perpernanemur ero. Iange imo ae ulana inhekeimo pe imo a inheke ae ulana ero.19 Iok, lape a hele ke a teke, “Te cha-toa ae perperna nemur lo pomalame puotom tele iau ke e mene muria.”20 Nem manmanna. Pe ae perpernanemur te chato hote iri iange leteriamanmanna ero pe iong omenemuriaiange letem manmanna nge Kristus.Pe o palut laka rara ero. Urana ngeo matau. 21 Iange nenge teke letemmanmanna ero lape NeHalang hilehote iong pule ke pomanga ae per-perna nemur nenge chato hote irineu.

22 Ke o naue lo? NeHalang nenapoinga urana pe i nge maluch ero la.Ke iri nenge leteria manmanna eroNeHalang maluch ole iri ero. Pe ipoi ke nek lange iong nga nenge tekeo nanasia mene lemene ngana. Penenge teke o nanasia lemene nganaero, i lape chato hote iong pule. 23 Penenge teke Iuta mur leteria man-manna mule, NeHalang nakuna ngetuatom teu mule iri nga muria nengechato hote iri ia ke tetu mule ngamuria. 24 Letemometene ke nek! Iutamur iri ae oliua toto ngana perpernamur ia iri. Pe imo, ae oliua nengeuraurau ana perperna mur. Pe NeHa-lang chato hote Iuta mur pe tuatomteua imo langa ae oliua toto nganatana ke a mene muria. Pe nenge teke

Iuta mur leteria manmanna mule,semel mana nge NeHalang tuatomteu mule iri langa muria!

NeHalang Lape Mene Mule IsraelMur Pe Hana Lomonmona Ngana MurPule

25Ke titik mur pe liliuk mur, lemekke e teke a eteia helenga manmannangana nenge NeHalang hemallahahote nei ol. Pomalam lape a eteia pe ahele ke a teke, “Manmanna iam, imemmo etei lochloche NeHalang letenatuanin ngana ero i!” Ke ana helengamai koi: Israel mur halang lemeriaero nge leteria manmanna nge Kris-tus. Pe lape tepoi ke pomalam kelahet nga etue nenge hana lomonmonangana nemur nenge NeHalang ameleiri, teteu kela tetu luluch nge NeHa-lang. 26 Ke nga kue nem NeHalanglape mene mule Israel mur lochloch.Ke pomanga NeHalang nena alalahanenge tehas sue ke ulolo, hele ngananenge hele ke teke,“Non nenge lape mene mule hehei pe

hana lape lohot nge Sion ngakileng nenge Ierusalem.

Pe lape holoa sue ne Iakopnena tete mur reria poingaporeke ngana mur ke te lasuslochloch.

27 Ke nenge nei poi ke pomanga lektomunga hel ana helenga

nenge e saua reria poinga porekengana mur ke te lasus toto.”

28 Israel nemur lemeria ero ngete longala teua helenga urana totongana ke tuteu nge iri, ke pomalamte lohot ke NeHalang nena ngarangmur ia iri, ke nem halaua imo hanalomonmona ngana mur. Pe NeHalangmutena taua Israel mur iange nganena tomunga hel ana helenga nengepoia lange reria tetemur. 29 Iange Ne-Halang hul mule letena ero ol nga ureurana ngana mur nenge tunge langeiri nenge hesilei hote iri ke ulolo.30 Ke pomange imo hana lomonmonangana mur. Nge nike a longo oletaua NeHalang pe NeHalang letena ia

11:22: Ioa 15:2, 4 11:26: Isa 59:20-21 11:27: Jer 31:33-34

Rom 11:31 273 Rom 12:8imo pe mene mule imo iange Israelmur te longo olole. 31 Ke heueu neiIsrael mur lemeria ero nge te longotau pe nenge teke lemeria, te longotau pe NeHalang letena ia iri pule kepomange imo. 32NeHalangpoia heheipe hana lochloch ngana nga ich ketepoi manmana poinga poreke nganaiange nga reria longonga ole. Pe poiairi ke pomai iange teke letena ia irilochloch.

Ta Heto Heke NeHalang Ene33NeHalang letena tuanin ngana pe

letena matana ngana elela toto pe inon urana ngana ia toto! Mele pelenakuna ero toto nge letena matanahote NeHalang letena tuanin hotngana ia nena ume mur!34 “Itei toto eteia Non Soke letena

tuanin ngana mur?Pe itei toto tunge lete matana

ngana lange i?”35 “Pe itei toto tunge ute lange NeHa-

lang ke lape NeHalang tuacholmule lange i?”

36 Ero toto! Iange NeHalang alahote ure lochloch pe ala hote urelochloch ke nena ia, pe ure lochlochtemeria i. Ta heto heke NeHalang eneke koko! Manmanna toto.

12Ta Tung Teu Tote Ita Lange NeHa-

lang1 Titik mur pe liliuk mur, lek he-

lenga lochloch ngana koi tetu pe lapeta potar ol? E hele ke kerkereng totolange imo. NeHalang letena ia ita kepalaungana toto lo. Ke pomalam eteke a tung teu tote singimo lange ike pomanga tunginga nenge maululpe lemlem ke a poia nena ume. Nengenei i kue nenge a heto heke NeHalangnga letemo pe lape poia i ke iech.2 Pe a nanasia poinga nenge hehei pehana nga ich ero, a longele NeHalangke hetaua letemo tuanin ngana nike

ngana mur nga heueu ngana. Ke Ne-Halang lape hulia lemo poingamur kenanasia letemo tuanin ngana heueungana nemur. Ke pomalam lape a eteitote poinga nemur nenge NeHalangmutena taua iri, pe a eteia poinganemurnenge te uranape te pengpengpe poia i ke iech.

Ta Poia Ume Nga Tunginga NemurNenge NeHalang Tunge At Nge Ita

3 Iau e lohot ke iau non nengepomai nga tunginga nenge NeHalangtunge at nge iau. Ke pomalam e helelange imo elle pe elle ke mai: Otalheke tote iong ke o teke iong non totoero. Otal sio mene iong pe o am-nei urume iong nga letemmanmannangana nenge NeHalang tunge langeiong. 4 Ita elle pe elle singira sachan-chana halang. Pe singira sachan-chana nemur aria ume altototo. 5 Kepomalam mana nge ita. Ita halangpe singira elle mana luluch nge Kris-tus pe singira sachanchana nemur tetuatom tele hel luluch nge pekngariamur. 6 NeHalang letena urana ia itake tunge tunginga kuenkuena nganamur at nge ita. Mele nenge menetunginga nenge hetatatalo, poia kepurpure letena manmanna ngana.7Pemele nengemene tunginganengehalaulaua hehei pe hana, poia anaume ke manmanna ke halaua heheipe hana. Pe mele nenge menetunginga nenge hetottoro, poia anaume ke manmanna ke hetoro. 8 Pemele nenge mene tunginga nenge hekerkerkereng ia hehei pe hana lete-ria, poia ana ume nem ke lohot kemanmanna. Pe mele nenge menetunginga nenge tungtung ure lala ngemele hel, poia nga letena toto kehile hote ure. Pe mele nenge menetunginga nenge imukmuka nge heheipe hana, nakuna taktakia ana umenem. Pe mele nenge mene tunginganenge letena ia hehei pe hana, iechmana pe poia ana ume nem ke lohot.

11:33: Isa 55:8-9 11:34: Isa 40:13; 1Ko 2:16 11:35: Job 41:11 11:36: 1Ko 8:6 12:1:Rom 6:11, 13; 1Pi 2:5 12:3: 1Ko 12:11; Epe 4:7; Pil 2:3 12:4: 1Ko 12:12, 27 12:6: 1Ko 12:4-11;1Pi 4:10-11

Rom 12:9 274 Rom 13:4Mutera Tau Tote Hehei Pe Hana

9 Nga etue nenge mutemo tauahehei pe hana, mutemo taua iri kemanmannape a channangamana ero.Pe a hile hote poinga poreke nganape a rahit mene poinga nenge urana.10A tung tote letemo lange pekngamomur pe mutemo tau tote iri. Pe aheto heke menmene pekngamo mur.11 A ume ke kerkereng toto pe lemomelei tana rara ero. A tung toteletemo lange Non Soke ke a ume ngei. 12 A iech pe a kulele mene utarnenge letemo tu hit menmene nengelape at. Pe nenge teke ure meenangana lohot nge imo a takis mene pea hetalaulau ke kokoes. 13 A tungelemo urelu hel lange NeHalang nenahanamur hel pule pe a lohe lemo pelematanamur lange hana nemur nengeteat nga kileng tau ngana.

14 A onteia NeHalang ke poi keurana lange hana nemur nenge tepoiporekreke imo pe a onteia i ke heporeke iri ero. 15 A iech luluch ngeiri nemur nenge te iechiech pe a tangluluch nge iri nemur nenge te tang-tang. 16Atu ke letemo elle luluch ngehulua lochloch pe atal heke imo ero,a au siomene imo ke aume luluch ngeiri nenge pingaria iuiu ero. Atal hekeimo ke a teke imo toto ero.

17 Nenge teke mele poia poingaporeke ngana e lange imo, a tuacholiapoinga poreke ngana e lange iri ero.Ames ke kerkereng ke a poia poinganenge urana nga hulua mataria. 18 Aume ke kerkereng toto ke atu keletemoelle luluchngehulua lochloch.19 Titik mur pe liliuk mur, a tuacholiapoinga poreke ngana nenge mele helte poia lange imo ero. A hei tele langeNeHalang ke tuacholia nga letena ininngana. Iange NeHalang nena alalahanenge tehas sue ke ulolo, heleia NonSoke hele ngana nge hele ke teke, “Iausipok lape e tuacholia poinga poreke

ngananenge te poia.” 20Pe imo, urananenge apoi ke pomai koi,“Nenge teke lemo ngarang mur te

mete aria, a hengaua iri.Pe nenge teke te meteune ech, a

tunge ech lange iri ke tein.Nenge teke a poia poinga nei lange iri,

lape temei tote iri.”21A longala teua poinga poreke nganake hekou sue imo ero. A poia poingaurana ngana ke a hekou sue poingaporeke ngana.

13Ta Longo Taua Hana Nenge Te Here

Kileng1 Urana nge imo hehei pe hana

lochloch atu ke a longo taumenehananenge tenau ele imo, iange NeHalangi sipona tal hote poinga nem pe tungehana nemur aria ume nenge tenauelele hehei pe hana. Pe iri te lohotpe tepoi ke pomam nga iri siporialemeria ngaria ero. 2 Ke mele helnenge te longo ole taua hana nemur,te longo ole tau ume nenge NeHa-lang tal hote ke ulolo. Pe mele helnenge tepoi ke pomam, te longia ariamelmelenga nenge lape lohot nge irike ulolo. 3 Iange iri nemur nengete nanasia poinga nge pengpeng, temataua hana nenge tenau elele iriero. Iri nemur nenge te popoi poingaporeke ngana mana, te mataua hananemur nenge tenau elele iri. Kenenge teke lememo ero nge a matauahana nenge tenau elele imo, iok, ananas mene poinga nge pengpeng.4 Iange hana nemur, NeHalang nenaume ana hanamur ia iri, nenge teumeke te halaulaua imo ke atu ke nek.Pe nenge teke a popoi poinga porekengana, nem lape poia imo ke a matau.Hana nemur, NeHalang talue iri kenena ume ana hana mur ia iri pete mene hekerkerenga nenge te tunghote NeHalang letena inin ngana lalange mele hel nenge te popoi poinga

12:10: 1Pi 1:22 12:12: 1Te 5:16-18 12:13: Hip 13:2 12:14: Mat 5:44; 1Ko 4:12 12:16:Pro 3:7 12:17: 1Te 5:15 12:19: Deu 32:35; Mat 5:39 12:20: Pro 25:21-22; Mat 5:44 13:1:Pro 8:15; Tit 3:1 13:3: 1Pi 2:13-14

Rom 13:5 275 Rom 14:4poreke ngana. 5 Ke pomalam uranange a longo taua iri. Pe a longo taua iringa lemomataunganenge, a teke lapete poia NeHalang letena inin ngana kelohot nge imo ero. Pe pule, a longotaua iri nga ure urana ngana nengea eteia ke NeHalang poi hote ke teketa nanasia. 6 Ke ngana laka nenge asausau umtutuna pule. Iange hananemur te umume nge NeHalang pete poia aria ume ke lohot ke nek kekokoes. 7 Ke pomalam ume nemurnenge a poia lange iri ero kura, apoia lange iri ol. Nenge teke asauumtutuna ero kura, asau umtutunaol. Pe nenge teke a poi ke nek langehel nge iri ero kura, apoi ke nek langeiri ol. Pe nenge teke atal heke hel ngeiri ero kura atal heke iri ol.

Mutera Taua Pekngara Mur IangeAra Etue Heroi Lo

8Ahanok ia umtutunama ute e ngemele ero toto. Mutemo taua pekng-amo mur pe lemo mutenga nem,a poia ke pomanga lemo hanganoknenge a tunge lange mele elle peelle. Mele nenge poi ke pomai,nanas tau tote hotonga hele ngana.9 Iange hotonga hele ke teke, “Oheporeke leinga ero,” “O hune meleero,” “O keme ero,” “Omemeleia melenena ute e ero.” Ke hotonga ne-mur pe hel pule, iri lochloch te lohotnga hotonga tana elle nenge hele keteke, “Mutem taua mele hel pule kepomanga mutem taua iong sipom.”10 Iange mele nenge mutena tauapekngana mur, poia poinga porekengana e lange iri ero. Ke nenge tekemutemo taua hehei pe hana, a nana-sia hotonga lochloch ke ulolo.

11Pe a poia ol iange ta tutu nga etuee lokoi. Etue nei i etue nenge ta ma-mamani ero ol koi, matara charcharamana pe ta nauala mana ol. Iangeetue heroi lo nenge lape NeHalangmene mule ita nga rera melmelenga

mur pe tala nga lut nga tapa. 12 Tatunga kileng au ngana ke mala toto lope mam pe kileng chach sio ke etueheueu ngana e at. Pe tatu hit menepoinga nemur nenge ta popoia iri ngakileng aungana ero ol. Ta ra heke rerapalinga hel ana ure mur nenga kilengmesehe ngana ana. 13 Ta almasia rerainga mur pe tai ke ta pengpeng ke po-mange hehei pe hana nenge teii ngakileng mesehe ngana. Pe tain ke arahauaua ulu ero ol. Pe poinga porekengana mur pe salaunga ana poingape poinga nenge tama lululuch ngehehei, ta hile tote iri ol. Pe tapalhel ero pe sara keke hel ero ol. 14 Pelape apoi ke pomai koi: A mene araNon Soke Iesus Kristus ke pomangalemo hengeron nenge a heron hekenge imo. Pe singimo lemene nganamur nga poinga poreke ngana, a hileiri ke te lasus toto ol.

14Ta Halaua Iri Nenge Leteria Man-

manna Ngana Kerkereng Ero1 Hana pe hehei hel leteria

manmanna nge Kristus pe leteriamanmanna ngaria kerkereng eroiange leteria nachnai nga ure hel.A long teua iri lange imo pe a heleinin taua iri nga reria poinga nengete poia nem ero. 2 Mele hel nengeleteria manmanna ngana kerkerengte teke urana nge te ngaua ngaungakuenkuena ngana mur. Pe iri nengeleteria manmanna ngana kerkerengero, te teke urana nge te ngau menengaunga hel mana pe huros ero. 3 Peurana ero nge mele nenge ngaungauhuros ero nge ngailele mele nengengaungaua ngaunga kuena nganamur. Iange mele nenge ngaungauangaunga kuena ngana mur, NeHalangmene mule i ke ulolo. 4 Ke o amneiteu langa mele nena poinga mur ero.Mele nem, Non Soke nena non ia i.Pe pomere nge o teke o nauele i. Pe

13:6: Mat 22:21 13:8: Mat 22:39-40; Iei 2:8 13:9: Exo 20:13-15, 17; Deu 5:17-19, 21 13:10:1Ko 13:4-7 13:11: Epe 5:14; 1Te 5:6-7 13:12: 1Io 2:8 13:13: Luk 21:34; Epe 5:18 13:14:Epe 5:11 14:1: Rom 15:7 14:2: Gen 9:3-4 14:3: Kol 2:16 14:4: Mat 7:1; Iei 4:11-12

Rom 14:5 276 Rom 14:18nenge teke non nem losio ma meske kerkereng Non Soke i sipona lapeamnei teu laia. Pe Non Soke nenanon nenge umume nge i, lape umeke kerkereng iange Non Soke i siponahalaulaua i.

5 Mele hel te teke etue hel pa-palauna nga etue hel, pe mele hel teteke etue lochloch iri etue papalaunamur ia iri. Nga ure nenge pomam,imo elle pe elle amnei teu ke nek pea nanas ia utar nenge imo elle pe ellea teke urana. 6 Mele hel nenge teteke etue e palaungana nga etue hel,te talue etue nem ke i etue nenge teheto hekeke Non Soke ia. Pe iri nengete ngaua ngaunga kuenkuena nganamur, te teke urana nga Non Sokematana pe te hele urana lange i ngangaunga nemur. Pe mele hel nengelemeria ero nge te ngau huros, te tekeuranangaNon Sokematana pe te heleurana lange Non Soke nga ngaungahel mana nenge te ngaua. 7 Iangemele pele tu ke heiech ia i siponanga lemene ngana ero pe mete ngai sipona lemene ngana ero. 8 Nengeteke tatu ke ta maulul, ta maulul ngaNon Soke lemene ngana pe nengeteke ta mete, ta mete nga Non Sokelemene ngana pule. Ke nenge teketa maulul ma ta mete, ta nanas meneNon Soke lemene ngana.

9 Kristus mete pe maul haka mulenga metenga ke ulolo. Ke nga poinganem, Kristus lohot ke i Non Sokenge iri lochloch. Iri nenge te metepe iri nenge te maulul pule. 10 Kepomerei nenge a henonou perimolange pekngamomur ke a teke te poiapoinga poreke ngana. Pe pomereinge a ngailelele iri? Ita lochloch lapetames nga NeHalang matana ke am-nei teu at nge ita nga rera poingamur.11 IangeNeHalang nena alalaha nengetehas sue ke ulolo, hele ke mai,“NeHalang hele ke teke,‘Iau etu ke e maulul ke manmanna,

pe manmanna toto ke hulualochloch

lape te tualou sio nga matakke te heto heke iau;

pe hulua lochloch lape te hele hotke te teke iau NeHalang toto

ngana.’ ”12 Ke pomalam, ita elle pe elle lape tames nga NeHalang matana pe ta helehote rera poinga mur pe ta kulele anatuangachol.

TaHeporeke PekngaraMurNga Lete-ria Manmanna Ngana Ero

13 Ke pomalam ta henonou perralange pekngara mur ero. Ure nengeurana nge ta poia ngana koi nei:Letera haka ke ta poia tira e maliura e ke losio nga poinga porekengana ero. 14 Iau e nanas tau toteara Non Soke Iesus pe manmannake e eteia ke ute pele nge porekenge tuteu nga ngaunga pele ero. Pemele hel nenge te teke ngaunga eporeke, ngaunga nem poreke manange iri nenge te teke poreke. 15 Kenenge teke o heporeke tim ma lium eletena iange ongauangaunga enengei teke poreke, poinga nem henonouhote ke iong mutem taua i ero toto.Nakuna urana ero nge o heporeke time nga letena manmanna ngana, iangei pule, Kristus mete kemenemule i keulolo. 16 Ke pomalam poinga nenge ateke urana nge a poia pe mele hel teheleia ke te teke poreke, a poia ero ol.17 Iange NeHalang nena naualanga penekinga tu nga ure nenge ta ngaun-gaua pe ta ininia ero. Ana ure totongana laka: Poinga nenge tatu keta pengpeng pe ta nanasia NeHalanglemene ngana mur pe poinga nengetatu ke letera elle luluch nge NeHa-lang pe poinga nenge Opepengpengpoia letera ke iechmanmana. 18 Iangemele hel nenge te nanasia poinga ne-mur ke te ume nge Kristus, lape tepoia NeHalang ke iech pe pule heheipe hana lape te heleia ke te tekepoinga nem urana.

14:5: Kal 4:10-11 14:8: Kal 2:20 14:10: 2Ko 5:10 14:11: Isa 45:23; Pil 2:10-11 14:14:Ume 10:15; Tit 1:15 14:15: 1Ko 8:11-13 14:19: Rom 12:18; 15:2

Rom 14:19 277 Rom 15:1019Ke pomalam ta ume ke kerkereng

ke tapoi hote poinga nemur nengehetakile hehei pe hana ke nek pe hek-erkereng ia mele elle pe elle. 20 Aheporeke NeHalang nena ume ngapoinga nenge aheo nga naunga ero.Iange NeHalang heo ele ngaunga eero. Pe poinga nenge mele ngauangaunga e ke he poreke mele ngaletenamanmanna ngana, poinga nemporeke. 21 Iong o teke o ngaungauahuros ma o inin ia ech kerkerengngana? Utar nenge o teke opoia letemmatana hote ke nek mukam. Nengeteke lem poinga nem heporeke meleletenamanmanna ngana, urana nge opoia ero nike.

22 A rahite letemo manmannangana mur ke tu mana nge imo peNeHalang, nga ngaunga nemur nengeimo elle pe elle a ngaungaua. Melenenge poia ute nenge i sipona tekeurana pe amneia ke poia poingaporeke ngana e ero, urana nge oiech. 23Pe mele nenge letena nachnaiia ngaunga nenge lape ngaua, poiapoinga poreke ngana nga nenge tekengau mule ngaunga nem. Iange poianena poinga nem pe amneia ngaletena ke poinga nem poreke. Pe urenenge ta poia nga letera manmannangana ero, i poinga poreke ngana.

15Ta Poia Mele Hel Ke Te Iech Pe Ita

Sipora Ero1 Ita nenge letera manmanna

ngana kerkereng, ta halaua iri nengeleteria manmanna ngana kerkerengero ke ta takisia aria melmelengapule, pe letera tu mana nga reraiechinga mur ero. 2Urana nge ta poiairi nemur ke te iech pe ta halaua iri keta he kerkerengia leteria manmannangana mur. 3 Iange Kristus poia umenenge tung mule iechinga lange isipona ero. Ke pomanga NeHalangnena alalaha nenge tehas sue ke

ulolo, hele ngana nenge hele keteke, “Helenga poreke ngana nengehehei pe hana te poia lange iong,ana melmelenga koi lohot nge iau.”4Ure lochloch ngana nenge tehas suenge nike ke ulolo, tehas sue ke hetorekoi ita. Ke NeHalang nena alalahanenge tehas sue ke ulolo, hetakileita ke tatu ke nek pe hekerkerengia ita ke ta rahite letera manmannangana pe tatu ke ta kulkulele meneara maulinga nga tapa nge i.

5 NeHalang i non nenge he kerk-ereng ia ita pe poia ita ke tatu ke nek.Pe e hetalaulau amo keNeHalang poiaimo ke atu luluch ke elle pe letemomake elle ke a nanasia Iesus Kristus nenapoinga mur. 6 Ke pomalam ames keelle pe a heto heke NeHalang nengeara Non Soke Iesus Kristus Temene.

Helenga Urana Toto Ngana LohotNge Hana Lomonmona Ngana Mur

7 Iok, Kristus longala teua ita keulolo ke pomalam apoi ke urana lalange imo elle pe elle ke a longala teuhelia imo. Pe poinga nem lape poiahehei pe hana ke te heto heke NeHa-lang. 8 Iange Kristus lohot ke i umeana non nenge halaulaua imem Iutamur. Nemhenonou hote ke NeHalangnena tomunga hel ana helenga nengepoia lange Iuta mur reria tete mur,lohot ke manmanna. 9 Pe pule poiahana lomonmona ngana mur ke teheto heke NeHalang iange i non ngeletentena ia iri. Ke pomanga NeHa-lang nena alalaha nenge tehas sue keulolo, hele ngana nenge hele ke teke:“Ke pomalam lape e heto heke em,

nga etue nenge etu luluch ngehana lomonmona ngana mur.

Pe lape e peua peunga mur ke e hetoheke em.”

10 Pe NeHalang nena alalaha e pulehele ke teke,“Imo hana lomonmona ngana mur,

a iech luluch nge NeHalang nenahana mur.”

14:20: 1Ko 8:13 15:2: 1Ko 10:24, 33 15:3: Psa 69:9 15:4: 2Ti 3:16 15:7: Rom 14:115:8: Mat 15:24 15:9: Psa 18:49; Ume 3:25 15:10: Deu 32:43 15:11: Psa 117:1

Rom 15:11 278 Rom 15:2611 Pe nena alalaha e pule hele ke teke,“Imo hana lomonmona ngana mur

a heto heke Non Soke.Imo hehei pe hana lochloch,

a peua peunga mur ke a hetoheke i.”

12Pe hetatalonga Isaias heleia pule keteke,“Ne Iese palau nette e lape is toto

haka,pe lape lohot ke i naungaala ana

nonnenge lape nauele hana lomonmona

ngana mur.Pe aria kulkulalanga nenga

maulinga tu nge i.”13 NeHalang i non nenge tunge

kulkulalanga nga maulinga nga tapange ita. Pe e hetalaulau amo lange ike poia imo ke letemo ma ke nek pea iech nga letemo manmanna ngana.Pe Opepengpeng lape he kerkerengia imo nga amo kulkulalanga ngamaulinga nge NeHalang.

Paulus Hele Urume Nena Ume14 Iok titik mur pe liliuk mur, Iau

letek manmanna ke ure urana nganamur halang tetu teu nge imo. E eteiake letemo matana ngana urana ke apurpur nge a hetoro helel ia imo. 15Pelek helenga hel nga alalaha nei e helechach hot tote pe era hala halik ia ero,iange e teke e helete metene muleimo nga ure nemur. E poia ke pomamiangeNeHalang letena urana toto ngeiau 16 ke e poia Iesus Kristus ana umelange hana lomonmona ngana mur.Pe e ume nge NeHalang ke e haliu ho-tote nena helenga urana toto ngana.Ke pomalam hana lomonmona nganamur lape tepoi ke pomanga tunginganenge Opepengpeng helemlem ia peNeHalang longele ke mene.

17 Iau e nanas tau tote Iesus Kristuske pomalam e iech toto nge e poiaNeHalang nena ume. 18 Pe lemekero toto nge e hele hote ume pelenge mele pule poia. E teke e heleke kerkereng toto nga ume nenge

Kristus poia nge iau ke e poia hanalomonmona ngana mur ke te longotaua NeHalang. Pe te longo taua Ne-Halang nga helenga nenge e heleia penga ume nenge e poia. 19 Ngana lakanga Opepengpeng nena kerkerenganenge he kerkereng ia iau ke epoihotote ure papalauna nemur nengee hele pe te lohot manmana. Ke etalun ke e haliu hote helenga uranatoto ngana nenge Kristus, ke rongoheke lochloche kileng nemur ngeIerusalem pe ramak laia nga kilengmur nge Ilirikam pule. 20 Iau lemektoto ke e teke e haliu hote helengaurana toto ngana nenge Kristus ngakileng nemur nenge te eteia Kristusero kura. Iange lemek ero nge e umehaka mana nga ume nenge mele ngealtoto talune ke ulolo. 21Ke pomangaNeHalang nena alalaha nenge tehassue ke ulolo, hele ngana nenge hele keteke,“Iri nemur nenge te longe pingana

ero toto lape te naue i,pe iri nemurnenge te longenena

helenga ero toto lape te eteiake nek.”

22Ke ume nei poi ele iau ke kokoes kengana laka nenge eat ke e lohot ngeimo erochro.

Paulus La Ke Nau Tote NeHalangNena Hana Mur Nge Rom

23 E teke ela ke enau toto imo peero manmana ke hesinga halang la keulolo. Pe heueu nei e teke ela totonge imo ol iange e heulo hote lek umelochloch ngana nga kileng nemur ngalamai ke het lo. 24 Ke pomalam lapeela nga kileng nenge Sipein pe ela kee lohot nge imo ke etu pol pe e iechluluch nge imo mukam. Pe iau e tekeurana nge a halaua iau nga lek kue keela nga kileng nem. 25 Pe heueu nei elala nge Ierusalem kura ke e laia ha-launga nenge lala nge NeHalang nenahana mur nga lamau. 26 Iange NeHa-lang nena hanamur nengeMesatonia

15:12: Isa 11:10; Hem 5:5 15:16: Rom 1:5; 11:13 15:20: 2Ko 10:15-16 15:21: Isa 52:1515:22: Rom 1:13 15:25: 1Ko 16:1-4 15:26: Ume 24:17; 1Ko 16:1; 2Ko 8:1; 9:2, 12

Rom 15:27 279 Rom 16:10pe Akaia tetal helenga lo pe te iechke te teke te tunge reria halaunga ngaumtutuna ke lange NeHalang nenahana mur nge Ierusalem nenge reriaure ero. 27 Iri siporia tetal helengape te iech mana nge tepoi ke pomau.Pe urana nge tepoi ke pomau, iangeIuta mur laka nenge te halaua hanalomonmonanganamurngaure uranangana mur nge NeHalang ke halauairi nga operia mur. Ke pomalamhana lomonmona ngana te tuacholiake te halaua Iuta mur nga ure nengehalau mene singiria. 28 Ke iau lapee tunge umtutuna nemur lange Ne-Halang nena hana mur ke te rahitemukam. Ke het pe ramak lange Sipeinpe nga ela ngak, lape enau toto imomukam. 29 Iau e eteia ke ulolo keKristus nena petanga mur te mutatoto nge iau lo. Pe nga etue nenge elange imo, lape e tunge petanga nemurlange imo.

30 Ke titik mur pe liliuk mur, ngaletera manmanna ngana nge ara NonSoke Iesus Kristus pe nga mutenganenge Opepengpeng tunge at nge ita,e onteia imo ke e teke a pur kikimo kea hetalaulau ak langeNeHalang ke ha-laua iau. 31A hetalaulau ak iange Iutamur hel nga lamau leteriamanmannaero ke te teke te heporeke iau. Pepule a hetalaulau ke NeHalang nenahana mur nge Ierusalem te iech ngete mene halaunga nenge e lalaia nei.32 Ke pomalam nga NeHalang lemenengana ela ke e lohot ke e iech luluchnge imo pe etu pol nge imo. 33 Ehetalaulau keNeHalangnenge popoialetera kema ke nek, tu luluch nge imolochloch. Manmanna.

16Paulus Hekule Nena Apalanga Mur

1 E teke e hele tote liura he Popilange imo. Hei nem umume nga matanenge NeHalang nga kileng nengeKenkrea pe i hei urana ngana ia. 2 Eteke e onteia imo ke a longala teua i

ke pomanga Kristus nena hana murpekngaria ia. Pe a halaua i nga urenemur nenge mutena taua iri iangei halaulaua hehei pe hana halang pehalaua iau pule.

3 Pe a heleia lek apalanga langePrisila pe Akuila. Iri nai, pekn-gak mur ia iri iange te umumeia Iesus Kristus nena ume ke po-mange iau. 4 E teke e hele uranatoto lange iri iange te matau re-ria ero toto nga nenge te halauaiau nga lek ume. Pe NeHalangnena mata mur hel nge hanalomonmona ngana mur, te heleurana toto lange iri pule.

5 Pe a heleia lek apalanga lange irimata nenge te hekiraurau nga irinai nem reria pele.

Pe a heleia lek apalanga lange nein-gak Epinetus pule. Epinetus nonnenge i tala toto nge hulia nenapoinga mur ke nanasia Kristusnga tuele kina nenge Eisia.

6 Pe a heleia lek apalanga lange heMaria pule. Hei nem ume kekerkereng toto ke halaulaua imo.

7Pepule aheleia lek apalanga langeAntronikus pe Iunias. Iri nai iriIuta ke mange iau pe tetu luluchnge iau nga tuele au ngana. Pepingaria iuiu nga ume nenge irihekulkulonga mur pule, pe irimuka tala nge iau ke te nanasiaKristus.

8 Pe a heleia lek apalanga langeAmpilitus pule. Ampilitus i nein-gak toto ia nenge nanas tau toteNon Soke.

9Pe a heleia lek apalanga lange Ur-panus pule. Urpanus i pekngaraia iange i umume ia Kristus nenaume ke pomange ita.

Pe a heleia lek apalanga lange Is-takis pule, Istakis i neingak totoia.

10 Pe a heleia lek apalanga langeApelis pule. Apelis, te totoia i pehenonou hote ke i nanas tau toteKristus nga nena ume mur.

15:27: 1Ko 9:11 15:29: Rom 1:11 15:30: 2Ko 1:11; Kol 4:3; 2Te 3:1 16:3: Ume 18:2

Rom 16:11 280 Rom 16:24Pe a heleia lek apalanga lange

Aristopulus pe alona murlochloch.

11 Pe pule a heleia lek apalangalange Heroton. Heroton i alok ia.

Pe pule a heleia lek apalanga langeNakisus pe alona mur nenge tenanas tau tote Non Soke.

12 Pe a heleia lek apalanga langehehei nemur pule, he Taraipinape he Taraiposa. Iri nai te umeke kerkereng toto nge Non Soke.

Pe pule a heleia lek apalanga langeneingak hei e pule nge ene hePersis. Ana hei ume ke kerk-ereng toto nge Non Soke pule.

13 Pe a heleia lek apalanga langeRupas pe tana pule. Rupas inon nenge pingana iuiu nga NonSoke nena ume, pe tana neknekia iau ke pomanga tuna iau pule.

14 Pe pule a heleia lek apalangalange Asinkiritus pe Pilikon peHemis pe Patropas pe Hemas penge NeHalang nena hana murnenge te eukiraurau nga reriapele.

15 Pe pule a heleia lek apalangalange Pilolokus pe Iulia peNeriasiri nai liuna pe Olimpas pe Ne-Halang nena hana mur lochlochnenge te eukiraurau nga reriapele.

16 A tunge lemo apalanga langeimo elle pe elle pe a sisa perimope a poia ke pomanga NeHalangnena hana mur imo. Pe Kristusnena mata mur lochloch nganate hekule reria apalanga langeimo pule.Hana Hel Te Teke Te Heporekreke

Mata Nenge NeHalang17 Iok titik mur pe liliuk mur, e

teke e hele ke kerkereng toto langeimo ke a nauala toto amo nge irinemur nenge te teke telas lele helel iaimo. Iri te teke te helosio ia imo ngaletemo manmanna ngana mur. Iangeiri te hetoro ngaria, te teke tepoi elele

hengetoro nemur nenge a mene. Kepomalam ahul rumemo toto ia iri!18 Iange hana nemur nenge pomamte popoia ara Non Soke Kristus nenaume ero. Leteria tu mana nga irisiporia lemeria ngaria pe ure murnenge singiria kikikia. Ke pomalam tetamal hote reria helenga mur nengetang ke urana toto, ke te channangaia hehei pehananenge leteriamatanangana mallaha ero. 19Hulua lochlochngana nenge leteria manmanna telonge imo nge a longo tau ke a nanastau tote NeHalang nena helenga, peiau e iech toto nge imo nga nem pule.Pe e teke a etei tote ure nemur nengete urana ke nek toto. Pe ure nemurnenge te poreke, e teke letemo unnela taua ero toto.

20 Musuna pol mana pe NeHalangnenge popoia letera ke ma ke nek,lape hekou sue Satan ke unalou suenga apem huna pe tunge kerkerengalange iong.

E hetalaulau amo ke ara Non SokeIesus Kristus letena urana ngana tululuch nge imo.

21Timoti i non nenge ume lululuchnge iau, pe i hekule nena apalangalange imo. Pe iri nei, iri Iuta kepomange iau; Lusias pe Iason pe Sosi-pater. Iri te hekule reria apalangalange imo pule.

22 Tetias koi nenge has susue lekhelenga mur nga alalaha nei. Pe ihekule nena apalanga lange imo pulenga Non Soke ene.

23 Ne Kaius i non nenge longalateua iau nga nena pele. Pe mata murnga lamai te eukiraurau nga nenapele pule. Ana non hekule nenaapalanga lange imo pule.

Pe ne Irastus i non nenge naueleleumtutuna nga tuele tana nei, peiri nai tira Kuatus te hekule reriaapalanga lange imo pule. [24 E heta-laulau amo ke ara Soke Iesus Kristus

16:13: Mak 15:21 16:16: 1Ko 16:20; 1Pi 5:14 16:17: Mat 7:15; Tit 3:10 16:18: Pil 3:19; 2Pi2:3 16:19: Rom 1:8; 1Ko 14:20 16:20: Gen 3:15 16:21: Ume 16:1-2; 19:22; 20:4 16:23:Ume 19:22; 1Ko 1:14

Rom 16:25 281 Rom 16:27letena urana toto ngana tu toto ngeimo. Manmanna.]

Ta Heto Heke NeHalang25 Ta heto heke NeHalang! NeHa-

lang i non nenge purpur toto ngehe kerkerengia imo ke letemo man-manna, nga helenga urana toto ngananenge e hetore lala nge hehei pehana, pe nga helenga urana totongana nenge Iesus Kristus. Helengaurana toto ngana nenge Kristus inananga manmanna ngana nenge tuke talkome mana, nga hesinga tanarorol ngana nemur nenge tela keulolo, nga ita non ta lohot ngara ngaich nei nike. 26Pe heueunei NeHalangnenge tu ke maulul ke koko hemal-laha hote ol nga nena helenga murnenge hetatalonga mur tehas sue iri,ke hehei pe hana nga kileng lochlochngana leteria manmanna nge i pe telongo taua i. 27NeHalang i toro manaletena matana ngana urana toto. Kepomalam ta heto heke ene nge IesusKristus ke koko! Manmanna Toto.

16:25: Rom 1:5; Epe 1:9; 3:5, 9; Kol 1:26

1 Korin 1:1 282 1 Korin 1:18

1 KorinAlalaha Elle Ngana Nenge

Paulus Hassia LangeKorin Mur

1 Iau Paulus, pe nga NeHalanglemene ngana iua iau ke e lohot ke iauIesus Kristus nena hekulkulonga. Peimem nai tira Sostenes 2 mo hekulealalaha nei ke langa NeHalang anamata nga kileng nenge Korin. Ngeimo NeHalang nena hana mur nengeIesus Kristus hesilei hote ke I nenahana mur nge pengpeng. Luluch ngehehei pe hana lochloch nenge te hetohekeke Non Soke Iesus Kristus enenga kileng lochloch. Iesus Kristusnenge iri pe ita ara Soke ia.

3 Pe mo hetalaulau amo ke TemereNeHalang pe Non Soke Iesus Kristus,lape leteria poreke ia imo pe te hesuelete matana urana ngana pe eteingange imo pe te poia letemo ke makenek.

Paulus Hele Urana Lange NeHalang4 Kokoes e hele urana lange NeHa-

lang iange imo amene lete porekenganenge NeHalang nge Iesus Kristus.5 Iange nga poinga nenge atu teululuch nge Iesus Kristus, NeHalanghemuta tote imo nga ure urana nganamur ke a urana toto nga lemo helengamur pe nga letemo matana nganamur. 6 Pe ure nem lohot lo nengeNeHalang hekerkereng tote haliungahot nenge Kristus nga letemo. 7 Kepomalam nga etue nenge letemo ku-lala totote ara Non Soke Iesus Kris-tus at mule ngana, lape a menmenetunginga mur lochloch nenge NeHa-lang opene tunge lala nge imo. 8 IesusKristus lape hekerkereng ia imo kelahet nga etue hetala ngana toto. Kenga etue nenge at mule ia, melepele lape henonou penna lange imonga poinga poreke ngana e ero toto.

9NeHalang i non nenge hele ke man-manna pe nanas pengpeng ia nenahelenga. Pe urana nge sara kikina ngei iange iua ita ke tatu teu luluch ngeTuna Iesus Kristus ara Non Soke.

Atu Ke Letemo Elle Mana Pe A LongoAla Hel

10 Titik mur pe liliuk mur, e hele kekerkereng lange imo. Pe e hele ngakerkerenga nenge ara Non Soke IesusKristus ene, ke imo lochloch letemoelle mana. Pomalam a laslele hel erototo. Letemo elle mana nga letemotuanin ngana mur pe nga utar nengea helele ia. 11 Titik mur pe liliukmur, e hele ke pomai iange iri hel ngatuluk nenge he Koloe tepal hot leknga a hele inin helel ngamo. 12 Urenenge lohotot ngana koi nei: Imonga tuluk elle pe elle a hele, “Imemmoma lange Paulus,” pe tuluk e hele,“Imemmoma lange Apolos,” pe tuluke hele, “Imem moma lange Sipas,”pe tuluk e hele, “Imem moma langeKristus.” 13Nakuna pomanga a teke arongo heke Kristus, ae?! Pe Paulus kainengemete ngamanga toto ke hemasmule imo mai?! Pe Paulus kai nengehenune imo mai, ae?!

14 E hele urana nge e henun meneKrispus iri nai Kaius. 15 Ke mele pelenakuna ero toto nge hele ke teke,“Imem te henune imem ke Paulusnena hana mur imem.” 16 (Eh, oe!Letek metene nge e henune Stepanuspe iri lochloch nenge tetu nga nenapele. Pe e eteia ero nge e henunemele e pule.) 17 Iange Kristus kulosiaiau ke e henun ero. I kulosia iauke e haliu hote helenga Urana TotoNgana, pe e haliu hote nga ita nonleteramatana ngara ero. Ke pomalamKristus metengana nenga mangatotokikina ngana het sio ero.

Kristus I NeHalang Kikina Ngana PeLetena Matana Ngana

18 Iange iri nenge te lala nga oannge hengelemlem te teke Kristus anamanga toto ana helenga luna unne

1:8: 1Te 3:13; 5:23 1:9: 1Te 5:24; 1Io 1:3 1:10: Pil 2:2 1:12: Ume 18:24-28; 1Ko 3:4 1:14:Ume 18:8; Rom 16:23 1:16: 1Ko 16:15 1:18: Rom 1:16

1 Korin 1:19 283 1 Korin 2:5

ero toto. Pe ita nenge NeHalangmene mule ita, ta teke helenga nemI NeHalang kikina ngana ia. 19 IangeNeHalang nena helenga nenge tehassue ke ulolo hele ke teke,“Lape e heporeke hana nenge te etei

totope lape te poreke nga reria

eteinga.Pe iri nenge leteria matana toto,

lape e hepiriu ele leteria matanangana mur.”

20 Iok, non nenge letena tuaninngana urana toto ngai? Pe non nengeetei tote hotonga mur ngai? Penon nenge letena matana toto ngaechachalanga ngai? NeHalang hep-iriu ala tote lete matana ngana ngaich nei ke piriu ala toto. 21 NeHalangletena matana ngana urana toto ngehepiriu ele hehei pe hana nga ichleteria matana ngana ke nakuria erototo nge te eteia I. Pe mene mule irinenge leteria manmanna nge I ngahelenga nenge luna ero nenge mohaliu hotote. 22 Iuta mur te onteiteike te teke te nachnau hengeilang. PeKrik mur te tango rarara lete matanangana. 23 Pe imem mo haliu hoteKristus nenge mete nga manga toto.Pe Iuta mur te longe ke pomangahelenga nenge hesingo ia iri ke telosio, pe Krik mur te teke helenganem luna unne ero. 24 Pe Iuta mur peKrik mur nenge NeHalang iua iri, telonge ke manga Kristus I kerkerengape I lete matana ngana nenge at ngeNeHalang. 25 Iange NeHalang letenamatana ngana urana toto nga ita nonletera matana ngana. Pe NeHalangkikina toto nga ita non kikira ngara.

26 Iok titik mur pe liliuk mur,letemo metene mule NeHalang iungana ia imo ke nena hana mur imo.Amohelmanange imo leteriamatanangana urana toto nga hana tenaungaria. Pe amo hel mana nge imote ele haka ke iri hana papalauna

mur. Pe pule amo hel mana nge imoteha nge hana nenge pingaria iuiu.27 Pe NeHalang hesilei hote iri nemurnenge hana nga ich te teke leteriamatana ero, ke hemeia iri nenge lete-ria matana ngana urana toto. Pe pulehesilei hote iri nemur nenge kikiriaero ke hemeia hana nenge kikiriatoto. 28 Pe hesilei hote iri nengepingaria iuiu ero nenge hana nga ichtenau sio toto menmene iri. Ngapoinga nei, teke heporeke hananengepingaria iuiu nga ich ke tehet siototo. 29 Ke pomalam lape mele peletal heke mene i sipona nga NeHalangmatana ero toto. 30 Iange NeHalangmana poia imo ke atu luluch nge IesusKristus, pe talue ke letera matanangana huna nge Kristus. Kritus hes-ilei hote ita ke nena hana mur totope mene mule ita nga rera poingaporeke ngana ke tatu ke pengpengnga NeHalang matana. 31 Pomalammana NeHalang na helenga hele keteke, “Mele nenge teke palut nga Ne-Halangmatana, palut leke ume nengeNeHalang poia lange i.”

2Letemo Manmanna Ngana Huna Lo-

hot Mana Nga NeHalang Nena Kerk-erenga

1 Oe titik mur pe liliuk mur, ngaetue nenge eat nge imo, e haliu hoteNeHalang nena helenga mur. Pe ehaliu hote nga chau papalauna ero.2 Letek haka lo ke etu luluch nge imope letek lilil ele ure lochloch pe haliuhotmene Iesus Kristus pemete ngananga manga toto. 3Nga etue nem kikikero pe e matau pe e loiloi ke halang.4 Pe lek helenga mur nenge e haliuhote, e poia ke e hemaluch letemoia ero. E poia ke e hemallaha hoteNeHalang Opene kikina ngana. 5 Kepomalam letemo manmanna nganahuna lohot nga ita non letera matanangara ero. Letemo manmanna ngana

1:19: Isa 29:14 1:20: Job 12:17; Isa 19:12; 33:18; 44:25 1:21: Mat 11:25 1:23: Rom 9:32;1Ko 2:14 1:24: Kol 2:3 1:25: 2Ko 13:4 1:26: Mat 11:25; Iei 2:5 1:29: Epe 2:9 1:30:Jer 23:5-6 1:31: Jer 9:24 2:3: Ume 18:9; 2Ko 10:1 2:4: 1Te 1:5

1 Korin 2:6 284 1 Korin 3:4huna lohot mana nga NeHalang nenakerkerenga.

NeHalang Letena Matana Ngana6 Iau e haliu hote ita non letera

matana ngana ero. E haliu hote letematana urana ngana lange iri nengeleteria manmanna ngana mera lo. Pelete matana urana ngana neu lohotnge none nga ich nga etue nei ero.Pe pule lohot nga naungaala ana hanamur nga ich reria kerkerenga ero.Iange reria kerkerenga lala nga hetnganngana lo. 7 Pe imem, mo helelenga NeHalang letena matana ngananenge talkome. Letenamatana ngananenge hesilei hote ita nga etue nengehala hote ich ero kura pe hemalmaliaita nga lut nga tapa. 8 Pe naun-gaala ana none nga ich nga etue neiletena matana hote ero. Pe toingeleteria matana hote lape te heonheke hamalmalinga anaNon Soke ngamanga toto ero. 9Ke pomanga NeHa-lang na helenga hele ke teke,“NeHalang tatalo ele ure hel

ke hana nenge muteria taua Ireria ia.

Ure nemur mele esia ero totope longe ero toto pe letena tu-

anin hote ero pule.”10 Ure nemur NeHalang hemallahahote at nge imem lo pe hemallahahote nga ume nenga Opepengpeng.

I Opene tango rara hote urelochloch ngana pe teu la toto ngaletena tuanin ngana mur nengetalkomkome pule. 11 Mele pele eteianone letena tuanin ngana mur ero.Non nem opene nenge tu nge i manaeteia. Pomalam mana nge NeHalang,mele pele eteia letena tuanin nganamur ero. Opene i toro mana eteialetena tuanin nganamur. 12 Imemmomene hana nga ich nei reria lelengaero. MomeneOpenenge at pengpengnge NeHalang ke mo etei ilia urenemur nenge tunge atat nge imem.13 Ke pomalam nga etue nenge mohele, mo helele ia helenga nemur

nenge none hetoro imem ia ero.Helenga nemur nenge mo helele ianemOpepengpenghetoro imem ia, kemo hemallaha hotote ure manmannangana mur nga Opepengpeng lalange iri nemur nenge Opepengpengume ke kerkereng toto nge iri. 14 Kemele nenge Opepengpeng tuteu ngei ero lape mene tunginga mur ngeNeHalang ero iange ana hauaua totonga ure nemur. Ana non nakuna eronge etei teu la nga tunginga nemuriange Opepengpeng i sipona hesueiri. 15 Mele nenge Opepengpeng tuteu nge i, ana non purpur toto ngeetei ilia ure lochloch. Pe mele pelenakuna ero toto nge amnei teu langanena poinga mur. 16 Pomalam manaNeHalang na helenga hele ke teke,“Amo tei eteia Non Soke letena tuanin

nganake lape hetore I?”

Pe ita, Kristus letenamatana ngana tunge ita.

3NeHalang Itoro Poia Letera Man-

manna Ngana Ke Lohot Ke Mera1 Pe titik mur pe liliuk mur, nga

etue nenge etu luluch nge imo ehele lange imo ke pomanga imo hananenge Opepengpeng tu nge iri ero.E hele lange imo ke pomanga imohana nemur nga ich mana. Iangeletemomanmanna ngana nge Kristuspoi ke manga mamau kura. 2 E heinmene imo nga siu eina pe e tungengaunga kerkererng ngana lange imoero iange a makuk leilei mana. Amakuk leilei mana ke atat, ke heueunei amera ero kura. 3 Atu ngamopomanga hana nenga ich nei kura.Imo samo kekeke pekngamomur pe ahele inin helel, ke pomalam imo hananenga ich kura. 4 Iange amo tuluk ehele, “Imem moma lange Paulus.” Peamo tuluk e hele, “Imemmoma langeApolos.” Nenge teke apoi ke pomam apomanga hana nga ich kura.

2:9: Isa 64:4 2:16: Isa 40:13 3:2: Hip 5:12-13; 1Pi 2:2 3:3: 1Ko 1:10-11 3:4: 1Ko 1:123:5: Ume 18:4, 11, 27-28

1 Korin 3:5 285 1 Korin 3:205 Iok, Apolos mai i non tei pe

Paulus mai i non tei? Imem naiimem hekulkulonga mur mana, peletemo manmanna ngana lohot ngaume nenge NeHalang tunge at ngeimem elle pe elle ke mo umeia. 6 Iaupomanga non nenge tutue ngaungatutuna nga umepeApolos nanasia iauke tungtunge echngangaunga tutunanemur. Pe nem pomanga e haliuhote helenga urana toto ngana langeimo pe Apolos nanasia iau ke hek-erkerengia letemomanmanna ngana.Pe NeHalang itoro poia ke pupuo kehakaka. 7Ke pomalam non nenge tuengaunga tutuna pe non nenge tung-tunge ech nga ngaunga tutuna nemuriri nai pingaria song ero. NeHalangi toro mana pingana song iange Ipoia ngaunga tutuna nem ke hakape nganangana. 8 Iange non nengetue ngaunga tutuna pe non nengetungtunge ech nga ngaunga tutunanemur, ute pele nge altoto nge iri naiero. Pe nga hoena iri nai lape te meneururia ke purpure ume nenge iri ellepe elle te popoia. 9 Iange imem naimoume luluch mana nga NeHalangana ume. Pe imo a pomanga NeHa-lang ana umepe a pomangaNeHalangnena pele pule.

Non Nenge Letena Matana Toto NgaPele Hemes Ngana

10 Oe, imo a pomanga NeHalangnena pele. Ke NeHalang letena ia iauke e poia ana ume. Pe ume nem po-malaka nga e lungheke pele huna pe ehemes heke ana isong. Pe mele e pulelape mene une lek ume nga pele nemke hemes heke pola sana tuana murpe pal heke ana elele mur. Ke hananenge te lele hekeke pele nem leteriamatana ke nek nga reria umenenge tepopoia nga pele nenge e talune nem.11 Iange NeHalang talue Iesus Kristuske pele nem ana isong ia. Pe melepele purpur ero toto nge hetaua. 12Kenga etue nenge mele hel te hemesheke pele nem, lape te umeia nga

ure chalemlemngana nenge koikoi kepomanga lauta. Pe hel lape te umeianga ure nenge chalemlem pe sinaha,pe hel lape te umeia nga ure nemurnenge ururia haka toto. Pe iri hellape te ume heke pele nem nga aemakuk leilei ngana. Pe hel te umeiangamemeta kina pe hel lape te umeianga pou. 13 Pe mele elle pe elle nenaume lape lohot nga mallaha nga Ne-Halang nena haliunga ana etue, ngeume nem urana ma poreke. Iangeetue nem lape lohot ke pomanga oanke totoia mele elle pe elle ume ngana.14 Pe mele nenge hemes heke nenapele nga pele huna nem pe na pelengaulala ero, i lape mene uruna. 15Pemele nenge hemes heke nena pele pengaulala sio, i lape eleis maul nganape lape poi ke pomanga non nengetetak lala hote nga oan.

Imo NeHalang Nena Pele16 Imo lape a eteia ero nge NeHa-

lang hele ke teke, “Iau lek pele lakaimo pe lek Opepengpeng tu teu ngeimo.” 17 Nenge teke mele heporekeNeHalang nena pele, NeHalang lapeheporekemele nem; iange i sipona talhote ke nena ia. Ke NeHalang na pelenem, ngana laka imo.

18 A channanga mule imo ero.Nenge teke amo e nge imo teke itoto nga hana nga ich mataria keteke letena matana toto, urana ngetal sue i ke pomanga hauaua e ngamataria. Pomalam, lape lohot keletena matana toto ol. 19 Iange letematana urana ngana nenga ich nei,pomalaka nga hauaua ana poinga ngaNeHalang matana. Iange NeHalangna helenga hele ke teke, “Hana helte teke te hesingo ia mele hel ngaleteria matana ngana mur. Ke po-malam NeHalang helekleke ele iri pehesingo mule iri nga leteria matanangana nemur.” 20 NeHalang nena he-lenga e pule hele ke teke, “Non Sokeeteia ke hana nga ich leteria matana

3:8: Mat 16:27; Epe 2:20-22 3:11: Isa 28:16; 1Pi 2:4-6 3:13: 1Ko 4:5 3:16: 1Ko 6:19; 2Ko6:16 3:19: Job 5:13 3:20: Psa 94:11

1 Korin 3:21 286 1 Korin 4:13urana ngana nganangana ero.” 21 Kepomalam a palut leke none ero ol.Ure lochloch ngana lemo ia ke te ha-laua imo. 22 Ne Paulus pe ne Apolospe ne Petrus pe ich pe maulinga, pemetenga pe ure nemur nenge tetuheueu nei, pe ure nemur nenge lapete lohot nga hoena; ure lochlochngananemur lemoia ke te halaua imo.23 Imo, Kristus nena imo pe NeHalangnena Kristus.

4Kristus Nena Hekulkulonga Mur

Nenge Te Umume Nge I1 Ke imo a naue imem ke pomanga

Kristus nena hana mur nenge moumume nge I. Pe NeHalang tungeemem ume nenge mo haliu hototenena helenga manmanna ngananenge talkomkome. 2 Pe ute e ngeta naue nge hekuleileinga ana nonpopoia, ngana laka nenge poia anaume ke lohot ke manmanna. 3Nengeteke imomamele hel nga ich te amneiteu at nga lek poinga mur, iau e tekeute pele ero. Iau sipok e amnei teu atnga lek poinga mur nenge e popoiaero. 4 Iau e amnei at nge iau sipokpe e eteia ke e poia poinga porekengana e ero. Pe nem poia iau keiau non nge pengpeng ero, iangeNeHalang i sipona lape amnei teu atnga lek poinga mur. 5 Ke pomalam aamnei teu langamele hel reria poingaero iange ana etue atat kura. Umenem tu ke kulele etue nenge NonSoke atia. Nga etue nem Non Sokelape hemallaha hote ure talkomkomengana mur ke te lohot nga mallaha.Pe lape hemallaha hote hehei pe hanaleteria tuanin ngana luria. Ke het peheto heke iri elle pe elle.

Korin Mur Te Heto Heke Mule Iri6Titikmur pe liliuk nga lek helenga

nemur e poia helenga opene ia imemnai Apolos ke e halaua imo. Pomalamlape a mene NeHalang nena helenganei luna nenge hele ke teke, “A nanas

mene hasinga tang ngana pe ala haliero.” Pomalam, lape a poia none keele aka nge none ero. 7 Itei toto nengetal heke imo ke imo papalauna ngeiri hel? NeHalang laka tunge lemourelu lochloch. Ke ure nemur a menenge NeHalang ke pomanga tungingapepomerei otal haka iong ia? Iongmaopoi hote ure nemur mam?

8 Eh, imo a teke ure nemur nengemutemo tautaua mataria purpur peNeHalang tung lochloche tungingamur nga Opepengpeng ke te mutatoto nge imo lo, ae? Imem mo lo-hot ke imem naungaala ana hanamur ero kura pe imo a teke a lohotke imo naungaala ana hana mur lo.Teke pomam iok, imem mo teke molohot ke imem naungaala ana hanamur pule ke ita ul ta nauele heheipe hana. 9 Nga enau ngak, NeHa-lang hesalang toto ia imem hekulku-longamur pe talue imem langa hoenatoto. Pe mopoi ke malaka nge hananenge te haliu hote iri lo ke te tekete hunune iri. Pe nakuna pomangaimem hana nenge lape te hune imemnga hehei pe hana pe angkelo murlochloch mataria. 10 Imem letememmanmanna nge Kristus pe te tekeemem hauaua pe kikimem ero pe teheto heke imem ero. Pe imo Kristusnenahanamur imope letemomatanangana urana toto pe kikimo toto pete heto hekeke imo. 11 Nge niknikeke at heueu nei emem ngaunga al-papa tautaua imemkemomete ememmanmana, pe momete unune ech. Pepule mo heron menmene hengeronchachulu ngana mur pe tepoi sochiaimem ke pomanga kaone pe molape moat pulut mana pe motu hitanga kileng elle ero. 12 Pe mo umeke kikimem toto nga perimem kemo ngau. Hehei pe hana te heleporekreke imem pe mo onteia Ne-Halang ke poi ke nek lala nge iri.Tepoi porekreke imem pe mo takismene ana melmelenga. 13 Pe ngaetue nenge hehei pe hana te hele

4:2: Luk 12:42 4:5: 1Ko 3:8 4:6: Rom 12:3 4:7: Rom 12:6 4:11: 2Ko 11:23-27 4:12:Mat 5:44; 2Te 3:8

1 Korin 4:14 287 1 Korin 5:9poreke tote imem, mo tuacholia ngahelenga nge urana lange iri. Ngenike ke at heueu nei hehei pe hanate naue imem ke pomanga alolap pesausaunga nenga ich lochloch.

14 Pe ure nemur nenge ehas sueiri nei, ehas sue ke e hemeia imo iaero. Iange imo apoi ke pomanga tutukmur toto, ke pomalam e teke e hetoreimo. 15 Imo amo hetoronga halangnge te hetottore imo nge Kristus, petememo halang ero. Tememo iautoro mana iange a lohot ke tutuk murimo nga Iesus Kristus nena HelengaUrana Toto Ngana nenge e haliu hotelala nge imo. 16 Pomalam e teke ananas tau tote lek poinga mur. 17 Pee kulosia Timoti ke lange imo iangehuna nga nem mana. Timoti poike manga tukia toto pe mutek tautote i iange rahite Non Soke nenaume ke kerkereng. Pe i lape heletemetene mule imo nga kue mur nengee nanasia Iesus Kristus, nga nenge ehetottore lala nge iri mata mur ngakileng lochloch.

18 Pe mele hel nge imo te iech pe tepalut lekleke iri iange te teke ma lapeeat mule nge imo ero ol. 19Pe iau, ngaNon Soke lemene ngana, lape eat keenau toto mule imo ke ueiuei mana.Pe lape enau nga hana nemur reriakerkerenga nenge te palut lekleke iriia. 20 Iange NeHalang nena naualangape nekinga i helenga mana ero, i urenenge hehei pe hana te henonou hoteNeHalang kikina ngana nga reria umemur. 21 Imo mutemo taua poingatei? A teke e mene amo put at ke ehepengia imo? Eh, a teke e atia letekurana ngana ke letek porekeia imo?

5Alope Hote Mele Nenge Salau Hali

1 Iok, mele hel te hele at nge iau kete teke amo hel nge imo te salaulau.Te teke none ma luluch mule ngetemene nehei mokona. Pe hana

nenge te eteia NeHalang ero te tekepoinga nenge pomam poreke toto.2 Ol pe imo mam a palut hakaka iautar? A hile sue poinga nenge a hetohekeke imo pe letemo ia lemo poingaporeke ngana ol. Pe mele nenge poiapoinga poreke ngana nem, urana ngea lope hote ke koko teu luluch mulenge imo ero ol. 3 Iau etu luluch ngeimo ero pe opek tu luluch nge imolo. Pe e amneia ke pomalaka nga etululuch toto nge imo heueu nei pe eamnei urume non nem nena poingaporeke ngana nem ke ulolo. 4 Pe eteke a heukirau nga Non Soke Iesusene ke a heleia poinga nenge lohot neipe iau opek lape tu luluch nge imopule. Pe nga Non Soke Iesus nenakerkerenga nenge tu luluch nge ita,5 ta tunge non nem lange Satan keheporeke singina. Ke pomalam lapeNon Soke mene mule opene nga nenahaliunga ana etue.

A Hile Hote Mele Nenge Popoi PoingaPoreke Ngana

6 Poinga nenge a heto hekeke imosipomo emo, poreke. A eteia he-lenga nei ke ulolo nenge hele ke teke,“Is unne sune mana poia beret itachngana ke huna haka.” 7 Pe a saua isnem ol iange nike ngana lo, pomalamlape a pomanga beret heueu ngananenge ana is ero. Iau e eteia ke imoapoi ke pomam iange Kristus, tepoitunginga ia I ke ulolo ke pomangasipsip nenge tapoi tunginga ia nga arangaunga matana nenga Ingatoto anaetue. 8 Ke pomalam ta saua beretnenge ana is nike ngana pe ta meneberet heueungananenge ana is ero keta ngaua nga ngaunga matana nem.Iange beret nenge ana is nike nganaheilangia poinga poreke ngana. Peberet heueu ngana nem nenge ana isero heilangia poinga urana ngana pehelenga manmanna toto ngana.

9 Iau e hassia alalaha e lange imoke ulolo pe e hele lange imo ke e

4:15: Kal 4:19 4:16: Pil 3:17 4:17: Ume 19:22 4:20: 1Ko 2:4 5:1: Lev 18:7-8; Deu22:30 5:3: Kol 2:5 5:5: 1Ti 1:20 5:6: Kal 5:9 5:7: Isa 53:7; 1Pi 1:19 5:8: Deu 16:3

1 Korin 5:10 288 1 Korin 6:11teke a koko luluch nge hana nenge tesalaulau ero. 10 Iri te salaulau pe sariachumchumchumpe te kemkemepe teheto hekeke aetapuna mur. Iau e tekea ua toto aria ero iange nenge teke aua toto aria iok, a ua hot toto nga ichnei sapele. 11Lek helenga nemur luriamai koi: Hana nenge te teke leteriamanmanna nge Iesus pe te popoiapoinga poreke nganamur kura, e tekea koko luluch nge iri ero. Nenge tesalaulau, pe saria chumchumchum,pe te heto hekeke aetapuna, pe te heleporekreke mele hel, pe te inin ke ariahauaua, pe te kemkeme. E teke a kokoluluch nge hana nenge pomai ero pea ngau luluch nge iri ero pule.

12-13Pe iri nenge leteriamanmannange Kristus ero, iau lek ume nge eamnei teu langa reria poingamur ero.Iange NeHalang i sipona lape amneiteu langa reria poinga mur. Pe irinenge leteria manmanna nge Kristus,imo amo ume nge a amnei teu langareria poinga mur. Iange NeHalangnena helenga hele ke teke, “Nonenenge tu luluch nge imo pe popoipoinga poreke ngana, a hile hote i kelasus toto.”

6A Hepengia Ure Meena Ngana Nenge

Lohotot Nge Imo Kenek1 Iok, nenge teke amoe nge imo

letena inin taua neingana e, uranange mene i lange NeHalang nenahana mur ke te amnei teu langa uremeena ngana nem. Pe pomerei nengelaia nge hana kelkel nganamur nengete eteia NeHalang ero ke te amnei teula ia? 2 A eteia ero kai? Imo NeHa-lang nena hana mur nge lape a amneiteu langa hehei pe hana nga kilenglochloch ngana nga ich reria poingamur. Pe nenge teke nakumo nge apoia ume palaungana nemnenge lapelohot kura, pomere nge nakumo eronge a hepengia ure kinkino ngananemur nenge lohotot nga tunangamo

heueu nei? 3 Pe a eteia lokai? Ita lapeta amnei teu langa angkelo mur reriapoingamur pule. Ke pomalamnakurange ta amnei teu langa poinga nemurnga ich pule. 4 Pe nenge teke poingae lohot, lape a laia nge mele nengerahite ume unne nga mata nenge Ne-Halang ero ke hepengia? 5 Ia pomerei,amoenge imo letenamatanangehep-engia poinga nenge lohot nge hananai nem ero? E poia helenga nei ke eteke e hemeia imo, 6 iange amo e ngeimo mene neingana kela hana nengeleteria manmanna nge NeHalang erote hepengia reria hunhelinga.

7 Pe e hele pengpeng lange imo;Imo a hunel mulmule nge imo iangepoinga nenge a nanasia Kristus a al-taua ke ulolo. Iau e teke apoi ke pomaikoi: Nenge teke te poi poreke imo mate kemeia lem ure, a chumele mene.8 Pe ero. Imo titimo hel. Pe apoiporeke helel pe a keme helel nge imokura.

9 Pe lape e hele pengpeng langeimo ke pomai; Mele hel nenge tepopoi poinga poreke ngana lape teteulanga NeHalang nena naualanga penekinga ero toto. Anau ala amo kenek iange lape mele hel te channangaia imo. Salaunga kina mur pe irinenge te heto hekeke aetapuna murpe nenge te heporekreke leinga pehana nenge te salaulau ke mangehehei pe hana nenge te heporekemulmule hana mur, 10 pe iri nengete kemkeme pe nenge te teke iri toromanaia ure mur, pe nenge tein halalipe iri nenge te ngailelele mele hel penenge te ua tototo ia mele hel reriaure mur; iri lochloch ngana nengete popoi ke pomai lape teteu langaNeHalang nena naualanga pe nekingaero toto. 11 Pe amo hel nge imo, ngenike a popoi ke pomam pe heueu neiero ol. NeHalang Opene helemlemtote imo lo pe hesilei hote imo kenena hana mur toto ia imo. Pe alohot ke a pengpeng toto nga matana

5:11: 2Te 3:6; Tit 3:10 5:12-13: Deu 13:5; 17:7 6:2: Hem 20:4 6:9: Kal 5:19-21; Epe 5:5;Hem 22:15 6:11: Tit 3:3-7

1 Korin 6:12 289 1 Korin 7:9lo. Poi ke pomam lange imo iangeNon Soke Iesus Kristusmete ke hemasmule imo.

A Heto Heke NeHalang Nga SingimoPule

12 Amo hel nge imo te teke, “Urelochloch ngana, ta poia nga lemerengara. Teheo ele ero.” Pe e helelange imo, ure hel te halaua ita ero.Ke lemek ero nge sak iuch ia utepele nenge tak tele iau ke e nanasmenmene. 13 Amo hel te hele puleke te teke, “Ngaunga i sara ana ia kesara menmene ngaunga.” Pe e helelange imo, NeHalang lape poia urenai nem ke tehet. Ke pomalam anauele singimo ke nek pe a hesalangiaero iange singimo i salaunga ana ureia ero. Singimo i Non Soke nenaure ia ke a heto heke Non Soke ngasingimo. 14 NeHalang hemaul hekemule Tuna nga metenga nga nenakerkerenga pe lape hemaul hekemuleita pule. 15 Imo a eteia nei ero kai?Singimo mur elle mana luluch ngaKristus singina. Pe nenge teke emeneKristus singina unne pe e heluluchtele nga hei salaunga kina e singina,nem nakuna poreke toto. 16 Melenenge ma luluch nge hei salaungakina e singina elle mana luluch ngahei nemsingina. Iangehelenganengema sio nga NeHalang nena alalahahele ke teke, “Non nem pe hei nemsingiria lape lohot ke ellemana.” 17Pemelenenge tal teu luluche i langaNonSoke Opene, lape lohot ke elle manaluluch nga Non Soke Opene.

18 Ke pomalam ahul rumemo iasalaunga ana poinga pe a hile tote.Iange poinga poreke ngana hel nengehehei pe hana te popoia tu mananga singiria nge hot. Pe iri nengete salaulau te heporeke tote singiria.19 Imo a eteia ke singimo nemur imosipomo lemo ia ero. Opepengpengnenge NeHalang tunge lange imo petuteu nge imo ke ulolo, nena pele laka

singimo nemur. Ke singimo i NeHa-lang nena ure ia. 20 NeHalang menemule imo nga uru nge palaunganatoto ke pomalam a heto heke I ngaure lochloch ngana nenge a poia ngasingimo.

7Leinga Ana Poinga

1 Iok, e teke e hele teu langa uremur nenge a hasia ana alalaha ke atnge iau: Urana nge none ma luluchnge hei e ero. 2 Pe salaunga anapoinga mur te lohot ke elela toto lo,ke pomalam urana nge hana lochlochelle pe elle mene i sipona nehei epe hehei lochloch elle pe elle menei sipona ene e. 3 Pe a lohot ke imoelle mana nga poinga nenga leinga.Iong non nem o tung tote iong lalange lem hei pe iong hei nem o tungtote iong lala nge em. 4 Ionghei nemohuele singim nge em ero iange singimi em nena ure ia, pe iong non nem ohuele singim nge lem hei ero iangesingim i lem hei nena ure ia. 5 A leihel pe aheo ele imo nga poinga nengeama luluch ero. Pe nenge teke a ngatahel ke ama luluch ero, iok a tungeamo etue unne nem ke a hetalaulaupe nga hoena ama luluch mule. Iangenenge teke a nauele singimo lemenengana ke nek ero non poreke nganalape helosio ia imo nga poinga porekengana. 6 E heleia helenga nei pe i NonSoke na hotonga ia ero koi. E helehot mene ramak mana. 7 Iau lemekke e teke hehei pe hana lochloch tepoike mange iau. Pe ero iange NeHa-lang tunge tungingamur nge altototolange hehei pe hana lochloch. Melenena pomai pe mele nena pomau.

8 Iok, e teke e hele ke pomai langehehei pe hana nenge telei ero pepakar mur: Urana nge telei ero ke po-mange iau. 9 Pe nenge teke te nauelesingiria lemene ngana ero, urana ngetelei. Iange lape salaunga ana poinga

6:12: 1Ko 10:23 6:13: 1Te 4:3-5 6:14: Rom 8:11; 1Ko 15:20; 2Ko 4:14 6:15: Epe 5:306:16: Mat 19:5 6:17: Ioa 17:21-23; Rom 8:9-11 6:20: 1Ko 7:23; 1Pi 1:18-19 7:9: 1Ti 5:14

1 Korin 7:10 290 1 Korin 7:25kik heke iri pe tepoi rara pulut manalange hehei hel pe hana hel nenge teleia iri ero.

10 Iok, e teke e tunge hotonga neilange hehei pe hana nenge telei keulolo. (Pe hotonganei iau lekhotongaia ero, Non Soke nena hotonga ia.)Heie ua ene ana ero toto. 11 Pe nengeteke ua ene ana, tu mana ke pomamlola pe lei mule ero ol. Teke merei pela ke tu luluch mule nge ene. Pe eneiong otak hoa amo leinga ero.

12Pe e teke e hele ke pomai lange irilochloch ngana hel pule nenge telei:(NeiNon Sokenenahelenga ia ero koi,iau sipok lek helenga.) Nenge tekeNeHalang nena none nehei, letenamanmanna nge Kristus ero pe heineu lemene ke teke tu luluch nge ikura, iong NeHalang nena non nemo hile i ero. 13 Pe nenge teke heieene, letena manmanna nge Kristusero pe non neu lemene ke teke tululuch nge i kura, iong hei nem ohile i ero. 14 Iange hei nenge letenamanmanna lape o poia ene nengeletena manmanna ero ke lohot ke inon pengpeng. Pe non nenge letenamanmanna lape o poia nehei nengeletena manmanna ero ke lohot ke ihei nge pengpeng. Pe nenge tekeero, lape tuturia mur te eteia poinganenge te heto hekeke NeHalang ero.Pe heueu nei tuturia mur tetu ke telemlem nga NeHalang matana kura.

15 Nenge teke none ma heie nengeletena manmanna ero ua nehei maene ana, poia nga lemene ngana. Ionge nenge letem manmanna pe poinganei lohot nge iong, letem meena iaero. Otu ke opoi tetele, iange Ne-Halang iua ita ke ta nanasia poinganenge tatu ke tanek. 16 E hele ke maiiange iong hei nem o eteia ero, lape opoia em ke letena manmanna ma ero.Pe iong non nem o eteia ero, lape opoia lem hei ke letena manmanna maero.

Tatu Mana Nga Tatu Ngara NengeNeHalang Tunge Nge Ita

17 Hotonga nei e helele ia lange irimata mur lochloch pe lape e heleialange imo pule. Imo elle pe elle Ne-Halang iua imo nga atu ngamo nengei sipona tunge lange imo, pe a nanasmene atu ngamo nem ke pomalalom.18Nenge teke NeHalang iua none ngete riria singina lo, non nem mai hitmule singinga ke rorol mule ero ol.Pe nenge teke NeHalang iua none ngete riria singina ero kura, non nem lake terir mule singina ero ol. 19 Iangepoinga nenge ta ririr us pe nenge taririr us ero, i ute pele nge palaun-gana ero. Ure nenge palaungana totongana laka; poinga nenge ta nanasiaNeHalang nena hotonga mur. 20 Keimo elle pe elle atu ngamo nenge anananas ia pe NeHalang iua imo, ananas taumene ke pomalalom. 21 Imonenge aume manmana nge hana helpe NeHalang iua imo, letemo meenaia ero. Pe nenge teke a hottaua kuenge mene hote imo nga ume nem peatu mana ol, iok ananas mene kuenem. 22 Iange mele nenge ume man-mana nge hana hel pe NeHalang iuai ke at luluch nge Kristus, lohot keKritus nena non nenge mene mule.Pomalam mana nge mele nenge umenge hana hel ero. Nga etue nengeNeHalang iua i ke at luluch nge Kris-tus, mele nem lohot sapele ke Kris-tus nena non nenge umume nge I.23 NeHalang mene mule imo nga urunge palaungana toto. Ke pomalam alongo tauahanahel ke aumemulengeiri ero ol. 24 Titik mur pe liliuk mur,atu luluch mana nge NeHalang pe ananasmene atu ngamo nenge iua imoia ke pomalam mana.

Helenga Nenga Hehei Pe Hana NengeTelei Ero

25 Iok, imo ahas at nge iau pe araheke hehei pe hana nenge telei eroaria helenga. Non Soke nena helengaunne langa nem ero pe lape e hele

7:10: Mat 5:32 7:15: Rom 14:19 7:16: 1Pi 3:1 7:19: Rom 2:25; Kal 5:6; 6:15 7:22: Plm16; 1Pi 2:16

1 Korin 7:26 291 1 Korin 8:3hote letek tuanin ngana mur langeimo. Pe lape letemo manmanna ngalek helenga iange NeHalang letena iaiau ke ulolo. 26 Heueu nei ure meenangana mur halang te lohotot. Ke po-malam urana nge imo hehei pe hananenge alei ero atu ke pomalam manaol. 27 Imo nenge alei lo alei hel lola,pe imo nenge alei ero kura alei erool. 28 Pe nenge teke o tango lem heike olei, o poia poinga poreke nganae nga nem ero la. Pe nenge teke heimalolong e lei, i poia poinga porekengana e ero pule. Iau e teke epoi eleimo nga ure meena ngana mur nengelohot ke kokoes manmana nge heheipe hana nenge te lechlei.

29 Titik mur ure nenge e teke eheleia ngana koi nei; Etue hetalangana heroi toto lo. Ke pomalam ngaetue unne nenge tu nei ol, imo nengealei letemo langa poinga nenga leingaero. Letemo tu mana ke pomangairi nenge telei ero. 30 Ke pomalammana nge iri nenge te tangtang peiri nenge te iechech pe iri nenge teolol ure. Iri nenge te tangtang leteriapoi ke mange iri nenge te tang erope iri nenge te iechech leteria poi kemange iri nenge te iech ero pe irinenge te olol ure, leteria poi kemangeiri nenge reria ure ero. 31Pe iri nengete popoia aria ume nga ure nemurnga ich nei leteria poi ke mange hananenge muteria taua ure mur nga ichero. Iange ta eteia ke ich nei lala ngahet nganngana lo.

32 Iau e teke letemo una rara ngaute hel ero. None nenge lei ero letenatu mana nga Non Soke ana ume. Peletena una ngana nga nenge teke poiaNon Soke letena ke iech. 33 Pe nonnenge lei letena unaia ure nemur ngaich nei, iange teke poia nehei letenake iech. 34 Ke pomalam ure nai tetaktele helia i. Pe hei nenge lei erope hei malolong nenge lei ero toto,leteria una nga poinga nenge te tungtote singiria pe operia langeNon Soke

iange te teke te poia Non Soke letenake iech. Pe hei nenge lei, letena una iaure nemur nga ich nei iange teke poiaene ke letena iech.

35 E heleia helenga nei iange e tekeehalaua imo. Lemek eronge etal hekeure meena ngana lange imo. E tekee halaua imo ke a nanasia poinga ngepengpeng pe mutemo taua Non Sokenga ure lochloch.

36 Pe nenge teke none lemene keleia hei malolong mera ngana e peamnei nga letena nge popoia poinganenge urana ero lange hei neu, iok, lake iri nai telei hel mana ol. Ute pelenge poreke nga nem ero. 37 Pe nengeteke none nauele singina lemenengana mur ke nek pe i sipona letenahaka ke teke lei ero, poinga nemurana. 38 Ke pomalam none nengeleia nehei malolong ngana e poiapoinga nge urana. Pe none nenge tumana pe leia heie ero, poia poinganenge urana toto.

39Hei nenge lei urana nge tu luluchmana nge ene ke nek. Pe nenge tekeene mete, ute pele poi ele i nge leihakamule ero. Pe nenge teke lei hakamule, leia none nenge letena man-manna nge Non Soke. 40 Nga leteke teke hei nem lape mene iechingapalaungana nga nenge teke tu manape lei haka mule ero ol. Pe e eteia keNeHalang Opene tunge lete matanangana nei at nge iau.

8Ngaunga Nenge Te Kalongia Lala

Nge Aetapuna Mur1 Iok, nga lemo alalaha a onteia iau

nga ngaunga nenge te kalongia lalange aetapuna mur. Ita lochloch taeteia ure nei lo. Pe letera matanangana mur poia ita ke tatal heke to-tote ita nge mele hel. 2 Iri nengete teke te etei toto lape te eteia utepele ero. 3 Pe mele nenge mutena tautote NeHalang lapemene lete matanangana nge NeHalang.

7:31: 1Io 2:17 7:39: Rom 7:2-3 8:1: Ume 15:29 8:2: Kal 6:3 8:4: Deu 4:39; 6:4; Kal 4:8

1 Korin 8:4 292 1 Korin 9:84 Iok, nga poinga nenge te ngaua

ngaunga nenge te kalongia lala ngeaetapuna mur: Ita lochloch ta eteiake NeHalang elle mana pe itoro manatu ke maulul pe aetapuna pele tu kemaulul nga ich nei ero toto. 5 Hanahalang te hetue ure hel nga tapa penga ich ke te teke non soke pe ne-halang ia iri. Pe ure nemur iri NonSoke pe iri NeHalang ero toto. 6 Itaara Soke NeHalang elle mana, nganalaka Temere NeHalang itoro. Non ellemana nenge ala hote ure lochloch penena hana mur toto ita. Pe ara NonSoke laka Iesus Kristus i toro mana.NeHalang ala hote ure lochloch iangehuna nge Imana pe tamenemaulingake koko nge I.

7 Pe hulua halang te eteia nei ero.Iange te nanas tau tote aetapuna murpe leteria mallaha kenek ero nga etuenenge te ngaua huros nenge te ka-longia lala nge aetapuna mur. Pete amneia ke te poia poinga porekengana. 8 Pe ngaunga nenge ta ngauapoia ita ke tala rochroi nge NeHalangero. Pe pule ta ngaua pe poia ita keta urana nga NeHalangmatana ero penenge teke ta ngaua ero poia ita ke taporeke nga NeHalang matana ero.

9 Pe a nauala ke nek iange lapelemo poinga nenge angau pulutmenengaunga nemur, helosio ia iri nengeleteria manmanna ngana kino manake te losio teu mule nga poingaporeke ngana. 10 Nenge teke melenenge letena manmanna ngana kinomana, naue iong nge o ngaungaunga hatanga nenge aetapuna mur,lape mele nem letena haka ke ngauahuros nenge te kalongia lange aeta-puna mur pule. 11-12Ke letemmatanangana nemheporeke Iesus nena nonenenge letena manmanna ngana kinomana. Iange iong opoia i ke amneiteu ke nek nga utar nenge poreke peutar nenge urana ero ol. Pe melenem Kristus mete ke mene mule i

ke ulolo. Ke poinga nenge o poiapoinga poreke ngana lange tim e kepomam, o poia poinga poreke nganalange Kristus ke ulolo. 13 Ke nengeteke e ngaua ngaunga e pe e heporekeNon Soke nena none ke losio teumulenga poinga poreke ngana, lape e ngaumule huros ero ol. Pomalam lape epoia tik e ke losio mule ero.

9Hekulkulonga Paulus Iech Nge Mene

Uruna Ero Nga Nena Ume1 Iau Non Soke nena hekulkulonga,

pe ute pele nge poiele iau nge e umeianena ume ero. E naue ara Non SokeIesus nga matak ke ulolo? Pe lek umenei laka nenge poia imo ke a lohot kenena hanamur imonem. 2Mele hel teteke iau hekulkulonga e ero pe imo aeteia ke iau hekulkulonga e, iange lekume nganangana lohot pe tal apenape penna nge imo ke ulolo.

3 Nenge teke hana tetue iau ngahelenga lape e hele ala ak ke maikoi, 4Pomerei nge imem nai Parnapasnengemoume kemo halaua imo? Ne-Halang hekerkereng ia imem ke mopoia ume nei, pe pomerei nenge anau at nge imem nga ngaunga pe echunne ero? 5 Non Soke titina mur pehekulkulonga mur pe Petrus te menehehei nenge leteria manmanna ke teleia iri. Pe pomerei nge imem mai?Imem, toinge mo mene lemem heheimur ke tei luluch nge imem nga umenei iange NeHalang hekerkereng iaimem ke mange iri pule. 6 Eh, imoletemo ma ke merei? A teke iau peParnapas lape mo tango rara ume kemoume kemo halaua imem ngamotungamem?

7 Palinga hel ana hana mur te ololiri siporia aria ngaunga ero. Amo teinenge tue ume e pe ngaua ngaungae nga ume nem ero? Mele nengenauele kolok mur lape pip hote kolokheheina siuria eina pe inia pule.8Helenga nei lohot nga ita non letera

8:6: Epe 4:5, 6 8:9: Rom 14:13-15; Kal 5:13 8:11-12: Rom 14:15, 20 8:13: Rom 14:219:1: Ume 22:17-18; 26:16; 1Ko 15:8-9 9:2: 2Ko 3:2-3 9:4: Luk 10:8 9:9: Deu 25:4; 1Ti 5:18

1 Korin 9:9 293 1 Korin 9:23

matana ngana mana ero. Hotongaheleia ke ellemana ke pomai. 9KeHo-tonga nengeMoses hele ke teke; “Ngaetue nenge kolok i hakaka nga uitnganangana ke poi hotote paenamur,atom ele hanna ero.” Pomerei nengeNeHalang poia helenga nei, letena iakau kolok neu mau? 10 NeHalangletena ia ita ke ngana laka nenge poiahelenga nem. Ke mele nenge tutuape nenge lululu, nga leteria nge teute eteia ke lape te mene ngaunganga reria ume nenge te poia. 11 Urenenge palaungana toto ngana koi nei;Imem motue ngaunga tutuna nengaOpepengpeng nga letemo ke haka. Pesingira ana ure nenge a kalongia atnge imem i ure nenge kino mana.12Mele hel te loloch urelu nge imo keulolo pe pomerei nge imem? Lememkerkerenga palaungana toto nge iripe heo ngana ngemo loloch urelu ngeimo pule ma?

Pe urelu nenge toinge mo lolochiange imo ngana koi mo mene ero.Iange mo teke hehei pe hana tera hittote Kristus nena helenga. Ke po-malam mo chumele mene ure meenangana pe mopoia poinga nem ero.13 Imo a eteia ke iri nenge te umumenga NeHalang nena tunginga anapele te menmene aria ngaunga ngaNeHalang nena tunginga ana pele.Pe iri nenge te popoi tunginga ngatunginga ana hatanga te mene hurosunne nga tunginga nem. 14 Ke poma-lam mana Non Soke talue ke teke irinenge te haliu hotote helenga uranatoto ngana, te mene halaunga ngareria ume nem pule.

15 Non Soke talue helenga ke po-mam pe iau e mene halaunga unnee ero toto. Pe heueu nenge ehas iaalalaha nei, e tang haka halaunga ngeimo ero. E teke e mete tala mukamiange lemek ero nge mele ua toto iaiechinga nenge tunge iau. E iech totoiange e mene uruk unne nge melepele ero. 16 Iau e haliu hotote helenga

urana toto ngana pe e heto haka iauia ero. Iange NeHalang henonou hoteiau ke e poia ume nem, pe nenge tekee poia ume nem ero lape NeHalangnau urume iau nga hoena. 17 Nengeteke e haliu hote helenga urana totongana nga iau sipok lemek ngak lapee mene uruk ia. Pe nei NeHalang isiponahenonouhote iaunga umenei.18 Pe lape e mene uruk utar nga umenei? Uruk toto laka lom nenge; E iechmana nge e haliu hote helenga uranatoto ngana lange hehei pe hana pe elong heke uruk ero. Lemek ero nge emene ute nge hehei pe hana nga umenenge e haliu hotote helenga uranatoto ngana.

Paulus Ume Ke Halaua Hehei PeHana Lochloch

19 Iau non pele nena non iau erope eume nge mele pele ero pule. Iausipok e talue iau ke eume nge hulualochloch. Iange e teke e heole hanahalang ke te nanasia Kristus. 20 Ngaetue nenge etu luluch nge Iuta mur enanas taua reria poinga mur iange eteke e heole hana halang nge iri. Irite nanasia hotonga nenge Moses peiau ero. Pe e nanas mene iri iangee teke e heolole iri. 21 Pe nga etuenenge etu luluch nge iri nenge tenanasia hotonga nenge Moses ero, enanasia reria poingamur pule iange eteke e heole hana lomonmona nganamur pule. Iau e nanasia Kristus nenahotongape ehile hoteNeHalangnenahotonga ero. 22 Pe nge iri nengeleteria manmanna ngana kerkerengero, etu luluch nge iri pe epoi ke po-mange iri pule. Pe eume ke kerkerengtoto ke e nanasia reria poinga murlochloch iange e teke e heole hanahalang nge iri. 23 E poia ure nemurnenge e helele ia nei iange e teke Iesusnena helenga urana toto ngana songke langa kileng lochlolch. Pomalamiau lape e mene petanga unne pule

9:10: 2Ti 2:6 9:11: Rom 15:27 9:12: Ume 20:34; 2Ko 11:9 9:13: Deu 18:1-3 9:14: Mat10:10; Kal 6:6 9:16: Jer 20:9 9:20: Ume 21:20-26 9:22: 2Ko 11:29

1 Korin 9:24 294 1 Korin 10:13

nga petanga nenge lohot nga helengaurana toto ngana nei.

Ta Song Ke Kerkereng Ke Ta MeneTunginga

24 Imo a eteia ke songinga ana hanamur nenge te songsong iri halang peelle mana nge iri lapemene tunginga.Pomalam a song ke kerkereng pule kea mene tunginga pule.

25 Iri nenge te teke te koko teu ngahesalanginga nemur tela ke te menehengetoro kerkereng ngana. Tepoike pomau iange te teke te menetunginga. Pe tunginga nenge temenenem lape tu ke etue choromana pe itata teke ta poia ke ta mene tunginganenge tu ke koko. 26 Ke pomalam esong ke kerkereng pe e song ke peng-pengmana kela het nga songinga het-ala ngana. Pe pule epal ke pomanganon nenge penna chapar rara ero.27 E palia mautuk pe e hekerkereng iasingik ke e haliu hote helenga uranatoto ngana lange hehei pe hana pe eeulo hot tote. Ke pomalam nga hoenalape e mene lek tunginga.

10A Heto Heke Aetapuna Mur Ero

1 Titik mur pe liliuk mur, e tekeletemo la mule nga ure nenge lohotnge rera tete mur nge nike nengete nanasia Moses. Iri tei luluch ngaulu pe ulu nem nauele iri ke nek pete tamo tele nga ruach remenmenngana ke tela nga ele. 2 Iri tepoike pomalaka nga te mene henuninganga ulu pe ruach pe te lohot ke Mosesnena hana mur ia iri. 3 Pe iri lochlochte ngaua ngaunga nenge NeHalangnena angkelo tunge lange iri. 4 Pe irilochloch te inia ech nenge NeHalangnena angkelo tunge lange iri nengelele hot nga um. Pe um nem heilangia Kristus nge tu luluch nge iri. 5 Peero. Halang nge iri, NeHalang iech

nga reria poinga mur ero. Ke poma-lam hemete iri ke koluria masio paraimana nga ich sana lomona.

6 Pe ure nenge lohot nge iri nemteke heneue ita nenge ta teke tapopoi poinga poreke ngana. 7 A hetoheke aetapuna mur ero. Pe apoike pomange hana hel nge iri nemurero. Iange NeHalang nena helenganenge tehas sue ke ulolo, hele keteke, “Hehei pe hana teare sio ke tengau pe tein pe te lohaka ke tehesrara.” 8 Ke hehei pe hana nemur helte poia poinga nenge te salau rara peNeHalang hemete iri. Pe nga etue ellemana iri 23,000 te mete lochloch. Kepomalam a nanasia poinga nenge irite poia neu ero. 9Pe a ollaka hote NonSoke nga lemo poinga poreke nganaana tuangachol ero. Iange hel ngeiri te poia poinga nem pe ilimo murtehun lapue iri. 10 Pe letemo inin pea ngungunu ia NeHalang ero iangehehei pe hana nemur, hel nge iri tepoike pomam pe angkelo nenge hunun,hun lapue iri.

11 Ure nemur te lohot nge iri keheneue ita. Pe masio nga NeHalangnena alalaha nenge tehas sue ke uloloke hetore ita lochloch ngana, iange tatutu nga etue hetala ngana mur lo.

12 Ke imo nenge letemo tuanin kea teke ames ke kerkereng nga letemomanmanna ngana lo, a nauala amo kenek ol, ma lape a losio pule. 13Nengeteke ure meena ngana lohot nge imoa eteia ke ure nem lohot tala ngehehei pe hana lo. Pe NeHalang i nonnenge hele ke manmanna pe nanaspengpeng ia nena helenga. Pomalamlape poia ure meena ngana nemurke te heporeke tote imo ero. I lapehenonoua iong nga kue nenge halauaiong ke omes ke kerkereng ke o takisiaure meena ngana nem.

Ahul Rumemo Ia Aetapuna Mur Pe ANanasia NeHalang

9:25: Pil 3:14; 2Ti 2:4-5; 4:7-8 9:27: Rom 8:13; 13:14 10:1: Exo 13:21-22; 14:22-29 10:3:Exo 16:35 10:4: Exo 17:6; Num 20:11 10:5: Num 14:29-30 10:6: Num 11:4, 34; 1Ko 10:1110:7: Exo 32:6 10:8: Num 25:1-9 10:9: Num 21:5-6 10:10: Num 16:41-49

1 Korin 10:14 295 1 Korin 11:114 Ke pomalam titik pe liliuk mur,

ahul rumemo ia aetapuna mur. 15 Ehele lange imo iange letemo matanalo ke imo sipomo a amnei teu ke nektoto nga lek helenga.

16Nga etue nenge ta hele urana petain nga eulinga nga ngaunga nengeNon Soke, ta lohot ke ita elle mananga Kristus eina. Pe nga etue nengeta ngaua ngaunga nenge ta reke, talohot ke ita elle mana nga Kristusmirana. 17 Ita halang toto pe ngaungaelle mana. Pe ta lohot ke ita ellemana iange ta ngaua ngaunga ellenem mana.

18 Letemo metene Israel mur. Iri tehetalaulau pe te ngaungaua ngaunganenge te popoi tunginga ia lala ngeNeHalang pule. 19 Iau mai e heleleia utar toto mai? Ngana kai ngaunganenge te kalongia lala nge aetapunamur mai? Eh, e helele ia kai aeta-puna mur mai? 20Ure nenge e heleleia ngana koi nei; Utar nenge hananenge te eteia NeHalang ero te popoitunginga ia nga reria hatanga, te poialange NeHalang ero. Te poia la lakange uneinei mur pe iau lemek ero ngeatal teu luluche imo lange uneineimur. 21Nenge teke ain nga Non Sokeana eulinga lo, ain nga aetapuna muraria eulinga ero ol. Pe nenge teke angau nga hatanga nenge Non Soke lo,a ngau nga hatanga nenge aetapunamur ero ol. 22 Ita ta teke ta helete ininia Non Soke laka nga poinga nengepomam. Ia kikira toto ke mange i kai?

Ta Heto Heke NeHalang Ene KeKokoes

23 “Ita nakura nge ta poia urelochloch.” Nei manmanna pe e helelange imo, ure lochloch ngana teurana ero. “Ita nakura nge ta poia urelochloch.” Pe ure lochloch ngana tehalaua ita ero. 24Ke pomalam letemiamele hel ke o halaua iri pule. Letemtu mana nge iong toro ero.

25 Huros nenge te ololia nga in-gala matana o mene pe o ngau pulutmene. Pe letem una ia onteinga ne-mur nenge pomai ero; “Huros nei atlangai pe tepoi utar ana ia?” 26 IangeNeHalang nena helenga nenge tehassue ke ulolo, hele ke teke, “Ich pe urelochloch ngana nenge tetu nga ichNeHalang nena ure mur ia iri.”

27Nenge teke mele hel nenge lete-ria manmanna ero, te iua iong kelao ngau luluch nge iri, o ngau pulutmene utar nenge te tunge lange iong.Pe ngaunga nem at ngana pe ana umenge merei o ontei rara ia ero. 28 Penenge teke mele hele lange imo keteke, “Ngaunga nem te kalongia langeaetapuna mur lo.” Nga etue nengeo longe ke pomau o ngaua ngaunganem ero ol. Iange e teke letemia melenenge hele lala nge iong nem, ke ipule eteia ke ngaua ngaunga nem ero.29 Iau e heleia a amnei teu ngamonga ure nenge urana pe poreke ero.E helele ia kou mele neu amnei teungana. Iau nakuk nge e ngau pulutmana pe mele pele poi ele iau ngalemek ngak ero. 30Nenge teke e heleurana lange NeHalang nga ngaunganenge e ngaua, pomerei nenge melepele hele poreke iau nga ngaunganenge e heto haka NeHalang ia?

31 Ke imo pule a heto heke NeHa-lang nga ure lochloch ngana nengea popoia. Ngaunga nenge a ngauape utar nenge a inia, a heto hekeNeHalang ia. 32 Pe atu ke nek mana,ma lape a heporeke Iuta mur pe hanalomonmona mur pe hehei pe hanangamata nenge NeHalang nga leteriamanmanna ngana. 33 Apoi ke mangeiau ke a halaua hehei pe hana. Iangeiau letek ia iau sipok ero. Letek kee teke e halaua hehei pe hana keNeHalang mene mule iri.

111 A nanasia lek poinga iange iau e

10:16: Mat 26:26-28 10:17: Rom 12:5 10:18: Lev 7:6 10:19: 1Ko 8:4 10:20: Deu32:17; Hem 9:20 10:21: 2Ko 6:15-16 10:22: Deu 32:21 10:23: 1Ko 6:12 10:24: Rom15:1-2 10:26: Psa 24:1 10:28: 1Ko 8:7 10:30: 1Ti 4:4 10:31: Kol 3:17 10:32: Rom14:13 10:33: 1Ko 9:20-22 11:1: 1Ko 4:16

1 Korin 11:2 296 1 Korin 11:24nanasia Kristus nena poinga.

Poinga Nenge Ta Hetalaulau Pe TaPopoia

2 Iau e iech toto nge imo iangeletemo metene iau pe a nanasia urelochloch nenge e hetoro sue langeimo. 3 Pe e teke a eteia ke hanalochloch aria soke laka Kristus pehehei mur aria soke laka eria murpe Kristus ana soke laka NeHalang.4Ke nenge teke none ruchite palpalnape hetalaulau nem pe haliu hototeNeHalang nena helenga nenge tungelala nge i, hemeia Kristus nga poinganem. 5 Pe hehei nenge te ruchitepalpalna pe hetalaulau, nem pe haliuhotote NeHalang nena helenga nengetunge lala nge iri, te hemeia eriamur nga poinga nem. Poinga nemelle mana ke pomange hehei nemurnenge telak sio lochloche palpalriaina pe te meia iri. 6 Nenge teke heieruchite palpalna ero, urana nge tehere palpalna pe te laksue ke lasus.Pe nenge teke meia i nge te herepalpalna pe te laksue iok, urana ngeruchite palpalna. 7 Pe non pele ru-chite palpalna ero. Iange NeHalangumeia non nem ke nakuna pomange Ipe ngana sipona tu teu nge non nem.Pe hana nakuria pe ngaria toto tu ngehehei. 8 Iange NeHalang ume hotenone nga hehei singina ero. NeHa-lang ume hote heie nga none singina.9Peumehotenone kehalauaheie ero.I ume hote heie ke halaua none. 10Kepomalam urana nge heie ruchite pal-palna pe haliu hote NeHalang nenahelenga, poinga nem urana nga Ne-Halang nena angkelo mur mataria.

11 Oe, nem nge hehei mur. Penenge ita lochloch tatu ngara luluchnge Non Soke, none tu ke i toro erope heie tu ke i toro ero. 12 Iange ngenike, hei nenge tengene ana lohot nganone singina, pe nga hoena hehei tehohoe hana mur ol. Pe ure nemurte lohot ke pomalam nga NeHalanglemene ngana. 13 Imo sipomo a amnei

teu langa helenga nei: Nenge tekeheie ruchite palpalna ero pe heta-laulau lange NeHalang, poinga nemurana ma ero? 14 Nga tanau ngara,none tuahe mule i nga palpalna inanenge hou ke halang. 15Pe nenge heiepalpalna ina hou ke halang, uranaiange nena olenga haka ia. 16 Amopele tuinaunau rara ero iange imempe NeHalang nenamatamur lochlochmo nanas mene kue nei ke pomalammana.

Ngaunga Nenge Non Soke(Mat 26:26-29; Mak 14:22-25; Luk

22:14-20)17 Nga lek helenga mur nenge e

tung hotote nei, lape e heto haka imoia ute pele ero toto. Iange e naue kenga lemo poinga nenge a eukirau kea hetalaulau, ute pele nge urana lapelohot ia ero. 18 E teke e hele ke pomaimukam. E longe nge te teke ngaetue nenge a hekirau ke a hetalaulau,alas hulu helel pe a are ke mullimoelle ero, pe iau letek manmanna unnenga helenga nem. 19 Pe poinga nemlohot ke henonou hot pengpeng iaitei hel toto nenge te nanasia helengamanmanna toto ngana. 20 Nga etuenenge a eukirau ke a ngau, a tekema angaungaua ngaunga nenge Non Soke,pe i ero la. 21 Iange nga etue nengea ngaungau a kulala hel ero. Amohel te hemukmuka ngaunga pe teinke aria hauaua lo pe hel te metmetearia kura. 22 Pomerei? Lemo pele erototo loma nge a ngau pe ain? Imoa teke a at ke a hesalang ulu menemata nenge NeHalang pe a hemeia irinenge reria ure ero, ae? Lape e heleiaimo ke pomerei? A teke e heto hekeimo nga lemo poinga nem? Ero toto.

23 Hengetoro nenge e mene ngeNon Soke, e hetore lange imo ke ulolo:Nga miliko nenge te tung heke NonSoke Iesus langa hana poreke nganamur peria, mene ngaunga 24 pe heleurana lange NeHalang. Ke het pe rekepe hele, “Mirak koi nei. A mene pe a

11:3: Gen 3:16; Epe 5:23 11:7: Gen 1:26-27 11:8: Gen 2:18-23 11:18: 1Ko 1:10-12 11:25:Exo 24:6-8; Hip 8:8-13

1 Korin 11:25 297 1 Korin 12:10ngaua. A poia poinga nei pe letemometentene iau.” 25 Iok, te ngau ke hetpe mene eulinga pe poia ke pomalampule, pe hele, “Eik koi nei a mene peain ia. Eik nenge NeHalang poi nenatomunga hel heueu ngana ia. A poiapoinga nei pe letemometentene iau.”26 Nenge nei luna mai koi, nga etuelochloch nenge a ngaua ngaunga neipe ain nga eulinga nei, a hele hoteNon Soke mete ngana kela het ngaetue nenge at mule.

27 Pe mele nenge poi esalangingamana ke ngaua ngaunga pe in ngaeulinga nenge Non Soke, mele nempoi poreke Non Soke mirana pe einake ulolo. 28 Ke pomalam imo ellepe elle anau teu la mule nga letemoke nek mukam. Ke het ol laka angaua ngaunga pe ain nga eulinganem. 29 Iange mele nenge ngau pulutmene Non Soke mirana pe in pulutmana nga eulinga nem pe eteia lunaero, poi haka ana nge NeHalang keulolo. 30 Ke ngana laka nenge imohalang singimo haleles pe a makukleilei pe amo hel te metmete. 31 Penenge teke ita sipora ta amnei teuat mule nge ita ke nek tala mukam,nem lape NeHalang amnei teu ngarera poinga mur ero ol. 32 Pe nengeteke Non Soke amnei teu at nga rerapoinga mur, urana iange i teke hetoreita ke ta erue luluch nge hehei pehana nga ich nei ero.

33 Ke pomalam titik mur pe lil-iuk mur, nenge teke a eukirau ke angau nga ngaunga nenge Non Soke,a kulkulala hel mukam. 34 Pe nengeteke mele mete ana toto, ngau talanga nena pele mukam. Iange lapea poia poinga poreke ngana pe NonSoke amnei teu langa lemo poinganem.

Urehel tetu kura penga etuenengeeat ke e lohot nge imo, lape e hepenghote lange imo ol.

12Opepengpeng Nena Tunginga Mur

1 Iok, titik mur pe liliuk mur imoa ontei iau ia tunginga mur nengaOpepengpeng pe lape e hele teu langanem pule. Iau e teke a eteia urenem kenek toto. 2 Nge nike letemomanmanna nge Non Soke ero kurape te mene imo kela a heto hekekeaetapunamur nenge ngaria tuteu ngeiri ero. 3 Ke pomalam e teke e hemal-laha hote lange imo ke pomai; Melenenge NeHalang Opene tuteu nge ihele poreke Iesus ero. Pe pule melenenge Opepengpeng tuteu nge i, lapehele ke teke Iesus i Non Soke.

4Opepengpeng nena tunginga muriri altototo, pe Ope elle mana nemtung hote tunginga nemur. 5 Pe kuehalang nge ta poia ume lange NonSoke pe Non Soke elle mana. 6 Peume kuena ngana mur halang nengeta popoia. Pe NeHalang elle mana pe itoro mana halaulaua ita nga rera umelochloch ngana nemur.

7 Pe Opepengpeng henonoua kueurana ngana nge ita elle pe elle keta halaua Non Soke nena hana murlochloch. 8 Ke Opepengpeng nemhalaua mele hel ke te etei tote Ne-Halang letena tuanin ngana mur. Pehalaua hel ke te urana toto nga lete-ria matana ngana nenge te hetottorehehei pe hana. 9 Pe hel, Ope elle nemtunge leteria manmanna ngana mur.Pe iri nenge te hemasmasia haleleskina mur, Ope elle nem mana tungetunginga nem lange iri pule. 10Pe Openem tunge kerkerenga langemele helke te popoi merakulo. Pe mele helte mene kerkerenga nenge te lohotke iri hetatalonga nga Ope elle nemmana. Pe mele hel leteria matananga nenge te longo urumrume Ne-Halang Opene pe ope altoto nganamur, Ope elle nem tunge tunginganem lange iri pule. Pe Ope elle nemtunge tunginga nenge mele hel lete-ria matana nga nenge te heleia mele

11:27: Hip 10:29 11:32: Hip 12:5-6 12:2: Hab 2:18-19 12:3: 1Io 4:2-3 12:4: Rom 12:612:11: 1Ko 7:7

1 Korin 12:11 298 1 Korin 12:31

hel reria helenga. Pe Ope elle nemtunge lete matana ngana lange melehel ke te hele urumrume helenga ne-mur luria. 11 Ke Opepengpeng ellenem nena ume mur koi nei. Pe tungeume nemur lange mele elle pe ellenga lemene ngana.

Kristus PomalakaNgaAetana Pe Per-perna Mur Ita

12 Kristus singina elle mana ke po-manga ae tana nge elle mana pe per-perna mur halang. Ke ita hehei pehana ita ae perperna mur pe taraelle mana iange tatua hot nga Kristussingina. 13Hel nge ita iri Iuta pe hel irihana lomonmonanganamurpehel teumume nge hana hel pe hel te umenge hana hel ero. Pe ita lochloch tamene henuninga nga Opepengpengelle mana nenge NeHalang tunge ketu teu nge ita.

14 Ke ita non singira ana lala ellemana ero, singira ana lala pe lala.15 Nenge teke mele apena hele keteke, “Iau perim iau ero, pomalametu luluch nga singim ero.” Pomereimele neu apena tu luluch nga singinakura ma ero? 16 Pe nenge teke tal-ngana hele ke teke, “Iau matam iauero, pomalam etu luluch nga singimero.” Pomerei? Mele neu talnganatu luluch nga singina kura ma ero?17Nenge teke matara rongo heke sin-gira lochloch, lape ta longo ke merei?Pe nenge teke talngara rongo hekesingira lochloch, lape tasaka ure inan-gana ke merei? 18 Nga NeHalanglemene ngana tal teua utarra nemurelle pe elle at nga singira ke rorol.19Nenge teke singira lochloch te lohotke apera itoro mana, lape singira erope aperia i toro mana tu. 20Ke singiraunne nemur iri lochloch tetal hotesingira ke elle pe rorol.

21 Poinga nei lohot nge mele erokura nenge matana hele langa pennake teke, “Lemek ero iong.” Pepalpalna hele langa apena ke teke,“Lemek ero iong.” 22 Pe nenge teke

singira unne hel nemur nenge makukmana iri ero, lape singira tu ke nekero. 23 Singira unne nemur nenge tameimei ita ia ta heron hite ke nektoto. Pe singira unne nemur nengenakuria urana ero pe tetu kome taheoele pe ta nauele ke nek toto. 24 Pesingira unne nemur nenge tetu mal-laha ta nauele ke nek ke pomau ero.Pe NeHalang ume hote singira pe talluluche ana lala mur ke elle. Pe hetohote singira unne nemur nenge tetalkomkome aria ume. 25Ke pomalamsingira unne es keke hot ke i toro ero,iri lochloch tetu ke elle ke te halau helpe te ume ke elle. 26 Ke nenge tekesingira unne amneia melmelenga, taamneia melmelenga nem nga singiralochloch. Pe nenge teke te heto hekesingira unne, ta amneia iechinga ngasingira lochloch.

27Ke imoNeHalang nena hanamur,Kristus singina laka imo. Pe imoelle pe elle Kristus singina unne ia.28 NeHalang tal hot tele hana helnga mata nenge i ke iri hekulkulongake het pe hetatalonga mur ke hetpe hetoronga mur. Pe tal hote helpule nenge te hele pe urelu lohotmanmana, pe nenge te hemasmas penenge te halaulaua hehei pe hana penenge te nauele ume kuena nganamur pe nenge te eteia helenga kuenangana mur. 29 NeHalang tal hote italochloch ke ita hekulkulonga ero peita lochloch ke ita hetatalonga erope ita lochloch ke ita hetoronga erope ita lochloch ke ita hana nenge tapopoi merakulo ero. 30 Pe tal hoteita lochloch ke ita hana nenge tehemasmas ero pe ita lochloch ke itahana nenge te eteia helenga kuenangana mur ero pe ita lochloch ke itahana nenge te hele urumrume he-lenga luria mur ero. 31 Imo mutemotau totote tunginga papalauna mur.

Pe ana kue toto nenge lape ehenonou imo ia ngana koi nei:Mutemo taua pekngamo mur.

12:12: 1Ko 10:17 12:13: Kal 3:28 12:27: Rom 12:5 12:28: Epe 4:11-12 12:31: 1Ko14:1

1 Korin 13:1 299 1 Korin 14:413

Mutenga I Ure Nenge PalaunganaToto

1 Nenge teke e heleia helengakuena ngana e pe angkelo mur re-ria helenga pe mutek taua heheipe hana ero, lape halik palalas ulumana ke pomalaka nga hario alngana.2 Pe nenge teke e mene tunginganenge lete matana ngana ana penenge e hetatatalo pe e eteia uretalkomkome ngana mur nge NeHa-lang, pe nenge teke e mene tunginganenge lete manmanna ngana ananenge heloloune hengene mur pemutek taua hehei pe hana ero, lapeepoi ke pomanga alolap nenge te sauanga sausaunga. 3 Nenge teke e tunglochloche lek ure mur lange iri nengereria ure ero pe pule e tung teu menesingik ke te makia nga oan pe mutektaua hehei pe hana ero, lape e meneute pele nge urana ero.

4Mele nengemutena tautaua heheipe hana, tu ke nek manmana pe poike urana mana pe memeleia mele helreria ure ero pe palut laka rara erope heto heke i sipona ero. 5 Nganatano manmana pe na polo tana erope letena inin ke ueiuei ero pe letenaheke poinga poreke ngana nenge tepoia lange i ero. 6 Pe pule mele nengemutena taua hehei pe hana, iech eletote helenga manmanna ngana pepoinga porekengana iech ele ero toto.7 Pe takisia ure meena ngana murlochloch pe rahite letena manmannangana pe mes ke kerkereng ke takisiamelmelenga mur pe kulele NeHalangke halaua i.

8 Ke mutenga hetala ngana erototo. Pe helenga hetatalonga nengeat nge NeHalang lape het pe he-lenga kuena ngana mur nenge heheipe hana te helele ia lape tehet pulepe lete matana ngana nenge heheipe hana te menmene lape tehetpule. 9 Iange ita letera matana nganaunne sune mana pe pule ta menelochloche helenga hetatalonga ero.

10 Pe nga etue nenge ure manmannatoto ngana at, unne sune nenge tamenmene iri nem lape tehet lochloch.11 Ana helenga laka nenge; Nga iaukino ngak e hele ngak pe e amneiteu ngak nga ure mur pe letek tuaninngak pomange aina kinkino ngana.Pe nga etue nenge iau palaungana ole hile hote poinga nenge aina kink-ino ngana ke lasus sapele. 12 Heueunei tanau piriuriu mene NeHalangke pomanga ute hel nge hussu asamana nga silonga pe nga hoena lapeta naue i ke mallaha toto ol. Heueunei ta etei parmanmanapengahoenalape ta etei lochloche ol. Lape taetei lochloche ke pomange I nge eteilochloche ita.

13 Pe ure mol nenge tetu ke kokoesngaria koi nei; lete manmanna nganape kukul alanga pe mutenga. Pe urenenge palaungana toto nge iri mol,ngana laka mutenga.

14Tunginga Mur Nenga Opepengpeng

Nenge Palaungana Toto1 Iok, aume ke kerkereng toto ke

a mene poinga nenge mutemo tauahehei pe hana. Urana nge a menetunginga mur nenge at nga Opepeng-peng. Pe tunginga nenge palaunganatoto ngana laka nenge hetatalonga.2Pemele nengemene tunginganengehelele ia helenga kuena ngana mur,hele lala nge hehei pe hana ero, helelala nge NeHalang. Iange helenganenge helele ia iri nem i helengatalkomkome ngana mur nenge at ngaOpepengpeng pe hulua te eteia lunaero. 3 Pe iri nenge te hetatalo hototeNeHalang nena helenga, te halauahehei pe hana pe te hekerkereng ialeteria manmanna ngana pe te poialeteria ke ma ke nek. 4 Iri nenge tehelele ia helenga kuena ngana mur tehekerkereng mulmule iri siporia. Peiri nenge te hetatalo hotote NeHalangnena helenga te hekerkereng ia hehei

13:2: Mat 17:20 13:6: Rom 12:9 13:7: 1Pi 4:8 13:13: 1Te 1:3 14:1: 1Ko 12:31; 14:39

1 Korin 14:5 300 1 Korin 14:21pehana lochloch, ngamata nengeNe-Halang nga leteria manmanna nganamur. 5 Iau mutek ke e teke toingeamene tunginga nenge a helele iahelenga kuena ngana mur. Pe mutektoto ke e teke amene tunginga nengea hetatalo hotote NeHalang nena he-lenga. Nem i ure palaungana iangelape halau tote hehei pe hana. Penenge teke a helele ia helenga kuenangana mur, urana nge a hele hotehelenga nemur luria. Ke pomalamlape halaua hehei pe hana lochlochnga mata nenge NeHalang.

6 Titik mur pe liliuk mur, nengeteke eat nge imo pe e hele ia helengakuena ngana hel pe e hele hote lunalange imo ero, lape e halaua imo kemerei? Nenge teke e hele lange imongahelenganengeNeHalang tunge atnge iau pe e tunge lete matana nganalange imo, pe e poia helenga hetat-alonga pe e hetore imo nga helenganemur luria, lape e halaua imo ke nek.7 Ure nemur nenge ngaria te tuteunge iri ero ke pomanga iu pe hario,tepoi ke pomalam pule. Nenge tekeelle alngana altoto pe e alngana altotolape ta nanasia tei ke tatul heke pe-unga kanna? 8 Pe nenge teke ngalumpaena alngana ke nek ero, lape hanate lohaka ke tela nga hunelinga maero? 9 Imo pule apoi ke pomalam.Nenge teke a heleia helenga e nge al-toto lange mele, mele nem lape eteiahelenga nem luna ke merei? Lem he-lenga nem lape hesil sio mana paiam.

10 I manmanna ke helenga altotongana mur halang tetu nga ich nei.Pe helenga lochloch ngana nem luriapule la. 11 Pe nenge teke mele heleiahelenga e pe e eteia luna ero, nakunapomanga i nena nga kileng e pe iaulek nga kileng e. 12Ke imo apoi ke po-malam mana iange a teke amene totetunginga nemur nga Opepengpeng.Pe urana nge a mene tunginga nengehalau tote mata nenge NeHalang.

Utar Nenge Ta Poia Pe Ta Heleia He-

lenga Altoto Ngana13 Ke pomalam mele nenge teke

hele nga helenga altoto ngana, uranange hetalaulau pe onteia NeHalangnga tunginga, tunginga nenge halauai ke hemallaha hote helenga nemluna. 14 Iange nenge teke e heta-laulaungahelenganenge altoto, opekhetalaulau pe letek tuanin ngana tunga hetalaulaunga nem ero. 15 Kelape epoi ke pomerei? Iau e teke ehetalaulau nga opek pe e hetalaulaunga letek tuanin ngana pule. Pe eteke e peupeu nga opek pe e peupeunga letek tuaninin ngana pule. 16 Kenenge teke mele hel tetu luluch ngeiong pe te esia iong nge o heto hekekeNeHalang nga opem mana, iri lapete hele ke merei? Lape te hele ke,“Oe Manmanna.”? Pa nem ero iangete eteia utar nenge o helele ia ero.17 I manmanna ke lem hetalaulaunganenge opoia lange NeHalang urana,pe hetalaulaunga nemhekerkereng iamele hel nenge tetu luluch nge iongleteria ero.

18Poinga nenge ta helele ia helengaaltoto ngana i urana. Iau e popoia kehalang lo pe e hele urana toto langeNeHalang nga nem. 19 Pe nga etuenenge hehei pe hana nga mata nengeNeHalang te heukirau, e teke e helengahelenganenge te eteia ke ehetoreiri. E hele ngak ia nem urana toto nganenge ehele nga helenga altoto ngananemur.

20 Titik mur pe liliuk mur, letemotuanin ngana poi kemange aina kink-ino ngana ero. Letemo tuanin nganapoi ke mange hehei pe hana nenge temera lo. Pe urana nge apoi ke mangamamau mur nenge te popoia poingaporeke ngana mur ero. 21 NeHalangnena helenga nenge tehas sue keulolo hele ke teke,“Lape e poia hana lomonmona ngana

murnenge reria helenga altoto ke te

hele lange hana nemur,14:20: Epe 4:14 14:21: Isa 28:11-12

1 Korin 14:22 301 1 Korin 14:40pe hana nemur lape te longo taua iau

ero toto.”22 Ke helenga altoto ngana nemur

tepoi ke manga lala nenge heilangiaNeHalang nena kerkerenga palaun-gana lange iri nenge leteria man-manna ero. Pe helenga hetatalongahalaua iri nenge leteria manmanna.23 Ke nenge teke hehei pe hana ngamata nenge NeHalang te heukirau pete helele nga helenga altoto nganamur, pe iri nenge te eteia ero peiri nenge leteria mamanna ero teiteu pe lape te hele ke teke, “Imonge lape amo hauhaua iam!” 24 Penenge teke a hetatalo hotote Ne-Halang nena helenga nemur, nengetunge lala nge imo pe iri nenge lete-ria manmanna ero tei teu, lape lemohelenga nemur tua tote leteria ngareria poinga poreke ngana mur. 25 Peleteria tuanin ngana mur nenge tetalkomkome lape te hele hote nga mal-laha. Pe lape te tualou sio pe teheto heke NeHalang pe te hele ke teteke, “Manmanna toto ke NeHalangtu luchluch nge imo!”

Ume Nemur Nenge Ta Hetalaulau PeTapopoia

26 Titik mur pe liliuk mur, urenenge e teke e helele ia ngana koinei: Nga etue nenge a eukirau kea hetalaulau, mele mene peunga pemele hetottoro pe mele hele hototeNeHalang nena helenga nenge tungelala nge i, pe mele helele ia helengaaltoto ngana pemele hele hotote lunamur. A poia ure lochloch ngana neike a hekerkereng ia mata nenge Ne-Halang. 27 Nga nenge a hele ngahelenga nenge altoto amo mol manate hele. Elle hele ke het pe nai nganake het pe mol ngana pe het sapele. Pemele e pule nge hele urume helenganemur luria. 28 Pe nenge teke melee nge hele urumrume helenga murluria ero, iok, mele nenge teke helelenem rengmana pe helemana lala ngeNeHalang nga letena ol.

29 Pe hetatalonga iri nai ma molmana te hele pe imo lochloch a longoteu langa reria helenga tang ngana kenek. 30 Pe nenge teke NeHalang nenahelenga lohot nge mele nenge kilkilanga lamam, i nenge helele nem rengmukam. 31 A nanasia poinga nei keimo elle pe elle a hele hote NeHalangnena helenga. Pomalam lape heheipe hana te eteia pe hekerkereng iairi. 32Hetatalongamur te haliu hototeNeHalang nena helenga pe te heleke het nga iri siporia lemeria nganamana. 33 Iange NeHalang i non nengehepiriu elele ure mur ero. Pomalamlemene ke teke tatu ke nek pe leterapulu ala nga ute e ero.

Nga etue nenge hehei pe hana ngamata nenge NeHalang te eukirau keteole haria, 34 hehei iri muka ia he-lenga e ero. Iri teare ke tereng manake pomanga Iuta mur reria hotongahele ngana. 35Pe nenge te teke te eteiteu langa ute, tela mule nga reria peleol laka te ontei hotote eria mur ol.Ke heo ngana toto nge heie hele ngaetue nenge iri mata nenge NeHalangte hekirau iange lape hemei mule i.

36 Lape NeHalang nena helengahuna nge imo pe imo nge a tung hoteiam ae? Pe lape helenga nem la ngemele hel ero pe lohot mana nge imo,manmanna kai? 37 Mele nenge tekei hetatalonga pe mene lete matanangana nga Opepengpeng, urana ngeheleia pule ke teke ure nemur nengeehas ia lala nge imo nei, Non Sokenena hotonga mur ia iri. 38 Pe nengeteke lemene ero ia, iok a longo taua iero.

39 Ke pomalam titik mur pe liliukmur, a hetatalo hote NeHalang nenahelenga nenge tunge lala nge imo kekerkereng. Pe aheo ele imo nge a helenga helenga altoto ngana mur ero.40A poia ure lochloch ngana ke uranape a nanasia ke pengpeng.

14:23: Ume 2:13 14:24: Ioa 16:8 14:26: 1Ko 12:8-10 14:29: 1Te 5:21 14:34: 1Ko11:3; 1Ti 2:12 14:37: 1Io 4:6

1 Korin 15:1 302 1 Korin 15:2015

Kristus Maul Haka Mule Ngana1 Iok titik mur pe liliuk mur, e

teke letemo metene helenga uranatoto ngana nenge e haliu hote langeimo ke a mene pe letemo manmannangana mes ke kerkereng ia ke ulolo.2 Ke nenge teke a rahite helengaurana toto ngana nenge e haliu hotelange imo ke kerkereng, lape NeHa-lang mene mule imo. Pe nenge tekeletemo manmanna ia ero lape he-lenga urana toto ngana nem halauaimo ero toto.

3-4Helenga nenge e mene i helenganenge palaungana toto pe e heleialange imo lo. Ana helenga koi nei:“Kristus mete ke saua rera poinga

poreke ngana mur ke te lasustoto.

Tealo hite I pe ma ke etuene molnga polo

pe nga etue mol ngana maul hakamule.

Pe nem pete tote NeHalang nenahelenga nenge te hassue keulolo.”

5Pe hetei hote i lange Petrus, ke hetpe hetei hote i lange hekulkulongaanaloch pe nai nem. 6 Ke het heteihote i lange nena hana mur lochlochnenge leteria manmanna nge i ke teesia i ke hele nga etue elle mana.Hana nemur aria sisalanga ele hakatoto nga nenge iri ana non kina limeiri lime (500). Hana nemur hel temete lo pe halang tetu ke te maululkura. 7Pehetei hote i lange Ieims puleke het pe nge hekulkulonga ana hanamur lochloch. 8 Pe nga hoena toto olhetei hote i at nge iau, pe iau epoike pomalaka nga mele nenge te hoholele.

9 E hele ke pomai iange iau e elesio mana nge hekulkulonga mur. Peurana nge a hetue iau ke hekulku-longa ero iange e heporeke tote heheipe hana nga mata nenge NeHalang.

10 Pe NeHalang letena ia iau ke po-malam e lohot ke iau non nenge po-mai. Pe eume ke kerkereng totonge hekulkulonga mur, ke pomalamletena poreke ngana nem hesil siomana nge iau ero. Pe iau toro epoia ume nei ero iange NeHalangletena poreke ngana halaulaua iaunga ume nei. 11 Pe nenge teke e haliuhote helenga pe letemo manmannape hekulkulonga nemur pule te haliuhote helenga pe letemo manmanna,ute pele nga nem ero.

Tamaul Haka Ngara Nga Metenga12 Imem mo haliu ke mo teke Ne-

Halang hemaul hekemule Kristus ngametenga pe pomerei amo hel te tekeiri nenge te mete lape te maul hakamule ero? 13 Iok, nenge teke po-mam, pomerei nge Kristus? Lapemaul haka nga metenga ero pule?14 Ke nenge teke Kristus maul hakamule ero, lemem hengetoro mur lapehesil sio mana pe letemo manmannangana nem lape luna ero. 15 Pe pulenakuna nenge imem mo pallaklakamana ia helenga nenge mo teke Ne-Halang hemaul heke Kristus. Iangenenge tekemanmanna ke iri nenge temete te maul haka mule nga metengaero, iok NeHalang hemaul heke muleKristus ero. 16 Ke nenge teke irinenge te mete te maul haka mule ngametenga ero Kristus lape maul hakaero pule. 17 Pe nenge teke NeHalanghemaul hekemule Kristus ero, letemomanmanna ngana mur luria ero pelemo poinga poreke ngana mur tetukura. 18 Pe pule iri nenge leteriamanmanna nge Kristus pe te mete, teerue mana ke te lasus. 19 Pe nengeteke letera manmanna nge Kristusnga tatu ngara nei mana, pe e ero ollape tamene poreke tote nge hehei pehana lochloch nga ich.

20Pe imanmanna toto ke NeHalanghemaul heke Kristus nga metenga ke

15:3-4: Isa 53:5-12; Mat 12:40; Ume 2:24-32 15:5: Mat 28:16-17; Luk 24:34 15:7: Ume 1:3-415:8: Ume 9:3-6 15:9: Epe 3:8; 1Ti 1:15 15:10: 2Ko 11:23

1 Korin 15:21 303 1 Korin 15:38helue kue nge iri nenge te mete ngelape te maul haka pule.

Iesus I Mukaia Maulinga21 Ke none helue kue nenga

metenga ke lohot nge hehei pe hanake pomalam none pule helue kuenenga ta maul haka mule ngara kelohot nge hehei pe hana. 22Metengaat nge ita lochloch nge Antam. Kepomalam ta maul haka mule ngaraat nge Kristus. 23 Pe mele elle peelle kulele ana etue nenge lape maulhaka muleia. Kristus helue kue lope nga at mule ngana, iri nenge tenanasia i lape te maul haka pule. 24Olpe etue nei hetala ngana lape lohotol: Nenge Kristus lape hekou suehotonga papalau ngana mur pe hananenge reria kerkerenga halang pe openga tapa sana reria kerkerenga mur.Hekou sue iri ke het pe tung hekenaungaala ana ume langa NeHalangpenna. 25 Iange Kristus i naungaalaana non nenge nauele kileng. Penauele kileng ke la het nga etuenenge hekou sue nena ngarang murlochloch pe tal sue iri nga apena ene.26 Pe Kristus nena ngarang nengelape hekou sue nga hoena, nganalaka metenga. 27 NeHalang nenahelenga nenge tehas sue ke ulolohele ke pomai, “Tal sue ure lochlochngana nga apena ene.” Nei mallahake NeHalang tuteu luluch nga urenemur nenge tal sue iri nga Kristusapena ene nem ero. 28 Iange Kristuslape nauele ure lochloch ngana nengeNeHalang tal sue nga apena ene.Ke het pe Tuna Kristus lape tal siomule i nge NeHalang nenge tal susueure nemur nga apena ene nem. KeNeHalang lape nauele ure lochlochol.

29 Iok, a longo at nga nei: Iri nengete mete lo hana hel te mene muria kete henune iri. Pomalam iri nenge temete nem lape te mene maulinga. Penenge tekemanmanna ke iri nenge te

mete te maul haka mule nga metengaero, pomerei nenge hana nemur tepoia poinga nei? 30 Anau at ngeimem pule. Imemmomataumetengaero pe mo rahite ume nei ke kerk-ereng. Pe nenge teke helenga nemmanmanna pomerei nenge mopoi kemai? 31Titik mur pe liliuk mur, e heleke manmanna toto lange imo. Ngaetue lochloch e kulalamanametenga.Pe e iech toto iange imo a nanansiaara Non Soke Iesus Kristus pomalam epoia helenganei. 32 Iau pehananengetepoi ke manga ur hinolo mur ngeEpesus, mo hunel ia helenga nem pelape halaua iau nga letek manmannangana ke merei, nenge teke iri nengete mete lape te maul haka mule ero?Lape tapoi mana ke pomanga helenganenge hele ke teke,“Ta ngau pe tain nike

iange nge rou ta mete.”33Anauala amokenek iange lapemelehel te channanga ia imo. Pe atu lu-luch nge hana porekreke ngana murero iange hana nenge pomam te heporekreke rera poinga urana nganamur. 34 Letemo matana ke nek mulepe a hile lemo poinga poreke nganamur. Pe amo hel nge imo te eteiaNeHalang ero toto, ameia imo nga neiero kai?

Singi Nenge Lohaka Mule NgaMetenga

35 Iok, nenge teke amo hel nge imote ontei ke te teke, “Iri nenge te metelape temaul haka kepomerei? Pe lapesingiria lohot ke pomerei?” 36Opoi kemanga hauaua ero! Nenge teke otuasue ngaunga tutuna nenge maululnga ich i lape mete. Pe nenge tekeotua sue nenge mete i lape matanahot pe haka. 37 Pe ure nenge otuenem i ngaunga tutuna mana nengepomanga kon pe raes nganangana peotue tana rorol ngana ero. Pe ngahoena te haka pe te lohot ke pomangakon pe raes ol. 38 Pe NeHalang tunge

15:21: Rom 5:12 15:23: 1Te 4:16; Hem 20:5 15:25: Mat 22:44 15:26: Hem 20:14 15:27:Psa 8:6 15:30: Rom 8:36 15:32: Isa 22:13 15:36: Ioa 12:24

1 Korin 15:39 304 1 Korin 15:58

ngaunga tutuna nemur singiria kepomanga tal ngana ia. Pe ngaungatutuna nemur nenge altoto NeHalangtalue ke iri elle pe elle singiria altoto.39 Ke ure nemur nenge singiria, irilochloch ke nakuria elle ero. Ita nonsingira altoto pe huros mur singiriaaltoto pe ngie mur singiria altoto peruomur singiria altoto. 40Urehel tetunga tapa pe hel tetu nga ich. Nemurnga tapa singiria ana hemalmalingaelle mana pe altoto nge iri nemurnga ich. Pe nemur nga ich singiriaana hemalmalinga elle mana pe al-toto nge iri nemur nga tapa. 41 Chaiamatana ana hemalmalinga altoto ngateio ana hemalmalinga. Pe itoch muraria hemalmalinga altoto pe itoch ellepe elle aria hemalmalinga altoto ngepekngaria mur.

42 Ke iri nenge te mete pe te maulhaka mule lape tepoi ke pomalampule. Mele mete pe tealo hite iangesingina tu ke koko ero pe singinanenge maul haka mule ia lape tuke koko. 43 Pe tealo hite singinaiange punich ulu pe nakuna porekepe singina nenge maul haka mule ianakuna urana pe kerkereng. 44 Kesingina nenge tealo hite nem i ichanamana pe singina nengemaul hakamule ia i tapa ana ure ia iange i opemana.

45 Ke pomalam NeHalang nena he-lenga nenge te hassue ke ulolo heleke teke, “Antam nenge lohot talatungana pomange ita nga ich nei.”Pe Antam nenge lohot rume, at ngaOpepengpeng pe i Ope nenge tungemaulinga. 46 (Ke anaue lo?) Singinenge Ope ana lohot tala ero. Singinenge ich nei ana lohot tala ke hetpe singi nenge Ope ana. 47 Antamnenge lohot tala, tepip hote i ngamelete nenga ich nei pe Antam nengelohot rume at nga tapa. 48 Ke po-malam iri nenge reria nga ich tepoike mange i nenge at nga ich, pe irinenge reria nga tapa tepoi ke mange

i nenge at nga tapa. 49 Pe ita tatu kepomange non nenge at nga ich nei kepomalam mana lape nga hoena tatuke pomange non nenge at nga tapa.

50 Titik mur pe liliuk mur, e teke ehele kemai koi; Singira pe eira lape teteu langa NeHalang nena naualangape nekinga ero, iange singi nengeich nei ana tu ke koko ero. 51-52 Alongo kenekngahelenga talkomkomengana nei: Ita lochloch ngana lapeta mete ero iange nga etue nengengalum paena alngana, lape tahul keueiuei toto ke pomanga matara palunngana. Pe iri nenge te mete lapete maul haka pe te mete mule erool pe ita lochloch ke tahul ke elle.53 Iange singira nenge tu ke koko eronei lape lohot ke i singi nenge tu kekoko. Pe singira nenge metmete neilape lohot ke i singi nenge mete muleero ol. 54 Ke nga etue nenge urenem lohot ke pomamke singira nengetu ke koko ero nei, lohot ke i singinenge tu ke koko, lapeNeHalang nenahelenga nenge te hassue ke ulolo hotke manmanna sapele nenge hele keteke, “NeHalang hekou sue metengake het toto.”55 “Metenga! Kikim ngam tu langai?

Pe lem kerkerenga nengemelmelenga ana ngai?”

56 Metenga mene nena kerkerenganenge melmelenga nga poingaporeke ngana pe poinga porekengana nena kerkerenga lohot ngahotonga. 57 Pe ta hele urana totolange NeHalang nga ara Non SokeIesus Kristus kikina ngana. NgeKristus mana NeHalang hekerkerengia ita ke ta hekousue poinga nengametenga.

58 Ke pomalam titik mur pe liliukmur, ames ke kerkereng ke ute peleheloiloi ia imo ero. Kokoes a tungteu tote imo langa Non Soke ana ume,iange a etia ke lemo ume nenge NonSoke nem lape hesil sio mana ero.

15:43: Pil 3:20-21 15:45: Gen 2:7 15:51-52: Mat 24:31; 1Te 4:15-17 15:53: 2Ko 5:415:54: Isa 25:8 15:55: Hos 13:14 15:56: Rom 7:13

1 Korin 16:1 305 1 Korin 16:2016

Tunginga Nenge Halaua NeHalangNena Hana Mur

1 Iok, e teke e hele teu langa umtutuna nenge lape a takiraua pe apoitunginga ia ke a halaua NeHalangnena hana mur. Urana nge a nanasiake pomanga e hele ngakia lange irimata nenge Kalasia. 2 Nenge e heleke e teke; Nga Sante kokoes imo ellepe elle a mene lemo umtutuna unnehel nenge a hottau ususia pe atallele hote unne ke ma ke tatalo alalanike. Pomalam nga etue nenge eatlape a song ke a tango rara mule lemoumtutuna nenge halaunga ana ero ol.3 Pe a henonou hote hana hel ke temene lemo halaunga ana umtutunanem lange Ierusalem. Pomalam ngaetue nenge eat lape ehas ia alalahanenge hele urume iri pe e kulosia irike tela. 4 Pe nenge teke urana nge iauela pule, iok iri lape tei luluch nge iau.

Paulus Nena Henininga Mur5 Pe e teke ei tele tuele kina nenge

Mesatonia mukam ke het ol laka, elae lohot ke enau toto imo ol. 6 Pelape etu ke mala pol luluch nge imomukam. Lape nga lukunna ana etue.Ke het pe imo lape a halaua iau ke elanga kileng e pule nenge e teke ela ia.7 Lemek ero nge ela ke ueiuei pe etululuch nge imo ke etue choro mana.E teke etu luluch nge imo ke malapol, pe nem lohotmana nga Non Sokelemene ngana. 8 Pe e teke etu ngeEpesus ke etue nenga Pentikos hetmukam. 9 Iange kue chach lo nengelape e poia ume palaungana pe eseiheke hana nenge te teke tepoi eleleiau nga ume nei ero.

10 Pe nenge teke Timoti sauhot ngeimo along teua i ke tululuch nge imope a poia i ke nek, iange i umume iaNon Soke ana ume kemange iau. 11Peamoe nau sio mene i ke pomanga nonpulut ngana pele ero. A nekia i keletena masio ke nek pe a halaua i nga

nena inga ke at mule nge iau; iangeiau pe NeHalang nena hana mur mokulelele i.

12 Pe tira Apolos, kokoes e hele kekerkereng toto lala nge i ke la luluchnge titira mur hel pule ke la tenautoto imo. Pe i lemene ero nge lohakaheueu nei, pe nga hoena nenge tekekileng urana lape lohaka pe lange imool.

Helenga Hel Pule13 Atu pe a nauala manmana pe

ames ke kerkereng nga letemo man-manna ngana pe ames ia amo seililpe a mes ke kerkereng. 14 Pe poinganenge mutemo taua NeHalang pehehei pe hana, a henonou hote ngalemo ume mur lochloch nenge apopoia.

15 Titik mur pe liliuk mur, a eteiake iri lochloch ngana nenga matanenge Stepanus, iri tala nga tuele kinanenge Akaia nge te hulia leteria pe teume ke te halaulaua NeHalang nenahana mur. Pe e teke e hele ke kerk-ereng toto lange imo ke 16 a nanasiahana nenge pomai reria poinga pe irilochloch ngana nenge te halaua iri kete poia ume nei. 17 Iau e iech ngeStepanus pe Potunatus pe Akaikusnge te mene mullimo pe teat ke tehalaua iau nga lek ume. 18 Iau letekurana toto nge iri ke pomange imonge letemo urana nge iri pule. Keurana nge a heto heke hana nengepomai.

Helenga Hetala Ngana Mur19 Iri mata nenga tuele kina nge

Eisia te teke reria iechinga palaun-gana lange imo. Pe Akuila pe Prisilape iri mata nenge te eukiraurau ngareria pele, te teke reria iechingapalaungana lange imo nga Non Sokeene. 20 Pe NeHalang nena hanamur lochloch nga lamai, te teke reriaiechinga lange imo pule. Pe a sisa pe-rimo nge imo elle pe elle nga poinga

16:1: Rom 15:25-26; 2Ko 8:1-9 16:5: Ume 19:21 16:6: Rom 15:24 16:9: Ume 19:8-10; 2Ko2:12 16:10: 1Ko 4:17 16:11: 1Ti 4:12 16:12: 1Ko 3:6 16:15: 1Ko 1:16 16:19: Ume18:2, 18, 26

1 Korin 16:21 306 1 Korin 16:24nenge ita NeHalang nena hanamur tapopoia.

21 Iau sipok ehassia helenganei ngaperik: Lek iechinga palaungana langeimo. Iau Paulus.

22 Mele nenge mutena taua NonSoke ero lape mene maulinga erototo. Maranata - Ara Non Soke at.

23 E hetalaulau ke Non Soke Iesusletena poreke ia imo.

24 Pe mutek taua imo lochlochiange Iesus Kristus kale tele ita ke itaelle mana. (Ngana laka lom!)

16:22: Kal 1:8-9; Hem 22:20

2 Korin 1:1 307 2 Korin 1:13-14

2 KorinAlalaha Nai Ngana NengePaulus Hasia Lange Korin

Mur1 Iau Paulus. Pe nga NeHalang

lemene ngana iua iau ke e lohotke iau Iesus Kristus nena hekulku-longa. Pe imem nai tira Timoti nengeletenamanmanna ngana ellemana kemange ita, mo hekule alalaha nei kelange NeHalang nena mata nge Korinpe nena hana mur nenge tetu ngakileng lochloch ngana nga tuele kinanenge Akaia.

2 Mo hetalaulau ke Temere NeHa-lang pe Non Soke Iesus Kristus leteriaporekeia imo pe te poia letemo ke make nek.

Paulus Hele Urana Lange NeHalang3Ta heto heke NeHalang nenge ara

Non Soke Iesus Kristus Temene. Pei Temere ia nenge letena poreke iaita pe i NeHalang nenge hemasmas iahehei pe hana nga melmelenga mur.4 I hemasia imem nga emem melme-lenga mur ke pomalam mo hemasiamele hel pule nga aria melmelengamur nga hemasinga nenge imemsipomem mo mene nge i. 5 Imemmomes luluch nge Kristus ke mo tak-isia ure meena ngana pe melmelengamur. Ke pomalam NeHalang halauaKristus pe lape hemaluche letemempule. 6 Pe imem mo takisia melme-lenga nei ke halaua imo ke a menemaulinga ke koko. Pe nenge teke Ne-Halang hemaluche letemem nga nei,imo pule lape NeHalang hemalucheletemo pe ames ke kerkereng ke atakisia melmelenga ke mange imem.7 Ke imem samem kikina nge imoiangemo eteia nge lape ames ke kerk-ereng ke a takisiamelmelenga pe lapeNeHalang hemaluche letemo pule kemange imem.

8 Ke titik mur pe liliuk mur, imemmo teke mo helete metene imo ke aeteia ure meena ngana nenge loho-tot nge imem nga kileng nenge Eisia.Imem moura ero totoia melmelenganenge lohot nge imem nei. Melme-lenga nem meena kou sio tote imemke kikimem ero ngemo takisia, pe monaue emem metenga ke rochroi toto.9 Pe mo amnei ker tote nga letememke mo teke emem etue nenge momete ia koloi. Pe ero, ure nenge lohotnei, teke henonoua imem nge NeHa-lang nge i non nge hemaul heke mulehehei pehanangametenga pe samemkikina ngana tu mana nge i nge lapehalaua imem. Iange imem sipomemnakumem ero toto nge mo halaumule imem ke motu ke mo maulul.10-11Kokoes mo teke mometmete ngaure meena ngana nemur pe NeHa-lang halaulaua imem. Pe letememmanmanna ke pomai; Nenge teke ahetalaulau emem ke kokoes, lape Ne-Halang longe lemo hetalaulaunga pehalau mulmule imem. Pe hulua lapete hele urana pe te heto heke totei nga ure urana ngana nemur nengetunge atat nge imem.

Paulus Nena Inga Nenge Lange KorinMur Lohot Ero Mule

12 Imem mo palut laka totoia urelochloch ngana nenge mo popoia ngaich nei. Nemmene teu luluche lememume nenge mo poia lala nge imo. Ngaletemem mo eteia ke mo poia ngapoinga nge urana pe nga poinga ngepengpeng nenge NeHalang tunge atnge imem. Pe mo nanasia mele ngaich letena matana ngana ero, NeHa-lang letena poreke ngana mana ha-laua imem ke mo poia poinga nengepomam. 13-14Nga alalaha nenge ehasia lala nge imo ehas ia helenga nemurnenge a sisia pe a eteia luna ke nek.Imo a etei polia imem lo pe nga hoenalape a etei ke nek toto ol. Ke pomalamnga etue nenge ara Non Soke Iesus at,

1:3: Rom 15:5 1:5: Psa 34:19 1:8: Ume 19:23; 1Ko 15:32 1:10-11: 2Ti 4:18 1:13-14:2Ko 5:12; Pil 2:16 1:13-14: 2Ko 5:12; Pil 2:16

2 Korin 1:15 308 2 Korin 2:9lapemo palut kemotal hekeke imo peimo a palut ke atal hekeke imem.

15 Iau letek here tote imo nga nei,ke pomalam nga tele ngana, e henintele lek inga ke e teke ela ke e lohottala nge imo. Nga poinga nei lape aiech nge e lohot ke henai nge imo.16 Iange e teke e lohot tala nge imo kehet pe ela ngeMesatonia, ke het pe elake e lohot mule nge imo ke a halauaiau nga lek inga nenge lange Iutea.17 Iau letek tuanin ngana song hot kepomam pe ero, eat ke enau toto muleimo ero. Ke nga nem a teke iau nonnenge ehul hali helenga ae? Poinganenge e hele ke “Oe” pe e helemule ke“Ero,” nem lape e nanas mene lemekngak pe iau non nenge pomam ero.

18 NeHalang nena helenga tu kemanmanna ke pomalam iau pule ehele ke manmanna. Iau non nengee hele ke teke, “Oe” pe “Ero” muleero. 19 Iange NeHalang Tuna IesusKristus nenge Iau pe Sailas pe Timotimo haliu hote lala nge imo, I nonnenge hele ke “Oe” pe “Ero” muleero. I hele ke “Oe” mana pe nanasmene NeHalang lemene ngana murlochloch. 20 Pe ngata ke “Oe” ke poiaNeHalang nena tomunga hel ana he-lenga mur ke te lohot ke manmanna.Ke ngana laka nenge ta hele ke “OeManmanna” nge Kristus pe ta hetoheke NeHalang iange Kristus hele ke“Oe” pe nanasia nena helenga. 21 PeNeHalang i sipona laka nenge poiaimo pe imem ke tames ke kerkerengke hele luluch nge Kristus. Pe i siponapoia ita ke ta mene tuangaola ngeheongana nge i. 22 Pe pule hesio teuanena Opepengpeng at nga letera keheilangia nena hana mur imem pehelue kue nenga ure manmanna totongana nenge teke tunge at nge itakura.

23 NeHalang eteia letek ke iau epallaklaka ero. I poi ele iau ke elange imo nge Korin ero, iange lapee hele inin taua imo pe e heporeke

tote atu ngamo. 24 Pe mo poia imoke pomanga non nenge nauele nenahana mur nga ume ero. Ke pomalammo echia imo nga letemo manmannangana mur ero. Imo ames ke kerk-ereng nga letemo manmanna mur lope mo teke mo ume luluch mana ngeimo ke mo poia imo ke a iech.

21 Ke pomalam letek tuanin hote lo

ke e teke lemek ero nge ela ke enautoto imo pe e poia ure meena nganae ke lohot nge imo. 2 Iange nengeteke e poia ure meena ngana ke lohotnge imo, itei lape poia iau ke e iechol? Pe ngana ma imo nenge e poiaure meena ngana ke lohotot nge imonem mam lom. 3 Lek alalaha nengeehas tele lange imo huna koi nei. Imomana a poia iau ke e iech pe lemek eronge ela nge imo pe a poia iau ke letekmeena mule. Iau letek manmannake nga etue nenge e iech, e eteia keiechinga nem lohotot nge imo pule.4 Nga etue nenge e hasasia alalahanem letek meena pe letek una pematak eina sio ke halang, pe letemomeena ia nem ero. E teke a eteia keiau mutek tau tote imo.

Letemo Porekeia Mele Nenge PoiaPoinga Poreke Ngana

5 Nenge teke mele poia mele keletena meena, mele nem poia poinganem at nge iau ero. I poia lange imolochloch. Pe lemek ero nge a tuacholsakililia i. 6 Imo lochloch a ngata hello ke a teke a heleia i nga nena poinganem, ke nempurpur lo. 7Peheueuneiol, e teke a poia i ke pomai koi: Letemoporeke ia i pe a poia i ke nek iange lapeletena meena sakilil. 8 Pe e hele kekerkereng lange imo ke e teke a poiamele nem ke eteia ke imo mutemotaua i. 9 Pe alalaha nenge ehas ialange imo nem, huna laka nenge eteke enau urume ames ngamo, ameske kerkereng nga ure lochloch ngananenge e hetoro sue lange imo ma

1:16: 1Ko 16:5-6 1:19: Ume 18:5 1:20: Hem 3:14 1:22: 2Ko 5:5; Epe 1:13-14 1:24:1Pi 5:3 2:1: 1Ko 4:21 2:4: Ume 20:31

2 Korin 2:10 309 2 Korin 3:8ero. 10 Nenge teke o saua mele nenapoinga poreke ngana ke lasus toto peletem metene ero ol, iau lape e poialange i ke pomalam pule. Nenge tekepoinga poreke ngana e lohot, iau lapeepoi ke pomam pe e poia nga Kristusene ke e halaua imo. 11 Ke pomalamnon poreke ngana memeun nge itaero ol, iange ta etei tote nena poingamur lo.

Paulus Longe Titus Pingana NgeTroas

12 Nga etue nenge ela ke e lohotnga tuele tana nenge Troas ke e haliuhote helenga urana toto ngana nengeKristus, e naue ke pomanga Non Sokehelue kue nga ume nei nga lamauke ulolo. 13 Pe iau letek meena kuraiange e hottaua tira Titus ero mana.Ke pomalam e ee lange hehei pe hananga lamau pe ramak langeMesatonia.

14 Pe e hele urana toto lange Ne-Halang nge i muka ia imem ke moihotia Kristus nena ume. Pe poia umenem inangana ehech ngana song kekikina toto nga kileng lochloch nganake hehei pe hana te eteia i. 15 Iangeimem mo pomanga sapiu eina inan-gana ehech ngana nenge Kristus poitunginga ia lange NeHalang. Pe inan-gana song ke rongoheke iri nengeNe-Halangmenemulmule iri pe iri nengelape te mete pe iri erue. 16 Ke umenenge mo poia nei, inangana langeiri nenge lape te mete pe iri eruenem, ke pomanga ure nenge tungemetenga. Pe inangana lange iri nengeNeHalang mene mulmule iri, ke po-manga ure nenge tunge maulinga. Peitei nakuna toto nge poia ume nengepomai? 17 Hana halang te teke temene umtutuna nga ume nenge tehaliu hotote NeHalang nena helenga,pe imem ero. NeHalang i sipona ku-losia imem pe mo hele ke manmannanga matana ke pomanga Kristus nenahana mur toto.

3HekulkulongaMur Iri UmeAnaHana

Mur Nga Tomunga Hel Heueu Ngana1 Pe imo letemo ma ke merei? A

tekemo tal hekemulmule imempullokai? Mele hel tehas ia alalaha kete heto hekeke hana hel. Pe a tekemopoi ke mange iri ke mo tungealalaha nenge mele hel tehas ia, kete heto heke imem lange imo? Eh!A teke imo sipomo a hasia alalahae ke hele urume imem? 2 Ero toto.Imo sipomo a pomanga alalaha nengemohas ia nga kakahomempehehei pehana te sisia pe te eteia. 3 Pe pulelemem ume nenge mo haliu hototehelenga urana toto ngana poia imoke a pomanga alalaha nenge Kristushasia. Pe hasia nga hasinga eina ero,hasia laka nga NeHalang nenge tu kemaulul Opene. Pe has heke nga umnenge tekole ero, has hekenga ita nonkakahora.

4 Imem letemem manmanna keNeHalang mene mule imo nga umenenge Kristus ke ngana koi nengemo hele ke pomai. 5 Imem sipomemnakumem ero toto nge mo poia umenei, pe emem halaunga nga umenenge mo popoia at mana nge NeHa-lang i toro. 6 Ke i sipona poia imemke nakumemnge imemume ana hanamur nga tomunga hel heueu ngana.Tomunga hel heueu ngana nempoi kemanga hotonga nenge tehas ia ero, iure nenge at nga Opepengpeng. Ho-tonga nenge tehas ia atia metenga peOpepengpeng tunge maulinga.

7 Hotonga nenge atia metengatehas heke nga um pe at luluch ngaNeHalang nena hemalmalinga nengepoia Moses ramana ke sinaala toto.Pe sinaele tote Israel mur mataria kete naue ke nek ero. Pe nga hoenahemalmalinga nem het sio mule.8 Pe ume nenge NeHalang nengetunge Opepengpeng at nge ita, anahemalmalinga palaungana toto nga

2:11: Luk 22:31 2:12: Ume 14:27; 1Ko 16:9 2:13: Ume 20:1 2:16: Luk 2:34; 2Ko 3:5-63:1: Ume 18:27; 2Ko 5:12 3:2: 1Ko 9:2 3:3: Exo 24:12; Jer 31:33; Ezk 36:26-27 3:6: Jer

31:31; Ioa 6:63; 1Ko 11:25 3:7: Exo 34:29 3:9: Deu 27:26; Rom 1:17

2 Korin 3:9 310 2 Korin 4:8nenge hotonga ana. 9 Ke nenge tekeume nenge atia metenga nge itaana hemalmalinga, ume nenge poiaita ke ta pengpeng nga NeHalangmatana, ana hemalmalinga pule. Pei palaungana toto. 10 I manmannake pomam iange tomunga hel heueungana nei ana hemalmalinga tualemeke palaungana toto pe hemalmalinganenga tomungahel nike ngana het siototo lo. 11Ke nenge teke hotonga nikengana nenge het sio nem at luluchnga hemalmalinga, tomunga helheueu ngana nei ana hemalmalingapalaungana toto, iange i lape tu kekoko.

12 Imem letemem manmanna totonga ure nei ke pomalammoi hot mal-laha ke mo haliu hote helenga uranatoto ngana. 13 Imemmo poi ke mangeMoses ero. Moses ramana sinaala pepoi hele ana malenga iange lemeneero nge Israel mur te naue ure nemnge het sisio nge i. 14 Pe leteriahit mana. Ke nga etue nei te sisiatomunga hel nike ngana nengeMosespe te eteia luna ero, iange nakunapomangamalenga nem poi ele leteriamatana ngana kura. Pe nenge tekeleteria manmanna nge Kristus, lapeKristus poi sue malenga nem pe teeteia hotonga luna ke nek. 15 Ke ngaetue nei tesis ia tomunga hel nengeMoses pe te eteia luna ero iangemalenga poi ele mene leteria matanangana. 16 Pe nenge teke mele hu-lia nena poinga mur pe nanasia NonSoke, lape Non Soke poi sue malenganenge poi ele letena matana ngananem. 17 Helenga nenge “Non Soke”nei, i heleleia Ope. Nenge teke NonSokeOpene tuteungemele,mele nemlape tu ke poi tetele mana ol. 18 Peita, malenga poi ele ramara ero. Kepomalam ta henonou hote Non Sokenena hemalmalinga. Isipona hulia itake ta pomange i nga nena hemalma-linga nenge pupuo ke papalaungana.

Pe hemalmalinga palaungana nem, atnge Non Soke nenge i Ope.

41NeHalang letena ia imempe tunge

ume nei at nge imem. Ke pomalamlemem melei tana ia ume nei ero.2 Pe mohul rumemem ia meinga anapoingamurnenge talkomkomepemopallaka ia hehei pe hana ero pe mohetaua NeHalang nena helenga unnee ero. Mo haliu hot pengpeng iaNeHalang nena helenga. Pomalamhehei pe hana te amnei teu nga lete-ria nga lemem poinga pe te eteia keimem hana nenge pomai nga NeHa-lang matana. 3 Imem mo haliu hotehelenga urana toto ngana lange heheipe hana lochloch, pe iri nenge lape teerue, iri mana te mene hote helenganei luna ero. 4 Iange non porekengana nenge nauele ich nei, hepiritele tote iri nenge leteria manmannaero, leteria matana ngana mur lo.Ke pomalam te naue lemenge nengahemalmalinga nge Kristus nenge lo-hot nga helenga urana toto ngana neiero. Kristus i non nenge henonouhot pengpeng ia NeHalang nakuna.5 Imemmo haliu hote imem sipomemlemem helenga ero. Mo haliu ke moteke Iesus Kristus i Non Soke pe nenahanamur imem, pemoat kemo halaumene imo. 6 Iange NeHalang hele ngenike ke teke, “Lemenge lape lohot ngakileng au ngana!” Ke NeHalang nem,i koi nenge poia nena lemenge ke tuanga letemem pe tunge lete matanangana nge imem nga nena hemalma-linga, nenge tualeme hot nga Kristusramana.

7 Imem mo mene teua ure uranangana nge NeHalang ke tuteu ngeimem. Pe mo poike pomalaka ngatuninga nenge tepip hote ngamelete.Ke nei henonou hot pengpeng ia kekerkerenga palaungana nem at ngeimem ero, at mana nge Nehalang.8 Kokoes ure meena ngana halang te

3:13: Exo 34:33 3:16: Exo 34:34 3:17: Ioa 8:36; Rom 8:2 4:2: 2Ko 2:17; 1Te 2:5 4:4:Epe 2:2; Kol 1:15; Hip 1:3 4:6: Gen 1:3; Isa 9:2; 2Ko 3:18 4:7: 2Ko 5:1 4:8: 2Ko 1:8; 7:5

2 Korin 4:9 311 2 Korin 5:8lohotot nge imem pe te hekou siotote imem ero. Etue hel letememlilil pe letemem matana ke nek mul-mule nga motu ngamem. 9 Lememngarang mur tepoi porekreke imempe NeHalang nausio mene imem ero.Tepal poreke totote imem pe mo-mes haka mulmule. 10 Kokoes motakis rerere Iesus mete ngana ngasingimem, pomalam lape hehei pehana te naue Iesus maulngana pulenge tu nga singimem. 11 Imem motuke mo maulul kura pe hana te teke tehunune imem iange mo rahite Iesusnena ume. Pe singimem i ure nengelape mete pe het sapele pe tu ke kokoero. Pe hehei pe hana lape te naue keIesus tu kemaulul kura nga singimemnei. 12 Ke imem mo angala manmanametenga nga ume nenge lape tungemaulinga ke koko lange imo.

13 NeHalang nena alalaha nengetehas sue ke ulolo, hele ke teke, “Ehele, iange letek manmanna.” Peimem pule mopoi ke pomalam. Mohele iange letememmanmanna. 14Pemo eteia ke NeHalang hemaul hekeNon Soke Iesus nga metenga pe lapehemaul heke imem luluch nge Iesus.Pe lapemene imem luluch nge imo kela tatu luluch nge i. 15 Ure lochlochngana nei lohot nge imem ke halauaimo. Pe hehei pe hana lochloch ngananenge NeHalang letena ia iri ke menemulmule iri, lape te heto heke NeHa-langnenahemalmalinga ke elela toto.

16 Ke pomalam mo rahite ume neike kerkereng. Nga singimem nge hotmo tuauna pe mo kerkereng ero ol peopememnenge tuteu nge imem lohotke heueu ngana mulmule nga etuelochloch. 17 Pe ure meena ngana murnenge te lohotot nge imem nem, i urekinkino mana pe lape tetu ke malaero. Pe iri lape te halaua imem kemo mene hemalmalinga nenge lapetu ke koko. Pe hemalmalinga nem iure nenge palaungana toto nga uremeena ngana nemur. 18 Ke imem

letemem tu mana kou nga ure nengemo kolkol ia kura pe letemem tungaure nenge mo esesia nei ero. Iangeure nenge mo esesia nei tu ke etuechoro mana pe ure nenge mo kolkolia neu lape tu ke koko.

5TaNanasiaNeHalang LemeneNgana

Nga Singira1 Imem mo eteia ke singimem nei

pomalaka nga pelpele nenge mo tu-teu mana ia nga ich nei, iange i lapelapusa sio. Ke nga etue nenge momete lape NeHalang tunge lemempele e nga nena kileng. Pele nem, itanon ta umeia ero. NeHalang i siponaumeia pe ana pele lape tu ke koko.2 Heueu nei mo heperir hulu manaia singimem nenge manga pelpelenenge motu teu ia nei, pe mo tekemoteu heke lemem pele toto ngananenga tapa ol. 3 Iange nenge tekemo mete, opemem teu heke sapelesingimem heueu ngana nem pe motucharchara nga mana ero. 4 Nga etuenenge motu teu nga singimem neikura, ure meena ngana lohot pe moheperirir ia pe mo hile ero. Mo tekemoteu heke tele lemem pele nengatapa, pomalam lape singimem pesangana nei kerkereng pe tu ke maululmule. 5NeHalang i sipona poia ure neike lohot nge imem ke pomai pe tungeOpepengpeng at nge imem ke heluekue nenga ure manmanna toto ngananenge teke tunge atat nge imem.

6 Ke pomalam mo mataua ute peleero. Mo eteia ke nga etue nengemotu teu nga singimem nei kura,motu kangkanga nge Non Soke. 7 Pemotu ke mo nanas mene letememmanmanna ngana nga ure nenge mokolkolia pe mo nanasia ure nenge moesesia nei ero. 8 Ke pomalam e heleke e teke mo mataua ute pele ero.Mo teke mo lohot nga singimem neipe mola nga lemem kileng nge Non

4:10: 1Ko 15:31 4:11: Rom 8:36 4:13: Psa 116:10 4:14: 1Ko 6:14 4:16: Epe 3:164:17: Rom 8:17-18 4:18: Kol 1:16 5:1: 2Ko 4:7 5:2: Rom 8:23 5:6: Hip 11:13-165:8: Pil 1:23 5:9: Kol 1:10; 1Te 4:1

2 Korin 5:9 312 2 Korin 6:2Soke. 9 Kokoes mo teke mo heiechia NeHalang nga poinga nemur nengemutena tautaua iri. Nga etue nengemotu nga lamai pe pule nga etuenenge motu luluch nge I nga lememkileng huna. 10 Iange nga hoena lapeita lochloch tames nga Kristus nenaarenga tapuna ngana matana, ke am-nei urume rera poinga mur nengetatu teu nga singira nei kura pe tapopoia. Pe ita elle pe elle lape tameneuru ke pupure rera poinga mur, rerapoinga mur nenge urana ma poreke.

Tatu Ke Elle Mule Luluch Nge NeHa-lang

11 Imem mo matau ala toto ememnge Non Soke nga nem, ke pomalammo teke mopoi heke hehei pe hanaleteria ke leteria manmanna nga he-lenga urana toto ngana. NeHalangetei tote imem ke nek toto pe e eteiake imo pule nga letemo toto a eteiaimem ke nek toto. 12 Imo a teke lapemotal hekeke imempullo koi, pe i ero.Mo teke mo poia imo ke letemo uranange imem. Pomalam lape a tuacholiairi nenge pomai reria helenga mur:Iri nenge te naue hana singiria ngehot nge nakuria urana pe te palutlaka mana ia, pe hana nemur leteriange teu pe reria poinga mur te palutlaka ia ero. 13 Nenge teke mo helerara pulut mana ke pomanga hauauamur, nem NeHalang nena ia ke nauteu lala ia. Pe nenge teke mo helelenga letemem matana ngamem, nemlemo ia ke halaulaua imo ol. 14 ImemKristus mutena ngana nauala toteimem iangemoeteia kenon ellemanamene ita lochloch murra ke mete. Kepomalam ita lochloch ta mete pule.15 I mene ita lochloch murra ke mete,pomalam ita nenge ta maulul kuratatu pulut mana nga lemera ngaraero. Ta heiech ia I nga tatu ngaraiange I mene murra ke mete ke menemule ita pe maul haka mule lo.

16 Ke pomalam talun heueu neike la ol, mo nanasia poinga nenga

ich nei ke mo amnei urume melenena poinga ero. Iange nge nikemo nanasia poinga nemur nga ich kemo heilang ia Kristus, pe heueu neimopoi mule ero ol. 17 Iange melenenge letena manmanna nge Kristuslohot ke i non pe hei heueu nganaia mule. Poinga nike ngana het siolo pe ure lochloch ngana te lohot keheueu ngaria mule! 18NeHalang poiaure lochloch ngana nei ke lohot kepomai. Pomalam poia ita ke itaultalele polong nga ume nenge Kristuspoia. Pe tunge umenenge teke ta helelange hehei pe hana ke itaul NeHa-lang talele polong. 19 Imem mo haliuke mo teke, NeHalang lele polongluluch nge hehei pe hana lochlochnga ich ke tetu ke elle lo nga umenenge Kristus poia. Pe letena metenemule reria poinga poreke ngana murero ol, pe tunge emem ume nengemo haliu hote polong ana lelenganem. 20 Ke pomalam imem mo meneKristus hanna ke mo haliu hote nenahelenga. Pe i nakuna pomanga Ne-Halang i sipona haliu hotot nga hal-imem ke iuiua hehei pe hana. Mohaliu hote Kristus nena helenga pemo hele lange imo ke mo teke, “Imoul NeHalang ke a lele tele polong.”21 Kristus i non nenge poia poingaporeke ngana e ero toto. Pe NeHalangulo heke rera poinga poreke nganamur lochloch lange i ke takisia. Penga nena kerkerenga lape poia ita keta lohot ke ita NeHalang nena hanamur nge pengpeng.

6Hekulkulonga Mur Te Amneia Ure

Meena Ngana1 Imem mo ume luluch nge NeHa-

lang pe mo hele ke kerkereng totolange imo kemo teke, a hesil siomeneNeHalang letena poreke ngana nengea mene nem ero. 2 Iange NeHalanghele ke teke,“Nga etue nenge e talue,

5:10: Ecc 12:14 5:15: Rom 14:7-8 5:17: Rom 8:1; Kal 6:15 5:18: Rom 5:10 5:19: Rom3:23-25 5:21: Hip 4:15 6:2: Isa 49:8

2 Korin 6:3 313 2 Korin 6:17e longe lemo hetalaulaunga.

Nga etue nenge e mene mule imonem,

e halau tote imo.”A longo ke nek! Etue nei i etue nengeNeHalang talue ke teke halaua heheipe hana pemenemule iri ana etue koiheueu nei lo.

3 Imem mo nanasia poinga nengehelosio ia mele letena manmannangana ero, iange lememem ero ngemele hel te hele poreke emem ume.4 Pe mopoi ke mai koi; Mo henonouhote ke imem NeHalang nena hanamur nenge mo umume nge i nga urelochloch ngana nenge mo popoia. Pemo mes ke kerkereng ke mo takisiaure meena ngana mur nenge tepoiporekreke imem pe nenge te tungemelmelenga atat nge imem. 5 Tepalule imem pe tetal teua imem ngatuele au ngana, te molmol taua imemke te palia imem pe te poia imem kemo ume sakilil pe mo mamani ke nekero pe mo ngau ero. 6 Mo hetei hoteke imem NeHalang nena hana murnengemoumumenge i nga nengemonanas mene poinga nge pengpeng,pe mo etei tote NeHalang nena he-lenga pe letemem inin ke ueiuei erope mo urana lange hehei pe hana.Pe Opepengpeng halaulaua imem kepopoia ume nem pe pule mutememtau totote hehei pe hana. 7 Pe mohele hote helenga nge manmannanga NeHalang nena kerkerenga. Pemo nanasia poinga nge pengpeng, pemo rahite ke pomanga lemem kaleupe io. 8Mele hel te heto hekeke imempe hel tetal sio totote imem. Hel teheleia ure urananganamurnge imempe hel te hele porekreke imem. Helte teke mo pallaklaka pe imem moheleia helenga nge manmanna. 9Helte teke te eteia imem ero pe huluahalang te eteia imem. Hel te hele kete teke, “Te metmete lo laka!” Pe ero,heueu nei mo ii kura. Te ele kouaure meena ngana at nge imem pe momete hot ia ero. 10 Te poia imem ke

letememmeena ke halang pemo iechmanmana. Lemem ure halang erope mo tunge ure nenge ele haka totonga ure nemur nga ich lange hehei pehana ke te rahit tote. Lemem ute peleero pe NeHalang lape tunge lememkura.

11 Imo Korin nemur, imem titimemmur pe liliumem mur laka imo. Pemo hele hot ke mallaha toto langeimo pe mo talkome ute e nge imo erototo. Mo tung tote letemem langeimo ke mutemem taua imo. 12Ke imoamo lete tu nge imem kura pe imememem lete tu nge imo ero ol. 13 E helelange imo ke pomanga tutukmur imoke e teke ta poia rera poinga mur kete palala helel. A tung tote letemope mutemo taua imem ke pomangeimem nge mutemem taua imo.

A Kangkanga Toto Hana Nenge Lete-ria Manmanna Ero Aria

14 Imo letemo manmanna pe hanahel leteria manmanna ero, ke po-malam a kangkanga toto aria. Itata eteia ke ure nenge urana, tatalluluche nga ure nenge poreke ero.Pe pule lemenge pe kileng au nganatetu ke elle ero. 15 Ke Kristus penon poreke ngana te poi ke pomalampule. Iri nai tetu ke elle ero. Iangenon nenge letena manmanna pe nonnenge letena manmanna ero, iri naileteria tuanin ngana mur pe reriapoingamur song hot ke elle ero. 16Eh!A teke ta heluluch teleNeHalangnenapele langa aetapuna nena pele? Erototo, iange ita NeHalang nenge tukemaulul nena pele mur koi ita. Pe Ne-Halang heleia ke ulolo ke teke, “Lapeetu luluch nge iri pe ei luluch nge iri.Iange iau lek hanamur ia iri pe iri ariaSoke iau.”

17 Pe Non Soke hele pule ke teke,“A ua hot ke a kangkanga toto hana

nemur aria.Pe a rataua ure nenge muna ulu

ero toto.Pomalam lape emene imo.”

6:5: 2Ko 11:23-27 6:6: 1Ti 4:12 6:9: 2Ko 4:10 6:13: 1Ko 4:14 6:14: Epe 5:11 6:16:Lev 26:12; 1Ko 3:16 6:17: Isa 52:11; Hem 18:4 6:18: 2Sa 7:14; Jer 31:9

2 Korin 6:18 314 2 Korin 7:1318 Ke Non Soke nenge kikina toto

hele ke teke,“Imo Tememo iau pe iau tutuk mur

imo.Imo tatamanna pe heheina

lochloch.”7

1 Ke titik mur pe liliuk mur, NeHa-lang tunge helengamanmanna ngananemur at nge ita lo. Pomalam tahelemlem heke tote ita pe ta hiletote ure nemur nenge poia singira peopere ke muna ulu. Ta hile tote petatal sue ita pe tatu ke ta pengpengtoto ke pomange NeHalang.

Paulus Letena Iech Toto2 A tung tote letemo at nge imem.

Imemmo poia poinga poreke ngana elange mele ero, pe mo heporeke meleletenamanmanna ngana ero pemouatoto ia mele nena ure ero. 3 Pe epoia helenga nei ke e teke e heporekeletemo ia ero koi. Iange e hele langeimo lo ke e teke: Imem mutememtau tote imo pe mo teke motu ke elleluluch nge imo pe mo mete luluchnge imo. 4 E amneia ke e teke e helepengpeng lange imo. Iau e iech totope e heto heke tote imo. Imem motakisia ure meena ngana halang peletek lange imo pe iechinga song keelela toto nga singik.

5Nge nike mo lohot nga tuele kinanenge Mesatonia pe mo are ke nekero iange ure meena ngana halang telohot nge imem. Mo hunel luluchnge hehei pe hana hel nga lamau pemataunga tunga letemem. 6PeNeHa-lang hemaluche hehei pe hana leteriape hemaluche letemem ke ma ke nekpule nga nenge kulosia Titus ke at ngeimem. 7 Pe letemem ma ke nek nganem mana ero, letemem ma ke nekpule nga poinga nenge a poia lange i.Ana non nana at nge imem ke teke:Imo letemo ia lemo poinga nenge apoia pe a teke letemo elle luluchmulenge iau pe nga nenge singimo ele iau.E longe nem pe e iech toto.

8 Nenge teke alalaha nenge ehasia nei heporeke letemo, iau letekporekeia imo ero. Nga tele nganaletek porekeia imo iange alalaha nemheporeke letemo pe letemo meenanga etue choro ngana mana. 9 Peheueu nei iau e iech pe e iech eleimo nge e poia letemo ke meena ero.Nem ero. E iech iange letemo meenangana nem poia imo ke a hulia lemopoinga mur. Ure meena ngana nemlohot nge imo pe NeHalang tunge letematana ngana nem lange imo. Kepomalam mo heporeke imo nga utee ero. 10 Lete poreke ngana nengelohot nga NeHalang lemene nganapoia hehei pe hana ke te hulia reriapoinga mur ke te mene maulinga.Nenge teke mele hulia letena nganena poinga poreke ngana, letenameena ia ero. Pe lete poreke ngananenge lohot mana nga ich, at iametenga. 11 Imo letemo meena peletemo meena ngana nem lohot ngaNeHalang lemene ngana. Anau ngaure nemur nenge NeHalang poi hote.NeHalang poia letemo meena ngananem ke; Kik heke letemo ke a hep-engia helenga nem, pe poia imo ke ahemallaha hote ames ngamo nga urenem, pe poia imo ke a naue poinganem ke i ure palaungana ia pe poiaimo ke apal nakumo ia pe poia imo keletemo inin pe a matau pe poia imoke a teke ela toto nge imo pe poia imoke a lohot nga kue urana ngana nengea tunge tuangachol lange mele nengepoia poinga nem. Nga ure lochlochngana nemur a hemallaha hote imoke letemo urana mana nike. 12 Pemele nenge poia poinga nem pe nonnenge mele nem poi poreke i, tepoiheke letek ke ehas ia alalaha nei ero. Ehasia alalaha nei, iange e teke a naueke mallaha nga NeHalang matana keimo a tung tote imo ke a nanasialemem helenga mur. 13 Nenge neimana poia letemem ke ma ke nek. Peapoi ke pomam at nge imem manaero. Mo iech toto pule nga lemo

7:5: 2Ko 2:13 7:8: 2Ko 2:4 7:10: Mat 27:3-5; Hip 12:16-17

2 Korin 7:14 315 2 Korin 8:15poinganenge a poia langeTitus. Titusletena iech toto iange imo lochloch apoia i ke pomam.

14 Imo a poia iau ke letekmeena erope e palut laka pe e heto heke imolange Titus ke elela. Imem mo helehote helengamanmanna ngana langeimo pe a henonou hote ke lemempalutinga nenge mo poia lange Tituslohot ke manmanna. 15 Titus letenametene mule imo nge samo loiloipe a talsio mene imo pe a longia ipe a longo taua nena helenga mur.Nenge nem poia i ke mutena tau toteimo ol. 16 Pe iau e iech toto peletek manmanna nge imo nge lape ananasia poinga nge pengpeng nga urelochloch.

8Tunginga Nenge Halaua NeHalang

Nena Hana Mur1Ke titikmur pe liliukmur, mo teke

a eteia NeHalang letena poreke ngananenge hesue lange nena mata murnge Mesatonia. 2 Iri reria ure halangero pe ure meena ngana halang telohotot ke te totoia iri. Pe iechingapalaungana lalalaua iri pe te tungperia ke halang. 3 E hele lange imopengpeng, iri te tung ke halang lo peero iri siporia te tung ke ele haka totonga lemeria ngaria. 4 Pe te onteiteiaimem ke te teke mo longele iri keteume luluch nge hana hel pule kete tango rara umtutuna nenge halauaNeHalang nena hanamur. 5 Iri te tungtele iri lange Non Soke ke het pe tetunge iri at nge imem pule, pe moteke lape tepoi ke pomau ero. Ke reriaume lape te poia ke te nanasmeneNe-Halang lemene ngana. 6 Ke pomalammo hele ke kerkereng toto lange Tituskehalaua imoke aheule halaunga anaume nem iange i sipona talune. 7 Imoa urana nga ure lochloch, nga letemomanmanna ngana pe nga haliungape nga letemo matana ngana pe nganenge letemo hakaka ke a halaulau,pe ngamutenga ana poinga nengemo

hetoro sue lange imo. Ke pomalamaume ke kerkereng pule nga halaungaana ume nei.

8 Iau e echia imo nga helenga neiero. E esia Mesatonia nemur reriapoinga nge te tung peria pe te halauaNeHalang nena hana mur pe iau eteke enau urume lemo ume. Mutemotau tote NeHalang nena hana murpule ke mange iri ma ero? 9 Imo aeteia mutenga nenge ara Non SokeIesus Kristus lo. I nena ure halangpe hile lochloche ure nemur pe lohotke pomanga none nge nena ure ero,iange teke halaua ita. Ke nga poinganenge lohot ke nena ure ero, imolape a mene ure nge halang toto ngeNeHalang.

10 Iau letek tuanin ngana nga urenei song ke mai koi: Imo a talun teleume nei nga hesinga nenge la neulo pe imo tala nge a tung perimo kea halau. Pe imo lememo toto ke apoia poinga nem. 11 Pe umtutuna hianenge a teke a tunge, e teke a tungeke a heule ume nem ol. Ke pomalamlemoumenenge a teke apoia nganan-gana lohot ke manmanna. 12 Nengeteke letemo haka ke a tung perimo kea halau, NeHalang lape letena uranange imo nga poinga nem. I nau mananga lemo ure nenge a tunge. Pe urenenge tu nge imo ero, I letena ia ero.

13 Imem lememem ero nge motunge ure meena ngana ke la manange imo pe hana hel tetu ke tepoitetele mana. Mo teke mo poia ure kepalala helel. 14Nga etue nei imo lemoure halang ke urana nge a halaua irinenge reria ure ero. Pe nga etuenenge iri reria ure halang, lape tehalaua imo nenge lemo ure ero. Keure palala helel. 15 Iange NeHalangnena alalahanenge tehas sue ke ulolo,hele ke teke, “I nenge loloch kehalangnena halang sakilil ero. Pe i nengeloloch ke halang ero nena unne sunetoto ero.”

Titus Pe Hana Nai Te Lange Korin8:1: Rom 15:26; 2Ko 9:1-2 8:7: 1Ko 16:1-2 8:9: Mat 8:20; Pil 2:6-7 8:12: Mak 12:43-448:15: Exo 16:18

2 Korin 8:16 316 2 Korin 9:916 E hele urana toto lange Ne-

Halang nge poi heke Titus letenake letena tau tote imo ke pomangeimem. 17 Ana non ngata nga urenenge mo onteia i ke mo teke poia.Pe nga i sipona letena tuanin nganateke la toto ke halaua imo. 18 Pe lapemo kulosia tira e ke la luluch ngei. Tira nem pingana iuiu nga umenenge haliu hotote helenga uranatoto ngana nga mata mur lochloch.19 Pe pule tira nei, iri mata mur tehenonou hote i ke koko nge imem,ke halaua imem nga ume nenge mohottautau umtutuna nenge tungingaana. Pe mo poia ume nei ke hehei pehana te heto heke Non Soke. Pe pulemo teke mo henonou hot tote lete-mem nenge mo teke mo halau. 20 Pemo nauele tunginga palaungana neike nek toto iange lememem ero ngemele hele poreke imem nga poingaporeke ngana e. 21 Imem mo totoitoto ke mo poia poinga nenge urananga Non Sokematana pe nga hehei pehana nga ich nei mataria pule.

22 Pe pule lape mo kulosia tira epule ke la luluch nge iri nai. Tira neimo totoi emule esia i lo, pe kokoestatalo alala ke teke halaulaua hehei pehana. Pe i teke koko nge iri nai nei kehalaua imo iange letena here imo ngea poia ume nem. 23 Titus, iau neingakia nenge imem nai mo umume ke mohalaulaua imo. Pe titira mur nai nei,te mene iri mata nemur nga lamaimuria. Pe lape hehei pe hana te hetoheke Kristus ene nga ume nenge tepoia. 24 Ke pomalam a heneue iri ngapoinga nenge mutemo tau tote iri keiri mata mur lochloch te naue. Pe teeteia ke imem motal heke tote imoiange imo hana nenge pomam.

9Ta Nanasia NeHalang Nena Poinga

Nenge Tungtung1 Pe lemek ero nge e hele teu la

sakilil nga tunginga nenge lange Ne-Halang nena hana mur ol, 2 iange e

eteia ke imo mutemo toto nge a tekea halaua iri. Ke pomalam e palutlaka toto lala nge hehei pe hana ngeMesatonia nga poinga nei pe e helelala nge iri ke e teke, “Korin mur ngatuele kina nenge Akaia, te talune umenenge te tango rara reria halaungaana umtutuna nga hesinga nenge laneu lo.” Pe helenga nem poi heke irihalang leteria ke iri pule te tung pe-ria. 3 Pe e kulosia titira nemur langeimo iange lemek ke e teke lemempalutinga nge imo nem ngananganalohot ke manmanna pe mo palut siomana ero. Pe e teke a tatalo eletunginga nemur ke pomanga e helengakia. 4 Iange nenge teke a tataloele ero pe mele hel nge Mesatonia tekoko nge iau pe te naue ke pomam,lape emei tote iau pe imo lape a meiaimo pule. 5 Ke pomalam e teke uranange e toto hita lange titira nemur keiri muka lange imo ke te tatalo eleumtutuna nemur nenge a heleleia. Kenga etue nenge eat, umtutuna nemma ke tatalo ala ke ulolo. Imo anautaole ia umtutuna tung ngana nengepomam nge mele hel ero, a tunge ngaletemo toto nenge a teke a halau.

6 Letemo metene nei: Mele helnenge tetua ke ngaunga alona unnesue mana lape te lulu hot ke ngaungaunne sune mana. Pe mele hel nengete tua ke halang lape te lulu hot kengaunga halang toto. 7 Imo elle peelle letemo matana ke nek nga umtu-tuna hia nenge lape a tunge. Poma-lam lape letemo mule ia ero pe a am-neia ke manga mele pele echia imo kea tunge umtutuna nem ero. Iange Ne-Halang mutena taua laka mele nengetunge ure pe iech mana. 8 Pe Ne-Halang lape tunge petanga nge lelehot ke manga ech lange imo pe lapelemo ute pele nge alpapa taua imoero. Lemo ure lochloch ngana lapemataria purpur pe hel pule nengelape te halau ke tepoi hote ume uranangana mur. 9NeHalang nena helenganenge tehas sue ke ulolo, hele ke teke,

8:24: 2Ko 7:13-14 9:1: 2Ko 8:1-7 9:6: Pro 11:24-25 9:9: Psa 112:9

2 Korin 9:10 317 2 Korin 10:8“I tung penna ke halaua iri lochloch

ngana nenge reria ure ero,pe nena poinga nenge tungtung

nem lape tu ke koko.”10 NeHalang i non nenge tungengaunga tutuna lange non nengeumume nga ume pe tunge loi kengaunga ia. Pe i lape tung ke ngaungatutuna halang lange imo ke atue kehaka ke nganangana halang toto.Nem pomanga poia imo ke lemo urehalang pe lape a tung perimo ke ahalaua iri nenge reria urelu ero. 11KeNeHalang lape poia imo ke lemo ureluhalang nga kue lochloch pe lape aheronge lala nge iri hel pule. Penenge teke mo mene lemo tunginganem ke mo laia, hulua halang lape tehele urana toto lange NeHalang.

12Ume nenge pomai hul hot ngananenge halau mene NeHalang nenahanamur ero. Hul hot ngananenge teheto hakaka NeHalang ia pule. 13 Imoa tung perimo ke a halaua iri nemurpe iri hel pule. Pe nem henonouhot pengpeng ia letemo manmannangana iange a nanasia helenga uranatoto ngana nenge Kristus pe a haliuhotote. Pe hulua halang lape te hetoheke NeHalang nga nem. 14 Pe lapete hetalaulau amo ke NeHalang petetote imo nga ure mur iange muteriatau tote imo nga NeHalang letenaurana ngana nenge tunge lange imo.15 Ta hele urana toto lange NeHalangnga nena tunginga palaungana nem,nge nakuna urana toto nga ta helengaria ia.

10Paulus Hele Ala Ana Nga Nena Ume

Nge Kristus1 Iau Paulus, pe e teke e poia nga

urana ngana ke etal sue iau ke po-mange Kristus pe e hele ke kerk-ereng toto lange imo. Iange amohel nge imo te teke nga etue nengeetu luluch nge imo, e matautau ke etalkomemanmana pe nga etue nenge

etu nga tau e hele ke halik tamahalange imo. 2 Pe pule te hele ke teteke motu ngamem pomange hananenga ich nei kura. Pe nga etue nengeela nge imo, lemek ero nge a echiaiau pe a poia iau ke e hele ke haliktamaha lange imo. Iau e eteia kelape e hele ke halik tamaha lange irinenge te tutue iau nga helenga. 3 Imanmanna ke imem motu nga ichnei kura pe palinga hel nenge mopoia ke mo teke mo hekou sue nonporeke ngana, elle mana ke pomangairi nenga ich nei reria ero. 4Pe lemempalinga hel ana ure mur, altoto ngaich nei nena palinga hel ana ure mur.Imem lemem palinga hel ana uremur laka, NeHalang nena kerkerenganenge poia imem ke mohel parai suenon poreke ngana nena pakpak murnenge tu ke sik teu toto ia. Ngana lakanga nenge pallaklaka ia ita pe rahittote ita ke ta nananas mene lemenengana nga poinga poreke ngana mur.5 Pe NeHalang nena kerkerenga nem,poia imem ke mo hemakuke heheipe hana leteria nga reria hunelinga.Pe poia imem ke mo hekou sue urenemur nenge panrur helele hehei pehana leteria matana ngana ke te eteiaNeHalang ero. Pe hehei pe hananenge reria matana luluch nge NeHa-lang, mo hulia leteria ke te nanasiaKristus. 6 Pe nga etue nenge a longotau mule Kristus ke het lape mo talunsapele ke mo tung hote tuangacholporeke ngana lange iri nenge te longoolole kura.

7 Anau teu la toto nga ure man-manna ngana pe anau mana nga uresingina nge hot ero. Nenge teke melehele hot tote letena ke teke i Kris-tus nena non toto, letena tuanin lamule nge i ke nek pe lape eteia keKristus nena hana mur imem pule kepomange i. 8 Iau e palut laka sakilil iakerkerenga nenge Non Soke tunge atnge imem pe e meia iau nga poinganei ero. Iange tunge kerkerenga nem

9:10: Isa 55:10 9:11: 2Ko 1:11; 4:15 10:1: 1Ko 2:3 10:2: 1Ko 4:21 10:4: Epe 6:13-1710:8: 2Ko 13:10

2 Korin 10:9 318 2 Korin 11:6at nge imem ke mo heporeke imoia ero, tunge at nge imem ke mohekerkereng ia imo. 9 Pe lemek eronge letemo tuanin ke a teke e hematautaua imo nga lek alalaha murnenge ehas ia lala nge imo. 10 Melehel te heleia iau ke te teke, “Paulusnena helenga nga nena alalaha mur,tang ke meena pe hele ke kerkerengtoto. Pe nga etue nenge tu luluchnge ita, kikina ero pe nena helengapolpolenga mana.” 11 Mele nengepoi ke mam, urana nge eteia nei kenek. Imem motu ke kangkanga ngeimo ke pomalam mohas ia alalaha kelange imo. Pe nga etue nenge motululuch nge imo, lape mo nanasia urenenge mohas ia nga lemem alalahanem pule.

12 Imem lememem ero nge momeshot ke mo hepurpure imem la luluchnge iri nenge tetal haka totote iri.Iri siporia te olou heke mene poinganenge te amnei urume lala nga irisiporia reria poinga mur. Nenge neihenonou hot pengpengia ke iri teeteia ute pele ero. 13 Pe imem, urehel lau lai ngana nenge tetu teu ngaemem ume ero, mo palut laka raraia ero. Mo palut laka mana nga umenenge NeHalang tunge at nge imemke mo poia, ke emem ume nengemo poia lange imo, mo palut laka iapule. 14 Pe nem mo palut laka sakililero iange NeHalang nena ume nengetunge at nge imem hetala ngana ngeimo. Ke pomalam mo laia Kristusnena helenga urana toto ngana ngeimo pe mo lohot la hali ero ol. 15 Kemo palut laka nga ume nenge Ne-Halang tunge at nge imem kela hetnga hetala ngana nenge talue, pemopoi ke mange hana hel ero. Imoletemo manmanna ngana pupuo lope nga letemem, mo teke letemo ma-manna ngana nem lape poia ememume nenge mo poia lange imo ke puoke palaungana toto. 16 Ke pomalamlapemohaliu hote helengaurana toto

ngana nga tuele kina hel pule nge hot.Pe lemek ero nge e tamu tote ume neihetala ngana nenge NeHalang talueiange lape mo palut laka mana iaimem nga nena ume nenge poia kelohot nga kileng e ke ulolo. 17 IangeNeHalang nena helenga nenge tehassue ke ulolo, hele ke teke, “Melenenge teke palut laka, palut laka iaume nenge Non Soke poia.” 18 Melehel nenge iri siporia te heto hekekeiri, NeHalang lape hile hote iri. Pe irinenge NeHalang heto hekeke iri, irimana lape tela nge NeHalang.

11Paulus Pe Iri Nenge Te Pallaka Ke Iri

Hekulkulonga1 Iau mutek ke e teke a longele iau

ke e poia helenga talero ngana e kepomanga a popoia nem lo. 2 Iau letekia imo ke halang ke pomange NeHa-lang nge letena tau tote imo. Imoapoi ke mange hei malolong ngana enenge lei ero kura pe e teke e heleiaimo lange Kristus i toro ke emo ia.3 Iau e matau iange lape mele hel teheporeke letemo ke a hile lemo inganenge a nanasia Kristus pe a salekenga kue e nge altoto ke pomange heEua nge ilimo nenge etei toto ngapoinga nenge pallaklaka, paut lekemene i nge nike. 4 Iange imo a iechmana nge a longele hana nenge tepallaklaka halali ke te haliu hote he-lenga hel nge altoto nge Iesus, lalange imo pe a longo taua iri ke ueiueimana. Pe imem mo haliu hote he-lenga nenge pomam lange imo ero.Pe ope pe helenga urana toto ngananenge a mene nge iri nem altotolochloch nga Ope pe helenga uranatoto ngana nenge a mene nge imem.5 Pe iau e teke imemmo ele haka totonge hana nenge hana karia pe “amohekulkulonga manmanna ngana ne-mur.” 6 Iri te haliu ngaria urana totonge iau. Pe iau letek matana ngana

10:13: Rom 12:3 10:17: Jer 9:24; 1Ko 1:31 10:18: 1Ko 4:4 11:2: Epe 5:26-27 11:3:Gen 3:4, 13 11:4: Kal 1:8-9 11:5: 1Ko 15:10; 2Ko 12:11 11:6: 1Ko 2:1, 13

2 Korin 11:7 319 2 Korin 11:23nga helenga urana toto ngana, elehaka toto nge iri. Imem mo henonouhote ke kokoes lange imo ke ulolonga urelu lochloch ngana nenge mopopoia.

7 Iau etal sio mene iau pe etal hekeimo. Pe e haliu hote NeHalang nenahelenga urana toto ngana lange imope e long haka uruna ero. Letemo makemerei nga poinga nenge e poia nei,poreke kai? 8 Nga etue nenge eumeluluch nge imo emenmene umtutunanga NeHalang nena mata mur helnge altoto. Nem nakuna pomanga ekemkeme nge iri ke e halaulaua imo.9 Pe pule nga etue nenge etu luluchnge imo, lek ute alpapa taua iau erope e helete meena ia amoe ke halauaiau ero toto. NeHalang nena hanamur nga tuele kina nenge Mesatonia,teat pe te tunge ure lochloch ngananenge mutek taua. Nga etue nemurnenge lalo e poia ure meena nganae ke lohot nge imo ero toto, pe lapeepoi ke pomalam mana nga hoenapule. 10 Iau, Kristus nena helengamanmanna toto ngana tuteu nge iaupe e palut laka toto ia nena ume. Pemele pele nga kileng lochloch ngananga tuele kina nenge Akaia lape heleele iau ero toto. 11 Imo a teke lapemutek taua imo ero ke pomalam etang haka halaunga lange imo ero,ae? NeHalang eteia ke iau mutek tautote imo.

12 Pe iau lape epoi menmene urenenge e popoia heueu nei ke pomaikoloi iange lemek ero “hekulkulongahel nemur” nge te palut laka rarake te heto hekeke iri. Iri te teke telohot ke aria lala elle mana ke po-mange imem, nga ure nemur nengete palut rarara ia. 13 Hana nemurte channanga mana ke te teke irihekulkulonga. Pe iri hekulkulongaero toto. Pe te hulia iri siporia kenakuriamange Kristus nena hekulku-longa mur toto. 14 Ure nem mallahamana iange Satan pule hulia i siponake nakuna manga angkelo nenge at

nge NeHalang. 15Ke nenge teke Satannena hana mur nenge te umume ngei te hulia iri siporia ke nakuria mangehana nenge te umume nge NeHa-lang, nem ute pele nge ta ruraia ero.Pe nga hoena NeHalang lape tungearia melmelenga nenge purpure reriaume nenge te popoia.

Paulus Heleia Ana Melmelenga Mur16 Lape etua tau mule lek helenga.

Letemo metene nei ke nek, iau akhauaua ero koi. Pe nenge teke ateke ak hauaua, iok a longele iau kee heto haka polia iau pule ke mangehauaua kina nemur. 17 Pe nga etuenenge e heto hekeke iau e heleleke pomanga Non Soke lemene nganaero, e helele ke pomanga non hauauakina e toto. 18 Hana halang te nana-sia poinga nenga ich nei ke te hetohekeke iri siporia, pe iau e teke epoi kepomalampule. 19 Imonge lape letemomatanangana elela toto lo iam, nengeama la mana nge hauaua kina nemurmam! 20Pe pule ngamo tano hitmenehana panenge te channanga olemeneimo pe te echia imo ke te teke apoi kemai, pe te loloch ia lemo urelumur petenau sio mene imo pe te tepele selleimo nga ramamo. 21 E hele pengpenglange imo, iau e meia iau iange ngaetue nenge motu luluch nge imo, mopoia poinga e nge pomam lange imoero toto.

Ke nenge teke mele ana seilil ngepalut laka ke heto hekeke i, iau lapeak seilil ke e heto heke iau pule. (Ehele ngak nei pomanga none nge anahauaua.) 22 Te teke iri utar pamam,iri Hipru? Iau pule iau Hipru. Penenge teke reria nge Israel, iau pulelek nge Israel. Pe nenge teke te lohotnga mata nenge Apraham, iau pule elohot nga mata nenge Apraham. 23Penenge teke iri Kristus nena hana murnenge te umume nge i, iau Kristusnena non nenge e umume nge i pule,pe e urana toto nge iri iange eumeke kerkereng toto. (Lape e hele ke

11:7: 1Ko 9:18 11:8: 2Ko 12:13; Pil 4:15-16 11:21: Pil 3:5 11:23: Ume 16:23

2 Korin 11:24 320 2 Korin 12:6pomanga non hauaua kina e toto kepomai.) Kokoes tetal teua iau ngatuele au ngana pe te palpalia iau kee mete parpar. 24 Pe lek hana murpengpeng nge Iuta te nosia iau keak nosinga iri ana non kina elle peanaloch pe rahtele henel (39) pe tepoihe lime ia at nge iau. 25Pe hana nengeRom te luke ak put palaungana pete poia nge iau ke hemol. Pe melehel te tamal hun paria iau nga umnga etue e. E hakaka nga imot peruach palchachia imot ke hemol peemana nga ruach sana. Pe etue ellenga nenge ruach palchach hemol iaimot nem, emanmananga ruach sanake ak miliko e pe sinanga koana e.26 Nga etue nemur nenge ei rara ke epopoia lek ume, ure nemur te poia uremeena ngana ke lohot nge iau; Ngaech nge hotot pe nge kemenge kinamur pe nge lek kileng ngana Iuta murpe nge hana lomonmona ngana murpe nga tuele tana papalauna mur penga kileng nenge ana hehei pe hanahalang ero pe nga ruach sana pe ngehehei pe hana nenge te channangake te teke iri NeHalang nena hanamur. 27 Pe pule kokoes kikik eroiange eume ke kerkereng sakilil pee mamani ke nek ero manmana pee ururi pe e mete unune ech pe engau ero manmana pe singik hououmanmana iange lek hengeron halangero. 28 Pe ure nemur mana ero.Nga etue lochloch letek meena sakililiange nga lek ume nenge enau ele irimatamur. 29E amneia ke letekmeenanga etue nenge mele losio nga letenamanmanna ngana. Pe nga etue nengemele poi taole mele ke poia poingaporeke ngana, letek inin toto.

30 Ke nenge teke e palut laklaka kee heto hekeke iau sipok, e palut lak-laka nga ure nemurnenge te henonouhote iau ke iau non nenge kikik ero.31 Ta heto heke NeHalang nenge NonSoke Iesus Temene ke koko pe I eteiake iau e pallaklaka ero. 32 Nga etuenenge etu nge Tamaskus non soke

nengeumumengenaungaala ananonnenge ene Aretas teke laua iau. Kepomalam talue palpal hussu mur ketenau ala nga tuele tana palaungananeu ke te laua iau. 33Pe ero, NeHalangnena hana mur hel tetal teua iau ngachasang pe te hesio hot kome iaunga tuele tana neu ana mapuo koanangana pe e ua sapele.

12Paulus Nau Opene Ngana Pe Ana

Melmelenga1 Iau e palut laklaka pe e heto

hekeke iau kura pe poinga nei lapepoi hote ute pele nge urana ero.Pe heueu lape e hele teu langa urenemur nenge enau opekia, pe uretalkomkomengana nemur nengeNonSoke hemallaha hote at nge iau. 2 Iaue eteia Kristus nena none nge NeHa-lang mene heke ke langa tapa molngana nga lut toto. Pe ure nei lohotke ana hesinga iri analoch pe henelkou la ke ulolo. Pe e eteia ke nekero, ana non la luluch nga singinapule ma opene mana? Nenge neiNeHalang i toro eteia. 3Etua tau mulelek helenga: E eteia ke nek ero, ananon la luluch nga singina pule maopene mana? Nenge nei NeHalang itoro eteia. 4Oe! NeHalang mene hekei lange Paratiso pe longe helenga helnge heo ngana toto nge mele hannatamia. 5 Pomalam e palut laka pe eheto heke tote none nenge pomam.Pe poinga nenge e heto heke iau sipokke pomai poreke. Urana nge e palutlaka pe e heto heke iau nge iau nonnenge kikik ero. 6 Pe nenge tekelemek ke e palut laka, e palut laka iaure nenge manmanna pe halik merarara mana ero. E palut laka pe e hetoheke menmene iau ero, iange lemekke e teke hehei pe hana tenau urumeiau nga urelu nenge te naue nge epoia pe nga ure nenge te longe nge eheleia.

11:24: Deu 25:3 11:25: Ume 14:19; 16:22 11:26: Ume 9:23; 14:5 11:32: Ume 9:23-2512:7: Job 2:6

2 Korin 12:7 321 2 Korin 12:217 Ke NeHalang henonoua iau nga

ure nenge palaungana toto. Pe i eteiake lape e palut laka pe e heto heke iaunga ure nem. Pomalam poia halelese ke lohot nge iau. Pe singik melmeletoto ia haleles nem ke pomanga Satannena none nge kulosia at ke paluluhite iau. 8 Pe e hetalaulau lange NonSoke ke hemol ke e teke poia halelesnei kehet nge iau. 9Pe i hele at nge iauke teke, “Lek nekinga tu luluch ngeiong ke ulolo. Pe lek kerkerenga umeke mallaha toto nge iri nenge kikiriaero.” Ke pomalam e iech pe e palutlaka pe e heto heke iau nge kikik ero,ke Kristus tunge kikina ngana at ngeiau. 10 Iau e popoia Kristus ana umepe e iech mana nga etue nenge kikikero, pe hana te poi porekreke iau peure meena ngana halang te lohototnge iau. Iange nga etue nemur nengekikik ero, NeHalang nena kerkerengalohot ke mallaha toto nge iau.

11 Imo a poia iau ke e helele kepomanga none nge ana hauaua. Iaunone mana ke pomange imo pe eele haka toto nge hana nenge hanakaria pe “amo hekulkulonga man-manna ngana nemur” pe pomerei ahele urume iau ke iau non nengepomam ero?! 12 Nga etue nenge etululuch nge imo etal sio mene iau pee poia ume halang pe lek ume nemurte henonou hote ke iau hekulkulongamanmanna ngana toto. Epoi hotemerakulo mur pe lala mur pe urelunemur nenge te henonou hote Ne-Halang nena kerkerenga. 13 Iau lekpoinga nenge e poia lange irimata hele poia ke elle mana lange imo pule.Pe ute elle mana nge e poia ke meenalange imo ngana laka nenge, a halauaiau nga umtutuna unne e ero. Pe eteke letemo ia iau nga nem.

14 Iok, heueu nei e teke ela ke e lo-hot hemol ngana nge imo. Pe ela ngeimo ke a halaua iau nga umtutuna eroiange ela ke e loloch ure nge imo ero.Ela nge imo ke e teke a tunge imo at

nge iau. Aina kinkino ngana aria umenenge te tango rara pe te tatalo eleure mur ke te tunge lange tetemeriamur pe tataria mur ero. Tetemeriamur pe tataria mur aria ume nengete poia lange tuturia mur laka nem.15Ke iau e iech mana nge e hesilia lekurelu mur lange imo pe e tung toteiau lange imopule. Iaumutek tau toteimo pe imo mutemo tau tote iau pulema ero? 16 Nenge nei mallaha mana.Iau ela nge imo ke a halaua iau ngaute e ero pe amo hel nge imo te tekee channanga olole imo ke etak tetteleimo. 17 Pe e channanga ole imo kemerei? Lape hana nenge e kulosia irilala nge imo nem, nge te channangaolole imo kau? Ero le! 18 Iau e totohita lange Titus ke e teke lange imope e kulosia tira e ke koko nge i. PeTitus la ke channanga ole imo, ae?Imo a eteia ke Titus pe iau ememume elle mana pe Opepengpeng itoroi mukmuka nge imem nga ume nem.

19 Eh, imo a teke lape mohas iaalalaha nei ke mo hele alala ememkai? Titikmur pe liliukmur, imemmohaliu hote Kristus nena helenga nga isipona lemene ngana pe mo poia urelochloch nga NeHalang matana. Pemo poia ke pomam ke hekerkereng ialetemomanmanna ngana. 20 Iau letekia imo ke halang iange nga etue nengeela ke e lohot nge imo, lape enau lekenge hehei pe hana nenge lemek erototo nge e naue iri pe imo pule lapeanau leke nge iau non nenge lememoero toto nge a naue. Iau e matauiange lape e naue poinga nemur ngete lohotot: Poinga nenge ahun helelpe samo kekeke mele hel pe letemoinin helel pe apal helel pe a penpenhelel pe a ngunngunu helel pe a hetohekeke imo pe alas lele helel. 21 Peletek ke e teke nga etue nenge elamule nge imo, lape ak Soke NeHalanghemeia iau nga matamo. Pe lape etang ia hulua nenge te poipoi poingaporeke ngana ke ulolo pe te hulia re-

12:9: Pil 4:11-13 12:11: 2Ko 11:5 12:12: Rom 15:19 12:13: 2Ko 11:9 12:18: 2Ko 8:6,16-18 12:21: 2Ko 13:2

2 Korin 13:1 322 2 Korin 13:14ria poinga mur ero toto. Pe heueu neipoinga porekenganamurpe salaungaana poinga pe poinga nenge temalululuch nge hehei lohotot kura.

13Helenga Toto Nga Ure Poreke Ngana

Hetala Ngana1 Iau lape e lohot nge imo ke hemol

ngana koi nei. Pe NeHalang nena he-lenga nenge tehas sue ke ulolo, heleke pomai, “Nenge teke mele i torohele hote mele nga poinga e, nenahelenga lape polpolenga mana. Penenge teke hana nai ma mol te heleialape reria helenga meena ia.” 2 Iau ehele ke kerkereng toto lange imo keulolo nga etue nenge e lohot henaingana nge imo ke e teke, lape e poiaure meena ngana ke lohot nge heheipe hananenge te popoi poinga porekengana nge nike ke at heueu nei pe helpule. Pe heueu nei etu ke kangkangange imo pe era heke mule pe ngaetue nenge ela lape e renge mele ero.3 E teke e heneue imo ke Kristus isipona hele hotot nga halik. Pe ngaetue nenge Kristus teke hetore imo kehepengia imo, i lape poia nga kikinangana pe maluch ole imo ero. 4 I kik-ina ero nga etue nenge te heon heke inga manga toto. Nem manmanna. Peheueu nei tu ke maulul nga NeHalangnena kerkerenga. Imem pule mopoike pomalam ke kikimem ero pe ngaNeHalang nena kerkerenga motu kemomaulul luluch nge Kristus. Pe lapemo heneue imo nga NeHalang nenakerkerenga ke mange Kristus.

5 A amnei urume imo sipomo kenek mukam; letemo manmanna maero? Pomerei? A amneia ke IesusKristus kau tuteu nge imo mau? 6 Iauletek manmanna ke nga hoena lape aeteia ke iau hekulkulonga manmannatoto ngana. 7 Mo hetalaulau amo keNeHalang halaua imo ke a poia poingaporeke ngana e ero. Pemo hetalaulauke NeHalang poia imem ke nakumem

urana nga matamo ero. Nenge tekehehei pe hana te teke imem hekulku-longa manmanna toto ngana ero, utepele ia ero. Ure nenge palaunganatoto ngana laka nenge mo hetalaulauamo ke a nanasia poinga nge peng-peng. 8 Imemmo poia ume nenge ha-laua helenga manmanna toto nganake song, pe mo poia ume nenge poiele ero. 9 Pe nakuna nenge imemkikimem ero koi pe imo kikimo ng-amo halang la. Nenge teke pomamiok, mo iech mana pe mo hetalaulauamo ke a pengpeng toto ol. 10 Iauetu ke kangkanga pe ehas ia alalahanei lange imo iange huna pomai koi:Nga etue nenge ela nge imo, lemekero nge emak hite imo pe e heporekeimo nga kerkerenga nenge Non Soketunge nge iau. Pe kerkerenga nemana ume pomam ero, ana ume lakanenge poia imo ke ames ke kerkerengnga letemo manmanna ngana.

Helenga Hetala Ngana Mur11 Iok titik mur pe liliuk mur, e ee ia

imo malalom iange lek helenga hetetlo. Pe e teke aume ke kerkereng pea lohot ke imo hehei pe hana ngepengpeng. A nanasia lek helengamurpe (a longo ala hel) pe letemo elle peatu ke elle. Pe mutenga pe tunga ngenek nge NeHalang lape tu luluch ngeimo.

12A sisa perimo nge imo elle pe ellepe a poia nga NeHalang ene. 13 PeNeHalang nena hana mur lochlochnga lamai te hekule reria iechingalange imo.

14 E hetalaulau ke Non Soke IesusKristus letena ia imo pe NeHalangmutena taua imo pe Opepengpengtu ke sik teu toto nge imo lochloch.Ngana laka lom.

13:1: Deu 19:15; Mat 18:16; 1Ti 5:19 13:4: Pil 2:7-8 13:5: 1Ko 11:28 13:10: 2Ko 10:8

Kalasia 1:1 323 Kalasia 1:17

KalasiaAlalaha Nenge Paulus

Hasia Lange Kalasia Mur1 Iau Paulus koi. Pe iau, Iesus

nena hekulkulonga. Pe none manahenonou hote iau ke e rahite ume neiero. Pe pule none mana kulosia iauero. Iesus Kristus i sipona poia iau kee rahite ume nei. Ana Non, TemereNeHalang hemaul heke mule I ngametenga. 2 Pe titik mur nenge leteriamanmanna nge Iesus koi tetu luluchnge iau. Imem lochloch mo hekulealalaha nei lange imo NeHalang nenahana mur nge Kalasia.

3 Temere NeHalang pe Non SokeIesus Kristus leteria poreke ia imope te hemaluche letemo ke ma keelle. 4 Temere NeHalang letena tu-anin hote nike ke teke Tuna Iesustunge i sipona ke mene mule ita ngarera poinga poreke ngana mur. Poiapoinga nem ke hekerkerenga nengaetue poreke ngana nei rahit tote itaero ol. 5 Pomalam ta heto hekekeNeHalang nga etue lochloch sapele.Manmanna.

Helenga Urana Toto Ngana NengeManmanna

6 Iau e rura toto pe letek tuanin kehalang nga poinga nenge a poia nei,nenge ueiuei mana pe ahul rumemoia NeHalang. Kristus letena ia imo kemene mule imo ke ulolo. PomalamNeHalang hetue imo ke tutuna muria imo. Pe pomere nenge ahul mulepe letemo manmanna nga “helengaurana ngana” e nge altoto? 7 Pe“helenga urana ngana” panem man-manna ero? Hana hel tepoi hekemene helenga nemur iange te teke tehepiriu ele letemongaHelengaUranaTotoNgana nenge Kristus. 8 Imemmohaliu hote Helenga Urana Toto Nganalange imo. Pe nenge teke imem maNeHalang nena angkelo e nga tapa,

mo channanga manaia helenga e ngepomam, lape NeHalang tuachol ia atnge imem ke poreke toto! 9 Helengamo heleia lange imo ke ulolo pe lapee hele mule pule. Nenge teke melehaliu hote helenga e nge altoto ngaHelenga Urana Toto Ngana nenge arahite lo, mele nem lape NeHalangchacharuch heke i nga oan.

10Heueu nei e teke e poia hehei pehana ke leteria urana nge iau ero. Eteke e poia NeHalang ke letena uranape iech. Eh, imo letemo ma ke mere?A teke iau nge e popoia hehei pe hanake te iech mana ia? Nenge teke e poiake pomam lape Kristus nena non iauero toto.

NeHalang Iua Paulus Ke Raite NenaUme

11 Titik mur pe liliuk mur, e tekee hele lange imo pengpeng. HelengaUrana Toto Ngana nenge e haliu ho-tote nei none nga ich nei olou hekemene ero. 12Pepule nonemana tungeat nge iau ero pe hetoro iau ia eropule. Iesus Kristus i sipona henonouaat nge iau.

13 Iau Iuta pe etu ngak nge nike imoa eteia ke ulolo. E heparachrai ia Ne-Halang nena hana mur pe e hununeiri. 14 Oe, nga etue nem iau e lohototke iau non nge urana nge Iuta murlochloch nenge imemul ke ememopoelle. Pe e nanas tau tote hotonga murnenge lemem tete mur te hesio teleat nge imem. 15 Nga NeHalang nenahalaunga, henonou hote iau nga etuenenge etu nga hetak letena nike. 16PeI iech toto nge hemallaha hote Tunaat nge iau ke e haliu hote nena He-lenga Urana Toto Ngana lange heheipe hana lomomona ngana mur. Melepele heleia ure nei at nge iau. NeHa-lang isipona hemallaha hote. 17 Pe irinenge te rahit tele ume nei nge iau petetu nge Ierusalem, ela ke e esia iri eropule. E lohakamana pe ela sapele nga

1:4: Kal 2:20 1:7: Ume 15:1, 24 1:8: 1Ko 16:22 1:10: 1Te 2:4 1:11: Mat 16:17 1:13:Ume 8:3 1:14: Ume 22:3 1:15: Isa 49:1; Kal 2:7

Kalasia 1:18 324 Kalasia 2:10tuele kina nenge Arapia. Ke het pe elamule nga tuele tana nenge Tamaskus.

18 Etu ke hesinga mol la ke het pe elohaka ke ela nge Ierusalem ke enautote Petrus. Enau tote i pe etu luluchnge i ke etue iri analoch pe lime (15).

19 Pe nga lamau enau mene Ieimsi toro. Ieims nenge Non Soke tina.Pe Iesus nena hekulkulonga mur helpule, e kolkol iri. 20 Pe e hele kemanmanna toto lange imo nga NeHa-lang matana, ke ure nemur nenge ehasas ia iri nei, e pallaklaka imo ia ero.21Ke het pe e lohaka ke ela nga kilengnemur nenge Siria pe Silisia.

22 Pe NeHalang nena mata murnge Iutea nenge leteria manmannange Kristus, te naue ramak ero kura.23 Pe te longo mene pingak nge songke teke, “Non pa nenge hunune itanenge letera manmanna nem, nganapa i haliu hotmulmuleHelengaUranaToto Ngana lo. Nga tele ngana hep-oreke mukam, pe nei ero ol.” 24 Kepoinga nenge NeHalang poia at ngeiau neu, poia hehei pe hana ke te hetohaka totote NeHalang ene.

2Iesus Nena Hekulkulonga Mur Te

Iech Nge Paulus.1 Iok, etu nge Silisia ke ak hesinga

iri analoch pe henel het pe imem naiParnapas mola mule nge Ierusalem.Pe e mene Titus pule ke koko luluchnge imem. 2 Ela nga lamau iangeNeHalang hele at nge iau ke tekeela. Pe nga lamau, eare luluch ngehana papalaunamur iri toro pe e heleurume Helenga Urana Toto Ngananem nenge e haliu hotote ke ulololala nge hana lomonmona mur. Iangelemek ero nge ak ume nemur nengeeume tettele pe nenge e umume ianei hesil sio mana ke lasus. 3 PeTitus i non lomona ngana ia iange inena nge Krik pe iri te ririr us ero.Pe hana papalauna nemur te esia inge koko nge iau pe te teke te riria

singina ol. Pe ero. Te ech taua i kete riria singina ero. 4 E hele ia irinemur iange hana hel te chanangake te teke titiria mur ita, pe teteu atkome mana ke tetu luluch nge ita,pe teute olounga nga poinga nengeIesus Kristus tunge at nge ita ke ulolo.Nga nenge Iesus i sipona mene hoteita ke tatu ke tapoi tetele. Pe hananemur te teke te heloko teu muleita langa hotonga nike ngana nemurnenge chiu hit tote ita. 5 Pe imemmo longo taua iri unne ero toto, iangemo tekeHelengaUrana TotoNgana tuke manmanna mana nge imo pe uteheporeke letemo manmanna nganaero.

6 Pe hana papalauna nemur, irisiporia te longe lek helenga pe leteriaelle mana pe te hele ia helenga unnee ero ol. (Nenge teke pingaria iuiuma pingaria iuiu ero, iau e teke utepele nga nem ero, iange NeHalangnaue ita ke ita elle mana.) 7 Iri tehele ele iau ero. Tenau urume keNeHalang kulos ia iau ke la e helehote Helenga Urana Toto Ngana neinge hana lomonmona nganamur. Po-malam mana ke mange Petrus, ngela ke haliu hote lala nge Iuta mur.8 NeHalang tunge kerkerenga langePetrus ke i Iesus nena hekulkulonganenge lala nge Iuta mur. Pe iau puleke pomalam. NeHalang tunge kerk-erenga at nge iau ke iau Iesus nenahekulkulonga nenge e lala nge hanalomonmona ngana mur. 9 Ieims pePetrus pe Ioanes, iri hana papalaunanga NeHalang ana ume. Pe iri teeteia ke NeHalang tunge ume nei atnge iau. Pomalam te sisa peria ngeimem nai Parnapas. Pe te hele kete teke imem nai mola ke mo umeluluch nge hana lomonmona nganamur pe iri tela ke teume luluch ngeIuta mur. 10 Pe te hele at nge imemke te teke letemem metene iri nemurnenge reria ure halang ero. Pe nem,i ure palaungana nenge letek metene

1:18: Ume 9:26-27 1:21: Ume 9:30 2:1: Ume 15:2 2:4: Kal 1:7; 5:1, 13 2:7: Ume 22:212:10: Ume 11:29-30

Kalasia 2:11 325 Kalasia 3:5

tettele nike ke e teke e popoia.Paulus Heleia Petrus Nge Antiok

11 Nga etue nenge Petrus at ngeAntiok e heleia i nga matana peng-peng iange i poia poinga hel ngepengpeng ero. 12 Nga etue nengeIeims pekngana mur te lohot nge An-tiok ero kura, Petrus la ke ngau lu-luluch nge hana lomonmona nganamur. Iok, teat ke te puris ol pe Petrusmatau sapele pe tu ke kangkangamule nge hana lomonmona ngananemur. Petrus mataua iri iange iriIuta. Pe pule iri tokoninga mur totonga us rir ngana. 13 Pe Iuta mur helte koko taole nge Petrus ke iri ul tepoia poinga nem nenge aria henge-tau nachnai. Pomalam Parnapas nautaole nge iri pule.

14 Pe enau pe te nanasia HelengaUranaTotoNganahele ngana ero. Po-malameheleia Petrus nga iri lochlochnganamataria ke e teke, “Petrus, ionglem nge Iuta. Pe heueu nei otu kepomanga lem nge Iuta ero toto. Otuke pomange hana lomonmona ngananemur. Pe pomerei nenge o teke oechia hana lomonmona ngana nemurke te nanasia poinga nenge Iuta mur?

15 “Ita, tatara mur te hoe ita pe itaIuta mur nike. Pe ita hana lomon-mona ngana mur ero. Hana nemur,iri ‘hana porekreke ngana mur’ ia iri.16 Pe ita ta eteia ke kue elle mana ngepoia ita ke ta pengpeng nga NeHalangmatana. Ngana koi nenge leteraman-manna nge Iesus Kristus. Pe nenge tananas tau tote hotonga mur, kue nempoia ita ke ta pengpeng nga NeHalangmatana ero toto. Ke pomalam, itaul hana lomonmona ngana mur, italochloch ta pengpeng nga NeHalangmatana nga kue elle nem mana.

17 “Pe nga poinga nenge leteramanmanna pe ta nanas ia Kristus lapetames hot mallaha mana ke ita hanaporekreke nganamur, ke mange hanalomonmona ngana nemur. Ia Kris-tus mai I muka muleia poinga poreke

ngana mur kai? Ero le! 18 Iangenenge teke e palchach sue ute pe ehemes hekemule, hulua te eteia nge etamu tote hotonga pe iau non porekengana ke ulolo. 19 Iange hotonga nemrahit tote iau ero ol. Ke nga letekmanmanna ngana e mete luluch ngeKristus ke ulolo. Pe NeHalang naueleetu ngak ol. 20 Ke iau sipok e maululero ol. Kristus nenge tu teu nge iaukoi hemaul ia iau. Pe etu ke e maululnga singik nei iange letek manmannangeNeHalang Tuna. I lemene tau toteiau pe tung heke i sipona ke menemule iau. 21 Pe ehul rumek ia NeHa-lang ero iange letena poreke nganapalaungana toto. Pe nenge teke ho-tonga nemur te hemas mule ita keta pengpeng nga NeHalang matana,Kristusmete ngana nem lape luna erototo!”

3Kue Elle Mana Nenga Letera Man-

manna Ngana1 Imo Kalasia mur, amo hauaua

toto. Iesus Kristus mete ngana ngamanga toto nem, mo hemallaha hoteluna lange imo ke ulolo. Pe pomerehana te channanga ia imo pe a nanasmene iri? 2 E teke e onteia imo ngaute elle mana: Imo mam a meneOpepengpeng ke merei? A mene kainga hotonga nemur nenge a nana-sia iri mai? Ero le! Imo a meneOpepengpeng iange a longe HelengaUrana Toto Ngana pe letemo man-manna ia. 3 Amo hauaua ngamo nemmerei toto? Opepengpeng talune anaume nge imo ke ulolo, ol pe a teke aheulo hote ume nem nga imo sipomolemo kerkerenga? 4 Pe ure meenangana nemur nenge te lohot nge imonem luna palaungana toto la! Pengana kau lape hesil siomana ke lasusmau? 5 Imo nem, NeHalang tungeOpepengpeng pe poia merakulo murke te lohotot nga tunangamo. Pepomerei nenge poia mai? Poia kai

2:12: Ume 11:3 2:16: Ume 15:10-11; Rom 3:20-28; Kal 3:11 2:20: Kal 1:4

Kalasia 3:6 326 Kalasia 3:18nga hotonga nemur nenge a nanasiairi mai? Ero nike! Poia nge imoiange letemomanmannangaHelengaUrana Toto Ngana nenge a longe.

6 Anau lange Apraham. “Apra-ham letena manmanna toto nge Ne-Halang, pomalam NeHalang hetue ike i non nge pengpeng.” 7 Iok, aeteia nei ke nek ol: Apraham tutunamur laka iri lochloch ngana nengeleteria manmanna. 8 Pe NeHalangnena helenga nenge tehas sue keulolo, helelia ure nemur nge lape telohot. Nenge teke, NeHalang lapehemas mule hana lomonmona nganamur pule ke te pengpeng nga matanaiange leteria manmanna. Pe NeHa-lang hele hot tele Helenga Urana TotoNgana nem lange Apraham ke teke,“Nge iong mana lape E pete hulualochloch ngana nga ich.” 9 Ke hulualochloch ngana nenge leteria man-manna, NeHalang pete luluche iri ngeApraham. Iange Apraham i lete man-manna ngana ana non ia.

10 Pe iri lochloch ngana nenge teteke te hemasmule iri siporia nga ho-tonga mur, NeHalang lape tuacholiake poreke toto lange iri. Iange NeHa-lang nena helenga mur nenge tehassue iri ke ulolo, hele ke teke, “Ho-tonga mur tema sio ke ulolo, pe melehel nenge te longo tau lochloche eroNeHalang lape tuacholia ke poreketoto lange iri.” 11 Pe i mallahamana ke mele nenge teke nanas taumene hotonga mur, lape lohot kepengpeng nga NeHalang matana erototo. Iange “Hana nenge leteria man-mannamana lape tetu ke te pengpengngaNeHalangmatana.” 12KeHotongahuna nga lete manmanna ngana ero.Iange Hotonga hele ke teke, “Melenenge nanas taua Hotonga mur lapetu kemaulul.” 13Ke hotonga nginginamur koi ita, ke NeHalang lape tua-cholia ke poreke at nge ita. Pe ero.Iange Kristus ol hot mule ita pe mene

murra ke ulolo. Iange NeHalang nenahelenga nenge tehas sue ke ulolo,hele ke teke, “NeHalang letena ininngana lape sio ke poreke toto nge irinenge te heon heke iri nga mangatoto.” 14 Ke nga poinga nenge Iesuspoia nem, lape NeHalang pete hanalomonmona ngana mur ke pomanganena helenga kerkereng ngana nengetunge lange Apraham. Pe ita lochlochngana nenge letera manmanna lapeta mene Opepengpeng nenge IesusKristus helele ia.

Hotonga Mur Pe Helenga KerkerengNgana

15 Titik mur pe liliuk mur, lape eheleia ure nemur nenge lohotot ngeita ke kokoes, ke e hemallaha hoteutar nenge e teke e heleleia: Nengeteke hana nai te talue reria helengatomunga hel ana helenga e, mele peleheta mule ero pe tal heke mule unnela ero ol. 16 Pe nga nei NeHalangpoia helenga kerkereng ngana nemurlange Apraham pe Apraham nette e.Ke Alalaha nem heleleia Apraham natete mur ero. Apraham na tete murtang ngana pomanga iri hulua. Penei ero. Hele mene Apraham nettepe tang ngana pomanga mele ellemana. Ke Alalaha nem helele ialaka Iesus. 17 Pe ure nenge e tekee helele ia, ngana koi nei: Nge nikeNeHalang hele talue nena helengatomunga hel ana helenga nem. Penga hoena, hesinga iri ana non kinaanaloch iri nai pe ana non kina peanaloch (430 ) het pe hotonga nemurte lohot ol. Pe hotonga nemur te cha-toa NeHalang na helenga kerkerengngana nem pe te saua ke lasus erototo. 18 Iange nenge teke hotonganemur nakuria nge te halaua ita keta mene maulinga nge koko, lape he-lenga kerkereng ngana nem lasus. Penei ero. Iange nga NeHalang nenapoinga urana ngana mana, tung sue

3:6: Gen 15:6 3:8: Gen 12:3; Rom 4:3, 16 3:10: Deu 27:26 3:11: Hab 2:4; Kal 2:16 3:12:Lev 18:5 3:13: Deu 21:23; Rom 8:3 3:16: Gen 12:7 3:17: Exo 12:40 3:18: Rom 4:14

Kalasia 3:19 327 Kalasia 4:5helenga kerkereng ngana nem langeApraham.

19 Hotonga nemur talhot rumemene iri ol, pe aria ume utar? Ariaume laka nenge: Lape te hemal-laha hote hehei pe hana reria poingaporeke ngana mur. Pe lape iri sipo-ria te naue pe te amnei urume kela het nga etue nenge helenga kerk-ereng ngana nem, nganangana lohotia. Nenge Iesus i sipona lape at.Nga etue nenge NeHalang tung suehotonga nemur, hekule angkelo murke te heleia lange Moses nenge tunga NeHalang pe hana mur tunan-garia. 20 Nga etue nenge NeHalangpoia helenga kerkereng ngana nemlange Apraham, mele e nge tu nga irinai tunangaria ero. Iange mele nengetu nga tunangana umume nge hananai. Pe nei ero, NeHalang poia ngeIsipona.

21 Ke pomerei ol? Hotonga heleke teke NeHalang na helenga kerk-ereng ngana nem lasus kai? Ero le!Iange nenge teke hotonga e nakunange tungemaulinga lape ta pengpengnga NeHalang matana nga hotonganem nenge ta nanasia. 22 Pe neiero. Iange NeHalang nena helenganenge tehas sue ke ulolo, hele keteke, poingaporekenganahesumhitehulua lochloch ngana nga ich nei ketehet. Pe nga lete manmanna nganamana, NeHalang tung sue helengakerkereng ngana nem. Ke pomalamiri nenge leteriamanmanna nge IesusKristus lape temene ure nenge NeHa-lang hele sue lange Apraham.

23 Nga etue nenge lete manmannangana nei lohot ero kura, hotonganem chiu it tote ita. Pe tak elemene ita ke la het nga etue nengelete manmanna ngana nem lohot ngamallaha. 24 Pe hotonga nem poi kepomanga ara hetoronganengenaueleita. Pe nga etue nenge Kristus at,hotonganemhei tele ita ke tala sapele

nge Kristus pe letera manmanna ngeI. Ke pomalam lape NeHalang menemule ita nga letera manmanna ngaranem. 25 Pe heueu nei, letera man-manna ngara nem, lohot nga mallahake ulolo. Pe hotonga nem rahite itaero ol.

NeHalang Tutuna Mur26 Pe NeHalang tutuna mur imo

lochloch iange letemo manmannange Iesus Kristus. 27 Pe imo lochlochnenge amene henuninga nge Kristus,atu ke a pomange Kristus toto lo. 28Pea al mata rara ero ol, iange Iuta murpe Krik mur pe iri nenge te umumengemele hel pe iri nenge tetu ke tepoitetele pe hehei pe hana, imo lochlochngana nem, atu luluch nge Iesus Kris-tus ke imo elle mana. 29 Pe Apra-ham na tete mur imo iange Kristusnena hana mur imo. Pe lape a meneure lochloch ngana nenge NeHalangheleia, nga nena helenga kerkerengngana nenge tung sue lange Apra-ham.

41 Ure nenge e helele ia ngana koi

nei: Mele sune lape mene lochlochetemene nena ure mur. Pe lape i nonpalaungana pe nauele ure lochloch.Pe nga etue nenge i kino kura, elehaka nge mele nenge umume ngenone ero. 2 Iange hana nenge tenauelele i pe hana papalauna mur lapetenau ele mene i ke la het nga etuenenge temene talue. 3Nga tele nganaita pule tapoi ke pomalam. Ita kinkinope ta mene hengetoro nga hotonganemurnga ichnei, nenge chiu hit toteita. 4 Pe heueu nei ero ol. Iange ngaana etue pengpeng nenge NeHalangtalue nike, kulosia tuna ke at. Hei enga ich nei hoe I. Pe hotonga nemurtenau ele I ke I nanas tau tote. Pe itapule tapoi ke pomalam. Ita kinkinope ta mene hengetoro nga hotonganemur nga ich nei, nenge chiu hittote ita. 5 Pe at ngana nem, at ke

3:19: Ume 7:38; Rom 5:20 3:21: Rom 8:2-4 3:23: Kal 4:3 3:24: Rom 10:4 3:26: Ioa1:12 3:27: Rom 6:3 3:28: Rom 10:12 3:29: Rom 4:13 4:3: Kol 2:20 4:4: Ioa 1:14;Rom 1:3

Kalasia 4:6 328 Kalasia 4:25ol hot mule iri nenge hotonga chiuhite iri. Ke pomalam lape ta lohotke NeHalang tutuna mur ita. 6 Peimo, NeHalang tutuna mur imo. Kengana laka nenge kulosia Tuna Openeke at tu teu nga letera pe ta heto keta teke, “Temek.” 7 Ke iong pomangamele nenge umume nge none ero ol.Iong, NeHalang tuna iong ke ulolo,pomalam lape o mene ure lochlochngana nenge heleia nga nena helengakerkereng ngana nem.

Paulus Letena Toto Ia Kalasia Mur8 Nga tele ngana a eteia NeHalang

ero pe a ume pulut mana nge aeta-puna hel, nenge Nehalang toto nganaia iri ero. 9 Pe heueu nei a etei toteNeHalang lo, nem pe e teke NeHalanghetue imoke tutunamur imokeulolo.Pe pomerei toto nenge ahul muleke la a heila teu mule imo nga uremakuk leilei ngana mur pe hotongaporekreke ngana mur nga ich nei? Ateke la ure nemur te chiu hitmule imopullo? 10 Imo a iech elele etue pa-palauna mur pe teio mur pe hesingamur pe etue e talun ngana ke langahet ngana! 11 Pe iau, e matau iangekikik ngak nenge e ume lululuchiange imo lape hesil sio mana.

12 Titik mur pe liliuk mur, e tekeapoi ke mange iau. Iange ure nengelohotot nge imo nem, iau e amneia keulolo. A poia ute pele nge heporekeiau ero. 13 Imo a eteia ke ulolo. Ngatele ngana toto singik haleles pe elake e haliu hote Helenga Urana TotoNgana nge imo. 14 Pe ak haleles nempoi ke manga ollakanga nenge tekeolleke imo. Pe imo a hira ele iau ero.Mutemo tau mene iau pe a mene iauke pomalaka nga iau NeHalang nenaangkelo e. Nem pe pomalaka nga iauIesus Kristus i sipona, 15 pe a iech eletote iau. Nga etue nem a unele utenge iau ero toto. Pe rera iechinganemur mai ngaria ol? Nenge tekenakumo, lape asul hote matamo murpe a tunge iri at nge iau. 16 Heueu

nei lape lek matana luluch nge imool, iange e heleia helenga nge man-manna. Ae?

17 Hana ana mata nemur teume kekikiria toto ke tepoi ole imo ke ananasia iri. Pe te poia nga leteriaporeke ngana. Pe te teke te heporekera kilanga urana ngana nei. Tepoi kepomam iange te teke a heto hekekeiri. 18Nenge teke hana te poia imo kepomam, urana nge te poia ke kokoesnga leteria urana ngana. Nga etuenenge etu luluch nge imo pe nga etuenenge iau ero hatalia imo. 19 Auo!Tutuk mur, a poia iau ke e amneiamelmelenga pullo! Melmelenga neipomalaka nga heie nge tuna sechia ike teke hohoho. Pe melmelenga nemlape tu nge iau ke la het nga etuenenge a nanas tau tote Kristus nenapoinga mur. 20 Toinge ute pele ulmene iau ke la etu luluch nge imoheueunei, ke poia ia ure nemurnengee heleia iri nei. Iange etu pe letektuanin rara sakilil ia imo.

Helenga Opene Nge Heka Pe Sara21 Iok, e teke e onteia imo nenge a

teke a nanas taua hotonga mur: Imomam a longe hotonga hele ngana erokai? 22 Hotonga hele ke teke, Apra-ham tutunamur iri nai. Tuna elle ngehei nenge umume nge iri pe tuna epule nge nehei nenge tu ke poi tetelemana. 23 Pe tuna nenge hei nengeumume nge iri neu, tehoe i iange tenanasia poinga nenga leinga. Pe tunanenge nehei nenge tu ke poi tetelemana nem, tehoe i ke nanasia helengakerkereng ngana.

24 Nananga nei luna la ke mai koi:Hehei nai nem te pomanga HelengaTomunga Hel iri nai. Elle at ngahengene nenge Sinai pe hoe tutunamur nenge hotonga chiu hit mene irike te nanas tau mene. Ke hei nengeHeka i pomanga hengene nem. 25 Pehengenenenge Sinai tu nga tuele kinanenge Arapia, pe mes ke henonouakilenge nenge Ierusalem heueu ana

4:6: Rom 8:15-17 4:10: Rom 14:5; Kol 2:16 4:22: Gen 16:15; 21:2 4:23: Rom 9:7-9

Kalasia 4:26 329 Kalasia 5:11nei. Iange hehei pe hana nga kilengnem, hotonga chiu hit mene iri kete mana teu toto nga ene. 26 PeIerusalem nenge tu nga lut nga tapa,tu ke poi tetele mana. Pe i tara totongana ia. 27 Iange hasinga nengemangaNeHalang nena alalaha hele keteke:“Iong hei nenge omes tamane

pe ohoe tum e ero, o iech toto ol.Iong hei nenge o amneia melmelenga

e nga hohonga ero,o tang hote lem iechinga.

Iange hei nenge tu manalape tutuna mur iri halang totongehei nenge tu luluchnge ene.”

28 Ke titik mur pe liliuk mur, imoNeHalang tutuna mur imo ke mangeIsak. Nem nanas urume NeHa-lang nena helenga kerkereng ngana.29 Pe kol nenge tehoe i nga poinganenga leinga, poi matana lala nge kolnenge tehoe i nga kerkerenga nengaOpepengpeng. Ke poinga nem nganakoi lohotot nge ita heueu nei. 30 PeNeHalang na alalaha hele ke merepule? Hele ke teke, “O kulosia heinenge umume nge imo nem, iri naituna ke tela nga kileng unne. Iangetuna nem lapemene temene nena uremur hele ero. Pe hei nenge tu kepoi tetele nem, tuna itoro lape menelochloche temene nena urelu mur.”31Ke titikmur pe liliukmur, hei nengetu ke poi tetele mana nem, tutunamur koi ita. Pe hei nenge umumemana nem, tutuna mur ita ero.

5Nge Iesus Mana Lape Tatu Ke Tapoi

Tetele1 Iok, ute pele nge chiu ele ita ero

ol iange Kristus i sipona mene hoteita ke ulolo. Pomalam tatu ke tapoi tetele mana ol. Ol pe ames kekerkereng pe a longo tau pulute hanahel ero. Iange lape a heloko teu muleita ke la aume mule nge iri pule.

2 A longo ke nek! Iau Paulus koie helele nei: Nenge teke atal teu lu-luche imo ke te riria singimo, umenenge Kristus poia nem lape halauaimo ero toto. 3 Pe lek helenga kerk-ereng ngana koi, iong non tei nengeola ke te riria singim, urana ngeo nanas tau tote hotonga lochlochngana ol. 4 Amo hel te teke a nanasmene hotonga mur, iange te tekepoia imo ke a pengpeng nga NeHa-lang matana. Nenge teke a poiapoinga nem arir hote imo nge Kristuske ulolo pe a hile NeHalang letenaporeke ngana. 5 Pe ita, nga Opepeng-peng nena kerkerenga, letera man-manna nge NeHalang pe tatu ke takulele mene I nge lape hetue ita ke itahana nenge pengpeng nga matana.6Pe ita, nenge teke ta nanasia Kristus,poinga pa nenge ta ririr us pe nengetarir us erochro ute pele ia ero. Urenenge palaungana toto ngana lakaletera manmanna ngana lo. Iange poiheke ita ke letera porekeia pekngaramur.

7 Nga tele ngana a nanasia Kristuske nek mana pe heueu nei ero ol! Iteinenge tamo ele mule imo pe poia imoke a saleke rara? Mele nem poia imoke a longo taua helenga manmannangana ero ol! 8 Mele nenge poia imoke a saua letemo manmanna ngananem, at nge Non nenge hesilei hoteimo ero. 9 Anau ala amo ke nek. Urenenge lohotot nem, pomalaka nga isunne sune mana nge tetal teua langaberet itach ngana, pe is nem poiaberet lochloch ke puo haka sapele.10 Pe iau letek manmanna toto ngeNon Soke ke a tung teua imo langaure nemur ero. Pe mele nge het-akinkine imo nem, e eteia i ero. Pelape NeHalang tuachol ia lange i keporeke toto. 11 Titik mur pe liliukmur, hana hel te teke e hetottoro kepomai, “Nenge teke tarir us ero tapengpeng ngaNeHalangmatana ero.”Pe nem ero. Nenge teke e hetot-

4:26: Hip 12:22; Hem 21:2, 10 4:27: Isa 54:1 4:28: Gen 15:4-5; Rom 9:7 4:29: Gen 21:9-10;Ioa 8:35 5:6: 1Ko 7:19; Kal 6:15 5:9: 1Ko 5:6 5:10: 2Ko 11:15; Kal 1:7

Kalasia 5:12 330 Kalasia 6:2toro ke pomam, pomere toto nge uremeena ngana mur te lohotot nge iaukura? Pe nenge teke reria helenganem manmanna, lape lek hengetoronenga Kristus ana manga toto, poingarangmur ia iri ero ol. 12 Iau lemektoto ke hana nenge te hetakinkineimo nem, terir hote huria ke te lasuslochloch!

Maulinga Ke Koko Nga Opepengpeng13 Pe titik mur, NeHalang iua imo

ke ulolo, ke apoi tetele mana ol. Olpe lape apoi ke mere ol? A teke apoia singimo ke iechmananga poingaporeke ngana mur? Apoi ke mamero! A poia poinga nenge pomai koi:Mutemo taua pekngamo mur pe ahalaua iri. 14NeHalang tungehotongae nge palaungana toto. Pe nenge teketa longo taua hotonga elle nem, talongo taua hotonga lochloch nganake ulolo. Ana hotonga, ngana koinei: “Mutem taua pekngam mur kepomanga mutem taua iong sipom.”15 Pe a nauala amo ke nek. Iangenenge teke a poi susun helel, lapeahun parai mule imo ke ahet.

16 Ke pomalam e hele ke e teke, alongia Opepengpeng ke halaua imonga ai ngamo ke lape a nanasia ureporeke ngana nenge singimo lemenetautaua ero ol. 17 Iange Opepengpenglemene ero toto ia poinga porekenganamur nenge singira lemene tau-taua. Pe ita singira lemene tau-taua poinga poreke ngana mur nengeOpepengpeng lemene ero toto ia. Kehunelinga nei tu nga letera ke ulolo,pomalam tai nga lemere ngana ero ol.18 Ke nenge teke o nanas tau meneOpepengpeng lemene ngana, lape ho-tonga nem nauele iong ero ol.

19 Pe poinga poreke ngana nengesingira lemene tautaua, ngaria koinemur. Poinga nenge: hehei pehana tema lululuchngehehei pe hananenge eria pe reehei mur ia ero, pekol e pe e mele mataria ach tau helel,

pe salaunga ana poinga mur, 20 peta heto hekeke aetapuna mur, peachunga, pe hunelinga, pe lete ininngana, pe sara keke ngana mur peletera inin haka manmana, pe leteraia melehel ero, pe talas helel, 21 peta musmus, pe ta inin ke ara hauaua,pe tapeu lil helel, pe ure hel pulenenge pomau. E hele ke kerkerenglange imo ke ulolo, pe lape e hele kekerkereng toto lange imo pule: Melenenge nanas tau menmene poinganemur, lape teu langa NeHalang nenanaualanga pe nekinga ero toto.

22 Pe Opepengpeng, ana umenganangana mur koi nemur. Nenge:Mutera tautaua pekngara mur, peta iechech, pe tatu ke letera ma keelle, pe ra melei tana ero nga etuenenge ure meena ngana lohotot, petanek hel ita, pe tapoi ke urana pe tahalau hel, pe ta poia poinga mur ngepoia hehei pe hana ke saria kikinange ita. 23 Pe tatal sue ita ke tatuke nek manmana, pe ta hepengiatai ngara mur ke nek. Poinga murnenge pomam hotonga pele heo eleero. 24 Iri nenge te nanasia Kristus,tehul rumeria ia poinga poreke nganamur nenge singiria lemene tautaua.25 Opepengpeng tu teu nge ita pehemaulia ita, pomalam tai ke ta nanasmene lemene ngana ol. 26 Tatal hekeita ero pe ta helete inin hel ero pe tamusmus pe sara keke hel ero.

6A Halaua Pekngamo Mur Nga Ure

Meena Ngana Mur1 Iok titik mur pe liliuk mur, nenge

teke a naue mele nge poia poingaporeke ngana, imo nenge Opepeng-peng ume lululuch nge imo a hemasmule i ke nek. Pe imo a naualaamo ke nek pule; iange lape poingaporeke ngana nem lohot nge imopule. 2Nenge teke a halaua pekngamomur nga ure meena ngana mur, a

5:13: 1Pi 2:16 5:14: Lev 19:18; Rom 13:9 5:17: Rom 7:15-23 5:19: 1Ko 6:9-10 5:24:Rom 6:6; Kol 3:5 5:26: Pil 2:3 6:1: Mat 18:15 6:2: Rom 15:1

Kalasia 6:3 331 Kalasia 6:18nanas tau tote hotonga nenge Kris-tus. 3 Nenge teke mele letena keteke i palaungana, pe manmanna kei palaungana ero, mele nem chan-nanga mule i ke ulolo. 4 Imo elle peelle anau teu lamule nga lemo poingamur ke nek toto, pe a totoia langamele hel reria poinga ero. Pomalamlape mele nem iech toto nga i siponanena poinga mur. 5Ke imo elle pe ellea takiskisia ana melmelenga mur.

6 Mele nenge te hetore i nga Ne-Halang nena helenga, urana nge tua-cholia nga nena ure urana ngana murlochloch lange ana hetoronga.

7 A chananga mule imo ero. Iangemele pele nakuna nge channanga iaNeHalang ero toto. Ngaunga utaralona nenge otue, lape o lulu mulengaunga nem mule. 8 Pe mele nengetutua ke heiech mene singina lapelulu hote metenga. Pe mele nengetutua ke heiech ia Opepengpeng, lapelulu hote maulinga ke koko. 9 Ke ramelei tana taua poinga urana nganamur nenge ta popoia ero. Nengeteke ra melei tana ero, lape ta luluhote maulinga ke koko nga ana etuepengpeng. 10 Ke nenge teke o esianeingam e nem nge poi ke merechre,o halaulaua i. Pe apoi ke urana totolange pekngamo mur, nenge imo ulames ke elle nga letemo manmannangana mur.

Helenga Hetala Ngana Pe Apalanga11 A naue lo? Iau sipok e hasas ia

alalaha nei nga perik. Pe ehas ngaknei e poia ke papalauna koi!

12 Iri nemur nenge te heto hekekeiri pe te palut rarara, iri laka teechechia imo ke te teke te riririasingimo. Te poia poinga nei iange temataua Iuta mur nge lape te hune iriiange leteria manmanna nga Kristusana manga toto. 13 Pe hana nenge teriria iri te nanasia hotonga mur erototo. Pe muteria toto ke te teke teriria imo pule. Pe nenge teke a longotaua iri ke a nanasia iri, hana nemur

lape te palut laka rara pe te heto heketote iri. 14Pe iau, e palut laka rara ngaute pele nge pomam ero toto. E palutlaka pe e heto heke tote ara Non Soke,Iesus Kristus ngemete nga anamangatoto. Nga Iesus ana manga toto letekmetene poinga nemur nga ich nei erool. Ke epoi ke pomanga none nengemete ke hile ure lochloch ngana ngaich nei. 15 Nenge teke te riria singimpe nenge teke te riria singim ero, nemute pele ero. Ure nenge palaunganatoto ngana laka nenge NeHalang poiaita ke ita heueu ngana mule. 16 Irilochloch ngana nenge te nanasia ho-tonga nei, leteria sio iange lapeNeHa-lang letena porekeia iri pe mene lu-luche iri nge Israel mur. Israel nemurnenge NeHalang nena hana mur totoia iri.

17 Iok, nga lek helenga hetala nganae teke, lemek ero nge none poi muleure meena ngana e ke lohot nge iauol. Iange chanchan munna nemurnga singik henonou hot pengpengiake iau Iesus nena non toto.

18 Titik mur pe liliuk mur, araNon Soke Iesus Kristus letena porekengana lape tu luluch nge imo ngaopemo mur. Manmanna.

6:5: Rom 14:12 6:6: 1Ko 9:11, 14 6:7: Rom 8:13 6:15: Kal 5:6; 2Ko 5:17 6:17: 2Ko4:10

Epeses 1:1 332 Epeses 1:17

EpesesAlalaha Nenge Paulus

Hassia Lange Epeses Mur1 Iau Paulus koi ehas ia alalaha nei.

Nga NeHalang lemene ngana e lohotke iau Iesus Kristus nena hekulku-longa.

Pe ehas ia alalaha nei ke lange imoNeHalang nena hana mur nge Epesesnenge te nanas tau tote Iesus Kristus.

2 E hetalaulau ke Temere NeHa-lang pe Non Soke Iesus Kristus leteriaurana ia imo pe te poia letemo ke make nek.

NeHalang Lape Tunge Ure UranaNgana Mur Nga Tapa At Nge Ita

3 Ta heto heke NeHalang nengeara Non Soke Iesus Kristus Temene.Nge Kristus mana NeHalang tunglochloche ure urana ngana mur ngaOpepengpeng nenga tapa at nge ita.4 NeHalang ala hote tapa pe ich erokura pe hesilei hote ita ke nenahana mur nge pengpeng pe naue rerapoinga poreke ngana e ero toto. Imutena taua ita 5 pomalam hesileihote ita nge nike ke tutuna mur itanga ume nenge Iesus Kristus poia. Peure nem lohot ke pomam ke nanasmene NeHalang lemene ngana nengeiech toto nge poia. 6 Ta heto hekeNeHalang nge poi hote kue uranangana nenge poia ita ke tatu ke neknga nenge tung mene Tuna nengemutena taua, at nge ita. 7 Iange Kris-tus lome ita nga eina nga metenganape saua rera poinga poreke nganamur ke te lasus toto. Pe nekinganengeNeHalang poia nem i ure nengepalaungana toto 8 nenge hile hotlochloche letena at nge ita nga letenatuanin ngana pe letenamatana nganaurana toto ngana. 9 NeHalang iechtoto nge poia ke pomai nga nengehemallaha hote letena tuanin ngana

nenge talkomkome at nge ita, nengelape heulo hote nga ume nenge Kris-tus poia. 10NeHalang teke poia letenatuanin ngana nem ke lohot nga etuenenge i sipona talue nenge lape poiaure lochloch ngana nga ich pe ngatapa ke te eukirau pe tenau haka ariasoke nge Kristus.

11 Ure lochloch ngana te lohot kepomanga NeHalang letena tuanin hotngana ia. Ke nge Kristus mana Ne-Halang hesilei hote ita ke nena hanamur ita nga nena ume. Pe poia kenanasia utar nenge letena matanahote ke teke poia nga talun ngananike. 12 Poia ke pomam ke imemnenge mo kulelele Kristus tala nike,mo heto heke NeHalang nena hemal-malinga nge palaungana toto. 13 Peimo Epeses mur pule a longe he-lenga manmanna ngana nga helengaurana toto ngana nenge NeHalanglape mene mule imo pe letemo man-manna nge Kristus. Nga etue nengeletemomanmanna, NeHalang heilan-gaia imo ke cholo ele imo ke nenahana mur imo. Ngana laka Opepeng-peng nenge hele talaia ke teke tungelange imo. 14 Pe Opepengpeng nem ilala nenge heilangia ure nenge lape tamene, nenge NeHalang heleia ke teketunge lange nena hana mur. Ke nemhekerkereng ia letera nenge i lapemene nena hana mur ita ke ta hetoheke i NeHalang nenge urana toto.

Paulus Nena Hetalaulaunga15 Ke pomalam nga etue nenge e

longe imo nge letemo manmannange Non Soke Iesus pe mutemotaua NeHalang nena hana mur,16 e hele urana lange NeHalang kekokoes mana ia imo, pe letek meteneimo ke e hetalaulau amo lala ngeNeHalang. 17 E hetalaulau amo keNeHalang nenge ara Non Soke Iesusana Palau pe Temere nenge uranatoto tunge lete matana ngana nengaOpepengpeng lange imo ke a etei tote

1:1: Ume 18:19-21; 19:1 1:3: Epe 2:6 1:4: Ioa 15:16 1:5: Ioa 1:12 1:7: Epe 2:7; Kol1:14 1:9: Rom 16:25 1:10: Kol 1:16, 20 1:11: Rom 8:28-29 1:14: 2Ko 1:22 1:17:Kol 1:9

Epeses 1:18 333 Epeses 2:12NeHalang. 18 Pe e hetalaulau amopule keNeHalang poia letemomatanangana mur ke tualeme ke pomangalemenge ke a eteia ure nenge iu imoia pe a kulkulele. Ngana laka ureurana ngana mur nenge heleia keteke tunge lange nena hana mur.19 Pe e hetalaulau amo ke a eteiaNeHalang nena kerkerenga kikinangana palaungana, nenge umumenge ita nenge letera manmanna.Kerkerengnga nem pomalaka ngakikina ngana nenge palaungana toto,20 nenge poia ke hemaul heke muleKristus nga metenga pe here i ngailina ele nenga pen tamalmal ngalut nga tapa. 21 Ke Kristus nenakerkerenga palaungana nem soketoto nga kerkerenga mur lochlochnga etue nei pe nga hoena pule. I soketoto nge ope mur pe naungaala murpe hotonga mur pe hana papalaunamur. Pe Kristus ene nenge NeHalangtunge lange i, pingana iuiu totonga hulua lochloch eria. 22 PeNeHalang tunge kerkerenga langeKristus pe talue iri lochloch nganake Kristus nauele iri pe hemes hote ike nauele iri lochloch ngamata nengeNeHalang 23 nenge Kristus singina ia.Pe mata nem muta toto ia Kristus nakerkerenga pe Kristus tu purpure urelochloch nga kileng lochloch ngana.

2Ta Mene Maulinga Nge Kristus

1 Nge nike atu ke pomanga a metelo iange a longo ole taua NeHalang pea popoi poinga poreke ngana. 2 Ngaetue nem atu ke a nanas menmenepoinga nemur nga ich nei pe a nanasmene ope poreke ngana mur ngatapa sana aria palau. Ke heueu neiope nem tu ke umume nge iri ne-mur nenge te longo olole nge Ne-Halang. 3 Nge nike ita lochlochtatu ke pomange iri, ke ta heiech

mana ia singira nga poinga porekengana mur. Ke urana nge ita pehulua lochloch nenge te longo ololeta amneia melmelenga nga NeHalangletena inin ngana iange tapoi ke po-mange iri.

4-5 Ita tatu ke pomanga ta mete keulolo iange nga rera poinga porekengana mur, pe NeHalang mutena tautote ita kura iange letena urananganapalaungana toto. Ke pomalam poiapoinga urana ngana toto ke menemule ita pe tunge maulinga at ngeita nge Kristus. 6 Pe ita Kristus nenahana mur ita ke pomalam he maulheke mule ita luluch nge Iesus Kris-tus, pe hetakile ita ke ta are luluchnge i nga lut nga tapa. 7 Poia poinganei ke teke hemallaha hote lange irinenge he pule nga nena poinga uranatoto ngana pe nena mutenga nengehemallaha hote at nge ita nge IesusKristus. 8 Iange nga NeHalang nenapoinga urana toto ngana, mene muleimo nenge letemo manmanna. Imosipomo a mene mule imo ero. Poinganem i tunginga nenge at nge NeHa-lang. 9 Lemo ume urana ngana murpoi hote ure nem ero. Ke pomalam apalut leke imo ero. 10 Ita, NeHalangi sipona ume hote ita pe tatu ke elleluluch nge Iesus Kristus. Pe ala hoteita ke ta poia ume urana ngana murnenge tatalo ele tele nge nike ke teketa poia.

Kristus Heluluch Tele Ita Ke Ita Elle11 Ke pomalam letemo metene ke

nek, imo tehoe imo ke imo hanalomonmona ngana mur pe Iuta murte hetue imo ke “hana nenge te ririrus ero” pe iri te hetue iri siporiake “hana nenge te ririr us” (nengenem i ure nenge hana peria poia ngairi siporia singiria mana). 12 Letemometene, nge nike atu ke kangkangange Kristus pe lemo nge Israel ero.Lemo nga kileng tau ngana pe atu teu

1:19: Kol 1:11 1:20: Psa 110:1; 2Ko 13:4; Kol 2:12 1:21: Kol 1:16; 2:10 1:22: Psa 8:61:23: Rom 12:5; Epe 4:10, 15; Kol 1:18 2:1: Kol 1:21; 2:13 2:2: Kol 3:7; Tit 3:3 2:3: Kol 3:62:4-5: Rom 6:11-13 2:6: Kol 2:12 2:9: 1Ko 1:29-31; 2Ti 1:9 2:10: Tit 2:14 2:12: Rom

9:4; Kol 1:21

Epeses 2:13 334 Epeses 3:8nga tomunga hel ana helenga nengeNeHalang poia lange nena hana murero pe atu pulut mana pe a eteia Ne-Halang ero. 13Pe heueu nei atu ke elleluluch nge Iesus Kristus. Imo nengeatu ke kangkanga nge NeHalang ngenike, Kristus eina nenga metenganamene imo ke a at rochroi toto nge i ol.

14 Kristus i sipona poia imem Iutamur pe imo hana lomonmona nganamur ke letera ma ke elle. Poia Iutamur pe hana lomonmona ngana murke te lohot ke iri elle. Nge nike ariamatana i helel pe tetu ke elle ero, peKristus heparai sue mapuo nenge tunga tuna ngara ke ma tote iri nga isipona singina nenge tung heke kemete. 15 Pe saua Iuta mur reria ho-tonga luluch nga ana helenga murke te lasus, iange teke lele polong kehana aria tuluk nai nem te lohot keiri hana heueu ngana mur pe te lohotke iri elle mana luluch nge i. 16 PeKristus metengana nga manga totonem teke hemete hunelinga nengelohotot nga tuluk nai nem pe poia irike te lohot ke iri elle pe laia iri ngeNeHalang. 17 Kristus at ke haliu hotehelenga urana toto ngana nga polonglele ngana nge imo hana lomonmonanenge atu ke kangkanga nge NeHa-lang pe nge imem Iuta mur nengemotu ke rochroi nge i. 18 Ke nengeteke letera manmanna nge Kristus,Opepengpeng elle nem poia ita ulhana lomonmona ngana mur pe Iutamur ke ta lala nge Temere.

19 Ke pomalam imo hana lomon-mona ngana mur lape te hetue imoke hana lomonmona ngana mur erool. Heueu nei atu ke elle luluch ngeNeHalang nena hana mur lochlochpe atu teu nga mata nenge i. 20 Peapoi ke pomanga pele nenge te hemesheke nga ich kerkereng ngana, nengehekulkulonga mur pe hetatalongamur. Pe Iesus Kristus i um kerkerengngana nenge pele nem ana isong ia.

21 Ke i sipona laka nenge ratua elepele nem pe poia ke lohot ke NonSoke nena tunginga ana pele nge heongana. 22 Pe imo hana lomonmonangana mur pe Iuta mur, Opepeng-peng umume nge imo ke imo elle lu-luch nge Kristus. Ke pomalam a lohotke imo NeHalang nena pele nengeOpene tu teu ia.

3Paulus Haliu Hote Helenga Urana

Toto Ngana Lange Hana LomonmonaNgana Mur

1 Iau Paulus koi etutu nga tuele aungana iange e umume nge Iesus Kris-tus ke e halaulaua imo hana lomon-mona ngana mur.

2 Imo lape a longe ke ulolo ke Ne-Halang letena urana ia iau ke tungeume nei at nge iau ke e halaua imo.3 Pe hemallaha hote nena helengatalkomkome ngana ke henonoua atnge iau pe ehas sue unne sune lo.4 Pe nenge teke a sisia ure nenge ehassue, lape a eteia ke iau e etei totehelenga talkomkome ngana nemurnenge Kristus. 5 NeHalang hemal-laha hote helenga nei lange hana ne-mur nenge tetu nge nike ero. Peheueu nei hemallaha hote lange nenahekulkulonga pe hetatalonga peng-peng ngana mur nga ume nengaOpepengpeng. 6Helenga talkomkomengana nei ngana laka nenge: He-lenga urana toto ngana poia imo hanalomonmona ngana mur ke imo peimem Iuta mur, ita ul ta mene ureurana ngana mur nge NeHalang pe talohot ke ita elle. Pe tatu teu pule ngaure nenge NeHalang heleia ke tekepoia nge Iesus Kristus.

7 Pe e lohot ke iau ume ana nonnga helenga urana toto ngana ngaNeHalang nena tunginga nga nenapoinga urana toto ngana. Pe i siponahekerkereng ia iau nga ume nem.8 NeHalang nena hana mur lochloch

2:13: Kol 1:20 2:14: 1Ko 12:13 2:15: Kol 2:14 2:16: Kol 1:20, 22 2:17: Isa 57:192:19: Epe 3:6 2:20: 1Ko 3:11 2:21: 1Ko 3:16 2:22: 1Pi 2:5 3:1: Pil 1:7, 13 3:2:

Kol 1:25 3:3: Epe 1:9-10; Kol 1:26 3:6: Epe 2:13, 16-19 3:7: Kol 1:25 3:8: 1Ko 15:9-10

Epeses 3:9 335 Epeses 4:6te urana toto nge iau ke toinge e ngeiri mene ume palaungana nei, nemlape urana pol. Pe ero. NeHalangtunge tunginga nem at nge iau kee haliu hot lange hana lomonmonangana mur nga helenga urana totongana nenge lape te mene ure uranangana nenge Kristus. Ure uranangana nemur, ta etei teu ke langa hetngana ero. 9 Nge nike NeHalang alahote ure lochloch pe talkome letenatuanin ngana nga ure nenge tekepopoia nga etue talun ngana nike.Pe heueu nei tunge ak ume nengee haliu hote ure talkomkome ngananem lange hehei pe hana lochloch.10 NeHalang teke poia ke mai, ke openemur nenge tenau ele tapa sana ngareria kerkerenga, te esia nena matape tenau urume letena matana nganamur nge ana lala pe lala. 11 Ure neilohot ke pete tote NeHalang letenatuanin hot ngana ia nga talun ngananike, ke poia ke lohot nge ara NonSoke Iesus Kristus. 12 Ita tatu keelle luluch nge Kristus pe letera man-manna nge i. Ke pomalam tala ketames nga NeHalang matana pe tamatau ero. 13 Ke pomalam e teke ehele lange imo ke letemo meena ngamelmelenga nenge lohotot nge iauero. Ak melmelenga nei lape halautote imo ke a mene hemalmalinga.

Paulus Hetalaulau Epeses Mur Aria14 Ke nenge nem mana poia iau

ke e tualou sio nga Temere matana.15 I mana poia iri lochloch nga tapape ich ke tetu. 16 Pe e hetalaulaulange i nenge nena hemalmalingapalaungana ke hekerkereng ia letemonga Opene kikina ngana, 17 ke letemomanmanna pe Kristus tuteu ngaletemo. Pe e hatalaulau ke mutengatu ke sik teu toto nge imo pe hunatoto nge imo. 18 Pe e hetalaulau keNeHalang hekerkereng ia imo penena hana mur lochloch ke a eteiaKristus nena mutenga ke nek. Nga

pongponga ngana pe sase nganape ana lome nenge langa lut pesio toto ngana. 19 Kristus nenamutenga palaungana toto nga meleetei ngana. Pe e hatalaulau amo kea eteia mutenga nem, pomalam lapeNeHalang hemuta heke tote imo ngaure nemur nenge teke tunge langeimo.

20 Pe nga NeHalang nena kerk-erenga nenge umume nge ita, inakuna nge poia ure mur nge halangtoto ke te lohot nge ita. Poi ngananem lape ris tote ure nemur nengelape ta ontei i ia pe nenge leteratuaninin ia iri. 21 Ita lochloch nengetatu ke elle luluchnge Iesus Kristus petatu teu nga NeHalang nena mata tahemallaha hote nena hemalmalingapalaungana nga etue lochloch kekoko. Manmanna.

4Tatu Ke Elle Luluch Nga Kristus

Singina1 Iau etu nga tuele au ngana iange e

ume nge Non Soke, pe NeHalang iuaimo ke nena hana mur imo. Ke po-malam e hele ke kerkereng toto langeimo ke a nanasia atu ngamo nengeNeHalang iu imo ia. 2 Kokoes atal sueimo pe apoi ke nek lange iri hel pe atuke nek mana pe a henonou hote lemomutenga lange iri hel pule ke a longteua iri. 3 Imo, Opepengpeng kale teleimo ke letemo ma ke elle pe aumeke kerkereng ke a nanas mene poinganem. 4 Ita ta poi ke pomanga singiraelle mana pe Opepengpeng elle manape NeHalang iua ita ke ta kulele uteelle mana. 5Pe Non Soke elle mana peletera manmanna ngana elle mana peta mene henuninga elle mana nengehenonoua ke ita NeHalang nena hanamur. 6PeNeHalang i toromana nengehehei pe hana lochloch Temeria ia, pei nauele ure lochloch pe tu purpurekileng lochloch pe tu teu luluch ngehehei pe hana lochloch.

3:12: Ioa 14:6; Rom 5:2 3:17: Ioa 14:23; Kol 1:23; 2:7 4:1: Kol 1:10 4:2: Kol 3:12-13 4:3:Kol 3:14-15 4:6: 1Ko 12:6 4:7: Rom 12:3, 6

Epeses 4:7 336 Epeses 4:247 Pe Kristus tunge tunginga nenga

nena poinga urana toto ngana nge itaelle pe elle. Pe tunge ke nanas mene isipona lemene ngana. 8 Ke pomangaNeHalang nena alalaha nenge tehassue ke ulolo, hele ngana nenge hele keteke,“Nga etue nenge lohaka langa lut nga

tapa,mene hehei pe hana nenge

hekou sue iri ke te nanas ololei.

Pe tunge tunginga mur langehana mur.”

9Helenga nenge hele ke teke, “Lohakalanga lut nga tapa” helenga nei lunapomerei? Luna ma ke mai koi: I sio latala nga kileng nenge sio toto nga ich.10 Ke i nenge sio la nem, i sipona lakanenge lohaka la mule nga lut nem. Peristote tapa mur ke pomalam tu kepurpure kileng lochloch. 11 Pe tungetunginga lange hana hel ke te lohotke iri hekulkulonga pe hel iri hetata-longa pe hel iri hana nenge te haliuhote helenga urana toto ngana pe heliri hana nenge tenau ele NeHalangnena hana mur pe hel iri hetoronga.12 Ke Kristus poi ke pomai iange teketatalo ele NeHalang nena hana murke te poia nena ume urana nganamur. Pomalam lape hulua halang totote lohot ke iri elle mana nga Kristussingina. 13 Pe ume nem songong ke lahet nga etue nenge ta puotom tele helke ita elle mana pe ta etei ngara ngeNeHalang Tuna lohot ke ellemana, peleteramanmanna ngara kerkereng petapoi ke pomange Kristus toto.

14 Iange I teke tapoi ke pomangeaina kikino ngana ero ol pe tapoi kepomanga aka nenge ruach ana meeulo rerere ero ol. Pe hana nengete pallaklaka, reria hengetoro mur temene ita ke pomanga tuttula ke talake mai pe mau ero ol. Hana nemurte totoia kue halang ke te teke tehelosio ia ita nga letera manmannangana mur. 15 Ta nanas ia iri ero.

Ta nanas mene helenga manmannangana pe mutera taua hehei pe hana.Nenge teke tapoi ke pomai lape tapile teu toto luluch nge Kristus pe tapoi ke pomange I nga kue lochloch.16 Kristus pomanga ita palpalra ia pesinginamur koi ita pe tunge umemurat nge ita lochloch elle pe elle. Penenge teke ta poia rera ume mur kenek lape ta pupuo ke kerkereng totope mutera tau helhel.

Tatu Ke Ta Nanasia Poinga HeueuNgana

17 E teke e hele lange imo ke pomainga Non Soke ene: Hehei pe hananenge tetu pulut mana pe leteriamanmanna ero, imo apoi ke pomangeiri ero. Iri leteria tuanin ngana murtu manmana nga ure nemur nengenganangana ero. 18 Iri ramaria kerk-ereng pe lemeria ero nge te longotau ke te eteia NeHalang ero toto.Ke pomalam leteria matana nganaauala mana pe te kangkanga totongamaulinga nenge NeHalang tunge.19 Iri te amneia meinga unne nge tuteu nge iri ero ol, ke tepoi manmanapoinga poreke ngana. Pe salaungaana poinga kik heke tote iri ke te poiake ele la toto.

20Pe imo, te hetore imo nga Kristuspe te hetore imo ke apoi ke pomamero. 21 Manmanna ke imo a longenena helenga ke ulolo pe te hetoreimo nga helenga manmanna ngananenge at nge Iesus. 22 Te hetore imoke te teke a hile hote lemo poinganike ngana mur nenge a popoia iringe nike. Iange poinga nemur lapechannanga ia imo pe poi heke letemoke a poia poinga poreke ngana pelape heporeke tote imo. 23 Pe imo tehetore imo ke a poia letemo ke heueungana 24 pe a lohot ke imo hehei pehana heueu ngana mur. Pe meleheueu ngana nenge pomam te umehote ke pengpeng toto pe lemlem kepomange NeHalang.

4:8: Psa 68:18 4:9: Ioa 3:13 4:11: 1Ko 12:28 4:13: Kol 1:28 4:15: Kol 1:18; 2:194:17: Rom 1:21; 1Pi 1:14 4:22: Rom 8:13; Kol 3:9 4:23: Rom 12:2 4:24: Gen 1:26; Kol 3:10

Epeses 4:25 337 Epeses 5:925 Ke pomalam a pallaka rara ero

ol. A heleia helenga nge man-manna lange hehei pe hana iangeita lochloch ta lohot ke ita elle ngaKristus singina. 26 Pe nenge tekeletemo inin nga ute, a nauala ke nekiange lape letemo inin ngana nempoia imo ke a losio nga poinga porekengana. Ke pomalam a rahite letemoinin ngana nem ke sase ero. Chaiamatana sio ero kura pe a poia ke hetnike. 27 A longala teua non porekengana ke poia nena ume unne ngeimo ero toto. 28 Mele hel nenge tekemkeme, te keme ero ol pe te talunke te ume ke te mene reria ureluurana ngana hel nenge te ume hotenga iri siporia peria. Pomalam lapete tung peria pule ke te halaua iri helpule nga umtutuna, iri nenge reriaurelu ero.

29 Pe a hele hote helenga porekengana nemur nenge lape heporekemele hel ero. A hele mene helenganemur nenge hekerkereng ia iri pehalaua iri nga utar nenge muteriataua. Pe mele hel nenge te longlongeiong nge o helele, lem helenga nemlape halaua iri pule. 30 Pe a heleteininia NeHalang nena Opepengpengero. Opepengpeng i NeHalang nenahengeilangnengenenahanamur imope a kulelemene etuenenge lape at kemene mule imo. 31 A hile hote lemopoinga nenge letemo poreke tautauamele hel pe letemo ininin pe a heleinin tau helel pe a keres tau helel pea hele porekreke mele hel. A poiapoinga poreke ngana e lange meleero. 32Apoi ke urana lange pekngamomur pe mutemo taua iri pe a sauareria poinga poreke ngana mur ke telasus toto ke pomange NeHalang ngesaua lemo poinga poreke ngana murke te lasus totongaumenengeKristuspoia.

5Tai Ke Pomanga Ta Tutu Nga

Lemenge1 Imo NeHalang tutuna mur imo

nenge mutena tau tote. Ke poma-lam aume ke kerkereng pe apoi kepomange i. 2 Pe mutemo tautauahehei pe hana ke pomange Kristusnge mutena taua ita pe tung hekei sipona ke halaua ita, ke pomangatungingape tunginga inangana ehechngana nenge lange NeHalang.

3 Ke pomalam a hile hot totesalaunga ana poinga pe nenge apoia poinga tunten ngana mur nengemunahulu penenge a teke lemoureluhalang nge mele hel. Iange NeHa-lang nena hanamur nenge pengpeng,poinga nemur urana nge iri ero. 4 Pepule a tamal hote helenga porekengana ero pe a penpen ero pe songin-galele nenge poreke a heleia iri ero.Ure nemur te urana ero nge a poia. Pea hele urana pe a heto heke NeHalangiange i mene hote imo nga poinganemur. 5 E hele lange imo pengpeng:Mele nenge tal teu tote i langa poinganenge salau hali pe popoi poingaporeke ngana pe mememelei urelu,i heto hekeke aetapuna mur pe lapeteu langa NeHalang pe Kristus rerianaungaala pe nekinga ero toto. 6Melehel lape te pallaklaka ia imo nga urenemur nenge manmanna ero. Imo alongo tau ero iange ure nemur lapelongia NeHalang letena inin ngana kelohot nge iri nenge te longo ole tauai. 7Ke pomalam ama lange iri ero.

8 Nge nike atu teu nga kileng aungana pe nga etue nenge a lohot keNon Soke nena hana mur imo pe atuteu nga lemenge. Ke pomalam atuke pomanga hehei pe hana nenge tetutu nga lemenge. 9 Iange NeHa-lang na lemenge poi hote ure uranangana mur halang pe poi hote tunga

4:25: Zec 8:16; Kol 3:8-9 4:26: Psa 4:4; Iei 1:19-20 4:29: Kol 4:6 4:30: Isa 63:10; Epe1:13-14; 1Te 5:19 4:31: Kol 3:8 4:32: Mat 6:14; 18:22-35; Kol 3:12-13 5:1: Mat 5:48 5:2:Exo 29:18; Hip 10:10 5:5: 1Ko 6:9-10; Kol 3:5 5:6: Rom 1:18; Kol 2:4, 8 5:8: Ioa 12:36; Epe2:13; Kol 1:13; 1Pi 2:9

Epeses 5:10 338 Epeses 5:32nge pengpeng pe poi hote ure man-manna ngana. 10 Aume ke kerkerengke a eteia poinga nemur nenge poiaNon Soke ke iech. 11 Pe a nana-sia hehei pe hana nenge tetu ngakileng au ngana reria poinga porekengana mur ero. Poinga nemur tepoihote ute pele nge urana ero. Peurana nge a hemallaha hote langehehei pe hana ke poinga nemur teporeke. 12 Meinga ana poinga lakanenge tepoi komkome nem pe lape emeia iau pule nga nenge teke e heleiapoinga nemur lange imo. 13 Pe urelochloch ngana lape lohot ke mallahanga lemenge tualeme ngana 14 iangelemenge tualeme hatalia ure lochlochke ta naue. Ke ana helenga laka nengete heleia ke te teke:“Iong nenge o mamamani o memete!

O lohaka mule nga metenga olpe Kristus tua leme hatalia iong.”

15Ke pomalam a nauala amo ke nektoto nga atu ngamo. Ai pulut raramana ke pomanga amo hauaua ero.Letemo matana ke nek pe ai. 16 Aumeia lemo ume urana ngana mur ol,iange etue nei i etue nenge hehei pehana te popoi poinga poreke nganamur. 17Ke pomalam apoi ke pomangahauaua mur ero ol, letemo matanahote utar nenge Non Soke lemenetaua ke teke a poia. 18 A inia echkerkereng ngana ke amo hauaua iaero iange lape heporeke imo. A lon-gala teua Opepengpeng lange imo kehemuta heke imo. 19Nga etue nenge ahelele, letemometene peunga nemurnga NeHalang nena alalaha nengeSam pe peunga mur nenge Opepeng-peng poi heke nga letemo. A peupeupe a poi heke peunga mur nga letemoke a heto hekeke Non Soke. 20 Ahele urana lange TemereNeHalang kekokoes nga ure lochloch ngana iangeatu ke elle luluch nge ara Non SokeIesus Kristus.

21 A longo tau helhel. Ke ngapoinganem lape ahenonouhoteKris-tus ke amo soke ia.

Hehei Mur Pe Eria Mur22 Imo hehei a nanasia emo mur

reria helenga ke pomanga a nanasiaNon Soke nena helenga. 23 Iange imo,emo mur tenau ele imo ke pomangeKristus nge nauele iri mata nenge Ne-Halang. Pe iri mata nenge NeHalangtepoi ke pomanga Kristus singina peKristus mene mule iri. 24 Ke iri matanenge NeHalang te nanasia Kristus,pomalam imo hehei a nanasia emomur nga ure lochloch.

25 Pe imo hana mutemo taua lemohehei mur ke pomange Kristus ngemutena taua irimatanengeNeHalangpe tung heke i sipona ke halaua iri26 pe poia iri ke NeHalang nena hanamur ia iri. Ke Kristus nena helengapoia iri mata nenge NeHalang ke telemlem nga henuninga nenga ech.27 Pe poia iri ke nakuria urana pe tesinaha toto iange i sipona teke meneiri, pe teke poinga poreke ngana e tunge iri ero pe ure muna ulu nganae tu nge iri ero pe utar e pule ngeporeke tu nge iri ero. 28 Ke pomalammana, imo hana mur mutemo taualemo hehei mur ke pomangamutemotau ngamo ia singimo mur. Non enenge mutena taua nehei poia ke po-manga mutena taua i sipona. 29Melepele lemene ero ia i sipona singinaero, nei manmanna. Ita ta nauelesingira mur pe ta hengaua iri ke po-manga Kristus poi ngana ia lange irimata mur 30 iange ita Kristus apenape penna mur koi ita. 31 Ke po-mangaNeHalang nena helenga nengetahas sue ke ulolo, hele ngana nengehele ke teke, “Halangina heueu nganamur te hile tataria mur pe teteme-ria mur pe te lohot ke iri elle mananga singiria.” 32Helenga talkomkomengana nei luna palaungana toto. Iau e

5:13: Ioa 3:20-21 5:14: Isa 26:19; Rom 13:11 5:15: Kol 4:5 5:18: Luk 21:34 5:19:Kol 3:16 5:20: Kol 3:17 5:21: 1Pi 5:5 5:22: Kol 3:18; 1Pi 3:1 5:23: 1Ko 11:3; Epe 1:225:25: Kol 3:19; 1Pi 3:7 5:26: Tit 3:5 5:27: 2Ko 11:2; Kol 1:22 5:31: Gen 2:24; Mat 19:55:32: Hem 19:7

Epeses 5:33 339 Epeses 6:17heleleia Kristus pe iri mata mur. 33 Pehelenga nem lange imo pule. Imo ellepe elle mutemo taua lemo hehei mur,ke pomanga mutemo tau ngamo iaimo sipomo, pe imo hehei a poi ke neklange emo mur.

6Imo Kinkino Ngana Pe Tetememo

Mur Pe Tatamo Mur1 Iok, imo kinkino ngana urana

nge a longo taua tetememo mur petatamomur iange Non Soke nena nonmur laka imo pule, pe poinga nemurana nge imo nge a poia. 2NeHalangnena hotonga nenge i tala toto pelohot luluch nga helenga manmannangana, hele ke teke, “O renge temempe tam.” Pe helenga manmannangana nenge lohot luluch ia hele keteke, 3 “Nenge teke apoi ke pomam,ure lochloch ngana nenge urana lapete lohot nge iong pe otu ke sase totonga ich.” 4 Pe imo tetemeria mur, apoia tutumomur ke leteria inin ero. Ahepengia iri nga poinga poreke nganape a hetore iri nga ure nemur nengeNon Soke lemene taua.

Ume Ana Hana Mur Pe Aria AehunaMur

5Pe imoume anahanamur amataupe apoi ke nek lange amo aehunamur pe a longo tau tote iri. Pe apoitote nga letemo ke pomanga a longotaua Kristus. 6 A heiech mene iri ero.Urana nge a longo taua iri nga letemoke pomanga a umumengeKristus ke apopoia utar nenge NeHalang mutenataua. 7 A poia lemo ume pe singimotua kikia ke pomanga a umume ngeNon Soke pe letemo nenge a tekeaume manmana nge none ero 8 iangea eteia ke Non Soke lape tunge urumonga ume urana ngana nenge imo ellepe elle a popoia. Pe poia lange imohana nenge aumemanmana ngemele

hel pe iri nenge te poi tetele mana keelle.

9Pe imo aehunamur, apoi ke uranalange lemo ume ana hana mur kepomalam pule pe a hemataua iri ero.Letemo metene ke iri pe iong, amoAehuna kou tu nga lut nga tapa. Pe ilape nanasmene poinga elle ke amneiteu langa hulua lochloch reria poingamur.

Tames Ke Kerkereng Ke Ta Palhel10 Lek helenga hetala ngana, ames

ke kerkereng luluch nge Non Sokenga nena kerkerenga nenge lohotnga kikina ngana. 11 A heron hekelemo palinga hel ana hengeron murlochloch ke a palhel luluch nga nonporeke ngana nena pallaklakangamur. 12 Iange ita, ta palhel luluchnge hana mur mana ero mai. Tapalhel luluch nge ope poreke nganamur nga tapa sana pe aria naungaalaana hana mur pe aria papalauanamur pe ope kerkereng ngana murnenge tenau elele kileng au ngananei ana poinga mur. 13 Ke a heronheke lemo palinga hel ana hengeronmur lochloch. Pomalam nga etuenenge non poreke ngana nem at lapea hekou sue lemo ngarang mur. Penga etue nenge palinga hel nem het,imo ames ke kerkereng kura. 14 Akale heke amo tal nenge helengamanmanna ngana ana nga luamo peames ke kerkereng. Pe a heron hekepoinga nge pengpeng ke pomangapalinga hel ana hengeron nenge poihelemautumo. 15Penga apemo a kalehite helenga urana toto ngana nengehetakile ita luluch nge NeHalang kenek. 16 Pe a rahite letemo manmannangana ke pomanga lemo kaleu nengehe metmete oan nga non porekengana nena io mur. 17 A longeleNeHalang ke mene mule imo pe aure ke pomanga palinga hel anahorel nenge poi hele palpalumo. Pe

6:1: Kol 3:20 6:2: Deu 5:16 6:4: Psa 78:4; Pro 22:6; Kol 3:21 6:5: Kol 3:22-23; Tit 2:9-10; 1Pi2:18 6:8: 2Ko 5:10; Kol 3:24-25 6:9: Rom 2:11; Kol 4:1 6:11: Rom 13:12; 2Ko 10:4 6:12:1Pi 5:8-9 6:14: Isa 11:5; 59:17; 1Te 5:8 6:15: Rom 10:15 6:17: Hip 4:12 6:18: Luk 18:1;Kol 4:2; 1Te 5:17

Epeses 6:18 340 Epeses 6:24a rahite NeHalang nena helenga kepomanga palinga hel ana mese nengeOpepengpeng tunge lange imo. 18 Ahetalaulau pe a ontei halaunga ngeNeHalang nga ure nemur nenge apopoia pe a iua Opepengpeng kehekerkereng ia imo. A tatalo alake kokoes nga hetalaulaunga pe ahetalaulau NeHalang nena hana murlochloch aria ke kokoes.

19 Pe a hetalaulau ak pule ke Ne-Halang talue helenga mur nga halikpe sak loiloi ero pe e haliu hote he-lenga talkomkomengananga helengaurana toto ngana. 20 Ume nem iauak ume ia pe heueu nei etu nga tueleau ngana iange e haliu hote helengaurana toto ngana. Ke pomalam ahetalaulau ak ke e saua mataunga kelasus pe emes ke kerkereng ke e haliuhote helenga urana toto ngana.

Helenga Hetala Ngana Mur21Tira Tikikus i ume ana non nenge

ume ke kerkereng toto nga Non Sokeana ume pe iau mutek tau tote i. Pe ilape heleia ure lochloch ngana langeimo ke pomalam lape a eteia utarnenge lohotot nge iau. 22 E tungealalaha nei lange i pe e kulosia i kelange imo ke a eteia motu ngamem,pomalam lape hekerkereng ia letemo.

23 Imo NeHalang nena hana murimo pe e hetalaulau ke Temere NeHa-lang pe ara Non Soke Iesus Kristus tepoia letemo kema ke nek, pe te hesuemutenga pe te hekerkereng ia letemomanmanna ngana mur. 24 E heta-laulau ke NeHalang poi ke urana totolange imo nenge mutemo taua araNon Soke Iesus Kristus nga mutenganenge hetala ngana ero. Ngana lakalom.

6:19: Kol 4:3-4; 2Te 3:1 6:20: 2Ko 5:20; Plm 9 6:21: Ume 20:4; Kol 4:7-8; 2Ti 4:12

Pilipai 1:1 341 Pilipai 1:20

PilipaiAlalaha Nenge Lange

Pilipai Mur1 Iau Paulus, pe imem nai Timoti

mo umume nge Iesus Kristus. Pe mo-has ia alalaha nei ke lange NeHalangnena hana mur lochloch nge Pilipainenge leteria manmanna nge IesusKristus, luluch nge hana papalaunamur nenge tenau elele iri pe reria ha-launga mur. 2 Temere, NeHalang peNon Soke Iesus Kristus leteria porekeia imo pe te hemaluche letemo ke atuke nek.

Paulus Nena Hetalaulaunga3 E hele urana toto nge NeHalang

ak soke nga etue lochloch nenge letekmetentene imo. 4 Pe nga etue nemurnenge e hetalaulau imo lochloch amo,letek iechmanmana. 5E iech toto ngeimo iange a halaua iau nga helengaurana toto ngana ana ume, talun ngaume talun ngana ke at heueu nei.6 Ke pomalam, e eteia ke NeHalang isipona talune ume urana ngana neinge imo. Pe letek manmanna ke Isipona lape heloloune ume nem ke lahet nga etue nenge Iesus Kristus atmule ia.

7 Amo lete tu kokoes nge iau, kepomalam, pengpeng nge iau nge eamneia ke pomai. Nga nei, a tuteululuch nge iau nga ure urana ngananenge NeHalang tunge at nge iau,heueu nenge etu nga tuele au nganape pule nga etue nenge etu ke epoitetele pe e hekerkereng ia Iesus na he-lenga urana toto ngana. 8 NeHalangeteia ke iau e hele ke manmanna totope lemek taua imo ke pomange IesusKristus nge lemene taua imo.

9 E teke e hetalaulau amo ke lemopoinga nenge mutemo taua neing-amo mur lape puopuo pe puo lu-luch nga letemo matana ngana mur.10Pomalam, lape a eteia poinga urana

ngana pe poreke ngana pe lape ute enge poreke tu hite imo ero pe melehottaua poinga poreke ngana e ngeimo ero ke la het nga etue nenge Kris-tus at mule ia. 11 Pe lape a muta totonga poinga urana ngana mur nengeat pengpeng nge Iesus Kristus. Pepoinga urana ngana nemur tetal heketote NeHalang ene.

Ute Pele Poi Ele Paulus Hanna Ero12 Titik mur pe liliuk mur, a eteia

ke nek. Ure meena ngana nenge lo-hot nge iau nei, halau mene Iesus nahelenga urana toto ngana ke songiakikina ngana pe puo ke palaunganatoto ol. 13 Pe palinga hel ana hanamurnenge tenau ele pele nei pe hulualochloch, te eteia ke iau, te tamal teuaiaunga tuele aungana iange e umumenge Kristus. 14 Etu ngak nga tuele aungana nei hekerkereng ia titik murleteria ke te matau ero nge te helehote Non Soke nena helenga.

15 Hana hel nge iri, saria keke iauke te teke te mene mulik ke te haliuhot pe hel te poia nga leteria uranangana. 16 Iri nenge leteria urana,muteria taua iau pe te eteia nge Ne-Halang talue iau nga lamai ke e hek-erkereng ia Iesus nena helenga uranatoto ngana. 17Pe iri nenge te poia ngasakeke nem, leteria metene mene irisiporia pe te teke tepoi poreke iau ngaetue nenge etu nga tuele au ngananei. 18Nenge teke tepoi ke pomalam,iau e teke ute pele ero. E iech mananga nem. Ure nenge palaunganatoto, ngana koi nei: Hana pe hehei tehaliu hote Kristus na helenga uranangana. Nenge teke te hele ia ngaleteria poreke ngana pe nga leteriaurana ngana, iau e iech mana nganem.

Oe, pe lape e iech toto nga hoenapule 19 iange e eteia ke a halauaiau nga lemo hetalaulaunga. Pe ngahalaunga nenga Iesus Kristus opene,lape etu ke epoi tetele mana ol.20 Pomalam e meia iau ero. E iech pee kulele utar nge lape lohot. Pe lape

1:1: Ume 16:12-40 1:6: 1Ko 1:8 1:10: 1Te 5:23 1:13: Ume 28:30 1:19: 2Ko 1:11

Pilipai 1:21 342 Pilipai 2:11eume ke kerkereng nga etue lochloch,ke pomanga heueu nei. Nenge tekeetu ke e maulul ma e mete, umelochloch ngana nenge e popoia, eheto heke Kristus ene ia. 21Nga enaungak, nenge teke etu ke e maulul etululuch nge Kristus pe nenge teke emete, e mene ure urana ngana murhalang. 22 Pe nenge e teke etu ke emaulul kura, lape e umume ia umeurana ngana mur hel pule. Pe nei eeteia ero kura. Kue tei nenge lapee nanas ia? 23 Ure nai tetak tele eleiau. Nge iau, e teke urana toto ngeela ke etu luluch nge Kristus. 24 Penge imo, e teke urana nge etu ke emaulul ke etu luluch nge imo ke ehalaua imo. 25 Iau e eteia ke lape etululuch nge imo ke e halaua imo ngaletemo manmanna ngana pe atu ke aiech manmana. 26 Pe lape a iech totonge Iesus Kristus nga etue nenge elake etu luluch nge imo.

A Mes Ke Kerkereng Nga LetemoManmanna Ngana

27 Ure nenge palaungana totonenge e teke e heleia, ngana koi nei.Ai ke nek pe a poia ume nemur pe ahenanas ia Iesus Kristus na helengaurana toto ngana. Pe e teke e esia imonga etue nenge ela mule nge imo. Penenge teke ela ero, urana nge e longenge ames ke elle mana pe a purpurkikimo nga lete manmanna ngana,nga Iesus nena helenga urana totongana. 28 Pe a mataua lemo ngarangmur ero, amo seilil ke kokoes. Pe ngapoinga nei, iri te eteia ke NeHalanglape heporeke iri. Pe imo, NeHalanglape halaua imo. 29 Pe poia imo keletemo manmanna nge Iesus Kristusnga i sipona lemene ngana pe atakisia ana melmelenga pule. 30 Ngenike etu luluch nge imo pe a eses iamelmelenga nenge lohot nge iau. Peheueu nei, ita ul ta amneia ke ellemana ol.

2Apoi Ke Mange Kristus Pengpeng

1 Kristus hekerkereng ia letemo lo.Pe lemene taua imo ke letemo ma kenek lo. Pe Opepengpeng tu luluchnge imo ke a nek hel lo pe letemomulmule ia imo. 2 Iok, a poia iauke e iech ol. Nga nenge e teke ananasia poinga nemur: Atu ke letemoelle pe anek hel nge imo, pe a rahitahel ke imo elle mana. 3 Pe poinganenge a ngailele mele pe atal hekeimo, poinga panem poreke toto. Pe ananasia koi poinga nei: Aau sue imoke aele sio toto nge pekngamo mur.4 Letemo ia imo toro ero, anau langemele hel pule.

Iesus Au Sue I Pe NeHalang Tal HekeI

5A rahite letemo tuanin nganamurke pomange Iesus Kristus:6 I NeHalang toto

pe tal heke i ke pomange NeHa-lang ero.

7 Iesus Kristus tal sio mene ipe lohot ke i non pe ume ke

halaulaua ita.8 Pe tal sue i pe longo tau mana ke la

het nga ana metenganenge te heon heke i nga manga

toto!9 Nga nem mana, NeHalang tal heke

tote ipe tunge ene nenge pingana iuiu

nga hulua lochloch eria.10Pomalam, hulua nemur nga tapa pe

nga ichpe nga ich letena lape te longe

Iesus enepe te tualou sio sapele lange i.

11Pe lape hulua lochloch te haliu hoteleteria manmanna ngana

ke te teke Iesus Kristus I NonSoke.

Pe hemalmalinga palaunganalange Temene NeHalang.

Atu Ke Nek Ke Pomanga NeHalangLemene Ngana

1:21: Kal 2:20 1:23: 2Ko 5:8 1:27: Epe 4:1; 1Te 2:12 1:29: Ume 16:19-40 2:3: Kal 5:262:4: 1Ko 10:24 2:6: Ioa 1:1-2; 17:5 2:7: Ioa 1:14; 2Ko 8:9 2:8: Hip 5:8; 12:2 2:9: Ume

2:33; Epe 1:20-21; Hip 1:3-4 2:10: Rom 14:11 2:11: Rom 10:9

Pilipai 2:12 343 Pilipai 3:212 Oe atong mur, nga etue nenge

etu luluch nge imo, a longo taua iau.Pe heueu nei ol etu ke kangkanga ol,pe lemek ke a longo tau ngamo nem,tu ke kerkereng. A ume ke kerkerengluluch ngamataunga pe loiloinga ke aheulo hote lemo maulinga nge koko.

13 Iange NeHalang kokoes ume ngaletemo ke lememo taua I lemenengana pe pule hekerkereng ia imo kea longo taua. 14 A poia amo umelochloch ke nek mana pe a ngunn-gunu hel pe a hunel ero.

15 Pomalam lape NeHalang esiapoinga poreke ngana e nge imo erope atu ke pomanga tutuna mur peng-peng. Pe heueu nei atu luluchnge hana porekreke ngana mur ngaich nei kura. Pe lemek ke atu kenek ke pomanga NeHalang lemenengana. Pe apoi ke pomanga lemengenenge tua leme nga kileng au ngana.16 Nenge a haliu hote helenga nengamaulinga nge koko. Nenge teke a poike pomai, nga etue nenge Kristus atmule, lape e iech toto iange NeHalangana ume nenge e umume ia nganan-gana lo.

17 Letemo manmanna nganange Non Soke pomalaka nga lemotunginga nenge lange I. Pe toingeeik pasiling ke la luluch nga lemotunginga nemur, lape e iech luluchnge imo. 18 Pe imo pule a iech luluchnge iau.

Paulus Teke Kulosia Timoti19 Pe nga Non Soke Iesus lemene

ngana lape e hekule Timoti ke lamulenge imo ke ueiuei mana. Pomalamlape hekerkerengmule letek nga etuenenge at mule pe nene imo at ngeiau. 20 Pe mele e poi ke mange Timotiero. I letena tau tote imo ke teke lapehetakile imo ke nek toto. 21 Hulualeteria tu mana nga aria ume mur, penga Iesus Kristus ana ume, leteria iaero. 22 Pe imo a eteia lo ke Timotii non nge urana. Ana non poi kemanga tuk ia toto nenge halaulaua

iau ke mo hele hotote Helenga UranaToto Ngana. 23 Lape e kulos ia i kelange imo kura, pe enau ala manamukam nga ure nenge lape lohot ngeiau. 24 Pe letek manmanna nge NonSoke ke iau pule ela mule nge imo keueiuei mana.

Paulus Teke Kulosia Ipapotitus Pule25Pe letek unne, e teke urana nge e

kulos ia Ipapotitus pule ke lange imo.Iange i poi kemange iaumana: Letenamanmanna nge Iesus pe nanas ia iauke imem nai mo ume ke elle pe meske kerkereng toto nga Non Soke anaume. Pe imo sipomo a kulos ia i at ngeiau ke halaulaua iau. 26 Pe heueu neiletena haka toto ke teke la ke es muleimo. Pe letena tangtang ia imo iangea longe i nge singina haleles. 27 Pe imanmanna toto ke haleles nemmenei ke mete par. Pe NeHalang letentenaia i pe iau pule. Pomalam nau menelete kolkol palaungana ke meena hitmene iau ero.

28 Ke heueu nei letek haka toto olke e kulos mule Ipapotitus lange imo.Pe lape a esia i pe a iech toto pe lapeamo lete nenge tu nge iau lape hettoto sapele. 29 A naue i pe a heroelei pe a longia i nga lete manmannangana nge Non Soke. A heto hekehana nemur nenge te poi ke pomam,30 iange i, mete par lo nga Kristus anaume nenge tung teu tote singina kehalau tote iau nga ume nenge imonakumo ero nge a poia. Pe imo ahalaua iau ke pomam ero.

3Imo Elle Pe Elle A Etei Tote Kristus Ke

Nek1 Iok titik mur pe liliuk mur, lek he-

lenga hetet lo pe e teke a iech toto ngeNon Soke nga lemo tunga luluch ngeI. Lek helenga hel ehas sue ke ulolope lape ehas sio mule iri. Pe nem, utepele ero. Iange e teke helenga nemurte halau tote imo ke nek.

2 Anau ala amo ke nek toto ngehana nemur nenge te hesalang mana

2:15: Dan 12:3; Pil 1:10; 1Te 2:19 2:18: Pil 3:1; 4:4 2:21: 2Ti 4:10 2:25: Pil 4:18

Pilipai 3:3 344 Pilipai 3:21ke te teke te riria singimo. Iange ngariringa nem, te poi ke pomalaka ngakaone hinolo mur. 3 Pe ita, ta poi kemange iri ero. Ita laka nenge ta meneriringa toto ngana. Iange NeHalangopene halaua ita ke ta heto heke toteI pe ta iech toto iange tatu luluch ngeIesus Kristus. Pe poinga nenge ta rirus nem, letera manmanna sakilil ngapoinga nem nge halaua ita ero. 4 Penenge teke mele ramana kerkerengnge poinga nemhalaua tote i, iau lakanakuk toto nge e nanasia kue nemur.5 Iau etak hoe iau ke ak etue iri rahtelemol pe te riria iau. Iange iau, lek ngeIsrael pe etu teu nga kaleu ramananenge Pensamin. Pe iau Hipru iangehetak pe temek iri Hipru pe e lohot keiau paresio iange e nanas tau tote ho-tonga nenge Moses. 6 Pe e menmenekaleu pe e hun lapue NeHalang nenahana mur pe e teke e poia NeHalangke iech, pomalam e nanas tau totehotonga mur.

7 Ure nemur nenge esis ala hotenem, nga tele ngana e teke ma lapete halaua iau. Pe nei ero ol. E sauairi ke te lasus toto pe e nanas meneKristus. 8 Pe e saua ure nemur manaero. E saua ure lochloch ke te lasusiange e teke e etei mene Non SokeIesus Kristus. Pe e eteingak nemurana toto nga ure lochloch ngananemur. 9 Pe etu teu nge I ol. Peiau sipok e poia iau ke iau non ngepengpeng nga NeHalang matana eronenge enanas tau tote hotonganengeMoses. Pa nem ero ol. Iau nonnge pengpeng nga NeHalang matanaiange letek manmanna nge Kristus.Ke nga letek manmanna ngana nemmana, NeHalang poia iau ke iau nonnge pengpeng nga matana. 10 Iaulemek toto ke e teke e etei tote Kristuspe e amnei urume nena kerkerenganenga maul haka mule ngana. Pe eteke e amneia melmelenga ke mangei ke e mete 11 pe e maul haka mule ke

pomange I.Tanau Langa Utar Toto Nenge Lape

Ta Mene12Pe ure nemur te lohot nge iau ero

kura. E helemenmene kura. Pe lemektoto ke e teke e mene ure nemur kepomange Iesus nge mene iau lo. 13 Petitikmur, heueu nei e rahite nga perikero kura. Pe e teke epoi ke pomai koi:Lape esau sue ure meena ngana murnenge te poi helele iau pe e song taumene ure nenge tu nga muka. 14 Pelape e songia kikikngak toto ke la emene iechinga nenge NeHalang iuaiau ke ela nga lut nga tapa iange letekmanmanna toto nge Iesus Kristus.

15 Ita lochloch ngana nengeOpepengpeng hemellehe leteramatana ngana mur lo, ta naue urelusong hot ngana ke mai koi. Pe nengeteke letem tuanin ngana mur te songhot ke altoto nga ute hel, nem lapeNeHalang hemallaha hote lange iong.16 Pe kue manmanna ngana nenge tanananas ia ke at heueu nei, ta hile siomule ero ol.

17 Ke titik mur pe liliuk mur, ananas ia lek poingamur. Pe pule anauurume iri nenge te nanasia lemempoinga nenge mo poia nga matamolo. 18 Iau letek kolkol pe e tangiange e hele lange imo ke kokoes lo,pe heueu nei lape etua tau mule lekhelenga nemur pule: Hulua halangtetu ngaria heueu nei, poia iri siporiake iri ngarang nge Kristus nga metengana nga manga toto. 19 Nga hoenalape tela nga oan nge imperno. Iangeleteria tu mana nga ure nemur ngaich nei. Pe te nanas tau mene lemeriangana mur pe te heto hekeke eriamur nga poinga poreke ngana murnenge te popoia. 20 Pe ita ra kilengtoto kou nga lut nga tapa. Nga kilengnenge ara Non Soke Iesus Kristus lapeat ia. Pe ta kulala tote I iange Inon nge ara hemasinga. 21 I, nena

3:3: Rom 2:29 3:4: Ume 22:3; 2Ko 11:18 3:5: Luk 1:59; Ume 23:6; 2Ko 11:22 3:6: Ume 8:33:7: Mat 13:44-46 3:9: Rom 3:21-22 3:10: Rom 6:3-5; 8:17 3:12: 1Ti 6:12, 19 3:14:

1Ko 9:24 3:15: 1Ko 2:6 3:17: 1Ko 4:16 3:19: Rom 16:18 3:20: Epe 2:6, 19 3:21:1Ko 15:28, 42-53

Pilipai 4:1 345 Pilipai 4:18kerkerenga palaungana toto ke hulualochloch ngana pe ure lochloch nganalape te longo tau mene I. Pe I lape atpe hulia singira metmete ngana murpe poia iri ke te lohot ke pomanga Isipona singina nenge ana hemalma-linga urana toto.

4A Ngata Hel Pe A Iech

1 Titik mur pe liliuk mur, amo letetu toto nge iau. Pomalam, e teke elake ees mule imo. Pe letemo man-manna ngana nge Non Soke nem, arahite ke kerkereng toto, iange iau eiech toto nga poinga nem!

2 Pe e teke e hele ke kerkereng totolange iong Iuotia pe Sintike, ke imonai anau urume Non Soke na poingamur pe a kila ke nek. A hunel ero ol.3 Pe e teke e onteia iong ke o halauairi pule. Iange iong, neingak totolaka iong. Hehei nai nei pe ne Kele-men pe lek ume pekngana mur helpule, te halaulaua iau ke mo haliu ho-tote helenga urana toto ngana nengeIesus. Pe iri eria mur tehas sue iringa alalaha ke ulolo. Alalaha nengamaulinga ke koko.

4 Pomalam e hele ke e teke a iechke kokoes nga lemo tunga luluch ngeNon Soke. Pe etua tau mule pule: Aiech toto! 5 Pe a poi ke nek langepekngamo mur iange Non Soke atatlo. 6 Letemo meena rara ero. A onteiaNeHalang pe a hetalaualau lange I ngaure lochloch ngana pe a hele uranatoto lange i. 7 Pomalam, NeHalanglape poia letemokemakenek toto. Pepule, lape poia letemo tuanin nganamur ke la mana nge Iesus Kristus.Pe poinga nenge NeHalang poia nem,mele pele purpur ero toto nge letenatuanin hote.

8 Iok titik mur pe liliuk mur, lape ehetoro hit mule imo ke pomai, e tekeletemo tu mana laka nga ure uranangana mur nenge ta heto hakakaNon Soke ia: Nga poinga lochloch

ngana nenge manmanna pe nengemallaha pe nenge pengpeng pe heongana pe nenge lemere taua pekn-gara mur pe poinga urana ngananenge ta memeleia iri. 9Ure lochlochngana nenge e hetoro sue lange imope nenge a eteia nge e hele ia penenge a naue nge e poia, a nanasmene ke pomalam mana. PomalamNeHalang nenge poia letera ke ma keelle mana, lape tu luluch nge imo.

Paulus Iech Toto Nga Pilipai Mur Re-ria Tunginga

10 Pe iau, e iech toto nge NonSoke iange letemo metene mule iauke a halaua iau. Atong mur, letemometene iau mala lo pe lemo kue eronge a poia halaunga nem. 11 Pe nemute pele ero. Iange nga etue nemurnenge lek ure mur ero, e iech man-mana pe letek tu ke nek mana. 12 Etunga etue nenge lek ure halang pe etunga etue nenge lek ure halang ero. Peletek matana ke nek lo nga kue nengepoia iau ke e iech manmana nga etuelochloch. 13 Iange Kristus i siponahekerkereng ia iau nga ure lochlochngana nenge te lohotot nem.

14 Pe imo apoi ke nek toto at ngeiau nga nenge a halaua iau nga uremeena ngana nemur. 15 Iange ngaetue nenge e lohaka nge Mesatonia,imo sipomo a heneue iau nga poinganenge ta tung helel pe ta long helelrera ure mur. Pe NeHalang nenahana mur hel te poia iau ke pomamero. Nei imo lochloch a eteia. 16 Iok,ela ke etu nge Tesalonika pe emulemana a hekule ure hel pule ke halauaiau. 17 Pe iau letek tu sakilil nga urenemur nenge a hekule atat nge iaunem ero. Iange e teke e esia lemopoinga urana toto ngana hel pule, ngea poia ke mahoho haka langa poinganemur nenge a poia nem lo.

18 Ke lemo tunginga nemur nengea hekule at nge iau nem, Ipapotitustunge iri at nge iau lo. Ke heueu nei

4:1: 1Te 2:19-20 4:3: Luk 10:20 4:5: Hip 10:25; Iei 5:8-9 4:6: Mat 6:25-34; Kol 4:2 4:7:Isa 26:3; Ioa 14:27; Kol 3:15 4:9: Rom 16:20 4:13: 2Ko 12:10 4:15: 2Ko 11:9

Pilipai 4:19 346 Pilipai 4:23e rere ute pele ero ol. Ure lochlochngana nenge lemek taua pe ure helpule te lohot ke mataria purpur lo.Pe e mene iri pe e iech toto ke po-mange NeHalang nge mene tungingamur nenge inangana ehech pe iechele tote. 19 Pe ak Non Soke NeHalanglape tunge ure lochloch ngana nengemutemo taua lange imo. Pe I lapetung lochloche ure urana ngana murnge Iesus Kristus lange imo pule.

20Hemalmalinga palaungana langeTemere NeHalang nga etue lochlochsapele. Manmanna.

Helenga Het Ala Ngana Mur21A hele ia lek apalanga lange Iesus

Kristus nena hana mur lochloch. Pelek ume peknganamur nenge tetu lu-luch nge iau, te hekule reria apalangalange imo pule. 22 Pe NeHalangnena hana mur nenge te umume ngane Kaesa na pele, te hekule reriaapalanga lange imo pule.

23 Pe Non Soke Iesus Kristus lapepoi ke nek toto lala nge imo ke kokoes.Manmanna.

Kolosi 1:1 347 Kolosi 1:16

KolosiAlalaha Nenge PaulusHasia Lange Kolosi Mur1 Iau Paulus. Nga NeHalang lemene

ngana iua iau ke e lohot ke iau IesusKristus nena hekulkulonga. Pe imemnai tira Timoti mo hekule alalaha neike 2 lange imo NeHalang nena hanamur nga tuele tana nenge Kolosi.Imem pekngamem mur imo iangeletemo manmanna nge Kristus.

E hetalaulau ke Temere NeHalangletena ia imo pe poia letemo ke ma kenek.

Kolosi Mur Leteria Manmanna NgeIesus

3 Kokoes mo hetalaulau pe mohele urana lala nge NeHalang nengeara Non Soke Iesus Kristus Temene.4 Iange mo longe imo nge letemomanmanna nge Iesus Kristus pemutemo taua NeHalang nena hanamur lochloch. 5Apoi ke pomam iangea teke a kulkulele urenengeNeHalangteke tunge lange imo. Ngana kou,talue ke nek nga tapa kura. Ure nem,ana helenga a longe ke ulolo, nga etuenenge a longe helenga manmannangana. Ngana laka helenga uranatoto ngana nem 6nenge lohot nge imoke ulolo. Pe helenga urana toto ngananem nganangana lohot pe pupuo ngakileng lochloch ngana nga ich. Kepomanga nenge lohot nge imo ngaetue nenge a longe helenga uranatoto ngana pe a eteia ure manmannangana nga NeHalang nena poingaurana toto ngana. 7Ne Ipapras hetoreimo nga NeHalang nena poinga uranatoto ngana nem. Non nem i Kristusnena ume ana non nge urana ngeume lululuch nge imem pe menemulimem ke la poia Kristus nena umenge imo. 8 Pe heleia mutenga nenge

Opepengpeng tunge lange imo at ngeimem pule.

9 Nei mana poia imem ke mo het-alaulau amo ke kokoes. Mo talunnga etue nenge mo longe imo ngeapoi ke pomam, pe mo hetalaulauamo lange NeHalang ke a etei toteure nemur nenge mutena taua iri pehemute imo nga lete matana nganake letemo mallaha nga ure nemurnenge Opepengpeng poi hotote iri.10 Ke pomalam lape atu ke a nanasmene Non Soke lemene ngana peapoi menmene ure nemur nenge poiai ke iech. Pe atu ngamo lape poihote ure urana ngana mur halang peletemo matana ngana nge NeHalangpupuo pule. 11 NeHalang lape hek-erkereng ia imo nga nena kerkerengapalaungana. Pomalam lape atu kenek pe a iech mana nge a takis iaure meena ngana mur. 12 Pe a heleurana lange Temere nge poia imoke a mene ure nemur nenge tataloele ke nena hana mur reria ia nganena naualanga pe nekinga tualemengana. 13 Iange NeHalang mene hoteita nga kerkerenga nenga kileng aungana ke ulolo pe mene teua ita kela tatu kolo nga naungala pe nekingange Tuna nenge mutena tau tote.14Tuna nenge ol hotmule ita nga rerapoinga poreke ngana mur pe sauarera poinga poreke ngana mur ke telasus toto.

Iesus Nena Ume Pe Kikina Ngana15Mele pele naueNeHalangnakuna

ero. Pe Kristus nakuna elle toto kemange NeHalang pe i non nenge lo-hot tala toto nga ure lochloch ngananenge teala hote. 16 Ke nge i manaNeHalang ala hote ure lochlochngananga tapa pe nga ich. Ure nemurnenge ta naue iri pe nenge ta naueiri ero. Pe ope mur nga tapa sanareria kerkerenga mur pe reria naun-gaala mur pe reria hotonga mur pearia papalauna mur. Ke NeHalang ala

1:3: Epe 1:15-16 1:5: Epe 1:13; 1Pi 1:4 1:7: Kol 4:12; Plm 23 1:9: Epe 1:16-17 1:11:Epe 1:19; 3:16 1:12: Epe 1:11, 18 1:13: Luk 22:53; Epe 2:2 1:14: Epe 1:7 1:15: Ioa 1:18;2Ko 4:4 1:17: Ioa 1:1; 8:58

Kolosi 1:17 348 Kolosi 2:2hote ure lochloch ngana nga Kristuspenna ke Kristus nena ia. 17 Ke urelochloch ngana te lohot ero kura peKristus tu tala lo pe i mana poia urenemur ke tetu nga muria. 18 Kristusi muka ia NeHalang nena mata nengei singina ia. Ke i talun ngana toto pei NeHalang Tuna tengene ana nengehemaul heke mule nga metenga. Kepomalam lohot ke i tala toto nga urelochloch. 19 Iange NeHalang iech totonga nenge Tunamene tote nakuna petu luluch toto nge i. 20 Ke nge Kris-tus mana NeHalang mene mule urelochloch ngana lange i. Ure lochlochngana nenga ich pe nga tapa pule.NeHalang poi hote lete makuk ngaKristus eina nga ana metenga ngamanga toto.

21Nga tele ngana a kangkanga totoNeHalang ana pe nena ngarang murtoto laka imo, iange nga letemo tu-anin ngana poreke ngana mur pelemopoinga poreke nganamur nengea popoia. 22 Pe heueu nei ol NeHa-lang poia imo ke neingana mur imomule. Pe poia ke pomai nga Kris-tus singina nenge mete pe mene imolanga NeHalang matana. Pe imo lapeapoi kepomangahehei pehananengete lemlem pe te poia poinga porekengana e ero pe NeHalang hottaua utee nge poreke nge iri ero. 23 Ure neilape lohot ke pomam, nenge teke arahite letemo manmanna ngana peames ke kerkereng. Pe ute pele takueimo ke a hile sue kulkulalanga nengeletemo manmanna ngana kerkerengtoto ia ero, nenge a longe nga helengaurana toto ngana. Helenga urana totongana nei te haliu hote lange hulualochloch ngana nga ich, pe iau Pauluse halau ke e haliu hote pule.

Paulus Ume Ke Halaua Mata NengeNeHalang

24 Nga etue nei e iech mana ngee takisia melmelenga nga lek ume

nenge e halaua imo iange melme-lenga nenge Kristus takisia, het erokura. Ke pomalam e tung teu totesingik ke e hemuta heke Kristus anamelmelenga ke e halaua singina. PeKristus singina laka mata nenge Ne-Halang. 25 Pe NeHalang tal hote iauke iau ume ana non nenge e halaulauamata nenge i. Ke ume nem nganalaka nenge e haliu hot lochlochenena helenga lange imo hana lomon-mona ngana mur. 26 Helenga neiNeHalang talkome mene nga etuenei talun ngana nike pe heueu neihemallaha hote lange nena hanamur. 27 NeHalang teke hemallahahote lange nena hana mur ke te eteiahelenga talkomkome ngana nengeurana toto nenge lape halaua hulualochloch. Ke helenga talkomkomengana nem laka Kristus nenge tu teunge imo hana lomonmona nganamurpule. Luna pomanga imo pule lapeateu langa hemalmalinga nenge Ne-Halang.

28 Ke pomalam mo haliu hototeKristus lange hulua lochloch pe mohetore iri nga lete matana nganakuena nganamur nenge tu nge imem.Pe mo hetore iri ke tenau ala aria kenek nga nenge te nanasia NeHalangnena helengamur lochloch. Iangemoteke iri lochloch te lohot ke te peng-peng nga NeHalangmatana kemangeKristus. 29 Pe eume ke kerkereng ngaKristus kikina ngana nenge ume kekerkereng toto nge iau ke e poia urenei ke lohot ke pomam.

2Tames Ke Kerkereng Nga Letera

Manmanna Ngana1 Iau lemek ke e teke a eteia ke

iau eume ke kerkereng toto ke e ha-laua imo pe iri nenge Laotisia pe irilochloch ngana nenge te naue iau erototo. 2 Pe eume ke kerkereng totoiange e teke saria kikina pe muteria

1:18: Ume 26:23; Epe 1:22-23; Hem 1:5 1:19: Kol 2:9 1:20: Epe 1:10 1:21: Rom 5:10; Epe2:12 1:22: Rom 5:10; Epe 5:27 1:25: Epe 3:2, 7-8 1:26: Rom 16:25-26; Epe 3:5, 9 1:29:Epe 3:7, 20; Pil 4:13

Kolosi 2:3 349 Kolosi 2:18tau hel pe te eukirau pe helengaman-manna ngana lohot ke mallaha ngeiri. Pomalam lape te etei tote Ne-Halang nena helenga talkome ngananenge isipona i Kristus pe leteriamanmanna ia. 3 Iange i rahite lo-henga nga NeHalang nena kole hoenamur pe letena tuanin ngana mur peletena matana urana ngana mur pelape hemallaha hote iri. 4 E heleialange imo nike iange lape mele pal-laka ia imo nga helenga e nge man-manna ero. 5 Iau etu luluch nge imoero pe letek la tu luluch nge imope e iech iange e longe imo nge atuke elle pe letemo manmanna nganakerkereng toto nge Kristus.

Tatu Ke Elle Luluch Nge Kristus6 Imo atal heke Iesus Kristus ke amo

Soke ke ulolo ke pomalam atu ke elleluluch nge i. 7 Pe ames ke kerkerengnga letemomanmanna ngana nga he-lenga urana toto ngana nenge Kris-tus nenge te hetoro imo ia ke ulolo,ke pomalam atu ke kerkereng luluchnge i ke pomanga ae nenge ulana sikteu toto nga ich pe pule pomangapele nenge huna mes ke kerkerengtoto. Pe a hele urana lange NeHalangke kokoes nga ure urana ngana murnenge tunge lala nge imo.

8Pe anau ala amo ke nek iangemelehel lape tepoi taole imo nga henge-toro e nge nganangana ero nenge lo-hot mana nga ita non letera matanangana. Ke hengetoro nem at nga openemur nenge tenau elele tapa sananga reria kerkerenga, at nge Kristusero.

9 Iange NeHalang hemallaha hottote i nge Kristus ke singina po-mange ita non 10 pe imo a menemaulingamanmanna ngana nge Kris-tus ke muta toto nge imo. Pe Kris-tus i palaungana toto nge ope nemurnenge iri mukmuka nge pekngaria

mur pe ope hel pule nenge reria kerk-erenga halang. 11 Imo te riria singimoiange atu ke elle luluch nge Kristus periringa nem none poia nga penna ero.Kristus isipona poia nga nenge meteke mene mule imo nga lemo poingaporeke ngana mur. 12Nga etue nengea mene henuninga, nem pomanga amete luluch nge Kristus pe tealo hitluluche imo nge i. Pe nga letemomanmanna ngana NeHalang hemaulheke imo pule nga nena kerkerenganenge hemaul heke Kristus ia.

13 Imo a mete ke ulolo, iange lemopoinga poreke ngana mur te poia imoke a kangkanga toto nge NeHalang.Pe heueu nei NeHalang poia imo keatu ke a maulul luluch nge Kristusiange saua rera poinga poreke nganamur ke te lasus toto ke ulolo. 14 Pealalaha nenge hele hot ara, nganalaka nenge henonou hote rera poingaporeke nganamur nga nenge ta nana-sia hotonga ero. Pe NeHalang pasishote ure lochloch ngana nga alalahanem pe mene ke la hero hite ngamanga toto. 15 Ke nga manga totonem Kristus hekou sue ope nemurnenge iri mukmuka nge pekngariamur pe ope hel pule nenge reria kerk-erenga halang. Pe takrung lele iri pehetei hote iri lange hulua lochloch.Ke la hulua lochloch ngana nemur tees ke mallaha nge ope nemur reriakerkerenga ero toto ol.

16 Ke pomalam a longo taua melehel nenge te tutue imo ia helenganga ure nemur ero: Nga utar nengea ngaua pe utar nenge a inia, pe ngateio heueu ngana lohot ngana, pe ngahetalaulaunga ana etue, pe nga etuepapalaungana hel pule nenge te loho-tot. 17Ure nemur iri ure opene mananenge te heilangia ure manmannangana nenge atat. Ke ure manmannangana nem ngana laka Kristus. 18 Alongele mele hel ke te pallaka rereimo ero, nenge te poi ole imo ke

2:3: 1Ko 1:24, 30 2:4: Rom 16:18 2:5: 1Ko 5:3 2:7: Epe 3:17 2:9: Ioa 1:14, 16 2:10:Epe 1:21-22 2:11: Rom 2:29 2:12: Rom 6:4 2:13: Epe 2:1, 4-5 2:14: Epe 2:14-16; 1Pi2:24 2:16: Rom 14:1-13 2:17: Hip 8:5

Kolosi 2:19 350 Kolosi 3:11te teke atal sue imo pe a heto hekeangkelo mur. Iri te teke te heporekeimo nga lemo tunginga nenge lape amene. Te palut laka rara ia tenau ope-ria ngariamur penemmanmanna eroiange leteriamuta toto ia reria poingaporeke ngana mur. 19 Ita lochloch itaKristus singina pe iri terir hote iri ngei ke ulolo, nge i nenge ita lochlochpalpalra ia. Kristus nauele singina perahit tele tuatom ngana mur nga ae-pona mur. Pe singina puo ke nanasiapuo ngana nenge NeHalang mutenataua.

20 Imo a mete luluch nge Kristus keulolo. Pe ope nemur nenge iri muk-muka nge pekngaria mur nga tapasana tenau ele imo nga reria kerk-erenga ero ol. Pe pomerei nenge atuke pomanga lemo nga ich nei kura, pea nanasia reria hotonga nemur mai?21 “O ngaua ngaunga nei ero! Orataua ngaunga neu ero! Pe ora tauangaunga neu ero pule!” 22 Hotongape hengetoro nemur hana tepoi hekemene pe te helele ia ure nemur nengeich ana mana, nenge te ngaua pe teinia ke het pe ute nge ma ero ol.Pe pomerei nenge a teke a nanasia?23 Hotonga nenge pomai, nakuna po-manga lohot nga letematana ngananenge urana. Tepoi hote ke muteriataua NeHalang pe tetal susue iri petenau ele singiria mur. Pe hotonganemur nakuria ero toto nge tepoiele singiria lemene ngana nga reriapoinga poreke ngana mur.

3Maulinga Heueu Ngana Nge Kristus

1 Imo NeHalang hemaul heke lu-luche imo nge Kristus ke pomalamletemo la mana nga urelu nemurnenge tetu nga tapa, nga kilengnengeKristus are ia nga NeHalang ilina elenenga pen tamalmal. 2A talue letemoke la tau menmene urelu nemur ngatapa pe letemo taua urelu nemur nga

ich ero. 3 Iange imo a mete hot ialemo poinga poreke ngana mur keulolo pe amo maulinga heueu ngana,ngana kou tu ke talkome luluch ngeKristus ol iange imo atu teu toto langeNeHalang. 4 Imo amo maulinga totongana laka Kristus pe nga etue nengelohot nga mallaha, imo lape a lohotnga mallaha pule pe a mene hemal-malinga nenge i.

5 Ke pomalam a hile tote ich anapoinga nemur nenge mutemo tau-taua. Poinga nemur nenge po-manga: Salaunga ana poinga, pepoinga poreke ngana nenge meingaana nenge te nanasia poinga nengaleinga ero, pe poinga nenge leterais hakaka ia salaunga ana poinga, pepoinga nengemutera taua ure porekengana mur, pe poinga nenge ta tekerera ure halang. Pe poinga nenge tateke rera ure halang poi hote poinganenge ta heto hekeke aetapuna mur.6 Poinga nemur nenge pomai heleteinin ia NeHalang pe letena inin nganalape at ke lohot nge iri nemur nengete longo olole. 7 Imo, a popoia poinganemur nge nike lo, nga etue nengea nanas pulut mene poinga nemurnenga ich. 8 Pe heueu nei a hile hottote poinga nemur ol nenge: letemoininin, pe a hele ininin, pe samokekeke, pe a penpenpen. 9 A pallakaia mele hel ero ol iange a saua lemopoinga nenge nike ana ke te lasustah lo. 10 Pe a lohot ke imo heueungana ke ulolo. Pe NeHalang nengeala hote imo, helemlem ia imo ke alohot ke pomange i pe lape tunge letematana ngana lange imo ke a etei totei. 11 Ke nga poinga nenge ta lohotke ita heueu ngana, ute pele nge poiaita ke talas lele hel ero. Nenge tekelemo nge Krik ma lemo nge Iuta, nemute pele ero. Pe nenge teke imo hela ririr us pe iri hel te ririr us ero,nem ute pele ero. Pe iri nenge reriahelenga altoto pe kaleu ramana mur

2:19: Epe 2:21; 4:16 2:20: Kal 4:3, 9; 1Ti 4:3 2:22: Mat 15:9 3:1: Mak 12:36; 16:19; Epe 1:203:2: Mat 6:33 3:5: Rom 6:6, 11; Epe 4:19; 5:3-6 3:8: Epe 4:25-29; 5:4 3:9: Epe 4:22, 253:10: Epe 4:24 3:11: Kal 3:28

Kolosi 3:12 351 Kolosi 4:2pe iri nenge te umume nge hana helpe iri nenge te umume nge hana helero; ute pele nga nem ero pule. Kris-tus poia ure lochloch ke lohot ke ellemana pe tu ke purpure ure lochloch.

12 NeHalang mutena taua imo pehesilei hote imo ke nena hana murnge pengpeng. Ke pomalam a nanasiakoi poinga nemur: Letemo ia melehel pe apoi ke urana lange iri pe apoike nek lange iri pe atal sio mene imope a takis menemelmelenga nenge tepoia lala nge imo. 13Nenge teke melepoia poinga poreke ngana e lange imoa takis mene pe a tuachol ia ero kepomange Non Soke nge saua lemopoinga poreke ngana mur ke te lasustoto lo. 14 Apoi ke pomam pe urenenge palaungana toto ngana lakanenge mutemo taua pekngamo mur.Iange mutenga i ure nenge rahit teleimo ke atu ke elle toto.

15 Kristus poia letemo ke ma kenek luluch nge pekngamo mur pe anaue ke pomanga kue nenge halauaimo ke atal helenga nga utar nengea teke a popoia. Iange nga ure nemmana NeHalang iua imo ke a lohot kesingimo elle. Pe a hele urana langeNeHalang nga nem. 16 A longala teuaKristus nena hengetoro mur ke mutatoto nge imo. Pe a hetore hehei pehana pe a hetoro urume ure langeiri nga letemo matana urana nganamur. Pe a peua peunga nemur ngaNeHalang nena alalaha nenge Sam pepeunga nenge lala nge NeHalang pepeunga nemur nenge Opepengpengtunge lange imo. A peupeu pe a hetohekeke NeHalang nga letemo. 17 Peure lochloch ngana nenge a heleleia pe a popoia, a heleia pe a poianga Non Soke Iesus ene. Pe a heleurana lange Temere NeHalang ngautar nenge Iesus poia lange imo.

Hotonga Nenge Lange NeHalangNena Hana Mur

18 Imo hehei a longo taua emo muriange poinga nei urana nge Non Sokenena hana mur te nanasia.

19 Pe imo hana mutemo taua lemohehei mur pe a nauele iri ke nek.

20 Pe imo tuturia mur, a longo tauatetememo mur pe tatamo mur ngaure lochloch iange poinga nei poiaNon Soke ke iech.

21 Pe imo tetemeria mur, letemoinin taua tutumo mur ero iange lapeleteria manmanna ngana losio.

22Pe imo nenge a umume nge hanahel, a longo taua amo aehuna murnga ure lochloch. Pe poinga nengeapoi ke pomai ngamatariamana ke teiech nge imo, nem poreke. Urana ngeapoi ke pomai nga letemo ke a umeiaume urana ngana nga etue lochlochiange a renge Non Soke. 23 Ngalemo ume mur nenge a popoia, atung tote letemo langa ume nemurke pomanga a umume nge Non Sokepe letemo ke a teke aume manmanange none ero. 24 Pe letemo meten-tene nei: Non Soke lape tunge urumonga utar nenge talue ke teke nenahana mur reria ia iange Non SokeKristus laka nenge a umume nge inem. 25 Pe mele hel nenge te popoipoinga poreke ngana lape te menetuangachol poreke ngana nga reriapoinga nemur, iange NeHalang nana-sia poinga elle mana ke amnei urumerera poinga poreke ngana mur.

41Pe imo aehunamur, apoi ke urana

lange hana nenge te umume nge imope a tung pengpeng ia ururia ke pur-pure te ume ngaria. Letemo meteneke imo pule amo Aehuna kou tu ngalut nga tapa.

Ta Rahite Poinga Nenge Ta Heta-laulau Ke Kerkereng

2 A rahite poinga nenge a het-alaulau ke kerkereng pe nga etue

3:12: 1Pi 2:9 3:13: Epe 4:2, 32 3:14: Rom 13:8-10 3:15: 1Ko 12:27; Epe 4:4; Pil 4:7 3:16:Epe 5:19 3:17: 1Ko 10:31; Epe 5:20 3:18: Epe 5:22 3:19: Epe 5:25 3:20: Epe 6:1 3:21:Epe 6:4 3:22: Epe 6:5-8 3:25: Rom 2:11 4:1: Epe 6:9 4:2: Epe 6:18; Pil 4:6 4:3:Rom 15:30; Epe 6:19

Kolosi 4:3 352 Kolosi 4:18nenge a hetalaulau letemo matanake nek pe a hele urana lange NeHa-lang. 3 Pe a hetalaulau emem pule keNeHalang poi hote kue unne ke mohaliu hote nena helenga, nga helengatalkomkome ngana nenge NeHalanghemallaha hote nge Kristus. Pe iauetu nga tuele au ngana iange e popoiaume nem. 4 A hetalaulau ke e haliuhote ke nek pe e hemallaha hote kenek toto. 5 Letemo matana ke nekpe apoi ke nek lange hehei pe hananenge leteria manmanna ero. Pe atalteu tote imo ke a hemallaha hoteKristus nena poinga mur lange iri. 6Ahele luluch nge iri pe a poia lemohelenga ke muta toto nga NeHalangletena urana ngana ke tang ke urananga talngaria. Pomalam lape a eteiakue nenge a tuacholia reria onteingamur.

Helenga Hetala Ngana Mur Pe He-lenga Hel Pule

7 Tira Tikikus i ume ana non nengeume ke kerkereng toto nga Non Sokenena ume pe mutemem tau tote i.Pe i lape heleia ure lochloch ngananenge lohotot nge iau lange imo. 8Kepomalam e kulosia i ke lange imo kehele urume motu ngamem lange imope hekerkereng ia letemo. 9 Pe imem,mutemem tau tote Onesimus pe lapee kulosia i ke la luluch nge Tikikus.Onesimus i non nenge letena man-manna nge Kristus pe lemo kilengnganngana ia. Iri nai lape te heleiaure lochloch ngana nenge te lohotnga lamai lange imo.

10 Ne Aristakus koi tu luluch ngeiau nga tuele au ngana pe i hekulenena apalanga lange imo. Pe Makusnenge Parnapas nena paen, hekulenena apalanga lange imo pule. (Ehele urumeMakus lange imo ke ulolo:Nenge teke at nge imo, a long teuai.) 11 Pe Iosua nenge ene e pule Ias-tus, hekule nena apalanga lange imopule. Hana Iutamol nemmana leteria

manmanna, pe teume luluch nge iauke mo hekerkereng ia NeHalang nenanaualanga pe nekinga, pe te halauaiau ke urana mana.

12 Pe Ipapras hekule nena apalangalange imo pule. Ipapras i Iesus Kristusnena ume ana non ia pe i lemo kilengnganangana ia pule. Kokoes ana nonpur kikina toto ke hetalaulau amoke teke NeHalang poia imo ke ameske kerkereng ke pomange NeHalangnena hana mur nenge te nanas tautote nena poinga pe te etei tote urenemur nenge mutena taua iri. 13 Eteke e heleia nei lange imo. Ipaprasume ke kerkereng toto ke halaulauaimo pe halaulaua iri nenge Laotisiape Hirapolis pule. 14 Pe Lukas i nonnenge nauele imem nga haleles pemutemem tau tote i. Ana non irinai Temas te hekule reria apalangalange imo pule. 15 E teke a heleia lekapalanga lange titira mur pe liliuramur nga kileng nenge Laotisia pe aheleia lek apalanga lange Nimpa pemata nenge NeHalang nenge te heki-raurau nga nena pele.

16Nga etue nenge a sisia alalaha neike het, a tunge lange iri mata nengeLaotisia ke te sisia pule. Pe imo a sisiaalalaha nenge Laotisia mur te tungelange imo pule. 17A hele lange Akipuske a teke, “O ume ke kerkereng keo heulo hote ume nenge Non Soketunge lange iong.”

18 Iau Paulus pe ehas ia nei nga iausipok perik. Lek iechinga palaunganalange imo. Letemo metene iau ngeetu nga tuele au ngana. E hetalaulauke NeHalang letena urana ngana tutoto nge imo. Ngana laka lom.

4:5: Epe 5:15-16 4:6: Epe 4:29; 1Pi 3:15 4:7: Epe 6:21 4:8: Epe 6:22 4:9: Plm 10-124:10: Ume 12:12; 13:13; 15:37-39; 2Ti 4:11 4:12: Kol 1:7; Plm 23-24 4:17: Plm 2 4:18: 1Ko

16:21

1 Tesalonika 1:1 353 1 Tesalonika 2:5

1 TesalonikaAlalaha Elle Ngana NengePaulus Hasia LangeTesalonika Mur

1 Iau Paulus koi ehas ia alalaha nei.Iau pe Sailas pe Timoti mo hekule kelange imo hehei pe hana nenge atuteu nga mata nenge NeHalang ngeTesalonika. Imo mata nem TemereNeHalang pe Non Soke Iesus Kristusreria hana mur laka imo. Pe e heta-laulau amo ke iri nai leteria poreke iaimo pe te poia letemo ke ma ke nek.

Paulus Iechia Tesalonika Mur NgeLeteria Manmanna

2Kokoesmohele urana lala ngeNe-Halang pe letemem metentene imonga lemem hetalaulaunga mur. 3 Mohetalaulau lala nge Temere NeHa-langpe letememmetene letemoman-manna ngana nge kerkereng pe a poiaana ume ke lohot, nenge aume kekerkereng nga poinga nenge mutemotaua hehei pe hana, pe letemo tu kekerkereng mana nge ara Non SokeIesus Kristus.

4 Titik mur pe liliuk mur, imem moeteia ke NeHalang mutena tau toteimo pe hesilei hote imo ke nena hanamur pengpeng, 5 iange helenga uranatoto ngana nenge mola ia nge imolohot ke i helenga mana ero. Helenganem lohot ia kikina ngana pule peOpepengpeng hekerkereng ia ke tekehelenga nemmanmanna. Pe pule ngaetue nenge motu luluch nge imo, aeteia poinga nenge mo nanasia ke mohalaua imo. 6 Imo a nanas tau toteNon Soke nena poinga nenge imempule mo nanasia. Pe urelu meenangana halang te lohot nge imo, iangeOpepengpeng poia imo ke a iechmana nge a nanasia helenga man-manna toto ngana. 7 Pe iri lochlochngana nenga tuele kina nge Mesato-nia pe Akaia, te naue imo nge apoi

ke pomam pe iri pule lape te nanasialemo poinga nem. 8 Imo a hesongiaNon Soke nena helenga ke langa tuelekina nenge Mesatonia pe Akaia manaero, iange hehei pe hana nga kilenglochloch te eteia letemo manmannangana nge NeHalang pule. Ke po-malam ute pele nge lape mo heleiaero 9 iange iri siporia te nenene lemopoinga nenge along teua imem ngaetue nenge mo lange imo. Pe te neneimo nge ahul rumemo ia aetapunamur pe aume mana nge NeHalangtoto ngana nenge tu ke maulul. 10 Pea kulkulele mene Tuna nenge hemaulheke mule nga metenga nge lape sioat nga tapa. Ana non laka Iesus.Iesus i non nenge lape mene hot keliaita nga NeHalang letena inin ngananenge lape atat.

2Paulus Heleia Ana Ume Nenge Poia

Nge Tesalonika1 Titik mur pe liliuk mur, nga etue

nenge mola ke mo ume luluch ngeimo, emem ume nem hesil sio manaero. 2 Pe a eteia ke nga tele ngana,hana nge Pilipai te hele poreke imempe te tungemelmelenga at nge imem.Pe ara SokeNeHalang halaua imemkemomes ke kerkereng nga ure meenangana nemur, ke mo haliu hote nenahelenga urana toto ngana lange imo.3 Ke pomalam lemem helenga nengemo tunge lange imo, mo hele haka ianga poinga poreke ngana e nge tungaletemem ero; Nenge mo teke mopoiole imo ke mo pallaka imo ia. Nemero. 4 NeHalang eteia letemem keulolo pe poia imem ke mo haliu hotehelenga urana toto ngana nga lemenengana. Pe mo haliu hote ke mopoihehei pe hana reria iechinga ana iaero, mo teke mo e iechia NeHalang.5 Imo a eteia ke imem mo topala hiteimem nga poinga tunten ngana e ero,pe mo poia helenga nenge mo tekemo pallaka ia imo ke mo ua totoia

1:1: Ume 17:1-9 1:3: 1Ko 13:13; Kol 1:4-6 1:5: 1Ko 2:4-5 1:6: Ume 17:5-9 2:2: Ume16:19-24; 17:1-9 2:4: Kal 1:10

1 Tesalonika 2:6 354 1 Tesalonika 2:20lemo urelu mur ero. NeHalang eteiake nei manmanna.

6 Imem toinge mo poia imo peiri hel pule ke a heto heke imem,iange Kristus nena hekulkulongamurimem. 7 Pe nei ero. Nga etue nengemotu luluch nge imo mopoi ke nektoto lange imo ke pomange hei nengepoi ke nek toto lala nge tutuna mur.8 Imem mutemem taua imo ke poma-lam mo iech mana nge mo haliu hoteNeHalang nena helenga urana totongana lange imo. Pe nem mana ero.Mo teke mo tung teu tote imem kemo halaua imo iange mutemem tautote imo. 9 Titik mur pe liliuk mur,e eteia ke imo letemo metene imemnge mo ume ke kerkereng toto ke mohaliu hote NeHalang nena helengaurana toto ngana pe uremeena nganamur te lohotot nge imem. Imemmo umume ke sinanga pe miliko kepomalammo helete meena ia mele ketung ngaunga at nge imem ero.

10 Nga etue nenge motu luluchnge imo nenge letemo manmannamo nanas mene poinga nemur ngepengpeng pe mele heleia imem ngapoinga poreke ngana e ero. Imo aeteia pe NeHalang pule eteia ke neimanmanna. 11 Pe a eteia ke imemmo halaua imo ke pomange none ngehalaulaua tutuna mur. 12Mo poia imoke nek pe mo hekerkereng ia letemope mo hele ke kerkereng lange imoke a nanasia poinga nenge NeHalangmutena taua. Iange i long teuteuaimo kela atu nga nena hemalmalinganga nena naualanga.

13 Kokoes mo hele urana lala ngeNeHalang pule iange nga etue nengemo laia nena helenga nge imo, ameneke pomanga helenga nenge at ngenone mana ero. A mene ke pomangaNeHalang nena helenga toto. Ke he-lenga nem ume ke kerkereng totoke halaulaua imo nenge letemo man-manna. 14 Titik mur pe liliuk mur,imo apoi ke mange iri mata nenge

NeHalang nga kileng nenge Iutea. Irileteria manmanna nge Kristus pule.Pe Iuta mur te poia ure meena nganahalang ke lohotot nge iri, ke pomangeimo nge lemo hana mur pengpeng tepoia ure meena nganamur ke lohototnge imo. 15 Pe Iuta nemur laka nengete hune Non Soke Iesus pe hetata-longa mur pe te lope hote imem pule.Iri te helete ininiaNeHalang, pe hulualochloch reria ngarang mur laka iri.16 Imem, mo hetottore hana lomon-mona ngana mur nenge iri Iuta ero,nga kue nenge lape temenemaulingape hana nemur tepoi elele imem. Peiri te tamal taua reria poinga porekengana mur ke ele hakaka nga reriapoinga nem. Ke pomalam NeHalangletena inin ngana nenge atat nem,lape lohot nge iri ke renren.

Paulus Teke La Ke Nau Toto MuleTesalonika Mur

17 Pe titik mur pe liliuk mur, lapemotu kangkanga nge imo nga etuechoro ngana mana iange hana te lopehote imem. (Pe mopoi ke pomangaaina kikino ngana nenge tataria murpe tetemeria mur te hile sue iri.)Ke heueu nei mo kolkol ia imo peletemem tu toto nge imo kura. Kepomalam mo tango rara toto kuee nenge lape moat ke monau muleimo. 18 Imem mo teke mola toto kemonau mule imo. Iau Paulus, e totoiemule mana ke e teke ela pe ero iangeNon poreke ngana poi ele tote imem.19 Imemmutemem tau tote imopemoteke mola ke monau toto mule imoiange nga etue nenge ara Non SokeIesus at muleia, lape mo iech pe mopalut laka iange imo apoi ke pomangaiengiengka nenge te kale heke ngeimem. Ke letemem tu toto laka ngeimo lo. 20 Pe manmanna toto ke imomana lape a poia imem ke mo iech pemo palut laka.

3PaulusKulosia Timoti Ke LangeTesa-

2:9: Ume 20:34 2:11: Ume 20:31 2:13: 2Te 2:13 2:14: Ume 17:5 2:15: Ume 9:23, 29;13:45, 50; 14:2, 5, 19 2:19: Pil 2:15-16; 4:1; 2Te 1:4

1 Tesalonika 3:1-2 355 1 Tesalonika 4:5lonika

1-2 Iok, imem mo teke mola kemonau toto mule imo pe kue e ngeurana ero ke pomalam mo kulosiaTimoti ke lange imo lo pe imemmotumana nge Atens nei lo. Timoti i tira ianenge imemulmo umume nge NeHa-lang, ke mo haliu hotote Kristus nenahelenga urana toto ngana. Mo kulosiai ke la ke halaua imo ke hekerkerengia letemo manmanna ngana, 3 iangelememem ero amo hel nge imo ngeleteria manmanna ngana losio mulenga ure meena ngana nenge lohototnei. Imo a eteia lo ke ure meenangana nge pomai lape te lohotot ngeita pe NeHalang eteia. 4 Imem moheleia lange imonga etue nengemotululuch nge imo ke a eteia ke ulolo -nenge mo teke ita lape ta amneia uremeena ngana mur. Ke ana ure murkoi nenge te lohotot nei. 5 Ure neilohot pe iau lemek ero nge e kulkulalasakilil ol, ke pomalamekulosia Timotike lange imo ke e teke e longo langei nga letemo manmanna ngana. Iauletekmataunga iange nenge teke Nonporeke ngana poia letemomanmannangana ke losio mule, emem ume nemlape hesil sio mana.

Paulus Iech Nga Timoti Na Helenga6 Pe ero, heueu nei Timoti sau

hot mule nge imem lo, pe atia he-lenga urana ngana nga letemo man-manna ngana pe nga lemo poinganenge mutemo taua hehei pe hana.Pe hele at nge imem ke teke letemometene imem pe a iech pe a tekeanau haka mulmule nge imem kepomange imem nge mo teke monauhaka mulmule nge imo. 7Ke titik murpe liliuk mur, hana tepoi porekrekeimem pe ure meena ngana halang telohot nge imem. Pe Timoti hekerk-ereng tote imem pe poia imem kesingimem urana mule nga nenge atke heleia letemo manmanna nganaat nge imem. 8 Heueu nei mopoi kepomalaka nge mele nenge maul haka

mule nga manga molong iange molonge imonge ames ke kerkereng totonge Non Soke. 9 Ke imo mana a poiaimemkemohele urana lange ara SokeNeHalang. Pe mo hele urana lange Iiange iechinga nenge lohot nge imemnga NeHalang matana, at laka ngeimo pule. 10 Pe mo hetalaulau lalange i nga sinanga pe nga miliko kemo tekemonau hakamule nge imo pemo halaua imo ke letemo manmannangana kerkereng toto ol.

11 Ke mo teke ara Soke TemereNeHalang pe ara Non Soke Iesus tehepengia lemem kue nenge mola ngeimo. 12 Pe mo teke Non Soke poiapoinga nenge mutemo tau helel pemutemo taua hehei pe hana ke puokepalaungana toto kepomange imemnge mutemem tau tote imo. 13 Pe moteke hekerkereng ia letemoke atu ke apengpeng toto pemele heleia imongalemo poinga poreke ngana e ero, ngaara Soke Temere NeHalang matana,nga etue nenge ara Non Soke Iesusat luluch nge nena pengpeng nganamur.

4Tunga Nenge Poia NeHalang Ke Iech

1 Iok titik mur pe liliuk mur, imemmo hetore imo ke ulolo nga atu ng-amo nenge poia NeHalang ke iech,ngana laka nenge a nananasia nem.Pe mo teke mo onteia imo pemo hek-erkereng tote imo nga Non Soke Iesusene, ke a poi ke urana toto lange heheipe hana ol. 2 Mo hele ke kerkerengtoto lange imo iange a eteia urelulochloch ngana nenge mo hetoro imoia, nga Non Soke Iesus ene ke ulolo.

3 NeHalang mutena ke teke atu kea pengpeng pe a kangkanga toto ngasalaunga ana poinga. 4 Pe mutena keteke imo elle pe elle a nauele singimolemene ngana mur nga poinga nengaleinga ke nek. Ke a poia singimo kenanasia poinga nge urana pe peng-peng. 5Hana nenge te eteia NeHalang

3:1-2: Ume 16:1-3; 17:15 3:3: 2Ti 3:12 3:6: Ume 18:5 3:7: 2Te 1:4 3:11: 2Te 2:16-174:3: 1Te 5:23; 1Pi 1:16 4:4: 1Ko 6:13

1 Tesalonika 4:6 356 1 Tesalonika 5:4ero, te heporeke singiria nga salaungaana poinga pe imo apoi ke pomamero. 6 Pe a pallaka ia NeHalang nenanone nga ure nei ero pe pule a poiapoinga nei ero. Imem mo hele langeimo ke ulolo pe mo hele ke kerkerengtoto ke mo teke, NeHalang lape poiaure meena ngana ke lohot nge irinenge te popoia poinga nei. 7 IangeNeHalang iu ngana ia ita nem, teketatu ke pengpeng mana pe ta salaurara ero. 8 Ke pomalam mele nengelemene ero nge nanasia hengetoronei, lemene ero ia NeHalang. Iangenone nena hengetoro nei ero, NeHa-lang nenge tunge nena Opepengpenglange imo nena hengetoro ia.

Ta Poia Mutenga Ana Poinga KeKerkereng

9 Iau lape e hele teu langa mutengaana poinga nenge a poia lala ngepekngamo mur ero. Iange NeHalanghetore imo ke ulolo ke teke mutemotau helel. 10Ke titikmur pe liliukmur,i manmanna ke mutemo taua pekng-amo nemur nenge leteria manmannanga kileng mur ngeMesatonia, pe mohele ke kerkereng toto lange imo ke apoia poinga nem ke lohot ke nakunaurana toto.

11 Letemo metene poinga nem kepomanga ure nenge hetakile imo kenek, ke a umumeia lemoumemurpe ananasia imo sipomo lemo poingamurnga lemo ume, ke halaua imo nga atungamo ke pomanga mo hele ngamemia lange imo ke ulolo. 12 Nenge tekeapoi ke pomam, lape a hottaua urenenge mutemo taua pe a kulele meleke tunge lange imo ero. Pe iri nengete eteiaNeHalang ero, te renge imopetetal heke imo.

Non Soke At Mule Ngana13 Titik mur pe liliuk mur, mo teke

a etei ke nek nga ure nenge lape lo-hot nge iri nemur nenge te mete keulolo, pomalam lape letemomeenape

a tangia iri ero. Iri nenge te eteiaNeHalang ero te popoia poinga nem.14 Pe ita ta eteia ke Iesus mete pemaul haka mule pe letera manmannake NeHalang lape hemaul heke muleIesus, luluch nge iri nenge te meteke ulolo. 15 Helenga nei Non Sokenena helenga pe lape mo heleia langeimo. Ana helenga tang ke mai koi:Nga etue nenge Non Soke at ia, itanenge ta maulul kura lape ita mukatala nge iri nenge temete ero. 16 Iangehaliunga palaungana lape lohot peangkelo mur aria soke haliu pe Ne-Halang nena ngalum paena alngan-ngana pe Non Soke i sipona sio ngatapa ke at. Pe iri nenge leteria man-manna nge Kristus pe te mete lapetemaul haka mukam. 17 Ke het pe itanenge ta maulul kura nga etue nem,ta eukirau luluch nge iri ke ta saoliaNon Soke nga ulu. Pe lape tatu luluchnge Non Soke ke koko. 18Ke pomalama hekerkereng helia imo elle pe ellenga helenga nemur.

5Tatu Ke Tatatalo Ala Nga Non Soke

At Ngana1 Pe titik mur pe liliuk mur, etue

tei pe etue utar nenge Non Soke atia, lape e hele teu langa nem ero.2 Iange imo a etei tote etue nengeNon Soke at mule ia. Etue nem lapeat pe herura hot mana ke pomanganon kemenge kina nenge kemkemenga miliko. 3 Hehei pe hana lape tehele ke te teke, “Imem motu ke nekmana pai! Letemem ia ute pele ero!”Pe ure poreke ngana lape heporeke irinenge pomam ke ueiuei toto, ke po-manga melmelenga nenga hohonganenge lohot nge heie. Pe lape teeleis maul ngaria nga ure nem erototo. 4 Pe titik mur pe liliuk mur, imoa tutu nga kileng au ngana ero, kepomalam etue nem lape herura hoteimo ke pomanga kemenge kina e ero.

4:7: Hip 12:14; 1Pi 1:15-16 4:8: Luk 10:16; 2Ko 1:22 4:9: Ioa 13:34 4:11: Epe 4:28 4:14:Rom 14:9; 1Ko 15:3-4, 12 4:15: 1Ko 15:51-52 5:2: Mat 24:42-43; 2Pi 3:10; Hem 3:3 5:3: Mat24:39; Luk 21:34-35 5:5: Rom 13:12

1 Tesalonika 5:5 357 1 Tesalonika 5:285 Iange lemo inga mur pe lemo umemur nenge a popoia, nakuna poma-laka nga chaia matana mes manmanake tua hatal menmene imo pe atu kemallaha manmana nga lemenge. Keita, miliko pe kileng au ngana anahehei pe hana mur ia ita ero. 6 Kepomalam ta kulala pe ta nauala man-mana, pe ta mamani ke mange irinenge te mamamani ero. 7 Iange irinenge te mamamani, te mamamaningamiliko pe iri nenge te inin, te ininnga miliko. 8 Pe ita, chaia matana tuahatal menmene ita. Ke pomalam tanauele rera inga mur ke nek. Pe taheron heke lete manmanna ngana pemutenga ke poi ele ita. Pe leteraman-manna ngana nenge lape ta menemaulinga ke koko, ta heronia ke po-manga ara horel nenge poi ele pal-palra. Nem pomanga palinga hel anahana mur nenge te heron heke urenemur ke poi ele iri nga etue nengetepal helel. 9 NeHalang hesilei hoteita ke teke ta amneia melmelenga ngaletena inin ngana ero. Hesilei hoteita ke teke ta mene maulinga nge araNon Soke Iesus Kristus. 10 Iesus meteke hemas mule ita ke ulolo. Pe nengeteke ta mete lo, nem pe ta maululkura, lape tala ke tatu luluch nge i ngaetue nenge at mule ia. 11Ke pomalama halau hel pe a hekerkereng heliaimo elle pe elle letemo ke pomanga apopoia nem lo.

Helenga Hetala Ngana Mur PeApalanga Mur

12 Iok titik mur pe liliuk mur, moteke mo onteia imo ke apoi ke uranatoto lange hana nenge teume luluchnge imo, ke te hetottore imo pe tehenonoua imo nga kue nenge a nana-sia Non Soke. 13 Iri te poia umepalaungana, ke pomalammutemo tautote iri pe atal heke tote iri. Pe imoelle pe elle atu ke a tano luluch ngepekngamo mur. 14 Titik mur pe liliukmur, mo hele ke kerkereng lange imo

ke a heleia iri nenge reria melei tanahali. Pe a hekerkereng ia iri nengete matautau leteria pe a halaua irinenge leteriamanmanna ngana kerk-ereng ero pe apoi ke nek lange hulualochloch. 15 Anau ala ke nek iangelape mele hel te poia poinga nenge tetuachol helelia poinga poreke ngana.Aume ke kerkereng ke apoi ke neklange imo elle pe elle pe nge hehei pehana lochloch.

16Atu ke a iech ke kokoes. 17A het-alaulau ke kokoes, 18 pe a hele uranalange NeHalang nga ure lochlochngana nenge te lohotot, iange Ne-Halang mutena ke teke imo nenge ananasia Iesus Kristus a poia poinganenge pomam.

19 Opepengpeng popoia ana umenge imo ke pomanga oan nge ngaulalala pe apal mete oan nem ero. 20Peahul rumemo ia NeHalang nena he-lenga nenge hetatalonga mur te helehotote ero. 21A amnei urume helengamur lochloch pe a rahite ure urananganamur 22pe a hile hote ure porekengana mur.

23 Poinga nenga tunga nge nekhuna toto nge NeHalang, pe mo het-alaulau lange i ke nauele singimomur pe opemo mur pe ngamo mur,pe helemlem ia imo. Ke pomalam,nga etue nenge Non Soke Iesus Kris-tus at mule ia, lape te hele porekeimo nga poinga poreke ngana e ero.24NeHalang hesilei hote imo ke uloloke nena hana mur imo. Pe i lapehelemlem ia imo ke manmanna.

25 Pe titik mur pe liliuk mur, ahetalaulau ememkeNeHalang halauaimem pule. 26 Pe a sisa perimo ngeNeHalang nena hanamur lochloch pea poia nga NeHalang ene. 27 Pe ehele ke kerkereng lange imo nga NonSoke ene ke e teke a sisia alalaha neilange iri lochloch ngana nenge leteriamanmanna.

28Ehetalaulau amoke araNon SokeIesus Kristus nena poinga urana toto

5:8: Isa 59:17; Epe 6:14, 17 5:10: Rom 14:8-9; 1Te 4:14 5:14: 2Te 3:6, 11 5:15: Rom 12:17;1Pi 3:9 5:16: Pil 4:4 5:18: Epe 5:20 5:19: Epe 4:30 5:21: 1Io 4:1 5:23: 2Te 3:35:25: Kol 4:3; 2Te 3:1

1 Tesalonika 5:28 358 1 Tesalonika 5:28ngana tu toto nge imo. Ngana lakalom.

2 Tesalonika 1:1 359 2 Tesalonika 2:2

2 TesalonikaAlalaha Nai Ngana NengePaulus Hasia LangeTesalonika Mur

1 Iau Paulus koi ehas ia alalaha nei.Iau pe Sailas pe Timoti mo hekule kelange imo hehei pe hana nenge atuteu nga mata nenge NeHalang ngeTesalonika. Imo mata nem TemereNeHalang pe Non Soke Iesus Kristusreria hana mur laka imo.

2 Pe e hetalaulau amo ke TemereNeHalang pe Non Soke Iesus Kristusleteria ia imo, pe te poia letemo kemake nek.

Ume Nenge NeHalang Poia Nga Kris-tus At Mule Ngana

3Titikmur pe liliukmur, imo a poiaimem ke mo hele urana lange NeHa-lang ke kokoes mana. Pe urana ngemopoi ke pomau iange imo letemomanmanna ngana pupuo, pe poinganenge mutemo taua hehei pe hana,pupuo pule nge imo elle pe elle. 4 Kepomalam mo palute imo lange irimata mur nenge NeHalang pe mohele lange iri nga nenge ames kekerkereng ke kokoes nga letemoman-manna ngana, nga etue nenge hanatepoi porekreke imo pe urelu meenangana mur te lohotot nge imo.

5 Nenge nei henonou hote ke Ne-Halang amnei teu ngana nga rerapoinga mur pengpeng toto. Ke ngaure meena ngana nemur nenge telohotot nge imo nem, teke poia imoke ateu langa nena naualanga penekinga. 6NeHalang lape poia poingange pengpeng, ke pomalam lape poiaure meena ngana ke lohot nge irinenge te poia ure meena ngana kelohotot nge imo. 7 I teke poia imoke ata eingamo nga ure meena ngananenge te lohotot nge imo pe imempule ke pomalam. Pe lape poia ngaetue nenge Non Soke Iesus at mule ia,

nenge I pe nena angkelo mur nengekikiria toto te lohot nga tapa, pe atluluch nga oan sapellala ngana. 8 Pelape poia melmelenga ke lohot ngeiri nenge te eteia NeHalang ero, peiri nenge tehul rumeria ia helengaurana toto ngana nenge ara Non SokeIesus. 9 Pe melmelenga nenge lohotnge iri nem, lape tu ke koko pe lapetetu ke te kangkanga hot Non Sokeana pe tetu hot pule nga Non Sokenena hemalmalinga nenge lohot ngakikina ngana. 10 Ke ure nei lape lo-hot nga etue nenge Non Soke Iesusat mule ia pe nena hana mur nengete pengpeng te heto heke I. Pe nenahana mur nenge leteria manmannange i lape te iech ele tote. Pe imo pulelape a koko teu luluch nge iri, iangeletemo manmanna ia helenga nengemo heleia lange imo.

11 Imem letemem metene nei, kengana laka nenge mo hetalaulau amolala nge NeHalang ke kokoes. Pe moonteia ara Soke NeHalang ke sisalateu luluche imo ke atu teu nga tunganenge iua imo ke teke ala ke atu ia. Pelemo ume urana ngana mur nenge ateke a popoia nga letemo manmannangana, lape mo hetalaulau ke NeHa-lang halaua imo nga nena kerkerengake a poia. 12 Ke pomalam lape a hetoheke ara Non Soke Iesus ene pe I pulelape heto haka tote imo. Ke ure neilape lohot iange Temere NeHalang peNon Soke Iesus Kristus lape leteria iaimo.

2Non Poreke Ngana Lape Lohot

1 Titik mur pe liliuk mur, nga etuenenge ara Non Soke Iesus at mule ia Ilape eukiraua ita lochloch. 2Pe nengeteke a longe helenga e nge te heleiake te teke, “Etue nenge Non Soke atmule ia lohot lo.” A longe helenganem pe samo loiloi rara ia ero. Iangeope e nge altoto, lape tunge helenganem lange mele ke haliu hote. Nem

1:2: Rom 1:7 1:4: 2Ko 7:4; 1Te 2:19 1:6: Rom 12:19 1:7: 1Te 3:13 1:8: Isa 66:151:9: Isa 2:10 1:10: Kol 3:4 1:11: Kol 1:9; 1Te 1:2-3

2 Tesalonika 2:3 360 2 Tesalonika 2:17

pe helenga nem lape lohot mana ngemele i sipona. Nem pe mele hel teteke mohas ia helenga nem pe mohekule lange iri. 3 A longo tau pulutemele hel nenge te paut lakamanmanaero, iange poinga e lape lohotmukam,ke het pe etue nem at sapele. Kepoinga nenge lape lohot nem nganalaka: Hehei pe hana tehul rumeriaia NeHalang, pe non poreke ngananenge longo ole tautaua NeHalangnena helenga lochloch, lape lohot ngamallaha. Ana non, NeHalang talueana etue nike nge lape hemete totei nga oan. 4 Non poreke ngana nemlape la ke are teu nga NeHalang nenatunginga ana pele pe tal heke tote ike teke i NeHalang. Pe ngailele urelochloch ngana nenge hehei pe hanate heto NeHalang ia pe ure nemurnenge te heto hekeke iri.

5 E heleia urelu nemur lange imonga etue nenge etu luluch nge imo.Letemo metene iri kura kau? 6 Peheueu nei non poreke ngana nem lo-hot ero iange ute rahit ele i ke kuleleana etue pengpeng nenge lape lohotia. Pe imo a eteia ure nenge rahit elei nem. 7 Pe non poreke ngana nemnena kerkerenga ume komkome lo pemele la poi elele kura. Pe mele nemlape poi elele kerkerenga nem ke lahet nga etue nenge te mene hot keliai. 8 Te mene hot kelia i ke la, pe nonporeke ngana nem lohot sapele ngamallaha. Pe Non Soke Iesus lape at lu-luch nga nena hemalmalinga pe lapehun sue non poreke ngana nem ngaeingana nenge lohot nga hanna. Penena hemalmalinga ana lemenge lapehemete tote non poreke ngana nemke het. 9 Nga etue nenge non porekengana nem lohot, i lape at luluch ngaSatan nena kerkerenga pe pallaka kepoi hote ure nemur nenge ta naue peta rura pe poi hote merakulo mur pepoi hote lala mur. 10 Pe hekoukouule hehei pe hana nenge lape te metepe te lasus mana nga nena poinga

nemur nenge pallaklaka. Hehei pehana nemur lape te mete pe te la-sus iange lemeria ero toto ia helengamanmanna ngana. Nenge teke mu-teria taua helenga manmanna nganalape NeHalang mene mule iri. (Penei ero.) 11 Ke pomalam NeHalanglape kulosia nena kerkerenga e langeiri ke hepiriu ele tote leteria nga he-lenga manmanna ngana pe poia irike leteria manmanna nga ure pallak-laka ngana mur. 12 Ke iri lochlochngana nenge leteria manmanna iahelenga manmanna ngana ero, pete iech mana nge te popoi poingaporeke ngana, NeHalang lape tungearia melmelenga.

Ames Ke Kerkereng13 Titik mur pe liliuk mur, Non

Soke mutena taua imo pe NeHalanghesilei hote imo nga talun nganatoto, ke teke mene mule imo ngaOpepengpeng nena ume nengehelemlem ia imo pe poia imo keletemo manmanna nga helengamanmanna ngana. Pe mo heleurana lange NeHalang ke emulees mana iange letemo manmannangana kerkereng. 14 Imem mo haliuhote helenga urana toto ngana lalange imo. Pe nga emem ume nem,NeHalang iua imo ke mene mule imo.Ke pomalamhemalmalinga nenge araNon Soke Iesus Kristus lape sio ngeimo pule. 15Ke pomalam titik mur peliliuk mur, ames ke kerkereng ngahelenga manmanna ngana nemurnenge mo hetore lala nge imo ngalemem haliunga, pe nenge mohas ialala nge imo, a rahite ke kerkerengpule.

16 Temere NeHalang letena ia itape mutena taua ita. Pe tunge kulku-lalanga urana ngana at nge ita ke poialetera ke ma ke nek ke koko. Pe mohetalaulau lange i pe nge ara NonSoke Iesus Kristus ke 17 hekerkerengia imope halaulaua imo ke kokoes nga

2:3: 1Ti 4:1; 1Io 2:18; 4:3 2:4: Ezk 28:2; Dan 11:36 2:8: Isa 11:4; Hem 19:15 2:9: Hem13:11-13 2:13: Epe 1:4; 2Te 1:3

2 Tesalonika 3:1 361 2 Tesalonika 3:18ure urana ngana mur nenge a popoiape a helele ia.

3A Hetalaulau Emem Pule

1 Iok titik mur pe liliuk mur, ahetalaulau emem pule ke Non Sokenena helenga song hotot ke lala pehehei pe hana te longo taua kemangeimo. 2 Pe a hetalaulau emem puleke NeHalang nauele imem ke neknge hana porekreke ngana mur iangehana halang leteria manmanna ero.3 Non Soke i non nge popoia poinganenge pengpeng pe I lape hekerk-erengia imo pe nauele imo ke neknge non poreke ngana. 4 Non Sokehekerkereng ia letemem pe mo eteiake imo a popoia ure nemur nenge moheleia lange imo. Pe lape a poia ngahoena pule. 5 Pe mo hetalaulau amonge Non Soke ke hemellehe letemo kea eteia ke NeHalang mutena tau toteimo pe poia imo ke ames ke kerkerengke mange Kristus.

Imo Lochloch Apoia Ume6 Titik mur pe liliuk mur, mo hele

ke kerkereng lange imo nga ara NonSoke Iesus Kristus ene ke mo teke,a kangkanga toto titira nemur aria.Ngana laka titira nemur nenge tenanasia hengetoro nenge mo tungelange imo ero pe reria melei tanahali. 7 Imem nga etue nenge motululuch nge imomo kilamana ero. Imosipomo a eteia pe apoi ke pomangeimem. 8 Ngaunga nenge mo menenge mele, mo ngau mene ero, mo oliapule. Pe mo ume ke kerkereng totonga sinanga pe nga miliko pule. Mopoi ke pomam iange lememem eronge amoe olia ute ke tunge at ngeimem. 9 Imem toinge mo onteia imoke a halaua imem, pe ero lemememero nge mo poia poinga nem. Moumemana kemo tekemo heneue imoke a nanasia poinga nei. 10 Nga etuenengemotu luluchnge imo,mo tunge

hotonga nei lange imo, “Mele nengenena melei tana hali ngau ero.”

11 Mo hele ke mai iange mo longenge te teke amo hel nge imo, tei raramana pe te poia ume e ero toto. Ariauia laka nenge tetal teu pulut meneiri langa mele hel reria ure nenge irireria unne la ero toto ia. 12 Mele helnenge pomam, mo hele ke kerkerengtoto lange iri nga Non Soke Iesus Kris-tus ene ke mo teke: Te are ke nekpe teume ke te hottau iri siporia ariangaunga. 13Pe titik mur pe liliukmur,imo a rahit heke poinga urana nganake kerkereng, lemo melei tana ia ero.

14 Nenge teke mele hel te nanasiahelenga nengemohas sue nga alalahanei ero, a nauele iri ke nek pe akangkanga toto aria ke te meia iri.15 Pe letemo metene ke nek: Apoia irike pomanga lemo ngarang mur ia iriero, a poia iri ke pomanga NeHalangnena hana mur ia iri pe a hele kekerkereng lange iri ke te hulia reriapoinga mur.

Helenga Hetala Ngana Mur16 Poinga nenge tatu ke letera elle,

huna toto nge Non Soke. Pe e heta-laulau amo lange I ke poia imo ke atuke nek ke kokoes. Non Soke tu luluchnge imo lochloch.

17 Iau sipok ehas ia helenga nei ngaperik: Lek iechinga palaungana langeimo. Iau Paulus. Lek alalaha nemurnenge ehas ia, ehas elele iri ke maikoloi.

18Ehetalaulau amoke araNon SokeIesus Kristus letena urana ngana poialetemo kema ke nek. Ngana laka lom.

3:4: 2Ko 7:16; Kal 5:10 3:6: Rom 16:17 3:7: Pil 3:17 3:8: 1Te 2:9 3:9: 1Ko 9:4; 1Te 1:63:11: 1Ti 5:13 3:12: 1Te 4:11 3:13: Kal 6:9 3:15: 1Te 5:14

1 Timoti 1:1 362 1 Timoti 1:14

1 TimotiAlalaha Elle Ngana NengePaulus Hasia Lange

Timoti1 Iau Paulus koi ehas ia alalaha nei,

pe iau Iesus Kristus nena hekulku-longa. Ara hemasinga NeHalang peIesus Kristus nenge ta kulelele, iri naite henonou hote iau ke e rahite umenei.

2Timoti, e heto tukia iong iange itanai letera manmanna nge Kristus. Kepomalam ehas ia alalaha nei ke langeiong.

Pe e hetalaulau ke Temere NeHa-lang pe ara Non Soke Iesus Kristuste tunge halaunga palaungana langeiong pe leteria porekeia iong pe teheurana ia letem ke ma ke nek.

Ta Hekou Sue Helenga PallaklakaNgana Mur

3Nga etue nenge e lohaka ke e lalange Mesatonia e hele ke kerkerengtoto lange iong ke otu nge Epesus keo hele ele hana nenge te hetottorehehei pe hana nga hengetoro pallak-laka ngana. 4 O hele lange iri ke oteke te nana pe te sisala hotote reriatete mur ero ol, te esil mene aria etuepaiam. Nananga sasase toto ngananenge pomam, hepiriu ele hehei pehana leteria nga kue nenge NeHalangteke mene mule iri ia. Mele nengeletena manmanna nge Kristus lapeeteia NeHalang letena tuanin nganamur. 5 E hele ke kerkereng toto langeiong ke opoi ke pomam iange e tekete amnei teu ke nek toto nga leteriake te nanasmene poinga urana nganamur, ke muteria taua pekngaria murnga leteria toto. Pe muteria tau helngaria nenge pomam henonou hoteke iri te rahit tote leteria manmannangana nem kura. 6 Iange hana nemurhel tehul rumeria nga poinga nei pete hele rara mana nga helenga nemur

nenge luria ero. 7 Te teke te hetorehehei pe hana nga hotonga nengeMoses tung sue pe te eteia ure nengete heleleia ero pe utar nenge te haliuhotote ero.

8 Ita ta eteia ke helenga nemurnga NeHalang nena hotonga te urana,nenge teke ta nanas tau tote ke po-manga tetal ngaria ia. 9 Ta eteiapule ke hotonga nemur tehas hoteke hana nenge te urana reria ia ero.Tehas hote ke lange hana nenge telongo olole pe nenge te nanasia ho-tonga mur ero pe nenge te hetohekeke aetapuna mur pe nenge tepopoi poinga poreke ngana pe nengete hune tataria mur pe tetemeria murpe iri hel pule nenge te hunun hana.10 Pe pule tehas hote ke lange hananenge telau sisio hehei pe nenge tepoia poinga poreke toto ngana nengemange Sotom mur pe nenge tetaktototo ita non pe nenge te pallaklaka.Iri nemur reria poinga mur te tualeleeleleNeHalangnenahengetoro uranangana mur. 11 Hengetoro nemurellemana ke pomanga Helenga UranaToto Ngana nenge NeHalang tunge atnge iau ke e haliu hote. Hehei pe hanate heto heke I pe te hele ke te tekeI non nge urana toto nga nena ureurana ngana mur.

Paulus Hele Urana Lange Kristus12 Pe e hele urana toto lange ara

Non Soke, Iesus Kristus nge hekerk-ereng ia iau iange sana kikina nge iaupe hesilei hote iau ke e poia ume nei.13Nge nike letekmanmanna nge Kris-tus ero pe e hele poreke tote I. Pe epoiporeke pe epal ule nena hana mur.Pe I letena porekeia iau iange letekmanmanna nge I ero pe e eteia urenenge e popoia ero. 14 Ara Non Soketung lochloche letena poreke nganaat nge iau pe letena poreke ngananem muta toto nga letemanmannangana pemutenga nenge tu nge IesusKristus.

1:2: Ume 16:1-3; Tit 1:4 1:4: 1Ti 4:7; Tit 1:14 1:8: Rom 7:12, 16 1:12: Ume 9:15; 1Ko15:9-10; Kal 1:15-16 1:13: Ume 8:3; 9:1-5 1:15: Luk 19:10

1 Timoti 1:15 363 1 Timoti 2:815 Helenga nei manmanna toto ke

urana nge o rahit tote ke tunge iong:Iesus Kristus sio at nga ich nei kehemas mule hana porekreke nganamur pe iau none nenge e poreketoto. 16 Pe Iesus Kristus letenaia iau ke teke heneue iri nenge tepopoi poinga poreke ngana. Nengeteke leteria manmanna nge I lapete mene maulinga ke koko, iangeletena poreke ngana hetala ngana erototo. 17NeHalang i naungaala ananonnenge mete erochro pe nauele heheipe hana nga etue lochloch pe ta nauei erochro. Pe I hemalmalinga ana nonnenge hehei pe hana te heto hekekeke koko. Oe, Manmanna

Paulus Hekerkerengia Timoti NgaLetena Manmanna Ngana

18 Kolek Timoti, e teke e hele kekerkereng lange iong ke pomai. Ngaetue nenge mo hetalau am, mo heleia helenga hetatalonga mur nge lapete lohot nge iong. Pe e teke orahite helenga nemur ke kerkerengke pomanga lem kaleu. Pomalamlape o hekou sue hetoronga pallak-laka ngana nemur. 19 O rahite letemmanmanna ngana ke kerkereng pe oamnei teu ke nek toto nga letem ke onanasmene poinga urana nganamur.Iange iri hel te hile sue leteria man-manna ngana lo ke pomanga alolapnenge te saua nga sausaunga. 20Hananai, e tung tele iri langa non porekengana penna. Ngana laka Imenus irinai Aleksenta. Iange iri te hetottoronga ure nemur nenge te hele porekeNeHalang. Pe nei lape hetore iri ke tepoia poinga nem ero ol.

2A Hetalaulau Lange NeHalang Ke

Halaua Hulua Lochloch1 Ke pomalam, e hele ke kerkereng

lange imo ke apoi kemai tala. E teke a

hetalaulau hulua aria pe a onteia Ne-Halang ke tunge ure mur nenge mu-teria taua lange iri. Pe e teke a heta-laulau iri hel pule aria pe a hetalaulauhehei pe hana lochloch aria pe a heleurana lange NeHalang nga nena umenenge poia lange hulua lochloch. 2 Pepule e teke a hetalaulau lange NeHa-lang ke halaua naungaala ana hanamur pe hana papalauna mur ke italochloch tatu ke tanek pe ta nanasiapoinga urana ngana nenge NeHalangmutena taua. 3 Urana nge a heta-laulau hehei pe hana aria iange araHemasinga NeHalang iech toto ngapoinga nenge pomalam. 4 I lemene keteke hehei pe hana lochloch te rahitehengetoro manmanna ngana nengeKristus pe te mene maulinga ke koko.

5 Iange ita ta eteia ke:“NeHalang elle mana.Pe pule non elle mana nge poia ita

ke ta pengpeng nga NeHalangmatana.

Ngana laka Iesus Kristus.Iange I muka ia polong lele

ngana nenge lange NeHalang.6Nga NeHalang lemene ngana

Iesus tunge i sipona ke mete.Ke nga Iesus ana metenga nem,

NeHalang mene mule hehei pehana lochloch.”

Helenga palaungana nei, NeHalanghemallaha hote nga etue nenge isipona hele talue lo. 7 Ke ngana koinenge NeHalang henonou hote iau keiau hekulkulonga pe e haliu hototeHelenga Urana Toto Ngana. (Pe e heleke manmanna pe e pallaklaka ero.)Isipona henonou hote iau ke e het-ore hana lomonmona ngana mur keleteria manmanna nga helenga man-manna toto ngana.

8 Ke e teke, nga etue nenge hananga kileng lochloch te eukirau ke teheto heke NeHalang, te hetalaulaupe tetul heke peria nga leteria uranangana pe te hile hote leteria ininngana mur pe reria hunelinga mur.

1:20: 1Ko 5:5; 2Ti 4:14-15 2:6: Rom 3:29-30; Kal 1:4 2:7: Ume 9:15; Kal 2:7-8; 2Ti 1:11 2:9:1Pi 3:3-5

1 Timoti 2:9 364 1 Timoti 3:12Hehei Reria Ume Urana Ngana

Hemalmalia Iri9 Pe pule e teke imo hehei a hero-

nia hengeron nemur nenge ururia siope nakuna urana nga hulua tenaungaria. Pe a lule palpalumo ina erope a hemalmalia imo nga um nengechalemlem pe koikoi ke manga lautape nga relem utona ero. 10 Iangehehei nenge te teke te nanasia Ne-Halang te hemalmalia iri ke nakuriaurana nga reria poinga urana nganamur, nenge te halaulaua hehei pehana.

11-12 Pe e longele heie ke hetorehana mur pe nauele iri ero. Iau eteke hehei tereng kun pe te longomanmana nga etue nenge hana tehaliu hotote NeHalang nena helenga.13 Iange NeHalang pip hot tele An-tam ke het pe Eua. 14 Pe pule Satanchannangaia Antam ero. Satan chan-nangaia Eua ke poia poinga porekengana. 15 Pe NeHalang lape hemasmule hehei mur nga te hoho ngaria.Lape hemas mule iri nenge te rahiteleteria manmanna ngana nge Kristuske kerkereng pe muteria taua iri helpule pe te nanasia poinga nge peng-peng.

3Imo Mata Ana Naungaala Mur Apoi

Kenek1 Helenga nei manmanna toto koi.

Nenge teke none mutena toto ke tekei mata ana naungaala, mutena tautote ume urana toto ngana la. 2 Nonnem urana nge heo ele tote i kenek nga poinga poreke ngana pe poimatana rara ero. Pe urana nge neheielle mana pe letena matana ke nekpe tuamasia nena inga mur pe heheipe hana tepoi ke nek lange i pe longteuteua lang mur, pe etei toto nganenge hetottoro nga NeHalang nenahelenga. 3 Non nenge pomam uranange i non nenge inin ero pe palpalero pemutena taua hulua lochloch pe

mutena hali ia umtutuna ero. 4 Peurana nge nauele nehei pe tutunamur ke nek pe hetore tutuna mur kete longo taua i pe tepoi ke nek langehehei pe hana. 5 Pe nenge teke eteiapoinga nenge nauele nehei pe tutunamur ke nek ero, lape nauele matanenge NeHalang ke merei? 6 Nengeteke none hulia letena pe letenaman-manna nge Kristus ke mala ero kura,urana nge mene ume nenga mata ananaungaala ero mukam. Iange lapeteke i toto pe lape NeHalang heul suei ke pomange Satan. Pe mele nengeletena manmanna toto nge Kristus kemala lo, urana nge rahite ume nem.7Non nenge pomam, urana nge heheipe hana nenge te tuteu nga matanenge NeHalang ero, te heleia i kete teke i non nge urana. Pomalamlape te hele poreke i ero pe lape losioteu nga Satan na poinga poreke nganamur ero.

Imo Halaunga Ana Hana Mur ApoiKenek

8 Pomalam mana nge halaungaana hana nga mata nenge NeHalang.Urana nge leteria matana ke nek ngaaria ume pe reria poinga mur, pearia hengetau nachnai ero. Pe teinsakililia uain ero pe leteria tumananga umtutuna ero. 9 Urana ngete rahite helenga manmanna ngananenge letera manmanna ia ke kerk-ereng pe te amnei teu ke nek totonga leteria ke te nanas mene poingaurana ngana mur. 10 Ke pomalamurana nge te totoi tele iri nga nemmukam. Nenge teke te poia ume nemke nek, lape tetu ke iri halaunga anahana mur ol.

11 Pomalam mana nge halaungaana hehei mur pule. Urana nge lete-ria matana ke nek nga aria ume murpe nga reria poinga mur, pe te heleporekemele hel ero pe te hepengia teingaria mur ke nek.

12 Pe non halaunga ana non nemurana nge nehei elle mana pe nauele

2:10: 1Ti 5:10 2:11-12: 1Ko 14:34 2:13: Gen 2:7, 21-22; 1Ko 11:8-9 2:14: 2Ko 11:3; Kal3:1-6 3:1: Ume 20:28 3:2: Tit 1:6-9 3:7: 2Ko 8:21 3:11: Tit 2:3

1 Timoti 3:13 365 1 Timoti 4:10tutuna mur pe alona mur ke nek.13 Halaunga ana hana mur nenge teumeia aria ume ke nek lape eria lohotke urana pe te haliu hote Iesus Kristusnena helenga ke kerkereng luluchngaleteria manmanna ngana.

Hengetoro Manmanna Ngana NengeNeHalang

14 Iau, musuna pol mana pe elange iong pe e teke urana nge ehas iaalalaha nei lange iong nike. 15 Iangenenge teke epoi hulul, o sisia alalahanei pe o eteia ita hana nenge tatuteu nga mata nenge NeHalang, tatungara. Hana nenge tetu teu nga matanei leteriamanmanna nge Kristus. PeNeHalang nenge tuke maulul ke kokonena hana mur ia iri. Pe hana ne-mur te rahite pe te hekerkereng totehengetoro manmanna ngana mur kepomangapele ana isongnengemes kekerkereng ke rahtua ele pele. 16 Ita taeteia ke hengetoro nemur nenge Ne-Halang hemallaha hote, i ure palaun-gana pe manmanna toto:Kristus lohot ke i non.

Opepengpeng henonou hote ke Inon nge pengpeng toto.

Angkelo mur te esia I.Te haliu hote nena helenga

ke hehei pe hana lochloch nga ichleteria manmanna nge I.

Pe NeHalang mene heke I langalut ke hemalmalia I.

4Hetoronga Pallaklaka Ngana Mur

1 Pe Opepengpeng hele mallaha keteke, nge he lape hel te hile lete-ria manmanna ngana pe te longotaua uneinei opene pe te nanasiahana porekreke ngana nenge uneineiopene tuteu nge iri, reria hengetoropallaklaka ngana mur. 2 Hengetoronemur teat nge hana nenge te pallakahali pe song ke kikina toto. Pe lete-ria urana ngana nenge te eteia utarnenge urana pe utar nenge porekete mete ke ulolo ke pomanga moiuk

nge ngaua leteria. 3 Hana nemur tehetoro ke te teke hehei pe hana teleiero pe te ngaua ngaunga hel ero. Pengaunga nemur NeHalang ala hoteke iri nenge leteria manmanna pe teeteia helenga manmanna ngana ariange te ngaua nga reria hetalaulaungahoena. Reria hetalaulaunga nenge tehele urana lala nge NeHalang pe teheto hekeke I. 4KeUre lochlochngananenge NeHalang ala hote te urana. Penenge teke ta hetalaulau pe ta heleurana lange I, ute pele nge porekeke ta saua ero. 5 Iange NeHalangnena helenga pe rera hetalaulaungahelemlemia ngaunga nem lo.

Paulus Hetore Timoti6 Nenge teke o helete metentene

hehei pe hana nenge leteria man-manna nga lek helenga nemur, lapeIesus Kristus nena hekuleileinga ananon iong toto. Iange o hengaungauaiong ia helenga manmanna nganamur nga lete manmanna pe ngahengetoro urana ngana nenge onanasia nem. 7 Pe oheo ele tote iongnga aetapuna mur pe nga nanangamur nenge nganangaria ero. Kokoeso totoia iong ke oi ke kerkereng keo nanas mene NeHalang. 8 Poinganenge o poia ure hel ke hekerkerengia singim lape halaua singim ngakue hel. Pe poinga nenge o nanasiaNeHalang lape halaua iong nga kuelochloch iange tunge petanga langeiong heueu nei pe tunge maulinga kekoko lange iong nga hoena pule.

9 Helenga nenge e heleia nei man-manna toto koi. Urana nge letemmanmanna ia pe o rahit teua langeiong ke kerkereng. 10 Ita ta umeke kerkereng pe ta puria nga kikirangara toto iange letera here NeHa-lang nenge tuke maulul ke koko ngemene mule hulua lochloch. Matanatoto nge hehei pe hana nenge leteriamanmanna nge I.

3:16: Mak 16:19; Ioa 1:14; Kol 1:23 4:3: Gen 9:3; Rom 14:6; 1Ko 10:30-31 4:7: 1Ti 1:4 4:10:1Ti 2:3-4 4:12: Tit 2:15

1 Timoti 4:11 366 1 Timoti 5:1311 O hetore hehei pe hana nga ure

nemur pe o hele lange iri ke te nana-sia. 12 Iong lomele mana kura pelemek ero mele hel nge te songleleia iong. E teke o heneue iri nengeleteria manmanna nga lem helengaurana ngana mur pe nga lem poingaurana ngana mur pe nga lem poinganenge mutem tautaua mele hel penga letem manmanna ngana pe ngalem poinga nenge oheo hele iong ngahehei aria poinga pe otu ke o lem-lem mana. 13 Pe e teke osis hototeNeHalang nena alalaha tapuna nganalala nge hehei pe hana pe o hetottoreiri pe o hekerkereng ia iri ke langaetue nenge eat ke esau hot. 14 Iong omene lem tunginga e nga etue nengehana papalauna mur nga mata nengeNeHalang tetal heke peria nge iong pete hele talue. Opoia tunginganemanaume ke lohot pe o mamani hit meneero.

15 Pe o tung teu tote iong nga umenemur nenge e heleleia nei ke lohotke nek. Pomalam lape hulua tenauurume ke lem ume lohot ke urananga letem manmanna ngana. 16Onauala am ke nek nga otu ngam pe ngalem hengetoro mur pe o nanas meneure nemur nenge e hetoro iong ia keulolo. Pomalam, NeHalang lapemenemule iong pe iri nenge te nanasia lemhengetoro mur iange iong sipom ohelue lemo kue.

5Hengetoro Nenge Ta Nekia Hulua

Lochloch1 Non nenge tuauna lo, o hele

inin taua i ero, onekia i ke pomangaTemem ia. Opoi ke nek lange lolomelemur ke pomanga titim mur ia iri.2 Hehei nenge te tuauna lo o nekiairi ke pomanga tatam mur ia iri pehehei malolong mur o nekia iri kepomanga lilium mur ia iri nga poingange urana.

Itei Lape Nauele Pakar Mur?

3 Hehei nenge eria mur te metelo pe mele nauele iri ero, apoi kenek lange iri pe a nauele iri. 4 Penenge teke hei nem tutuna mur penatete mur lo, iok urana nge te poiaNeHalang ana ume ke tenau ele tariape reettemukamke pomanga taria pereette tenau ala ngaria ia iri nge nike.Nenge teke tepoi ke pomai NeHalanglape iech toto. 5 Hei pakar nengemele nauele i ero, talue letena man-manna ngana nge NeHalang mana.Pe hetalaulau lala nge NeHalang kekokoes nga sinanga pe nga miliko keNeHalang halaulaua i. 6 Pe hei pakarhel pomam ero. Iri te nanas menepoingaporekengananenga ich kengaNeHalang matana te mete lola. 7 Oheleia helenga nei lange iri lochlochke te nanasia poinga nge pengpeng,pomalam lape hulua te hele porekeiri ero. 8 Iri nenge te nekia reriamisili mur pe aloria mur ero, leteriamanmanna ngana losio ke ulolo. Pete poreke toto nge mele hel nengeleteria manmanna nge NeHalang ero.

9Nga etue nenge ohas sue hei pakare ene ke mene halaunga, ohas pulutmene ero. Onau teu ke nek nga urenemurmukam. Nenge ana hesinga iriana non kina mol lo (60). Pe lei ngenon elle mana. 10 Pe hulua te eteiange hei nem poia ume urana nganamur halang. Pe nauelele tutuna murke nek. Pe hengaua hana nenge teatnga tau ngana. Pe ume ke pomangahekuleileinga ana hei nge NeHalangnena hana mur. Pe halaua iri nengeure meena ngana lohot nge iri. Petung teu tote i ke poia ume uranangana mur hel pule.

11 Pe hehei pakar nenge iri mal-olong kura, ohas sue eria ero iangenga etue nenge tela luluch nge hanalape telei haka mule pe tehul rumerialange Kristus. 12 Pe hei nem lapeamneia ke poreke toto iange tak hoangatanga hel nenga tele ngana. 13 Pepule lape reria melei tana pe tetalteua iri nga poinga nenge tei rara

4:14: 2Ti 1:6 5:13: 2Te 3:11

1 Timoti 5:14 367 1 Timoti 6:2

mana pe teteu hel hotia ngunngu-nunga nga pele mur. Pule tetal teupulut mene iri ke te hele nga urenenge reria ia ero. 14 Ke iau e tekehehei pakar nenge iri malolong teleimule ke te hoho pe tenau ele tuturiamur pe reria pele mur. Pomalam laperera ngarang mur te hele poreke itaero. 15 Iange hehei pakar malolongngana hel, te saleke ke te nanasia nonporeke ngana lo.

16 Nenge teke hei e nge letenamanmanna alona mur hel iri pakar,urana nge hei nem nauele pakar ne-mur. Pomalam lape tunge ume ha-lang langa mata nenge NeHalang ero.Iange mata nenge NeHalang tenaumana lange pakar nemur nenge melenauele iri ero toto.

Tapoi Kenek Lange Mata Ana HanaSoksoke Ngana Mur

17 Mata ana hana soksoke nganamur nenge te poia aria ume ke nek,urana nge hehei pe hana tepoi ke neklange iri pe te olia iri nga aria umepalaungana nenge te haliu hotote Ne-Halang nena helenga pe te hetottoro.18 Iange NeHalang nena helenga heleke teke, “Urana nge nonemene urunake pete tote ume ngana.” Pe helengae pule hele ke teke, “A tom ele kolokhanna ero nga etue nenge i hakakanga uit putana ke poi hotote nganan-gana mur nga kina. Iange ure nemii pe ngaungau.” 19 Nenge teke melehele hote non soke e nga NeHalangnena mata nge poia poinga porekengana e, o longo taua mele nem ero.Pe nenge teke hana nai ma mol teheleia i pule pe reria helenga ellemana ke mange mele nem, iok, uranange o longo lange iri. 20 Ke nengeteke non soke e poia poinga porekengana, o hemes hote i nga muka ngaNeHalang nena hana mur mataria peo hele lange i ke o teke poinga nemporeke. Pomalam lape iri lochlolch

nenge leteria manmanna te matau kete poia poinga nem ero toto.

Paulus Heleia Timoti Ke Poi Kenek21NgaNeHalang pe Iesus Kristus pe

reria angkelo mur nenge te henonouhote iri mataria, e teke o poia poinganem lange hana lochloch pe o malange mele hel ero.

22Letemmatana ke nek pe o eusachero nga nenge teke otal heke perimnge hana hel pe o tunge kerkerengalange iri ke tera hite Non Soke anaume. Otal teu luluche iong langa hanahel reria poinga poreke ngana ero,otu ke o lemlem mana.

23 Pe oin manmana ech ero. O iniauain unne sune pule ke hekerkerengia sam pe halaua iong nga am halelesnenge lohotot ke kokoes mana.

24 Hana hel te amnei teu lange iriero kura pe reria poinga porekenganalohot ke mallaha lo. Hel reria poingaporeke ngana mallaha ero pe lape lo-hot ke mallaha nga hoena kura. 25 Kepomalam mana nga poinga uranangana mur, nge hel mallaha pe hel tetalkome pe lape te lohot ke mallahanga hoena kura.

6Hekuleileinga Ana Non Mur Tepoi

Kenek1 Iok, iri nenge teume manmana

nge hana hel, urana nge tepoi kenek lange hana nenge tenau ele iri.Pomalam lape te hele poreke NeHa-lang ero pe poinga nenge ta lohotke ita NeHalang nena hana mur, lapete hele poreke ero pule. 2 Pe nengeteke hana nenge tenau ele reria hanamur tetu teu nga mata nenge NeHa-lang, iok, urana nge reria hana murte poia iri ke nek toto pe te halautote iri nga teume ngaria. Ke poinganem henonou hote ke muteria tauairi iange iri titiria mur hel nga leteriamanmanna ngana. Pe poreke nge telongo ole taua iri pe te hele langeiri ke te teke, “Ita titira mur hel ke

5:14: 1Ko 7:9 5:18: Deu 25:4; Mat 10:10; 1Ko 9:9 5:19: 2Ko 13:1 5:19: 2Ko 13:1 5:20:Epe 5:11 6:1: Epe 6:5 6:2: Plm 16

1 Timoti 6:3 368 1 Timoti 6:17pomalam mo longo taua imo ero.” Ohetore iri nenge leteria manmannanga ure nemur nenge e heleleia lalange iong nei pe o teke te nanasia.

Umtutuna Ana Mute3 Mele lape hetoro ngana kuena

nga ure nemur nenge e hetore lalange iong nei. Pe ure nemur nenge ehetore lala nge iong nei i ure nganasipona toto, nga hengetoro nengeNon Soke Iesus Kristus pe poinganenge ta nanasia NeHalang, hunatoto. 4 Mele nenge hetoro nganakuena teke i toto pe i eteia ute peleero. I poi haka hunelinga huuna nganenge teke etei toto nga Kristus nenahelenga luna mur. Poinga nem lapepoi hote palhelinga pe penpeninga pehelenga poreke ngana mur pe ngu-nunga pe riringa hel. 5 Pe iri, leteriatumana nga ure poreke ngana pe he-lenga manmanna ngana tuteu nge iriero, lape tehun hel luluch nge heheipe hana ke kokoesmana. Pe leteria keteke lape reria ure halang nga poinganenge te nanasia NeHalang.

6 Poinga nenge ta nanasia NeHa-lang poia ita ke rera ure halang nganenge teke ta iech nga ure nemurnenge i sipona tunge at nge ita lo.7 Iange nga etue nenge tatara murtehoe ita ke ta lohot nga ich nei, tarahite ute e ero. Pomalam nga etuenenge ta mete lape ta rahite ute eke tala muleia ero pule. 8 Ke uranange ta iech nga ara ngaunga pe rerahengeronmur nengeNeHalang tungeiri lo. 9 Pe iri nenge lemeria ke re-ria umtutuna halang te puoloko teuairi nga totoinga mur nenge heporeketote iri ke tetu ngaria poreke totool. 10 Iange poinga nenge muteratau tote umtutuna, i poinga porekenganamurhuria toto. Mele hel te hileleteria manmanna ngana pe te am-neia melmelenga halang nga poingaporeke ngana mur iange muteria tautote umtutuna.

Omes Ke Kerkereng Nga Letem Man-manna Ngana

11 Timoti, NeHalang nena non iongtoto pe urana nge oheo ele toteiong nga poinga poreke ngana nemur.Letemmanmanna, pe otu ke nek, pe onanasmene poinga nge pengpeng, peoumemana nge NeHalang, pe opoi keurana, pe mutem taua hehei pe hana.12 Opur kikim nga letem manmannangana pe o rahit tote maulinga kekoko nenge NeHalang hesilei hoteiong ia. Maulinga ke koko nem NeHa-lang tunge lange iong, nga etue nengeo hele hote letem manmanna nganangamallaha. 13Timoti, e hele ke kerk-ereng toto lange iong nga Iesus Kris-tus pe NeHalang mataria. NeHalangtunge maulinga langa ure lochloch.Pe Iesus Kristus hele hote letenaman-manna ngana ke mallaha nga PontusPilatus matana. 14 Ke nga iri naimataria e hele ke kerkereng toto ke onanas pengpeng ia NeHalang na he-lenga nemur. Pomalam mele ero totonge hottaua poinga poreke ngana enge iong, ke la het nga etue nenge araNon Soke Iesus Kristus atmuleia. 15Atmule ngana nem lape lohot pengpengnga ana etue nengeNeHalang i siponatalue. NeHalang nge i Non Sokenenge soke toto nge hana soksokengana mur lochloch pe i Naungaalaana non nenge palaungana toto ngenaungaala ana hana mur lochloch.16 NeHalang i toro mana i non nengetuke maulul ke koko pe tuteu ngalemenga nenge talkome ele tote i kete esia ero toto. Pe mele pele nakunaero toto nge la rochroi nga lemenganem ke esia i. Hehei pe hana lape teheto heke tote NeHalang nga kikinangana nenge tuke koko. Oe, Man-manna.

Paulus Heleia Iri Nenge Leteria Man-manna Pe Reria Ure Halang

17 Pe hehei pe hana nga ich nengereria umtutuna pe urelu mur halang,

6:3: Kal 1:6-9 6:5: 2Ti 3:8; 4:4; Tit 1:14 6:6: Pil 4:11-12; 1Ti 4:8; Hip 13:5 6:7: Job 1:216:10: Epe 5:5 6:11: 2Ti 2:22 6:12: 1Ko 9:25-26; 2Ti 4:7 6:13: Ioa 18:36-37 6:15: Hem

17:14 6:17: Luk 12:20-21

1 Timoti 6:18 369 1 Timoti 6:21o hele lange iri ke o teke te palutlaka rara pe leteria manmanna ngareria ure nemur ero. O teke lete-ria manmanna mana nge NeHalangnenge poia ita ke ta iech nga ureurana ngana mur nenge tunge atatnge ita. 18 Pe o hele lange iri nengereria ure halang nem ke o teke te poiapoinga urana ngana halang pule ke tehalaua hehei pe hana. 19 Nenge teketepoi ke pomalam lape te hottaua re-ria kole hoena manmanna toto ngananenge halaua iri ke temaul nge he. Pemaulinga nem i maulinga manmannatoto ngana ia.

Paulus Nena Hengetoro Nenge LangeTimoti Hetala Ngana

20 Timoti, o nauele ume nenge Ne-Halang tunge lange iong ke nek peoheo ele tote iong nga helenga tun-ten ngana mur nenge hana nenge teeteia NeHalang ero te heleleia. He-lenga nemur te heteto “letematanangana ana helenga” pe i manmannaero. 21 Iange mele hel te nanasiahelenga nemur, pe heueu nei leteriamanamanna ngana losio ke ulolo. Ehetalaulau amo ke NeHalang letenaporekeia imo pe tululuch nge imolochloch. Ngana laka lom.

6:19: Mat 6:20 6:21: 1Ti 1:6; 2Ti 2:18

2 Timoti 1:1 370 2 Timoti 1:13

2 TimotiAlalaha Neingana NengePaulus Hasia Lange

Timoti1 Iau Paulus koi ehas ia alalaha

nei. Nga NeHalang lemene, nganaiau Iesus Kritus nena hekulkulonga.Pomalam e haliu hotote NeHalangnena helenga manmanna ngana ngamaulinga ke koko nenge tunge IesusKristus.

2 Timoti, e heto tukia iong iangeletem manmanna ngana elle manake mange iau. Ke pomalam ehas iaalalaha nei ke lange iong.

Pe e hetalaulau ke Temere NeHa-lang pe ara Soke Iesus Kristus leteriaporeke ia iong pe te heurana ia letemke ma ke nek.

Ta Meia Ita Lange NeHalang Ero3 Kokoes mana e hetalaulau am pe

e hele urana toto lange NeHalang. Ehele urana toto lange NeHalang ngee heto hekeke nga letek urana nganake pomange lek tete mur. 4 Pe letekmetene mule etue nenge e ua am pematam eina sio. Ke pomalam e tekeenau mule iong ke letek iech mule.5 Pe letek metene mule letem man-manna ngana nenge kerkereng toto.Letemanmanna ngana nenge pomamtu tala nge lemte he Lois pe tam eIunis nge nike. Pe e eteia ke letemanmanna nem tu toto nge iong.

Paulus Helete Metene Timoti6 Ke pomalam e teke e helete

metene iong nga tunginga nenge Ne-Halang tunge lange iong nga etuenenge etal heke perik nga houngam.E teke o poia tunginga nem ana umeke lohot ke palaungana toto ke puo kepomanga oan nge sapellala. 7 IangeOpepengpeng nenge NeHalang tungeat nge ita poia ita ke tamatau ero. Ne-Halang tunge Opepengpeng nem ke

hekerkereng ia ita ke ta poia ana umenenge mutera taua hehei pe hana peta nauele ita ke nek.

8 Ke o haliu hote ara Soke nenahelenga urana toto ngana pe omeiaiong ero. Iau e popoia ume nem peheueu nei etu nga tuele au ngana. Peonau meinga at nge iau ero. O menekerkerenga nge NeHalang pe o tataloele iong ke o takisia melmelenga kemange iau nga helenga urana totongana ana ume.

Helenga Urana Toto Ngana Nenge AtNge NeHalang

9 NeHalang mene mule ita pe iuaita ke nena hana mur ita. Pe rerapoinga urana ngana e poia NeHalangke mene mule ita ero. NeHalangala hote ich ero kura pe letena tu-anin hot tele nike nga ume nengeIesus Kristus lape poia. Nga kue nemmana letena porekeia ita pe meneita ke nena hana mur ita. 10 Keheueu nei ara Hemasinga Iesus Kris-tus lohot nga mallaha lo. Ana nonhemallaha hote ke kerkerenga nengametenga lape hekou sue ita ero ol.Ke nenge teke letera manmanna nganena helenga urana toto ngana, lapeta mene maulinga ke koko pe ta meteero ol. 11 NeHalang talue iau ke iauhekulkulonga pe iau hetoronga, iangei lemene ke teke e haliu hotote he-lenga urana toto ngana. 12 Ke nganakoi nenge e takisia melmelenga nei.Pe e meia iau nge etu nga tuele aungana ero iange e eteia non nengeletek manmanna nge i. I Iesus Kristuspe e eteia ke i lape nauele ume nengetunge at nge iau, ke ume nem lape tuke nek kela het nga ana non at mulengana.

13 O nanas mene helenga man-manna ngana nenge o longe nga ha-lik. Iange helenga nem pomanga he-lenga toto nenge henonoua iong ngapoinga urana ngana nenge o hetorehehei pe hana. O hetore iri pe letemmanmanna toto nge Iesus Kristus pe

1:2: Ume 16:1; 1Ti 1:2 1:3: Ume 23:1 1:5: Ume 16:1 1:6: 1Ti 4:14 1:7: Rom 8:151:9: Epe 2:8-9; Tit 3:5 1:10: Hip 2:14 1:11: 1Ti 2:7

2 Timoti 1:14 371 2 Timoti 2:13imo lochloch a tung tote letemo langeI. 14Keonauele tote umenengeNeHa-lang tunge lange iong. Pe Opepeng-peng nenge NeHalang tunge ke tuteunge ita, lape halaua iong ke naueleume nem ke nek.

HanaHel TeUranaNge Paulus PeHelTe Poreke

15 Iong, o eteia ke iri lochlochngana nenga tuele tana nge Eisiatehul rumeria ia iau lo. Pe Pikelus peHemokenes iri pule tehul rumeria iaiau.

16 Pe e hetalaulau lange Non Sokeke halaua Onesiporus pe nehei pe tu-tunamur pe iri lochloch ngana nengetetu nga nena pele. Iange i poia letekke iech toto nga nenge etu nga tueleau ngana pe nau meinga at nge iauero. 17Ananon, nga etue nenge at ngeRom pur kikina toto ke tango rere iaukela hottaua iau. 18 Iong oetei tote keOnesiporus halaua iau ke kokoes ngaetue nenge etu nge Epeses. Pe lemekke e teke Non Soke letena porekeiai nga etue palaungana nenge hesileihotote hehei pe hana.

21 Pomalam tuk, o mes ke kerkereng

iange nga letem manmanna ngana onanas tau tote Iesus Kristus nengenekia iong pe o longele i ke hek-erkereng ia iong. 2 Helenga nemurnenge e haliu hotote lala nge heheipe hana, o hetore mele hel nengeletem here iri ke te mene une ke tehaliu hote lange hulua hel pule. 3 Peomes ke kerkereng luluch nge iau ke otakisia melmelenga nga Iesus Kristusana ume, ke pomanga palinga hel anahana mur nge temes ke kerkereng.4Palinga ana non nenge poia ana umeke nek toto, teke heneue ana soke kei non nenge mutena tau tote ana umepepoia umee ero ol. 5 Iok,mele nengeetei tote songinga ana hotonga mur,lape song ke ristote pekngana mur kei muka toto pe mene nena tunginga.

6 Iong nenge emo kina iong toto lapeo mene tele ngaunga nga am ume.7 Pe letem metene lek helenga murke nek toto. Nenge teke o nanasialek helenga lape Non Soke hemelleheletem ke o eteia ure lochloch.

Tanau Urume Iesus Kristus NaPoinga Mur Kenek

8 Onau urume Iesus Kristus napoinga mur ke nek! Iesus Kristus lo-hot ngamatanengeneTeuit peNeHa-lang hemaul heke mule nga metenga.Helenga nem i helenga urana totongana nenge e haliu hote lala ngehehei pe hana. 9 Iok, letem langamelmelenga nenge e takisia nga umenei. Te kele iau ke manga kemengekina e pe te tamal teua iau nga tueleau ngana. Pe NeHalang nena helenga,mele pele nakuna ero toto nge kele petamal teua nga tuele au ngana. 10 Kepomalam e iech mana nge e takisiamelmelenga mur pe e halaulaua nonsoke nena hana mur, nenge henonouhote iri ke iri pule te mene maulingange Iesus Kristus. Pe lape meneiri kela tetu luluch nge I, nga nenahemalmalinga palaungana nga tapake koko.

11Helenga nei manmanna toto koi:Nenge teke ta mete luluch nge Kris-

tus,lape tatu ke ta maulul luluch nge

I.12 Nenge teke tames ke kerkereng pe

ta takisia melmelenga,lape ita ul ke ta nauele hehei pe

hana.Pe nenge teke tahul rumera ia i,

i lape hul rumena ia ita.13 Nenge teke letera manmanna

ngana losio,I lape rahit tote ita kura

iange I nena hana mur toto itape I nakuna ero toto nge sau sue

i sipona.Non Toto Nenge Rahite NeHalang

Ana Ume1:14: 1Ti 6:20 2:3: 2Ti 1:8 2:5: 2Ti 4:8 2:6: 1Ko 9:7 2:8: Rom 1:3; 1Ko 15:4 2:9:

Epe 3:1, 13; Pil 1:12-14 2:11: 2Ko 4:11 2:12: Mat 10:33 2:13: Rom 3:3-4; Tit 1:2 2:14:1Ti 6:4; Tit 3:9

2 Timoti 2:14 372 2 Timoti 2:2614 Kokoes o helete metentene lem

hana mur nga helenga nenge e heleialange iong lo. Pe o hele ke kerkerenglange iri nga NeHalang matana ke oteke te tuahel rara ia helenga murluria ero. Iange poinga nem lapepoi hote ute pele nge urana ero, ilape heporeke hehei pe hana nengete longlongo nga leteria manmannangana. 15 O rahite lem ume nemke kerkerkereng pe o lohot ke iongNeHalang nena ume ana non ngeurana. Pomalam lape omeia iong ngamatana ero iange esia ke iong o haliuhot pengpengia nena helenga man-manna toto ngana. 16 O kangkangatoto nga helenga poreke ngana mur,iange helenga nemur poia hehei pehana ke tekel toto NeHalang ana.17Reria hengetoromur pomalaka ngachanchan poreke toto ngana nengengaulala nga mele singina. Pe Hi-menus iri nai Piletus te koko teu pulenga helenga poreke ngana nemur anapoinga. 18 Iri nai te hile helengamanmannanganape tehele ke te tekeNeHalang hemaul heke nena hanamur ke te lohaka mule lo. Ke he-lenganei heporeke tote hehei pehanahel leteria manmanna ngana. 19 PeNeHalang nena helenga lape lohot kepomanga hele tal ngana ia. Hananenge te nanasia NeHalang tepoi kepomanga pele ana isong kerkerengngana nenge NeHalang hemesia keratua ele pele. Pe NeHalang has hekehelenga e nga isong neu ke pomai,“Non Soke eteia itei hel toto nengenena hana muria iri,” pe “Iri lochlochngana nenge te heto hekeke NonSoke tehul rumeria ia poinga porekengana.”

20 Nga pele palaungana e letena,kaliu ana lala pe lala tema. Hel teumeia nga ure nemur nenge ururiahaka toto pe hel teles hote nga ae pehel te umeia nga ich pilpile ngana.Nemurnenge te umeia ngaurenemurnenge ururia haka, te mene hote ke

tepoi umeia nga ngaunga matana anaetue mana. Pe nemur nenge teleshote nga ae pe nenge te umeia ngaichpilpile ngana tepoi umeia nga etuelochloch. 21 Ke pomalam mele nengehul rumena ia poinga poreke nganape tuke lemlem, poi ke pomanga kaliunenge teume hote nga ure chalem-lem ngana mur nenge ururia haka petepoi umeia nga ngaunga matana anaetue. Ke NeHalang lape mene hananemur nenge pomai ke te umeia nenaume urana ngana mur.

22 Iok, Timoti nenge teke lememnge o lohot ke iong kaliu urana ngananengeNeHalangpoi nenaumeia, ohulrumem totoia poinga tunten ngananenge lolomele mur muteria tautaua.Letem manmanna nge NeHalang peomes ke kerkereng nga poinga ngepengpeng pe mutem taua hehei pehana. Pe otu ke nek luluch nge heheipe hana hel pule nenge leteria lem-lem pe te hetalaulau lala nge NonSoke ke hekerkereng ia iri ke te nana-sia I. 23 Pe otal teu luluche iong langehana nenge te nanasia helenga tun-ten ngana mur ero, iange hunelingalohotot laka nga helenga porekrekengana nemur. 24 Iong none nenge oumumeia Non Soke ana ume ke otalteua iong langa hunelinga ero toto. Otonmene letem inin ngana pe opoi kenek lange hana lochloch pe o lohot keiong hetoronga nge urana. 25 Pe opoike urana lange iri nenge tepoi porekeiong, pe o hepengia iri pe lape Ne-Halang halaua iri ke te eteia helengamanmanna ngana pe te hulia leteriake te nanasia I. 26 Iange hana nemurnon poreke ngana liliu ele iri ke tehanga ana upa lo. Pe pallaklaka ia irike te nanas mene i pe te popoia anaume. Pe nenge teke te eteia helengamanmanna toto ngana, lape leteriamallaha pe te ua hot mule nga nonporeke ngana ana upa.

2:15: 1Ti 4:6 2:16: 1Ti 4:7 2:17: 1Ti 1:20 2:19: Num 16:5; Isa 52:11; Ioa 10:14; 1Ko 8:32:22: 1Ti 6:11 2:23: 1Ti 4:7

2 Timoti 3:1 373 2 Timoti 3:143

Ure Meena Ngana Halang Lape TeLohot Nga Etue Hetala Ngana

1 Iok, ure nenge e teke oetei totengana koi nei: Nga etue hetala ngana,hana porekreke ngana mur lape tepoia ure meena ngana halang ke lo-hotot nge hehei pe hana urana nganamur. 2 Iange hana porekreke ngananemur lape leteria tu mana nge irisiporia, pe muteria tau tote umtu-tuna, pe lape te heto hekeke iri sipo-ria, pe te penpenia hana hel, pete hele poreke NeHalang. Pe pulelape te longo taua tetemeria mur petataria mur ero ol. Pe poinga uranangana nenge mele hel te poia langeiri, te hele urana ia ero. Pe leteriametene NeHalang ero pe tetu mananga poinga porekreke ngana mur.3 Pe lape muteria taua mele ero, petepoi ke nek langemele pele ero pule.Pe tenau ele singiria lemene nganamur ero, pe leteria inin ke kokoes. Petemil toto ke te heporeke hehei pehana tetu ngaria, pe lape tepoi porekehana halang, pe lemeria ero totoiapoinga urana ngana mur. 4 Leteriatuanin ke nek ero, pe te nanas pu-lut mene leteria tuanin ngana nengeporeke, pe lape te tung heke mulepekngaria mur langa reria ngarangmur peria. Pe pule te teke iri heheipe hana papalauna lo ke te heiechia singiria nga poinga poreke nganape muteria taua NeHalang ero. 5 Irite koko luluch nge NeHalang nenahana mur ke te hetalaulau pe te tekeleteria manmanna. Pe nga leteria,tehul rumeria ia NeHalang nena kerk-erenga nenge hululia hehei pe hana.Ke pomalam o kangkanga toto hananenge pomai aria.

O kangkanga toto aria iange 6 helnge iri teteu nga NeHalang nena hanamur hel reria pele pe te pallakaiahehei nenge leteria matana ke nekero ke leteria manmanna nge iri.Ngana laka hehei nenge te nanas

mene singiria lemene ngana murpe te muta toto nga poinga porekengana. Pe reria poinga poreke ngananem kik heke tote iri ke teare kenek ero. 7 Hehei nemur te teke teeteiteia ure heueunganahel pe te eteitote helenga manmanna toto nganaero. 8 Pe hana nemur tepoi ke po-mange Ianes pe Iampres nge singiriasesia Moses pe singiria sesia helengamanmanna toto ngana pule. Leteriatumana nga poinga porekreke nganamur pe NeHalang hul rumena totoiairi iange leteria manmanna nga he-lenga manmanna ngana ero. 9 Pereria poinga nenge te teueu nga heheipe hana leteria lape tuke sase ero,iange reria poinga mallaha nga huluamataria pe lemeria ero ia iri ke po-mange Ianes pe Iampres.

Timoti Nanasia Paulus Nena PoingaMur

10 Pe Timoti iong, o etei tote etungak pe lek hengetoro mur pe letektuanin ngana mur. Pe o eteia keiau letek manmanna toto nge Kris-tus pe emes ke kerkereng nga ureporeke ngana mur nenge te lohototnge iau. Pe letek inin taua heheipe hana ke ueiuei ero iange mutektau tote iri. 11 Iong o eteia ke hanate poia ure meena ngana halang kelohot nge iau ke e takisia melme-lenga nga kileng nenge Antiok penge Ikonium pe nge Listra. Pe NonSoke halau tote iau nga melmelenganemur. 12 Melmelenga nenge lohotnge iau nei nau taua helenga man-manna ngana nei: Iri lochloch nengete hemeile teua iri nge Iesus Kristuspe te nanasia NeHalang nena poingamur, hana porekreke ngana mur lapete poia ure poreke ngana halang kelohot nge iri. 13 Pe hana porekrekengana mur lape te pallaka ia mele helke emule mana, pe mele hel lape techannanga mulmule mele hel pule.Pomalam reria poinga poreke nganamur la ke poreke tototo ol. 14 Timoti

3:1: 1Ti 4:1 3:5: Mat 7:15, 21; Tit 1:16 3:8: Exo 7:11 3:11: Ume 13:14-52; 14:5, 8-203:12: Mat 16:24; Ioa 15:20; Ume 14:22

2 Timoti 3:15 374 2 Timoti 4:11iong o eteia, helenga nenge poia iongke letem manmanna, i helenga man-manna ngana ia iange sam kikina ngeiri nenge te hetoro iong ia. Pomalamo rahite ke kerkereng pe o mene unekela. 15Pe letemmetene nei pule: Ngaiong kino ngam nike tam hetore iongke o eteia Non Soke na Helenga nengetema sio nga alalaha mur. Pe He-lenga nem tunge letematana nganalange iong ke o mene maulinga kekokonga letemmanmannanganangeIesus Kristus. 16 Nge nike NeHalangOpene halau tote hana nemur nengetehas sue nena Helenga. Ke pomalamHelenga nem urana pe tunge letem-atana ngana nga helenga manmannatoto ngana at nge ita. Pe henonouaita nga rera poinga poreke nganamur, pe hepengia tai ngara mur, pehetore ita nga poinga nge pengpeng.17 NeHalang tatalo ele nena helenganem ke hekerkereng ia nena hanamur ke te poia ume urana ngana ha-lang. Pe helenga nem halaua iri ketemes ke kerkereng nga ume nemurnenge I lemene taua ke te poia.

4Paulus Hekerkerengia Timoti Ke Poia

Ana Ume1 Nga hoena Iesus Kristus lape at

mule pe i nonpalaunenge lapenauelehehei pe hana lochloch. Pe i lapeamnei teu lange iri nenge te maululpe nenge te mete. Ke nga NeHalangpe Iesus Kristus mataria e hele kekerkererng toto lange iong ke pomai:2 Kokoes o haliu hote NeHalang nenahelenga lala nge hehei pe hana ke tehulia leteria nga reria poinga porekengana mur pe te nanasia poinga ngepengpeng. O tunge hengetoro uranangana lange iri ke te nanasia pe leteminin taua iri ero. 3 Iange etue nemlape at pe hehei pe hana lape te longolanga helenga manmanna ngana erool. Pe lape te nanas mene lemeriangana ke te tango rara hetoronga hel

pule. Pe hetoronga nemur lape teheiechia iri nga helenga pallaklakangana mur nenge muteria tautaua.4Ke iri lape talngaria hit nge te longehelenga manmanna toto ngana pe telongo la mana nga nananga porekengana mur ol. 5 Pe iong, o nanasiapoinga nem ero! Kokoes letem tu-anin ke nek pe omes ke kerkereng keo takisia melmelenga mur nenge telohotot nge iong. Pe o haliu hote He-lenga Urana Toto Ngana lange heheipe hana pe o heulo hote ume nemke pomanga NeHalang nena ume ananon.

6 Iange iau, ak etue nenge e meteiaheroi lo. Pe epoi ke pomanga uainnenge tunginga ana nenge te pasil-ing hot lochloche lange NeHalang.7 Iau e umeia ure lochloch ngananenge NeHalang tal hote iau ke epoia. E haliu hote helenga urana totongana lange hehei pe hana ke kerk-ereng toto. Nem pomanga iau nonnenge songia songinga nge urana. Pee rahite NeHalang nena helenga peletekmanmanna ngana ke kerkereng.Pe e heulo hote songinga nem kelanga hetala ngana lo. 8 Ke heueuNon Soke tatalo ele lek tunginga e lo.Iange iau e nanasia poinga nge peng-peng pe e eteia ke I lape hetue iauke iau non nge pengpeng. Non Sokei hesileinga ana non nge pengpeng.Pomalam lape tunge tunginga nemat nge iau nga etue nenge at muleiake hesilei hotote hehei pe hana. Pelape tunge at nge iau toro ero. NonSoke lape tunge tunginga nem langeiri lochlochngananengemuteria totonge te kulala ke te naue i nga at mulengana.

Paulus Teke Timoti Lange I Ke Ueiuei9 Oiat nge iau ke ueiuei mana,

10 iange Temas mutena taua poinganemur nga ich pe ua ak ke langeTesalonika lo. Pe Keresen pau kou lake ume nge Kalasia pe Titus la ke umenga tuele kina nenge Talmatia. 11 Pe

3:16: Rom 15:4 4:3: 1Ti 4:1 4:6: Pil 2:17 4:7: 1Ti 6:12 4:8: 1Ko 9:24-25 4:10:Ume 15:37-39; 2Ko 8:23; Kol 4:14

2 Timoti 4:12 375 2 Timoti 4:22Lukas i toromana koi tululuch nge iauol. Ke pomalam o hele nge Makus keat luluch nge iong. Iange i lape halautote iau nga lek ume nei. 12 Eh oe,Tikikus pule ngana pau kou ekulosiake lange Epesus. 13 Nga etue nengeoiat, o mene lek hengeron sase nganape lek alalaha ana lulinga mur nge ehilesue nge Troas nga ne Kapus nenapele. Letem metene lek alalaha murnenge teume hote nga huros singinape o mene pule.

14 Iok, ute e nge e teke e heleialange iong ngana koi nei; ne Alek-santa nenge umume nga ure meenangana mur poia poinga poreke nganahalang at nge iau. Pe poinga nengepoia at nge iau nem lape Non Soketuachol mule lange i. 15 Ana non meske kerkereng toto ke teke sisparai iahelenga urana ngana nenge e haliuhotote. Ke iong pule onau ala am ngei ke nek.

16 Nga tele ngana toto helengapalaungana mene iau pe emes ke ehele ala ak pe hana lochloch te uaak. Mele pele halaua iau nga helengaero pe reria poinga nem, e hetalaulauke e teke NeHalang tunge tuangacholporeke ngana lange iri ero. 17 Ngaetue nem Non Soke at ke mes luluchnge iau pe hekerkereng ia iau ke ehaliu hote nena helenga lange hanalomonmona ngana mur nga lamauke te longe. Pe i sipona halaua iaunga helenga palaungana nem ke ureporeke ngana lohot nge iau ero. Nempomanga huros inolo palaungana enge teke sapia iau ke e mete. Pe ero,Non Soke at pe ua totoia iau. 18 Kee eteia ke Non Soke lape poi ele iaunga ure poreke ngana mur pe meneiau la ke nek nga nena naualanga penekinga nga tapa. Ta heto heke NonSoke nga nena hemalmalinga palaun-gana ke koko. Oe, Manamanna.

Helenga Hetala Ngana Mur19 Iok, o tunge lek apalanga lange

Prisila, pe Akuila, pe Onesiporus, pe

nehei, pe tutuna mur, pe iri lochlochngana nenge tetu nga nena pele.20 Erastus pau kou tunge Korin kurape e hilesue Tropimus nge Miletusiange singina haleles. 21 Lemek kee teke oat ke ueiuei iange lape pittepe tuttula ana etue lohot ke poi eleiong. Epulus pe Patens pe Linus peKlaotia pe NeHalang nena hana murnga lamai, te hekule reria apalangalange iong.

22 E hetalaulau ke Non Soke tulu-luch nge iong nga opem ke hekerk-ereng ia iong pe NeHalang nena ha-launga tululuch nge imo pe heuranaia letemo ke ma ke nek. Ngana lakalom.

4:13: Ume 20:6 4:14: Isa 59:18; Rom 2:6 4:19: Ume 18:2; 2Ti 1:16-17 4:20: Ume 19:22;20:4; Rom 16:23

Titus 1:1 376 Titus 1:11

TitusAlalaha Nenge PaulusHasia Lange Titus

Paulus Hetoro Hite Titus1 Titus, iau Paulus koi ehas ia

alalaha nei pe ehas ia ke lange iong.Iau e umume nge NeHalang pe IesusKristus tal hote iau ke nena hekulku-longa ana non. Pe kulosia iau ke ehekerkereng ia NeHalang nena hanamur leteriamanmanna ngana. Nganalaka NeHalang nena hana mur nengehesilei hote iri lo. Pe e hetore iri ngahelenga manmanna ngana nenge ha-laua iri ke te nanasia NeHalang nenapoingamur. 2Nge nike toto NeHalangala hote ure lochloch ero kura pe heleke teke lape tunge maulinga ke kokoat nge ita. Pe NeHalang pallaklakaerochro. Ke pomalam e hekerkerengia hehei pe hana leteria nga helengamanmanna ngana nem, ke te kulalatote maulinga ke koko nenge NeHa-lang lape tunge at nge ita. 3NeHalangi non nengemenemule ita pe poia iauke e haliu hote nena helenga ngamal-laha, nga ana etue pengpeng nenge isipona talue.

4 Titus ita nai letera manmannange Iesus Kristus ke pomalam e hetueiong ke tuk iong. Pe e hetalaulauam ke Temere NeHalang pe arahemasinga Iesus Kristus leteriaporekeia iong pe te heurana ia letemke ma ke nek.

Titus Ana Ume Nenge Poia Nge Krit5 Iok, e hile sio mene iong nge Krit

iange e teke otu ke opoi heule lemume mukam. Lem ume nenge otalhote almasinga ana hana hel ke irimuka nge iri mata mur pe o poiake pomanga e hele ngak nenge eteke: 6 O hemes hote almasinga anahana mur nenge hehei pe hana tenaue ke iri hana urana ngana mur

pe telei ke hehei ellechle mana. Petuturia mur leteria manmanna ngeKristus pe te longo tautau pe te heleporeke iri nga poinga poreke ngana eero. 7 Ke non nenge pomalam uranange lohot ke i mata ana naungaala.Iange non nenge nauele mata nengeNeHalang rahite NeHalang ana umelaka. Pomalam te hemasia reria ingamur ke nek ke hehei pe hana te esiapoinga poreke ngana e ero toto ngeiri. Pe reria polotana ero, pe leteriainin ke ueiuei ero, pe tein rara ero,pe tepal hel rara ero. Pe heo nganatoto nge te channanga ia mele hel pete lololoch ure ke reria ia. 8 Hananenge pomam urana nge leteria tu-anin ke nek, pe muteria taua poingaurana ngana mur, pe tenau ele langmur nenge teat nga kileng tau ngana.Pe tetu ke pengpeng, pe te nanasiaNeHalang nena poinga mur, pe tenauele singiria lemene ngana mur kenek. 9 Urana nge tera hite helengamanmanna ngana nei ke kerkerengke pomanga mo hetoro ngamem ia.Ke pomalam lape te hekerkereng iahehei pe hana leteria nga hengetoromanmanna ngana. Pe pule lape tehekou sue hengetoro nemur nengemanmanna ero.

Poinga Nenge Lohot Nge Iri MataMur Nge Krit

10 Urana nge o henonou hote al-masinga ana hana mur nenge po-mam. Iange hana halang nga leterate nanasia NeHalang nena helengaero ol. Te hele ngaria ngana nganaerochro pe te pallaklaka hali. PeIuta mur hel kou te muka toto iapoinga nem. Te channanga ke te heleke te teke, “Mele hel nenge terir usero lape NeHalang nena hana muria iri ero!” 11 Hana nenge pomamte tangtango kue nenge te lololochure. Ke pomalam a hele salia iri ketehet nga reria poinga nem. Iange teheporeke hana hel pe reria hehei murpe tuturia mur pe aloria mur ke teare

1:2: Kol 1:27 1:4: Rom 1:7; 2Ko 8:23; Kal 2:3 1:6: 1Ti 3:2-7; 2Ti 2:24-26 1:10: 1Ti 4:71:11: 2Ti 3:5-6; 1Pi 5:2

Titus 1:12 377 Titus 2:12poreke. 12Nge nike, reria hetatalongaana none nge Krit hele ke teke, “Kritmur iri hana nenge te pallaka hali pereria melei tana hali pe tengau halipe iri huros inolo poreke ngana mur.”13Hetatalonga nena helenga neiman-manna. Ke pomalam o hele ke kerk-ereng toto lange iri ke te rahit muleleteria manmanna ngana mur kekerkereng, 14 pe tepal talngaria langaIuta mur reria nananga nenge tepoiheke menmene ero. Pe pule tepal tal-ngaria langa hana nenge tehul rume-ria ia helenga manmanna ngana re-ria hotonga mur ero. 15 Hehei pehana nenge leteria lemlem te tekeure lochloch ngana nenge NeHalangumeia te urana. Pe iri nenge leteriamutaia poinga poreke ngana pe lete-ria manmanna ero te teke ute pelenge urana nga mataria ero. Leteriamatana ngana poreke lochloch pe teamnei urume utar nenge urana peutar nenge poreke ero toto. 16 Irite teke te eteia NeHalang pe reriapoinga mur henonou hot pengpengiake tehul rumeria toto ia NeHalang,iange hana nenge te longo olole lapete poia ute pele ke lohot ke urana ero.

2Tuluk Mur Nga Mata Mur Nge Krit

1 Pe Titus iong, o hele ke kerkerenglange hehei pe hana ke te nanasiapoinga urana ngana nenge lohot ngahengetoro manmanna ngana. 2 Ohetore hana nenge te tuauna lo keo teke; leteria matana ke nek petera hite leteria manmanna ngana kekerkereng, pe tein rara ero, pe tenauele singiria lemene nganamur ke nek,pe muteria taua hehei pe hana, petemes ke kerkekreng ke kokoes ngapoinga urana ngana mur.

3Pe o hetore hehei nenge te tuaunapule ke o teke te nanasia poinga ngepengpeng, pe te hele poreke rara ero,pe tepur sakililia uain in ngana ero.Urana nge te hetoro pule nga poinga

mur nge pengpeng. 4 Pomalam lapete hetore hehei malolong ke muteriataua eria mur pe tuturia mur. 5 Peleteria matana ke nek pe te tuamasiareria inga mur ke te lemlemmana. Pete hetore iri pule ke tenau ele reriapele mur pe aloria mur ke nek pe telongo tau mene eria mur. Pomalamlape mele pele hele poreke NeHalangnena hengetoro mur ero.

6 Iok, o hetore hana lolomele kepomalam pule ke leteria matana kenek pe te hemasia reria inga mur.7Pe o henonou hote lempoinga uranangana mur nga ure lochloch ngananenge o popoia. Pomalam lape hanate naue pe te nanasia poinga uranangana nenge pomam. Nga lem umenenge o hetottoro, letem matana kenek pe o hele hot pengpengia poingamanmanna ngana. 8O heleia helengange manmanna pe pengpeng mana.Pomalam lape lem ngarang mur temeia iri pe tetue ita nga helengaporeke ngana e ero.

9 Pe o hetore hekuleileinga anahanamur ke te longo taumene aria aehuna mur pe te poia iri ke te iech ngaure lochloch ngana nenge te popoia.Pe te echachau mule helenga e langeiri ero toto. 10 Pe pule te keme ngearia aehuna mur ero. Pomalam ariaae hunamur te eteia ke iri hana uranangana. Pe reria poinga urana ngananem rahit heke tote ara HemasingaNeHalang nena hengetoromur ke hu-lua leteria manmanna ia.

NeHalang Hemas Mule HuluaLochloch

11Urana nge ita lochloch ta nanasiapoinga nemur nenge e heleleia irinei. Iange NeHalang nena poingaurana toto ngana nenge letenaporekeia hehei pe hana lochloch pehemas mule iri, lohot nga mallahalo. 12 Pe NeHalang na poinga uranangana nem teke hetore ita heueunei ke tahul rumera ia i ero ol, peta kangkanga toto nga poinga mur

1:13: 2Ti 4:2 1:14: 1Ti 4:7 1:16: 1Io 1:6; 2:4 2:3: 1Ti 3:11 2:5: Epe 5:22 2:7: 1Ti4:12 2:8: 1Pi 2:15 2:9: 1Ti 6:1 2:12: 1Io 2:16

Titus 2:13 378 Titus 3:11nenge poia ita ke ta kel toto ana.Pe hetore ita ke letera tuanin kenek pe ta hemasia rera inga mur kenek pe ta nanas mene nena poingamur. O kangkanga toto nga helengaporeke ngana mur, iange helenganemur poia hehei pe hana ke tekeltoto NeHalang ana. 13 Ara PalauIesus Kristus i NeHalang pe tatu kepomalam mana ke ta kulele etuenenge at muleia ke mene mule ita. Ilape lohot nga mallaha nga etue nemluluch nga lemenge pe hemalmalinganenge NeHalang. 14 Iesus Kristustunge i sipona kemete ke hemasmuleita nga rera poinga poreke nganamur. Pe helemlem heke ita ke nenahana mur toto ita pe ta nanas menepoinga urana ngana mur.

15 Titus, ure nemur o hetoro suelange hehei pe hana pe o hele ke kerk-ereng pe o hekerkereng ia iri ke tenanasia. Pomalam lape lem helengamahoa iri lochloch.

3Poinga Urana Ngana Nenge Ta

Nanasia1Pe o helete metene hehei pe hana

ke te longo taua hana nemur nengete mene kerkerenga nenge tenau elehehei pe hana. Pe te angala mana kete poia poinga urana ngana mur. 2 Peo hele lange iri ke tetu ke nek pe teareluluch nge hehei pe hana ke nek petepoi ke nek lange hulua lochloch pete hele poreke mele hel ero.

3 E hele ke mai iange nge nike italetera matana ke nek ero pe ta longotaua NeHalang nena helenga ero toto.Iange nonporeke ngana channanga iaita ke ta nanas mene poinga porekengana nemur nenge singira lemenetautaua. Pe poinga poreke ngana ne-mur tetu ke te kerkereng toto nge itape ta ngunngunu iamele hel nga reriaure mur. Pe hehei pe hana te hesistote ita pe ita pule ta hesisis ia iri. 4Pe

ara hemasinga NeHalang mene muleita nga etue nenge i sipona talue nike.Nenge hemallaha hote ke i non ngeurana pe i nekinga ana non. 5 Pe Ne-Halangmenemule ita nga rera poingapengpengnganamurnenge ta popoiaero. Mene mule ita iange letena iaita. Ke NeHalang mene mule ita ngahenuninga pe ta lohot ke ita heueungana mule nga Opepengpeng. 6 PeNeHalang tung lochloche kerkerenganenga Opepengpeng at nge ita iangenga ume nenge ara hemasinga IesusKristus poia. 7 Ke ita ta lohot ke tapengpeng nga NeHalang matana nganena poinga urana toto ngana mana.Ol pe ta kulala tote maulinga ke kokonenge NeHalang heleia ke teke tungeat nge ita pe tala ke tatu luluch nge I.

Poinga Urana Ngana Nenge NeHa-lang Nena Hana Mur

8 Helenga nenge e heleleia iri neimanmanna toto koi. Pe e teke ohetore ke kerkereng lange hehei pehana ke te eteia ke nek. Pomalamiri nenge leteria manmanna nge Ne-Halang tetal teu tote iri ke te poiaume urana ngana mur. Pe umeurana ngana nenge pomam lape ha-laua hulua lochloch. 9 Pe otal teululuche iong langa ure nemur ero;helenga nemur nenge luria ero penananga nga sisala nga nenge tetemur pe hunelinga pe echachalanganga Moses nena hotonga mur. Iangeure nemur lape tepoi hote ute pelenge urana ke halaua mele pele ero.10 Pe o hele ele mele nenge te tekehelas lele NeHalang nena hana mur.O hele ele i ke elle, nem pe henai penenge teke longo lange iong ero ohulrumem ia i. 11 Iong o eteia ke melenenge pomam hile kue nge pengpenglo pe lape nena poinga poreke nganamur te heporeke tote i.

Paulus Na Helenga Lisala Ngana2:14: Exo 19:5; Deu 7:6; Ezk 37:23; Kal 1:4; 1Pi 2:9 2:15: 1Ti 4:12 3:1: Rom 13:1-7; 1Pi 2:13-143:3: 1Ko 6:9-11; Epe 2:1-2; 5:8 3:5: 2Ti 1:9; Hip 10:22 3:6: Ume 2:17-18 3:9: 2Ti 2:14, 163:10: Mat 18:15-17 3:12: Epe 6:21-22; Kol 4:7-8

Titus 3:12 379 Titus 3:1512Nga letek e teke e kulosia Atemas

ma Tikikus ke lange iong ke menemullim. Pe nenge teke la ke lohot ngeiong lo, iok oiat ke o saolia iau ngeNikopolis. Iange e teke ela ke etu ngalamau nga lukunna ana etue. 13 Iok,non nenge etei tote hotonga, nengeene Senas iri nai Apolos lape te mananga imot nga malang sase ngana. Pee teke o halaua iri ke nek toto ngaure nemur nenge muteria taua ke temene. 14 Ita rera hanamur nge Krit temene hengetoro lo pe e teke te poiaana ume ke lohot ke te halaua heheipe hana lochloch nga reria poingaurana ngana mur. Iange lape tetumana pe te nanasia NeHalang nenapoinga mur ero.

15 Iok Titus, iri lochloch ngananenge te tululuch nge iau nga lamaite hekule reria apalanga lange iong.Pe o tunge lemem apalanga lange irilochloch ngana nenge leteria man-manna ngana elle mana ke pomangeimem.

E hatalaulau ke NeHalang na ha-launga palaungana tululuch nge imolochloch. Ngana laka lom.

3:13: Ume 18:24; 1Ko 3:5-6 3:14: Epe 4:28

Pilemon 1 380 Pilemon 18

PilemonAlalaha Nenge PaulusHasia Lange Pilemon

1 Iau Paulus koi ehas ia alalaha nei.Pe te tamal teua iau nga tuele aungana iange e umume nge Iesus Kris-tus. Imem nai tira Timoti mo hekulealalaha nei ke lange Pilemon iong.

Pilemon, imem pekngamem iongiange o umume nge Iesus pule. 2 Pepule alalaha nei lange iri mata nengete eukiraurau nga lem pele pe langeliura Apia pe Akipus. Akipus i nonnenge ume luluch nge ita pe puriakikina ngana toto ke manga palingahel ana none.

3 E hetalaulau ke Temere NeHa-lang pe Non Soke Iesus Kristus leteriaporekeia imo pe te hemaluche letemoke atu ke nek.

Paulus Iech Nga Pilemon Na PoingaUrana Ngana

4 Pilemon, iau letek metenteneiong nga etue nenge e hetalaulau.Pe e heto heke ak Soke NeHalangke kokoes, 5 iange e longe pingamnge letem manmanna nge Non SokeIesus pe mutem tau totote NeHalangnena hana mur. 6 Letem manmannangana poia iong ke o tung ke kokoes.Pe e hetalaulau am ke lem poinganenge o tungtungnempuokepalaun-gana. Ke pomalam lape oetei toteure urana ngana mur lochloch nengeta menmene nge Kristus. 7 Neingak,iong o helemlem heke tote NeHalangnenahanamur leteria nga lempoinganenge mutem tautaua iri. Pe lempoinga nem pule, poia iau ke e iechtoto pe letek ma ke nek.

Paulus Onteia Pilemon KeMeneMuleOnesimus

8 Heueu nei e teke e hele langeiong ke o poia poinga urana ngana e.Kristus i sipona hekerkereng ia iau kee onteia iong ke o poia poinga urana

ngana nem. 9E poi ke pomai pe singikporeke mule lange iong iange ita naita etei hel ita ke nek toto, pomalam eteke e hele ke nek mana lange iong.Iau Paulus pe e tuauna ol, pe puleheueu nei etu nga tuele au nganaiange e umume nge Iesus Kristus. 10 Eteke e hele lange iong ke omenemuleOnesimus. Onesimus poi ke mangatukia toto, iange i at nge iau nga etuenenge etu nga tuele au ngana pe ehalaua i ke letenamanmanna totongeKristus. Ke pomalam e hetue i ketukia. 11 Nge nike Onesimus halauaiong nga ume urana ngana pele ero,pe heueu nei ol lape halaua ita nai kenek toto.

12 Iau e tung tote letek lange i peheueu lape e kulosia i la mule ngeiong. 13 Pe nenge teke e rahite i ketu luluch nge iau, e iech toto nga nempule. Iange iau etu nga tuele au nganape i lape mene mullim ke halaua iauke e haliu hote Helenga Urana TotoNgana. 14 Pe lemek ero nge e poiapoinga nei, e teke e ontei tele iongmukam. Lemek ero nge e echia iongke o poia poinga urana ngana e at ngeiau. Urana nge o poia nga iong sipomlemem ngam. Ke pomalam eun ele iero.

15 Pe Onesimus kangkanga am kemala pol lo pe lape NeHalang tekepoia ke pomam ke o mene mule i ketu toto luluch nge iong ke kokoes ol.16 O mene mule i pe o nausio menei ke pomanga lem tula nenge umemanmana nge iong ero. O naue i kepomanga lem non ia pe o naue i kepomanga tim ia. Iau mutek tau totei ke pomalam e tung tote letek langei. Pe iong lapemutem taua i iange lemnon ia pe lape mutem tau tote i iangeletena manmanna nge Non Soke keulolo.

17 Iau neingak iong toto nenge itanai ta umume nge Non Soke pe opoike urana atat nge iau. Ke pomalamo mene mule Onesimus pe opoi keurana lange i pule. 18 Pe nenge teke

1:2: Kol 4:17; 2Ti 2:3 1:7: 2Ko 7:4 1:10: 1Ko 4:15; Kol 4:9 1:16: 1Ti 6:2

Pilemon 19 381 Pilemon 25poia hanganok nge iong lo, ohas sueek ke iau sipok e tuacholia. Pe nengeteke poia poinga poreke ngana e ngeiong, nem pule ma haka nge iau ol.19 Iau Paulus koi pe ehas ia helenganemur nga perik. Iau sipok lape etuacholia hanganok nem. Pe iong,lem hanganok tu nge iau nga nenge ehemasia otu ngam, pe lemek ero ngee hele teu langa nem. 20Atong tik, itanai ta umumenge ara SokeKristus. Penenge opoi ke urana lange Onesimus,lape e iech toto.

21 Iau ehas ia alalaha nei lange iongiange e eteia ke lape o poia umenengee heleia lange iong, pe lape o poiake puo ke palaungana. 22 Pule e tekeo tatalo ele lem pele ana tokola e keela pe etuia. Iange eteia ke NeHalanglape longe lemo hetalaulaunga murpe lape poia iau ke ela mule nge imo.

Hengekulo Mur23 None nge ene Ipapras hekule

nena sinanga palaungana lange iong.Imem nai motu nga tuele au ngananei iange i pule haliu hotote IesusKristus nena helenga mur. 24 Pe puleiri nenge te ume lululuch nge iaute hele ke te teke otu ke nek. Eriamur koi nei: Makus pe Aristakus peTemas pe Lukas. 25AraNon Soke IesusKristus, lape pete tote imo nga opemomur. Ngana laka lom.

1:22: Pil 1:25; 2:24 1:23: Kol 1:7 1:24: Kol 4:10-14

Hipru 1:1 382 Hipru 1:13

HipruAlalaha Nenge Te Hasia

Lange Hipru MurNeHalang Tuna I Palaungana Toto

Nge Hekulkulonga Mur1 Nge nike, NeHalang hele lala nge

rera tete mur nga hetatalonga murharia. Iri te helele nga etue ha-lang, pe te hele ngaria altototo ngaetue nemur. 2 Pe heueu, nga etuehetala ngana nemur, NeHalang heleat at nge ita nge Tuna i sipona.Pe Tuna nem, NeHalang i siponahenonouhote kenauele nenauremurlochloch. Ke nge I mana, NeHalangala hote tapa pe ich pe ure lochloch.3 Pe Tuna nem nge tualeme hoteTemene nena poinga mur pengpeng.Pe na helenga kikina ngana, rahiteure lochloch ngana nga tapa pe ichpe poia iri ke te umume. Pe mete keeina lele ke lome ita nga rera poingaporeke ngana mur. Ke het pe la ke aresapele nga kilanga palaungana, ngaNeHalang ilina ele nenga pen tamal-mal nga lut nga tapa. 4 Pe temenetal heke i ke i palaungana toto ngeangkelomur iange ene nenge Temenetunge lange i, palaungana toto ngaangkelo mur eria.

5 NeHalang heleia helenga neilange tuna ke pomai,“Tuk toto laka Iong.

Heueu nei O hetue iau ke TememIau.”

Pe pule, NeHalangheleia tuna ke teke,“I temene iau.

Pe iau tuk, laka i.”Pe helenga nemur, NeHalang tamalhote lange angkelo e ero toto. 6 Pepule nga etue nenge NeHalang ku-losia Tuna tengene ana ke sio at ngaich, hele ke mai,“Lape NeHalang nena angkelo mur

lochloch ngana

te heto heke i.”7NeHalang hele ia nena angkelo murke pomai,“Te poi ke pomanga kileng heingana

nge lohot pe het mulmule.Pe pule tepoi ke pomanga oan

nge sapellala haka pe mete siomule.”

8Pe I Tuna pomange angkelomur ero.IangeNeHalang hele lange Tuna Iesuske pomai,“Iong NeHalang, ke o rahite ume

palaungananenge o nauele hehei pe hana.

Pe ume nem hetala ngana ero.O nauele hehei pe hana ke nek

toto.9 Iange iong lemem taua poinga nge

pengpengpe lemem ero ia poinga nge

poreke.Ke nga poinga nem mana, Am Soke

NeHalang henonou hote iongpe tunge iechinga palaungana

lange iong.Pe poia iong ke iong palaungana toto

nge pekngam mur.”10 Pe pule, hele ke pomai,“Non Soke, nga talun ngana toto,

O hetakila heke ich nei ngamunna

nenge iong sipom o ume hot tele nikepe pule perim ume hote tapa.

11-12 Pe ure nemur lape te poi ke po-manga

hengeron nike nganamur nengete menini toto lo.

Lape olou heke iri ke temape o hetaua iri nga heueu ngana

mur.Pe iong toro mana opoi ke pomanga

ure nemur ero,iange otu ke kokoes mana.”

13 Pe pule NeHalang hele langeangkelo e ke mai ero:“O at ke oare lakoi nga hilik hele

nenga pen tamalmal,ke la het nga etue nenge e hekou

sue lem ngarang mur1:2: Ioa 1:3 1:3: Ioa 14:9; Kol 1:20; Hip 8:1 1:4: Pil 2:9 1:5: 2Sa 7:14; 1Ch 17:13; Psa 2:7;

Ume 13:33 1:6: Deu 32:43; Rom 8:29 1:7: Psa 104:4 1:8: Psa 45:6-7 1:10: Psa 102:25-271:13: Psa 110:1

Hipru 1:14 383 Hipru 2:14ke apem ana manga haka muria

iri.”14 Iok laol, angkelo mur iri utar? Iriope mur nenge te ummume nge Ne-Halang. Pe NeHalang kulosia iri ke tehalaulaua iri nenge temenemaulingake koko.

2Maulinga Nenge Palaungana Toto

1 Pomalam, letera tuanin ke nektoto nga helenga nemur nenge talonge ke ulolo. Pe ta rahite kekerkereng iange lape ta saleke ngakue e nge altoto pe ta nanasia kuenenge pengpeng ero ol. 2 Helenganenge NeHalang nena angkelo murte heleia, lohot ke manmanna. Peiri nenge te nanas tau pengpengiahelenga nemur ero, te amneia ariamelmelenga. 3 Pe ita lape tapoi kepomere? Nenge teke ta hira ele NonSoke nenamaulinga palaungananem,lape ta ua hot nga ana melmelengapalaungana ke mere? Non Soke isipona haliu hot tele. Ke het peiri nenge te longe, te hekerkerengia at nge ita ke te teke helenga neimanmanna. 4 NeHalang pule hek-erkereng ia nena helenga nga nengepoi hote merakulo mur pe ure pa-palauna hel pule ke hehei pe hanate neue pe te eteia ke helenga nemmanmanna toto. Pe nga I siponalemenengana, heronge tungingamurnengaOpepengpeng lala nge hehei pehana.

Iesus I Kue Nenga Maulinga Ke Koko5Nga tatu ngara nge he, NeHalang

talue angkelo mur ke te nauele itaero. Ta tungara nem, ngana koi nengeta heleleia nei. 6 Pe NeHalang nenahelenga e hele ke teke,“NeHalang, hana mur mai, iri utar

totonenge letem tu mana nge iri?

Pe pomere nenge letem metene irike o nauele iri?

7Hana nemur, iong sipom o poia irike te ele sio mana nge angkelo

mur.O hemalmalia iri pe otal heke iri

8 ke tenau ele ure lochloch.”NeHalang poia hana mur ke tenauele ure lochloch. Pe heueu nei takolkol iri nge tenau ele ure lochloch.9 Pe ita, ta naue Iesus nge NeHalangtalue i ke ele sio mana nge angkelomur. Pe ta esia i nge te hemalmaliape hulua te heto heke i. Iange ngaNeHalang letena poreke ngana, Iesustakisia melmelenga ke mete. Pe imene ita lochloch ngana murra ngametenga.

10 Urana toto nge NeHalang ku-los sue tuna ke takisia melmelenga.Iange nga kue nem, Iesus poia seililnenge I muka toto nga kue nengamaulinga ke koko. NeHalang iechmana nge mene mule tutuna murita nga kue nem iange poi hote urelochloch ngana pe ure lochloch nganahuna mana nge i. Pomalam, NeHa-lang tutuna mur ita ke lape tala ngahemalmalinga palaungana nem pule.

11 Iesus helemlemia hana mur ngareria poinga poreke ngana mur. PeIesus pe iri lochloch ngana nengeIesus helemlemia iri nem, temeriaelle mana. Ke pomalam Iesus iechtoto nge hetue iri ke titina mur ia iri.12 Pe hele ke teke,“NeHalang, Lape e haliu hote iong

lange titik mur.Pe nga etue nenge imem

lochloch mo eukirau,lape e heto heke tote em.”

13 Pe pule Iesus hele,“Lape e talue letek manmanna ngana

nge NeHalang.”Pe pule hele ke teke,“NeHalang tunge tutuna mur at nge

iau.Pe imem lochloch koloi.”

14 Ita, NeHalang tutuna mur ita. Peita non ke singira pe eira. Pe Iesuspule lohot ke i non ke mange ita.

1:14: Psa 34:7; 91:11 2:2: Kal 3:19 2:3: Hip 10:29; 12:25 2:4: Mak 16:20; 1Ko 12:4, 112:6: Psa 8:4-6 2:9: Pil 2:8-9 2:11: Mat 25:40 2:12: Psa 22:22 2:13: Isa 8:17-182:14: 1Io 3:8; Hem 12:10

Hipru 2:15 384 Hipru 3:15Pomalam, takisia ana melmelengake mete, pe hekou sue non nengerahite kerkerenga nenga metenga.15 Pomalam, Iesus mene mule irinenge tetu teu nga mataunga nengametenga. 16 Ke i manmanna toto ngehalaunga nem, lange angkelo murero. Halaunga nem la pengpeng ngeApraham na tete mur. 17 Iesus lohotke i non ke mange ita pe nga poinganem, i nakuna nge letena poreke totoia hehei pe hana. Pomalam, lohotke I Tunginga Ana Non Soke nengeolia reria poinga poreke ngana murnga ana metenga. 18 Ke i nakunatoto nge halaua ita nga etue nengepoinga poreke ngana mur te takueita. Iange i sipona amnei tote melme-lenga palaungana lo nga etue nengepoinga poreke ngana lohot nge i.

3Iesus I Palaungana Toto Nge Moses.

1Ke pomalam titik mur, imo nengea longe NeHalang nena iunga pe ananasia i, letemo tu ke kerkereng totonge Iesus. Iange Iesus, NeHalang ku-losia at ke i ara tunginga Ana NonSoke. Pe i, halaulaua ita ke ta lalange NeHalang. Pe Iesus nem, ta helehote i nga letera manmanna nganalo. 2 Pe i poia ana ume ke lohotke pengpeng toto lange Non nengehenonou hote i. Pe Moses pule poiaana ume ke pengpeng toto nge naueleNeHalang na hana mur Israel. 3 PeIesus ene haka toto nge Moses iangenon nenge lele pele e, i palaungananga pele nem. 4 Pele pele mes hakamana ero. Mele e hemes heke. Pe Ne-Halang ume hote ure lochloch ngana.5 Moses ume ke pengpeng toto ngaNeHalang na pele letena ke pomangaI NeHalang nena hekuleileinga. Pena ume nem nau tautaua helenga helnge lape lohot nge he kura. 6 Pe Iesusi NeHalang tuna nge nauele temenena pele ke pengpeng toto. Pe ita,NeHalang nena pele koi ita. Pomalam

ta rahite letera manmanna ngana pesara kikina ngana nge Non Soke.

Iri Nenge Leteria Manmanna Ero,Tenau Ala Aria Kenek7 Iange Opepengpeng hele ke teke,“Nenge teke a longe nena helenga

heueu nei,8 letemo kerkereng hite poinga

poreke ngana ero,ke pomanga etue nenge a longo ole

taua NeHalangnga totoinga nenge lohot nga ich

sana lomona.9 Nga lamau, lemo tete mur te ollaka

hote iau ke halang.Pe iau e tu luluch pe e halaulaua

iri ke hesinga iri ana non kinanai (40).

Pe leteriamanmanna nge iau erototo.

10 Pomalam letek inin taua iri nengaetue nem pe e hele,

‘Hana nei, leteria tu nge iau erope te eteia lek poinga mur erototo.’

11Kenga letek inin ngananem, e taluelek helenga kerkereng ngananenge e teke,

‘Iri nemur lape teat ke te tuiareria tunga nge nek nge iauero.’ ”

12 Ke titik mur a esia lo? Amo enge imo poi ke mange hana nemurero toto. Ma lape letemo muta ngapoinga poreke ngana mur pe a ua ngeNeHalang nenge maulul, pe letemomanmanna nge I ero ol. 13 Pe imo,heueu nei a hekerkereng helia letemonike, iange lape poinga poreke nganamur, te channanga ia imo pe te sikteu ke kerkereng toto nga letemo.14 Nga tele ngana, letera manmannake kerkereng. Pe nenge teke ta rahiteletera manmanna ngana nem ke lahet nga ta mete ngara, lape Kristus ipekngara ia ke kokoes ol. 15Pomalam,NeHalang nena helenga nenge tehassue ke ulolo, hele ke teke,

3:1: Num 12:7; Hip 4:14; 7:26 3:5: Num 12:7; Deu 18:15-19 3:7: Psa 95:7-11 3:8: Exo 17:7;Num 20:2-5 3:11: Num 14:21-23 3:15: Hip 3:7-8

Hipru 3:16 385 Hipru 4:12“Heueu nei, a longe NeHalang na he-

lengape letemo kerkereng hite poinga

poreke ngana ero ol.Iange nge nike a longo ole taua

NeHalang pe a ua ana.”16 Iri nenge te longe NeHalang na

helenga pe tehul rumeria pe te ua ketela, iri laka nenge Moses mene hoteiri nge Ekipto nem. 17 Pe NeHalangletena inin tautaua itei hel toto kehesinga iri ana non kina nai (40)?Iri laka nenge te poia poinga porekengana, pe temete lolo ke koluria temasio mana nga ich sana lomona. 18 PeNeHalang heleia iri nenge te longoolole pe hele ke kerkereng ke teke, “Irinemur lape teat ke tetu ia reria tungange nek nge iau ero.”

19 Ta esia lo ke iri nemur teteulanga tunga nge nek nem ero ol, iangeleteria manmanna nge NeHalang erototo.

4Tateu Nga Tutunga Nge Nek Nge

NeHalang Ol1 Iok, ta eteia lo, NeHalang na he-

lenga kerkerenga ngana teke tateulanga nena tunga nge nek. Ke heueunei, ta matau pe tapoi ke nek toto.Iange lape amo e nge imo teu langatutunga palaungana nem ero. 2 Irinenge nike, teteu la ero iange leteriamanmanna nga helenga urana totongana nenge te longe ero. Pe he-lenga urana toto ngana nem, nganakoi nenge ta longlonge heueu nei.3 Ke ita nenge letera manmanna, talange NeHalang ke tatu luluch nge i ngakileng nem. NeHalang i sipona heleialo ke teke, “Ke nga letek inin ngananem, e talue lek helenga kerkerengngana nenge e teke,“ ‘Iri nemur lape teat ke te tuia

reria tunga nge nek nge iauero.’ ”

Pe NeHalang hele hote tutunga neinga etue nenge alahote tapa pe ichpule. 4 Ke nga nena alalaha nengetehas sue ke ulolo, hele ia etue rahtelenai ngana nem ke mai,“NeHalang umume pe nga etue

rahtele nai ngana, tutu manaol.”

5 Pe nga na helenga nenge ta heleianem lo, hele ke teke, “Iri nemur lapeteat ke te tuia reria tunga nge neknge iau ero.” 6-7 Iri nenge te longotele helenga urana toto ngana, teteulanga tunga nge nek nem ero iangeleteria manmanna nge NeHalang ero.NeHalang heleia nga hesinga nemurnenge la ke ulolo. Pe nga hoena totool, NeTeuit has sue helenga nei keteke,“Heueu nei, a longe NeHalang na he-

lengape letemo kerkereng hite poinga

poreke ngana ero ol.”Pe nem ta eteia keNeHalang talue anaetue nenge “Heueu Nei”. Ke mele hellape teteu la ke la tetu teu nga tungange nek nem.

8-9 Iange nenge teke Iosua meneteua hehei pe hana langa tutunganem nike, NeHalang lape heleia tu-tunga pele nge pomai ero ol. Peero. Iosua mene teua iri nga tutunganem ero. Ke pomalam, tutunga e tukura. Ke NeHalang nena hana murteteu la ia. Pe tutunga nem pomangatutunga nenge NeHalang poia ngaetue rahtele nai ngana. 10 Ke melenenge teu langa tunga nge nek ngeNeHalang, tutu siomana nga ana umenenge popoia. Iange NeHalang pulepoi ke pomalam, ume ke het pe tutusio mana pule. 11 Ke pomalam italochloch tapur ke kikina toto ke tateulanga tunga nge nek nem. Pe ara enge ita nanasia longonga ole nenge tepoia nge nike ero ol.

12 NeHalang nena helenga tu kemaulul pe kikina toto. Pe i matana

3:16: Num 14:1-35 3:17: 1Ko 10:10 4:3: Psa 95:11; Hip 3:11 4:4: Gen 2:2 4:5: Psa95:11 4:6-7: Psa 95:7-8 4:8-9: Deu 31:7; Jos 22:4 4:10: Hip 4:4 4:12: Epe 6:17; Hem1:16; 19:13-15

Hipru 4:13 386 Hipru 5:11toto nga kakop e ngematana kaliuala.Pe lik teu ke la toto nga ngara peopere tetu ngaria. Pe pule lik keteu langa kira puotom ngana mur penga kira letena nge teu toto. Ke he-lenga nem langa letera nge teu toto.Pomanga letera tuanin ngana murpe utar nemur nenge lemere tautauairi. Langa letera nem pe henonouhote utar nenge urana pe utar nengeporeke. 13 Pe nga ure lochloch ngananenge NeHalang ume hote, ute pelenge talkome nga matana ero. Urelochloch ngana tetu ke mallaha mananga matana. Pomalam, ita lochlochlape ta hele hote ure lochloch nganalange I, nge pomere toto nenge tapoia ure nemur.

Tunginga Ana Non Soke Nenge Ha-lau Tote Ita

14 Pe ita ara tunginga ana nonsoke toto laka Iesus. Pe i NeHa-lang tuna toto nenge langa lut ngatapa lo ke halaua ita. Pomalam tarahite leteramanmanna ngana nengetutu nge ita nei ke kerkereng. 15 Peita ara tunginga ana non soke, am-neia ure meena ngana mur lochlochnenge lohot nge ita ke ulolo, pe lo-sio nga poinga poreke ngana e erototo. Pe i nakuna nge etei urumeta makuk ngara. 16 Pomalam tamatauaNeHalang erope tala ke tamesnga matana, nga nena arenga nengenauele ita lochloch. Iange i non ngelete porekenga. Pe i lape halaua itake nek toto nga etue nenge uremeenangana mur te lohot nge ita.

51 Iok, NeHalang henonou hote

tunginga ana hana mur aria soksokengana mur nga iri siporia reria hanamur leteria. Pe iri aria ume lakanenge tetu nga tuna ngana mana,ke te halaulaua reria hana mur lalange NeHalang. Pe pule te poiatunginga mur lala nge NeHalang kete helemlem mule reria hana mur

nga poinga poreke ngana mur. 2 Irisiporia te amneia poinga porekengana mur pe ure meena nganahalang lo, pomalam lape te halautote iri nenge te losio nga poingaporeke ngana mur. 3 Pe iri non mana,pomalam te poia tunginga mur langeNeHalang ke helemlem ia iri pe reriahana mur pule.

4 Mele pele tal heke i sipona ke itunginga ana non ia ero. NeHalangi sipona poia ume nem ke pomangapoia lange ne Aron nge nike. 5 PeIesus Kristus pomalam pule. I siponatal heke ume nem lange i ero, nengelohot ke i tunginga ana non soke.Iange NeHalang hele ke teke,“Iau tuk laka iong pe heueu o hetue

iau ke Temem iau ol.”6 Pe NeHalang hele nga alalaha e

pule ke teke,“Iong lape o lohot ke iong tunginga

ana none ke koko, ke pomangeMelkisetek.”

7 Iok, nga etue nemur nenge Iesustu nga ich kura, hetalaulau langeNeHalang pe tang ke palaungana pematana eina sio. Iange eteia ke Ne-Halang i toro mana lape hemaul hekemule i nga metenga. Pe NeHalanglonge nena hetalaulaunga mur iangeIesus tal sio mene i, pe tung tote ilange NeHalang. 8 Iesus I NeHalangtuna toto, pe takisia ana melmelengamur. Pe melmelenga nem, hetore ike longo tau mene NeHalang. 9 Ol pei lohot ke i non nge pengpeng toto,pe maulinga ke koko huna toto ngei. Pe iri nemur nenge te longo tauai, lape te mene maulinga ke koko.10Pe NeHalang tal hote i ke i tungingaana non soke ke koko ke pomangeMelkisetek.

Tapoi Ke Mange Aina Kinkino NganaEro Ol

11Nga nei, ure halang toto nge lapeta heleia. Pe anali toto nge e hetoreimo iange a etei ngamo nga ure mur

4:14: Hip 3:1; 10:23 4:16: Hip 10:19 5:3: Lev 9:7; 16:6 5:4: Exo 28:1 5:5: Psa 2:75:6: Psa 110:4; Hip 6:20; 7:1 5:7: Mat 26:36-46; Pil 2:6-8 5:12: 1Ko 3:1-3

Hipru 5:12 387 Hipru 6:13hulul mana. 12 Imo, toinge nganakou a lohot ke imo hetoronga lo. Peero. Ke nakuna nenge mele lape atke hetoro mule imo nga NeHalangnena hengetoro mur nenge a menenga talun ngana toto. Toinge a eteiaNeHalang nena helenga ke pomangangaunga kerkereng ngana nenge angaua. Pe ero! A siu manmana kura!13 Iange mele nenge siu manmana, imamau kura. Pe eteia ute pele ngeurana pe poreke ero. 14 Iok, iri nengeiri papalauna lo te ngaua ngaungakerkereng ngana. Pe iri te teke teamnei urume ngaunga lemene nganamur. Pe nga poinga nem, te hetoromule iri ke te eteia kue nenge uranape kue nenge poreke.

6Non Nenge Hasia Alalaha Nei, Hele

Hote Letena1 Pomalam, hengetoro nemur

nenge a mene nga tele ngananenge Kristus, tetu mukam. Pe talapengpeng nga hengetoro mur nengeta mene ke pomanga ita papalaunangara. Iange toinge a etei ngamoia iri kou ulolo. Pe nei ol, talamanmana nga ure papalauna ol. Kehengetoro nemur tatu hit menmeneiri ero; Nenge hulmulenga nga poingaporeke ngana, pe letera manmannangana nge NeHalang 2 pe hengetoromur nga henuninga, pe nga nengetetal heke peria, pe ta maul hakamule ngara nga metenga, pe pule,hengetoro nenge NeHalang amneiteu atat nge ita elle pe elle nengehetala ngana ero. 3 Nga NeHalanglemene ngana mana lape ta menehengetoro nemur ke pomanga itapapalauna ngara.

4 Iok, iri nenge te hile sue leteriamanmanna ngana mur lo, lape teatmule ke mere ke tehul mule leterianga reria poinga poreke ngana mur?Iri tetu teu tala nga NeHalang nenalemenge pe te mene NeHalang nena

tunginga. Pe te amnei urume umengana, pe iri ul pekngaria mur kete mene Opepengpeng. 5 Iri te am-nei urume NeHalang nena helengape te teke urana toto. Pe pule teamnei urume kerkerenga nenga etuenenge NeHalang talun ke nauele urelochoch. 6 Iri nenge te urana mukampe te losio mule, lape anali toto ngetehul mule leteria ol. Nenge teke tepoi ke pomam, te teke te henanasmule poinga nenge te hero taua Ne-Halang Tuna langa manga toto pe tehemeia i nga hulua mataria.

7 NeHalang na petanga tunga umenenge pitte mol taua pe ana ngaungahaka ke urana. Iange umenemhalauamele hel nenge te umeia. 8 Pe umenenge uraurau au hit mene, ume nemporeke pe poia ute pele nge urana ero.Pomalam, lape NeHalang lemene eroia pe tonoi teua ana oan ke lasus.

9 Titik mur, imem mo hele manake mai. Pe nge imo, letememo kerk-ereng toto nga ure urana ngana murnge lape te lohot nge imo - ureurana ngana nemur la tau pengpengia maulinga ke koko. 10 NeHalang inon nge pengpeng toto. Pe eteia ngelememo tautaua nena hana mur pea halaulaua iri ke kokoes. Pe amoume nemur, NeHalang letena lilil eleero toto. 11 Pe imem lememem totoke a rahite amo ume nem ke kerk-ereng ke la het nga etue nei hetalangana. Pomalam, ure nemur nengelememo tau totote lape te lohot kemanmanna. 12 Pe mo teke lemo meleitana ero. A nanas tau mene poinganenge iri nenge leteria manmanna tepopoia. Iri leteria manmanna pe tetuke nek. Pomalam te mene ure nengeNeHalang hele ke kerkereng ke teketunge lange iri.

NeHalang Na Helenga Utona TotoNgana

13Nge nike NeHalang poia helengakerkereng ngana e lange Apraham.Pe NeHalang hekerkereng ia helenga

6:6: Mat 10:22; Hip 10:26-27; 1Io 5:16 6:8: Gen 3:17-18; Mat 13:7, 22 6:10: Hip 10:32-346:13: Gen 22:16-17

Hipru 6:14 388 Hipru 7:8nemnga i sipona ene iangemele e ngepalaungana nge i ero ol. Poia helengakerkereng ngana nem, pe 14 hele keteke, “Iau lape e pete iong pe e poialem tete mur ke te lohot ke iri halangtoto.” 15 Iok laol, Apraham tu kenek mana pe kulala mana ke la urenenge NeHalang heleia neu, lohot kemanmanna.

16Nenge teke hana nai te hunel, peelle nge iri nai nem teke hekerkerengia nena helenga, hekerkereng ia nganone nge pingana iuiu ene. Poma-lam lape hunelinga nem het sio mule.17 Ke pomalam, NeHalang poia he-lenga manmanna ngana nem pe tekehemallaha hot tote ke helenga nemi manmanna toto pe lape hul muleletena ero toto. I teke hemallahahot tote lange iri nemur nenge lapete mene helenga manmanna ngananem. Ol pe hekerkereng tote nga isipona ene. 18 Pe ita, sara kikina ol!Iange NeHalang i non nge pallaklakaero! Poia helenga manmanna ngananem pe hekerkereng tote nga i siponaene. Ke ita nenge ta teke ta songke tala nge i ke ta mene maulinga kekoko, sara kikina pe ta nauala manaol. 19 Pe sara kikina ngana nem, poike pomanga um meena ngana nengete kele nga aka pe te hesue ke la arenga leme letena. Pe kileng eingana peruach teke ulo ule aka nem, pe ero.Iange um meena ngana nem rahitele aka nem ke kerkereng. Poma-lam mana, sara kikina ngana nem teulanga huunga nenge ma tote kilengnenge heo ngana toto nenge NeHa-lang tu ia. Pe i lape rahit ele leteramanmanna ngana ke kerkereng toto.20 Iange Iesus i muka teu langa kilengnem lo ke halaua ita. Pe lohot ke iTunginga ana Non Soke ia ke uloloke pomange Melkisetek pe nga etuelochoch sapele.

7Melkisetek

1 Melkisetek i naungaala ana nonnga kileng nenge Salem. Pe i, NeHa-lang Nenge I Soke Nga Lut Toto nenatunginga ana non ia. Pe Aprahamiri ul hana papalauna hel te palhel.Iok, hekou sue iri ke het pe i ke lape Melkisetek saolia i nga kue. PeMelkisetek pete Apraham. 2 Ol peApraham lohaka pe takiraua urelumur nenge lolochia nga hunelingake huna iri analoch. Pe huna elle,tunge lange Melkisetek. Melkisetekene luna pomai, “naungaala ana nonnga poinga nge pengpeng”. Pe pule,te hetue ene ke “naungaala ana nonnga kileng nenge Salem.” Pe luna,“nekinga ana naungaala ana non.”3 Melkisetek tana pe temene pe natete mur, eria ma hot nga alalahaunne e ero. Pe pule tana hoho nganaia pe mete ngana pule ta eteia ero.I pomalaka nga NeHalang tuna nge itunginga ana non nga etue lochloch.

4Ke a esia lo, non nei i non palaun-gana ia, pe rette palaunganaAprahamtung ke ure huna elle nge iri analochlange i, nga ure nemur nenge menenga te palhel ngaria. 5 Moses na ho-tonga hele ke teke, Liuai na tete murnenge iri tunginga ana hana mur, teloloch ke ure huna elle nge iri analochnge reria hana Israel mur. Tungingaana hana nemur iri Apraham na tetemur pule, pe ta teke ma lape iri temene ure nemur ero. Pe ero. Iri telamulmule kura ke te loloch mulmuleure nemur nge mataria alona mur.6PeMelkisetek, lohot ngamata nengeLiuai ero. Pe i mene ure huna ellenge iri analoch nge Apraham. Pe ananon pete Apraham, non nenge rahiteNeHalang nena helenga manmannangana mur. 7 Pe manmanna toto ngemele nenge i palaungana toto petemele nenge ele sio mana nge i. 8 Ketunginga ana hana mur nenge te lo-hot nga mata nenge Liuai, te lolochiaure huna elle nge iri analoch. Pe irihana mana, pomalam te metmete. PeMelkisetek lolochia ure nemur pule,

6:18: Num 23:19 6:19: Lev 16:2-3 7:1: Gen 14:17-20 7:5: Num 18:21

Hipru 7:9 389 Hipru 7:26pe te hele ke te teke i kou tu kemaulul kura. 9 Iok, mele lape heleke teke, Liuai lohot nga mata nengeApraham. Ke Liuai laka nenge tungeure huna elle nge iri analoch nemlange Melkisetek. 10 Pe i manmannake te hoe Liuai ero kura, nga etuenengeMelkisetek saolia Aprahamngakue. Pe Liuai tu ke maulul nga netteApraham letena lo, nga etue nengeApraham tungtunge ure nemur lalange Melkisetek.

Iesus I Tunginga Ana Non Ke Po-mange Melkisetek

11 Iok, NeHalang tunge hotongalochloch lange Israel mur, ngetunginga ana hana mur nenge telohot nga mata nenge Liuai. Iangehotonga nem kikina ngana tu ngeiri. Pe toinge te ume ke nek ke tehalaua hehei pe hana, NeHalang lapekulos mule mele ke at ero ol. Penei ero. Pomalam NeHalang kulossue tunginga ana none nge altotolochloch nge Aron. Iange i pomangeMelkisetek pengpeng. 12Ke pomalamlape te hetaua hotonga mur lochlochiange tunginga ana non heueu nganae at lo. 13 Ana Non, tu teu nga matange altoto pe mata nem rahite umenenge tunginga ana hana mur erokura. 14 Iange ita ta eteia lo ke, araNon Soke lohot nga mata nenge Iutamur. Pe Moses hele hote helengaunne e ero nga mata nem nge rahiteume nenge tunginga ana hana mur.15 Iok, ta esia ke mallaha toto ol.Tunginga ana none pule lohot kemange Melkisetek toto. 16 Liuai murte lohot ke iri tunginga ana hanamur iange hotonga hele ke teke irimata nem mana lape te rahite umenem. Pe Iesus ero, iange kerkerengapalaungana nenga maulinga ke koko,poia I ke mene ume nem. 17 IangeNeHalang nena helenga nenge tehassue ke ulolo, hele ke teke,

“Iong tunginga ana non ke pomangeMelkisetek,

pe lape o rahite ume nem ngaetue lochloch sapele.”

18 Oe, NeHalang hetaua hotonganike ngana mur lo, iange hotonganemur te halaua ita ero ol. 19Hotonganemur te poia ute pele ke lohot kepengpeng ero. Pe kue e nge uranatoto nga hotonga nemur, lohot. Pesara kikina nga kue nem ol. Iange Ne-Halang tunge at nge ita ke tala rochroinge i. 20 Pe pule, NeHalang poia kuenem pe hekerkereng tote nga nenahelenga nenge kerkereng toto. Ngaetue nenge Liuai mur te lohot ke iritunginga ana hana mur, NeHalangpoia helenga kerkereng ngana e ngeiri ero. 21 Pe nga etue nenge Iesus lo-hot ke I tunginga ana non, NeHalanghekerkereng tote na helenga pe heleke teke,“Non Soke hele ke kerkereng toto

pe lape hul mule nena helengaero toto.

Iong tunginga ana non pe lape orahite ume nem

nga etue lochloch sapele.”22 Ke nga helenga kerkereng ngananei, ta eteia ke helenga tomunga helheueu ngana nem, kikina ngana tunge Iesus. Iange i sipona poia anaume ke lohot ke manmanna. Pe iurana toto nga nenge nike ana.

23 Pe pule, nge nike hana halangte rahite ume nei iange hel te met-mete pe hel te mene lolounune re-ria ume. 24 Pe Iesus pomam ero.Iesus rahite ume neu pe tu sapelenga etue lochloch pe mele pele ngehetaua i ero ol. 25 Ke pomalam, Iesusnakuna ngemenemule hehei pe hanake tela mule nge NeHalang nga etuelochloch. Iange I pule tu ke kokoesmana nga iri ul NeHalang tunangariake onteiteia NeHalang ke letena iareria poinga poreke nganamur ero ol.

26 Pe Tunginga ana Non Soke neilape halaua ita ke nek toto. Iange i

7:14: Isa 11:1; Mat 2:6; Hem 5:5 7:17: Hip 5:6 7:19: Hip 10:22; Iei 4:8 7:21: Hip 5:67:22: Hip 8:6; 12:24 7:25: Rom 8:34

Hipru 7:27 390 Hipru 8:9sipona nanas tau tote poinga nemurnenge NeHalang lemene taua. Pe ilosio nga poinga poreke ngana e erope tu ke pengpeng toto nga NeHalangmatana. Pe pule tu ke altoto nge irinenge te popoia poinga poreke nganamur. Ke NeHalang hemalmalia i pemene heke i ke langa lut nga tapa.27Tunginga ana hanamur nenge nikete ume ke pomai: Iri te poia tungingamur nga etue lochloch. Pe tepoi teletunginga nenge helemlem ia iri sipo-ria mukam, ke het pe te poia nengete helemlem ia hehei pe hana ngareria poinga poreke ngana mur. PeIesus poi ke pomam ero. Iesus poianena tunginga ke elle mana, nengetung heke i sipona lange NeHalangke mete ke halaua ita. Pe tungingaelle nem purpur tote ita lochloch rerapoinga poreke ngana mur. 28 Mosesnena hotonga hesilei hotote tungingaana hana mur nenge te pengpeng erototo. PeNeHalangnenahelenga kerk-ereng ngana nem, lohot rume mananga hotonga nem. Pe na helengakerkereng ngana nem hesilei hoteTuna nenge lohot ke pengpeng totonga etue lochloch sapele.

8Ara Tunginga Ana Non Soke Nga Ho-

tonga Heueu Ngana1 Iok, lek helenga mur nenge e

heleleia iri nem luna mai koi: Ita araTunginga ana Non Soke tu, pe nganakou are nga pen tamalmal nga NeHa-lang nena arenga seina ngana nga lutnga tapa. 2 Pe Iesus poia ana umenenge I Tunginga ana Non Soke ngaNeHalang nena pele nga lut nga tapa.Pe pele nem none mana hemesia ero.Non Soke i sipona hemes heke pelenem.

3 Pe tunginga ana hana mur ariapapalauna mur lochloch, aria umenenge te menmene tunginga mur pete tung heke iri lala nge NeHalang. PeIesus i tunginga ana non soke pule,

pomalam poia nena tunginga pule.4 Nenge teke Iesus tunga ich kura,lape rahite ume nem ero. Iange hananenge te rahite ume nem tetu lo. Pete tungtunge tunginga mur lala ngeNeHalang, ke pomanga hotonga helengana. 5Pe te popoia aria ume nemurnga pele nenge te heto hekeke NeHa-lang ia. Pe pele nem, NeHalang napele toto ngana ia ero. NeHalang napele toto kou tu nga lut nga tapa. Penenge nem i opene mana. Iange ngaetue nenge Moses teke hemes hekeNeHalang nena pele, NeHalang helelange i ke teke,“O hemesia pele nem,

pe o poia ke nek toto.Pe o nanas tau pengpeng ia opene

nenge e henonoua lange iongnga hengene.”

6 Pe ero ol, iange Iesus rahite umenem lo. Pe ume nenge Iesus rahitenei, i ele haka toto nga nenge hanahel te rahite. Iange Iesus tu ngatunanganamanange ita peNeHalang,ke hekerkereng ia helenga tomungahel heueu ngana nem. Pe ure nemurnenge helenga tomunga hel heueungana nem teke poia nge ita, palaun-gana toto nga nenge nike ana.

7 Pe toinge nike ana nem ume hotke urana nike, lape heueu ngana e lo-hot ero ol. 8 Pe NeHalang esia poingaporeke ngana mur halang pomalamhele ke teke,“Nga etue nemur nenge te atat nem,

lape etal hote lek tomunga helheueu ngana ana helenga

lange Israel mur pe lange Iuta mur.9 Pe nei ol, lape altoto nga nenge e

poialange reria tete mur nge nike.

Nga helenga tomunga hel nike ngananem,

e rahite iri nga perikpe e mene hote iri nga ich nenge

Ekipto.Pe iri leteriamanmanna, nga he-

lenga palaungananenge mo tom helia nge nike ero.

7:27: Hip 5:3 8:5: Exo 25:40; Kol 2:17; Hip 9:23 8:6: Hip 7:22 8:8: Jer 31:31-34

Hipru 8:10 391 Hipru 9:9Te poia poinga nem pe enau

lange iri ero ol.10 Pe helenga tomunga hel heueu

ngananenge e teke e poia lange Israel

mur nga etue nei pomai;Lape e talue lek hotonga mur nga

leteriape ehas sue nga kakaoria pule.

Iange Iau lek hana mur iri,pe iri aria Non Soke Iau.

11 Pomalam lape te hetore titiria murpe reria helenga pekngana mur

ero ol,nenge te teke te hetore iri

ke te eteia NeHalang pule.Hengetoro nem lape lohot ero ol,

iange talun nge hana nenge pin-garia iuiu ero

ke lange hana papalauna nenge pin-garia iuiu,

iri lochloch te eteia Iau lo.12 Ke lape e saua reria poinga poreke

ngana murke te lasus toto.

Pe lape letek metene mulereria poinga poreke ngana mur

ero ol.”13 Iok, NeHalang hetue helenga to-

munga hel nem ke “Heueu Ngana” Pei poia nenga tele ngana nem ke nikengana lo. Pe ure nike ngana nengeana ume ero, lape erue sio mana.

91 Pe helenga tomunga hel nenge

nike nem, te talue ana hotonga murnga poinga nenge te heto hakaka Ne-Halang ia. Pe pele nenge te hetohekeke NeHalang ia, te ume ia ngaich nei. 2 Pe nga pele nem letenatetal tote ke ana tokola iri nai. Penga tokola nenge hot ana, te taluelemenge kina e pe hatanga e pengaunga nenge te poi tunginga ialange NeHalang. Tokola nenge hotana nem, te hetue ke Kileng unnenenge Heo Ngana. 3 Pe huungapalaungana e te heon ele ke heon sio,

ke poi ele kileng unne nenge te hetueke Kileng Nenge Heo Ngana Toto. 4Penga lamam te talue hatanga e ngechalemlem toto. Pe nga hatanga nemona te makmakia ure nenge inanganaehech. Pe hohou palaungana e mateunga lamam pule. Hohou nem, singinachalemlem toto. Pe nga letena, tetalue ngaunga menini ngana nengeheo ngana. Pe ngaunga nem mateunga ngaunga ana mateunga e ngesingina chalemlem. Pe tetal teu lu-luche nga ne Aron na kula pe umsachananai nengeNeHalanghas hekenena hotongamur ia. Pe Aron na kulaneu, nga tele ngana, matana hot petuatutu lo. 5Pe te ume hote NeHalangnena angkelo nai, ke te mes hakanga hohou neu ona ke saharia poi elehohou neumatana. Pe angkelo openenai nem, te henonoua NeHalang nenahekerkerenga palaungana nge tu teunga Kole nem letena. Pe nga ho-hou nem matana, NeHalang letenaia hehei pe hana, nga reria poingaporeke ngana mur. Pe heueu nei lapeta hele teu la sakilil nga ure nemurero.

6Ke ure nemur te poia iri ke poma-lam. Pe nga etue lochloch tungingaana hana mur teteu lala nga pele anatokola nenge hot ke te popoia ariaume. 7 Pe nga etue elle mana ngahesinga lochloch, tunginga ana hanamur aria soke, i toro mana teu lalanga pele nem letena nenge heo nganatoto. Teu lala pemenmene hurosmureiria ke poi tunginga ia lala ngeNeHa-lang. Ke nga poinga nem, helemlemmule i sipona na poinga poreke nganamur pe hehei pe hana pule. Reriapoinga poreke ngana nemur, te poiape te eteia ero. 8 Pe nga poinga nem,Opepengpeng teke henonoua ita kepomai koi: Nenge teke pele nem meskura, ita rera kue nenge tateu lalanga kilengnengeheongana totonem,hit ala kura. 9 Iange pele nenge te

9:1: Exo 25:23–26:30 9:3: Exo 26:31-33 9:4: Exo 16:33; 25:10-16; 30:1-6; Num 17:8-11; Deu10:3-5 9:5: Exo 25:18-22 9:6: Num 18:2-6 9:7: Lev 16:2-34 9:9: Hip 10:1-2

Hipru 9:10 392 Hipru 9:21hemes heke nem, opene laka ure ne-mur nenge te lohotot heueu nei. Petunginga mur pe huros mur eiria tepurpur ero nge helemlemia iri nemurnenge te heto hekeke NeHalang. 10Kehotonga nemur, singira nge hot anamana pe te heleia ure mur nenge tangaungaua pe ta inin ia pe ta lomlomesingira. Ke lape tetu ke la het nga etuenenge NeHalang hetaua iri, nga kueheueu ngana e nge altoto lochloch.

Iesus Poia Tunginga Nga IsiponaEina

11 Iesus Kristus at pe I tunginga anaNon Soke, nga ure urana ngana murnenge tetu heueunei. Pe I sipona poiaana ume nga pele nenge urana toto.Pe pele nem pomanga pele nenge teumeia nge nike ero. Iange pele nem,te umeia nga ure nemur nga ich erope none nga ich nei hemesia ero.12 Pe Iesus Kristus teu langa pele nemnga NeHalang munna nge heo nganatoto. Teu la pe poia tunginga nemngahuros mur eiria ero. Poia nga i siponaeina pengpeng. Pe poia tunginga nemke elle mana nga nenge mete pe maulhaka mule. Pe ita lochloch ngananei, ta mene maulinga ke koko ngatunginga nem mana. 13 Nge nike,hehei pe hana te poia poinga porekengana, pe tunginga ana hana murte mene meme eina, pe pulumakautamanengana eina, pe pulumakauheingana ana apou, ke te poi tungingaia lange NeHalang. Ke het pe tesaulolele nge iri nemur nenge te poiapoinga poreke ngana. Ke nga poinganem, te teke te poia iri ke te lemlemmule nga NeHalang matana. 14 PeIesus eina, i ure nenge palaunganatoto nga huros nemur eiria. Iangepoinga poreke ngana e tu nge Iesusero toto. Pe Ope nenge hekerkerengia i ke koko, poia i ke tungmule i langeNeHalang ke pomanga tunginga. Peeina helemlem tote letera nga rera

poinga pulut ngana mur ke ta hetohekeke NeHalang nge tu ke koko.

15 Pomalam, helenga tomunga helheueu ngana e lohot nge ita ol. PeKristus I sipona tu nga ita ul Ne-Halang tunangara ke hekerkereng iatomunga hel ana helenga nem. Peiri nenge NeHalang iua iri lo, lapete mene reria ure urana ngana murnenge NeHalang hele ke teke tungelange iri. Pe ure urana ngana ne-mur lape tetu ke koko. Nga telengana tatu mana nga tomunga helana helenga nike ngana nem pe rerapoinga poreke ngana te rahit tote ita.Pe nei ero ol iange Iesus mete lo kemenemule ita nga rera poinga porekengana nemur ol.

16 Non e, heronge nena ure murlange na achung mur nga maululngana nike. Pe non nem na helengaume hot ero mukam, iange maululkura. Pe nenge teke non nem meteol, te esia ke mallaha ol. Nenge nonnemna achungmur te rongoheke urenemur.

17 Nenge teke non nem maululkura, na helenga nem ume hot erope nga etue nenge mete ol, kuechach sapele nge te mene nena urelumur. 18 Ke tomunga ana helenga nikengana nem, ana ume pomau mana.Nenge teke ure nemur eiria lele ero,kue hit kura. 19 Ke ngana laka nengeMoses haliu hote NeHalang na ho-tongamur lange hehei pe hana ke hetpemenepulumakau tutunamur eiria,pememeeiria, pe poi luluchenga ech.Ke het pemene ae siki penna nenge tekale hite ana sipsip pulpunna nengeremenmen pe poi teua langa ure ne-mur tohoria. Ke het sau lolele ngaalalaha nenge tehas sio hotonga ia penge hehei pe hana pule. 20 Pe hele,“Huros eina nenge lele hite tomungahel ana helenga nenge ta ngata he-lia, ngana koi nei. Nenge NeHalangheleia lange imo ke teke a nanasia.”21Pepule,Mosesmenehuros einaneu

9:13: Lev 16:15-16; Num 19:9, 17-19; Hip 10:4 9:14: 1Pi 1:18-19 9:19: Exo 24:6-8 9:21:Lev 8:15, 19 9:22: Lev 17:11

Hipru 9:22 393 Hipru 10:8pe sau lolele nga pele nenge hemesiake te heto hekeke NeHalang. Pe pulenga ure nemur nenge te popoi ariaume ia nga pele neu letena. 22 Iok,NeHalang nena hotonga hele ke teke:Ure tana huna hel, a helemlem ia ngahuros mur eiria. Pe nenge teke uteeina lele ero, lape NeHalang saua rerapoinga poreke ngana mur ero pule.

Iesus I Tunginga Nenge Mene MuleIta

23 Pe poinga nei, te poia nga urenenga ich ana mana. Pe i openemana nga ure toto ngana mur nengatapa. Pe nga ure toto ngana ne-mur, tunginga e nge urana toto ngahuros nemur lape helemlem ia iri.24 Ita ta eteia lo, Kristus teu langalut nga tapa pe lohot pengpeng ngeNeHalang ke halau tote ita. TeulangaNeHalang na pele nenge ich anaero. Iange pele nem, i opene mananga NeHalang nena pele toto ngana.25 Tunginga aria soksoke ngana murte mene huros mur eiria pe teteulanga Kileng nenge Heo Ngana Totonga hesinga lochloch ke te poia re-ria tunginga mur. Pe Kristus poi kepomam ero. I langa lut nga tapa petunge i sipona lange NeHalang ke ellemana pe emule mana ero. 26 Nengeteke Iesus poia poinga nem ke emulemana, toinge takisia ana melmelengake emule mana nga ich nei talunngana nike. Pe nei ero, iange kilengnei hetala toto ngana heroi lo. Ke po-malam sio at nga ich nei ke elle manape poi tunginga ia i sipona lange Ne-Halang ke eina lele ita nga rera poingaporeke ngana mur lochloch. 27 Peita hana pule ta mete ke elle manape la tames nga NeHalang matana keamnei teu atat nge ita elle pe ellenga rera poinga mur. 28 Ke Kristuspoi tunginga ia I lange NeHalang keelle mana, ke eina lome hulua halangnga reria poinga poreke ngana mur.Pe I lape at henai ngana mule ngahoena kura. Pe at mule ngana nem,

at ke poi tunginga ia I nga poingaporeke nganamur ero ol. I at kemenepengpeng ia iri nemurnenge te kulalatote I ke tela nga maulinga ke koko.

10Iesus Poi Tunginga Ia I Ke Elle Mana

1 Hotonga nenge Israel mur, iopenemananga ure urananganamurnenge te atat nga hoena kura. I uretoto ngana ero. Pomalam, tunginganemur nenge te poi mulmule ngahesinga lochloch, nakuria ero ngehelemlem ia iri nenge te teke telarochroi nge NeHalang. 2 Toingetunginga nemur te helemlem ialeteria ke te urana nga NeHalangmatana nike, lape te poi muletunginga pele ero ol. 3 Pe nei ero.Iange tunginga nemur, te poia kehelete metentene hehei pe hana ngareria poinga poreke ngana mur ngahesinga lochloch. 4 Iange pulumakaupe meme mur eiria nem, urana erototo nge lomo hote hehei pe hanareria poinga poreke ngana mur. 5 Kepomalam, nga etue nenge Kristus atnga ich nei, hele lange NeHalang keteke,“Iong lemem taua tunginga e ero toto.

Pe o poia Iau ke E lohot ke Iaunon ke singik lo.

6 Tunginga nemur nenge temaklochloche

pe nenge te poia ke helemlemmulmule hehei pe hana

nga reria poinga poreke nganamur,

O iech ele ero toto.7Ke pomalam E hele ke E teke, ‘NeHa-

lang, Iau koloi E at lo.E at ke E nanas tau mene lemem

ngamke pomanga tehas sio ngaria ia nga

alalaha ke ulolo.’ ”8 Nga tele ngana Kristus hele keteke, “Iong lemem taua tunginga eero toto. Pe tunginga nemur nengetemak lochloche pe nenge helemlemia iri nga reria poinga poreke ngana

9:23: Hip 8:5; 10:1 9:26: Hip 10:10 10:4: Hip 9:13 10:5: Psa 40:6-8

Hipru 10:9 394 Hipru 10:26mur, o iech ele ero toto.” (Pe hotongahele ke teke te poia tunginga nemur.)9 Ke het pe hele mule ke teke, “Ne-Halang, Iau koloi E at lo. E at ke Enanas taumene lememngam.” Poma-lam NeHalang hile hote tunginga ne-mur nenga tele ngana ana pe hetauairi nga tunginga nenge Iesus. 10 KeIesus Kristus nanas tau mene NeHa-lang lemene ngana, pe hile hot menesingina lange NeHalang ke elle mana.Pe nga poinga nem mana, eina leleita lochloch nga rera poinga porekengana mur.

11 Pe Iuta mur, aria tunginga anahanamur te popoia aria ume nga etuelochloch. Pe kokoes mana te popoiareria tunginga nemur. Pe tunginganemur nakuria ero toto nge te lomohote poinga poreke ngana mur. 12 PeIesus poia nena tunginga ke ellemana, pe lomo hote ita nga rerapoinga poreke ngana mur lochlochpe hetala ngana ero. Ke het pe lake are nga NeHalang ilina ele nengapen tamalmal. 13 Pe nga lamau, areke kulele mene etue nenge NeHa-lang hekou sue nena ngarang mur keapena hekou hitite iri. 14 Ke Iesusnena tunginga elle mana nenge poianem, hepengpeng tote iri lochlochngana nenge eina lele iri nga reriapoinga poreke ngana mur pe tetu kenek ke koko.

15 Pe Opepengpeng pule heleia urenemur at nge ita ke teke,16 “Helenga tomunga hel nenge imem

ulke mo ngata hel ia, tang ke mai

koi.Nga etue nemur nenge te atat nem,

lape E tal teua lek hotonga murnga kakaoria

pe Ehas sue iri nga leteria pule”17 Pe pule hele ke teke,“Pe lape letek metene mule

reria poinga poreke ngana murero ol.”

18 Ke poinga poreke ngana mur, Ne-Halang letena metene mule iri erool. Pe nenge teke pomam tunginganemur nenge te makmak ia iri nemaria ume ero ol.

Tala Rochroi Toto Nge NeHalang Ol19 Iok titik mur, Iesus mete ke eina

lele rera poinga poreke ngana mur kehet lo. Ke pomalam ta matau ero ol.Ta lohaka pe tateu lange NeHalangnga na pele letena nenge heo nganatoto. 20 Iange Iesus elue rera kuematana heueu ngana e lo, nenge tai teu ia nga huunga palaungana nemke tala nge NeHalang. Pe kue heueungana nem, ngana laka nenge tungheke I sipona ke mete pe maul hakamule kemenemule ita lochloch. 21Keheueu nei, ita ara Tunginga ana NonSoke e umume nga NeHalang na peleol. 22 Pe poia tunginga nga I siponaeina. Pe eina nem lele hite ita pelomo hote rera poinga poreke nganamur lochloch ke het lo. Pe singiranei lemlem toto ke pomanga te lomeita nga ech e nge lemlem toto. Kepomalam letera nachnai ero pe taiia letera manmanna ngana, ke talarochroi toto nge NeHalang. 23 Pe tarahite sara kikina ngana nenge taii ianei ke kerkereng pe ta ruka mule ero.Iange ure lochloch ngana nenge Ne-Halang hele ke teke poia, manmannatoto ke lape poia. 24 Pe ita elle peelle mutera tautaua pekngaramur, peta ech ia iri ke te nanasia poinga ngeurana. 25Poinga nenge ta eukiraurau,ta rahite ke kerkereng iange hana helte hile hote poinga nem lo. Pe ita, tapoi ke mange iri ero iange Non Sokeana etue koi heroi lo.

Tatal Sue NeHalang Tuna Ero26 A longo ke nek, helenga man-

manna toto ngana ta mene ke hetlo. Pe nenge teke tala mulmule keta popoi poinga poreke ngana murkura, lape tunginga e ero ol nge

10:10: Hip 9:12 10:11: Exo 29:38 10:13: Psa 110:1 10:16: Jer 31:33; Hip 8:10 10:17:Jer 31:34 10:19: Hip 4:16 10:20: Mat 27:51 10:22: Lev 8:30; Ezk 36:25; Epe 5:26 10:25:Hip 3:13 10:26: Hip 6:4-8 10:27: Isa 26:11

Hipru 10:27 395 Hipru 11:4lomo hote rera poinga poreke nganamur. 27 Nenge teke tunginga nei ero,lape mataunga palaungana mene ita.Iange NeHalang lape nau teu at ngeita elle pe elle. Ke het pe iri nengete heto ngarang iaNeHalang, lape oanngau lala hite iri. 28Nenge teke hananaimamol te hottaua none nge longotaua hotonga nenge Moses ero, lapeleteria poreke ia i ero pe te hune i kemete sapele. 29 Pe pomere toto ngemele nenge heit kou hule Iesus ngaapena? NeHalang tuna eina lome i lo.Pe i poi sus mule ia NeHalang Tunaeina ke manga ute pele mana. Ol pepomere nge i ol? Pe Opepengpengletena ia i ke halang lo. Iok, heleporeke mule Opepengpeng. Ol peutar lape lohot nge i ol? 30 Ita taeteia lo, nge NeHalang hele ke pomai,“Nem, Iau lek ke e tuachol ia.” PeNeHalanghele kemai pule, “Non Sokelape nau teu la ke nek toto nge nenahana mur elle pe elle.” 31 NeHalangtu ke kokoes pe ta matau toto nganenge teke hotaua ita nga rera poingaporeke ngana mur.

A Mes Ke Kerkereng Nga LetemoManmanna Ngana

32 Iok, letemo metene ure nengelohot nge imo nge nike, nga nengea longe helenga urana toto ngana peletemo manmanna ia. Nga etue ne-mur, a amneia melmelenga halang pea rahite letemo manmanna ngana kekerkereng toto. 33 Nga etue hel, tesong lele hule imo pe te poi porekeimo. Pe nga etue hel, a teke a kokoteu luluch nge iri nemur, nenge hanahel te poia iri ke pomam pule. 34 Peimo a koko teu luluch nge iri nemurnenge tetu nga tuele au ngana, pe aiech mana nga etue nenge te ua totoia lemo ure mur, iange a eteia ke lapea mene ute e nge urana toto kura,nge lape tu ke mala. 35 Ke pomalamletemo meena ero pe a mes ke kerk-erengmana iange lape amene urumo

palaungana nga hoena kura. 36 Atuke nek mana pe ames ke kerkerengpe a nanas mene NeHalang lemenengana. Pomalam lape a mene ureurana ngana mur nenge NeHalangheleia lo ke teke tunge lange imo.37 Iange NeHalang na helenga murnenge tehas sue ke ulolo, hele ke teke,“Etue sase ero ol pe i nenge atat nem

lape at sapele pe poi hulul ero.38Pe lek hanamur nenge te pengpeng

mana,lape leteria manmanna pe tetu

ke te maulul.Pe nenge teke elle nge iri ruka ke la

mule,lape e iech nge i ero ol.”

39 Iok, iri nenge te ruka mule nem,NeHalang heporeke hule iri ke te hettoto. Pe ita tatu teu luluch nge iri ero.Iange ita letera manmanna pe lape tamene sapele maulinga ke koko.

11Letera Manmanna Ngana

1 Letera manmanna ngana umengana pomai: Ta teke taes tote ureurana ngana mur nenge lape lohotnge he kura. Ke letera manmannape ta kulala mana ol. 2 Pe ratetemur nge nike, NeHalang iech toto ngeiri, iange leteria manmanna nganapomai mana.

3 Nga letera manmanna ngana, taeteia ke NeHalang ala hote tapa peich. Pe i ume hote ure nemur ngaute e nge ta naue ero, hele mana peure nemur te lohot. Ure nenge taesia nga matara heueu nei, ta teke maNeHalang ume hote nga ute e nge taesia nga matara, pe i ero.

4 Pe nga Apel letena manmannangana, poia nena tunginga nge uranatoto lange NeHalang. Pe Kaen ero. PeNeHalang mene Apel nena tungingamur iange Apel letena manmannange I. Ke pomalam NeHalang hetueApel ke non nge pengpeng toto. Pe

10:28: Deu 17:6; 19:15 10:29: Mat 12:30-32; 10:30: Deu 32:35-36; Psa 135:14 10:34: Mat5:11-12; 6:20 10:37: Hab 2:3-4 11:1: 2Ko 5:7 11:3: Gen 1:1; Psa 33:6; Ioa 1:3 11:4: Gen4:3-10

Hipru 11:5 396 Hipru 11:17-18Apelmete ke ulolo penga letenaman-manna ngana, hele atat nge ita kura.

5 Pe nga Enok letena manmannangana, metenga mene i ero. Pe melehottaua i ero ol iange NeHalangmenetoto mene i ke lalo. NeHalang nahelenga nemur nenge tehas sue keulolo, hele ke teke: Enok letena man-manna toto pe poia NeHalang ke iechtoto nga nena poinga mur. PomalamNeHalang ua toto ia i ke la. 6 Nengeteke letem manmanna nge NeHalangero, lape o poia NeHalang ke iech kemere? Iange mele nenge teke at ngeNeHalang, letena manmanna tala keNeHalang I non nge tu ke kokoes. Pepule letena manmanna ke NeHalangI non nge poi ke nek toto lala nge irinenge muteria toto ke te lala nge I.

7 Iok, nga Noah letena manmannangana, longo taua NeHalang na he-lenga nga ure nemur nenge kolko-lia iri pe lape lohot nga hoena kura.Pomalam longo taua NeHalang keume ia imot palaungana e pe i penehei pe tutuna mur tetu ke temaulul. Ke nga poinga nenge longotau mene NeHalang, teke heneuehehei pe hana nenge te poreke ngaNeHalang matana. Ke nga Noahletena manmanna toto ngana nem,NeHalang hetue i ke non nge peng-peng.

8 Iok, nga Apraham letena man-manna ngana, longe NeHalang naiunga pe hilesue na kileng pe nanaspulut mene ke langa kileng e nengeNeHalang teke tunge lange i. 9 Ananon lohot nga kileng nem nenge Ne-Halang hele ke kerkereng ke teketunge lange i. Rahite letena man-manna ngana pe lele na pelpele murnga kileng neu pe tu ke pomanganone nge at nga kileng tau ngana. PeIsak pe Iakop pule. Iange NeHalangheleia helenga elle mana lange iri.10 Apraham poi ke pomam iange ku-

lala mana nge teke esia kileng nengemes haka nga huna nenge NeHalangi sipona letena tuanin hote pe lungheke.

11 Pe pule nga Apraham letenamanmanna ngana, lohot ke i Isaktemene. Iange i tuauna toto lo penehei Sara pule mes tamane mana.Apraham letena manmanna nge Ne-Halang nge rahite na helenga nem pepallaklaka ia ero. 12Ke non elle mananei, tuauna ke teke metmete lo. Ol pena tete mur te lohot ke iri hulua totomule ke pomanga itoch mur nga tapasana pe iri halang toto ke pomangapeipei nga ruach ilina.

13 Ke hana nemur, leteria man-manna nga NeHalang na helenga pete mete pe te mene ure nemur ero.Pe ure nemur, iri te naue ke sasetoto lalo pe te esia ure nemur ngelape te lohot pe te iech ele tote. Tehele pengpeng lange hehei pe hanake te teke, “Imem lemem kileng unnenga ich nei ero toto.” 14 Pe nengeteke ta longe mele hel nge te hele kemau, ta etei mellehe mene ke iri tekulele kileng e nge lape te hetue ke irisiporia reria kileng. 15 Pe nenge tekeleteria tu hit menmene reria kilengnenge te hile sue, lape tela mule lo.16 Pe nei ero. Iri te teke tela toto ngakileng e nge urana, nge tu nga lutnga tapa. Pomalamalngaria hot langeNeHalang ke te teke aria Non Soke I.Pe NeHalang iech toto nge te hetueI ke pomau iange I sipona ume hotekileng e ke tu lo. Pe iri nemur nengeleteria manmanna nge I lape tela ketetu ia.

17-18 Pe NeHalang hele lange Apra-ham lo ke teke, “Nge tum Isak manalape e poia lem tete mur, ke te lohotke iri halang toto.” Iok, nga etuenenge NeHalang ollaka hote Apra-ham letena manmanna ngana, Apra-ham teke hun mule tuna Isak ke poitunginga mule ia lange NeHalang. Ke

11:5: Gen 5:21-24 11:7: Gen 6:13–7:1 11:8: Gen 12:1-5 11:9: Gen 35:12 11:11: Gen18:11-14; 21:2; Rom 4:19 11:12: Gen 15:5; 22:17 11:13: Gen 23:4; 1Ch 29:15; Psa 39:12; 1Pi 2:1111:17-18: Gen 21:12; 22:1-14 11:19: Rom 4:17

Hipru 11:19 397 Hipru 11:32poinganem, Aprahampoianga letenamanmanna ngana, 19 iange Aprahameteia lo ke teke: Nenge teke hune tunaIsak ke mete, lape NeHalang I siponahemaul heke mule. Ke nga poinganem, Apraham mene mule tuna ngametenga lo.

20 Iok, nga Isak letena manmannangana, pete Iakop iri nai Iso pe ure ne-mur nenge lape NeHalang poia langeiri nge he kura.

21 Iok, nga Iakop letena manmannangana, pete Iosep tutuna mur ngaetue nenge teke metmete lo. Pe rahitala tuana nga nena kula pe heto hekeNeHalang.

22 Pe nga Iosep letena manmannangana, hele hote Israel mur te lohakangaria nge Ekipto, nga etue nengeteke metmete lo. Pe pule hele urumekoluna nge lape te poia ke mere.

23 Iok, nga Moses tana pe temeneleteria manmanna ngana, te talkomei ke teio iri mol nga etue nenge te hoei. Iange iri te esia Moses nge nakunaurana toto. Pomalam te longo tauanon soke nenge Ekipto na helenga erope te talkome Moses. Te poia poinganeu pe te matau ero pule.

24 Pe nga Moses letena manmannangana, i soke toto lo pe lemene eronge te hetue i ke tana ne Parao tunaheingana. 25 Pe lemene ero ngesingina iech mana ia poinga porekengana mur. Iange iechinga nengapoinga poreke ngana nem tu ke malaero. Pe i teke urana nge la ke tululuch nge NeHalang nena hana mur,ke amneia melmelenga pule. 26 PeMoses eteia ke kue nenge ta nana-sia Kristus, ana melmelenga halang,pe uruna lohot nge he kura. Pe iteke melmelenga nem, i ure palaun-gana toto nga umtutuna pe ure uranangana mur nge Ekipto.

27 Iok, Moses letena manmannatoto nge NeHalang. Pomalam lo-haka pe ua nga kileng nenge Ekipto.Pe naungaala ana non nenge Ekiptoletena inin taua Moses pe Mosesmataua i ero. Ita ta kolkolia NeHa-lang nga matara. Pe Moses letenakerkereng toto pe poia poinga neuke manga esia NeHalang nga matanalo. 28Pe nga Moses letena manmannangana, hune sipsip ke Israel mur tengaua, nga etue palaungana nengaIngatoto. Pe hele lange iri ke te hep-ore sipsip eina nga reria pele matananga piunga mur. Pomalam NeHalangnena angkelo nenge hunun, sio at pehune aina kinkino ngana tatamannatengene ana mur nge Israel ero.

29 Iok, Israel mur leteria man-manna toto nge NeHalang, pomalamte i tele nga Ruach Remenmen nganake pomanga teii nga kileng hal ngana.Pe Ekipto mur te teke te nanas peRuach nem salala hite iri ke te mete.

30 Pe pule Israel mur leteria man-manna toto nge NeHalang, pe terahite leteria manmanna ngana nemke pomanga reria kaleu. Pe tei ke teheliliu hitite kileng nenge Ieriko keetue iri rahtele nai. Ol pe kileng neuana mapuo nenge te lung heke ngaum, toto marang sio ke het.

31 Pe hei e nge ene Rahap, Isalaunga kina ia. Hei nem letenamanmanna toto nge NeHalang.Pomalam halaua hana Israel nainenge te ute kileng nenge Ieriko anaolounga. Ke letena manmanna ngananem, halaua i ke mete nga etue nemero. Iri mana nenge lemeria eronge te nanasia NeHalang, te metelochloch.

32 Ke lape ta nana lala kura kai?Nananga halang tu kura, pe lape enana sakilil langa hana nemur erool. Nge Kition pe Parak pe Sam-son pe Septa pe Teuit pe Samuel pe

11:20: Gen 27:27-29, 39-40 11:21: Gen 47:31–48:20 11:22: Gen 50:24-25; Exo 13:19 11:23:Exo 1:22; 2:2 11:28: Exo 12:21-30 11:29: Exo 14:21-31 11:30: Jos 6:12-21 11:31:Jos 2:1-21; 6:21-25; Iei 2:25 11:32: Jdg 6:11–8:32; 4:6–5:31; 11:1–12:7; 13:2–16:31; 1Sa 1:1–1Ki 2:1111:33: Dan 6:1-27

Hipru 11:33 398 Hipru 12:5Hetatalonga mur. 33 Iri, nga leteriamanmanna ngana mur, te hunel lu-luch nge kileng nemur nga tau, pe tehekou susue iri. Pe tenau ele reriakilengmur, nga poinga nge pengpengmana, pe te mene ure nemur nengeNeHalang heleia, ke teke tunge langeiri. Tera elele huros papalauna nengete hunun haria. 34 Pe te hemetmeteoan papalauna, pe te elelele io ana.Nga tele ngana, kikiria ero mukam.Pe nei ol, kikiria ngana halang, pe telohot ke iri hunelinga hel ana nonmur, nge reria kerkerenga palaun-gana toto. Kileng nga tau ana palingahel ana hanamur teat pe hana nemur,te hekou sue iri pe te lope parai ia iri.35Pehehei hel, nga leteriamanmannangana, aloria mur te maul haka mulenga metenga. Pe iri nenge te amneiamelmelenga palaungana, te chumelemene ol. Iange hana hel te laua irike te teke te helosio ia leteria man-manna ngana mur. Pe iri lemeria eronge te saua leteria manmanna ngana.Pomalam te takis mene melmelenganem ke temete, pe temaul hakamulengaria lape tetu ngaria urana toto olnga nenga tele ngana.

36Pe hana nemur hel te hele porekeiri pe tenos hule iri. Pe hel te lauairi pe te kale hite peria pe tesau teuairi langa tuele au ngana. 37 Pe hel tetamal hune iri, pe hel te chatoa iri ngaluaria, pe hel te hune iri nga kakop.Hel te heron menmene meme muruliria, nem pe sipsip uliria pe te poiporeke tote iri. Pomalam tetu pulutmana pe reria ute e ero ol. 38 Teiraramananga ich sana lomonapengasasana mur. Pe tetu manmana ngarikamur pe nga polomur. Iri te uranatoto nga NeHalang matana pe heheipe hana nga ich nei te purpure iri erototo.

39 Pe hana nemur leteria man-manna nge NeHalang. Pe NeHalangheto heke tote iri pe tatalo ele italochloch rera ure e nge urana toto.Pe ure urana ngana nenge NeHalang

heleia ke teke tunge nem, elle nge irimene ero kura. 40 Iange ngaNeHalangletena, teke iri nemur iri muka nge itaero. NeHalang lemene ke teke poia iripe ita ke ta pengpeng toto nga etueelle mana.

12NeHalang Hetore Tutuna Mur Ita

1 Iok laol, hehei pe hana nemurnenge nike nem, leteria manmannatoto nge NeHalang. Pe ngaria koloiteat ke te eukirau ke te teke tenau itange ta song. Pomalam ta lohaka olpe ta song. Pe ta sausue ure nemurnenge te meena pe ra poinga porekengana mur nenge tak elele ita. Peta rahite letera manmanna ngana peta song ke ta ristoto hel, ke la hetnga songinga nei hetala ngana. 2 Pematara tumana nge Iesus iange leteramanmanna ngana huna mana nge i.Pe nga hoena, lape ta esia letera man-manna ngana nemnganngana nge lo-hot. Iange Iesus amneia melmelengapalaungana pe sau sio mule ero. Pepulemeia I ero nge te heon heke I ngamanga toto ke mete. Iange naula peesia iechinga palaungana nge kuleleI lo. Ke heueu nei are nga NeHa-lang nena arenga palaungana ilina elenenga pen tamalmal.

3 Iok, anau lange Iesus nga kuenenge i ia neu. I amneia uremeena ngana mur halang nge hanaporekreke ngana mur te poia lange I.Pomalam imo lemomelei tana pe aolesio ero. 4 Iange imo a palhel luluchnga poinga poreke ngana nga kikimongamo ero kura. E teke apal hel kea makuk toto. 5 Imo letemo lilil eleNeHalang na helenga nenge hele keteke tutuna mur imo:“Tutuk mur, nenge teke Non Soke

poia uteke lohot nge imo ke teke hepeng

ia imo,poinga nem urana,

pe letemo meena ia ero.11:34: Dan 3:23-27 11:35: 1Ki 17:17-24; 2Ki 4:25-37 11:36: 1Ki 22:26-27; Jer 20:2; 37:15; 38:611:37: 2Ch 24:21 12:1: 1Ko 9:24-25 12:5: Job 5:17; Pro 3:11-12; Hem 3:19

Hipru 12:6 399 Hipru 12:236 Iange Non Soke teke hetore iri ne-

murnenge lemene taua iri.

Ke I teke lape nosia tutuna murke hetore iri.”

7NeHalang teke hetore tutuna murita, pe nenge teke nos ia ita, tatalchusinga ia ero. Ta tatakis meneure meena ngana mur nenge loho-tot nge ita. Pe hana lochloch nganate hetottore tuturia mur ke pomaupule. 8 Pe nenge teke te nosia imoero, nakuna nenge tetememo murero. Iange hulua lochloch te menehengetoro pe tetemeria mur te nos-nos ia iri. 9 Pe ita lochloch tetemeramur iri non. Pe iri te hetottore ita peita tatal sue ita pe ta longo tautauairi. Pomalam mana tatal sue ita pe talongo taua temere NeHalang. Iange Inauele operemur lochlochke tamenemaulinga ke koko. 10Pe tetemeremurnga ich nei, te teke te hepeng ia itanga rera poinga mur nga etue chorongana mana. Pe NeHalang hepengia ita ke ta lohot ke ta pengpengtoto ke pomange I. 11Nga etue nengeTemere NeHalang nosia ita, ta am-neia melmelenga pe ta iech ero. Peiri nemur nenge te mene hengetoronge tetemeria mur, hengetoro nemnganangana, lape lohot ke urana totonge iri nga hoena. Nenge poia iri ketetu ke nek pe te pengpeng toto.

Anau Ala Amo Ke Nek Nga PoingaPoreke Ngana Mur

12 Iok, a hekerkereng mule per-imometmete ngana nemur pe apemomakuk leilei ngana nemur. 13 Pe aike a nanas mene kue nge pengpengmana ke ala. Pomalam lape pekng-amo nemur te esia imo pe te lohakake te urana pule.

14 Pe nenge teke ai ke nek ero,lape a esia NeHalang nakuna ero toto.Pomalam a totoi toto ke atu ke nekluluch nge hehei pe hana, pe ai ke apengpeng toto. 15NeHalang letena ia

ita ke mene mule ita lo. Pe ta naualahel nge ita ke nek, iange lape poingaporeke ngana e, matana hot nge melepe haka ke au hite ita lochloch. 16 Pea nauala ke nek pule iange lape melehel te iskeke hot ke te tangtangohehei pe hehei te tangtango hana. Pepoinga nem, iri te tango rere iechinganenga etue choro ngana anamana. Peleteria metene tetu ngaria nga hoenaero ke mange Iso. Iso ha tala ke ilape mene temene nena ure mur. Peero iange letena tumanangangaunganenge ngaua, pe iech ele nga etuechoro ngana mana. Pe hile hot menenena petanga nge temene pe temenena ure mur nenge i lape mene iri.17 Ol pe nga hoena, teke la ke menepetanga nem pe temene na ure mur.Pe ero ol. Ana non tang toto ke tekemene pe ero toto, iange kue e ero olnge hul mule poinga nenge poia neu.

18 Iok, imo aat nge NeHalang kepomange lemo tete mur ero. Iri telanga hengene nge Sinai pe te esiaoan sapellala ngana pe kileng chan-tom ngana nenge au toto, pe te am-neia tuttula palaungana pe 19 te longengalum paena nge alnganngana pe telonge NeHalang nge helele. Te longeke mau pe te hele lange Moses ke teteke, lemeria ero toto nge te longomule helenga e. 20 Pe te matau totoiange te longe NeHalang nge hele keteke, “Nenge teke none ma huros e ihaka nga hengene nei, a tamal huneke mete.” 21 Pe Moses esia ure nemurpe matau toto pe hele, “Iau pule ematau toto pe e loiloi.”

22 Pe imo a poi ke mange lemotete mur ero. Imo aat nga hengenenenge Saion, nga NeHalang nengemaulul nena kileng pengpeng. KilengIerusalem nenge tu nga lut nga tapa.Pe angkelo mur nga kileng nem, irihalang nge halang toto. Iri te eukiraupe te iech ke elela. 23 Imo aat ke alohot pe NeHalang tutuna mur nenge

12:7: Deu 8:5 12:11: Iei 3:17-18 12:12: Isa 35:3 12:13: Pro 4:26 12:16: Gen25:29-34 12:17: Gen 27:30-40 12:18: Exo 19:16-20; Deu 4:11-12 12:19: Exo 20:18-21; Deu5:22-27 12:20: Exo 19:12-13 12:21: Deu 9:19

Hipru 12:24 400 Hipru 13:6iri tala, te eukirau ke te iechech. Peiri tehas sue eria mur nga lut ngatapa ke ulolo. Pe imo aat ke a lohotnge NeHalang lo. Pe NeHalang I nonnenge amnei teueu nga ita elle pe ellerera poinga mur. Imo aat nge hanange NeHalang poia iri ke te pengpengtoto operia mur. 24 Imo aat ke alohot nge Iesus lo. Pe NeHalang poiahelenga tomunga hel heueu nganae, nge nena hana mur. Pe Iesus tunga tunangana ngeNeHalang pe hanamur nga ich. Pe I sipona poia helengatomunga hel heueu ngana nem anaume ke lohot ke manmanna. Pe imoaat pengpeng nga Iesus eina nengelome ita ke ta lemlem toto. Pe Iesuseina nem helengana urana toto nganenge Apel eina.

25 Iok, heueu nei a longo ke nektoto nga NeHalang na helenga pe alongo ole ero. Iange iri nemur leme-ria ero nge te longo taua na helenganenge tung hote nga ich, pe te uanga ure meena ngana ero. Pe nengeita, NeHalang tu nga tapa pe hele atatnge ita heueu nei. Pe nenge tekelemere ero nge ta longo lange I, tatalkome nga matana ero toto. 26 Ngenike NeHalang hele nga hengene ngeSinai pe ich rur. Pe heueu nei hele kekerkereng toto ke teke,

“Lape E poi mule kileng ke rur ellemule. Pe nei ol lape E herure ichpe tapa pule.” 27 Helenga nenge Ne-Halang teke poia kileng ke rur “ellemule,” nem ta etei mellehe mene keure lochloch ngana nenge I siponaume hote iri, lape te het lochoch. Pe Iume hote ure urana nganamur hel ketetu. Pe ure nemur te rur ero.

28 Ke pomalam ta iech pe ta heleurana toto lange NeHalang iangemene teua ita nga nena naualangape nekinga. Pe nena naualanga penekinga nem, ute nge herure ero toto.Pe ta heto heke I ke pomai: Ta matauala rera pe ta helete ininia I ero toto

ol. 29 Iange ara Soke NeHalang, poma-laka nga oan sapellala ngana nengemilang toto pe ngau ulu hite ure kehet. Pe mele nenge teke longo tauaNeHalang ero, alaka ana ke nek totonge i.

13Poinga Nenge Ta Poia NeHalang Ke

Iech1 Iok, nga lek helenga hetala ngana,

e teke e hele lange imo nga poingahel nenge poia NeHalang ke iech. Atupe lememo taua pekgamo mur ke po-manga titimo mur pengpeng. 2 Pemele hel nenge teat nga kileng taungana, a mene teua iri langa lemopele. Mele hel te poia poinga nei lo petemene teua angkelomur. Pe iri sipo-ria te eteia ero. 3Pe letemometene irinenge tetu nga tuele au ngana pule.Pe a halaua iri ke pomanga atu teululuch nge iri nga tuele au ngana. Penenge teke mele hel te poi porekepekngamo mur, ala ke a halaua iri pea takisia aria melmelenga pule.

4 Iri nenge telei hel, tenau elearia leinga ke nek pe tetu ke tenekhel mana ke pomanga reria helenganenge tetom tele helia nga telei helngaria. Pe a poia amo leinga kelemlem nga NeHalang matana. IangeNeHalang lape nau teu lange imo kenek toto, nga nenge teke none la kema luluch nge heie nenge nehei ia erope heie la ke ma luluch nge none ngeene ia ero.

5A memelei ia poinga nenge a tekelemo umtutuna halang ero. Lemo urenemur nenge tu nge imo nem lo, hetlo la. Iange NeHalang I sipona hele keteke,“Lape E ua amo ero toto.

Pe lape E nau sio mene imo eropule.”

6Ke pomalam ta hele nga letera man-manna ngana ke ta teke,“Non Soke i toro mana halaulaua iau.

Pomalam e matau ero ol.12:24: Gen 4:10; Hip 8:6 12:25: Hip 2:1-3; 10:26-29 12:26: Hag 2:6 12:29: Deu 4:24; 9:313:2: Gen 18:1-8; 19:1-3; Rom 12:13 13:4: Epe 5:5 13:5: Deu 31:6, 8; Jos 1:5 13:6: Psa

118:6

Hipru 13:7 401 Hipru 13:20-21Pe mele pele nakuna ero toto

nge poia ute pele at nge iau.”7 Pe pule letemo metene amo sok-

soke ngana mur. Iange iri te helehot teleNeHalangnenahelenga langeimo. Pe letemo metene leteria man-manna ngana nenge te nanasia Iesusnga tetu ngaria, ke la het nga etuenenge te mete ia. I urana toto ngea nanasia poinga nenge hana nemurte poia nem. 8 Iange Iesus Kristus tuke pomai mana nge nike toto, ke atheueu nei pe nga etue lochloch ngananemur nga hoena pule.

9 Ke pomalam a longo tau pulutehana hel reria helenga ero. Iange lapete channanga ole mene imo, pe la tehile siomene imope apoi koukou raramana ol. Ita letera metene NeHalangletena poreke ngana nge ita ke nek.Pomalam lape hekerkereng ia ita ketames ke kerkereng. Pe a nanasiahotonga kinkino ngana nemur ngangaunga ero. Iri nenge te nanasiahotonga nemur, hotonga nem halauairi ero toto. 10 Ita ara hatanga e tu. Petunginga ana hana mur nenge Israelnem, te ngaua ngaunga e nga arahatanga nem ero toto.

11Tunginga ana hanamur aria sokeemenmene sipsip pe pulumakau eiriake te lalaia nga NeHalang na peleletena nenge heo ngana toto. Penga lamau te poi tunginga ia langeNeHalang ke te teke te helemlem iapoinga poreke ngana mur. Pe hurosnemur singiria temak heke iri ngaoan, nga pele neu ana aeteme ngehot. 12 Pe poinga nem te poia langeIesus pule. Ke te mene hote Iesus ngakileng nenge Ierusalem ke lange hotpe te hune i ke mete. Pe eina leleke lome ita lochloch nga rera poingaporeke ngana mur. Ke tatu ke talemlem toto nga NeHalang matana.13Ke pomalam, ita pule ta nanas hoteIesus lange hot. Nga kileng unnenenge tenau sio mene I pe takisia ana

melmelenga ke la mete sio mana. Keita, tahot la ke ta amneia ure meenangana nemur pule. 14 Iange ra kilenge nga ich nei ero nge lape tatu ia kekokoes mana ol. Pe ra kileng nem, tatango rerere pe ngana kou atat kura.

15 Ke pomalam ta heto heke toteNeHalang nga Iesus ene. Pe poinganem ta rahite ke pomanga rera tung-ina nenge lala nge NeHalang. Pekokoes mana harra heto hekeke Ne-Halang ene. 16 Pe letemo metene keapoi ke urana lange nei ngamo mur.Nenge teke mele na ute ero, a halauai ke a tung nena. Pe a rahite poinganei ke kerkereng. Iange poinga nei,pomanga lemo tunginga nenge langeNeHalang. Pe NeHalang iech toto ia.

17 Pe ute pule, a longo taua melehel nenge iri mukmuka nge imo. Utarnenge te hele ke te teke a poia, atal siomene imo pe a longo tau mana ke apoia. Iri, te kila pe teta eingaria kenekero, pe kokoes te ume ke kerkerengtoto ke tenau ele opemo mur. Iangeiri lape te henin hote aria ume nemlange NeHalang kura. Pe nenge tekea longo taua iri ke nek, lape te iechmana nge te poia aria ume nem. Peimo lape a iech pule.

18 Pe e teke e hele lange imo ke ahetalau emem lange NeHalang pule.Imemmo tekemoi kemo nanasmenepoinga nge pengpeng ke kokoes. Po-malam, nga letemem nge teu, moamneia ute pele nge poreke ero. 19 Pee teke a hetalaulau ak ke kerkerengtoto lange NeHalang ke ela mule ngeimo ke ueiuei mana.

20-21 Iok, e hetalaulau amo mukam:NeHalang nenge poia letemo kema kenek, tung lochloche ure urana nganamur lange imo ke a poia i siponalemene ngana. I sipona hemaul muleNon Soke Iesus nga metenga. Pehenonou hote I ke I Non Soke penauele mule NeHalang nena hanamur lochloch. Ke pomanga non

13:7: 1Ko 4:16 13:9: Rom 14:17 13:11: Lev 16:27 13:12: Ioa 19:17 13:13: Hip 12:213:14: Hip 11:10, 16; 12:22 13:15: Psa 50:14, 23 13:16: Pil 4:18 13:17: 1Te 5:12 13:18:

Ume 24:16; 2Ko 1:12 13:20-21: Jer 32:40; Ezk 37:26; 1Pi 2:25

Hipru 13:22 402 Hipru 13:25nenge nauelele nena sipsip mur. Ne-Halang hemaul mule Iesus iange einahekerkereng ia helenga tomunga helheueu ngana nem. Pe helenga to-munga hel nem, lape tu ke kokomanaol. Pe pule, e hetalaulau ara ke etekeNeHalangume teunge ita ke poialemene ngana nga letera. Ure nemlohot mana nga kerkerenga nengeIesus Kristus! Pomalam ta heto heketote ene nga etue lochloch sapele.Manmanna!

Helenga Hetala Ngana Mur22 Iok titik mur, lek helenga hetet

lo pe e teke asis pe a longo ke nektoto, nga helenga nenge hekerkerengmule imo ke a nanas mene kue nengepengpeng. Pe alalaha nenge ehas ianei choro mana.

23 Pe pule e teke e hele tote tiraTimoti lange imo. Timoti kou te lohehote i nga tuele au ngana lo. Pe nengeteke at ke ueiuei, lape imem nai apemola mule ke monau mule imo.

24 Pe a heleia lemem iechingapalaungana lange amo papalaunamur, pe nge NeHalang nena hanamurlochloch. Pe titira nemur nge Italite hekule reria iechinga palaunganalange imo pule.

25 Lape NeHalang nauele imo kenek, pe poi ke nek toto lange imo kekokoes.

Ieims 1:1 403 Ieims 1:17

IeimsAlalaha Nenge Ieims Hasia

Ieims Hekule Na Iechinga Palaun-gana

1 Iau Ieims koi nenge ehas ia alalahanei. NeHalang peNon Soke Iesus Kris-tus reia non iau. Pe ehas ia alalaha neike lange mata analoch pe nai nengeIsrael nenge te ua parai ke tetu ngakileng lochloch ngana nga ich. Pelek iechinga palaungana lange imolochloch.

Lete Manmanna Ngana Pe LeteMatana Ngana

2 Iok titik mur, nenge teke uremeenanganahalang te lohot nge imo,letemo meena ia ero. A iech mana.3 Iange ure nemur nenge te lohototnge imo nem te teke te helosio ialetemo manmanna ngana. Pe lapehere imo ke nek ke a nanasia poingange urana. 4 Pe poinga urana ngananem, lape puo ke kerkereng toto ngaletemo pe a henonoua lange heheipe hana nga amo ume mur nenge apopoia nga etue lochloch. Pomalamlape a pengpeng toto nga NeHalangmatana pe lape ute pele nge imo erool. Pe ure lochloch ngana nengeletemo tautaua iri lape mataria pur-pur ke elle. 5 Pe nenge teke amo helte etei teu ke nek nga ure nemur ero,a onteia NeHalang. Pe i lape halauaimo nga a etei ngamo nem. Iange inge lemene toto ke halau tote ita keta etei teu nga ure mur nenge ta eteiia ero. 6 Pe nenge teke a onteia Ne-Halang, letemomanmanna pe letemonachnai ero. Iangemele nenge letenanachnai, letena manmanna ngana siohel haka ke pomanga ruach ana mee.7 Pe mele nenge poi ke pomam eteiake lape Non Soke tunge ute pele langei ero toto. 8 Iange i non nenge letenanachnai nga ure lochloch.

Iri Nenge Reria Ure Halang Ero Pe IriNenge Reria Ure Halang

9Pe tira e nengenenaute e ero, iechtoto iange NeHalang tal haka tote i kehet lo. 10Pe iri nenge reria ure halangtoto te iech pule iange NeHalang talsio tote iri ke het lo. Lape te metesio mana ke pomanga heilil rorananenge ulala hot 11 pe chaia milangngana makia ke mous pe kalum kemete. Pe nakuna urana ngana nemero ol, iange losio hot pe lasus sapele.Ke iri nemur nenge reria ure halanglape te poi ke pomalammananga etuenemur nenge tetu ke tenau elele irisiporia aria ume mur.

Ollakanga Poreke Ngana Mur TeatNge NeHalang Ero

12 Iok, mele nenge ure porekengana teke takue i pe mes ke kerk-ereng pe losio ero, iech toto iangelape mene maulinga ke koko ke po-manga uruna. Maulinga ke kokonem, NeHalang i sipona hele ke teketunge lange iri nemur nenge mute-ria tau tote i. 13 Iok, nenge tekeure poreke ngana takue mele ke poiapoinga poreke ngana e, heo nganatoto nge mele nem hele ke teke, “Ne-Halang koi nenge poia ure porekengana nei ke lohot nge iau.” Nemero. Iange ure poreke ngana e takueNeHalang ero toto. Pe NeHalanghelosio ia mele e nga poinga porekengana ero. 14Ollakanga poreke ngananemur te lohot iange ita sipora leteratu hit mene ure nemur nga ich nei pelemere tau tote ure nemur. Pe lemeretau toto ngara nem takue ita 15 ke talosio nga poinga poreke ngana mur.Iok, poinga poreke ngana nemur tepuo ke kerkereng toto nga letera pete tunge metenga at nge ita.

16Atong mur! Iau titik mur imo peanau ala amo ke nek toto koi nga urenemur. 17 Iange poinga urana nganamur pe tunginga urana ngana murmana sio at nge NeHalang i sipona. Inge poi hote lemenge mur lochloch

1:1: Mat 13:55; Ume 15:13; Kal 1:19; 1Pi 1:1 1:2: Rom 5:3-5 1:3: 1Pi 1:7 1:5: Pro 2:3-61:10: Isa 40:6-7 1:18: Ioa 1:13

Ieims 1:18 404 Ieims 2:6nga tapa sana. Pe iri, tua leme ngariahul rarara, pe NeHalang ero. 18 Ngai sipona lemene ngana, hemaulia itanga nena helenga nenge manmanna.Pomalam ita ta lohot ke i sipona tu-tuna mur nenge tengene ana. Peletena ia ita ke palaungana toto ngaure lochloch nenge ala hote iri.

Ta Longotau Pe Ta Poia Ume19 Titik mur letemo lilil ele nei

ero toto. E teke urana toto nge alongo ke nek toto pe a hele ke nekmana pe letemo inin ke ueiuei ero.20 Iange lape letemo inin ngana poialemo arenga ke poreke. Pe NeHalanglemene ke teke a are ke nek pe a peng-peng nga NeHalang matana. 21 Kepomalam a hile hote lemo poingaporeke ngana mur nenge a popoiake te lasus toto. Pe atal sue imope a mene NeHalang nena hengetoronenge tue nga letemo lo. Pe henge-toro nem lape haka pe hemaulia imo.

22 Nenge teke a longe NeHalangnena helenga mur pe a nanasia ero,nenge nem a channanga mule imo kehet lo. 23 Mele hel nenge te longeNeHalang nena helenga mur pe tenanasia iri ero, tepoi ke pomalakange non nenge nau mulmule i siponaopene nga silonga. 24 Esia opene kehet pe laol. Pe ueiuei mana letenalilil ele mule nakuna nenge esia ngasilonga lo. 25Pe imo anau teu la ke nektoto nga NeHalang nena hotongamurnengepengpeng toto penengehemasmule ita ke ta nanasia lemene ngana.Anau teu ke nek pe letemo lilil ele erototo. Pe a poia ana ume ke pomangahele ngana. Nenge teke mele nem poike mai, lape NeHalang pete tote i ngaume nemur nenge popoia.

26 Pe nenge teke mele pele lohakape hele ke teke i NeHalang nena nontoto pe nauele ana hengetau ke nekero, mele nem channanga mule i kehet lo. Pe na helenga pa nenge teke i

NeHalang nena non toto nem, chan-nanga mana. 27 Temere NeHalangiech toto nge nena hana mur nengete poia poinga mur nenge urana pepengpeng mana. Pe poinga nengepomam nakuna pomai koi: Te ha-laulaua ainanemurnenge tatariamurpe tetemeria mur te mete lo. Tehalaulaua hehei pakarkar una murpe tenau ele iri ke nek toto nga ariamelmelengamur. Pe pule tetu nga ichnei pe tepuo loko teu pulut teu meneiri langa poinga poreke ngana e ero.

2Mutemo Taua Hulua Lochloch.

1 Iok titik mur pe liliuk mur, letemomamanna nge Non Soke Iesus Kristuslo. I toro mana nge palaungana totope ta heto heke i. Pomalam atal hekemele hel ke iri papalauna nge melehel ero. A poia iri lochloch ke ellemana. 2 Hana nai lape teat nge imoke aole halimo. Nenge na ure halangheronia heroninga urana ngana penena si heon nga talngana. Pe nengena ure halang ero heronia ure much-much ngana mur. 3 Imo lape apoi keurana lange non nenge heron ke nektoto nem pe a hele lange i ke a teke,“Kole, oi at ke o kila lakoi nga arenganenge urana.” Pe lape a hele langenon nenge na hengeron muchmuchnem ke a teke, “Pe iong o mes la kemau kou, nem pe oat ke o kila siongamaruchrue nga apek huna.” 4Ngapoinga nei, atal heke tote mele hel peatal sio tote mele hel. Ke nga letemoporeke hulu ngana a teke mele helmana te urana toto.

5 Titik mur pe liliuk mur a longoke nek! NeHalang hesilei hote atongnemur nenge reria ure halang ero ngaich nei ke het lo. Hesilei hote irike leteria manmanna toto nge NeHa-lang pe tetu teu nga NeHalang nenanaualanga pe nekinga. Iange iri mu-teria tau tote i. 6 Pe imo apoi ke neklange atongmur ero. Imo apoi poreke

1:20: Ecc 7:9 1:21: Kol 3:8; 1Pi 2:1 1:22: Mat 7:26; Rom 2:13 1:25: Rom 8:2; Iei 2:121:26: Psa 141:3 2:1: Ume 10:34; Iei 2:9 2:5: 1Ko 1:26-28

Ieims 2:7 405 Ieims 2:23iri. Pe itei toto nenge heporeke imo?Iri nenge ria ure halang laka nenge tehemes teua imo nga haliunga. 7 Peimo, Iesus nena hanamur toto imo peiri nenge reria ure halang nem te heleporeke tote Iesus ene nge pengpengpe urana toto.

8 Nga NeHalang nena helenganenge tehas sue ke ulolo, hotongapalaungana e hele ke teke, “Mutemotaua pekngamo mur ke pomangalememo tau mule imo sipomo.”Urana toto nge a nanasia hotonga neihele ngana. 9 Pe nenge teke a uranamana nge mele hel pe apoi porekehel, nem a poia poinga poreke nganape a longo hole taua NeHalang nenahotonga ke het lo. 10 Mele nengelongo hole taua hotonga chonnaunne, longo hole taua hotonga murlochloch ke het lo. 11 Iange NeHalanghele ke teke, “O salau lange nonenehei ero.” Pe pule, “O hune meleero.” Iok, nenge teke o salau langenone nehei ero pe o hune mele, nemo longo hole taua NeHalang nenahotonga lochloch ke het lo. 12 Letemometene ke nek! Nga ure lochlochngana nenge a heleleia pe a popoia, ananasia poinga nenge NeHalang poialange imo lo. Nenge letena ia imope mene mule imo nga lemo poingaporeke ngana mur. 13 Iange melenenge letena ia hehei pe hana ero,NeHalang lape letena ia i ero pulenga etue nenge ta mes nga NeHalangmatana ke nau teu at nge ita elle peelle. Pe mele nenge letena ia mele helke kokoes lape sana loiloi nga etuenem ero.

A Henonou Hote Letemo ManmannaNgana Nga Ume Mur Nenge A Popoia.

14 Titik mur, nenge teke none heleke teke letena manmanna toto pepoia ume urana ngana e nge halauamele ero, non nem letena manmannangana nem luna ero toto. Pe pule,

letena manmanna ngana nem lapehalaua i ero toto. 15 Iok, tira ema liurae nena hengeron ero pe ana ngaungaero. 16 Pe amo e nge imo lohaka pehele lange i ke teke, “Non Palaunganapete iong pe otu ke nek pe o uri ero.”O hele lange i ke mau ia? O tungtungana ngaunga pe na hengeron murpule? Lem helenga nem luna erototo. 17 Ke a naue lo? Imo letemomanmanna nge NeHalang. Pe letemomanmanna ngana nem luna ero totope lape mete sio mana ke lasus. Iangea henonou hote letemo manmannangana nem nga ume urana ngana eero nenge a halaua mele.

18 Iok, mele lape lohaka pe hele keteke, “Ia potar? None letena man-manna mana pe none pule poi men-mene ume urana ngana mur. Pa nem,ute pele ero.” Iok, iau lape e tuacholia mele nem na helenga ke pomaikoi, “Nenge teke none nem letenamanmanna mana pe poia ume uranangana e ero, lape henonoua letenamanmanna ngana at nge iau kemere?Iau lape e henonou hote letek man-manna ngana lange iong nga lek umemur nenge lape e poia ke e halauamele hel.” 19 Iong letem manmannake o teke NeHalang elle mana. Nemurana! Pe uneinei mur pule leteriamanmanna ngana elle mana ke po-mange iong. Pomalam te matau pe teloiloi toto.

20 Iong nge lape am hauaua iam!Nenge teke o poia letem manmannangana nem ana ume unne ero, letemmanmanna ngana nem lape mete sioke lasus mana. 21 O naula nge retteApraham. Non neu, NeHalang talheke tote i ke i non nge pengpengnga matana iange teke hune tunaIsak ke poi nena tunginga ia langeNeHalang. 22 A naue lo? Aprahamletena manmanna pe henonou hoteletena manmanna ngana nga poinganenge poia nem. 23 Ke poinga nenge

2:8: Mat 19:19; Kal 5:14 2:9: Deu 1:17 2:10: Lev 19:37; Num 20:7-12, 24; Mat 5:19 2:11:Exo 20:13-14; Rom 13:9 2:12: Kal 6:2; Iei 1:25; 1Pi 2:16 2:13: Mat 5:7; 18:32-35 2:15: 1Io 3:172:18: Kal 5:6 2:21: Gen 22:9-12 2:22: Hip 11:17-18 2:23: Gen 15:6; 2Ch 20:7; Isa 41:8

Ieims 2:24 406 Ieims 3:12Aprahampoia nem, lohot ke pete toteNeHalang nena helenga mur nengetehas sue ke ulolo, nenge hele keteke, “Apraham letena manmannatoto nge NeHalang, pe letena man-manna ngana nempoia i ke pengpengtoto nga NeHalang matana.” Poma-lam te hetue Apraham ke NeHalangneingana toto. 24Ke imo anau, nengeteke letemomanmanna pe a henonouhote nga lemo ume mur, lape a peng-pengngaNeHalangmatana. Penengeteke letemo manmanna pe a poiaume pele ero, lape letemomanmannangana nem halaua imo ero toto.

25 Iok he Rahap poi ke pomalampule. Hei nem, salaunga kina mukam.Pe ana hei, talkome teua hana nengete utut kileng ana olounga pe halauairi ke te nanasia kue e nge altoto kete ua. Pe nga poinga urana ngananem, NeHalang tal haka tote i ke ipengpeng toto nga matana. 26 Ke po-malammele nenge letenamanmannape poi hote ume urana ngana e ero,letena manmanna ngana nem metelo. Nenge teke opera tu teu nga sin-gira ero, ta mete lo. Ke nenge tekeletera manmanna mana pe ta poiaana ume e ero toto, letera manmannangana nem mete lo.

3Tanau Ele Ara Hengetau Ke Nek.

1 Titik mur, imo lochloch ngana alohot ke imo hetoronga ero. Iange aeteia, imem hetoronga nemur, lapeNeHalang nau teu at nge imem kenek toto. 2 Ita ta losio ke kokoes ngapoinga poreke ngana mur. Pe nengeteke mele heleia helenga porekengana e ero toto, mele nem i nonnge pengpeng toto. Pe i lape nauelesingina lochloch ke nek toto.

3 Anau langa kie nenge ta paue.Ta takue pe nanasia lemere ngana.4 Iok, anau langa imot mur pule. Imotnemur te papalauna toto pe tuttulapalaungana takiskisia iri. Pe ute e ngekino mana tu nga imot palaungana

nem hoena nga ruach letena. Pe nonnenge songongia imot neu aua uresune neu pe imot palleu song ke langanon neu lemene ngana. 5Ke ure sunenem ume ke elle mana ke pomangaara hengetau. Ara hengetau i ute enge kino mana pe tu teu nge ita. Pepomere toto nge teke i toto pe heleiaure papalauna?

Iok, letemo langa oan nge ngau uluhite lomo letena. Oan nem talun kekino mana mukam, pe intele nga aeina mur pe ngau lala ke palaunganatoto sapele. 6 Pe ita ara hengetaupomalaka nga oan. Tu teu nga sin-gira ke pomangapoingaporekenganamur nenge tetu nga ich nei. Pe i ngeheporeke tote tatu ngara pe singiralochloch. Iange Non Poreke Ngana isipona poi heke ae nem.

7 Hana halang tenau ele ure ne-mur nenge talngaria hihiong pe ngiemur pe marehit pe ruo mur. Tehengau ngaua iri pe te hetottore irike tetu ke nek. 8 Pe mele e ngenauele ana hengetau ke nek ero toto.Ara hengetau nei malaka nga nonachunga tana e nge kila ita erochro.I rara mana iange achach. 9 Pe ita taheto hekeke ara Non Soke pe TemereNeHalang nga ara hengetau mur. Iok,tahul mule pe ta hele poreke melenenge NeHalang i sipona ala hote ike nakuna mange i toto. 10 Pe ngaara hengetau elle nem, ta heto hekeNeHalang pe penpeninga hot mul-mule ia. Titik mur, a poi ke pomaiero toto. 11 Imai ech lololo nganape ruach mesmes ngana, te pachotngaria elle mana kai? 12 Pe pero pechangal mai taria elle mana pule kai?Pe ae keng nganangana lape rora hotkai nga haiia tana mai? Ero iam!Ech lololo ngana pe mesmes nganapachot ngaria elle mana ero. Nengelololo, pachot ngana altoto nga nengemesmes.

Eteinga Toto Ngana.2:25: Jos 2:1-21; Hip 11:31 3:6: Mat 12:36-37; 15:11, 18-19 3:8: Rom 3:13

Ieims 3:13 407 Ieims 4:1013 Amo tei letena mallaha pe etei

ngana poi ke nek toto? Teke poi pemele nem henonou hote i ke talsiotote i pe tu ke nek mana pe poiaume urana ngana mur. Pomalamlape ta etei tote ke mele nem eteitoto nga eteinga toto ngana nem.14Pe nenge teke iongmele nenge samchumchumchumpe o ngunngunu ha-lali, o palut rara ero. 15 Iange o eteingam nem at nge NeHalang ero. Oetei ngam nem at mana nga ich nei.Pe pule Opepengpeng tunge langeiong ero. Non poreke ngana tungelange iong. 16 Ke nga nenge tekesam chumchumpe o ngunngunu hali,lape ramam mallaha ke nek ero pepoinga poreke ngana halang lape telohot. 17 Pe iri nenge te mene eteingatoto ngana nge at ngeNeHalang, reriapoinga pomai: Te nanasia poinga ngepengpeng, pe te urana lange pekn-garia mur, pe tetu ke tenek ia iri, peleteria poreke ia iri. Pe ramaria uranange te longo langa pekngaria murleteria tuanin ngana mur, pe reriapoinga urana nganamur nganangarialohot, pe reria ume mur pe helengamur te lohot kemanmanna, pe te poialange hulua lochloch ke elle mana.18 Iri nenge tenau ele hehei pe hanake teare ke nek, aria umengananganamur laka lohot ke poinga urana nganamur.

4A Tunge Imo Sipomo Lange NeHa-

lang1 Imo, lememo tau menmene

poinga poreke nganamur, pe lememongamo nemur te palhel rara ngaletemo. Pomalam, palinga hel pehunelinga mur te lohotot nge imo.2 Lememo taua ure halang pe a meneiri ero. Ke pomalam a ngunngunuia mele hel pe a hune iri. Pe urenenge lememo taua iri nem, a meneero kura. Pomalam, a hele inin pe apalhel pe a mene ero iange a onteia

NeHalang ero. 3 Pe nenge teke aonteia NeHalang nga ure nemur, lapea mene iri ero pule. Iange nga letemonge teu a teke a mene ure nemurke imo toro mana lemo nenge halaumene imo pe mele ero ol.

4 Imo nge a poreke toto iam! Ne-Halang na ngarang mur laka mele helnenge te poi ke machmam. Mele helnenge muteria tau tote ure nemurnga ich nei, muteria taua NeHalangero toto. Ke mele hel nenge te teketema la mana nga ure nemur nga ichnei, NeHalang na ngarang toto lakairi. 5 NeHalang nena helenga nengetehas sue ke ulolo, luna palaunganatoto, pe hele ke teke, “Ope nengeNeHalang hesio tele ke tu teu nge ita,teke i toro mana nena ita.” 6 Pe Ne-Halang letena porekeia ita ke halang.Pe nena helenga nenge tehas sue keulolo, hele ke teke,“NeHalang lemene ero toto ia

iri nenge tetal hekeke iri.Pe I letena poreke toto ia

iri nenge tetal sio totote iripe hekerkereng ia iri.”

7 Iok, a tung tote imo lange NeHa-lang ol pe ames ke kerkereng toto peanau ala amo nge non poreke ngana.Pomalam lape non poreke ngana nemua hatal sapele imo. 8Ala rochroi totonge NeHalang. Pomalam, lape NeHa-lang tu rochroi toto nge imo. Imonenge a popoi poinga poreke ngana,a lomo hote poinga poreke ngana ne-mur nga letemo pe a helemlem muleletemo ke ma ke nek. Pe imo nengeletemo nachnai a poia letemo ke ellemana nge NeHalang ol. 9 Letemoporeke ia lemo poinga poreke nganamur pe a tang hot tote iri! A hulialemo melmelinga mur ke langa lemotanginga mur. Pe a iech ngamo nemmur ero ol pe nakumo hunun mana.10 Atal sio tote imo nga Non Sokematana, pe I lape inheke mule imo petal heke tote imo langa lut.

3:18: Mat 5:9; Hip 12:11 4:1: Rom 7:23 4:4: Rom 8:7; 1Io 2:15 4:6: Pro 3:34; 1Pi 5:54:7: Epe 6:12 4:8: Isa 1:16; Zec 1:3; Mal 3:7 4:10: Job 5:11; 1Pi 5:6

Ieims 4:11 408 Ieims 5:11O Henonou Perim Lange Mele Ero

11 Titik mur, a hele poreke pea henonou perimo lange neingamomur ero. Mele nenge henonou pennalange neingana pe hele poreke i, heleporeke hotonga ke het lo pe pule,hesilechlei hotonga. Pe mele nengehesilechlei hotonga, nanasia hotongamur ero toto. 12 Non elle mana ngetung hote hotonga mur. Pe I toromana i non nenge hesilechlei. Pe itoro mana i non nenge nauelele uremur pe sisparachraia ure mur. Peiong itei nenge o teke o henonouperim lange neingam ke pomam?

ImoNengeATeke ImoToto, AnauAlaAmo Ke Nek

13 Iok a longo, imo nenge a lohakape a hele ke a teke, “Heueu ma ngerou, lape ta lohaka ke tala nga kilengtau ngana hel pe tatu ke hesinga elle.Pe ta umumeia ara ume nemur nengeta menmene umtutuna.” 14 Iong ohele pulut mana. O eteia utar nengelape lohot nge rou pule? Iong opoike pomanga mo. Iange mo sio petu ke etue choro mana pe het mulelo. 15 Iong, toinge o hele ke o teke,“Ita lape ta poi ke mai pe mai ngaNon Soke lemene ngana.” 16 Heueupanei o heto heke tote iong ke hetlo. Pe palutinga pa nenge pomamporeke toto. 17 Pe mele nenge eteiaure urana ngana mur pe popoia ero,mele nem poia poinga poreke ngananga NeHalang matana ke het lo.

5Imo Nenge Lemo Ure Halang Anau

Ala Amo Ke Nek1 Imo nenge lemo ure halang, a

longo ke nek toto! Letemo hoaimo pe a tangtang iange ure meenangana halang lape te lohot nge imo.2 Lemo kole hoena nemur nenge ateke lape halaua imo, te lapusa hululo. Pe pule kankan te ngau ule lemohengeronmur ke het lo. 3Pe lemo ure

chalemlem ngana mur nenge koikoipe hussu, singiria karkare ulu ke hetlo. Pe ure karkare ngana nemurhenonou hot pengpengia ke imo aporeke toto pule. Pe i lape ngaulala hite singimo ke pomanga oan.A takiraurau lemo kole hoena ngahalang nike ke at heueu nei. 4 Pea olia hana nenge te lamlamo amoero. Pe hana nemur te tatara amonge NeHalang ke het lo. Pe Non SokeNenge Palaungana Toto longe hananemur reria tanginga ke het lo. 5 Imoatu nga ich nei, lemo ure halang peatu ke a iech mana. Pe a helum hoteimo ke pomanga kie nenge lum totope tesie heke pe te hune ke mete. 6Peapoi poreke pe a hune atong mele helnenge reria huna ero lange imo.

Tatu Kenek Mana Pe Tanau AlaMana

7 Titik mur, tatu ke nek mana pe tanau ala mana nga Non Soke at mulengana. Anau lange non nenge tue anaume pe kulkulele mene ana ngaungange haka nga ich. Pe pule tu kenek mana pe kulele mene pitte hesiongana nga ana etue. 8 Pe imo pule apoi ke pomalam. A kulkulala mana peames ke kerkereng, iange Non Sokeana etue nenge lape at muleia, atrochroi lo. 9 Titik mur, a ngunn-gunu hel nge imo ero, pomalam lapeNeHalang henonou hote lemo poingaporeke ngana mur ero pule. Ana nonkoi at ke mes nga pele matana lo!

10 Titik mur, a nanasia poinganenge hetatalonga mur. Teat pete helele nga Non Soke ene, pe uremeena ngana halang lohot nge iri. Peatong mur te chum ele pe te takismene ure meena ngana nemur. 11 Peita ta eteia ke iri nenge te poi kepomam, te iech toto. Imo a longenananganengene Iop lo? I takisia anamelmelenga pe tu ke nek mana. Penga hoena, Non Soke hemas mule i.Ke ure nem, Non Soke teke hetoro ita

4:12: Rom 2:1; 14:4 4:13: Luk 12:18-20 4:14: Psa 39:5, 11; Pro 27:1 4:17: Luk 12:475:2: Mat 6:19 5:4: Deu 24:14-15 5:5: Luk 16:25 5:7: Deu 11:14; Jer 5:24 5:8: Rom

13:11-12; 1Pi 4:7 5:11: Exo 34:6; Job 1:21-22; 2:10; Psa 103:8

Ieims 5:12 409 Ieims 5:20ia. Non Soke letena poreke toto ia itape poia ita ke nek toto.

12 Titik mur, ure palaungana e pulepomai. A heto pulut mene NeHalangene ke hekerkereng ia lemo helengamur ero. Pe a hetue ute pele nga ichnei ero pule. Nenge teke a hele ke oe,a hele ke manmanna toto mana. Penenge teke a hele ke ero, a hele keero ke manmanna. Pe nenge teke aheto pulut mene NeHalang ene, lapeNeHalang tuachol ia ke poreke langeimo.

Ta Hetalaulau Nga Letera Man-manna Ngana

13Nenge teke ure meena ngana lo-hot nge amo e nge imo, mele nemhetalaulau lange NeHalang. Pe nengeteke iechinga lohot nge amo e ngeimo, mele nem pule peupeu pe hetohekekeke NeHalang. 14 Pe nenge tekeamo e nge imo singina aleles, hekulohetalaulaunga ana hana mur aria keteat nge i. Iange iri lape te hetalaulauhite i pe te pasiling heke ure inanganaehech ngana lange i nga Non Sokeene. 15 Pe nenge teke o hetalaulaulange NeHalang pe letem manmannatoto, lape poia haleles ke het ngemele nem. Iange Non Soke i siponahemas mule i. Pe nenge teke melenem poia poinga poreke ngana hel,NeHalang lape letena ia nena poingaporeke ngana mur ero ol. 16Ke poma-lam a hele hote lemo poinga porekengana mur lange pekngamo mur pe ahetalaulau ke NeHalang hemas muleimo. Iange iri nenge te pengpeng totonga NeHalang matana, te hetalaulaungaria lape lohot ke kerkereng pepalaungana toto.

17 Elaisa i non mana ke mange ita.Pe i hetalaulau ke pitte mol ero. Pepitte mol sio ero ke hesinga iri mol pehakekena. 18 Iok, ana non hetalaulaumule ke pitte mol ol. Pe la pitte sio atnga lut nga tapa ke lome ich pe urelute haka mule.

Ta Halaua Mele Ke At Mule Nge Ne-Halang

19 Titik mur nenge teke amo e ngeimo ua hot nga NeHalang na helengamanmanna ngana pe mele mene teumule i, 20 letemo metene nei: Melenenge mene mule neingana e ngapoinga poreke ngana mur, halauaneingana nem opene nga metenga lo.Pe pule, lape NeHalang mene poingaporeke ngana mur halang pe saua irike te lasus toto.

5:12: Mat 5:34-37 5:14: Mak 6:13 5:15: Mat 17:18-20 5:17: 1Ki 17:1; 18:1 5:18: 1Ki18:42-45 5:19: Kal 6:1 5:20: Pro 10:12; 1Pi 4:8

1 Petrus 1:1 410 1 Petrus 1:12

1 PetrusAlalaha Elle Ngana Nenge

Petrus Hasia1 Iau Petrus koi ehas ia alalaha nei.

Iau Iesus Kristus nena hekulkulonga.E hasia alalaha nei ke lange Ne-

Halang nena hana mur nenge hesileihote iri pe tetu lilis rara mana ngakileng hel nga ich. Ana kileng koinemur: Nge Pontus pe nge Kalasiape nge Kapatosia pe nge Eisia pe ngePitinia. 2 Temere NeHalang letenatuanin hot tele nike ke hesilei hotenena hana mur imo pe poia imo ke apengpeng nga ume nenga Opepeng-peng. NeHalang teke a longo taua i pea lohot ke a lemlem nga Iesus Kristuseina nenga mete ngana.

E teke NeHalang henonou hot toteletena urana ngana lange imo pe poiaimo ke atu ke nek toto.

Kulkulalanga Manmanna Ngana3-4 Ta hele urana pe ta heto heke

NeHalang nenge ara Non Soke IesusKristus Temene. NeHalang letenaia ita ke palaungana toto pe tungemaulinga heueu ngana nge ita nganenge hemaul heke mule IesusKristus nga metenga. Ke heueu takulkulele petanga nga ure urananganamur nenge NeHalang talue ngatapa ke teke nena hana mur reria ia.Ke petanga nemur, imo lape lemo ia,pe ute pele nge lape heporeke erope te erue ero pe lape te poreke eropule. 5 Imo letemo manmanna ngeNeHalang pe nena kerkerenga lapenauele imo ke la het nga etue hetalangana. Pe lape mene mule imo kepomanga letena tuanin hot ngana ialo. 6 Imo a amneia ure meena nganahalang nge te lohotot nge imo, penga etue nem lape a iech toto. 7 Uremeena ngana nemur te henonouhote ke letemo manmanna ngana

kerkereng toto nge Kristus ke kokoespe ele haka toto nga um chalemlemngana nenge uruna ele haka toto.Um nem te holoa sue nga oan milangngana ke chalemlem pe i lape porekemule pe tu ke koko ero. Pe letemomanmanna ngana nem lape poia imoke a mene hemalmalinga pe te hetoheke imonga etuenenge Iesus Kristuslohot nga mallaha. 8 Imo a esia i erope mutemo taua i pe heueu nei pulea esia i ero pe letemo manmanna ngei pe iechinga lalalaua imo ke elela.Iechinga nem palaungana toto ngaiechinga mur lochloch pe nakura erototo nge ta hele urume nga harra.9 Imo a iech toto iange amenmene urenenge letemo manmanna ia – nganalaka nenge NeHalang mene mule imope tunge maulinga langa opemo mur.

10 Nge nike hetatalonga mur tehaliu hote NeHalang letena uranatoto ngana nga maulinga nenge lo-hotot nge imo heueu nei. Pe te umeke kerkereng pe tenau teu la ke nektoto nga maulinga nei ana kue nengeNeHalang lape tunge lange imo. 11 PeKristus Opene tu teu luluch nge het-atalonga nemur pe hele lala nge iringa kue nenge Kristus lape takisiaana melmelenga pe nga hemalma-linga palaungana nenge lape mene.Ke iri tenau teu laia pe te tango rarake nek toto ke te eteia itei toto nengei Kristus pe ure nem lape lohot ngaetue tei toto. 12 Pe NeHalang hemal-laha hote lange iri ke teke reria umenem lape halaua iri siporia ero, reriaume nem lape halaua laka imo. Keheueu nei Opepengpeng sio at ngatapa ke hemute hana hel pule ke tehaliu hote helenga urana toto nganalange imo. Pe angkelo mur te tekete etei teu la ke nek toto nga helenganem pule.

NeHalang Iua Ita Ke Teke Tatu Ke TaLemlem

1:2: Rom 8:29; 2Te 2:13 1:3-4: Kol 1:12 1:5: Ioa 10:28; 17:11 1:6: Iei 1:2; 1Pi 5:10 1:7:Pro 17:3; Zec 13:9; Mal 3:3; Iei 1:3 1:8: Ioa 20:29; 2Ko 5:7 1:10: Mat 13:16-17 1:11: Psa 22;Isa 53; Luk 24:26-27

1 Petrus 1:13 411 1 Petrus 2:313 Ke pomalam, a nauele singimo

mur ke nek pe a tatalo ele letemomatana ngana mur ke a poia ume. Pea talue letemo ke lamananga petanganenge lape te tunge lange imo ngaetue nenge Kristus lohot nga mallahape a kulkulele mene. 14 Atu ke po-manga NeHalang tutuna mur nengete longo tautau pe a nanasia lemopoinga nenge nike ana ero. Nge nikeletemo matana ero pe a poia poingaporeke ngana nga lememo ngamo.15 Pe heueu nei atu ke a lemlem ngaure lochloch ngana nenge a popoia,ke pomange NeHalang nenge iua imonge tu ke pengpeng. 16 NeHalangnena helenga nenge tehas sue keulolo, hele ke teke, “A lemlem iangeIau e lemlem.”

17 Imo a heto tememo ia NeHa-lang nga etue nenge a hetalaulau.Pe NeHalang mutena tau mene melehel ero. I nanasia poinga elle manake amnei teu langa hehei pe hanareria poinga mur lochloch. Ke po-malam, a tutu ke pomanga kilengnei lemo kileng toto ia ero koi, peletemo metentene NeHalang pe aheto hekeke i. 18 Imo a eteia kenge nike a nanas mene poinga ne-mur nenge lemo tete mur te hesuelange imo pe atu ngamo poreke toto.Pe NeHalang mene mule imo ngapoinga porekreke ngana nemur. Pemene mule imo nga ich ana ureero (nenge pomanga um chalem-lem ngana nemur nenge ururia hakatoto) iange ure nemur lape te poreke.19NeHalang mene mule imo laka ngaure nenge uruna haka toto. Nganalaka nga Kristus eina nenge lemlemtoto ke pomanga sipsip nenge anahaleles unne ero pe hana tehun siomene. 20 NeHalang ala hote tapa peich ero kura pe hesilei hot tele Kris-tus. Pe nga etue hetala ngana nemurKristus lohot nga mallaha ke halaua

imo. 21 Ke letemo manmanna ng-amo nge NeHalang nem, huna koi ngeKristus nge NeHalang hemaul hekemule i nga metenga pe hemalmaliai. Ke pomalam letemo manmannangana pe a kulkulala ngamo tu manange NeHalang.

22 Imo a longo taua helenga man-manna ngana ke ulolo pe nga poinganem a helemlem ia opemo mur kemutemo tautaua titimo mur. Ol peletemo tau tote iri nga letemo toto.23 Iange NeHalang nena helenga nem,poia imo ke pomanga te hoho muleimo ke a lohot ke imo heueu nganamule. Pe maulinga heueu ngana neiat nga ure nenge metmete ero, at ngaure nenge tu ke maulul mana nengetu ke koko. 24 Iange NeHalang nenahelenga nenge tahas sue ke ulolo,hele ke teke,“Hehei pe hana lochloch tepoi

ke pomalaka nga heilil.Pe reria hemalmalinga mur tepoi

ke pomalaka nga heilil uraurauana rorana mur.

Heilil mur lape te metepe roraria mur lape te tualolo

sio,25 pe Non Soke nena helenga lape tu

ke koko.”Helenga nei i helenga urana totongana nenge te haliu hote lange imo.

21 Ke pomalam a hile poinga poreke

ngana mur lochloch nenge amohengetau nachnai pe a memeleiamele hel reia urelu pe a heleporekreke mele hel pe a penpenia iri. 2 Apoi ke pomange mamaumur. Iri muteria tau tote siu einanenge tunge maulinga lange iri. Kepomalam mana, imo mutemo tautote NeHalang nena helenga. Iangehelenga nem lape he kerkereng iaopemo pe letemo manmanna nganapuo ke palaungana pe lape a menemaulinga. 3 Iange NeHalang nena

1:14: Rom 12:2; Epe 2:3; 4:17-18 1:16: Lev 11:44-45; Mat 5:48 1:17: Rom 2:11; Hem 2:231:19: Ume 20:28; Hip 9:12-14 1:20: Epe 1:4; 2Ti 1:9-10 1:21: Ioa 14:6; Rom 5:1-2 1:22: Ioa

13:34; Rom 12:10 1:24: Isa 40:6-8 2:1: Epe 4:22; Iei 1:21 2:3: Psa 34:8

1 Petrus 2:4 412 1 Petrus 2:15helenga nenge tehas sue ke ulolo,hele ke teke, “Imo a totoia pe a amneiurume ke Non Soke i non nge uranatoto.”

Iesus I Um Nenge Maulul4 Ai at nge Non Soke ol. Non Soke

i um maulul ngana nenge urana totonenge NeHalang hesilei hote pe heheipe hana te teke poreke ke lemeria eroia. 5 Imo pule apoi ke pomanga ummur nenge te maulul nenge NeHa-lang hemes nena tunginga ana peleia, pe a lohot ke imo tunginga anahana pengpeng ngana mur nenge apopoi tunginga lala nge I. Pe NeHa-lang Opene tu luluch nge imo pe lon-gala ke mene lemo tunginga mur ngaume nenge Iesus Kristus poia. 6 IangeNeHalang nena helenga nenge tehassue ke ulolo, hele ke teke,“A naue lo? E hemes sue um e

nga kileng nenge Sion.Um nem urana toto

pe i um kerkereng ngana ianenge ratua ele pele,

Pe mele nenge letena manmanna ngei

lape meia i ero.”7 Ke um nei lohot ke um urana totongana nge imo nenge letemo man-manna. Pe iri nenge leteria man-manna ero,“Um nenge pele ana lelenga mur te

hesis ia,lohot ke i um kerkereng ngana

nenge ratua ele pele.”8 Pe NeHalang nena helenga e pulehele ke teke,“I um nenge lape poia hehei pe hana

ke te singsingope i um nenge lape poia iri ke te

losio.”Te singsingo iange te longo ole tauahelenga urana toto ngana. Pe Ne-Halang letena tuanin hote iri nike kelape te poi ke pomam.

9 Pe imo hana ana mata nem,NeHalang hesilei hote imo ke nenahana mur ia imo. Pe a lohot ke

imo tunginga ana hana mur nengea umume nge i nge i naungaala ananon, pe a lohot ke imo hana ngepengpeng pe isipona nena hana murimo. NeHalang poia imo ke pomaiiange teke a haliu hote ure urananganamur lochloch, nga nengemenehote imo nga kileng au ngana keateu langanena lemengenengeuranatoto. 10 Nge nike, NeHalang nenahana mur imo ero pe heueu nei nenahana mur imo ol. Nge nike NeHalangletena ia imo ero toto pe heueu neiletena toto ia imo.

11Titik mur pe liliukmur, imo hanalomonmona ngana mur mana nga ichnei. Pe e hele ke kerkereng toto langeimo ke a kangkanga toto nga poingaporeke ngana nemur nenge singimolemene tautaua, iange lapeurenemurtepoi ele lemo kue nenge a lohot ke aurana nga opemo. 12 Hehei pe hananenge leteria manmanna ero, ngariala tetu luluch nge imo pe e hele kekerkereng toto lange imo ke atu kenek toto luluch nge iri. Ke nenge tekete hele poreke imo kura lape te naueure urana ngana mur nge a popoiape te heto heke NeHalang nga etuenenge Kristus at mule ia.

A Longo Taua Hehei Pe Hana NengeTenau Elele Imo

13 Apoi ke pomai nga Non Sokeene: A longo taua iri nemur nengetenau elele imo nga ich nei. A longotaua naungaala ana non iange i nenakerkerenga ele haka toto. 14 Pe pule alongo taua hana nemur nenge naun-gaala nem kulosia iri ke te tungemelmelenga ke te hepengia hehei pehana nenge te popoi poinga porekengana. Pe te poia helenga uranangana ke te hekerkereng ia iri nengete popoi poinga nge urana. 15 Iangenga NeHalang lemene ngana, teke apoia ure urana ngana mur ke hereng

2:5: Epe 2:21-22; Hem 1:6 2:6: Isa 28:16; Epe 2:20 2:7: Psa 118:22 2:8: Isa 8:14 2:9:Deu 7:6; 14:2; Isa 9:2; Ume 26:18; Epe 5:8 2:10: Hos 2:23 2:11: Kal 5:17, 24 2:12: Mat 5:162:13: Tit 3:1 2:15: 1Pi 3:16

1 Petrus 2:16 413 1 Petrus 3:7ia hehei pe hana nenge leteria man-manna ero, nga reria helenga pallak-laka ngana mur nenge tetue lala ngeimo. 16 Atu ke apoi tetele mana ol.Pe apoi singimo ia apoi tetele ngamonem nga poinga poreke ngana e ero.Atu ke pengpeng ke pomanga NeHa-lang nena ume ana hana mur. 17Apoike nek lange hehei pe hana lochloch.Mutemo taua titimo mur pe liliumomur. Atal haka tote NeHalang. Pe alongo taua naungaala ana non.

Ta Nanasia Kristus Ke Ta TakisiaMelmelenga

18 Imo nenge aume manmana ngehana hel, a tung tote imo lange amoaehunamur pe apoi ke nek toto langeiri. Pe apoi ke pomam lange aehunanemur nenge te neknek pe te uranalala nge imope pule nge nemur nengetepoi porekreke imo. 19 Iange melenenge tepoi poreke pe letena meteneNeHalang ke takisia melmelenga, Ne-Halang lape poi ke urana lange i.20 Nenge teke a poia poinga porekengana e pe te palia imo, lape a meneute pele nge urana nga nem ero. Penenge teke a poia poingangeuranapete tunge melmelenga lange imo, Ne-Halang lape poi ke urana lange imo.21 Pe melmelenga mur te lohotot ngeimo iange NeHalang hesilei hote imoke ananasia Kristus apenamunnangaana melmelenga nenge takisia.22 “Kristus poia poinga poreke ngana

e ero,pe channanga ia helenga e ero.”

23 Hehei pe hana te hele poreke i pehele ala ana ero, pe takisia melme-lenga pe tamal hote helenga pele ngeteke tuacholia ero. Tung mene urenem lange NeHalang iange NeHalangamnei teu ngana nga ure mur peng-peng toto. 24 Kristus takisia rerapoinga poreke nganamur nga singinake laia nga manga toto. Ke poma-lam ta hile rera poinga poreke ngana

mur pe ta talun ke ta nanas menepoinga nge pengpeng, iange ta menemaulinga nga nena chanchan munnamur. 25 Imo apoi ke pomanga sipsipnenge saleke ke nanasia kue e ngealtoto pe heueu nei, NeHalang menemule imo ke a nanasia naualanga ananon nenge nauelele opemo mur.

3Hehei Pe Eria Mur

1 Ke pomalam mana, imo heheinenge alei a longo taua emo mur.Pe amo hel, eria mur leteria man-manna nga NeHalang nena helengaero. Pe lemo helenga pele lape hu-lia iri ero, lemo poinga mur manalape hulia iri ke leteria manmanna.2Nga nenge teke te naue imo nge atalheke totote iri pe a nanas tau toteNeHalang nena poinga. 3 Ke poma-lam a lule palpalumo ina pe a nenenananga chalemlem ngana pe a hero-nia hengeron urana ngana mur ke ahemalmal heke imo ero. 4 Nakumourana ngana nenge lape tu ke koko,lohot at laka nga ngamo nenge tu teunge imo – nge maluch pe tu ke nekmanmana pe nakuna urana toto ngaNeHalang matana. 5 Iange nge nikehehei nenge leteria manmanna ngeNeHalang te nanasia poinga nei, kete hemalmalia ngaria mur nga reriapoinga nenge tetu ke nek mana pe telongo tautaua eria mur. 6 Ke he Sarapoi ke pomam. I longo taua Aprahampehetue i ke ana naualanga. Pe nengeteke imo hehei mur a poia poinga ngepengpeng pe a mataua ute pele erolape he Sara tutuna mur laka imo.

7 Ke pomalam mana, imo hananenge a lei, atu luluch nge lemo heheimur pe letemo ia iri iange iri kikiriaero. Pe a tal heke tote iri pe a poiairi ke nek iange lape imo ul ke amene NeHalang nena tunginga nengamaulinga. Pomalam ute pele lape poiele lemo hetalaulaunga ero.

2:17: Rom 12:10 2:18: Epe 6:5 2:20: 1Pi 3:14, 17 2:21: Mat 16:24; Ioa 13:15 2:22: Isa53:9 2:23: Isa 53:7; 1Pi 3:9 2:24: Isa 53:5-6; Rom 6:11 2:25: Ezk 34:5-6; Mat 9:36; Ioa 10:14;Hip 13:20-21 3:1: Epe 5:22 3:3: 1Ti 2:9 3:6: Gen 18:12 3:7: Epe 5:25

1 Petrus 3:8 414 1 Petrus 4:1Ta Takisia Melmelenga Nga Rera

Poinga Urana Ngana8 Iok laol, e teke imo lochlochngana

atal sue imo pe letemo elle pe letemoia pekngamomur ke a amneiamelme-lenga luluch nge iri pe mutemo tauhelel pe anek helel nge imo. 9 Nengeteke mele hel tepoi poreke imo, atuacholia nga poinga poreke ngana eero. A tuacholia nga nenge a onteiaNeHalang ke poi ke urana lange iri.Iange NeHalang iua imo ke nena hanamur imo pe lape poi ke urana langeimo. 10 Iange NeHalang nena helenganenge tehas sue ke ulolo, hele ke teke,“Mele nenge mutena ke teke

tu ke iech manmanape teke nena kilanga lohot ke urana

toto,ana hengetau pal haka sio ia

helengaporekengana e ero.Pe hile tote poinga nenge pallak-

lakanga nena helenga mur.

11 Pe hul rumena ia poinga porekengana

pe poia poinga nge urana;pe tango rara tote tunga nge nek

pe nanas tau tote.12 Iange Non Soke nauelele laka

iri nenge te popoia poinga ngepengpeng

pe longo lala nga reria hetalaulaungamur.

Pe Non Soke letena inin tautauairi nenge te popoi poinga

poreke ngana.”13 Nenge teke mutemo toto ke a

teke a poia poinga nge urana, itei lapepoi poreke imo? 14 Pe nenge tekea amneia melmelenga nga poingaurana ngana nenge a poia, NeHalanglape poi ke urana lange imo. “Amataua mele ero pe letemo meenaero.” 15 Pe a heto heke Kristuspe a talue i ke i Non Soke ngaletemo. Pe kokoes a tatalo ala kea tuachol ia iri nenge te onteitei iaimo nga ure nenge a kulkul elele,pe a tuacholia reria onteinga nga

poinga nge urana. 16 A kangkangatoto nga poinga poreke ngana, poma-lam lape a hemeia iri nenge te heleporekreke imonga lemopoinga uranangana mur nenge at nge Kristus.17 Nenge teke NeHalang lemene, tatakisia melmelenga nga rera poingaurana ngana mur, pe nem urana nganenge ta takisia melmelenga nga rerapoinga poreke ngana mur. 18 IangeKristus poia poinga poreke ngana eero pe I mete ke elle mana pe erool. Mete ke saua ita lochloch rerapoinga poreke ngana mur pe meneita ke tala nge NeHalang. Kristusi non toto pe te hune i ke singinamete ke manmanna. Pe NeHalangOpene hemaul heke mule i ke tu kemaulul. 19 Ke NeHalang Opene nempoia i ke la haliu hot lange ope ne-mur nenge tetu nga tuele au ngana20 iange ope nemur te longo ole tauaNeHalang nge nike nga etue nengeNoa. Pe NeHalang kulele menmeneiri nga etue nengeNoa umumeia nenaimot. Pe hehei pe hana iri rahtelemol mana teteu nga imot nem kete eleis maul ngaria nga ech. 21 Peech nem heilangia henuninga nengehemaulia imo, pe i henuninga nengelomo suemuch nga singimo ero. I he-lenga kerkereng ngana nenge heheipe hana te poia lange NeHalang ngahulua mataria ke te teke te nanasiaIesus Kristus iange NeHalang hemaulheke mule i nga metenga ke ulolo.22 Pe Iesus Kristus lohaka langa tapake are nga NeHalang ilina ele nengapen tamalmal lo. Ke heueu nei nauelelochloche angkelo mur pe angkelonemur nenge pingaria iuiu nga reriakerkerenga mur.

4Ta Hulia Rera Poinga Mur Pe Tatu

Mana Nge NeHalang1 Kristus amneia melmelenga nga

singina ke halaua ita, ke pomalama tatalo ala pe ames ke kerkereng

3:10: Psa 34:12-16 3:14: Isa 8:12-13; Mat 5:10; 1Pi 2:20; 4:14 3:16: 1Pi 2:12 3:20: Gen 6–74:1: Rom 6:2, 7

1 Petrus 4:2 415 1 Petrus 4:17ke a takisia melmelenga pule ke po-mange i. Iange i nenge takisiamelme-lenga nga singina nem, lemene erototo poinga poreke ngana ol. 2 Imoa tutu ia singimo nga ich kura penga etue unne nenge tu nei ol, ameske kerkereng ke a nanas mene Ne-Halang lemene ngana. Pe poingaporeke ngana nemur nenge hehei pehana muteria tautaua, a nanasia ero.3 Iange nge nike a nanas mene poinganenge hana nenge te eteia NeHalangero te popoia ke mala toto. Nganalaka poinga nemur nenge: A salaulau,a nanas mene singimo lemene nganamur, a inin ke amo hauaua, a inin echkerkereng ngana pe a popoi poingaporeke ngana pe a heto hekeke aetapuna mur. 4 Pe iri nenge te eteiaNeHalang ero nem, te hele porekeimo iange te ruraia imo nge a kokoteu luluch nge iri ero pe a poia poingaporeke ngana nemur ero ol. 5 Pe irisiporia lape te hele ala toroi aria langei nenge tatalo ala ke amnei teu langairi nenge te maulul pe iri nenge temete reria poinga mur. 6 Iri nengete mete te longe helenga urana totongana ke ulolo pe lape te amnei teulange iri nga reria poinga mur nengetetu ke te maulul pe te popoia. Kehet pe operia mur tela ke tetu luluchsapele nge NeHalang.

Ta Poia Ume Nga Tunginga NengeNeHalang Tunge At Nge Ita Kenek

7 Ure lochloch te hetala ngariaheroi lo. Ke pomalam a rahit eleletemo tuanin ngana ke song kemallaha ol pe ute pele poi ele ahetalaulau ngamo ero. 8 Ure nengepalaungana toto, ngana laka nengemutemo tau tote pekngamo muriange nenge teke mutemo tauapekngamo mur, letemo metene reriapoinga poreke ngana mur ero ol.9 A long teua hehei pe hana ngalemo pele pe a poi helenga loulouia ero. 10 NeHalang tunge tunginga

kuenkuena ngana mur lange imoelle pe elle ke a halaulaua hehei pehana, ke pomalam a nauele tunginganemur ke nek. 11 Ke nenge teke melemene tunginga nenge haliunga ana,iok, o haliu hotote NeHalang nenahelenga mur. Pe mele nenge menetunginga nenge ume ke halaulauahehei pe hana, o popoia ume nemnga NeHalang kikina ngana nengetunge lala nge iong. Nenge teke apoi ke pomai lape hehei pe hana teheto heke NeHalang nga ure lochlochngana nenge Iesus Kristus poia, pe teheto heke ene nga kikina ngana kekoko. Manmanna.

Ita Kristus Nena Hana Mur Ta Tak-isia Melmelenga Ke Pomange I

12 Titik mur pe liliuk mur, a ruraiamelmelenga poreke ngana nenge lo-hotot ke ollaka hotote imo nem ero.13A iech mana iange a takisia melme-lenga nem ke pomange Kristus ngetakisia melmelenga. Pe lape a iechtoto ol nga etue nenge at muleia kik-ina ngana pe ene nenge palaunganatoto song hot nga mallaha. 14 Imo ananasia Kristus pe a rahite ene. Penenge teke hehei pe hana te heleporeke imo a iech mana, iange NeHa-lang Opene nenge kikina toto pe enenenge palaungana toto, tu luluch ngeimo. 15 Hana hel te takisia melme-lenga iange te poia poinga nemur:Te hunun hana pe te kemkeme pe teheporeke hehei pe hana tetu ngaria.Nenge teke o takisia melmelenga ngapoinga nenge pomachmau, o meiaiong mule iange iong sipom o poia.16 Pe nenge teke letem manmannange Kristus pe te poia melmelengake lohot nge iong o meia iong nganem ero. O heto heke NeHalang nganem iange te hetue imo ke ‘Kristusnena hehei pe hana mur’. 17 Iangeetue nenge NeHalang amnei teu lalanga hehei pe hana reria poinga murlohot lo pe lape talune ume nem nge

4:3: Epe 2:2-3 4:5: Ume 10:42 4:7: Rom 13:11-12 4:8: 1Pi 1:22 4:9: Hip 13:2 4:10:Rom 12:6-8 4:13: Ume 5:41; Iei 1:2; 1Pi 1:6-7 4:14: 1Pi 2:20

1 Petrus 4:18 416 1 Petrus 5:10

nena hana mur ita. Ol pe pomere ngehehei pe hana nenge lemeria ero ngete longo taua NeHalang nena helengaurana toto ngana? 18 Iange NeHa-lang nena helenga nenge tehas sue keulolo, hele ke teke,“NeHalang mene mule nena hana

murpe poia iri ke te pengpeng nga

matana.Pe nenge teke iri te takisia ure meena

ngana mur nga kue nemlape pomere nge iri nenge tehul

rumeria ia NeHalangpe iri nenge te popoi poinga

poreke ngana?Iri lape te poi ke pomere toto?”

19 Ke pomalam iri nenge te amneiamelmelenga nga NeHalang lemenengana, urana nge te tung tote irilangeNeHalang iange i ala hote iri. Pei lape nanasia nena helenga ke halauairi ke pomanga hele ngana ia.

5Almasinga Ana Hana Mur Aria Ume

1-2 Imo lape a mene hemalmalingapalaungana nenge Kristus nenge Ne-Halang lape hemallaha hote, pe iaulape e mene pule pe iau almasingaana non pe e naue Kristus nge takisiaana melmelenga mur. Ke pomalam eteke e hekerkereng ia almasinga anahana mur nenge tetu luluch nge imo.E hele ke kerkereng toto lange iri kepomai koi:

A nauele NeHalang nena hana murke nek ke pomange hana nenge tenauelele sipsip mur. A poia ume nemnga lememo ngamo ke pomanga Ne-Halang lemene ngana pe a poia kepomanga mele ech imo ia ero. Pea poia nga mutemo ngamo nga um-tutuna ero, a poia nga lememo ng-amo toto nenge a teke aume mana.3 NeHalang talue nena hana mur keteke a nauele iri, pe a mene lemoput pe a keres ke a teke te nanastau mene lemo ngamo ero. Imo

muka ia poinga urana ngana ke ahenonou hote lange iri ke te nana-sia. 4 Pe nga etue nenge NaualangaAna Non Nenge Soke Toto puris, lapetunge maulinga ke koko ana iengien-gka lange imo. Pe iengiengka nemnakuna urana toto ngana lape het siomule ero ol.

5 Pe imo lolomele mur a longo tauaamo almasinga ana hana mur, pe imolochloch ke atal sue imo lala nge imoelle pe elle. Iange NeHalang nena he-lenga nenge tehas sue ke ulolo, heleke teke,“Hana nenge tetal hekeke iri,

NeHalang nena ngarang mur iairi.

Pe hana nenge tetal susue iri,NeHalang poi ke urana toto

lange iri.”6 Atal sue imo nga NeHalang matanaiange i kikina ngana halang nge lapehalaua imo, pe lapehetoheke imongaetue nenge isipona talue ke teke poia.7 A tunge letemo meena ngana murlochloch lange i iange i poi ke nek lalange imo.

8A tatalo ala pe anau ala amokenekiange lemo ngarang Satan, poi ke po-manga huros inolo e nenge ene laionke alngana onrungrung pe i rarara ketangtango mele hel ke teke hununeiri. 9 Pe imo asei heke i ero, ameske kerkereng nga letemo manmannangana iange a eteia ke titimo murnenge leteria manmanna nga kilenglochloch ngana nga ich, te amneiamelmelenga nenge pomam pule.

10 Pe NeHalang nenge poi ke uranatoto atat nge ita, iua imo nga umenenge Kristus poia ke atu luluch nge inga nena lemenge palaungana nengetu ke koko. Pe imo lape a takisiamelmelenga nga etue choro nganamana, ke het pe NeHalang isiponalape almas heke mule imo pe hek-erkereng ia letemomanmanna nganape poia imo ke ames ke kerkereng

4:18: Pro 11:31 5:1-2: Ioa 21:15-17; Ume 20:28 5:3: 2Ko 1:24; Pil 3:17; Tit 2:7 5:5: Pro3:34; Epe 5:21; Iei 4:6 5:6: Mat 23:12; Luk 14:11; Iei 4:10 5:7: Mat 6:25-30 5:8: 1Te 5:65:9: Epe 6:11-13; Iei 4:7

1 Petrus 5:11 417 1 Petrus 5:14pe poia imo ke atu ke kerkereng ngeKristus. 11 I toro mana kikina nganatu ke koko. Manmanna.

Helenga Hetala Ngana Mur12 Iau e naue ke tira Sailas nanas

tau tote Non Soke. Pe i halaua iau kehasia lek helenga chonna nei, nengee hele pe e hekerkereng ia imo ngeNeHalang nge i non nge poi ke uranatoto at nge ita. Ke pomalam ames kekerkereng nga nei. 13 NeHalang hes-ilei hote nena hana mur nge Papilon(Rom) pule ke tetu teu nga NeHalangnena mata ke mange imo. Pe iri tehekule reria apalanga lange imo pule.Pe Makus nenge poi ke manga tukia toto hekule nena apalanga langeimo pule. 14 A sisa perimo luluchnge pekngamo mur pe a poia ngaNeHalang ene. E hetalaulau amo keimo lochloch ngana nenge a nanasiaKristus atu ke nek. Ngana laka lom.

5:12: Ume 12:2, 25; 13:13; 15:22, 37-40 5:13: Ume 12:2; 2Ti 4:11

2 Petrus 1:1 418 2 Petrus 1:14

2 PetrusAlalaha Nai Ngana NengePetrus Hasia

1 Iau Simon Petrus koi ehas iaalalaha nei. Iau Iesus Kristus nenahekulkulonga nenge e umume nge i.Pe ehas ia alalaha nei ke lange imonenge NeHalang pe ara HemasingaIesus Kristus te heurana ia imo pe tehepengpeng tote imo ke letemoman-manna ngana urana toto ke pomangeimem.

2 E hatalaulau amo ke a etei toteNeHalang pe ara Non Soke Iesus penga kue nei NeHalang letena uranangana pe nena nekinga lape puo keelela toto nge imo.

Iunga Nenge Tatu Ke Pomanga Ne-Halang Iu Ngana Ia Ita

3 Nga Iesus nena kerkerengapalaungana, NeHalang tunge urelochloch ngana nenge mutera tauake halaua ita ke tatu ke pomangaNeHalang nena hana mur ita. Peta mene ure nemur iange ta eteiaNeHalang pe NeHalang iua itake la tatu luluch nge i nga nenaiechinga palaungana nga nenalemenge. 4 Pe nga nena iechingape lemenge nem, NeHalang hele keteke tunge tunginga urana nganamur nge papalauna toto at ngeita. Pe tunginga nemur poia ita kenakura nge ta ua hot nga poingaporeke ngana mur nga ich pe tatuke ta pengpeng toto ke pomangeNeHalang.

5 Ke pomalam aume ke kerkerengke letemo manmanna ngana lohotke urana toto ol. Pe a poia nga kuenei: A talue poinga urana ngana kela luluch langa letemo manmannangana, pe letemo matana ngana laluluch nga lemo poinga urana ngana.6 Pe poinga nenge a nauele singimolemene ngana mur, a talue ke laluluch nga letemo matana ngana,

pe poinga nenge ames ke kerkerengke a takisia melmelenga, la luluchnga poinga nenge a nauele singimolemene ngana mur. Pe poinga nengea nanas mene NeHalang lemenengana, a talue ke la luluch nga poinganenge ames ke kerkereng ke a takisiamelmelenga. 7 Pe poinga nengeapoi ke nek lala nge NeHalang nenahana mur, a talue ke la luluch ngapoinganenge ananasmeneNeHalanglemene ngana, pe poinga nengemutemo taua hehei pe hana, la luluchnga poinga nenge apoi ke nek lala ngeNeHalang nena hana mur. 8 Nengeteke poinga nemur tetu teu nge imope tepuo ke kerkereng, lape a eteingamo nga ara Non Soke Iesus Kristushet sio ero. 9 Pe nenge teke poinganemur tetu teu nge imo ero, apoi kepomalaka nge mele nenge matanahit pe es mene ure nenge rochroimana pe letenameteneNeHalang ngehelemlem ia i nga nena poinga porekengana mur nenge nike ana ero ol.

10 Ke pomalam titik mur pe lil-iuk mur, aume ke kerkereng totool ke NeHalang nena iunga pe hes-ilei hot ngana ia imo nem lohot kemanmanna. Iange nenge teke apoike pomai lape letemo manmannangana losio ero toto. 11 Pe lape tehero ele imo pe te mene imo keateu langa naualanga pe nekinga anakileng nenge tu ke koko, nenge araHemasinga pe ara Non Soke IesusKristus nauele.

Helenga Hetatalonga12 Ure nemur te hetore lange imo

ke a eteia iri pe a rahite helengamanmanna ngana ke kerkereng ngaletemo ke ulolo pe iau e heletemetene mulmule imo. 13 Iau e tekeurana nge e helete metentene imonga etue nenge etu ke e maulul kura,14 iange e eteia ke lape e i hot ngasingik nenge ich nei ana ke pomangaara Non Soke Iesus Kristus hemallaha

1:6: Kal 5:22-23 1:14: Ioa 21:18-19; 2Ko 5:1

2 Petrus 1:15 419 2 Petrus 2:8hot ngana ia at nge iau. 15 Ke poma-lam eume ke kerkereng toto ke e tekeletemo metene ure nemur ke kokoesnga etue nenge e mete ke ela lo.

16 Imem mo nenene ara Non SokeIesus Kristus at ngana pe nena kerk-erenga lala nge imo pe nananga nemmele olou heke mene ero. Iangeimem monau tote nga matamem ngelohot ke i non palaungana nga NeHa-lang nena lemenge. 17 Temere NeHa-lang hemalmalia i nga nena lemengepe tal heke tote ke i non palaungana.Pe nga etue nem, NeHalang nengetualeme toto, nena helenga lohot keteke, “Tuk toto koi nei, nenge mutektau tote pe e iech toto nge I!” 18 Keimem sipomemmo longe helenga neinge sio at nga tapa, nga etue nengemotu luluch nge i nga hengene nengeNeHalang.

19Nenge nei poia imem kemo eteiake helenga nenge hetatalonga murte haliu hotote manmanna. Ke imo,urana nge a longe pe a nanasia kenek ke pomanga a nanas tau ngamo ialemenge nenge tualeme nga kileng aungana. Pe a nanas mene ke la Kilengrir hatalia imo pe Itoch uachuach analohaka ke mes nga letemo. 20 Pe eteke a eteia nei ke nek: Helenga het-atalonga mur nenga NeHalang nenaalalaha, mele pele nakuna ero totonge hele urume luria nga i siponaletena matana ngana. 21 Iange he-lenga hetatalonga lohot nga hetat-alonga mur leteria matana nganamana ero. Iri te haliu hotote NeHa-lang nena helenga nenge Opepeng-peng tunge lala nge iri.

2Hetatalonga Pallaklaka Ngana Mur

1 Nge nike hetatalonga pallaklakanganamur te lohot ke tetu luluch ngehehei pe hanange Israel, pe heueuneihetoronga pallaklaka ngana mur lapete lohot ke tetu luluch nge imo. Pe

lape te hetoro koukoua hehei pe hanake leteria manmanna nge Kristus erool. Hetoronga pallaklaka ngana ne-mur, Kristus mete ke ol mule iri ngapoinga poreke ngana kikina ngana,pe iri lemeria ero ia I. Ke iri siporialape te heporeke mule iri ke ueiueitoto nga reria poinga nem. 2 Hanahalang lape te nanasia hetoronga pal-laklaka ngana nemur reria poingaporeke ngana mur. Ke nem manalape poia iri nenge leteria manmannaero ke te hele poreke kue manmannangana. 3 Iange hetoronga pallaklakangana nemur, muteria ke te teke reriaumtutuna halang pe lape te tuachonghot laka nge imo, nga reria nanangapa nenge te olou heke mene pe teheleia ke haria urana mana ia. PeNeHalang amnei teu lange iri ngenikeke ulolo pe tatalo ala mana ke tekeheporeke iri ol.

4 Iange nge nike nga etue nengeangkelo mur te poia poinga porekengana, NeHalang renge iri ero. Tekale iri pe tesau sue iri ke tela ngaoan nga kileng au ngana pe tema kete kulele etue nenge NeHalang lapeamnei teu lange iri nga reria poingamur. 5 Pe pule nga etue nenge Noa,hehei pe hana nga ich te longo oletaua NeHalang pe NeHalang renge iriero pe poia ech ke hot ke taua kileng.Pe I halaua Noa pe iri hel pule nge irirahtele nai ke te maulul. Noa i nonnenge haliu hotote poinga nenge tatuke pengpeng nga NeHalang matana.6 Pe pule NeHalang heporeke tueletana nenge Sotom pe Komora nganenge hengau lulue nga oan ke het siototo. NeHalang poia ke pomau ke tekeheneue hehei pe hana nenge te longoole tautaua i. 7 Pe I halaua Lot ke tuke maulul iange Lot nanasia poingange pengpeng. Pe Lot letena meenatoto nga salaunga ana poinga porekengana nenge hana nenge te longo oletaua NeHalang te popoia. 8 (Lot i nonnge urana pe letenameena toto iange

1:16: Mat 17:1-5 1:17: Mat 17:5 1:21: 2Ti 3:16; 1Pi 1:11-12 2:1: Mat 24:11; Iut 4 2:4:Iut 6 2:5: Gen 6–8; 2Pi 3:6 2:6: Gen 19:24; Iut 7 2:7: Gen 19:1-16

2 Petrus 2:9 420 2 Petrus 2:20kokoes tu luluch nge hehei pe hananenge te longo ole tautaua NeHalangpe longlonge reria helenga porekengana pe esesia iri nge te popoiapoinga poreke ngana.) 9 Ke nengenem manmanna, Non Soke eteia kuenenge mene hote nena hana nemurnenge te longo tautaua i pe eteia kuenenge tunge tuangachol lange heheipe hana porekreke ngana mur ke lahet nga etue nenge NeHalang amneiteu lange hehei pe hana nga reriapoinga mur. 10 Ke tuangachol nemlape lohot laka nge iri nenge te popoiapoinga poreke ngana nenge singirialemene tautaua pe te ngailelele Ne-Halang nena helenga.

Hetoronga pallaklaka ngana ne-mur palpalria kerkereng, pe te longoole toto, pe te matau ala aria eronga nenge te hele porekreke ope pa-palauna mur nenge tetu nga tapa.11 Pe angkelo mur te kerkereng totope reria kerkerenga palaungana totonge iri, pe angkelo nemur te matauala aria nge te hele poreke iri ngaNeHalang matana. 12 Hana nemur tehele poreke ure nenge te eteia eroiange tepoi ke pomalaka nga huros in-olo nganamur nenge hana te hununeiri. Ke nga reria poinga nem, lapete hune iri ke pomanga huros inolongana nemur. 13Hana nemur te poiahehei pe hana halang ke te amneiamelmelenga pe iri lape te mene tuan-gachol ke te amneiamelmelenga nempule. Iri te teke te heiech menmenesingiria lemene ngana mur, ke te tekeurana nge te poi menmene ngaungamatana, pe te inin ech kerkerengngana nga sinanga. Pe iri te muna ulutoto pe te channanga alamanmana pelape te poia imo ke a meia imo ngaetue nenge te ngau luluch nge imo.14 Mataria tu manmana nge heheiiange leteria tu mana nga nenge teteke te naue poinga poreke ngana kekokoes mana. Pe tepoi taole hehei pehana nenge leteria manmanna ngana

mera ero ke teteu tah nga poingaporeke ngana, pe te etei tote poinganenge te memeleia mele hel reriaurelu. Ke pomalam NeHalang lapetung tote aria melmelenga! 15 Kehetoronga pallaklaka ngana nemurte lekleke ulu iange te hile kue ngepengpeng ke ulolo. Iri te nanas taualaka ne Peor tuna Palam nena poinga,nenge menmene umtutuna nga nenapoinga poreke ngana. 16 Pe tongkinenge hele erochro, heleia hetata-longa nem ke pomanga ita non kehepengia i nga nena poinga porekengana.

Hetoronga Pallaklaka Ngana MurAria Melmelenga

17 Ke hana nemur tepoi ke poma-laka nga ech matana nenge pach hotero ol, pe tepoi ke pomalaka ngaulu nenge kileng eingana takis reremenmene. Pe NeHalang tatalo elekileng aungananenge au toto ke reriaia nenge lape tela ke tetu ia. 18 Irite palut laka rara ia reria helenganemur nenge luria ero toto pe tepoitaole hehei pe hana hel ke teteu ngasalaunga ana poinga. (Ngana lakairi nenge leteria manmanna nganange Kristus heueu ngana kura pe tetalun heueu mana ke te hile hotehelenga pallaklaka ngana mur.) 19 Pehetoronga pallaklaka ngana nemurte hele lange hehei pe hana ke teteke, “Ute pele nge hechau ele imoero ol, ai nga lememo ngamo.” Tehele ke pomau pe iri siporia tepoimenmene poinga poreke ngana kemau kolou. Iange mele nenge poipoipoinga poreke ngana, poinga nemhechau ele mene ke poi menmenelo la. 20 Nga tele ngana hehei pehana lochloch te poia poinga porekengana pe poinga poreke ngana nemheporeke iri. Pe te hile hote poingaporeke nganamurnga ich nei iange teeteia ara Hemasinga pe ara Non SokeIesus Kristus. Pe nenge teke tepoi

2:10: Iut 7-8, 16 2:11: Iut 9 2:12: Iut 10 2:15: Num 22:7; Iut 11; Hem 2:14 2:16:Num 22:28-35 2:17: Iut 12-13 2:20: Mat 12:45

2 Petrus 2:21 421 2 Petrus 3:12mule poinga poreke ngana pe poinganem hechau ele mule iri, lape poingaporeke ngana nem heporeke tote iriol. 21 Iri toinge te eteia kue nengapoinga nge pengpeng ero nike. Nemurana nga nenge te eteia ke ulo petehul rumeriamule ia NeHalang nenahelenga tapuna ngana nenge te hesuelange iri. 22 Pe ure nenge lohot ngeiri nem, henonou hote helenga man-manna ngana nai nga alalaha nengaArenga Nge Urana (Provep) nengehele ke teke, “Kaone la mule ke ramheke mutmuta ngana” pe “Kie nengete lomo sue singina lo, la mule kemateu nga saka.”

3Non Soke Lape At Mule

1 Titik mur pe liliuk mur, nengenei lek alalaha nai ngana ol koi nengeehas ia lange imo. Ehas ke iri naike e teke epoi heke letemo ke tu-anin ke nek pe letemo metene muleure nemur. 2 Letemo metene Ne-Halang nena hetatalonga mur reriahelenga nenge te hele ia nge nike. Pepule letemo metene ara Non Soke peara Hemasinga nena helenga nengehekulkulonga mur te hele ia langeimo.

3Ure nenge palaungana toto nganakoi nei: Nga etue nemur nenge lalanga etue hetala ngana, hana nenge tenanas tau menmene singiria lemenengana poreke ngana mur lape te lo-hot. Pe lape te melmel lilia imo 4 pete hele ke te teke, “Amo Soke heleke teke at mule nga ich nei. Ke ikalou? Imem lemem tete mur kou temete tatah lo, pe ute i lohot ero manakura mai. Ure lochloch ngana tetuke nakuria elle mana nga NeHalangalahot ngana ia tapa pe ich nike!”5 Pe ero. Iri te hele ke pomam iangelemeria ero ia ure nemur nenge lohotke manmanna nge nike: Ngana lakanenge NeHalang ala hote tapa pe ich.

Ke NeHalang hele mana pe ich lohotnga ech ke are nga ech tunangana.6 Pe nga NeHalang nena helenga, echnem kon haka ke taua kileng pe hep-oreke tote ich nenga tele ngana ana.7Pe tapa pe ich nenge tetu heueu nei,NeHalang nena helenga nem rahit eleiri ke te kulele etue nenge amnei teulanga hehei pe hana reria poinga murpe heporeke iri nga nenge hengaululue iri nga oan. Nga etue nem heheipe hana nenge te longo olole lapetehet.

8 Pe titik mur pe liliuk mur, letemolilil ele ure elle nei ero: Nga Non Sokeletena tuanin ngana, etue elle poma-laka nga hesinga iri ana non kina limeiri analoch (1,000). Pe hesinga iri ananon kina lime iri analoch, (1,000) po-malaka nga etue elle. 9Ure nengeNonSoke teke poia ke lohot ke nanasianena tomunga hel ana helenga, i lapepoi hulul ia ero. Pe mele hel lapeleteria tuanin ke te teke Non Soke poihulul mana pai. Pe i kulelele imokura la, iange letena toto ia imo pelemene ero nge mele mete pe erueke lasus mana. I lemene toto ke tekehehei pe hana lochloch te hulia iringa reria poingaporekenganamurpetela mule nge i. 10 Pe etue nenge NonSoke at mule ia, lape at ke pomalakanga nonnenge kemkemepemele peleeteia ero. Nga etue nem tapa sanalape hau hot ke palaungana toto peerue sio mana ke la. Pe ure lochlochngana nenge tetu nga lut, oan lapengaulele iri pe ich pe ure lochlochngana nenge tetu nga ich, oan lapengaulele iri pule.

11 Ke ure lochloch ngana lape teporeke pe tehet ke pomai pe imohehei pe hana nemam, a teke imoutar? Urana nge a hepeng ia lemoinga mur pe a nanas mene NeHalang.12 Apoi ke pomam pe a kulkul eleleNeHalang ana etue, pe a heueiueimene etue nem ke at ke ueiuei. Etuenem lape at pe oan ngaulele tapa sana

2:21: Luk 12:47-48 2:22: Pro 26:11 3:2: Iut 17 3:3: 1Ti 4:1; Iut 18 3:4: Mat 24:483:5: Gen 1:6-9 3:6: Gen 7:11; 2Pi 2:5 3:8: Psa 90:4 3:9: Hab 2:3; 1Ti 2:4 3:10: Mat

24:29, 35; Luk 12:39; 1Te 5:2

2 Petrus 3:13 422 2 Petrus 3:18pe milang ngana poia ure lochlochngana nenge tetu nga lut ke te leleke pomanga ech pe te chacharuch ketehet. 13 Pe ita ta rahite NeHalangnena tomunga hel ana helenga. Kepomalam ta kulkulele mene tapa peich heueu ngana, nenge NeHalangnena hana nemur nenge te pengpengreria kileng ia.

14 Ke titik mur pe liliuk mur, ngaetue nenge a kulkul elele ure nei,aume ke kerkereng ke Non Soke hot-taua lemo poinga poreke ngana eero, pe heleia imo nga poinga porekengana e ero pule. Atu ke nek peletemo elle luluch nge I. 15 Letemometene ke nek, Non Soke kulala kuraiange lemene ke teke hehei pe hana tehulia reria poinga mur pe mene muleiri lochloch. Nga alalaha nengeNeHa-lang tunge lete matana urana nganalange tira Paulus ke hasia lange imo,hele ke pomalam pule. 16 Ke Paulushasia nena alalahamur pe heleleia koiure nemur. Pe ute hel nga Paulusnena alalaha nemur, anali nge ta eteialuriamur. Ke pomalam hana nenge temene hengetoro nga NeHalang nenahelenga ero, pe leteria manmannangana la pengpeng ero, te hele chachhote helenga nemur luria ke mallahahot ero. Pe te poia ke pomalam ngaNeHalangnena alalahahel pule. Pe irisiporia te heporeke tote iri nga reriapoinga nem.

17 Pe imo titik mur pe liliuk mur,a eteia ure nemur ke ulolo. Poma-lam anau ala amo ke nek, ma lapea losio nga letemo manmanna ngananenge ames ia heueu nei. Pe a nana-sia hana nenge te longo ole tautauaNeHalang reria hengetoro pallaklakangana mur ero. 18 Ita ara Hemasingalaka ara Non Soke Iesus Kristus peapuo ke kerkereng ke kokoes, nganena poinga urana toto ngana penga letemo matana ngana nge I.Lape hehei pe hana te heto hekekeene nenge palaungana toto heueu pekoko! Manmanna.

3:13: Isa 65:17; 66:22; Hem 21:1, 27 3:15: Rom 2:4 3:17: Mak 13:33; 1Ko 10:12

1 Ioanes 1:1 423 1 Ioanes 2:8

1 IoanesAlalaha Elle Ngana NengeIoanes Hasia

Helenga Nenga Maulinga1 Helenga nenge tunge maulinga,

tukemaulul tala nike nga talun nganatoto. Ke imem mo helele ia laka Inenge I helenga nem. Imemmo longepe mo esia I nga matamem. Pe moesia I ke manmanna pe mora hakanga singina pule. 2 Pe Helenga nengamaulinga nei, lohot nga mallaha kemo esia ke ngana koi nengemo heleialala nge imo nei. Pe maulinga ke kokonei tu luluch nge Temene pe lohot kemallahange ita. 3 Imemmohele langeimo nge I nenge mo esia pe mo longeke imo pule pekngamo imem, iangeimem pekngamem Temere pe TunaIesus Kristus. 4 Imem mohas sue urenemur pe lape ta iech toto ia.

NeHalang I Lemenge Ke Ita Pule TaiNga Lemenge

5 Imem mo longe helenga man-manna ngana e nge Kristus heleia peheueu mo haliu hote lange imo. Anahelenga koi nei: NeHalang I lemengenenge tualeme manmana pe kilengau hite I ero toto. 6 Pe nenge tateke pekngara NeHalang pe nga tatungara taii nga chantom kura, nemta channanga mana pe ta nanas iaHelenga Manmanna Toto Ngana ero.7 NeHalang tunga lemenge ke poma-lam ita pule tai nga lemenge. Ke ngapoinga nei lape ita lochloch ita ellemana. Pe Tuna eina lape helemlemia ita nga poinga poreke ngana murlochloch.

8Pe nenge ta hele ke ta teke poingaporeke ngana e tu teu nge ita ero,nem ta channangamule ita pe poingamanmanna ngana tu teu nge ita ero.9 Pe nenge teke ta hele hote rerapoinga poreke ngana mur, NeHalang

lape saua rera poinga poreke nganamur ke te lasus toto iange I non ngepengpeng toto. Saua rera poingaporeke ngana mur pe helemlemia itanga ure poreke ngana mur. 10 Penenge ta hele ke ta teke ta poia poingaporeke ngana e ero, nem ta teke Ne-Halang i non nenge pallaka hali. Pelape nena helenga mur tetu teu ngeita ero.

2Ara Halaunga Laka Kristus

1 Tutuk mur, ehas ia alalaha neilange imo ke a poia poinga porekengana e ero. Pe nenge teke ta poiapoinga poreke ngana mur, ara ha-launga ana none lape hele ala arange Temene. Ngana laka Non ngePengpeng toto nenge ene Iesus Kris-tus. 2 Iange mete ke I sipona Itunginga nengehelemlemmule ita pehulua lochlochngananga ichnga rerapoinga poreke ngana mur.

Iri Nenge Te Etei Tote NeHalang TeNanasia Nena Poinga

3 Nenge teke ta longo tauaNeHalang nena hotonga mur, nemhenonou hote ke mallaha nge taeteia I ke ulolo. 4 Pe nenge tekemele hele ke teke eteia NeHalangpe nanasia nena hotonga mur ero,mele nem channanga ke het lo iangepoinga manmanna ngana tu teu ngei ero. 5 Pe mele nenge longo tauaNeHalang nena helenga mur, mutenatau tote NeHalang. Nga kue nei taeteia ke NeHalang nena non mur totoita: 6 Nenge teke mele hele ke tekeNeHalang nena non i toto iok, nanastau tote poinga nenge Kristus.

Hotonga Heueu Ngana7 Pekngak mur, ehas ia hotonga

heueu ngana e lange imo ero koi.Helenga nei, i helenga nike ngana ianenge a longlonge nge nike ke ulolo.8 Pe heueu nei hotonga nei nakuna

1:1: Ioa 1:1 1:2: Ioa 1:14 1:4: Ioa 16:24 1:5: 1Ti 6:16; Iei 1:17 1:6: 1Io 2:4 1:8: Psa32:5; Pro 28:13 2:1: Hip 7:25-26 2:2: Ioa 1:29; Kol 1:20; 1Io 4:10 2:5: Ioa 14:21, 23 2:7:Ioa 13:34; 2Io 5-6 2:8: Ioa 1:9; Rom 13:12

1 Ioanes 2:9 424 1 Ioanes 2:23heueu ngana kura. Iange helenganei nganangana, ta naue nge lohotke manmanna nge Iesus pe nge imopule. Iange kileng au ngana het sisiope lemenge toto ngana at lo.

9Mele nenge hele ke teke tuteu ngalemenge lo pe mutena taua tina ero,mele nem tu teu nga kileng au nganakura. 10Mele nengemutena taua tina,tu teu nga lemenge pe lape losiomulenga poinga poreke ngana hel ero ol.11Pemele nengemutena taua tina erotu teu nga kileng au ngana pe i raramanmana nga kileng au ngana kura.Pe eteia langa ngana ero iange kolkolnga au.12Tutukmur, imo nenge kinkino ehas

lala nge imoiange nga Kristus ene, NeHalang

saua lemopoinga poreke ngana mur

ke te lasus toto ke ulolo.13 Pe ehas lange imo tetemeria mur

puleiange imo a eteia I nenge tu tala

nge nikenga ure lochloch te talun

ngaria.Pe ehas lange imo lolomele mur pule

iange a hekou sue non porekengana ke ulolo.

Ehas lange imo kinkino nganaiange a eteia Temere ke ulolo.

14 Ehas lange tetemeria mur imoiange a eteia I nenge tu tala nike

nga ure lochloch te talunngaria.

Ehas lange imo lolomele muriange a kerkereng pe NeHalang

nena helenga tu teu totonge imo

pe a hekou sue nonporeke nganake ulolo.

15 Ich nei pe ure mur nenga ichnei, mutemo taua ero. Mele nengeletena tu hit mene ich nei mutenataua Temere ero. 16 Poinga lochloch

ngana nenga ich nei ngana laka: sin-gira lemene ngana nga poinga porekengana mur nga ich, pe nenge lemenetaua ure lochloch nenge taesia ngamatara. Pe nenge ta heto heke tototeita nga rera ure mur nga ich nei.Poinga nemur te lohot mana nga ichnei pe elle nge iri at nge Temere erototo. 17 Ich nei pe ana poinga porekengana mur lape tehet. Pe mele nengenanasia NeHalang lemene ngana lapetuke kokoes mana.

A Nauala Amo Nge Kristus NenaNgarang Mur

18 Tutuk mur, ta tutu nga etue het-ala ngana mur lokoi. Pe lape a longeKristus nena ngarang nge lape at. Peheueu nei, iri halang teat ke ulolo. Kepomalam a eteia ke etue hetala nganamur koloi. 19Pe Kristus nena ngarangnemur ita pekngaramur ia iri mukamiange tetu luluch nge ita. Pe iri tetuteu toto nge ita ero iange te ua hottala ara nike. Toinge tetu teu toto ngeita kemanmanna lape tetu luluch ngeita kura. Pe iri te ua hot ara lo ke ngapoinga nem ta eteia nge iri lochlochtetu teu toto nge ita ero. 20 Pe imoa mene Tuangaola nga Opepengpengpe a eteia helenga manmanna nganake ulolo. 21Pomere? A teke ehas langeimo iange a eteia helenga manmannangana ero? Pa nemero! Imo a eteia keulolo ke ngana koi nenge ehas langeimo. Iange helengamanmannangananem pallaklaka ia ute e ero toto. 22 Peitei toto nenge pallaka hali? Melenenge pallaka hali laka nenge heleke teke Iesus I Kristus ero. Ke melenem i Kristus nena ngarang ia iangehul rumena ia NeHalang iri nai Tuna.23 Iange mele nenge hul rumena iaNeHalang Tuna, hul rumena ia Ne-Halang pule. Pe mele nenge hele keteke letena manmanna nge NeHalangTuna nge I Kristus, mele nem tu teutoto nge NeHalang pule.

2:9: 1Io 4:20 2:10: Rom 14:13 2:11: Ioa 12:35 2:15: Rom 8:7 2:16: Rom 13:142:17: Mat 7:21 2:18: Mat 24:5, 24; 2Io 7 2:19: Ume 20:30 2:20: 1Ko 2:15; 2Ko 1:21; 2Io 22:22: 1Io 4:3; 2Io 7 2:23: Ioa 5:23; 1Io 4:15; 5:1

1 Ioanes 2:24 425 1 Ioanes 3:1224Hengetoro nemur nenge a longo

tele pe letemo manmanna nge Iesus,a rahite ke kerkereng. Nenge tekeapoi ke pomam ke kokoes lape atu teutoto nge NeHalang pe Tuna ke kokoespule. 25 Pe lape tunge maulinga kekoko at nge ita ke pomanga helengakerkereng ngana nenge Tuna heleiake ulolo.

26 Pe ehas ia alalaha nei langeimo iange e teke e helete meteneimo nge iri nemur nenge te tekete hekoukou ele imo ke a nanasiapoinga poreke ngana. 27Pe Tuangaolanenga Opepengpeng nenge Iesustunge lange imo, i amo hetorongaia pe ngana la tu teu nge imo ke ulolo.Pe a mene hengetoro nge mele ero ol,iange I hetore imo nga ure lochloch.Pe ure nemur nenge hetoro imoia, manmanna pe pallaklaka ia ero.Pe a rahite nena hengetoro mur kekerkereng, pomalam lape atu luluchnge Kristus ke koko.

28 Oe tutuk mur, a talue letemoke ma ke elle luluch nge Kristus kekokoes. Pomalam lape tames ngamatana nga etue nenge at muleia pesara loiloi ero pe ta meia ita ero.

29 Imo a eteia ke Kristus I non ngepengpeng. Pe mele hel nenge tepopoia poinga nge pengpeng NeHa-lang tutuna mur ia iri.

3NeHalang Tutuna Mur Ita

1 A naue lo! Temere mutena tautote ita, pomalam heto tutuna muria ita. Pe manmanna toto ke NeHa-lang tutuna mur ita! Pe hehei pehana nga ich nei te eteia NeHalangero, pomalam te eteia ita ero pule.2 Pekngak mur, heueu nei NeHalangtutunamur ita ke ulolo. Pe tatu ngarange he, mallaha hot ke nek nge itaero kura. Pe ita ta eteia ke nga etuenenge Iesus at mule, lape tapoi kepomange I. Iange nga etue nem lapetanau tote I nga matara. 3 Pe imo

nenge letemomanmanna nge Kristuspe a kulala tote I, a helemlem tote imoke pomange I nge lemlem toto.

4 Iri lochloch nenge te popoi poingaporeke ngana te nanasia NeHalangnena hotonga ero. Iange poingaporeke ngana hira ele tote NeHalangpe nena hotongamur. 5 Imo a eteia keKristus at ngana nem, at ke saua rerapoinga poreke ngana mur ke te lasustoto. Iange poinga poreke ngana e tuteu nge I ero toto. 6 Pe mele nengetu teu toto nge I ke kokoes lape tuteu mule nga poinga poreke ngana eero ol. Pe mele nenge popoi poingaporeke ngana ke kokoes, naue Kristusero kura pe eteia I ero pule.

7 Tutuk mur, a longo taua melenenge teke poi taole imo langa poingaporeke ngana ero. Mele nenge poiapoinga nge pengpeng, mele nem inon nge pengpeng. Pomalam manange Kristus nge I non nge pengpeng.8 Pe mele nenge popoi poinga porekengana, non poreke ngana nena nonia. Iange non poreke ngana popoipoinga poreke ngana nga kileng neitalun ngana nike. Pe NeHalang Tunaat ngana nem, at ke heparai sue nonporeke ngana nena ume mur. 9 Pe irinenge NeHalang tutuna mur ia iri, tepoia poinga poreke ngana ero iangete nanas tau tote tetu ngaria heueungana nenge NeHalang tunge langeiri. Pe te poia poinga poreke ngana eero ol iange NeHalang tutuna mur irike ulolo. 10Ngakuenei ta eteimelleheitei hel toto nenge NeHalang tutunamur ia iri, pe pule ta etei melleheitei hel toto nenge non poreke nganatutuna mur ia iri. Iange iri nenge tepoia poinga e nge pengpeng ero pemuteria taua titiria mur ero, iri nemNeHalang tutuna mur ia iri ero.

Mutera Taua Pekngara Mur11Helenga nei a longlonge nge nike

ke ulolo nenge hele ke teke, “Muterataua pekngara mur.” 12 Pe tapoi ke

2:27: Ioa 16:13 2:29: 1Io 3:10 3:1: Ioa 1:12-13; 16:3 3:2: 2Ko 3:18 3:5: Ioa 1:29; 1Pi2:22-24; 1Io 2:2 3:8: Ioa 8:44 3:9: 1Io 5:18 3:11: Ioa 13:34 3:12: Gen 4:8

1 Ioanes 3:13 426 1 Ioanes 4:6mange Kaen ero. Iange Kaen, nonporeke ngana nena non ia, pomalamhun mule tina. Pe pomere nengehune tina? Hune tina iange tina i nonnge pengpeng pe i na poinga poreke.

13 Titik mur, nenge teke hana ngaich nei muteria taua imo ero, ng-amo lohot ero. 14 Nenge teke muterataua titira mur, ta eteia ke tai hotnga metenga ana kue pe ta menemaulinga ke ulolo. Pe mele nengemutena taua peknganamur ero, melenem tutu nga metenga ana kue kura.15Mele nenge mutena taua tina e ero,mele nem hunun hana. Pe iri nengete hunun hana, ta eteia ke maulingake koko tuteu nge iri ero.

16 Ita ta eteia ke mutenga luna totomai koi: Iesus Kristus hile hote Isipona ke mete ke halaua ita. Ke po-malam ita pule ta hile hote ita siporake ta halaua pekngara mur. 17 Nengeteke rera ure halang pe ta naue pekn-gara e nge nena ure ero ta halaua i.Pe nenge teke ta halaua i ero muterataua NeHalang ero. 18 Tutuk mur,mutera taua pekngara mur pe ta poiaana ume ke lohot ke manmanna ke tahalaua iri. Ta hele mene nga harraero.

Sara Loiloi Nga NeHalang MatanaEro

19Pomalam lape ta eteia ke ta rahittote helenga manmanna ngana. Pepule, nga etue nenge tames nga Ne-Halang matana sara loiloi ero. 20 Penenge teke letera nge teu heletemetene ita nga poinga poreke nganamur, lape sara loiloi ia ero nga NeHa-lang matana. Iange I palaungana totonga sara loiloi ngara nem pe I eteiaure lochloch.

21 Pekngak mur, nenge teke leterange teu poia ita ke sara loiloi ero,tames nga NeHalang matana pe tamatau ero. 22 Pe ure lochloch ngananenge ta hetalaulau pe ta onteia nge I,

lape tunge atat nge ita iange ta longotaua nena hotonga mur pe ta poia Ike iech nga rera poinga urana nganamur. 23 Iange NeHalang nena hotongahele ke teke: “Letera manmanna ngeTuna Iesus Kristus pe mutera tauapekngara mur.” 24 Iri nenge te rahiteNeHalang nena hotonga mur tetu teutoto nge NeHalang pe NeHalang tuteu toto nge iri. Pe ita ta eteia kemere toto nge NeHalang tu teu totonge ita? Ta eteia nga Opepengpengnenge tunge at nge ita.

4Ope Nenge Urana Pe Ope Nenge

Poreke1 Titik mur pe liliuk mur, hana

nenge te pallaklaka ke iri hetata-longa, tei hot ke te ronge ich lochlochngana ke ulolo. Pe letemomanmannanga reria helenga ero nga nenge teteke, Opepengpeng tungtunge he-lenga mur lala nge iri. Pe urana nge aolleke tele ope nemur. Lape teat ngeNeHalang ma ero? 2 Iri nemur nengete hele ke te teke Iesus Kristus lohotke I non, ta eteia ke NeHalang Openetu nge iri pe teat nge NeHalang. 3 Peiri nenge ope e nge altoto tu teu ngeiri, te hele urume Iesus ke pomau ero.Pe ope nem Kristus nena ngarang ia.I laka nenge a longe pingana nenge teteke atat. Pe heueu nei ngana koi atke tunga ich ke ulolo.

4 Tutuk mur, imo NeHalang tutunamur ia imope a hekou sue hana nengete channangnanga ke te teke iri hetat-alonga mur ke ulolo. Iange NeHalangOpene nenge tu teu nge imo nemna kerkerenga palaungana toto ngenon poreke ngana nenge tu teu ngeiri nenga ich nei. 5 Ke iri nenge tepallaklaka ke iri hetatalonga nem, tehele menmene ure nemur nga ichiange reria nga ich, pe hehei pe hananga ich te longo lala nge iri. 6 Pe

3:13: Ioa 5:18-19 3:14: Ioa 5:24 3:15: Hem 21:8 3:16: Ioa 13:1; Kal 1:4 3:17: Deu 15:73:18: Iei 2:15-16 3:21: Hip 4:16 3:23: Ioa 6:29; 13:34 3:24: 1Io 4:13 4:1: Mat 7:15;

1Te 5:21; 1Io 2:18; 2Io 7 4:2: 1Ko 12:3 4:3: 1Io 2:18 4:4: Mat 12:29; 4:5: Ioa 8:47; 15:19

1 Ioanes 4:7 427 1 Ioanes 5:4imem, NeHalang tutuna mur imem.Ke mele nenge eteia NeHalang longoatat nge imem. Pe mele nenge NeHa-lang tuna ia ero longo at nge imemero. Ke pomalam ta etei mellehe Opeurana ngana nenge manmanna peope poreke ngana nenge pallaklaka.

NeHalang Mutena Tau Tote Ita7 Pekngak mur, mutera taua pekn-

gara mur iange mutenga huna ngeNeHalang. Mele hel nenge muteriatautaua pekngaria mur te eteia Ne-Halang pe NeHalang tutuna mur iairi. 8 Mutenga huna nge NeHalangke mele nenge mutena taua pekn-gana mur ero eteia NeHalang ero.9Pe NeHalang hemallaha hote poinganenge mutena taua ita. Ngana lakanenge kulosia Tuna elle nem ke sio atnga ich ke ta mene maulinga nge I.10 Ita mutera tau tele NeHalang ero.Mutenga toto pomai koi: NeHalangmutena tau tele ita pe kulosia Tunaat ke mete pe helemlem mule itanga rera poinga poreke ngana mur.11 Pekngak mur, NeHalang mutenatau tote ita ke pomai ke ulolo. Kepomalam urana nge ita pule muterataua pekngara mur. 12Mele pele esiaNeHalang nakuna ero toto. Pe nengeteke mutera tau helel, NeHalang tululuch toto nge ita kemutera taua I kepomange I nge mutena tautaua ita.

13 Pe ta eteia ke tatu luluch ngeNeHalang pe I tu luluch nge ita, iangetunge Opene at nge ita. 14 Temerekulosia Tuna ke mene mule hehei pehana nga reria poinga poreke nganamur. Pe imem mo heleia iange monaue ke ulolo. 15 Pe mele nenge haliuhot ke teke Iesus I NeHalang Tuna,lape NeHalang tu luluch nge i pe itu luluch nge NeHalang. 16 Pe italetera manmanna iange ta eteia keNeHalang mutena tau tote ita.

NeHalang IMutenga anaNon. Melenenge mutena taua pekngana murtu luluch nge NeHalang pe NeHalang

tu luluch nge i. 17 Ke nga poinganei mutera taua I ke pomange I ngemutena tautaua ita. Ke pomalam lapesara loiloi ero nga etue nenge Ne-Halang amnei teueu nga rera poingamur. Iange tatu nga ich nei peta poi ke mange I. 18 Nenge tekepoinga nenge mutera taua pekngaramur tu ke kerkereng toto nge mele,poinga nemhelope hotemataunga pemataunga nem tu teu nge mele nemero ol. Mataunga luna toto ma kemai koi: Nenge teke mele eteia ngelape mene melmelenga palaungana,nenge nem lape poia mele nem kematau. Pe mele nenge matau, taeteia ke poinga nenge mutena tauapekngana mur tu ke kerkereng nge iero kura.

19 NeHalang mutena tau tele ita.Pomalam ita mutera taua pekngaramur. 20 Nenge teke mele hele, “Iaumutek taua NeHalang” pe mutenataua tina ero,mele nemchannanga keulolo. Iange i esia tina nga matana pemutena taua ero. Pe kolkolia NeHa-lang pe lape mutena taua NeHalangke merei? 21 Hotonga nenge NeHa-lang tunge at nge ita ma ke mai koi;“Mutemo taua NeHalang pe mutemotaua pekngamo mur pule!”

5Letera Manmanna Nge NeHalang

Tuna1 Iri nenge leteria manmanna nge

Iesus nge I Kristus, NeHalang tutunamur ia iri. Pe iri nemur nenge mu-teria taua temere, lape muteria tauatutuna mur pule. 2 Ke nenge tekemutera taua NeHalang pe ta longotaua nena hotonga mur, ta eteia kemutera taua tutuna mur pule. 3 Penenge teke mutera taua NeHalang,urana nge ta longo taua nena ho-tonga mur. Pe nena hotonga mur temeena nge ita ero. 4 Pe iri nemurnenge NeHalang tutuna mur ia irite hekou susue poinga poreke ngana

4:9: Ioa 3:16 4:10: Rom 5:8-10; 1Io 2:2 4:12: Ioa 1:18 4:13: 2Ko 1:22; 1Io 3:24 4:21:Mak 12:29-31 5:1: 1Io 4:15 5:3: Ioa 14:15, 23-24

1 Ioanes 5:5 428 1 Ioanes 5:21mur nga ich nei ke ulolo. Pe leteramanmanna ngana, i ure nenge hekoususue poinga poreke ngana nemur.5Ke itei toto nenge hekou sue poingaporeke ngana nga ich nei? Ngana lakai nenge letena manmanna nge Iesusnge I NeHalang Tuna.

Helenga Mallaha Ngana NengeHeleleia Iesus Kristus

6 Iesus Kristus at nga kue nenge echpe toho. Pe I at nga ech mana ero.At nga ure nai nem. Pe Opepengpenghele urume Iesus Kristus ke pomai,iangeOpepengpeng I sipona I helengamanmanna ngana. 7Ke ure mol nei tehele urume tote I. 8 Opepengpeng peech pe toho. Ure mol nei te hele ke teteke Iesus I NeHalang Tuna. 9 Kokoesta longe hana mur reria helenga peletera manmanna ia. Pe NeHalang nahelenga i ure nenge palaungana totoiange i sipona heleia. Pe I hele urumeIesus lo nge I Tuna ia toto. 10 Kemele nenge letena manmanna ngeNeHalang Tuna, letena manmannanga NeHalang nena helenga ke ulolonenge hele urumrume Tuna. Pe melenenge letena manmanna nga NeHa-lang na helenga nem ero, teke Ne-Halang I non nge pallaklaka. IangeNeHalang i sipona heleia. 11 Pe anahelenga lohot ke pomai koi: NeHa-lang tunge maulinga ke koko at ngeita. Pe maulinga nem at nge Tuna.12 Ke mele nenge letena manmannange NeHalang Tuna mene maulinganei ke ulolo. Pe mele nenge letenamanmanna nge NeHalang Tuna eromene maulinga nei ero toto.

Maulinga Ke Koko Tunge Iesus13 E hasia ure nemur lange imo

nenge letemo manmanna nge NeHa-lang Tuna. Ke pomalam lape a eteiake nek toto nge a mene maulingake koko ke ulolo. 14 Pe nenge teketa hetalaulau lange NeHalang letera

nachnai ero. Iange ta eteia ke lapeNe-Halang longo at nge ita, nenge teke taonteia I nga ure nemur nenge nanasiaI lemene ngana. 15 Pe nenge teke taeteia ke kokoes NeHalang longlongerera onteinga mur, ta eteia ke lape tamene ure nemur nenge ta ontei I ia.

16 Nenge teke mele naue tina ngepoia poinga poreke ngana nengeuruna metenga ero, hetalaulau analange NeHalang. Pomalam lape tungemaulinga lange tinanem. Pe iri nengete poia poinga poreke ngana nengeuruna metenga, hetalaulaunga neihalaua iri ero toto. Ke iri nengete poia poinga poreke ngana nengeuruna metenga, e hele teu laia ero.17 Poinga poreke ngana mur lochlochte poreke nga NeHalang matana. Pepoinga poreke ngana hel, hehei pehana te mete hotia ero.

18 Ita ta eteia ke iri nenge NeHalangtutuna mur te popoi poinga porekengana ero. Iange NeHalang Tunanauele iri ke nek pe non poreke nganaheporeke iri ero. 19 Iange non porekengana nauele ich nei lochloch. Peita ta eteia ke NeHalang tutuna murita ke ulolo. 20 Pe pule ta eteia keNeHalang Tuna at ke tunge leteramatana ngana ke ta eteia NeHalangnge I manmanna. Pe ita tatu teu lu-luch nge NeHalang nge I manmannaiange letera manmanna nge TunaIesus Kristus. Iesus I NeHalang kemanmanna pe I maulinga ke koko.

21 Ke tutuk mur, aheo ele tote imonga aetapuna mur.

5:6: Ioa 1:29-34 5:8: Ioa 15:26 5:9: Ioa 5:32-37 5:10: Ioa 5:36-40 5:12: Ioa 3:365:13: Ioa 20:31 5:14: Ioa 14:13-14; 1Io 3:21-22 5:16: Mat 12:31 5:18: 1Io 3:9

2 Ioanes 1 429 2 Ioanes 13

2 IoanesAlalaha Nai Ngana NengeIoanes Hasia

Ta Rahite NeHalang Nena HelengaKe Kerkereng

1 Iau nenge iau mukmuka nga matanenge NeHalang koi ehas ia alalahanei.

Oe hei nem, ehas lange iong pe tu-tutummur nenge NeHalang henonouhote ke nena ia. Iau mutek tautote imo ke manmanna. Pe iau toromana ero. Iri nenge te eteia HelengaManmanna Toto Ngana muteria tauaimo pule. 2 Pe imem mutemem tauaimo iange Helenga Manmanna TotoNgana tu teu nge ita, pe lape tu luluchnge ita nga etue lochloch.

3 Nenge teke ta rahite helengamanmanna toto ngana nem ke kerk-ereng pe mutera taua pekngara mur,Temere NeHalang pe Tuna Iesus Kris-tus lape te tunge halaunga palaun-gana at nge ita pe leteria ia ita pe tehemaluche letera ke ma ke nek.

Mutera Taua Pekngara Mur4 Iau e iech toto iange e longe

tutum mur hel, te nanasia HelengaManmanna Toto Ngana ke ulolo kepomanga Temere hele ngana. 5 Pehei nem, heueu e teke e hele langeiong ke mutera taua pekngara mur.Helenga nenge ehas ia nei i hotongaheueu ngana ia ero. I hotonga nikengana nenge ta longo tettele ke ulolo.6 Pe mutera taua NeHalang ke pomaikoi: Ta nanasia nena hotonga mur.Na helenga nenge ta longe nge nikehele ke teke, ta nanasia poinga nengemutera tautaua pekngara mur.

Ta Rahite Kristus Nena Helenga KeKerkereng

7 Hana nenge te pallaka hali irihalang tetu nga ich nei ke ulolo. IesusKristus lohot ke I non. Pe hana nemurte hetoro ke te teke IesusKristus lohot

ke I non ero. Ke hana nemur nengepomai, te pallaka hali pe Kristus nenangarang mur ia iri. 8 Pe imo lape amene urumo lochloch iange aume kekerkereng toto ke ulolo. Pe ames kekerkereng pe anau ala amo ke nekiange lape a mene urumo nem ero.

9 Iri nenge te rahite Kristus na he-lenga ke kerkereng ero pe te tamu telelanga helenga e, NeHalang tu luluchnge iri ero. Pe iri nenge te rahiteKristus nena helenga ke kerkereng,TemereNeHalang pe Tuna tetu luluchnge iri. 10Nenge teke mele lange imope hetoro ngana altoto nga Kristusnena hengetoro mur, a apala hote iero. Nem pe amene teua i langa lemopele ero. 11Pemele nenge apala hote ihalau teu nga nena umeporeke nganake ulolo.

Helenga Hetala Ngana Mur.12 Iok, lek helenga halang tetu kura

nge e teke e heleia lange imo. Pelemek ero nge ehas ia nga hasingaeina nga alalaha. E teke ela ke e lohotnge imo pe e heleia lange imo. Poma-lam lape ita lochloch ta iech toto keelle.

13 Iok, tim e pule nga iri matanenge NeHalang henonou hote ngalamai, i pe tutuna mur te hekule reriaapalanga lange iong pule.

1:4: 3Io 3 1:5: 1Io 2:7 1:7: 1Io 4:1-3

3 Ioanes 1 430 3 Ioanes 15

3 IoanesAlalaha Mol Ngana Nenge

Ioanes Hasia

Ta Halaua Hana Nenge Te RahiteNeHalang Ana Ume

1 Iau nenge iau mukmuka nga matanenge NeHalang koi ehas ia alalahanei.

Neingak Kaius, ehas ia alalaha neike lange iong iange mutek tau toteiong.

2 Neingak, e hetalaulau am ke lemkilanga urana pe ure lochloch ngananenge o popoia lape te urana pe otuke nek ke pomanga opem nge tu keurana mana. 3 Iau e iech toto iangetitira mur hel teat pe te heleia iongat nge iau. Te hele ke te teke letemmanmanna nga Helenga ManmannaToto Ngana pe o nanasia ke kokoes.4E longe tutukmur imo nge a nanasiaHelenga Manmanna Toto Ngana pe eiech toto ia. Ute pele nge poia iau kee iech ke pomam ero ol.

Kaius Poia Ume Urana Ngana5 Neingak, iong o nanas tau tote

poinga nenga Helenga ManmannaToto Ngana ke o halau totote titiramur pe mele hel pule nenge o eteiairi ero. 6 Hel nge iri te heleia lempoinga nenge o neknek ia iri langeNeHalang nena hana mur. Urana ngeo halaua iri nga ngaunga pe ute helpule ke tei pe te poia NeHalang anaume. Poinga nenge pomai NeHalangiech toto ia. 7 Iri tei ke te poia Kris-tus ana ume pe hehei pe hana nengeleteria manmanna nge NeHalang ero,te halaua iri nga umtutuna unne ero.8 Ke pomalam urana nge ta halauahana nenge pomam. Nga poinga nemta halau teu pule nga ume nenge tepopoia, nenge teii ke te haliu hototeHelenga Manmanna Toto Ngana.

Ne Tiotrepes Poia Poinga PorekeNgana

9 Pe ehas ia alalaha e ke lange Ne-Halang nena hanamur nga lemkilengke ulolo. Pe ne Tiotrepes nge tekei mukmuka nge imo, longo taua iauero nga ure mur nenge e helele ia.10 Ke pomalam, lape ela nge imo pe ehele hote ure nemur nenge ana nonpopoia, nga nenge hele porekreke itape ngunngunngunu ia ita. Pe nganem mana ero. Ana non lemene eroia titira nemur nenge te haliu hototeHelenga Manmanna Toto ngana pule.Pe hele ele hehei pe hana ke te longteua titira nemur ero. Pe nenge tekete long teua iri, lape ne Tiotrepes lopehote iri pe tetu teu nga mata nengeNeHalang ero ol.

Ne Timetrius Poia Poinga UranaNgana

11 Neingak, o nanasia poingaporeke ngana nenge pomai ero. Onanas mene poinga nge urana. Irinenge te popoia poinga nge uranaNeHalang tutuna mur ia iri. Pe irinenge te popoi poinga poreke nganate eteia NeHalang ero toto. 12 Heheipe hana lochloch te teke Timetriusi non nge urana. Pe na hengetoromanmanna ngana mur te hemallahahote i pule. Oe, pe ita pule ta teke inon nge urana. Iong o eteia ke rerahelenga nei manmanna.

Helenga Hetala Ngana Mur13 Iok, lek helenga halang tetu kura

nge e teke e heleia lange imo. Pelemek ero nge ehas ia nga hasinga pehasinga eina. 14 Iange etue rochroi longe lape enau mule iong pe ita nai tahele.

15 Letem ma ke nek! Pekngam murnga lamai te hekule reria apalangalange iong. Pe iong, o tunge lekapalanga lange pekngara mur ngalamam pule.

1:1: Ume 19:29; Rom 16:23 1:3: 2Io 4 1:6: Tit 3:13 1:7: 1Ko 9:11-12 1:11: 1Io 3:6-101:13: 2Io 12

Iut 1 431 Iut 10

IutAlalaha Nenge Iut HasiaIut Apala Lange Hehei Pe Hana

1 Iau Iut pe e umume nge IesusKristus pe tik laka Ieims.

Pe ehas ia alalaha nei lange imohehei pe hana nenge NeHalang iuaimo. Atong mur, imo, Temere Ne-Halang mutena tau tote imo pe IesusKristus nek hit tote imo. 2 E het-alaulau amo ke poinga nenge leteraporekrekeia pekngara mur pe poinganenge tatu ke nek pe poinga nengemutera tautaua pekngara mur tetuteu ke tehon toto nge imo.

HanaNenge Te Hepiriu Elele HelengaUrana Toto Ngana

3 Titik mur pe liliuk mur, nga telengana letek haka ke e teke e haslala nge imo nga ume nenge Ne-Halang poia lange Tuna Iesus Kris-tus ke mene mule ita lochloch. Peero. Heueu nei e amneia ke e tekeehas lange imo ke ueiuei mana keames ke kerkereng nga letemo man-manna ngana mur. Poinga nem Ne-Halang hesue lange nena hana murke munna elle mana nike pe lape anahetanga ero ol. 4 Iange hana nengete longo taua NeHalang ero, teteukome mana ke teat luluch nge ita lo.Hana nemur tehetaua NeHalang nenamutenga anahelengange ita pe te hu-lia ke langa salaunga anapoinga lo. Peiri lemeria ero ia Iesus Kristus nenge IAehuna pe ara Non Soke ia. NeHalangnena helenga nge nike heleleia hananemur nge pomam ke teke NeHalanglape heparai sue iri.

NeHalang Heneue Hana Nenge TeLongo Taua I Ero

5 Letemo la mule nga nei. Ngenike Non Soke mene hote Israel murnge Ekipto pe nga hoena poia irinenge leteria manmanna nge I ero ke

te mete. Imo a eteia lo pe e tekee helete metene mule imo. 6 Iok,letemo la mule nga nei pule. Ne-Halang tunge angkelo mur aria ume.Pe angkelo nemur te losio mule ngaaria ume mur nenge NeHalang tungelange iri; pomalam tetu nga tapaero ol. Iange Non Soke kale iri ngangautou tana palaungana nenge tu kekoko pe tetu nga kileng nenge au totonge sio. Pe lape tetu ke te kuleleetue palaungana nenge lape NeHa-lang amnei teu nga reria poinga mur.7 Iok, letemo la mule nga tuele tanapalaungana nenge Sotom pe Komorape kileng nemur nenge tetu rochroinga tuele tana nai neu. Iri te am-neiamelmelenga palaungana nga oannenge tuke koko, iange te nanasiapoinga nenge angkelo nemur pe tepopoia poinga poreke ngana hel pulepe te salau ngaria elela toto. Pemelmelenga nenge lohot nge iri nemteke helete metene ita ke ta nanasiapoinga nenge pomam ero.

NeHalang Letena Inin Taua Iri NengeTe Popoi Poinga Poreke Ngana

8 Pe hana nemur tenau operia iapoinga poreke ngana nemur pe teteke tepoi taole imo ke a nanana-sia. Iange iri te puoloko teu pu-lut mene singiria mur langa poingaporeke ngana nemur. Pomalam leme-ria ero nge NeHalang I Non Soke pete hele poreke nena angkelo mur ngatapa. 9 Pe NeHalang nena angkelosolaki ngana nenge ene Mikael iri naiSatan te hele helia Moses koluna ngeitei toto lape mene. Pe nga etuenem, angkeloMikael hele poreke NonPoreke ngana ero. Hele mana ke teke,“Non Soke hele ke teke o reng!” 10 Pehana nemur tesau chapupu hot pu-lut mene reria helenga poreke nganamur nga ure nemur nenge te eteialuria ero. Te poia poinga nei ke po-manga kaone inolo mur nenge leteriamatana ero pe te nanas mene lemeria

1:1: Mat 13:55 1:4: Kal 2:4; 2Pi 2:1 1:5: Exo 12:51; Num 14:29-30 1:6: 2Pi 2:4 1:7: Gen19:1-25; 2Pi 2:6, 10 1:9: Dan 10:13, 21; 12:1; Zec 3:2; 2Pi 2:11; Hem 12:7 1:10: 2Pi 2:12 1:11:Gen 4:7-8; Num 16:1-35; 2Pi 2:15; 1Io 3:12

Iut 11 432 Iut 23ngaria. Ke NeHalang lape heporeketote iri nga reria poinga nei. 11 Pe iritenau ala aria ke nek nge NeHalangnga nei, iange te nanas tote poinganenge Kaen! Pe leteria tumana ngaumtutuna ke mange Palam. Pe telongo taua NeHalang ero ke mangeKora. Pe lape NeHalang heparai sueiri ke mange non nem.

12Pe imo, NeHalang nena hanamurpe mutemo tautaua pekngamo mur.Pe nga etue nenge a eukirau ke angaungau nga amo ngaunga matana,hana nemur teat ke te ngau luluchnge imo. Pe te meia iri ero pe teheporeke amo ngaunga matana nemnga reria poinga poreke ngana mur.Iange iri leteria lange mele hel ero ol,leteria tumana nge iri. Pe iri tepoike malaka nga muchmua nenge mahot pe pitte sio ero pe tuttula takisiakela. Pe tepoi ke manga ae nengerora pe hei erochro pe te mete kehenai ke manga ae nenge mete peteris heke ulanlana mur ke mete totosapele. 13 Pe pule tepoi ke malakanga ruach ana mee papalauna nengeulo hekeke namnamomur nga peipei.Pe namnamonemur te heilangia reriapoinga poreke ngana mur. Pe puletepoi ke pomanga itoch mur nenge tenanasia reria kue nga tapa sana erope tei rara pulut mana. Ke pomalamNeHalang tatalo ele reria kileng aungana nengemunaala toto. Pe iri lapetela ke tetu nga kileng neu ke koko.

14 Iok, Antam tutuna mur pe nenatete mur aria lala rahtele nai nganange Enok. Pe Enok hele hetatalongaia hana porekreke ngana nemur ngenike ke teke, “Iok a naula, Non Sokepau kou atat. Pe at luluch nge nenaangkelo mur nge iri hulua toto penakura nge tasis ele iri ero. 15 NonSoke nem lape at ke hele hot peng-pengia hulua lochloch reria poingamur. Pe hana porekreke ngana ne-mur nenge te longo taua NeHalangero pe te hele porekreke I pe nenge

te popoi poinga poreke ngana, lapeNeHalang tung tote aria melmelengalange iri.” 16 Hana porekreke ngananemur te tuainaunau rara ia NeHa-lang pe te ngunngunu rara ia melehel. Pe iri te nanas mene lemeriangaria mur pe te puoloko teu tote iringa poinga poreke ngana mur. Pete heto hekeke iri siporia pe tepoitaolole mele hel ke te nanasia iri ngareria poinga poreke ngana nemur.

Iut Tunge Helenga Kerkereng NganaLange NeHalang Nena Hana Mur

17 Titik mur pe liliuk mur, letemometene helenga nenge ara Non SokeIesus Kristus nena hekulkulonga murte heleia lange imo lo. 18 Iri tehele lange imo ke te teke, “Ngaetue nei hetala ngana, hana nenge tengailelele NeHalang lape te lohot. Pelape tehul rumeria langeNeHalang pete nanas mene lemeria ngaria mur.”19Hana nemur lape te heparaia NeHa-lang nena hana mur ke tetu ke muriaelle ero ol. Iange iri, NeHalang Openetuteu nge iri ero. Iri te nanas menelemeria ngaria mur mana.

20 Pe atong mur imo, a halauhel pe a hekerkereng helia letemomanmanna ngana nenge NeHalangtunge lange imo. Pe a hetalaulau keOpepengpeng halaua imo nga nenakerkerenga. 21 Pe kokoes atu pe aeteia ke NeHalang mutena taua imope a kulala tote ara Non Soke IesusKristus nge letena toto ia imo petunge maulinga ke koko lange imo.

22 Pe letemo ia iri nenge leteriamanmanna ngana losio lo. 23 Hanahel te losisio nga oan lo pomalam aachroua iri ke a mene mule iri keueiuei. Pe apoi ke nek lange hel pe anauala amo nge iri ke nek. Iange irite puoloko teu tote iri langa poingaporekreke nganamur ke operia munaulu ke pomanga reria hengeron murnge te muna ulu. Pe aheo ele toteimo nga poinga poreke ngana pe uremuna hulu ngana nemur.

1:12: 2Pi 2:13, 17 1:14: Gen 5:18, 21-24 1:18: 2Pi 3:3 1:20: Kol 2:7 1:23: Zec 3:2;Hem 3:4

Iut 24 433 Iut 25Iut Hetalaulau

24 E hetalaulau ke ara HemasingaNeHalang lape nauele imo ke a losionga poinga poreke ngana e ero. PeI lape mene imo kela atu nga nenakileng nenge urana toto. Pe lape aiech toto iange poinga poreke ngana etuteu nge imo ero. 25 Pe e hetalaulauke ara Soke Iesus Kristus poia heheipe hana ke te heto hekeNeHalang nganena helenga kerkerengngana pe ngakikina ngana nge palaungana toto.Pe te heto heke tote i pe tetal heketote ke i Non Soke toto nenge naueleure lochloch, nga talun ngana toto peheueu nei pe nga etue lochloch! Oe,Manmanna!

1:25: Rom 16:27; 2Pi 3:18

Hemallaha 1:1 434 Hemallaha 1:12

Hemallaha NganaIoanes Nau Opene Ngana1 Alalaha nei heleia ure nemur

nenge Iesus Kristus hemallaha hoteiri. NeHalang tunge lange I ke hemal-laha hote ure nemur nenge musunapol mana pe te lohot. Pe hemal-laha hote lange nena hekuleileingaana hana mur lochloch nenge teumume nge I. Ke pomalam Iesus ku-losia nena angkelo pe nena angkelohenonoua lange Ioanes. 2 Pe Ioaneshele hote ure lochloch ngana nengenau opene ia. Ngana laka: NeHalangnena helenga pe helenga manmannatoto ngana mur nenge Iesus Kristushemallaha hote iri. 3 Helenga nemurnga alalaha nei i helenga hetatalongaia. Pe mele nenge sisisia lape iechtoto, pe mele hel nenge te longe pete rahit tote nga leteria, lape te iechtoto pule. Iange ure nemur aria etuenenge te lohot ia heroi toto lo.

Ioanes Has Lange NeHalangNaHanaMur Nge Eisia

4-5 Iau Ioanes, pe ehas lange imoNeHalang nena hana mur nenge amotuluk mur iri rahtele nai nga tuelekina nenge Eisia.

NeHalang tu nge nike toto pe tuheueu nei pe nga hoena lape atmule. Pe Ope kikina ngana murnge iri rahtele nai te mesmes nganena kilanga seina ngana matana. PeIesus Kristus I non nenge hemallahahot tote helenga manmanna nganamur nge NeHalang. Pe I non nengemaul haka mule tala nga metengape nauele naungaala ana hana murlochloch nga ich. E hetalaulau amoke NeHalang iri ul nena Ope nemurpe Iesus Kristus te pete imo pe tehemaluche letemo ke atu ke nek.

I mutena tau tote ita. Pomalameina lele rera poinga poreke ngana

mur ke te lasus toto. 6Nga poinga neipoia ita ke ta lohot ke ita mata nengetunginga ana hana mur, pe ita ul keta popoi tunginga lala nge Temene peana Non Soke. Pe lape te heto heketote I iange kikina ngana palaunganange nauele ure lochloch ke koko. Oe,Manmanna Toto!7 Iok anau, I lape sio at luluch nga ulu,

pe lape hulua lochloch ngana tenaue I.

Pe iri nenge tetue I nga io lape te naueI pule.

Pe hehei pe hana lochloch ngaich lape te tangia I.

Ke ure nem lape lohot ke pomam toto.Oe Manmanna Toto!

8Non Soke NeHalang nenge KikinaToto hele ke pomai, “Iau Talun nganaToto pe Iau Hetala ngana Toto. Etunge nike toto pe etu heueu nei pe ngahoena lape eat mule.”

Ioanes Esia Kristus9 Iau Ioanes, pe imo timo pe neing-

amo iau pe ita lochloch tatu teu nganaualanga pe nekinga nenge NeHa-lang. Pe tames ke kerkereng pe tatakisia ara melmelenga luluch ngeIesus. Iau etu nga tuele au ngananga mimio nenge Patmos iange ehaliu hotote NeHalang nena helengape helenga manmanna toto ngananenge Iesus hemallaha hote. 10 NgaNon Soke ana etue palaungana nengeta heto hekeke I ia, Opepengpenghemute iau pe e longe haliunga ngarumek. Haliunga neu palaunganatoto ke pomanga ngalum paena ngete iua. 11 Mele neu haliu ke teke,“Ure nemur nenge o esia nei ohassue iri nga alalaha pe o hekule langeNeHalang na hana nemur nenge ariatuluk mur iri rahtele nai. Iri tetu ngakileng nemur: Nge Epesus pe Simirnape Perkamum pe Tiatira pe Sartis pePilatalsia pe nge Laotisia.”

12 Iok, e teke e ralele ke enaumele nenge hele atat nge iau pe e

1:1: Hem 22:6 1:3: Hem 22:7, 10 1:4-5: Exo 3:14-15; Hem 3:1; 4:5; Psa 89:27; Kol 1:18 1:6:1Pi 2:9; Hem 5:10; 20:6 1:7: Dan 7:13; Zec 12:10; Mat 24:30; Ioa 19:34-37; 1Te 4:17 1:8: Hem 21:6;22:13 1:13: Dan 7:13; 10:5

Hemallaha 1:13 435 Hemallaha 2:7naue lemenge ana hemesinga hakachalemlem ngana mur nge iri rahtelenai. 13 Pe mele nge nakuna mangeNon Tuna tuteu nga lemenge anahemesinga haka nemur tunangaria.Ana non heronia hengeron nengesase sio ke langa apena pe pan-reke panrekinga chalemlem ngana kematele nga mautuna. 14 Pe palpalnaina tuahau toto pe matana mur tepomalaka nga oan sapel ngana. 15 Peapena mur te insachsach ke pomangachaia matana ana sialle. Pe helengana palkolong pulut ke pomanganale hau ngana. 16 Pe am hit ke itochiri rahtele nai nga penna tamalmal.Pe hunelinga ana mese sase nganae nge matana kaliuala, sere hot ngahanna. Pe ramana sinaha ke pomangachaia matana nenge sinaala toto.

17 E naue I ke pomau pe e losionga apena huna ke pomanga e metelo. Ol pe tal heke penna tamalmalnge iau pe hele, “O matau ero! IauTalun ngana toto pe Iau Hetala nganatoto. 18 Iau non nenge tu kemaulul kekoko pe e mete ke ulolo. Pe onau at,heueu nei etu ke e maulul pe lape etuke koko ol. Pe e rahite lohenga ngametenga pe nga metenga ana kileng.Pe lek kerkerenga nenge e hemaulheke mule iri nenge te mete ke temene maulinga.

19 “Iok ol, ohas sue ure nemurnenge o esia iri ke ulolo. Hel koloinenge te lohotot nei. Pe hel lape telohot nga hoena kura. 20 Pe itochrahtele nai nenge o esia nge e rahitenga perik tamalmal pe lemenge kinachalemlem ngana rahtele nai nemluria koi. Itoch rahtele nai nem lurialaka; angkelo mur nenge tenau eleNeHalang na hana nemur nenge ariatuluk iri rahtele nai. Pe lemenge kinarahtele nai nem luria laka; NeHalangna hana mur nenge aria tuluk irirahtele nai.”

2Helenga Lange NeHalang Na Hana

Mur Nenge Epesus1 “Pe ohas lange angkelo nenge

nauele NeHalang na hana mur ngakileng nenge Epesus ke mai koi:

I nenge rahit ke itoch rahtelenai nga penna tamalmal pe ii ngalemenge kina chalemlem nganarahtele nai nem tunangaria, nenahelenga mur koi nei: 2 Iau e eteiaure lochloch ngana nenge a popoia.Pe aume ke kerkereng pe ames kekerkereng nga etue nenge a tak-isia amo melmelenga. Pe e eteiake lememo ero hana poreke nganamur. Hana nemur te hele ke te tekeiri hekulkulonga ana hana mur. Pea amnei teu lange iri pe a eteiake te pallaklaka. 3 Pe melmelenganenge a takisia nem a takisia ngaiau ek. Pe ames ke kerkereng mananga etue nenge a takisia pe asau siomule ero.

4 Pe poinga e pule nge e tekee heleia ngana koi nei: Nga etuenenge a talun ke letemo man-manna nge Iau, mutemo tau toteiau pe mutemo tau tote pekng-amo mur, pe heueu nei ero ol.5 Letemo tuanin la mule nga utarnenge helosio ia imo pe ala mulenga lemo poinga urana ngana murnenge nike ana. Pe nenge teke ahulmule letemo ero, lape ela nge imope e mene tote lemo lemenge kinanem nga munna. 6 Pe ure uranangana elle nge a poia ngana koinenge: Lememo ero ia hengetoronenge Nikolaus nena hana mur peiau lemek ero ia pule.7 “Apal talngamo pe a longo ke

nek nga helenga nenge Opepengpengheleia lange NeHalang na hana mur!Ke Opepengpeng nena helenga koi,‘Mele nenge mes ke kerkereng ngaletena manmanna ngana, lape e poia

1:14: Ezk 43:2; Dan 7:9; 10:6; Hem 2:18; 19:12 1:16: Hip 4:12; Hem 2:12; 19:15 1:17: Isa 44:6;48:12; Hem 2:8; 22:13 2:1: Hem 1:16 2:2: 1Io 4:1 2:5: Hem 3:3 2:7: Gen 2:9; Hem 22:2,19

Hemallaha 2:8 436 Hemallaha 2:17i ke ngau nga ae nenge maulinga kinaia. Ana ae tunge Paratiso nga NeHa-lang ana ume.’ ”

Helenga Lange NeHalang Nena HanaMur Nge Simirna

8 “Pe ohas lange angkelo nengenauele NeHalang na hana mur ngakileng nenge Simirna ke mai koi:

I nenge i Tala toto pe i nga Rumetoto pe mete pe maul haka mule,nena helenga mur koi nei: 9 Iau,e eteia melmelenga mur nenge telohotot nge imo. Imo atu ke po-manga lemo ute e ero pe nga enaungak lemo ure halang toto. Pe eeteia ke hana hel te saua helengaporeke ngana hel lange imo. Hananemur te teke iri NeHalang nenahana mur toto, pe ero. Iri, nonporeke ngana nena tula mur ia iri.10Ke anaue lo? Melmelenga nemurlape te lohot nge imo. Non porekengana lape tualaka hote imo ngakue nenge; lape poia nena hanamur ke te laua amo hel pe tetalteua iri nga tuele au ngana. Pelape te takis ia melmelenga nem keetue iri analoch, pe imo a matauero. Ames ke kerkereng nga letemomanmannanganakela het nga etuenenge o mete ia. Pomalam lapee tunge maulinga ana iengiengkalange iong.11 “Apal talngamo pe a longo ke

nek nga helenga nenge Opepeng-peng heleia lange NeHalang na hanamur! Ke Opepengpeng nena helengakoi: Mele nenge hekou susue poingaporeke ngana lapemetenga nei nganaheporeke i ero.”

Helenga Lange Iri NengaMataNengePerkamum

12 “Pe ohas lange angkelo nengenauele NeHalang na hana mur ngakileng nenge Perkamum ke mai koi:I nenge nena palinga hel ana mese

sase pe matana kaliuala, nena he-lenga mur koi nei:

13 Iau e eteia kileng nenge atu ianem. Kileng nem i kileng nengenon poreke ngana nauele tote. Peimo letemo manmanna ngamo ngeiau losio ero pe a rahite ek ke kerk-ereng. Nge nike ne Antipas haliuhote lek helenga nga kileng nempetu luluch nge imo. Ne Antipas i leknon toto ia pe te hune i iange nonporeke ngana tu toto nga kilengnem.

14 Pe poinga hel nge e teke eheleia lange imo ngana koi nei:Mele hel nge imo nga kileng nemte rahit tote ne Palam nena henge-toro mur. Ne Palam i non nengehetoro koukoua ne Palak ke pallak-laka ia hehei pe hana nenge Israel.Pe poia iri ke te losio nga poingatunten ngana mur. Pe pule poia irike te ngaua ngaunga nenge tepoitunginga ia lala nga aetapuna mur.15 Pe lemo hana mur hel te nanasiane Nikolaus nena hengetoro mur.16 Ke heueu nei ahul mule lemopoinga mur ol. Pe nenge teke ero,lape ela nge imo ke ueiuei mana lu-luch nga palinga hel ana mese sasengana nenge sere hot nga halik, peimem ul ke mo hunel.17 “Apal talngamo pe a longo ke

nek nga helenga nenge Opepengpengheleia lange NeHalang na hana mur!Ke Opepengpeng nena helenga koinei: Mele nenge hekou susue poingaporeke ngana lape e tunge ngaunga enge talkome lange i. Pe ngaunga nemene laka, ‘mana’. Pe lape ehas hekemele ene nge heueu ngana nga umhussu ngana e pe e tunge lange i pule.Pemele pele eteia i tei toto nenge enemahaka nga umnemero. Mele nengemene um nem, i toro mana eteia.”

Helenga Lange NeHalang Nena HanaMur Nge Tiatira

2:9: 2Ko 11:14-15; Hem 3:9 2:10: 2Ti 4:8; Iei 1:12 2:11: Hem 20:14; 21:8 2:14: Num22:1–25:3; 31:16; 2Pi 2:15 2:17: Exo 16:4, 14-15, 33-34; Isa 62:2; Ioa 6:48-50 2:18: Hem 1:14-15

Hemallaha 2:18 437 Hemallaha 3:218 “Pe ohas lange angkelo nenge

nauele NeHalang na hana mur ngakileng nenge Tiatira ke mai koi: Ne-Halang tuna nenge matana mur tesapel ke pomanga oan remen ngana,pe apena nai ape te chalemlem totoke pomanga chaia matana ana sialle,nena helenga mur koi nei.

19 Iau e etei tote lemo ume uranangana mur nenge a popoia. E eteiake letemo manmanna nge iau pemutemo tau tote hehei pe hanape a halaulaua iri hel pule. Pee eteia ke imo ames ke kerkerengtoto ke kokoes nga etue nengemelmelenga mur te lohotot ngeimo. Pe e eteia ke lemo ume nengea popoia nge nike, heueu nei lohotke kikina toto ol. 20 Pe helengae pule nge e teke e heleia nganakoi nei: Poi ngana merei nenge alope hote he Isapel ero? Hei nemteke i hetatalonga. Pomalam het-oro koukoua lek hana mur nengete umume nge iau ke te nanasiapoinga nenge te salaulau. Pe pulepoia iri ke te ngaua ngaunga nengetepoi tunginga ia lala nge aetapunamur. 21Pe iau nga lemek ngak toto,e teke hei nem hul mule letenanganenapoinganenge salauhalali.Pomalam, e poia i ke tupol mukam.Pe ero. Hei nem lemene erongehu-lia letena nga nena poinga nemur.22 Iok anau, Iau lape e poia halelespalaungana ke lohot nge i ke tuanamana hete ol. Pe iri nenge te salaulululuch nge hei nem pe te huliareria poinga mur ero, lape e tungemelmelenga palaungana lange iripule. 23 Pe lape e hune hei nemtutuna mur ke te mete. PomalamNeHalang nena mata nemur lapeleteriamanmannape te eteia ke iaue eteia hehei pe hana leteria tuaninnganamur. Pe lape e tunge tuanga-chol lange mele elle pe elle ke pur-pure nena poinga nenge popoia.24 Pe amo hel nge Tiatira te nana-

sia he Isapel nena hengetoro murero. Pe pule ure nenge mele helte naue ke non poreke ngana nenapoinga tapuna ngana mur ia, imo aeteia ero. Imo nemur, e tung muleure meena ngana e lange imo erool. 25 Imo letemo manmanna ngeIau ke ulolo. Pe a rahite letemomanmanna ngana nem ke kerk-ereng kela het nga eat mule ngak.26 Mele nenge mes ke kerkerengnga letena manmanna ngana penanasia lemek ngak kela het ngaetue nei hetala ngana, lape e hek-erkereng ia i ke nauele hehei pehana lochloch.

27 “ ‘Kerkerenga nenge e tunge lange inem,

elle mana ke pomanga nengeTemek tunge at nge iau.

I lape mene nena kula nge lekina totoke nauele iri pe maluch hole iri

ero.Pe lape palia iri ke te chach ulu ke

sachanchana huluke pomanga tuninga nenge te

pipia nga melete.28 Pe lape e hemalmalia i ke nakuna

tuake pomanga itoch uachuach

ana.’ ”29 “Apal talngamo pe a longo ke

nek nga helenga nenge Opepengpengheleia lange NeHalang na hana mur.”

3Helenga Lange NeHalang Nena Hana

Mur Nge Sartis1 “Pe ohas lange angkelo nenge

nauele NeHalang nena hana ngakileng nenge Sartis ke mai koi:

I nenge NeHalang opene mur irirahtele nai tetu teu nge I, pe rahitke itoch iri rahtele nai nem, nenahelenga mur koi nei: Iau e eteialemo poinga mur lochloch nenge apopoia. Hana pe hehei te hele iaimo ke te teke a maul. Pe ero. Imoa mete ke ulolo. 2 A lohaka ol! Pe

2:20: 1Ki 16:31; 2Ki 9:22 2:23: Psa 7:9; Jer 17:10; Hem 20:12-13 2:25: Hem 3:11 2:26: Psa2:8-9 2:28: Hem 22:16 3:1: Hem 1:4, 16

Hemallaha 3:3 438 Hemallaha 3:14a hekerkereng mule poinga uranangana iange e naue lemo poingae nge urana nga Ak Soke NeHa-lang matana ero toto. 3 Pomalam,letemo la mule nga hengetoro murnenge te tunge lange imo nge nikenenge a longe pe letemo man-manna ia. Ahul mule letemo pea nanas mule lemo poinga uranangana nemur. Pe nenge teke ero,lape eat kome nge imo ke pomanganone nge kemkeme. Pe imo a eteiaeat ngak ero.

4 Pe iong o nauele NeHalangnena hana mur nga kileng nengeSartis. Pe hel nge iri tetu ke telemlem iange teheo ele tote iri ngapoinga porekengana. Iri nemur iaulek tulamur ia iri. Ke pomalam lapete heronia reria hengeron hussungana pe tei luluch nge Iau, iangete nanas tau tote NeHalang lemenengana mur. 5Ke mele nenge hekoususue poinga poreke ngana lape eiech toto nge i pe e heron hekehengeron hussu ngana nge pomaunge i pule. Pe lape e pasis hote enenga maulinga ke koko ana alalahaero. Pe lape e hele tote i nga Temekpe nena angkelo mur mataria.6 “Apal talngamo pe a longo ke

nek nga helenga nenge Opepengpengheleia lange NeHalang na hana mur.”

Helenga Lange NeHalang Na HanaMur Nenge Pilatalsia

7 “Pe ohas lange angkelo nengenauele NeHalang na hana mur ngakileng nenge Pilatalsia ke mai koi:

Helenga nemur at nge I nengeheo ngana pemanmanna toto. Ananon rahite lohenga pule ke mangene Teuit. Utar nenge lohe, melepiu ele ero ol pe utar nenge piu ele,mele lohe ero ol. 8 Ana non heleke teke: Iau e eteia lemo poingamur lochloch nenge a popoia. Ke

e naue lo? E lohe piunga e ngamatamo pe mele pele ratoto ngepiu ele ero. Pe e eteia ke kikimongamo palaungana ero pe a nanastau tote lek helenga mur pe letemomanmanna nge iau. 9 A longo kenek. Hana nemur nenge tetu teunga tuluk nenge non poreke ngana,te teke iri NeHalang nena hanamurtoto pe ero. Iri te channangamana.Iau lape e poia iri ke te tualou sionga apemo huna. Pomalam lapete eteia ke iau mutek tau tote imo.10 Imo a nanas tau tote lek hotongake kokoes pe ames ke kerkerengtoto ke a takisia amo melmelengamur. Ke pomalam, melmelenganenge lape lohot ke tualaka hotehehei pe hana lochloch nga ich nei,lape lohot nge imo ero. Iange iaulape enau ele imo ke nek.

11 Musuna pol mana pe lapeeat mule pe ames ke kerkerengtoto nga letemo manmanna ngananem, ma lape mele mene mul-lim ke mene am iengiengka nengemaulinga ana. 12 Pe mele nengemes ke kerkereng toto lape e hemesheke i ke Ak Soke NeHalang nenatunginga ana pele ana isong ia. Pemele nem lape lohot mule nga pelenem ero ol. Pe lape etal hekeAk Soke NeHalang ene nge i peetal heke Ak Soke NeHalang nenakileng ene nge i pe lape etal hekeiau ek heueu ngana lange i pule.Pe Ak Soke NeHalang nena kilengnem, ngana laka kileng Ierusalemheueu ngana nenge sio atat nga lutnga tapa nge Ak Soke NeHalang.13 “Apal talngamo pe a longo ke

nek nga helenga nenge Opepengpengheleia lange NeHalang na hana mur.”

Helenga Lange Iri NengaMataNengeLaotisia

14 “Pe ohas lange angkelo nengenauele NeHalang na hana mur ngakileng nenge Laotisia ke mai koi:

3:3: Mat 24:43-44; 1Te 5:2; Hem 2:5; 16:15 3:4: Iut 23 3:5: Exo 32:32-33; Mat 10:32; Luk 12:83:7: Isa 22:22 3:8: 1Ko 16:9 3:9: Isa 45:14; 49:23; 60:14; Hem 2:9 3:10: Luk 21:19; 2Ti 2:123:12: Isa 62:2; 65:15; Hem 14:1; 21:2

Hemallaha 3:15 439 Hemallaha 4:5I nenge i Manmanna Toto pe Ne-

Halang ala hote ure lochloch iangeure huna nge i mana, pe hemallahahote helenga manmanna nganamur nge NeHalang, nena helengamur koi nei: 15 Ana non heleke teke: Iau e eteia poinga murlochloch ngana nenge a popoia. Atung tote letemo at nge iau ero pe ahile hot tote iau ero pule. 16Letemonenge a tunge at nge Iau unne sunemana. Ke pomalam lape e mutahote imo ke a lasus. 17 Pe imo ahele ke a teke, ‘Oe imem lememure halang toto lo pe ute e ngealpapa taua imem ero.’ Iong o heleke pomam pe onau teu langa otungam ke nek ero. Iange nga enaungak lem ute pele ero pe matamhit pe singim nganangana ero toto.18 O hele ke pomam lo, iok oi at keo olia um sinaha ngana e nge iau.Pe um nem te holoa sue ke chalem-lem nga oan ngingina nenge mi-langlang toto. Pe pule o oliahengeron hussu ngana e ke o heronhite nga singim iange o meia iongnge singim lachlach manmana. Pepule onau rara matam ana siu einape opip teua nga matam ke onauke mallaha mule. Ke pomalam lapeletemmanmanna ngana kerkerengtoto nge iau.

19 Iau mutek tau totote hehei pehana pe e hele salia iri pe e hep-engia iri ke kokoes. Ke pomalama lohaka pe ahul mule letemo ngalemo poinga poreke ngana mur.20A longe Iau ma ero? Iau koi emesnga pele matana ke e helonglongotalngamo. Pe mele nenge longeiau, lohe piunga pe eteu kela engaululuch nge i.

21 Mele nenge hekou susue nonporeke ngana nena kerkerengamur lape e mene i ke are luluchnge iau nga ilik nga lek kilangaseina ngana. Ke mange iau nge

e hekou sue non poreke ngananena kerkerengamur pe ela ke eareluluch nge Temek nga nena kilangaseina ngana rikena.22 “Apal talngamo pe a longo ke

nek nga helenga nenge Opepengpengheleia lange NeHalang na hana mur.”

4Ioanes Nau Openeia NeHalang Nge

Are Nga Nena Kilanga Seina Ngana NgaLut Nga Tapa

1 Iok, e naue ure nemur nge telohot ke het, enau la mule pe e esiapiunga nenga lut nga tapa nge telohe ke ulolo. Pe haliunga nenge elongo tele nge hutu kemanga ngalumpaena alngana, hele mule at nge iauke teke, “O lohaka at nge iau lakoi.Pe e henonoua iong nga ure nemurnenge lape musuna pol mana pe telohot.” 2 Ueiuei mana pe Opepeng-peng roro heke iau pe e naue ki-langa seina ngana nga lut nga tapape mele are haka ia. 3 Pe I nengeare nga kilanga seina ngana neu ra-mana makelkele pe sinaha hote umnenge ene um iaspa pe nenge ene umkanelian singiria. Pe oro palcholo keheliliu hite kilanga seina ngana neu.Pe oro neu sinaha hote um nengeene um emerel singina. 4 Pe kilangaseina ngana halatau ngana mur ngeiri ananonkina elle pe henel te heliliuhite kilanga seina ngana neu. Pealmasinga ana hana mur nge iri ananon kina elle pe henel (24) teare hakaia iri. Pe te heronia hengeron hussunganamur pe te kale heke iengiengkachalemlem ngana mur nga palpalria.5 Pe kileng chalem ngana pe kilengkurung ngana pe onrung ngana telohot nga kilanga seina ngana nengeare nga tunangana. Pe lemenge irirahtele nai te sapelpel nga kilangaseina ngana neu matana. Pe lemengenemur, ngana laka ope kikina ngana

3:15: Rom 12:11 3:17: Luk 12:21; 1Ko 4:8 3:18: Isa 55:1 3:19: 1Ko 11:32; Hip 12:6; Hem2:5 3:20: Ioa 14:23 4:1: Hem 1:1, 10 4:2: Isa 6:1 4:3: Ezk 1:28 4:4: Hem 3:184:5: Ezk 1:13; Zec 4:2; Hem 1:4; 8:5; 11:19; 16:18 4:6: Ezk 1:5-10, 22; 10:14

Hemallaha 4:6 440 Hemallaha 5:6mur nge iri rahtele nai nenge teumume nge NeHalang. 6Pe ute e pulenge tunga kilanga seina ngana neumatana nakuna pomalaka nga ruachmelona nge achouchou pe sinaha kepomanga silonga.

Pe ure maulul ngana henel temesliliu ele kilanga seina ngana neuke tom. Pe mataria tunga singirialochloch (nga ramaria pe nga rumeriapule).

7 Ure maulul ngana nemur, ellenakuna pomanga laion pe neingananakuna pomanga kolok. Pe molngaria ramana pomanga ita non ra-mara pe henel ngaria nakuna mangangie pisou nge lelehe. 8Pe ure maululngana henel neu, elle pe elle sahanairi rahtele elle. Pe mataria tunga sin-giria lochloch (nga saharia ene murpule). Pe tepeu ke kokoes mana ngasinanga pe nga miliko pe tetah ein-garia ero nga nenge te peupeu kepomai,“Non Soke NeHalang nenge Kikina

TotoI non nge Heo Ngana nge Heo Ngana

nge Heo Ngana toto.Pe I tu nge nike toto pe tu heueu nei

pe nga hoena lape at mule.”9 Ke I nenge are nga kilanga seinangana nem tuke koko. Pe ure maululngana henel neu, tetua tau mulmulearia peunga neu pe te hele urana petetal hekeke pe te heto hekeke I. 10 Pealmasinga anahanamurnenge iri ananon kina elle pe henel neu te tualousio nga I nenge are nga kilanga seinanganamatanape tehetoheke I iange Ituke koko. Pe te haka hote iengiengkamur nga palpalria pe tetal sue ngakilanga seina ngana neumatana pe tehele,11 “NeHalang, Iong emem Non Soke.

Pe Iong O purpur totongehehei pe hana tetal heke tote Iong

pe te heto heke tote Iong ngakikim ngam.

Iange nga lemem ngam oala hote urelochloch

pe o tungemaulinga nge iri ke telohot.”

5Sipsip Tuna Mene Alallaha Nenge

Telul Hite1Ute e pule nge enau opek ia, e esia

I nenge are nga kilanga seina ngananeu nge rahite alalaha e nge telulhite. Pe ana non rahite alalaha neunga penna tamalmal. Pe alalaha neuana hasinga tu kaliu ala, nga sana penga patangana pule. Pe te sima eleke ana simanga iri rahtele nai. 2 Pee naue angkelo solaki ngana e. Peangkelo neu haliu hot ke soke toto keteke, “Itei nge purpur toto nenge lapetualupa hote simanga nemur pe ulelealalaha neu?” 3 Pe mele e nga lut ngatapa pe nga ich nei pe nga ich letenanakuna ero toto nge ulele alalaha neupe sisia. 4 Pe iau letek milang toto pee tang iangemele nge purpur ero totonge ulele alalaha neu pe sisia. 5 Ol pealmasinga ana hana nemur, elle ngeiri hele at nge iau ke teke, “O tangero! Onau langa Non hamam ngananenge atat neu; ana non lohot ngakaleu ramana nenge Iuta (nga matanenge non soke Teuit na tete mur).Pe I non seilil ngana nenge mele pelehekou sue ero toto. Ke pomalam Ilape tualupa hote simanga rahtele naineu pe ulele alalaha nenge telul hitenem.”

6 Ol pe e naue Sipsip Tuna lomelengana e nge mes nga kilanga seinangana neu matana pengpeng. SipsipTuna neu nakuna pomanga te hune Ike ulolo. I mes nga tunangana pe uremaulul ngana henel neu pe almasingaana hana nemur temes liliu ala hiteI. Pe Sipsip Tuna neu ana sangkariri rahtele nai pe matana pule irirahtele nai. Pe ure nemur te heilan-gia Ope kikina ngana mur rahtele nainenge NeHalang kulosia iri ke tela

4:8: Isa 6:2-3; Ezk 1:18; 10:12 4:10: Hem 19:4 5:1: Isa 29:11; Ezk 2:9-10 5:5: Gen 49:9; Isa11:1, 10; Hem 22:16 5:6: Zec 4:10; Ioa 1:36; Hem 13:8

Hemallaha 5:7 441 Hemallaha 6:4nga kileng lochloch ngana nga ich.7 Sisip tuna nem la ke mene alalahanga non nenge are nga kilanga seinangana neu penna tamalmal. 8 Iok laol,nga etue nenge mene alalaha neu uremaulul ngana henel neu pe almasingaana hana iri ana non kina elle pehenel (24) neu, te tualou sio nga Sip-sip Tuna matana pe te heto heke I. Pealmasinga ana hana nemur te menearia milollo mur pe kaliu chalemlemngana mur nge te muta ia sapiu eina.Pe ure nemur te heilang ia NeHalangnena hana mur reria hetalaulaungamur. 9Pe ure maulul ngana henel neupe almasinga ana hana nemur te peuaaria peunga heueu ngana ke pomai,“Iong non toto nge o tualupa hote

alalaha nem ana simanga muriange te hune iong ke ulolo.

Pe nga o mete ngam nem,o ol hot mule hehei pe hana nga eim

ke temenemaulinga ke koko ngeNeHalang.

Hehei pe hana nga tuele kina pa-palauna mur

pe nga kaleu ramana murpe nga helenga kuena ngana mur

pe hehei pe hana lochloch ngananga ich.

10 Pe o poia iri ke te lohot ke iri matanenge tunginga ana hanamur,

ke tepoi tunginga lala nge araSoke NeHalang.

Pe lape tenau ele hehei pe hananga kileng lochloch ngana ngaich.”

11 Iok, enau mule pe e longeangkelomur nge te helele. Pe angkelonemur ta sisele iri pe iri hulua sakilil.Pe temes ke te heliliu hite kilangaseina ngana neu pe ure maulul ngananemur pe almasinga ana hana nemurke tom. 12 Pe tepeu ke palaunganatoto ke pomai:“Sipsip Tuna nei I Non toto

pe te hune I ke mete ke ulolo.

Ke pomalam ta heto heke i nga kikinangana

pe nga letena matana nganape nga nena kole are ngana.

Tatal haka tote I pe ta hele urana totolange I pe ta iech nge I.”

13 Ol pe e longe hehei pe hana peure lochloch ngana nenge NeHalangala hote iri nenge tetu nga lut ngatapa pe nga ich pe nga ich letenape nga ruach letena pe nga kilenglochloch, e longe iri nge te peupeu kepomai koi,“Non nenge are nga kilanga seina

ngana pe Sipsip Tunairi nai te purpur alahel toto nga

kikiria ngaria.Ke pomalam hehei pe hana tetal haka

tote iripe te hele urana pe te heto heke

tote iri nai ke koko.”14Pe uremaulul ngana henel neu te

tuacholia, “Oe Manmanna Toto!” Pealmasinga ana hana nemur te tualousio pe te heto heke NeHalang iri naiSipsip Tuna.

6Sipsip Tuna Tualupa Hote Alallaha

Ana Simanga Mur Nge Iri Rahtele Nai1 Nga etue nenge e naue Sipsip

Tuna nge tualupa hote simanga ellengana, e longe ure maulul nganahenel neu elle ngehele. Pe hele nganapomanga kileng kurung ngana. Pehele ke teke, “O iat!” 2 Iok, e tekeenau pe e esia oriong hussu ngana e.Pe mele nenge are haka nga oriongneu rahite nena raling pe te kale hekeiengiengka nga palpalna. Pe hetoheke I pe song hotia ana seilil kelahekou sue nena ngarang mur.

3 Iok, Sipsip Tuna tualupa hotesimanga naingana pe e longe uremaulul ngana nemur neingaria ngehele ke teke, “O iat!” 4 Pe enau pee esia oriong remenmen ngana e ngesong hot. Pe mele nenge songia ori-ong neu NeHalang tunge kerkerenga

5:8: Psa 141:2; Hem 8:3-4 5:9: Psa 33:3; 40:3; 96:1; 98:1 5:10: Exo 19:6; Isa 61:6; Hem 1:6; 20:65:11: Dan 7:10; Hip 12:22 6:1: Hem 4:6; 5:1 6:2: Zec 1:8; 6:1-6

Hemallaha 6:5 442 Hemallaha 6:15e lange i pe tunge palinga hel anamese palaungana e lange i pule. Pekerkerenga neu i kerkerenga nengetua het hote kilanga urana ngana ngaich pe poia hehei pe hana ke te hunelmulmule nge iri. 5 Iok, Sipsip Tunatualupa hote simanga mol ngana pee longe ure maulul ngana nemur molngaria nge hele ke teke, “O iat!” Peenau la pe e esia oriong muna nganae. Pemele nenge kila haka nga oriongneu rahite monri nga penna. Monrinenge te amnei urumrumeuremeenangana mur ia.

6 Ol pe e longe helenga e nge lo-hot nga ure maulul ngana henel neutunangaria. Pomalaka nga mele ngehelele ke teke, “Ngaunga hetet lo, po-malam ngaunga uruna lape ele hakatoto. Ke ngaunga pululu ngana nengeene uit meena ngana unne sune (litaelle), uruna lape lohot ke pomangamele uruna nengemenenga etue elle.Pe ngaunga pululu ngana nenge enepali nenge meena pol (lita iri mol),uruna lape lohot ke pomanga meleuruna nenge mene nga etue elle. Peae nenge ene ae oliua, ae nem eina peuain ururia lape ele haka ero.”

7 Iok, Sipsip Tuna tualupa hotesimanga henel ngana pe e longe uremaulul ngana nemur henel ngariange hele ke teke, “O iat!” 8 Pe e tekeenau la pe e esia oriong popoponganae. Pe mele nenge songia oriong neuene laka Metenga. Pe Metenga AnaKileng i hoena pe nanasia i ke renrentoto. Pe NeHalang tunge kerkerengalange iri nai ke te poia hunelinga kelohotot pe te poia uringa ana etueke lohotot. Pe te poia haleles kelohotot pe te poia ur-inolo mur ke telohotot. Ke ure nemur lape te hunehehei pe hana halang nga ich. Petehun lochloche iri ero. Lape tehunlapo mene iri nenga ich ana talingatoto henel ngana ke te het.

9 Iok, Sipsip Tuna tualupa hotesimanga lime ngana pe esia hehei

pe hana nenge te mete, operia murnge te eukirau nga NeHalang nenahatanga apena huna. Hehei pe hananemur te hune iri iange te nanas tautote NeHalang nena helenga pe tehaliu hote helenga manmanna totongana. 10Pe hehei pe hana operia ne-mur alangaria hot ke palaungana totoke te teke, “Non Soke NeHalang, Iongnon Kikina ngana toto pe iong nonnge heo ngana pe non manmannangana toto. O kulala ero ol. O amneiteu lange hehei pe hana nga ich peo tuachol ia eimem nge iri iange tehunsio mene imem.” 11 Ol pe NeHa-lang heronge hengeron husu nganange iri elle pe elle pe hele lange iri keteke leteria meena ia ure neu ero pete kulala pol mana. Te kulala pol kelahet nga etue nenge reria ngarangmurtehun taua pekngaria mur pe titiriamur hel pule. Iange NeHalang hesileihote iri lo ke temete pule ke pomangeiri nge tehun tele iri ke ulolo.

12 Iok, nga etue nenge Sipsip Tunatualupa hote simanga rahtele ellengana, enau pe e esiamangila palaun-gana nge lohot ke rur leke kileng.Pe chaia matana tua ero pe kilengauala mana ke pomanga miliko lo.Pe teio matana hul ke remenmen kepomanga toho. 13 Pe itoch mur temachereng hot nga tapa sana pe telosio langa ich ke pomanga tuttulapalaungana nge rur sue popi nganan-gana itachtach ngana mur ke te tu-alolo sio. 14 Pe tapa sana pule eruesio mana ke pomanga tako nengetelou heke pe te mene ke tela ia. Pehengene mur pe mimio mur te hilemuria mur pe te loloun rara. 15 Penaungaala ana hana mur nga ich, pehana papalauna nenge te nanasia iri,pe palinga hel ana hana mur aria aehuna mur, pe kole hoena ana hanamur, pe hana solaki ngana mur, pe irinenge te umume nge hana hel, pe irinenge tetu pulut mana, hana nemur

6:8: Jer 15:1-3; Ezk 5:12, 17; 14:21 6:11: Hem 7:9, 13; 19:14 6:12: Mat 24:29; Ume 2:20; Hem8:12; 11:13; 16:18 6:13: Isa 34:4 6:14: Hem 16:20 6:15: Isa 2:10, 19, 21

Hemallaha 6:16-17 443 Hemallaha 7:8iri lochloch lape te talkome nga rikamur pe nga um papalauna koaria ngahengene mur. 16-17 Pe alngaria langaum papalaungana mur pe hengenemur ke te teke, “A losio haka ngeimem ke mo mete ol. Iange nonnenge are nga kilanga seina ngana peSipsip Tuna, leteria inin ngana anaetue palaungana, ngana koiloi lohotnge imem lo. Pe itei toto nenge lapemes ele ure nem?”

7NeHalang Nena Sach Nenge Nauele

Nena Hana Mur1 Iok, ure lochloch ngana nei te

lohot ke het pe e naue angkelo henelnge temes nga ich ana haro mur ngeiri henel ke tehuu ele tuttula matanamur. Tehuu ele ke tuttula tue ruachpe tua nga ich huna pe tua teu ngaae mur ero ol. 2 Ol pe e naue angkeloe nge nanas haka at nga tapa. Ananon lohaka atat nga kileng hilina elenenga chaia haka ngana pe at luluchnga NeHalang nenge tuke koko nenasach. Pe alngana hot ke kerkerengtoto lange angkelo henel nenge temene kerkerenga nenge lape te hep-oreke ich pe ruach ke teke, 3 “A hep-oreke tangaia ich pe ruach pe ae murero. A kulkulala pol pemotal heke araSoke NeHalang nena sach nga nenahana mur nenge te umume nge I ra-maria mukam.” 4 Pe iri nenge tetalhaka sach nge iri neu te lohot ngamata analoch pe nai (12) nenge Israel.Pe angkelo e hele at nge iau ke teke,“Hana nemur, iri ana non kina lime

iri analoch iri ana non kinalime pe ana non kina lime irianaloch iri ana non kina nai peana non kina lime iri analochiri henel (144,000).

5 Pe hana iri ana non kina lime irianaloch iri analochpe ananonkina lime iri analoch iri nai(12,000)

te lohot nga mata nenge Iutatetal haka sach nge iri.

Pe hana iri ana non kina lime irianaloch iri analochpe ananonkina lime iri analoch iri nai(12,000)

te lohot nga mata nenge Rupen.Pe hana iri ana non kina lime iri

analoch iri analochpe ananonkina lime iri analoch iri nai(12,000)

te lohot nga mata nenge Ket.6 Pe hana iri ana non kina lime iri

analoch iri analochpe ananonkina lime iri analoch iri nai(12,000)

te lohot nga mata nenge Asa.Pe hana iri ana non kina lime iri

analoch iri analochpe ananonkina lime iri analoch iri nai(12,000)

te lohot ngamata nenge Naptali.Pe hana iri ana non kina lime iri

analoch iri analochpe ananonkina lime iri analoch iri nai(12,000)

te lohot ngamata nengeManase.7 Pe hana iri ana non kina lime iri

analoch iri analochpe ananonkina lime iri analoch iri nai(12,000)

te lohot nga mata nenge Simion.Pe hana iri ana non kina lime iri

analoch iri analochpe ananonkina lime iri analoch iri nai(12,000)

te lohot nga mata nenge Liuai.Pe hana iri ana non kina lime iri

analoch iri analochpe ananonkina lime iri analoch iri nai(12,000)

te lohot nga mata nenge Isaka.8 Pe hana iri ana non kina lime iri

analoch iri analochpe ananonkina lime iri analoch iri nai(12,000)

te lohot nga mata nenge Sepu-lun.

Pe hana iri ana non kina lime irianaloch iri analochpe ananonkina lime iri analoch iri nai(12,000)

te lohot nga mata nenge Iosep.Pe hana iri ana non kina lime iri

analoch iri analochpe ananon6:16-17: Jol 2:11; Mal 3:2; Luk 23:30 7:1: Jer 49:36; Dan 7:2 7:3: Ezk 9:4, 6; Hem 9:4 7:4:

Hem 14:1, 3

Hemallaha 7:9 444 Hemallaha 8:3kina lime iri analoch iri nai(12,000)

te lohot nga mata nenge Pen-samin.”

Hulua Nge Palpal Lelemo Temes NgaLut Nga Tapa

9 Ol pe enau pe e esia hulua ngemele pele nakuna nge sisele iri ero.Hulua nemur te lohot nga tuele kinapapalauna mur pe nga kaleu ramanamur pe nga helenga kuena nganamurpe hehei pe hana lochloch ngana ngaich. Pe te heronia hengeron hussunganamur pe te rahite akau perpernamurpe temesnga kilanga seinanganape Sipsip Tunamataria. 10Pe temakulke palaungana toto ke te teke,“Ara Soke NeHalang

nenge arenganena kilanga seinangana

iri nai Sipsip Tunate mene mule ita ke ulolo.”

11 Pe angkelo mur lochloch nengetemes ke te heliliu hite kilanga seinangana neu pe uremaulul ngana henelneu pe almasinga ana hana nemur, irilochloch ke te tualou sio nga kilangaseina nganamatana pe te heto hekekeNeHalang 12 ke te teke,“Manmanna!Ta hele urana lange ara Soke NeHa-

langpe tatal haka tote I nga letenamatana

urana ngana murpe nga kikina ngana.Pe ta iech ele tote I pe ta heto heke I

ke koko.Oe, Manmanna Toto!”

13Ol pe almasinga ana hana nemurelle nge iri onteia iau ke teke, “Kole,onau ke itei hel nenge te heroniahengeron hussu ngana nemur mau?Pe iri mam teat langai mau?”

14 Pe e tuacholia ke e teke, “Kole,iong lape o eteia pe iau e eteia ero i.”

Ol pe hele at nge iau ke teke, “Irinemur, ngana laka iri nenge te ratotoke te takisia aria melmelenga nengeporeke toto, nenge reria ngarangmur

te poia lala nge iri. Pe te lome reriahengeron mur ke hussu toto nga Sip-sip Tuna eina. 15Ke pomalam,“Lape temes ke kokoes mana

nga NeHalang nena kilangaseina ngana matana,

pe tepoi tunginga lala nge NeHalang,nga nena tunginga ana pele nga

sinangape nga miliko ke kokoes

mana pule.Pe i nenge are nga kilanga seina

ngana nem,lape lau teua iri pe nek hite iri.

16 Pe lape te metearia erope te meteune ech mule ero ol.

Pe chaia milang ngana lape hemilan-gia iri ero pule.

17 Iange Sipsip Tuna nenge mes ngatunangana

nga kilanga seina ngana nemmatana

lape nek hit tote iri ol.Pe lape mene iri ke tela nga ech

nenge tunge maulinga pachhaka ngana.

Pe NeHalang lape taun lele matariaeina

nga mataria ke het toto sapele.”8

Sipsip Tuna Tualupa Hote SimangaRahtele Nai Ngana

1 Iok, nga etue nenge Sipsip Tunatualupa hote simanga rahtele naingana, kileng nga lut nga tapa leleloke mala pol unne mana.

2 Ol pe e naue angkelo rahtele nainge temes nga NeHalang matana ngete rahite reria ngalum paena mur.

3 Pe angkelo e pule mene sapiueina kina chalemlem ngana pe atke mes nga tunginga ana hatanga.Pe te tunge sapiu eina nge halangtoto lange i ke poi tunginga ia ngatunginga ana hatanga chalemlemngana nenge mes nga NeHalangnena kilanga seina ngana matana.Pe makia ure neu ke pulu nganahaka lange NeHalang, luluch nga

7:10: Hem 5:6-7 7:12: Hem 5:12 7:14: Dan 12:1; Mat 24:21 7:16: Isa 49:10 7:17: Psa23:2; Isa 25:8; Hem 21:4 8:3: Exo 30:1-3; Hem 5:8

Hemallaha 8:4 445 Hemallaha 9:5nena hana mur lochloch reriahetalaulaunga mur. 4 Ke angkeloneu mes nga NeHalang matana. Pesapiu eina pulu haka kela luluchnga NeHalang nena hana mur reriahetalaulaunga nga NeHalangmatana.5 Ke het pe angkelo neu mene oanunne nga tunginga ana hatanga, petal teua langa sapiu eina kina pe ulosue ke langa ich. Ol pe kileng chalempe kileng kurung pe ute hel alngariaonrungrung pe mangila rur.

Angkelo Henel Teiua Reria NgalumPaena Mur

6 Ol pe angkelo rahtele nai neu tetatalo ala sapele ke teiua reria ngalumpaenamur 7pe elle iu sapele nena. Iuape pitte matana mur nge pomangaum chatottonna pe toho nge teusilnga oan te tualolo sio langa ich. Pe tehengau lulu heke aemur pe heililmurlochloch nga ich ana talinga toto ellemana. Pe ich ana talinga toto iri naipule te heporeke ero.

8 Iok, angkelo nei ngana iua nenangalum paena pe tesau hote ute ngenakuna pomanga hengene palaun-gana nge oan ngaulala hite. Pe tesaupuluch teua langa ruach pe ruach anatalinga toto elle hul ke pomanga toho.Pe ruach ana talinga toto nai, tetu ol.9 Pe nga ruach ana talinga toto nengeporeke neu, urelu lochloch ngananenge temaulul, te mete lochloch. Peimot mur pe sulang mur pe aka kink-ino ngana mur lochloch te ngaulalapule.

10 Iok, angkelo mol ngana iua nenangalum paena pe itoch palaungana enge matana tuaere ke manga miri-ole nenge hole hot, machereng hotnga tapa sana ke tuaulu sio nga ich.Tuaulu sio kela pe tamu teu nga echtanamur pe nga ech pach haka nganamur ana talinga toto elle mana ngaich. Pe ech tatana mur pe ech pachhaka ngana mur ana talinga toto naipule, tetu ol. 11 Pe itoch nem ene

laka itoch Matasike. Pe i itoch ehechngana ia, iange heporeke lochlocheech urana nganamur nenge tamu teuia. Pe hehei pe hana halang te meteiange te inia ech nenge ehech toto kepomanga miri heina.

12 Iok, angkelo henel ngana iuanena ngalum paena pe ute heporekechaia pe teio pe itoch mur matariake tetua ke nek ero ol. Ke pomalam,chaia tua ero nga sinanga koana unnepe teio pe itoch mur pule tetua eronga miliko koana unne.

13 Iok, enau la pe e esia ngie pisounge lelehe nga tapa sana. Pe ngieneu alngana hot ke soke toto ke teke,“Musuna pol mana pe lape angkelomol nenge tetu nei kura teiua reriangalum paena mur. Opooi! Lapemelmelenga palaungana lohot ngehehei pe hana lochloch nga ich!”

9Angkelo Lime Ngana Iua Nena

Ngalum Paena1 Iok laol, angkelo lime ngana iua

nena ngalum paena pe e naue itochnenge machereng hot nga tapa sanake langa ich. Pe lohenga nenga polopalaungana nenge hetala ngana erote tunge lange i ke ulolo. 2 Pe ngaetue nenge lohe polo palaungana neuhanna, oan pais haka. Pe oan pulungana neu i toto hot ke pomangamanai tana e nge te tonoia. Pe pulungana lau ele chaia matana pe tapasana ke kileng au. 3 Pe sis mur telohot nga oan pais ngana neu pe telehe sio ke tela nga ich. Pe te menekerkerenga nenge tehun ke pomangaei mur. 4 Pe mele hele lange iri keteke, “A heporeke heilil pe ae ina murnga ich ero. A heporeke laka heheipe hana nenge NeHalang nena sachma haka nga ramaria ero. 5 A tungemelmelenga palaungana lange heheipe hana nemur ke teio iri lime pe a

8:5: Exo 19:16-19; Lev 16:12; Hem 11:19; 16:18 8:7: Exo 9:23-26; Ezk 38:22; Jol 2:30 8:11: Jer9:15 8:12: Ezk 32:7; Hem 6:12-13 8:13: Hem 9:12; 11:14 9:1: Hem 20:1 9:2: Gen 19:28;Exo 10:12-15; Jol 2:2, 10 9:4: Hem 7:3

Hemallaha 9:6 446 Hemallaha 9:20hune iri ke te mete ero.” Pe melme-lenga nenge te amneia nem lape leisistoto ke pomanga ei hun ngana nengeleisis toto. 6 Pe nga etue nem heheipe hana nemur te tuarir sakilil pe teteke te metemana ol pe ero. Metengae lohot nge iri ero toto.

7 Pe sis nemur nakuria pomangaoriong mur nenge te tatalo ele irike tela nga hunelinga. Pe te kaleheke ute hel nge pomanga iengien-gka chalemlem ngana nga palpalriape ramaria pomanga ita non ramara.8 Pe palpalria ina sasase ke pomangahehei palpalria ina pe ngingiria po-manga kaone inolo mur ngingiria.9 Pe te helau heke ute hel nge po-manga pampa hatat ngana ke poi helesingiria. Ure nemur hatat toto kepomanga pampa nenge poi hele hanamauturia. Pe saharia alngaria koreske pomanga raling pe kaleu nge hu-lua te palia nga aperia pe te songke ueiuei toto ke tela nga hunelinga.10 Pe hoeria te leis ke pomanga eimur hoeria. Reria kerkerenga tungahoeria nenge te leisia hehei pe hanape leisis ngana tuke teio iri lime. 11Sisnemur aria naungaala laka angkelonenge nauelele polo nenge hetalangana ero. Pe te hetue ene nga he-lengaHipru keApaton penga helengaKrik te hetue ene ke Apolion. (Enenemur luria mai koi - Non Soannangana nenge heporekreke ure mur.)

12 Ke melmelenga nenge poreketoto, elle la het nem lo, pe nai koi teatat kura.

Angkelo Rahtele Elle Ngana Iua NenaNgalum Paena

13 Iok, angkelo rahtele elle nganaiua nena ngalum paena. Ol pe e longehelenga nge lohot nga sangkar henelnenge temes nga hatanga chalemlemngana ana haro mur. Pe hatanganeu mes nga NeHalang matana.14 Helenga neu hele lange angkelorahtele elle ngana nenge iua ngalumpaena neu ke pomai, “Angkelo henel

kou te kale hite iri ke tetu nga echtana palaungana nenge Iupratis. Olake oun hote rur nge iri ol.” 15 Kepomalam angkelo neu la ke un hoterur nge angkelo henel neu. Angkelohenel neu, NeHalang tatalo ele irike teke lape tehun sue hehei pehana halang nga etue nei pengpeng.Nga sinanga koana nei, pe nga etueunne nei, pe nga teio nei, pe ngahesinga nei. Tehun sue hehei pe hanalochloch nga ich ero. Tehun sue ariatuluk elle mana pe aria tuluk nai tetu.16 Pe palinga hel ana hana mur nengeteare haka nga oriong mur, e longenge te sisele iri pe iri hulua toto (200milion).

17 Pe enau opekia iri nenge tearehaka nga oriong mur ke pomai: Iri teheronia ure hel nge pomanga pampahatat ngana ke poi ele mauturia.Ure nemur singiria remenmen ke po-manga era pe popopo ke pomangatapaera pe koikoi ke pomanga hou.Pe oriong nemur palpalria pomalakanga kaone inolomur palpalria. Pe umnenge remenmen ke pomanga oan pemilang toto pe inangana siusiu totolohot nga haria. Pe lohot luluch ngapulu ngana pe oan remenngana. 18Keure mol nenge te lohot nga oriongnemur haria, ngaria laka; oan remenngana, pepais ngana, peumnenge re-menmen ke pomanga oan pe milangtoto pe inangana siusiu toto. Pe uremol nem te poreke toto, ke pomalamte hemete lochloche hehei pe hananga ich ana talinga toto elle ke temete lochloch. Pe ana talinga toto naitetu ol. 19Oriongnemur kikiria ngariatunga haria pe nga hoeria pule. Po-malam te hunune hehei pe hana ngahoeria. Iange hoeria mur te hunun kepomanga ilimo mur nenge te hunun.

20 Pe hehei pe hana nenge ureporeke ngana nemur te hemete iriero, kokoes te leles aetapuna pe tehulia leteria nga reria poinga nemurero toto. Te heto hekeke uneinei

9:6: Job 3:21; Jer 8:3 9:7: Jol 2:4 9:8: Jol 1:6 9:9: Jol 2:5 9:20: Psa 115:4-7; 135:15-18;Dan 5:23; Hem 16:9, 11

Hemallaha 9:21 447 Hemallaha 11:2mur pe aetapuna mur nenge teumehote iri nga um chalemlem nganamur. Pe aetapuna nemur te longoerochro, pe tenau erochro, pe te iraraerochro. 21Pe pule te hulia leteria ngareria poinga poreke ngana nemur ero.Nenge te hunun hana, pe te achach,pe te salaulau, pe te kemkeme.

10Angkelo Pe Alalaha Sune

1 Iok, enau pe e esia angkelo so-laki ngana e nge sio atat nga lut ngatapa. Angkelo neu heronia ulu kepomanga nena hengeron pe oro het-aliliu hite palpalna. Pe ramana sinahake pomanga chaia matana pe apenanai ape te sapellala ke pomanga oan.2 Pe rahite alalaha sune nge ulala ngapenna. Ana non hemes sue apenatamalmal nga ruach sana pe apenahoihoi nga ich. 3 Pe alngana palko-long pulut ke manga kaone inolopalaungana e chau ngana. Angkeloneu alngana pe kileng kurung nganange iri rahtele nai te lohot pe te heleke te papa ele i. 4 Pe e teke ehassue kileng kurung ngana nemur luriape ero, iange e longe mele nga lutnga tapa nge hele ke teke, “Ohas suekileng kurung ngana iri rahtele nainem, reria helenga luna ero. O renghite pe o heleia lange mele ero.”

5 Ol pe angkelo nenge e naue ngehemes sue apena hele nga ruach pehele nga ich neu, tul heke pennatamalmal langa lut nga tapa. 6Pe poiahelenga nenge kerkereng pe man-manna toto nga NeHalang ene. Ne-Halang i non nenge tuke maulul kekoko pe I non nenge ala hote tapape ure lochloch ngana nenge tetunga tapa. Pe ala hote ich pe urelochloch ngana nenge tetu nga ich.Pe ala hote ruach pe ure lochlochngana nenge tetu teu nga ruach. Peangkelo neu hele ke manmanna keteke, “Utar nenge NeHalang letena

tuanin hote ke teke poia, lape poia kelohot pe milole ia ero. 7 Ke nga etuenenge angkelo rahtele nai ngana iuanena ngalum paena, NeHalang lapehemallaha hot sapele letena tuaninngana mur. Pe letena tuanin ngananemur lape te lohot ke manmannake pomanga hele nganaia lange nenahetatalonga mur.”

8 Pe mele nga lut nga tapa nengehele atat nge iauneu, helemule at ngeiau ke teke, “Ola ke o mene alalahanenge ma ke ulala nga angkelo nengehemes sue apena hele nga ruach peapena hele nga ich nem penna.”

9Ke pomalam, ela nge angkelo neupe e long hote alalaha sune neu ngei. Pe tunge at nge iau pe hele keteke, “O mene pe o ngaua. O ngauape lemene urana pe monmona ngahalim ke pomanga misou eina. Pe ilape pelpule sam.” 10 Ol pe e menealalaha sune neu nga angkelo neupenna pe e ngau sapele. E ngaua pelemene urana pe monmona nga halikke pomanga misou eina. E ngaua kehet pe pelpule sak ke inin hulu toto.11 Pe te hele at nge iau ke te teke, “Ohetatalo siomule lange hehei pe hananga kileng pe kileng, pe nga mata pemata, pe nga helenga kuena nganamur, pe nge naungaala ana hana murnga ich nga NeHalang letena tuaninngana mur.”

11NeHalang Kulosia Nena Hetatalonga

Nai1Ol pe NeHalang tunge kula nenge

te amelele ure mur aria lome ia atnge iau, pe hele at nge iau ke teteke, “O lohaka pe ola ke o amelelek tunginga ana pele ana lome, petunginga ana hatanga ana lome, pe osisele hehei pe hana lochloch nengete heto hekeke Iau nga lamau. 2 Peaeteme unne nenge mapuo mes elenge hot, o amele ana lome ero. Iangekileng unne nem e tunge lange hana

10:4: Dan 12:4, 9 10:5: Deu 32:40; Dan 12:7 10:7: Amo 3:7 10:9: Ezk 2:8–3:3 11:1:Ezk 40:3; Zec 2:1-2 11:2: Luk 21:24; Hem 13:5

Hemallaha 11:3 448 Hemallaha 11:16lomonmona ngana mur. Pe iri lape teheporeke lek Tuele Tana Nenge HeoNgana nem ke teio iri ana non kinanai pe nai (42). 3 Pe lape e tungekerkerenga lange lek hetatalonga naike te haliu hote lek helenga. Iri nailape te pore haso pe te haliu hote lekhelenga ke etue iri ana non kina limeiri analoch pe ana non kina analochpe ana non kina mol (1, 260).” 4Hananai nem, iri ae tana nai nem nenge tehetue ke ae oliua pe pule, iri lemengeana hemesinga haka nai nem nengetemes nga Non Soke nenge nauele ichnei matana. 5 Pe nenge teke mele miliri nai aria ke teke hune iri, oan lapesapel hot nga haria ke ngaulele melenem. Pe reria ngarang mur nengete teke te hunune iri nai, lape oanngaulele iri ke pomalam pule. 6 Pe irinai reria kerkerenga nenge te raheletapa sana ke pitte mol sio ero, ngaetue nenge te haliu hotote NeHalangnena helenga mur. Pe iri nai reriakerkerenga nenge te poia ech ke lohotke pomanga toho pe te heporeke ichnga urelu poreke ngana mur. Pe tepoia ure nemur ke te lohot ke emulemana nga lemeria ngaria.

7 Pe nga etue nenge iri nai teheulo hote reria helenga mur, hun-non palaungana nenge lohot nga polopalaungana nenge hetala ngana ero,ngira taua iri pe hekou sue iri pe huneiri ke te mete. 8 Pe koluria masiomana nga kue tana nga tuele tanapalaungana nenge te heon heke ariaSoke ia. Tuele tana nem te hakekeke ene nai; Sotom pe Ekipto. 9 Pehulua nga tuele kina papalauna mur,pe nga kaleu ramana mur, pe ngahelenga kuena ngana mur, pe heheipe hana lochloch ngana nga ich, teesesia hana nai neu koluria ke etueiri mol pe sinanga koana unne e ngaetue e pule pe lemeria ero nge tealohite iri. 10 Iange hana nai neu tetunge melmelenga palaungana lange

hehei pe hana lochloch nga ich. Kepomalam hehei pe hana lochloch ngaich lape te iech toto ia iri nai nge temete. Pe reria iechinga lohot ngananga nenge te peupeu pe te hesongongchoiong.

11 Iok, etue irimol pe sinanga koanaunne neu het pe NeHalang iu teumule eingana lange iri nai ke te maulhaka mule. Pe hehei pe hana nengete naue iri nai, operia ua toto. 12Ol peiri nai te longe mele nge hele ke soketoto nga lut nga tapa. Pe hele langeiri nai ke teke, “Imo nai a lohaka atlakoi!” Ol pe iri nai reria ngarangmurtenau pe te esia iri nai nge te lohakaluluch nga muchmua ke tela nga lutnga tapa.

13Nga etue neu pengpeng mangilapalaungana rur pe tuele tana neu anatalinga toto analoch ngana, ana pelemur tehutu sio. Pe hulua nge iri ananon kina lime iri analoch iri rahtelenai te mete lochloch (7,000). Pe irilochloch ngana nenge te maulul teloiloi ele tote iri pe te heto heke Ne-Halangnenge are nga lut nga tapangakikina ngana.

14 Melmelenga nenge poreke totonaingana la het nem lo, pemol ngariakoi atat kura.

Angkelo Rahtele Nai Ngana Iua NenaNgalum Paena

15 Iok laol, angkelo rahtele naingana iua nena ngalum paena pe elonge hulua nga tapa nge te makul kesoke toto ke te teke,“Ara Soke NeHalang pe Kristus te lo-

hotke iri naungaala ana hana mur

ke tenau ele ich lochloch.Pe lape tenau ele ke koko ol.”

16 Pe almasinga ana hana iri ana nonkina elle pe henel (24) nenge tearenga reria kilanga seina ngana murnga NeHalang matana, te tualou sio

11:4: Zec 4:3, 11-14 11:5: 2Sa 22:9; Psa 97:3 11:6: Exo 7:17-20; 1Sa 4:8; 1Ki 17:1 11:7: Dan7:21; Hem 12:17; 13:7; 17:8 11:8: Luk 13:34 11:11: Ezk 37:5, 10 11:12: 2Ki 2:11 11:13:Hem 6:12; 16:18 11:14: Hem 9:12 11:15: Exo 15:18; Psa 10:16; Dan 2:44; 7:14

Hemallaha 11:17 449 Hemallaha 12:10pe te tatuch sio langa ich, pe te hetoheke NeHalang 17 ke te teke,“Mo hele urana nge iong Non Soke

NeHalang,nge Iong non nge Kikim Toto

pe iong o tu nge nike totope otu heueu nei pule.

Pe o talun ke o nauele kileng lochlochke ulolo

nga lem kerkerenga.18 Pe hana lomonmona ngana mur

leteria ininpe Iong pule letem inin ngana

lohot lo.Pe lem haliunga ana etue lohot lo

nenge lape o amnei teu lange irinenge te mete ke ulolo.

Pe lape o tunge ure urana ngana murlange lem hetatalonga mur

nenge te rahite lem ume,pe lem hana mur, pe iri nenge te heto

hekeke em pule.Pe pule nge iri nenge pingaria

iuiu pe iri nenge pingaria iuiuero.

Pe etue nei, Iong am etue nenge lapeo heporeke

iri nenge te hunune hehei pehana mur nga ich.”

19 Ol pe te lohe NeHalang nenatunginga ana pele nenga lut nga tapa.Pe NeHalang nena tomungahel anahohou, ma ke mallaha mana nga peleneu letena. Pe kileng chalem ngana,pe kileng kurung ngana, pe onrungngana, pe mangila te lohot. Pe pitteeina nge rol ke pomanga sesser telotsio.

12Heie Pe Ilimo Palaungana Nenge I

Uneinei Ia1 Iok, hengeilang e nge nakuna al-

toto lochloch herura hot nga lut ngatapa. Ana hengeilang lohot ke po-mai koi: Hei e heronia chaia matanake pomanga nena hengeron pe meshaka nga teio. Pe iengiengka nenge

are haka nga palpalna ana itoch irianaloch pe nai. 2 Ana hei sana pemelmelenga nenga hohonga poia ike alngana haka iange lala nga hohongana mam lom.

3 Iok, ute e pule lohot nga lutnga tapa. Ngana laka ilimo palaun-gana e nge singina remenmen. Ilimoneu palpalna iri rahtele nai pe anasangkar iri analoch. Pe iengiengkairi rahtele nai te ronge palpalna ne-mur. 4 Pe hoena pelsis hote itochana tuluk mol ngana nga tapa sanake sio langa ich. Pe mes nga hei neumatana ke teke tone hei neu tunanga etue nenge hoho hote. 5 Iok, heineu hoe tuna tamane ngana e nengelape rahite nena kula lekina ngana penauele hulua lochloch nga ich. Kehei neu hoe tuna neu pe angkelo echalemheke ke laia ngeNeHalangnganena kilanga seina ngana. 6Pehei neuua ke langa ich sana lomona nengeNeHalang tatalo ele i ia. Pe lape tenauele i nga kileng nem ke etue iri ananon kina lime iri analoch pe ana nonkina analoch pe ana non kina mol(1,260).

7Ol pe hunelinga lohot nga lut ngatapa. NeHalang nena angkelo palaun-gana nenge ene Mikael pe peknganamur, iriul ilimo palaungana neu penena tula mur ke te hunel. 8 Peangkelo Mikael pe pekngana mur tehekou sue ilimo neu pe nena tulamur pe te lope hote iri nga lut ngatapa. 9 Pe tesau sue ilimo palaungananeu luluch nge nena tula mur ke telanga ich. Pe ilimo palaungana neu iuneinei pe i ur halangana toto nengete hetue ke non soanna ngana. Pe enee pule laka Satan. I pallaka ia huluanga ich ke te nanasia poinga porekengana.

10 Ol pe e longe mele nge haliu kesoke toto nga lut nga tapa ke teke,“Heueu ta mene maulinga ke koko

nge ara Soke NeHalang.11:18: Psa 110:5; 115:13; Rom 2:5; Hem 20:11-13 11:19: Hip 9:4; Hem 8:5; 15:5; 16:21 12:2: Mic

4:10 12:3: Dan 7:7 12:4: Dan 8:10 12:5: Psa 2:9; Isa 7:14; 66:7; Hem 19:15 12:7: Iut 912:9: Gen 3:1, 14; Luk 10:18; 22:31; Hem 20:2 12:10: Job 1:9-11; Zec 3:1

Hemallaha 12:11 450 Hemallaha 13:6Kikina ngana pe nena naualanga pe

nekingalohot nga mallaha ke ulolo.

Pe Kristus nenge i sipona tal hote,Talune ana ume ke nauele hehei

pe hana nga kikina ngana.Pe non soanna ngana nem laka tesul

hote i nga lut nga tapa lo,iange i hele porekreke titiramur.

Hele porekreke iri nga NeHalangmatana ke kokoes

nga sinanga pe nga miliko.11 Pe titira mur te hekou sue i nga

Sipsip Tuna eina,pe nga nena helenga manmanna

ngana nenge te haliu hottote.Iri te hile hot tote singiria

pe te matau metenga ero.12Ke pomalam imo nenge atu nga lut

nga tapa a iech toto.Pe imo lochloch nenge atu nga ich pe

nga ruach letenalape a amneia melmelenga

palaunganaiange non soanna ngana nem laka

tesul hoteke sio lange imo lo!

Pe non soanna ngana nem letena inintoto

iange eteia ke ana etue choromana ol.”

13 Pe ilimo neu eteia nge tesul suei langa ich lo, pomalam tango rerehei nenge hoe tuna tamane ngananem. 14 Pe NeHalang tunge ngiepisou palaungana sahana nai langehei neu ke leheia. Pe lehe kela tuke kangkanga ilimo neu ana nga ichsana lomona nenge te tatalo ele i ia.Pe lape tenau ele i nga kileng nemke hesinga mol pe teio iri rahteleelle. 15 Pomalam ilimo palaungananeu muta hote ech nge pomanga echtana ke nanasia hei neu ke teke holehote i. 16 Pe ero, iange ich halauahei neu. Ich hanna pangpanga kepomanga polo e pe halaua hei neuke tone ech tana nenge ilimo palaun-gana neu muta hote. 17 Ol pe ilimo

neu letena inin taua hei neu. Po-malam lange hei neu tutuna mur helpule ke iriul te hunel. Ngana lakairi nenge te nanasia NeHalang nenahotonga mur pe te nanas tau totehelengamanmanna totongananengeIesus hemallaha hote. 18 Pe ilimopalaungana neu mes nga ruach ilinanga peipei.

13Ur-Inolo Nenge Lohaka Nga Ruach

Letena1 Ke het pe e naue ur-inolo e nge

lohaka nga ruach letena. Pe ur-inoloneu palpalna iri rahtele nai pe anasangkar iri analoch. Pe iengiengkairi analoch te rongo heke ana sangkarnemur. Pe hesisinga ana helengamurnenge latautaua NeHalang, tetu ngapalpalna rahtele nai neu. 2Peur-inolonenge e naue neu, nakuna pomalakanga naumiliko inolo palaungana enenge singina lihoho ngana teu sisil.Pe apena huhuna mur te purpure urenenge ene pea apena huhuna mur.Pe hanna hote laion hanna. Pe ilimopalaungana neu tunge kikina nganape kilanga seina ngana pe kerkerenganenge nauele kileng, lange ur-inoloneu. 3 Pe ur-inolo neu palpalna enakuna pomanga tetua hune ana ioke mete, pe ana io munna meu mulepe maul haka mule. Pe hehei pe hanalochloch ngana nga ich te memeleiaur-inolo neu nena kerkerenga pe tenanasia i. 4 Pe te heto heke ilimopalaungana neu iange tunge kerk-erenga lange ur-inolo neu. Pe pulete heto heke ur-inolo neu pe te hele,“Itei toto nenge lape lohot ke po-manga ur-inolo nei? Pe itei totonge ana seilil ke iri nai te hunel?”5NeHalang i sipona heheleia ur-inoloneu ke hele ke heto hekeke ene pehele porekreke NeHalang. Pe lapepoia ana ume ke teio iri ana non kinanai pe nai (42) iangemene kerkerengake ulolo. 6 Pe talun ke hele poreke

12:12: Isa 44:23; 49:13 12:14: Dan 7:25; 12:7 12:17: Hem 11:7 13:1: Hem 12:3; 17:3, 7-1213:2: Dan 7:4-6 13:3: Hem 17:8 13:5: Dan 7:8, 25; 11:36; Hem 11:2

Hemallaha 13:7 451 Hemallaha 13:18NeHalang pe he porekreke NeHalangene. Pe he sisisia kileng nenge NeHa-lang tuia pe iri lochloch ngana nengetetu nga lut nga tapa. 7Pe pule NeHa-lang tunge kerkerenga lange ur-inoloneu ke iriul NeHalang nena hana murtehun elel pe hekou susue iri. PeNeHalang tunge kerkerenga lange i kenauele tuele kina papalauna mur, pekaleu ramana mur, pe nga helengakuena ngana mur, pe hehei pe hanalochloch ngana nga ich. 8 Pe heheipe hana lochloch nenge te tunga ich,lape te heto heke ur-inolo neu ene.Pe iri nenge eria masio nga maulingake koko ana alalaha lo, lape te hetoheke ur-inolo neu ene ero. IangeNeHalang ala hote tapa pe ich erokura pe has sue eria mur ke ulolonga Sipsip Tuna nenge te hune, nenaalalaha. Pe alalaha nem maulinga kekoko ana alalaha ia.

9 Apal talngamo pe a longo ke nek.10 Nenge teke NeHalang lemene kete laua nena hana mur hel ke temateu nga tuele au ngana, lape te lauairi pe te laia iri ke manmanna. Penenge teke NeHalang lemene ke tehune nena hana mur hel nga io, lapete hune iri nga io ke manmanna. Kepomalam iok, NeHalang nena hanamur temes ke kerkereng nga leteriamanmanna ngana.

Ur-Inolo Nenge Lohaka Nga IchLetena

11 Ol pe e naue ur-inolo e pule ngelohaka nga ich letena. Ur-inolo neuana sangkar iri nai ke pomanga sipsipmur pe hele ngana pomanga ilimopalaungana nenge i uneinei ia. 12 Peur-inolo nenge lohot rume nei, tululuch nga nenge lohot tala pe menekerkerenga ke pomanga nenge lohottala. Pe echia hehei pe hana lochlochngana nga ich ke te heto heke ur-inolo nenge lohot tala. Nenge pal-palna e nakuna manga tetua huneana io pe ana io munna meu mulelo. 13 Ur-inolo nenge lohaka nga ich

letena neu poia ure halang ke te lohotmanmana. Pe ure e nge poi hote,ngana laka nenge long sue oan ngatapa ke sio at nga ich ke hehei pehana lochloch te naue. 14 Pe iu sueoan nenge neu nga kerkerenga nengeNeHalang tunge lange i, ke halauaur-inolo nenge lohot tala. Pe ngapoinga nem, pallaka ia hehei pe hanalochloch ngana nenge tetu nga ichpe hele lange iri ke teles hote ur-inolo nenge lohot tala ramana ngaaetapuna ke te heto heke i. Nganalaka ur-inolo nenge tetua hune pal-palna elle ana io pe ana io munnameu mule lo. 15 Pe ur-inolo nengelohaka nga ich letena neu, NeHalangtunge kerkerenga lange i ke iu teuaeingana langa nenge lohot tala nenalelenga nenge teles hote nga aeta-puna ke hele. Hele pe hemete heheipe hana nenge te heto heke i ero ke temete. 16 Pe ur-inolo neingana nengelohakanga ich letenaneu, echia heheipe hana lochloch ke tetal haka sachnge iri. Iri nenge reria ure halang,pe nenge reria ure halang ero, pe irinenge te umume nge hana hel, penenge teume nge hana hel ero, pe irinenge pingaria iuiu, pe nenge pin-garia iuiu ero. Hehei pe hana nemur,ur-inolo neu echia iri ke tetal hakasach nga peria tamalmal, nem pe ngaramaria. 17 Pe tehas ia ur-inolo nemene nga sach nenge tetal heke nge irinem. Ke pomalam iri nenge ur-inolonemenemahakange iri, irimana lapete olia pe teia reria lulu. Pe iri nengeur-inolo enemahakange iri ero te oliape teia reria lulu e ero.

18 Ure nei sangsang letematanangana. Mele nenge letena matanalape sisala luluche ur-inolo nem enehuhuna mur ke nek pe letena matanaia. Iange ene huuna nemur i none eneia. Ke ur-inolo nem ene huuna murkoi nenge 666. (Ana non kina lime irirahtele elle pe ana non kina mol perahtele elle.)

13:7: Hem 11:7 13:8: Psa 69:28; Hem 17:8; 20:12, 15; 21:27 13:10: Jer 15:2; 43:11; Hem 14:1213:13: 1Ki 18:24-39; Mat 24:24; Hem 19:20 13:16: Hem 14:9-11; 16:2; 20:4

Hemallaha 14:1 452 Hemallaha 14:1214

Sipsip Tuna Pe Nena Hana Mur NgeIri 144,000

1 Ol pe e teke enau pe e esia SipsipTuna nge mes nga Hengene Nge Sion.Pe hana nenge tehas heke Temeneene nga ramaria temes luluch nge I.Hana nemur iri ana non kina limeiri analoch iri ana non kina lime, peana non kina lime iri analoch iri ananon kina nai pe ana non kina limeiri analoch iri henel (144,000). 2 Pee longe mele nge hele nga lut ngatapa. Pe hele ngana palkolong pu-lut ke pomanga nale hau ngana pekileng kurung ngana. Pe pule e longemele hel nge te taktakue aria milollo.3 Pe te peua aria peunga heueu ngananga kilanga seina ngana matana, penga ure maulul ngana henel neu pealmasinga ana hana nemur mataria.Mele eteia peunga neu ero pe irinenge NeHalang ol hot mule iri keulolo te eteia. Ngana laka NeHalangnena tula mur nenge iri ana non kinalime iri analoch iri ana non kina lime,pe ana non kina lime iri analoch iriananonkinanai, pe ananonkina limeiri analoch iri henel nem (144,000).4 Hana nemur tetu ke te pengpengtoto pe te salau rara lange hehei ero.Pe te nanasia Sipsip Tuna ke tela ngakileng lochloch ngana nenge lala ia.Iri NeHalang mene mule iri ke ulolonga hehei pe hana nga ich leteria.Pe tepoi ke pomanga ngaunga nengetetak lohe hote nga ume ke tungingaana. Ke NeHalang pe Sipsip Tuna temene tele iri ke reria hana mur ia iri.5 Pe kokoes te hele ke manmanna pete pallaklaka erochro. Pe pule te poiapoinga sususun ngana e ero toto.

Angkelo Mol Reria Haliunga6 Ol pe e esia angkelo e pule nge

lelehe nga tapa sana. Pe angkeloneu mene helenga urana toto ngananenge tuke koko. Pe teke haliu hotelange hehei pe hana lochloch ngana

nga ich. Nga tuele kina papalaunamur, pe nga kaleu ramana mur, penga helenga kuena ngana mur. 7 Pehaliu ke soke toto ke teke, “Imo apoike nek lange NeHalang pe a heto hekeI, iange ana etue nenge amnei teu ngahulua lochloch nga ich reria poingamur ngana koi lohot lo. A heto heketote I. Iange I ala hote tapa pe ich peruach pe ech mur lochloch.”

8 Iok, angkelo neingana nanas pehaliu ke teke, “Tuangachol nenge Ne-Halang tunge heporeke pe sisparai iatuele tana palaugana nenge Papilonke ulolo! Iange i heinia tuele kinamur lochloch ke aria hauaua hulunga nena poinga nenge salaulau anaolenga tele ana ech kerkereng ngananenge palleke.”

9 Iok, angkelo mol ngana lohot pehaliu ke soke toto ke teke, “Mele helnenge te heto heke ur-inolo pe nenalelenga nenge teles hote pe tehasheke ana has nga peria pe nga ra-maria, 10 iri lape te inia uain nengeNeHalang letena ininngana ana. Uainnem kerkereng toto pe ngana kou tetatalo ele, pe teling teua nga NeHa-lang letena inin ngana ana eulinga keulolo. Ke iri lape te amneia melme-lenga nga oan pe nga um nenge re-menmen ke pomanga oan pe milangtoto pe inangana siusiu toto. Pete amneia melmelenga nem nga Ne-Halang nena angkelo mur nenge tepengpeng toto mataria pe nga Sip-sip Tuna matana. 11 Pe oan nempulu ngana tuke kokoes mana. Ke irinenge te heto hekeke ur-inolo pe nalelenga nenge teles hote pe iri nengetehas heke ana has nge iri, lape teamneia melmelenga ke kokoes mananga sinanga pe nga miliko pe tetaheingaria ia ero.” 12Kepomalam, uranange NeHalang nena hana mur temeske kerkereng toto. Iri nenge te rahittote nena hotonga mur pe iri nengeleteria manmanna nge Iesus.

14:2: Hem 1:15; 19:6 14:3: Isa 42:10; Hem 5:9; 7:4 14:8: Isa 21:9; Jer 51:7-8; Hem 17:2; 18:2-314:9: Hem 13:12-17 14:10: Gen 19:24; Psa 75:8; Isa 51:17, 22; Jer 25:15-16; Ezk 38:22; Hem 16:19;

20:10 14:11: Isa 34:10 14:12: Hem 13:10

Hemallaha 14:13 453 Hemallaha 15:413 Ol pe e longe mele nge hele nga

lut nga tapa ke teke, “Ohas sue he-lenga nei ‘Talun heueu nei ke laolmele hel nenge leteria manmannange Non Soke pe te mete lape te iechtoto.’ ”

Pe Opepengpeng hele ke teke, “Oe,manmanna! Lape teat luluch nga re-ria poinga urana ngana mur nga tapape te amneia melmelenga e ero ol.”

Lulunga Nenga Ich14 Iok, enau pe e esia ulu hussu

ngana pe e naue mele nge nakunamange Non Tuna nge are haka ngaulu neu. Ana non ure iengiengkachalemlem ngana nga palpalna perahite nena ekengematana toto. 15Peangkelo e i hot nga tunginga ana pelepe hele ke soke toto lange I nenge arehaka nga ulu neu ke teke, “Lulungaana etue at lo! O mene am eke peo talun ke o lulu ol, iange ngaunganemur nga ich te mera tah ke ulolo.”16 Pomalam I nenge are haka ngaulu neu, tele ana eke ke lululu hotengaunga nga ich.

17 Iok, angkelo e pule i hot ngatunginga ana pele nga lut nga tapa. Ipule mene ana eke e ngematana toto.18Pe angkelo e pule nenge nauele oan,i nga tunginga ana hatanga ke at pealngana ke soke toto lange i nengemene ana eke nenge matana toto, keteke, “Out hoa uain tahena mur ngaich pe o takiraua iri iange nganan-gana mur temera lochloch ke ulolo.”19 Pomalam angkelo neu hetele anaeke ke ut hoa uain tahena mur petakiraua nganangana mur. Pe sauteua iri nga topro palaungana nengete kolue nga ae lekina ngana. Toproneu te umeia ke uain ngananganamur aria ia, nenge tetua ule iri keeiria lohot. Pe topro neu heilangiaNeHalang letena inin ngana. 20 Keuain nganangana nemur te tuaule iringa topro neu letena. Pe topro neumanga tuele tanapalaungana rumena

nenge hot. Pe toho lele hot ngatopro neu letena nenge te tuaule uainnganangana mur ia. Pe lele hot kesase toto ke ana lome iri ana nonkina lime irimol (300 kilomita) pe konhaka ke ana lome elle pe tulio. (lomeelle pe hakekena)

15Angkelo Rahtele Nai Pe Melmelenga

Rahtele Nai1 Iok, e naue hengeilang e nge

nakuna altoto lochloch lohot nga lutnga tapa. Hengeilang nenge e naueneu ngana laka: Angkelo iri rahtelenai nge teat luluch nga melmelengamur nge iri rahtele nai. Melmelenganemur melmelenga leleis ngana muriange lape te lohot ke het pe NeHa-lang letena inin ngana het sapele.

2 Pe e naue ute e nge nakuna po-manga ruach melona nge achouchoupe sinaha ke pomanga silonga ngeteusil nga oan. Pe e naue NeHa-lang nena tula mur nenge te hekoususue ur-inolo pe na lelenga nengeteles hote nga aetapuna pe ene huunamur. Hana nemur e naue iri ngete rahite aria milollo mur nenge Ne-Halang tunge lange iri pe temes ngaruach melona neu ilina. 3 Pe tepeuhote Moses iri nai Sipsip Tuna ariapeunga. Moses i NeHalang nena tulanenge umume nge I. Pe hana nemurte peupeu ke pomai koi,“Non Soke NeHalang, Iong non nge

Kikim Toto,pe lem ume mur te lohot ke al-

toto lochloch.Iong naungaala ana non pe O nauele

kileng lochloch.Pe lem poinga mur urana pe

pengpeng toto.4Non Soke, hulua lochloch te mataua

Iongpe te heto heke tote emiange Iong non nge Heo Ngana

Toto.Pe hulua nga tuele kinamur lochloch,

lape teat14:14: Dan 7:13 14:18: Jol 3:13 14:20: Isa 63:3; Hem 19:15 15:3: Exo 15:1; Psa 139:14;

145:17 15:4: Psa 86:9; Jer 10:6-7

Hemallaha 15:5 454 Hemallaha 16:11ke te heto hekeke Iong.

Iange lem poinga mur te pengpengtoto

pe hulua te esia ke mallaha keulolo.”

5 Iok, hana nemur tepeu ke het pee naue NeHalang nena pelpele nengetepoi tunginga ana pele ia. E naue ngemes nga lut nga tapa pe ulala ke ulolo.6Pe angkelo rahtele nai nenge teat lu-luch ngamelmelenga rahtele nai nemtei hot nga tunginga ana pele neu.Pe te heronia hengeron urana nganamur nge lemlem pe chalemlem. Pete panreke kalolo chalemlem nganamur. 7 Ol pe ure maulul ngana henelneu elle nge iri mene kaliu chalem-lem ngana mur nge iri rahtele nai petunge lange angkelo rahtele nai neu.Pe kaliu rahtele nai nemur te mutaia NeHalang nenge tuke koko, letenainin ngana mur. 8 Pe NeHalang nenahemalmalinga palaungana pe kikinangana toto, temutanga tungingapeleneu letena. Pe ara pele teu la pulutnga pele neu letena ero toto kela hetnga etue nenge angkelo rahtele naineu te heulo hote reria ume ke tehet,nga ure poreke ngana rahtele nai neu.

16NeHalang Letena Inin Ngana Ana

Kaliu Iri Rahtele Nai1 Ol pe e longe mele nge haliu ke

soke toto nga tunginga ana pele neu.Pe hele lange angkelo rahtele nai neuke teke, “A mene NeHalang letenainin ngana ana kaliu rahtele nai nempe a eusiling hote ke sio langa ich.”

2 Iok, angkelo elle ngana eusilinghote NeHalang letena inin ngana nganena kaliu ke pasiling sue ke langaich. Pomalam sikilla lohot nge heheipe hana nenge tehas heke ur-inoloana has nge iri pe te heto hekeke nenalelenga.

3 Pe angkelo nai ngana pasiling suenena kaliu nga ruach pe ruach hul ke

pomanga toho. Pe ure lochloch ngananenge te maulul pe tetu nga ruachletena te melu lochloch.

4 Iok, angkelo mol ngana eusilinghote nena kaliu nga echmatana pach-pachhot nganamurpenga ech tatanamur pe ech nemur tehul ke pomangatoho. 5 Ol pe e longe angkelo nengenauele ech mur nge hele ke teke,“NeHalang, Iong otu nge nike toto pe

otu heueu neipe Iong non nge Heo Ngana toto.

Pe urana toto nge o tunge tuangachollange hana porekreke ngana ne-

mur.6 O tunge tuangachol lange iri ke te

inia tohoiange iri te hune lem hana mur

pe lem hetatalonga murke eiria lele iri nga ich!”

7Pe e longe helenga e nge lohot ngatunginga ana hatanga ke teke,“OeNonSokeNeHalang, Iongnonnge

Kikim Toto!Pe o amnei teu ngam nga ure

mur,manmanna pe pengpeng

toto!”8 Iok, angkelo henel ngana eusiling

heke nena kaliu nga chaia matana.Pomalam chaia matana mene nenakerkerenga nenge mak tote hehei pehana ke pomanga oan. 9 Pe chaiamilang ngana mak tote iri pe te heleporeke NeHalang ene. NeHalang Inon nge kikina toto pe nauelemelme-lenga nemur. Pe hehei pe hana tehulia leteria nga reria poinga porekengana mur ero pe te heto heke I erototo.

10 Iok, angkelo lime ngana eusilingheke nena kaliu langa ur-hinolo nenakilanga seina ngana, pe miliko siosapele nga kileng nemur nenge ur-inolo nauele iri. Pe hehei pe hanatetua sereia melmelenga nenge lohotnge iri ke elela. 11Reria chanchanmurte tahala pe te leisis toto pe te heleporeke NeHalang nenge tunga lut nga

15:5: Exo 38:21 15:8: 1Ki 8:10-11; 2Ch 5:13-14; Isa 6:4 16:2: Exo 9:10; Hem 13:12-17 16:3:Exo 7:17-21 16:7: Psa 19:9; Hem 15:3 16:9: Hem 9:20-21 16:10: Exo 10:22; Isa 8:21-2216:12: Isa 11:15

Hemallaha 16:12 455 Hemallaha 17:4tapa. Pe te hulia leteria nga reriapoinga poreke ngana mur ero toto.

12 Iok, angkelo rahtele elle nganaeusiling hote nena kaliu langa echtana palaungana nenge Iupratis, peech neu soso pe tal naungaala anahana nemur, nga chaia haka nganareria kue ia. 13 Ol pe e naue ur-lomona opene poreke ngana iri molnge nakuria pomanga chauchar. Ellelohot nga ilimo palaungana nengeuneinei ia hanna, pe e lohot nga ur-inolo neu hanna, pe e lohot nga hetat-alonga pallaklaka ngana hanna. 14 Irimol uneinei nena lelenga mur ia iripe tepoi hote ure halang ke te lohotmanmana. Pe te eukiraua naungaalaana hanamur nga kileng lochloch ngaich pe tepa heke iri ke te palhel luluchnge Non Soke pe nena hana mur ngaNeHalang nenge Kikina toto ana etuepalaungana.

15 (Non Soke hele, “A longo ke nek!Iau lape eat ke pomanga none nengeachach! Pe mele nenge tatalo ele i kekokoes lape iech toto pe meia i ero!”)

16 Ol pe ur-inolo opene mol neute eukiraua naungaala ana hanamur nga kileng nenge te hetuenga helenga Hipru ke Amaketon.(Hunelinga ana hasa)

17 Iok, angkelo rahtele nai nganaeusiling hote nena kaliu nga tapasana. Pe haliunga e nge soke totolohot nga kilanga seina ngana ngatunginga ana pele ke teke, “Urelochloch ngana het pam lo!” 18 Olpe kileng chalem ngana inlemlem,pe kileng kurungrung, pe ute helalngaria onrungrung, pe mangilapalaungana rurur. Nga talun nganatoto hehei pe hana te lohot ke tetunga ich pe mangila e nge pomai lohotero. Pe nenge nei palaungana toto.19 Pomalam, tuele tana palaungananenge Papilon ana ich chach kesachana mol. Pe tuele tatana mur

nga kileng lochloch ngana nga ich tekurung sio lochloch. Pe NeHalangletena metene tuele tana palaungananenge Papilon nena poinga porekengana mur. Ke pomalam tunge uainnenge muta nga letena inin nganaana eulinga lange i ke inia. 20 Pemimio mur pe hengene mur te erue,pe mele nau mule iri ero ol. 21 Pe umchatottonna papalauna temacherenghot nga tapa sana pe telot sio kepomanga pitte ke tema hunune heheipe hana. Pe um chatottonna nemurte meena ngaria iri ana non kinanai pe analoch (50 kg). Pe hehei pehana te hele poreke NeHalang ngamelmelenga nenge te amneia ngapitte nenge matana rol ke pomangaum chatottonna. Iange te amneiamelmelenga nem ke poreke toto.

17Salaunga Ana Heie Pe Ur-Inolo

1 Iok, angkelo iri ratele nai te eu-siling ke kaliu iri rahtele nai. Pe ellenge iri at nge iau pe hele at nge iau keteke, “Oi at ke e henonoua iong ngamelmelenga nenge lape lohot nge heisalaunga kina nenge are rochroi ngaech tatana mur. 2Hei neu, naungaalaana hana mur nga ich te tomtomiai. Pe heinia hehei pe hana nga ichke aria hauaua hulu nga nena poingaporeke ngana nenge salaulau ana echkerkereng ngana nenge palleke.”

3Ol pe Opepengpeng roro heke iaupe angkelo neu mene iau ke mola ngaich sana lomona. Pe nga lamau enaue heie nge are haka nga ur-inoloremenmen ngana e ona. Pe ur-inoloneu palpalna mur iri rahtele nai peana sangkar iri analoch. Pe NeHalangana hesisinga ana helenga mur terongo heke singina lochloch. 4 Pe heineu heronia hengeron nenge kunkunpe nenge remenmen. Pe alheke tote inga um nenge singina insachsach, pe

16:14: Hem 19:19 16:15: Mat 24:43-44; Hem 3:3 16:16: Zec 12:11 16:18: Hem 4:5; 8:516:19: Hem 14:10 16:20: Hem 6:14 16:21: Exo 9:23-24; Hem 11:19 17:1: Jer 51:12-1317:2: Isa 23:17; Jer 51:7; Hem 14:8 17:3: Hem 13:1 17:4: Jer 51:7; Hem 18:16

Hemallaha 17:5 456 Hemallaha 17:17koikoi ke pomanga lauta, pe nga silosachanchana nenge te insachsach, penga relem utona nenge kunkun pe in-sachsach. Pe rahite eulinga e nge in-sachsach pe koikoi ke pomanga lautanga penna. Pe eulinga neu mutaia olenga tele pe poinga porekrekengana mur nga nena poinga nengesalaulau. 5Pe hasinga tapuna ngana ema haka nga ana hei ramana pe lunapomai koi:“TUELE TANA PALAUNGANA NENGEPAPILON, HEHEI SALAULAUNGAKINA MUR, PE POINGA POREKENGANA MUR NGA ICH KIRIA.”

6 Pe hehei pe hana nga kileng neutehun lapueNeHalangnenahanamurnenge te nanas tau tote Iesus nenapoinga mur. Pe e naue hei neu ngein ke ana hauaua iange inia NeHalangnena hana mur nenge te hune iritohoria.

E naue ke pomau pe ngak lohot.7Ol pe angkelo neu onteia iau, “Ngamlohot ia utar? Ngam lohot ia kau ur-inolo nengepalpalna iri rahtele nai peana sangkar iri analoch pe hei nengeare haka nga ona mau? Iok, lape ehemallaha hote luna lange iong ol.8Ur-inolo nenge o naue nem, maululnge nike pe heueu nei tu ero ol penga hoena lape lohaka mule nga polopalaungana nenge hetala ngana erope at mule. Pe at mule ngana nemlisala ngana lalom, iange Kristus lapehekou sue i ke het heulo sapele. Ngenike toto NeHalang ala hote tapa peich ero kura pe has sue hehei pe hanahel eria nga maulinga ke koko anaalalaha. Pe iri nenge eria masio ngaalalaha nem ero lape te naue ur-inolonei pe lape te rura toto. Iange imaululnge nike pe heueu nei tu ero ol pe ngahoena lape lohot mule.

9 “Ure nei sangsang lete matanangana. Ur-inolo palpalna iri rahtelenai nem luria laka: Sasana iri rahtelenai nenge hei neu mes hakaka ia.Pe luria e pule lataua naungaala

ana hana mur nge iri rahtele nai.10Naungaala ana hana nemur lime temete ke ulolo, pe elle i naungaala ananon heueu nei, pe elle nge iri lapeatat kura. Pe nga etue nenge at lapenauele kileng ke musuna pol mana.11 Pe naungaala ana hana rahtele naineu pekngaria laka ur-inolo nengemaulul nge nike pe heueu nei tu erool pe lala nga het heulo ngana lo.

12 “Pe sangkar iri analoch nengeo naue nem te heilangia naungaalaana hana mur nge iri analoch ngete mene kerkerenga ero kura. Pe irilape te mene kerkerenga ke te lohotke iri naungaala ana hana mur. Pelape teume luluch nge ur-inolo neuke tenau ele kileng mur nga sinangakoana unne sune elle mana. 13 Pe irileteria matana ngana elle mana. Kepomalam lape te tunge kikiria ngariape reria kerkerenga nenge tenau elekileng lange ur-inolo neu. 14 Pe lapete hunel luluch nge Sipsip Tuna. PeSipsip Tuna pe nena tula mur nengehesilei hote iri pe iua iri pe leteriamanmanna nge I, lape te hekou suehana nemur. Iange Sipsip Tuna iNon Soke nenge soke toto nge hanasoksoke ngana mur pe I Naungaalaana non nenge palaungana toto ngenaungaala ana hana mur.”

15 Ol pe angkelo neu hele at ngeiau ke teke, “Pe ech nemur nengeo esia nge hei salaunga kina nemare rochroi nge iri, te heilangia lakatuele kina papalauna mur, pe heheipe hana lochloch nga mata pe mata,pe helenga kuena ngana mur. 16 Peur-inolo pe sangkar analoch nenge oesia iri nem lape lemeria ero ia heinem. Pe lape te poia hei neu ketungana poreke nga nenge te menenena urelu mur pe singina lachlachmana pe tesau heke i langa pel sapelngana. 17NeHalang i sipona tung teualete matana ngana nga hana nemurleteria, ke pomalam te tunge reriakerkerenga nenge tenau ele kileng

17:6: Hem 18:24; 19:2 17:7: Hem 13:1 17:8: Dan 12:1; Hem 11:7; 13:7 17:12: Dan 7:7, 2417:16: Hem 18:8

Hemallaha 17:18 457 Hemallaha 18:9lange ur-inolo neu. Pe lape ur-inoloneu nauele iri kela het nga etue nengeNeHalang letena tuanin ngana murpe nena helenga mur te lohot kemanmanna. 18 Pe hei nenge o esianem heilangia tuele tana palaungananenge nauele naungaala ana hanamur lochloch nga ich.”

18NeHalang Heporeke Tuele Tana

Nenge Papilon1 Iok, ure nemur te lohot ke het pe

e naue angkelo e nge sio atat nga lutnga tapa. Angkelo neu kikina nganapalaungana toto pe nena hemalma-linga tualeme hatalia ich lochloch.2 Pe haliu hot ke soke toto ke pomai,“Tuangachol nenge NeHalang tunge

heporeke pe sisparai iatuele tana palaungana nenge Pa-

pilon ke ulolo!Pe kileng nem tal uneinei mur reria

kileng ia ol.Pe ur-lomona mur nenge te

porekepe ngie nemur nenge muna ulu

pe nenge te poreke toto tetu iapule.

3 Pe NeHalang heporeke iange nganena poinga nenge salau halali.

Pe nena poinga nem ana olenga tele,palleke ana ech kerkereng

ngana.Pe ech kerkereng ngana nem tunge

ke tuele kina mur lochloch teinia ke ulolo.

Pe naungaala ana hana mur lochlochnga ich te tomtom ia i.

Pe i meia i ero toto nga nena poingaporeke ngana mur,

nenge ollaka hotote hana nengeteii ia reria lulu leteria.

Pe heole iri nga reria lulu urunake pomalam poia iri ke reria ure

halang toto.”4Ol pe e longemele ngehele nga lut

nga tapa ke teke,

“Lek hana mur a ua hot nga kilengnem!

Atal teu luluche imo langapoinga poreke ngana

nga tuele tana nem ero.Pomalam, melmelenga nenge lohot

nge irilape lohot nge imo ero.

5 Iange reria poinga poreke nganamur

te muta haka toto kela nga lutnga tapa ke ulolo.

Pe NeHalang letena lilil elepoinga poreke ngana nemur ero.

6 Utar nenge i sipona tung hote lo, atung mule lange i ke purpurtote nenge tunge lange imo.

Pe poinga mur nenge poia lo, atuachol ia lange i ke henai.

A palleke ana ech kerkerengngana nga i sipona ana eu-linga pe a poia ke ehech totoke inia

ke pomanga nenge palleke ke ainia pe amo hauaua ia.

7 Isipona tal heke tote i ke teke i heipalaungana lo

pe heto chonchonchone i.Ke pomalam a tunge melmelenga ke

milang totolange i ke tangia nga nena

poinga poreke ngana nem.Ana hei helele nga letena ke teke,

‘Iau hei palau pe eare nga lekkilanga seina ngana pe etupakar ero.

Ke pomalam ute pele nge hetangia iau ero!’

8 Ke nga nem, melmelenga nemurlape te lohot nge i nga etueelle mana:

uringa pe tanginga pe metenga.Pe lape oan ngaulala hite i.

Iange Non Soke NeHalang kikinangana palaungana toto

pe Isipona lape tunge tuangachol ne-mur lange hei neu.

9 “Pe naungaala ana hana murlochloch nga ich te naue oan pulu

18:2: Isa 13:21; 34:11-14; Jer 50:39; Hem 14:8 18:4: Isa 48:20; Jer 50:8; 51:6, 45; 2Ko 6:17 18:5:Gen 18:20-21; Jer 51:9 18:6: Psa 137:8; Jer 50:15, 29; 2Te 1:6 18:7: Isa 47:7-9 18:8: Hem17:16 18:9: Ezk 26:17; 27:30-35

Hemallaha 18:10 458 Hemallaha 18:19ngana nenge ngaulala hite hei nem.Pe lape leteria kolkol toto pe te tangiai iange te tomtomia i pe te mene uremur halang nge i, nga nena poingaporeke ngana mur. 10 Pe temes mananga tau iange te matau tote tuanga-chol nenge lohot nge i pe te hele ke teteke,“ ‘Opoi! Tuele tana palaungana nei

lakis tau kai!Ochou! Tuele tana palaungana

nenge Papilon suneu!Lem poinga poreke ngana ana tuan-

gachol lohot nge iong lo.Pe nga sinanga koana unne sune

ellemana, ohet sio pe iong erosapele!’ ”

11 “Pe lulu ana hana mur nengehei neu olol ure nge iri, lape lete-ria kolkol toto pe te tangia i, iangelape mele olia reria lulu mur ero ol.12 Lulu ana hana nemur, reria lulumur nenge te iiia laka: Um insachsachngana nenge koikoi ke manga lauta,pe um chalemlem ngana nenge hussuke manga hake, pe silo sachanchananenge te insachsach, pe relem utonanenge kunkun pe insachsach. Pemelo nenge tuahau toto, pe nengekunkun, pe nenge pululu toto ke po-manga ao makanna, pe nenge re-menmen ke pomanga haia rorana.Pe ae kuena ngana mur nenge inan-garia ehech pe ure kuena ngana murnenge teume hote nga palngen nasenger. Pe ure nemur nenge teumehote nga ae mur nenge ururia hakatoto, pe nemur nenge teume hoteiri nga ure nenge nakuna insach-sach ke manga koiongkoiong, pe ne-mur nenge teume hote nga raling,pe um nenge chalemlem ke pomangamatau. 13 Pe ure inangana ehechngana mur nenge pomanga intu, pesapiu eina, pe loitana. Pe surumong,pe sapiu eina chochotana pulu ngananenge inangana ehech, pe ech kerk-ereng ngana nenge te palleke, pesampal eina. Pemore nganangana, pe

nganangana pululu ngana, pe roli anakolok mur, pe sipsip mur, pe oriongmur. Pe arenga mur nenge oriongmur te takrungrunge, pe hana nengeteume sio manmana nge hana hel peururia ero, pe hehei pe hana nengetetak totote iri nga hunelinga.

14 “Pe lulu ana hana nemur te hele,‘Urelu urana ngana nemur nengemutem tautaua, iri ero tah lo. Pe pulelem kole hoena mur pe lem ure murnenge o heto hakaka iong ia, te eruetah ke ulolo pe lape oes mule nakuriaero ol.’ 15 Hana nemur te menmeneumtutuna nge halang toto nga tueletana neu nga reria uremur. Pe iri lapetemes mana nga tau iange te matauatuangachol nenge lohot nge i. Pe lapeleteria kolkol toto ia tuele tana neu pete tang 16 pe te hele ke te teke,“ ‘Opoi! Tuele tana palaungana nei

lakis tau kai!I heronia hengeron urana ngana

mur nenge kunkun pe nengeremenmen.

Pe alheke tote i nga nananga chalem-lem ngana mur

pe nga um nemur nenge ururiahaka toto

pe nga relem utona nengekunkun pe insachsach!

17 Pe nga sinanga koana unne suneelle mana

nena kole hoena ana paspasingamur te erue sio!’

“Pe imot ana aunga mur, pe irinenge te umume nga imot mur, pe irinenge tela teatat nga imot, pe imottokoninga mur, temes nga tau toto.18Pe nga etue nenge Papilon ngaulalake pulu haka, te naue pe alngariahaka pe te hele, ‘Tuele tana tei totonge pomanga tuele tana palaungananei!?’ 19 Pe leteria kolkol toto ia tueletana neu pe te tang ia. Pe te ngaua asonga ramaria pe te hele,“ ‘Opoi! Tuele tana palaungana nei

lakis tau kai!Imot tokoninga mur nenge reria

imot mur te songong18:11: Ezk 27:36 18:12: Ezk 27:12-13, 22 18:15: Ezk 27:31, 36 18:16: Hem 17:4 18:17:

Isa 23:14; Ezk 27:27-29 18:18: Ezk 27:32

Hemallaha 18:20 459 Hemallaha 19:4tekila hakamana ia umtutuna nga hei

neu nena kole hoena mur!Pe nga sinanga koana unne sune elle

mananena ure nemur te erue

lochloch!20 Imo nenge a tuteu nga lut nga tapa

a iech totonga tuangachol palaungana

nenge lohot nga tuele tanapalaungana nei!

Pe imo NeHalang nena tula mur pehekulkulonga mur

pe hetatalonga mur a iech pule!Iange NeHalang heporeke tote kileng

neinga nena poinga soanna ngana

mur nenge poia lala ngeimo!’ ”

21 Ol pe angkelo solaki ngana e,mene heke chatunga ana um e ngepalaungana toto pe sau puluch teuanga ruach pe hele,“Tuele tana palaungana nenge Papi-

lon lape tesau sio leteinin anaia ke pomanga um nei,

pe lape tenau mule i ero ol.22 Hario alngana pe iu alngana pe

ngalum paena alngana,mele pele lape longe langa lem

hingil ero ol.Pe hana nenge te rahite ume kuena

ngana murlape tetumule nga lemhingil ero

ol.Pe chatunga ana um palaungana

nenge more nganangana anaia,

mele pele lape longe kores nganalanga lem hingil ero ol.

23 Pe lemenge tualeme ngana, lapete naue nge sinaha nga lemhingil ero ol.

Pe mele hel nenge te teke te lechlei,mele pele lape longe iri nge te

helele nga lem hingil ero ol.Lulu ana hana mur nga ich, o ololia

reria lulu nge nike ke te lohotke iri kole ana hana mur lo.

Pe o pallaka ia tuele kina murlochloch nga lem achungapaluna mur ke te nanasiapoinga poreke ngana.

24 Pe NeHalang nena hana mur penena hetatalonga mur

pe iri lochloch ngana nenge tehune iri nga ich,

eiria kou lele hite kileng nengePapilon.”

19Mangakul Nga Tapa

1 Iok, ure nemur te lohot ke het pe elongemakulinga palaungana nge hiranga tapa. Hulua nga lut nga tapa temakul ke te teke,“Pupulu Masin NeHalang!Ta heto heke tote ara Soke NeHalang

ene pe ta heto heke I nga kik-ina ngana pule, iange I tungemaulinga ke koko at nge ita.

2 Pe amnei teu ngana nga uremur, manmanna pe pengpengtoto.

Pe amnei teu lange hei salaulaungakina nem, pe tunge tuanga-chol poreke ngana lange i keulolo.

Iange hei nem poia hulua ngaich ke te nanasia nena poingaporeke ngana mur.

Pe pule hei nem hemetmete NeHa-lang nena hana mur.

Pomalam NeHalang amnei teulange i pe tunge tuangacholporeke ngana lange i.”

3 Pe makulinga hira mule,“Pupulu Masin NeHalang! Urana

Toto!Oan nenge ngaulala hite hei neu, pulu

haka ke koko.”4 NeHalang are nga nena kilanga

seina ngana. Pe almasinga ana hanamur nenge iri ana non kina elle pehenel (24) pe ure maulul ngana henelneu, te tualou sio pe te heto heke I pete hele ke pomai,

18:20: Deu 32:43; Isa 44:23; Jer 51:48 18:21: Jer 51:63-64; Ezk 26:21 18:22: Isa 24:8; Ezk 26:1318:23: Jer 7:34; 16:9; 25:10 18:24: Jer 51:49; Hem 17:6 19:2: Deu 32:43; Hem 6:10

Hemallaha 19:5 460 Hemallaha 19:17“Manmanna Toto! Ta heto heke Ne-

Halang ene!”5Ol pe helenga e lohot nga kilanga

seina ngana neu ke teke,“Imo nenge a umume nge NeHalang

pe imo lochloch ngana nengeatal hekeke I

pe imo lochloch ngana nengepingamo iuiu pe nenge ping-amo iuiu ero

a heto heke ara Soke NeHalang!”6 Ol pe e longe makulinga nge hira

ke pomanga nale hau ngana pe kilengkurung ngana. Hulua te makul ke:“Ta heto heke NeHalang ene!

Ara Soke NeHalang Kikina Totope I Naungaala ana non ia.

7 Pomalam ta iechpe ta heto heke tote I!

Iange Sipsip Tuna ana etue at lonenge lape lei.

Pe nehei tatalo ele i ke ulolo.8 NeHalang tunge hengeron pululu

nganangehussupe lemlempechalemlem toto lange hei neuke heronia.”

(Hengeron pululu ngana neu heilan-gia NeHalang nena tula mur reriapoinga urana ngana mur.)

9 Ol pe angkelo hele at nge iau keteke, “Ohas sue helenga nemur: Irinenge NeHalang iua iri ke teat ngangaunga matana nenga Sipsip Tunaana leinga, lape te iech toto.” Pehele pule ke teke, “Helenga nemur,NeHalang nena helenga manmannatoto ngana mur ia iri.”

10Nga etue neu pengpeng e tualousio nga angkelo neu apena huna, ke eteke e heto heke i pe ero. Iange i heleele iau ke teke, “Opoi ke pomam ero!Iau NeHalang nena tula iau nenge eumume nge I. Ke e pomange iong petitim mur nenge a rahit tote helengamanmanna toto ngana nenge Iesushemallaha hote. Pe helenga man-manna toto ngana nemur kik haka

tote hetatalonga mur leteria. Ke po-malam o heto heke mene NeHalangitoro!”

NeHalang Tuna Hekou Sue Ur-InoloMur

11 Ol pe e naue tapa nge ulala kepangpanga pe e esia oriong hussungana e. Pe mele nenge are haka ngaoriong neu ene laka Lete Manmannape Poinga Nge Pengpeng Huria. Ananon nena poinga pengpeng nge poiheke hunelinga pe tuachol ia poingaporeke ngana mur. 12 Pe matanasapellala ke pomanga oan remenngana pe te kale heke iengiengkamurnga palpalna. Pe tehas heke mele enenga ramana. Pe mele ene neu huluate eteia ero, I toro mana eteia. 13 Peheronia hengeron sase ngana nengete panun teua nga toho pe te hetue keene “NeHalang nena Helenga.” 14 Pepalinga hel ana hana mur nga tapateare haka nga oriong hussu nganamur pe te nanasia I. Pe hana nemur teheronia hengeron pululu ngana murnge lemlem pe hussu. 15 Pe palingahel anamese sase ngana e ngematanatoto sere hot nga hanna. Mese nengelape hekou sue tuele kina nemur,nenge nena ngarang mur ia iri. Pelape mene nena kula lekina ngana kenauele tuele kina nemur. Pe lapeheporeke hehei pe hana ke pomangauain nganangana mur nenge tetuaule nga topro nenge tekolue nga aelekinga ngana. Pe uain ana topro nemheilangiaNeHalangnengeKikina totoletena inin ngana. 16 Pe tehas iahelenga nei nga nena hengeron sasengana nga haena tamalmal:

“NAUNGAALA ANA NON NENGEPALAUNGANA TOTO NGE

NAUNGAALA ANA HANA MUR. PENON SOKE NENGE SOKE TOTO NGEHANA SOKSOKE NGANA MUR.”17 Ol pe e naue angkelo e nge mes

haka nga chaia matana. Pe angkeloneu alngana ke soke toto lange ngie

19:6: Hem 14:2 19:7: Isa 61:10; Hem 21:2 19:9: Mat 22:2 19:10: Ume 10:25-26; Hem22:8-9 19:11: Psa 96:13; Isa 11:4; Hem 1:5; 6:2 19:12: Dan 10:6; Hem 1:14; 2:17 19:13: Isa63:1-3; Ioa 1:1, 14 19:15: Psa 2:9; Hem 1:16; 14:20 19:16: Hem 17:14 19:17: Ezk 39:17-20

Hemallaha 19:18 461 Hemallaha 20:6mur nenge te lelehe nga tapa sanake pomai, “Imo lochloch a at ke aeukirau nga ngaunga matana nengeNeHalang. 18 A at ke a ngaua hananemur koluria. Ngana laka: Naun-gaala ana hana mur, pe palinga helana hana mur aria papalauna mur, pehana kerkereng nganamur, pe oriongmur, pe hana nenge te songongia iri,pe hana lochloch. Iri nenge te umumenge hana hel kura, pe iri nenge teumeero ol, pe iri nenge pingaria iuiu, penenge pingaria iuiu ero!”

19 Ol pe e naue ur-inolo pe naun-gaala ana hana mur lochloch nga ichpe reria palinghel ana hana mur, ngete eukirau ke te teke te hunel luluchnge Non Soke nenge are haka ngaoriong pe nena palinga hel ana hanamur. 20 Pe Non Soke pe nena hanamur te hekou sue ur-inolo neu iri naineingana nenge lohaka nga ich letenape mene munna ke popoia urelu kete lohot manmana pe pallaka halali.Pe nga etue nenge poia urelu nemurke te lohotot, channanga ia hehei pehana nenge tehas heke ur-inolo anahas nge iri ke te heto heke ur-inolona lelenga nenge teles hote. Pe irinai, Non Soke pe nena hanamur tesausio maulul ia iri langa oan nga polopalaungana, nga um remen ngananenge milang toto pe inangana siu-siu toto ke pomanga luchluch. 21 PeNon nenge are haka nga oriong hussungana neu, hun lochloche palinga helana hana nemur nenge tetu kura ke temete lochloch. Ana non hune iri ngapalinga hel ana mese nenge sere hotnga hanna. Pe ngie mur lochloch tengaua aria pum ke saria una toto.

20Hesinga Iri Ana Non Kina Lime Iri

Analoch (1000)1 Iok, ure nemur te lohot ke het pe e

naue angkelo e nge sio at nga lut ngatapa. Pe angkelo neu rahite lohenganenga polo palaungana nenge hetala

ngana ero pe ngautou tana palaun-gana. 2At pe hekou sue ilimo palaun-gana neu pe kale hite pe lape tukepomalam mana ke ana hesinga iriana non kina lime iri analoch (1000).Ilimo palaungana neu i uneinei pe iur-halangana toto ia nenge te hetueke non soanna ngana pe ene e puleSatan. 3 Angkelo neu kale hite ke hetpe sau teua langa polo palaungananenge hetala ngana ero pe piu hiteana piunga pe hahite ke kerkerengtoto. Pe ilimo palaungana neu lapechannanga mule hehei pe hana ero olkela het nga hesinga iri ana non kinalime iri analoch het ngana (1000). Kehet pe te lohe hot mule i pe lape tukeana etue choro mana.

4 Ol pe e naue kilanga seina nganamur. Pe iri nenge teare haka ngakilanga seina ngana nemur te menekerkerenga nenge tenau ele hehei pehana. Pe e naue hana nenge te chatoakaria operia mur pule. Ngana laka irinenge te haliu hotote NeHalang nenahelenga mur pe helenga manmannatoto ngana nenge Iesus hemallahahote. Pe iri te heto heke ur-inolo erope te heto heke na lelenga nenge teleshote ero pe te palheke ana has ngaperia pe nga ramaria ero pule. Irite maul haka mule pe iriul Kristus ketenau ele hehei pe hana ke hesinga iriana non kina lime iri analoch (1000).5 Iri nemur te maul haka mule ngarialohot tala nga iri hel te maul hakamule ngaria. (Ke hehei pe hana helnenge te mete ke ulolo lape te maulhaka mule nga etue nei ero. Iri lapete kulala ke hesinga iri ana non kinalime iri analoch het mukam.) 6 Pe irinemur nenge te maul haka mule talalape te iech toto iange iri, NeHalangnena hana mur ia iri. Pe kerkerenganenga metenga nei ngana hekou sueiri ero. Pe lape te lohot ke NeHalangpe Kristus reria tunginga ana hanamur. Pe lape iriul Kristus ke tenau elehehei pe hana ke hesinga iri ana non

19:20: Hem 13:12-17; 20:10 20:1: Hem 9:1 20:2: Gen 3:1; Hem 12:9 20:4: Dan 7:9, 22, 27;1Ko 6:2; Hem 13:17 20:6: Hem 1:6

Hemallaha 20:7 462 Hemallaha 21:5kina lime iri analoch (1000).

Te Hekou Sue Satan.7 Iok, hesinga iri ana non kina lime

iri analoch neu het pe lape te lohehot mule Satan nga tuele au ngananenge tuteu ia. 8 Pe lape langa kilengana haro henel nenga ich ke pallaka iahehei pe hana. Ngana laka tuele kinanemur nenge KompeMakom. Pe lapeeukiraua iri ke tepoi haka hunelingaluluch nge NeHalang. Hana nemur irihulua toto ke pomanga peipei nengaruach ilina. 9 Pe tei ke tela nga kilenglochloch ngana nga ich pe te heliliuhite NeHalang nena hana mur tetungaria luluch nga tuele tana palaun-gana nenge NeHalang mutena tautote. Pe ero, oan sio at nga tapa kengaulala hite iri. 10 Pe non porekengana nenge channanga ia iri nemlape tesau sue i ke langa oan nga polopalaungana. Nga um remen ngananenge milang toto pe inangana siusiutoto ke pomanga luchluch. Pe ur-inolo pe neingana, tesau sio tele irilanga polo neu lo. Pe lape te amneiamelmelenga nga sinanga pe nga mi-liko ke koko.

NeHalang Nena Haliunga Palaun-gana Lohot

11 Ol pe e naue none nge are hakanga kilanga seina ngana nenge tua-hau toto. Pe tapa pe ich te erue siomana nga matana pe muria ero ol.12Pe e naue iri lochlochnenge temetelo. Iri nenge pingaria iuiu pe nengepingaria iuiu ero, temes nga kilangaseina ngana neu matana. Pe te ulelealalaha mur nenge tehas sue reriapoinga mur ia. Pe te ulele alalahae pule nenge maulinga ana. Pe Ne-Halang amnei teu lange iri lochlochnga reria poingamur nenge tehas suenga alalaha nemur. 13 Hehei pe hananenge te mete nga ruach te lohot nga

ruach pe tela ke temes nga NeHa-lang matana. Pe iri nenge te metepe operia mur tetu nga metenga anakileng, tela pule ke NeHalang amneiteu lange iri elle pe elle nga reriapoinga mur. 14 Pe NeHalang lemeneero toto ia Metenga pe Metenga AnaKileng ol. Ke pomalam tesau sue irike tela nga oan nga polo palaungana.Polo palaungana neu i metenga neingana ia. 15 Pe hehei pe hana nengeeria masio nga maulinga ke koko anaalalaha ero, lape tesau sue iri puleke tela nga oan nga polo palaungananeu.

21Tapa Heueu Ngana Pe Ich Heueu

Ngana1 Iok, e naue ure nemur nge te

lohot ke het pe e esia tapa heueungana pe ich heueu ngana. Iangetapa pe ich nenga tele ngana, nganakou te erue sio ke ulolo. Pe ruachpule tu ero ol. 2 Pe e naue NeHalangnena kileng Ierusalem heueu nganange Heo Ngana Toto nge sio atat ngatapa nge NeHalang. Pe kileng neupoi ke malaka nge hei malolong e ngelei heueu ngana pe hemalmalia i kenek toto pe lataua ene. 3 Pe e longemele nge hele ke soke toto nga ki-langa seina ngana neu ke teke, “Anau!NeHalang na kileng sio at ke tu luluchnge hehei pe hana. Pe NeHalang isipona lape tu luluch nge iri ke ariaSoke ia. Pe iri te lohot ke NeHalangnena hana mur ia iri. 4 Pe NeHa-lang lape taun lele mataria eina ngamataria. Pemetenga pe lete kolkol petanginga pemelmelenga lape te lohotnge iri ero ol. Iange ure nemur nengenike ana tehet lochloch ke ulolo.”

5 Pe I nenge are nga kilanga seinangana neu hele, “A esia lo! E poiaure lochlochngana ke iri heueunganamule.” Pe hele at nge iau pule ke teke,

20:8: Ezk 38:2, 9, 15-16 20:9: 2Ki 1:10 20:10: Psa 11:6; Hem 19:20; 21:8 20:12: Dan 7:9-10;Mat 25:31-46; Ume 17:31; 2Ko 5:10; Hem 13:8 20:13: Rom 2:6; 1Pi 1:17; Hem 2:23; 22:12 21:1: Isa65:17; 2Pi 3:13 21:2: Isa 52:1; 61:10; Hip 11:16; 12:22; Hem 3:12 21:3: Lev 26:11-12; Ezk 37:27;Zec 2:10; 2Ko 6:16 21:4: Isa 35:10; 65:19; Hem 7:17 21:5: 2Ko 5:17

Hemallaha 21:6 463 Hemallaha 21:19“O has sue helenga nemur iange ihelenga manmanna ngana ia, pe lapehehei pe hana leteria manmanna ia.”

6 Pe hele at nge iau ke teke, “E poiake het lo! Iau Talun ngana Toto peIau Hetala ngana Toto. Iau sipok epoia ure lochloch ngana ke te talun,pe nga lemek ngak mana e poia ke tehetmule. Pemele nengemeteana echlape e poia i kela in nga ech nengetunge maulinga pach haka ngana. Peech nem uruna ero. 7 Ke mele nengehekou susue poinga poreke nganalape e tunge ure urana ngana nemurlange i. Iau NeHalang pe i ana SokeIau pe tuk laka i. 8 Pe hana nengearia seilil ero nga leteria manmannangana, pe nenge te hile sue leteriamanmanna ngana, pe nenge te popoipoinga poreke ngana, pe nenge tehunun hehei pe hana, pe nenge teachach, pe nenge te salaulau, pe hananenge te heto hekeke aetapuna mur,pe nenge te pallaka hali, hana nemurlape tesau sue iri langa oan nga polopalaungana. Nga um remen ngananenge milang toto pe inangana siusiutoto ke pomanga luchluch. Nenge neii metenga neingana ia.”

Kileng Ierusalem Heueu Ngana9 Iok, angkelo mur iri rahtele nai.

Pe elle nge iri rahit ke kaliu rahtelenai nenge te mutaia melmelenga het-ala ngana mur. Ana non at pe hele atnge iau ke teke, “Oiat ke e henonouiong ia hei malolong e nenge SipsipTuna lape leia.” 10Ol pe Opepengpengroro heke iau pe angkelo mene hekeiau langa hengene nenge ona langalut toto pe henonoua iau nga Tueletana nenge Heo Ngana toto. Tueletana nga kileng nenge Ierusalem. Peana kileng sio atat nga tapa nge Ne-Halang. 11 Pe NeHalang nena hemal-malinga poia ke tualeme pe chalem-lem pe makelkele ke pomanga oro peinsachsach ke pomanga silonga. 12 Pe

anamapuo haka langa lut toto pemeske liuliu tom pe matana iri analochpe nai. Pe angkelo iri analoch pe naitenau elematana elle pe elle. Pe kaleuramana analoch pe nai nenge Israel,eria ma haka nga mapuo matanaanaloch pe nai neu. 13Mapuo matanamol, tetu nga ele nenge nau langachaia haka ngana pe mol, tetu nga elenenge nau haka langa lut. Pemol tetunga ele nenge nau lange sio, pe moltetu nga ele nenge nau langa chaia siongana. 14 Pe kileng neu ana mapuo telung heke nga um papalaunamur ngeana lala iri analoch pe nai. Pe SipsipTuna nena hekulkulonga analoch penai nem, eria rongo heke um nemur.

15 Pe angkelo nenge hele atat ngeiau neu rahite kula nenge te ameleleure mur aria lome ia nge singinachalemlem. I lape amele tuele tananeu sase ngana pe pongponga nganape lape poia ke pomau pule nga ma-puo pe nga piunga mur. 16 Pe tueletana neu alalina mur iri henel pe arialala ellemana. Pe sase nganapepong-ponga ngana aria lome te purpur heltoto. Ke angkelo amele tuele tana neusase ngana nga nena kula pe ana lomeiri ana non kina lime iri analoch irinai pe ana non kina analoch (2,200).Pe pongponga ngana pe ona hakangana aria lome te purpur alahelpule. 17 Pe amele mapuo ke pomangahehei pe hana team alala urelu. Pemapuo ona haka ngana ana lome lo-hot ke iri ana non kina mol pe lime(65). 18 NeHalang umeia mapuo neunga um nenge singina chalemlem pemakelkele ke pomanga oro. Pe umeiatuele tana neu nga um nenge chalem-lem pe koikoi ke pomanga lauta pesinaha ke pomanga silonga. 19 Petalue ummakelkele nganamur nengeururia haka nga tuele tana neu anamapuo apena huhuna mur. Ke umnenge tal tele, ngana laka um nengeene um iaspa. Pe nei ngana laka um

21:6: Isa 55:1; Jer 2:13; Ioa 7:37; Hem 1:8, 17; 22:17 21:7: 2Sa 7:14; 1Ch 17:13; Psa 89:26-27 21:8:Mat 25:41; Hem 20:15; 22:15 21:10: Ezk 40:2 21:11: Isa 60:1-2, 19 21:12: Ezk 48:30-3521:15: Ezk 40:3; Hem 11:1 21:18: Isa 54:11-12

Hemallaha 21:20 464 Hemallaha 22:5popopo ngana nenge ene um sapaia.Pe mol ngana laka um nge ene umaket pehenel ngana lakaumrangrangngana nenge ene um emerel. 20 Pelime ngana laka umnenge remenmenpe hussu nenge ene um satonikis. Perahtele elle ngana laka um remen-men ngana nenge ene um kanelian.Pe rahtele nai ngana laka um koikoingana nenge ene um kisolae. Perahtelemol ngana laka umnenge ran-grang pe pomanga popopo nenge eneum peril. Pe rahtele henel ngana lakaum nenge achngana koikoi nenge eneum topas. Pe analoch ngana laka umnenge ene um kisopes. Pe analochpe elle ngana laka um nenge eneum iasin. Pe analoch pe nai nganalaka um nenge kunkun pe achnganapopopo nenge ene um emetis. 21 Pemapuo matana analoch pe nai neuana piunga mur NeHalang umeia ngaure nenge nakuna pomanga relemutona nenge kunkun pe chalemlem.Ke ure neu elle pe elle iri piunga ngamapuomatana analoch penai neu. Pekue mur nga tuele tana neu te umeianga umnenge chalemlempe koikoi kepomanga lauta pe sinaha ke pomangasilonga.

22 Pe e naue tunginga ana pele enga tuele tana neu ero toto. Iangetunginga ana pele nenga tuele tananeu, ngana laka Non Soke NeHalangnenge Kikina Toto iri nai Sipsip Tuna.23 Pe chaia pe teio te tualeme ngatuele tana neu ero, iange NeHalangi sipona tunge lemenge palaunganalanga kileng neu. Pe Sipsip Tuna ilemenge nenge tuteu nga tuele tananeu. 24 Hehei pe hana lochloch lapetei manmana nga lemenge nga tueletana neu. Pe naungaala ana hanamurnga ich lape te takis teua reria kolehoena mur nga tuele tana neu ke tetunge lange Non Soke. 25-26 Pe hu-lua nga kileng pe kileng lape te takis

teua reria kole hoena putantana murnga tuele tana neu pule. Pe kokoestuele tana neu ana mapuo matanamur tetu ke te pangpanga manmana,iange tuele tana neu tualeme ke po-manga sinanga ke koko pe miliko eero ol. 27 Pe ure nemur nenge teporeke ngaNeHalangmatana pe hananenge te popoi poinga poreke nganape te pallaklaka lape teteu langa tueletana neu ero toto. Pe hehei pe hananenge eria masio nga maulinga kekoko ana alalaha nenge Sipsip Tunanena ia, iri mana lape teteu langatuele tana neu.

22Ech Pe Ae Nenge Te Tunge Maulinga

1 Iok, angkelo neu henonoua iaunga tuele tana heueu ngana neu kehet pe henonoua iau nga ech nengetunge maulinga nge chalemlem kepomanga silonga. Ana ech pach hakanga NeHalang iri nai Sipsip Tuna re-ria kilanga seina ngana ene. 2 Pelele nga tuele tana neu ana kue tanatunangana pengpeng. Pe ae nengamaulinga mes kaliu ala nga ech neuilina ele pe ele. Ae nem hei tele mananga teio lochloch. Ke tehei ke etueriairi analoch pe nai nga hesinga elle.Ana ae mur iria he maululia hehei pehana nga ich nga haleles mur. 3 Pepoinga tunten ngana mur nenge Ne-Halang hesis totote iri lape te lohotnga kileng neu ero ol. NeHalang peSipsip Tuna reria kilanga seina nganamur lape teare nga kileng neu penena hana mur nenge te umume ngei te heto hekeke I. 4 Pe iri lape tenauhaka nga ramana pe lape leteria tuhit mene NeHalang itoro ol. 5 Pekileng lape tal etuene ero ol. Kepomalam hulua lape te naue kilengtualeme ngana pele ero ol iange NonSoke NeHalang i sipona lape tungelemenge lange iri. Pe iri lape tenau

21:23: Isa 60:19-20; Hem 22:5 21:24: Isa 60:3, 5 21:25-26: Isa 60:11 21:27: Isa 52:1; Ezk44:9; 1Ko 6:9-10 22:1: Ezk 47:1 22:2: Gen 2:9; Ezk 47:12; Jol 3:18; Zec 14:8 22:4: Mat 5:8;Hem 3:12 22:5: Dan 7:18, 27; Hem 5:10; 20:6; 21:23, 25

Hemallaha 22:6 465 Hemallaha 22:18ele kileng mur ke koko ke pomangenaungaala ana hana mur.

6 Pe angkelo neu hele at nge iau keteke, “Helenga nemur imanmanna pehehei pe hana lape leteriamanmannaia. Pe Non Soke NeHalang openeroro heke nena hetatalonga mur. Pekulosia nena angkelo ke lange nenanon nenge umume nge I ke henonouai nga ure nemur nenge musuna polmana pe te lohot.”

Iesus At Mule Ngana Heroi Toto Lo7 Iesus hele, “A longo ke nek!

Musuna pol mana pe lape eat mule!Pe alalaha nei helele ia urelu nemurnenge lape te lohot heueu pe ngahoena pule. Pe iri nenge te nana-sia helenga manmanna ngana nengeNeHalanghemallaha hote nga alalahanei lape te iech toto.”

8 Iau Ioanes, pe e longe pe e naueure nemur lochloch. E longe iri pee naue iri ke het pe e tualou sio ngaangkelo nenge henonoua iau nga urenemur apena huna ke e teke e hetoheke i. 9 Pe ero iange i hele eleiau ke teke, “Opoi ke pomam ero!Iau NeHalang nena tula iau nenge eumume nge I. Ke iau e pomange iongpe titimmur nenge iri hetatalonga peiri lochloch ngana nenge te nanas tautote helengamanmanna ngana nengaalalaha nei. Ke pomalam o heto hekemene NeHalang itoro!”

10 Pe hele at nge iau pule ke teke,“Pe o reng hite helenga manmannatoto ngana nenge manga alalaha neiero. Iange aria etue nenge te lohotia heroi toto lo. 11 Pe mele nengepopoi poinga poreke ngana, hetauntaua nena poinga poreke ngana murke lala. Pe mele nenge letena munaulu nga poinga poreke ngana, hetauntaua letena muna ngana nemur kelala. Pe mele nenge popoi poinga nge

pengpeng, nanasia poinga nge peng-peng. Pe mele nenge tuke pengpeng,tuke pengpeng ke kokoes.”

12 Pe Iesus hele, “A longo ke nek!Musuna pol mana pe lape eat mule!Eat pe e mene luluche hehei pe hanaururia. Pe lape e tunge lange meleelle pe elle ke purpure reria poingamur nenge te popoia. 13 Iau Talunngana Toto pe Iau Hetala ngana Toto.Iau sipok e poia ure lochloch ngana kete talun, pe nga lemek ngak mana epoia ke tehet mule. Iau Tala toto peIau nga Rume toto.

14“Pehehei pe hananenge te nanastau tote NeHalang nena helenga murlape te iech toto. Iange lapeNeHalangpenge iri ke tei teu nga piunga nengatuele tana neu ke te ngaua ae nengetunge maulinga nganangana. 15 Pekaone mur, pe hana nenge te popoiure paluna mur, pe nenge te salaulau,pe nenge te hunun hana, pe nengete heto hekeke aetapuna mur, pe irinenge te pallaklaka, pe te nanasia ngareria poinga mur, iri lochloch lapetetu mana nge hot.

16“Iau Iesus pe e hekule lek angkeloke haliu hote ure nemur lange imoNeHalang nena hana mur. Pe e lohotnga mata nenge ne Teuit pe nakuksinaha ke pomanga itoch uachuachana nenge tualeme toto.”

17 Pe Opepengpeng pe Sipsip Tunanehei te hele lange Iesus ke te teke, “Oi at ol!” Pe imo nenge a longe helenganei mur, imo pule a hele lange Iesuske a teke, “O i at ol!” Pe imo nengeletemo meteana ech toto, ai at ol.Pe iri nenge lemeria taua ech nengetunge maulinga pe uruna ero, teatluluch pule.

Ioanes Tunge Helenga KerkerengNgana

18 Iau Ioanes, pe e teke e heletoto lange imo hana lochloch nengea longe helenga manmanna ngana

22:6: Hem 1:1 22:7: Hem 1:3 22:8: Hem 19:10 22:11: Dan 12:10 22:12: Isa 40:10; Jer17:10; Hem 2:23 22:13: Isa 44:6; Hem 1:8, 17; 21:6 22:14: Gen 2:9; 3:22 22:16: Num 24:17;Isa 11:1, 10; Rom 1:3; Hem 2:28; 5:5 22:17: Isa 55:1; Hem 21:6 22:18: Deu 4:2; 12:32

Hemallaha 22:19 466 Hemallaha 22:21nenge tunga alalaha nei. Nenge tekemele tal hoo heke helenga hel nge al-toto ke langa helenga nemur lape Ne-Halang tal hoo heke ana melmelengaporeke ngana nemur nenge alalahanei heleia ke ulolo. 19 Pe nenge tekemele hile hote helenga hel nga he-lenga manmanna ngana nenge tungaalalaha nei, lape NeHalang penge i keteu langa tuele tana nenge heo ngana

ero. Pe pule i lape mene ngaunga ngamaulinga ana ae eronenge alalahaneiheleia ke ulolo.

20 Pe I nenge hemallaha hote urelochloch ngana nemur hele ke pomaikoi, “Oe! Musuna pol mana pe eatmule!

Oe, Non Soke Iesus O i at!”21 Mutenga nenge Non Soke Iesus

lape tu luluchnge imoNeHalangnenahana mur lochloch. Manmanna Toto.

22:20: Mat 24:30-31; 1Ko 16:22