toprakfunda defter-i̇ cengi̇z-nāme‟de boy ni̇şanlari ve damgalar

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011, p. 555-574, TURKEY

DEFTER- CENGZ-NMEDE BOY NANLARI VE DAMGALAR

Funda TOPRAK

ZET

Trklerin en eski geleneklerinden biri de damgalamak veya damga vurmak gelenei

olup bu gelenek Trk boylarnn ayrc zellii olarak karmza kar. Gerek Divan Lugatit-

Trkte gerekse Ebul Gazi Bahadr Hann ecere-i Terkime adl eserinde Trk boy

damgalarn bulmak mmkndr. Trklerdeki bu gelenek dier akraba Orta Asya

topluluklarnda da grlmektedir. Kazan Tatarlarna ait dil yadigrlarndan Defter-i Cengiz-

name 17. yzylda yazya geirilmesine ramen tarihi ok daha eskilere gtrlen bir eserdir.

Bu eserde Cengiz Han ve onun ocuklarna ait destans hikyeler anlatlr. Eserin dikkati eken

zelliklerinden biri de ierisinde yer alan damgalardr. Eserde ikisi ortak olmak zere on yedi

damga yer alr. Damgalardan ilki Tumavul Mergen'e aittir. Dier on drt damga Cengiz Han

tarafndan beylerine beylik ve boy nian olarak verilmitir. Bir damga ise Cengiz Hann kendi

boy damgas olarak karmza kar. Eserdeki damgalarn Trk damgalarna benzerliinin

ortaya konmaya alld ve damga adlarnn etimolojik incelemelerinin de yapld

almamz Trk ve Mool tarihinin ortak ynlerinden birine damgalara k tutmay

amalamaktadr.

Anahtar Kelimeler: Damga, Defter-i Cengizname, boy nianlar..

STAMPS ANDA TRIBAL MARKS IN DEFTER-I GENGHIS-NAME

ABSTRACT

One of the seal or stamp of the oldest traditions of the Turks hit the tradition is seen as a

distinctive feature of the Turkish tribes. Both Divan Lugatit Trk and ecere-i Terakime of

Ebu'l Gazi Bahadir Khan in his book Genealogy of Turkish tribes is possible to find stamps.

This tradition is seen in other relatives Central Asian populations. 17 century language

heirlooms of the Kazan Tatars Defter-i Cengizname, to pass on writing a piece that brought

back a lot more. Cengiz this work and his children are told stories of the epic. One of the

striking features of the work included in the stamps. The book is both a common stamp to

seventeen. The first belongs to Mergen'e Tumavul stamps. Genghis Khan and the other on the

four stamps are given by the rulers as hackneyed and the engagement length. Genghis Khan is

a stamp-sized stamp us as their similarities Stamps and stamp the names of Turks in

etymological studies to work on the common aspects of the history of Turkish and Mongolian

aims to shed light on one of the stamps.

Keywords: Defter-i Genghisname, stamp, tribes marks.

1. Bir eyin zerine bir nian veya im basmaya yarayan ara, 2. bu arala baslan nian, im"

anlamlarnda kullanlan damga ad, en eski Trke kelimelerden biri olup Aura Yazt'nn sol

tarafndaki metinde yle gemektedir: Yeti yegirmi yamta etim erti, lti, kabk eti bunsz erti

kara san teg, yerdeki tamgalg ylk bunsuz erti yag tegmi s teni yeti mi oglan erti" ( On yedi

erdemi yanda idim, ld, gz kapann eti kara sa gibi kedersiz idi, yerdeki damgal at srs

Do. Dr., Seluk niversitesi, elmek: [email protected]

556 Funda TOPRAK

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/1 Winter 2011

saysz idi, hcum eden ordusunun kudreti yedi bin olan idi." ( Orkun: III-134) Bu metinden de

anlalaca zere Trklerde at damgalama gelenei takip edilebilmektedir. Yine bu kelimeden

tamgaci, tamgalamak, tamga ur- gibi isim ve fiiller de tretilmitir. Glensoy, M. Rsnen'e

dayanarak verdii bilgilerle kelimenin dier Trk lehe ve ivelerdeki durumunu ortaya koyar.

"Rsnen szlnde at. Tamka "eigentumszeichen", KB, mt, ag. usw. Tamka "siegel", kmk.

Tama, Oyrat ve Soyon Trkesinde Tama eklinde olan kelimenin Tamga biiminde

eremice ve Rusaya getiini grmekteyiz. Moolca'da kullanlan Tamaga kelimesi de yine

Trkeden Moolcaya gemi bir dn kelime olarak karmza kmaktadr " (Glensoy

1989:12). Jean Paul Roux bu szcn proto- Altay szcklerinden kabul eder. O, tag- fiilinden

ma ekiyle tretilmitir ve anlam bir hayvann zerine bir eyler basmaktr, ses deiimiyle

tagma, tamga olmu olabilir yorumunu yapar. (Roux 2005:123) Bilindii zere Gktrk

kitabelerinde kullanlan alfabenin de yine bu Trk damgalarndan kt pek ok kaynakta ifade

edilir.

almamz, Kazan Tatarlarnn dil yadigrlarndan olan ve 17. yzylda yazya geirilen

Defter-i Cengiz-nme 'deki boy nianlar ve damgalar zerinedir.

Defter-i Cengiz-nme, Trk dilinin nemli nesir metinlerinden biridir. Orijinal nshalar

bugn St. Petersburgda muhafaza edilen metinler tpkbasm olarak 2002 ylnda Macaristanda

yaymlanmtr (Ivanics M-Usmanov 2002). almamzdaki malzeme bu tpkbasmdan alnmtr.

Metinde grlen okuma yanllar da dzeltilmeye ve yorumlanmaya allmtr.

Cengiz-nme alt ayr blmden olumaktadr. Bu blmler unlardr.

1. Fasl-i Dstn i nesl-i Cengiz 2. Fasl fi beyn-i Dstn-i Aksak Temir 3. Fasl fi beyn-i Dstn-i s ogli Emet 4. Fasl fi beyn-i Dstn-i Edige Biy 5. Fasl fi beynl Meclis vel Mekn 6. Fasl fi beyn-i Dstnut- trh

Elimizdeki eserde bu alt blm ierisinde en kapsaml ve ayrntl olarak ilenen destan,

Nesl-i Cengiz'in anlatld ilk blmdr. Bu blmde ncelikle Nuh peygamberden balanarak soy

eceresi Cengiz Han'a kadar saylr. Daha sonra bir destans hikye anlatlmaya balanr ki bu Ouz

Kaan destanna benzer. Bu anlatya gre Akdenizin ortasnda Malta adasnn hkmdarnn ok

gzel bir kz olur. Ad lamelik Krkl olan bu kz mucizev bir ekilde gn ndan hamile

kalr, babas nce kzn ldrmeyi dnse de ona kyamaz, yanna erzak da koyup onu ve

cariyelerini bir gemiye bindirip nasiplerini bulmalar iin denize brakr. Bu arada Turumtay

een'in olu Tumavul Mergen bu gemiyi bulur ve lemelik Krkl ile evlenmek ister ancak o,

hamile olduunu syler, yine de Tumavul Mergen ona k olur. lk damga nian Tumavul

Mergen'in lamelik Krkl'ye akn ve damgasn syledii blmde geer. Buradaki Tumavul

Mergen, Moollarn Gizli Tarihinde geen Dobran Mergen olmaldr.

Fasl-i Dstn-i nesl-i Cengiz adl blmde ikisi ortak olmak zere on yedi damgaya yer

verilmitir. Damgalardan ilki Tumavul Mergen'e aittir. Dier on drt damga Cengiz Han tarafndan

beylerine beylik ve boy nian olarak verilmektedir. Bir damga ise Cengiz Hann kendi boy

damgas olarak gemektedir. Bu damgalar verilirken nesir ii kafiye kullanlm bylece anlatmda

canllk salanmtr. Damgalarla birlikte Cengiz Han beylerine uran da vermitir. Bu da beylik

simgesi olarak dnlebilir. Beylere kutsal saylan ve onlarn kiisel zelliklerine de uygun

olduunu dndmz birer aa ve ku da nian olarak verilmektedir. Ivanics'in yapt, kaynak

olarak aldmz, tpkbasm ve metinde bu konuda herhangi bir aklama yaplmadn sadece

uran diye ksaca geildiini tespit ettik. Moolca-Trke Szlkte uran sanat, usta, zanaat;

ustalk el becerisi, bir ii ustalkla yapmak (MTSI:1355) anlamlaryla gemektedir.

Defter-i Cengiz-Nmede Boy Nianlar ve Damgalar 557



Redd-dn, her boyun bir corafi blgeye (sa ve sol yan), bir ada, tamga denilen ayrt

edici ambleme, ongunun belirttii bir hayvana sahip olduunu anlatr. Ona gre belli bir kavmin

ongunu olan hayvan bu boyun yeleri tarafndan avlanamaz, bu hayvana kesinlikle kt

davranlamaz ve eti yenmez ( Roux 2005:379). Eserde geen ongunlar, Trk ongunlaryla benzerlik

gsterir. Bu ongunlar avc kulardan seilmilerdir.

almamzda geen damgalarn ecere-i Terkime, Divn Lugatit Trk,, Trih-i Al-i

Selukda geen Ouz boy damgalaryla bir karlatrmasn da yapmaya, damga adlarnn

etimolojik kkenlerine de inmeye altk.

Defter-i Cengiz-nmedeki damgalar srasyla unlardr:

Aamay Tamga: Defter-i Cengiz-namede geen ilk nian ve damgadr. Metinde u

ekilde gemektedir.

Andn Tumavul Mergen ayd ey lUamelik Krkl meni sevmegimni nian oldur kim menim agacm Karagay, kuum Sonkar san taragay tamgam Aamay bolsun dedi ol sebepdin

Kyat Aamay Tamga dep ayturlar sfat u bulardur. ( DC

6r:15,16,17, 6v:1)

Ondan (sonra) Tumavul Mergen dedi ey Ulamelik Krkl, beim sevgimin nian odur ki

benim aacm Karagay, kuum Sonkar, san tarayacak damgam Aamay olsun dedi, o yzden

Kyat Aamay Damga deyip sylerler grn ite bunlardr.

Aamay tamga iki yerde karmza kar. Cengiz Hann drt beyinin drt oluna Cengiz

Han soy nian olarak amay tamga verdiini sylerken damgann bir dier ad Evirne Tamga

olarak da gemektedir.

Aamay Diyalektlerde ev ve hayvan barnann tepesinde atal biiminde apraz

konulmu aalar (TTAS /I:89) eklinde tespit edilmitir. ekli bir ta zerindeki eltiklere

benzeyen bu damga Trk kilim ve hal motiflerinde yer alan hayat aac motifini andrmaktadr (

Glensoy 1989: 50).

Karagay: am aac anlamyla Kumuk Trkesinde yaamaktadr. Karagay uzun busa

da, zegi zden tgl am uzun ise de z z deil ( ztrk, Uyank 2006: 113). Tatar

Trkesinde karagay sonbaharda ine yapraklarn dken aa; azlarda am aac narat, r

(TTAS /II:51) eklinde gemektedir. Altay destanlarnda dnyann gbeinde her eyin

merkezinde, dnyadaki aalarn en by olan ve doruu Bay lgenin evine varan devasa bir

am aac vardr denilen bu aa, hayat aac motifidir. rnein Gizli Tarihte Moollarn

imparatorluk ailesi aalara benzetilir. Eserde Cengiz Hann muhataplarndan birisi yle der:

Yksek aaca bezer vcudun bir gn gelir de yan yatarsa .. senin selvi ve ama benzeyen

kardelerine..(Roux 2005: 226).

unkar: Doerfer szcn geliimini u biimde kurar: Bat Orta Mo.onkar < Mo. ikor

558 Funda TOPRAK



lakabnn Kyat olmasndan dolay bir karkln olabileceini dnmekteyiz. nk hem

damgalarn ekli benzememektedir hem de verilen kiiler farkldr. Ancak dier bir adan

baktmzda ise evirne ve aamay kelimeleri anlamca yaknlk gstermektedirler. Buradan da bir

balant ile her iki damgann aynl ifade edilmi olmaldr. Metinde Evirne Tamga u ekilde

gemektedir:

Evvel balap Buduncar ogl Kyatga ayd. sini agac Karagay bolsun kuun unkar

bolsun uran Arucan bolsun tamga Amay bolsun yani Evirne tamga bolsun sfat u budur"

( DC 23r:4,5,6,7,8)

lk nce (sze) balayp Buduncar olu Kyata syledi:Senin aacn Karagay olsun,

kuun Sunkar olsun, urann Arucan olsun, damgan Amay olsun yani Evirne damga olsun

grn ite budur:

Evirne:1. Birbirine dikine konulup birletirilmi iki ta ve benzeri eyler olup ha ekline

benzer. 2. p eiren kirman (TTAS/III:670)

Arucan : Bu kelimeye tek bana szlklerde rastlanmamtr ancak biz aru "temiz, saf"

ve can "can, ruh, yaratl zellii tama" kelimelerinden oluturulmu birleik bir szck olarak

bakmaktayz.

Bu damgada da ku ongunu "unkar" dr.

Ay Tamga: Cengiz Han tarafndan Korat Bey olu Sele'ye verilen bir damga olup

metindeki nc damga olarak gemektedir.

Yana andn so Cengiz Han Korat Biy ogl Selege ayd ey Sele sini agac

Almaga bolsun kuu Lan bolsun uran Korat bolsun tamga Ay Tamga bolsun sfat u

budur.

( DC23r:9,10,11,12)

Yine ondan sonra Cengiz Han Korat Bey olu Seleye dedi: ey Sele senin aacn elma

aac olsun, kuun Lain olsun, urann Konrat olsun damgan Ay Damga olsun, ekli ite budur.

Almaga elma aacdr. Elma aac soua dayankll ve meyve veren bir aa olmas

dolaysyla Trk kltrnde olumlu duygular yklenen bir aatr. Kagarl alma maddesinde

kelimeyi bu ekliyle Ouzca olarak verir ve br Trklerin bu aaca almla dediklerini ifade eder. (

DLT I:130) Orta Asya'da Almalg ve Alma Ata gibi yer adlarnn bulunmas Trklerin bu meyveyi

ok eskiden beri bildiklerini ve deer verdiklerini gstermektedir. Anadolu efsanelerinde ve

masallarnda ocuklar olmayan iftlere dervi/Hzr'n elma vermesi ve bylece ocuun olmas,

gvein gelinin nne elma atmas, sevgi belgesi olarak sevgiliye elma gnderilmesi, bereket ve

uurun kaybolmas anlamnda nce elma aacn kurumas gibi pek ok motifte rastlanmas

elmann Trk kltrndeki yerini gstermesi bakmndan nemlidir. Dede Korkut kitabnda

gzellik ve salk iin "gz elmasna benzer al yanaklm" benzetmesi yaplr. Manas destannda

Yakup Han ocuu olmayan karsndan ikyet ederken "gidip de elma aacnn altnda

yuvarlanmyor" ifadesini kullanr ( gel 1998 (2): 474) .




Lan: Trkeden hem Farsaya hem Moolcaya gemi olan bu kuun Latince ad Falco

peregrinatordur. Doerfer, kelime zerindeki tartmalarn ok olduunu belirtir ve bu tartmalar

zetler. Doerfer szcn Moolcaya ve Tuvacaya nain biiminde getiini vurgularken (TMEN

IV, nr.1728), Le Coq bu kuun rdek, kaz keklik avlamakta kullanldn sylemektedir ( Le Coq

1914: IV, 6). B. gel, ise Redhouseun bu kuu Falco peregrinus demesini eletirerek bu cins

doanlarn ba ve kanatlarnn ak mor renkte olmasndan dolay Lan olamayacan nk

Osmanl kaynaklarnn lan akahin olarak nitelediklerini syler ( gel 1998 (1): 363). H.Eren

Palloya dayanarak kelimenin ala+n eklinden geldiini ve bunun Trk diyalektlerinde

rneklerinin ska grldn sylemektedir ( Eren 1999:277).

Korat kelimesi aataylardan bir kabile olarak Abuka Lugatinde gemektedir (

Atalay 1970: 336). Ayrca ayn kkten ko kuzgun kelimesiyle de ilgisi olabileceini

dnmekteyiz ( Atalay 1970:337). Redd-dnde Konkrat, Gizli Tarihte Ogirat biiminde yer

alan bu Mool boyu, Moolistann dousunda yaar. Bu boy Cengiz Hann asl ve birinci

karsna aittir. Cuveyn tarafndan kullanlan biim, Trke qohur kahverengi ve at at tan

tredii dnlerek aklanabilir. Z. lmez Juvainiye dayanarak verdii aklamada Konkkran

biiminin tekil biim olduunu ve yine Gizli Tarihte Ogiran biiminde yer aldn sylemektedir

( lmez 2003: 98).

Damgaya ismini veren ay Trk kozmolojisinde nemli bir yer tutar. Orhun yaztlarnda ay'a

benzeyen ekil ay/ya olarak seslendirilmektedir. ocuklara isim olarak verilir hatta Kutadgu

Bilig'in nemli kahraman Ay Told'dur.

Ay Tamga ecere-i Terkime ve Hner-nme'de geen Alka Evli ve Kagarl'da geen

avndr damgalarna benzemektedir.

Serge (Sprgi) Tamga: Cengiz Han'n beylerinden Uysin Mayk Bey'e verdii damga

olup metnimizin drdnc damgasdr. Metinde u ekilde geer:

Yana andn so Cengiz Han ayd ey Uysin Mayk Biy sini agac Karaga bolsun

kuu Karaku bolsun uran Salvat bolsun tamga Serge bolsun sfat u budur.

( DC 23r:13,14,15,16)

Yine ondan sonra Cengiz Han dedi: Ey Uysin Mayk Bey, senin aacn Karaaa olsun,

kuun Karaku olsun, urann Salvat olsun damgan Serge olsun ekli ite byledir

Karaku: Kutadgu Biligde kartal anlamna gelmektedir. Ayrca Trk kozmolojisinde

nemli bir yeri olan baht, iyi ans simgeleyen Jpiter gezegeninin de addr. Bylece Cengiz Han

bu kula birlikte iyi ans da dilemektedir. (KB 3949, 5675) DLTde karaku tavancl, kartal ve

mteri (Jpiter) yldz anlamlaryla verilmektedir. (DLT III: 221) (EDPT: 644)

Dou Avrupa'dan Altaylar'a kadar olan blgelerde yaayan Trkler ve dier Bozkr kltr

mensubu topluluklarn mitolojilerinde yaygn bir ekilde yer alan Garuda kuunun aslnda Trk

mitolojisindeki Kara-ku denilen yrtc ku olabilecei ileri srlmtr. Ancak bu Karaku'un

gerekte hangi avc ve yrtc kua tekabl ettii tartmaldr. gel'e gre bir kartal olan bu ku E.

Esin'e gre kulakl kerkes kuu (akbaba) veya tavancl kartaldr. Orta Asya'da ayn zamanda

beylik timsali olan Karaku'un dorudan doruya Simurg olduu da ileri srlmtr ( oruhlu

1995: 17). Trk mitolojisinde Karaku, ilk defa Er Ttk destannda grlr. Destan metnine gre

hayat aacnda yuvas bulunan Karaku, avlanmaya gittii vakit her sene bir ejderha musallat olup

yavrularn yemektedir. Bu kez de ayn ey olacakken Er Ttk ejderhay ldrr ve yavrular

kurtarr. Bu iyilii zerine Karaku onu yeryzne karmay zerine alr. Er Ttk, hayvann

560 Funda TOPRAK



zerine oturur ve seyahat balar. Seyahat srasnda havadayken kahramann, Karaku'a verdii

yiyecek bittii zaman kendi etini kestiini ve szn ettiimiz efsanevi kua verdiini gryoruz.

Neticede Karaku yeryzne kt vakit Er Ttkn fedakrln grr ve onun yaralarn

iyiletirerek genlemesini salar (oruhlu 1995: 18). Bu ynyle Karaku, Simurg'a veya

Garuda'ya benzetilmektedir.

Emel Esin'e gre Kutadgu Bilig'de bir cihangirin Karaku'a binip ge ktn anlatan

hikye onun Devlet Kuu manasna geldiini ifade etmektedir. Yine onun ifadesine gre Karaku

yldz ve Erentz yldz grubu gece gkyznde hikmet arayanlara delil olarak gsterilir ( Esin

1967: 116).

Sergek~sergeg eklinde tarihi metinlerde bulunan kelimeyle ilgisi olabileceini

dnmekteyiz. Sergeg Kflar, kf- Acemdir, nevm-i hafife dirler ki tiz uyana ( Atalay 1970:

266), sergek wakeful ( EDPT: 850) esrk sergekledi ( DLT II-289). Kpak eserlerinden Codeks

Cumanicusta da sergek uyank anlamyla yer almaktadr. (KTS 232) Kelimenin ser- fiilinden

tretilmi olmas da ihtimal dahilindedir. Bu durumda ga/-ge eki gelecek zaman sfat fiili olarak

dnlebilir ki serecek, yenecek, yere serecek anlamlarnda da deerlendirilebilir.

Bize kelimenin bir baka anlam olabilecei ynnde ipucu verebilecek bir nokta da

yazmann dier nshalarnda kelimenin SPRG eklinde yazlm olmasdr. Serge'nin byle bir

anlam olabilecei gibi iki harfinin unutularak yanl bir imlayla yazlmas mmkndr.

Serge Tamga ekil olarak Karaay-Malkar damgalarndan arad boyunun damgasna

benzemektedir.

Ku Koburga Tamga: Cengiz Han'n beylerinden biri olarak bin ok tayan yiitle sefere

giden bu nedenle lakab bin sadakl olan Urdac Beye damga olarak verilen bu damga metnimizin

beinci damgasdr. Metinde u ekilde gemektedir:

yana andn so Cengiz Han Urdac Biyge ayd ay mi sadakli yani mi temeklik andn

kald Urdac gayetde bay kii irdi uruga kar bolsa mi sadakl kii birle kar irdi Cengiz Han

Urdacke ayd: Ey Urdac, sini agac Kayn bolsun kuu Karga bolsun uran Ala bolsun

tamga Ku Kaburga bolsun tidi sfat u budur.

(DC 23v.1-8)

Yine ondan sonra Cengiz Han, Urdac Beye dedi: Ey bin sadakl yani bin sz ondan

(bugne) kalmtr. Urdac ok zengin bir adamd, savaa gidecek olsa bin sadakl adamla kard.

Cengiz Han Urdaca dedi: Ey Urdac, senin aacn kayn olsun, kuun Karga olsun urann Ala

olsun damgan ise Ku Kaburga olsun ite ekli byledir.

Koburga eklinde okunabilen kelime bayku anlamna gelmektedir. Kobura owl

(EDPT: 587) Bu ku ku kaburga eklinde ikilemeli bir ekilde de kullanlabilmektedir. Yine tarihi

metinlerde kuzgun koburga ekli de mevcuttur. (TT VI:59)

Kayn aac gc ve dayankll ifade eder. DLTde kadhn ve kayn ekillerinde

grlmektedir. St sline kadhn kasna st aacna yallk daha uygun, kayn aacna

katlk daha yarakldr (DLT III:134)




Kpak Trkesi metinlerinde de kayn ve kayn aga ekillerinde grlebilmektedir.

(KTS:133)

gel, Anadolu'daki kayn aac ile Orta Asya'daki kayn aac arasnda fark olduunu

Anadolu'da karaaa denilen aaca Orta ve Kuzey Asya'da kayn denildiini syler. Dede

Korkutta oklar kayn aacndan yaplm olarak yer alr. Altay-Trk mitolojisinde gn direi,

gk ve dnya aac iin "bay kayng" tabiri kullanlmaktadr. Bay kayng'n resminin Altay aman

davullarnda grldn ve bu aac nceleri Tanr ile bir olduuna inanldn sonralar

Tanrdan ayrldna (kudaydan ayrlgan kayng) inanldn hem nan hem de gel

belirtmektedirler (gel 1998(2): 479). nan, Mslman amanlarn dua ederken ve kurban sunarken

ellerinde bir kayn yapra bulundurduklarn syler ve kayn aac iin yaplan dualardan birini

rnek olarak verir. "Altn yaprakl kutluk kayn, sekiz glgeli mukaddes kayn, dokuz kkl altn

yaprakl bay kayn, ey mbarek kayn aac sana kara yanakl bir ak kuzu kurban ediyorum" (nan

1945: 64).

Karga: Karga ya da kargay ekillerinde rastlanabilen kelime vahi ve yrtc bir ku

olan doan demektir. Kargay togana dirler ki Sedd-i skenderide kelr (Atalay 1970:311).

Clauson, krguy ve kargay kularnn ayn kelime olduu grndedir. Ona gre Moolca ekli

kargaydr ve Trkeye geerken krguy eklini almtr. (EDPT: 654) D. Ross, Scullye gre

kuun Latince adnn Astur palumbariusu olduunu, Kagarda bu atmaca ile ku avlandn ve

Vamberyye gre de kariga ve karugann kara bal anlamna geldiini belirtir (D. Ross 1994:

21). Dankoff, kelimeyi Tatarca olarak deerlendirirken anlamn ahin, doan olarak verir (R.

Dankoff 2004: 164). gel, bu ku adnn avc kulara verilen genel bir ad olmas gerektiini

syleyerek gvercin doan eklinde adlandrr (B. gel (CI) 1994: 367). Doerfer ise zbeke

zerinden Bat Moolcaya geen kargay szcnn Moolcadan tekrar Trkeye dn yapt

fikrindedir. Ona gre ana Trke *kartka (Sag. Krg. kartka; Tuv. Hartga; Koyb. Kartaga > Ana

Moolca. Kartga, Moolca kargay) eklini almtr. Son sesteki y ise yine Doerfere gre

Moolca hayvan adlarnn sonunda bulunan rn. nokay kpek, taulay tavan, mogay ylan,

gakay domuz y sesinden benzeme yoluyla tretilmi olmaldr. (TMEN I, nr. 278) . Karga

kelimesi Kumuk Trkesinde yaamaktadr. Karga kartaysa kargan gller. Doan yalansa

kargay kskanr(ztrk, Uyank 2006:157).

Yaplan aratrmalar kartaln veya kartal cinsi (ahin, doan, atmaca, tavancl vb) dier

kularn Trk mitolojisinde ok nemli bir treme sembol olduunu gstermektedir. O,

kendisinden trediliine inanlan hayvan ata veya hayvan-anadr. Bu nedenle o ayn zamanda bir

tzdr (oruhlu 1995:75).

Yakutlarn soylu kabilelerinin atas kartal idi. Ondan her trl iyilik ve ktlk

beklenebilirdi. Teletlerden Merkt'ler bir kara kartaldan, Yurtas kabilesi de beyaz bal bir

kartaldan trediklerine inanyorlard. Gne kuu olarak da nitelenen ve Gk tanryla ilgili

sembolizme iaret eden kartal amann da ruhunu sembolize eder ve yine ilk amann da kartaldan

trediine inanlr. aman davullar zerinde en sk rastlanan motiflerden biri de kartal figrdr.

Kartal'n bir ongun ve treme sembol olmasnn izleri slamiyetten sonra da devam

etmitir. Gerek Redd-dnin, Cmi't-Tevrih'inde gerek Eblgazi Bahadr Han'n ecere-i

Terkime'sinde Ouz boylarnn kartal ve dier yrtc cins kular ieren boy sembollerini grmek

mmkndr. rnein Yazr, Der, Dodurga, Yaparl boylarnn ongunu Kartal, Avar, Kzk,

Begdili, Karkn boylarnn ongunu Tavancl, Bayndr, Beene, avuldur, ebni boylarnn

ongunu Sunkur idi.

562 Funda TOPRAK



Argak Tamga:1 Cengiz Han'n beylerinden Tamyan Bey'e verdii bu damgada gebe

hayatn izleri grlebilmektedir nk arka dokuma gereci olarak bu hayatn vazgeilmez

gelerindendir.

Yana andn so Cengiz Han ayd ey Tamyan Biy sini agac Tirek bolsun kuu

Krguy bolsun uran tutiya bolsun tamga Argak bolsun sfat u budur.

(DC 23v:9,10,11,12)

Yine ondan sonra Cengiz Han dedi:Ey Tamyan Bey, senin aacn Direk (kavak) olsun,

kuun Krguy olsun, urann Tutiya olsun, damgan argak olsun ekli ite byledir.

Arka eklinde szlklerde ve tarih metinlerde bulabildiimiz kelimenin anlam Clauson

tarafndan the woof (or weft) of a woven material eklinde bir dokuma arac olarak

dnlmektedir (EDPT: 216). Kpak szlklerinde kelimeyi arga dokunan bezin enliliine

gerilen ipi eklinde bulabilmekteyiz.(KTS: 10).

Tirek ya da terek kavak aac anlamnda aatay metinlerinde gemektedir. Terek Kf-

Arab ile kavak aacna derler ki Ferhad irnde hazan ba tarifinde kelr (Atalay 1970: 162)

terek poplar (EDPT: 543). DLTde tirek direk, kavak anlamlarnda gemektedir. (DLT I: 387)

tirek ekli Kpak metinlerinde bir cins isim olarak aalarn genel ad olarak gemektedir (KTS:

277).

gel, Radloff'a dayanarak verdii bilgide Telet Trklerinin kavak aacn "kavaktan

yksek aa yok" ataszyle kutsal saydklarn belirterek Manas destannda da lm ve dirilme

sembol olarak kavak aacnn kullanldn syler. Anadolu masallarnda grlen iyi ve kt

ruhlar barndran kavak aac motifini ise hayat aac anlaynn bir devam olarak deerlendiren

gel, secde eden kavak, ak kavak kzyla evlenme, kavakta bir kz bulma, kzlarn kavaa kmas

gibi pek ok motif ve gelenein Anadolu ve Orta Asya masal/destanlarnda yaadn da ifade

etmektedir (gel 1998(2): 476-477).

Kruy: D. Ross, ku adlar ile ilgili almasnda bu ku hakknda u bilgileri verir:

Latince ad, Accipiten nisus; Manuca ad Silmendir. Silmen, bldrcn ve benzerini yakalayan

kulara verilen genel bir addr. Scullye greyse kargay, ngilizce sparrow-hawk= atmacan

dou Trkesi karldr (D. Ross 1994: 24). gele gre bu kuun adnn ve trnn en orijinal

biimini ve zoolojik tespitini yine Anadoluda ve Osmanlcada buluyoruz. Anadolu Trkesinde

krgay/krgaw/krgav atmaca trnden bir kutur (gel 1998(1): 360). DLTde krguy karguy

karkuy krkuy ekillerinde grlebilmekte olup atmaca anlamndadr. (DLT III:241)

Tutiy: srme, kuhl, gze srlen ila. Srme siyah renkte olur, gze hem gzellik hem de

gr kuvveti verir. Gze srl, aslnn bir cevher oluu, Isfahan'dan getirilmesi vs. ynlerden

ele alnr. Divan edebiyatmzda ska kullanlmaktadr (Pala 1993:500).

Tutiy grmeyecektir gzmz

Hk-i pye sremezsek yzmz (Nil Cedd)

Tarak Tamga: Arka gibi benzer ekilde verilmi damga adlarndan biri de Tarak

Tamga'dr. Bu damga Ouz damgalarna benzememektedir. Ancak Arap alfabesindeki ayn ve lam

harflerine benzemektedir.

1 Metnin transkripsiyonunda irgak eklinde okunan kelimenin kaln sradan nsz tamas sebebiyle Argak

eklinde okunmas gerektiini dnyoruz.




Yana andn so Cengiz Han ayd ey Kpak Biy sini agac Karama bolsun kuu

Brkt bolsun uran Toksuba bolsun tamga Tarak bolsun tidi sfat u budur.

(DC 23v:12,13,14,15)

Yine ondan sonra Cengiz Han dedi: Ey Kpak Bey, senin aacn Karama olsun, kuun

brkt olsun, urann Toksuba olsun, damgan ise Tarak olsun dedi ekli ite byledir.

Kelimenin eski ekli tarak olup tar- datmak, samak fiilinden tremitir. Tarak

tarak anlamna gelmektedir. Tarak a comb (EDPT 539).

Karama:geni yaprakl bir aa olup yumuak ve ilenebilir gvdesiyle eya yapmnda

kullanlr (TTAS/II:53). Geni yaprakl, yumuak ve ilenebilir bir aa olmas bu aacn

dibudak aac olabilecei fikrimizi glendirmektedir.

Toksuba bir Kpak kabilesi olarak Kitabl drkte gemektedir (KTS: 279).

Brkt: Brkt, kartallar iin genel bir addr. zellikle de kaya kartal, altn kartal ya da

Bearcoote iin. Latince ad Aquile chrysaetustur. Scullye gre birkut, kaya kartal, altn kartaln

Dou Trkesi karldr. Bu kartal Kagarda karaku olarak bilinir. Vamberye gre bu isim

brk =ahin bal kelimesinden ortaya kmtr aklamalarn veren D. Ross ayrca

doanclkta ok kullanlan bir ku olduuna da dikkat ekmektedir (D. Ross 1994: 16). Le Coq ise

kelimenin Krgz Trkesinde brkt, Bat Trkistan halklar arasnda ise birgt ekilleriyle

yaadn syler (Le Coq 1914:IV, 3).

Brkt Kf, Kf-i Acemdr. Tavancl didkleri yrtc kua dirler ki Mecnun atas

anasnn vefatna d krdgi mahalde kelr.

Yukardan indi iki brkt

Kld ol iki hammameni kut Yukardan iki tavancl indi iki gvercini azk yapt (Atalay

1970: 145).

gel, brkt'n Orta Asya'da genellikle byk kartallara verilen genel bir ad olduunu

syler ve Karkn boyunun kuu olarak su brktn gsterir (gel 1998(1):364).

Sili Senek Tamga :

andn so yana Cengiz Han ayd ey Curmat Biy sini agac yenki2 bolsun kuu telg

bolsun uran Ak Taylak bolsun tamga Sili Senek bolsun tidi sfat u budur.

(DC23V:17, 24V:1,2)

Ondan sonra yine Cengiz Han dedi. Ey Curmati Bey, senin aacn yenki olsun, kuun

telg olsun, urann Ak Taylak olsun damgan ise Sili Senek olsun deidi ekli ite byledir.

Bu damga DLT'de Kagarlya gre Begtili ve Tker damgalarna; Redd-dne gre ise

Eymr ve Alayuntl damgalarna benzemektedir. Damgalarda Arap harflerinin izlerini

grebilmekteyiz bu adan dnldnde bu damgay Lam harfine de benzetmek mmkndr.

Sili senek damga ad zerine iki yaklammz olacaktr.

2 Kelime metinde uyan eklinde yanl okunmutur dorusu yenki olmaldr.

564 Funda TOPRAK



1. Senek~ seek tahta testi anlamyla hem Anadolu azlarnda hem de Dankoffda yer

almaktadr ( Dankoff 2004: 239). Sin kelimesi Trkiye Trkesi azlarnda mezar ve

Arapada di anlamlarna gelmektedir ( Dankoff 2004: 243). Anlam asndan dnldnde

mezar anlamnn damga iin pek de uygun dmeyecei aktr. Bu durumda kelimenin anlamn

dii, knts olan tahta testi olarak dnmek daha akla uygun grnmektedir.

2. sn zerinde insana veya baka bir canlya benzetilerek yaplan resim, heykel

(TTAS/II:700)+l isimden isim yapm eki; senek yaba, dirgen (TTAS/II:710) Bu ikinci anlam

da dikkatlere sunulmaktadr. Bu durumda kelimenin anlam zerinde resim bulunan yaba, dirgen

eklinde olacaktr.

yenki: bir cins byk st aac, salkm st (TTAS/III: 717) Dallarnn geni bir

alana yaylm olmas ve su kenarlarnda yetimesi dolaysyla bereket ve serinlii ifade etmesiyle

bu aa da kutsal kabul edilen aalardandr.

telg: Szlklerde bir tr av kuu geen kelime ak doann karl olarak

Moolcadan yaplm bir alntdr. (Dic. 94; s 46; Se.95v11, TMEN I, nr.62). gel, bu kua

Anadoluda tleg, tlegi ad verildiini Ahmet Vefik Paann bunu havada ok devir yapan bir

nevi kerkes kuu diye tanmladn ve bu cins kartaln gerekten havada dnp avn ararken

birtakm sesler kararak srekli ttn sylemektedir ( gel 1998(1): 367). Manucada itulhen

eklinde olan bu ku, Scullye gre sunkarn diisidir. Latince ad falco sacer olan bu avc ku

iin Le Coq byk bir atmaca byklnde gzel bir kutur, tyleri ak kahverengidir.

Gagasnn ve gsnn altndaki ince tyler ise maviye alar, gzleri ise siyahtr aklamalarn

vermektedir ( Le Coq 1914:IV, 144).

Taylak kelimesine Kpak szlklerinde rastlamaktayz. Taylak deve yavrusu olarak

gemektedir (KTS:266). Dankoff ise taylak kelimesini Tatarca olarak vermekte ve tay anlamyla

almaktadr ( Dankoff 2004: 259). Ak ise renk ismi olarak sfat grevinde olmaldr.

Kz Tamga: Cengiz Han'n Gerayit beye verdii anlam ak damgalardan biridir.

"andn so Cengiz Han ayd ey Kerayit (Gerayit) Biy sini agac ke bolsun kuu Kaz

bolsun uran Ar Br bolsun tamga Kz tamga bolsun sfat u budur ( DC24R 3,4,5,6)

Ondan sonra Cengiz Han dedi. Ey Gerayit Bey, senin aacn ke olsun, kuun kaz olsun,

urann Ar Br olsun damgan ise Gz Damga olsun ekli ite byledir.

ke ~yke: ho kokulu kk sar iekli bir eit aa, hlamur aac, kabuundan

hamam lifi elde edilir (TTAS/III: 606) Ayrca kelimeyi Radloff da cke eklinde almtr ( Radloff

OSTN 4: 180).

Kaz: Kelime kken olarak Clausona gre Hind-Avrupa kkenli muhtemelen Toharca veya

Sanskrite olabilir. Eski ngilizcedeki Gs ve Almancadaki Gans ekli de buradan gelmektedir.

Trkede ise Uygur Trkesi metinlerinden itibaren grlebilmektedir ( EDPT: 679). Kaz kopsa

rdek kli igenr kaz giderse rdek gl benimser ( DLT I:104). Kaz talihin ve bahtn kuu

olarak korday ile beraber geer. Srdi menin kutumn kaz tak kordaym benim talihimi kaz ve

korday kularm uzaklatrd( DLT II: 177), kaz: kaz ( KTS: 134)

Br: kurt, yrtc hayvan ( Dankoff 2004: 90).




Kurtlar, Orta ve Asya'nn hayvanclk ve avclkla geinen topluluklarnn en ok

korktuu hayvanlardan biriydi. Fizik gleri nedeniyle bu hayvanlara tabiatst gler atfedilmi

ve onlar korkuyla kark bir saygyla anlmtr ( Rudenko 1958: 119).

Bir almasnda kurttan treyi efsanesinin tarih corafyasn izen Eliyarov, Kuzeybat

Avrupa'dan Orta Asya'ya kadar olan alanlarda kurt ile ilgili adlandrmalar gerekse corafi adlarla

ilgili olarak birok ismin "bri" kelimesiyle alakas olduunu gsterir. Eliyarov, "bozkurt"

ismindeki "boz" kelimesinin aslnda "bri" kelimesinden ortaya ktna iaret etmektedir.

Bununla ilgili olarak aratrmac, Ortaa kaynaklarnda geen "boral" ve "bozal" ile benzeri

kelimelerden yola kmaktadr. Bu aratrmacya gre "boz" kelimesi zamanla renk ifade eder hale

gelmitir" ( Eliyarov 1990: 83-86 vd.).

Pek ok aratrmacya gre kurt, Trklerde bir "hayvan-ata" veya "hayvan-ana" sembol

idi. Zamanla gelien Trk toplum yapsna uygun olarak bu kavram da gelimi, devlet,

hkmdarlk vb. kavramlarn sembol olmu ve gk-yer unsurlaryla ilgili eitli manalar

kazanmtr. Trklerin evrelerindeki kavimlerde ise daha ziyade (Mool ve inlilerde) kurdun

yerini kpek alm, Kurt ise Trklere zg bir sembol olarak etkisini srdrmtr ( oruhlu 1995:

96). Kal boyunun kurttan treyi efsaneleri ve Gktrklerin Aina soyundan gelmeleri gibi

efsaneler buna rnek gsterilebilir. Bugut abidesinde ise kurttan st emen bir ocuk tasviri bulunur

( aatay-Tezcan 1976: 245-252). Cengiz Han'n soyunun da kurttan trediine ilikin efsaneler

Moollarn Gizli Tarihinde ve pek ok efsanede yer alr ( Roux 2002: 201).

Kuyugan Tamga: Cengiz Han'n beylerinden Mutyan Beye verdii bu damgann ekli dileri

dnda Sili Senek damgaya benzemektedir. Bu damga DLT'de Begtili, Redd'd-dn'de Yva,

Eymr damgalarn andrmaktadr.

"Yana andn so Cengiz Han ayd ey Mutyan Biy sini agac Mile3 bolsun kuu

Turna bolsun uran Baygurat bolsun tamga Kuyugan bolsun sfat u budur. (DC24r

:7, 8, 9, 10)

Yine ondan sonra Cengiz Han dedi: Ey Mutyan Bey, senin aacn Mile olsun, kuun

Turna olsun, urann Baygurat olsun damgan ise Kuyugan olsun ite ekli byledir.

Mile: vez aac, gl iekliler ailesine mensup oklukla sarms, krmz meyveleri olan

aa veya al ( TTA/II: 392).

Kuyugan: eerin dmemesi iin atn kuyruunun altndan dolandrlp eere balanan

ounlukla eitli sslemeler ilenmi kay, ba ( TL/II:629) eklinde zbek Trkesinde

tespit edilmitir.

Turna: Sulak yerlerde ve bataklklarda yaayan, gc, iri bir ku olup Latince ad Grus

grus eklindedir. Trk lehelerinde yaamaktadr. Az. Tkm. durna, Tat. K .torna, Bk. torna, Nog.

turna, Kklp. trna, Kaz. trna, Krg. turuna, Tuv. durya, Yak. turuya. H. Eren, turna adnn kuun

kard sesten ileri geldiini yabanc dillerde de turnaya benzer bir takm adlarn kullanldn

sylemektedir. Rsnen ? iaretiyle Moolca tooriun biimiyle birletirmi daha sonra

Ramstedte uyarak Moolca tura biimiyle karlatrmtr ( Eren 1999: 419). Bilindii zere

halk edebiyatmzda turna motifi en ok kullanlan ku motiflerinden biridir, gzellii ve boynu ile

3 Metinde Mila eklinde verilen isim Mile olmaldr. nk metinde lam harfinden sonra elif harfi yoktur.

566 Funda TOPRAK



sevgiliye benzetilir, haber getirici olma zellii ile yine bir ikinci anlam da yine bu kua

yklenmektedir.

Cagalbay Tamga : Burcen Bey'e verilen bu damga Redd'd-dn'de Bozoklardan

Yaparl, Yazcolunda ise yine Bozoklardan Alkaevli damgalarna benzemektedir.

"andn so yana Cengiz Han ayd ey Burcen Biy sini agac men bolsun kuu

Kgen bolsun uran Ak togan bolsun tamga Cagalbay bolsun sfat u budur. ( DC

24r:11,12,13,14)

Cagalbay: aatay szlklerinde yaalbay ku eklinde geen bu ku iin Clauson yagl

bay kuu demektedir ( Clauson 1960: 77). Bu ku Trk lehelerinde yaamaktadr. Teletede

yaalbay kara bal iskete ( EW 186b); Krgzcada cagalmay Latince Falco subbuteo denilen

doan ( KS 161b); Kazak Trkesinde cagaltay ufak kular avlayan orta byklkteki yrtc

ku ( KTS 83b), D. Ross ise kuun adn jagalbay eklinde verir ( Ross 1994: 28). gel, yaalbay

~yaglbay ekillerinde okuduu bu ku adnn Korecede mai ve Trkedeki bay eklerinin eski

alarda av kular iin kullanlan genel bir ad olabileceine dikkat ektikten sonra szcn ilk

ksmnn ise yagl- fiili ile karlatrlmas gerektiini de vurgular ( gel 1998(1): 366).

Kgen~gcgen Tatarca atmaca kcgen ok yelei kuu ( Dankoff, 2004:140)

eklinde gemektedir. Ayrca ses benzerlii de grlen kykenek aladoan kelimesi de yine

Evliya elebi Seyahatnamesinde gemektedir. ( Dankoff 2004: 189). gel, Dger boyunun kuu

olarak geen kken kuunu incelemitir. Orta Asya Trk lehelerinde pek rastlanmayan bu ku

adn Osmanl Trkesi kaynaklarnda ggen kuu olarak getiini bunun da Arapa sred kuu

olarak verildiini belirttikten sonra bu kuun Redhouse'da parus major ing. the great titmouse

olarak getiini syler ( gel 1998 (1): 362).

men: mee aac, yapraklar dantel kenarl, sert gvdeli byk, kaln aatr ki ac

meyveleri olur (TTAS/I: 391)

Amza (Hemze?) Tamga :

andn so yana Cengiz Han ayd ey Burkat Biy sini agac agan4 bolsun kuu

Hdhd5 bolsun uran Buruc bolsun tamga Amza bolsun sfat u budur. (DC24r, 15, 16,

17, 24v:1)

Yine ondan sonra Cengiz Han dedi: Ey Burkat Bey, senin aacn agan olsun, kuun

Hdhd olsun, urann Buruc olsun, damgan Amza olsun, ekli ite byledir

Amza kelimesine szlklerde rastlanamamtr ancak damgalardaki Arap harflerine olan

benzerlikten yola karsak bu damga ekli de Arap alfabesindeki "hemze" iaretine benzemektedir.

n seste "h" dmesi ok sk grlen bir ses olaydr bu nedenle damga adnn "Hemze Tamga"dan

bozulmu bir ekil olmas gerektiini dnmekteyiz. Damgada ifade edilen kuun da slami bir

motif olmas bu kanmz glendirmektedir.

4 gan eklinde okunan kelimenin dorusu agan olmaldr. 5 Metnin transkripsiyonunda hdhd eklinde okunan kelimenin Hdhd eklinde okunmas gerektiini

dnyoruz.




agan: regi, aka aa ( TTAS/III: 398)

Buruc ~Burc: biber ( KRC 1969:63) Kumuk Trkesinde burc biber, kara buruc

kara biber anlamyla tespit edilmitir.

Hdhd: pek kuu, avu kuu, ibibik. Hazreti Sleyman'a hizmet eden bir ku olup

ok uzaklardaki suyu havadan grebilme ve kefedebilme zelliine sahip idi. ( DS 237-238)

Hazreti Sleyman ile ilgili Kuran ayetlerinin byk bir blm Hazreti Sleyman ile Sebe

Melikesi arasnda yaanan olaylarla ilgilidir. Bu ayetlerde sz konusu iki lkenin siyas ve

ekonomik ilikileri hakknda nemli detaylar verilmitir. Bunun yan sra Hz. Sleyman'n dier

devletlerle ilikisi, ynetim gc ve Allah'n dinini anlatmada kulland yntemlerden de rnekler

aktarlmtr. Burada Hdhd Hazreti Sleyman'n kuu olarak nemli bir yer igal eder.

Derken (Hdhd) uzun zaman gemeden geldi ve (Sleyman'a) dedi ki: "Senin

kuatamadn (renemediin) eyi, ben kuattm ve sana Saba'dan kesin bir haber

getirdim." (Neml Suresi, 22)

ki lke arasndaki iliki Hazreti. Sleyman'n ordusunda bulunan Hdhd'n Sebe lkesi

ve bu lkenin melikesi hakknda bilgi vermesiyle balar. Hazreti. Sleyman, ordusunu tefti ettii

srada, Hdhd'n kaybolduunu fark eder. Hdhd geri geldiinde Hazreti Sleyman'a Sebe

lkesi hakknda ok nemli bilgiler verir. Ayette ilk olarak bu bilginin vurgulanmas, o dnemde

bir kadn yneticinin varlnn ok allm bir durum olmadn gsteriyor olabilir. Hdhd,

Sebe Melikesi'nin zenginliinden ve ona trl nimetlerin balandndan da bahsetmektedir. Bu

zenginlii anlatrken de zellikle Sebe Melikesi'nin tahtnn bykln vurgulamaktadr. Tahtn

bykl Sebe Melikesi'nin iktidarnn ve devletinin gcn simgeliyor olabilir. Hdhd, Sebe

lkesi halknn eytann kkrtmalarna uyup Gne'e taptklarn, Allah'a irk kotuklarn ve

hidayet yoluna uymadklarn bildirmitir. Hdhd kuu slam Trk edebiyatnn nemli

kahramanlarndan biri olup Hazreti Sleyman'a telmihte bulunan beyitlerde ska yer alr.

Ey nme sen ol mhlikdan m gelirsin

Ey Hdhd-i mmd Seb'dan m gelirsin (Nabi)

Serv Tamga6 : Kyat Bey'e verilen damga olup kaynaklarda benzer bir damga tespit

edilememitir. Ancak hayat aac figrne benzemektedir. Servi aac da uzun boylu yapraklar

hep yeil kalan bir aatr. Muhtemeldir ki bu damga servi aacn sembolize etmektedir. Klasik

Trk edebiyatnda da su kenarnda yetimesi, uzun bir aa olmasyla sevgilinin boyunu anlatmas,

rzgr ile salnrken "hu (Allah) sesini karmas gibi pek ok zellii ile en sk kullanlan aatr.

Seyr ederken boyunun ivesini grd meger

K'utanp geti haydan yere serv-i emeni (Karamanl Nizami)

andn so yana Cengiz Han ayd ey Kayncar ogl Kyat sini agacn Art7 bolsun

kuu Kawdu bolsun uran taylak bolsun tamga serv bolsun sfat u budur.(DC 24v:

2,3,4,5)

6 Metnin okunuunda ser eklinde okunan kelimenin Serv eklinde de okunabileceini dnmekteyiz. 7 Arte diye okunan kelimenin art eklinde okunmas gerekirdi.

568 Funda TOPRAK



Ondan sonra yine Cengiz Han dedi:Ey Kayncar Olu Kyat, senin aacn Art olsun,

kuun Kawdu olsun, urann Taylak olsun, damgan Servi olsun, ite ekli yledir.

Art: ard, meyvesi tpta kullanlan daima yeil kalan ine yaprakl aa (TTAS/I: 73)

Ard sz ve aac, eski Uygur yazlarndan Kagarl Mahmud'a oradan da Anadoluya gelir.

Kuzey Trkleri arda, ara derler ve bu ad tayan pek ok yer ad vardr. 11. yzylda Artu

Kagar'da iki yer ad olarak grlr. Eski Uygur metinlerinde geen ve tedavi amacyla kullanlan

artu urug "ard tohumu"nun ila olarak kullanldn biliyoruz. gel, Trkiye Trkesi

azlarnda geen "ardcn kozu olmaz yalancnn sz olmaz" atasznden yola karak

Kagarl'da geen kzlarn boyunun ardca benzetilmesi, kzn ard gibi sallanmas vb. pek ok

rnei delil gstererek ardn ou zaman kiiletirme ile yaygn olarak kullanlabilen nemli bir

aa olduu grndedir. ( gel 1998(2): 473)

Kawdu: Kelime Bakurt Trkesinde tespit edilmitir. Kawd leylek, uzun dz gagal,

uzun ayakl siyah beyaz renkli, iri gmen ku (BTH/I: 659)

m Tamga: m~me~mi~mi gibi Trk lehelerinin pek ounda bu

kelime m-~um- "dalmak, suya girmek" fiilinden tretilmi bir isim olup "sv yemekleri

aktarmak iin kullanlan byk kak, me" dir. Erenin Clausona dayanarak kelimeyi

Farsadan bir alnt olarak deerlendirmesi fikrine katlmamaktayz ( Eren 1999 : 99). Damga

isimlerinde bozkr gebe kltrne ait temel eyalarn verildiini grmekteyiz. me de Trk

mutfak kltrnde nemli bir alet olarak karmza kar.

"andn so yana Cengiz Han ayd ey Kaldar biy sini agac sandal bolsun kuu

kgercin bolsun uran arnav8 bolsun tamga m bolsun sfat u budur. (DC 24v 6, 7, 8,

9)

Ondan sonra yine Cengiz Han dedi: Ey Kaldar Bey senin aacn sandal olsun, kuun

gvercin olsun, uran arnav olsun, damgan (ise) m olsun, ekli ite byledir.

rnev gk ~uvaa kavak) kknden geldii aktr. Yalnz morfolojik bakmdan aklanmaya

muhtatr. Trke yeyik (< gveyik) ad da gk kknden gelen bir trevdir. Madrlar kumruya

kkpen (




"andn so Cengiz Han ayd ey Salcut biy sini agac kberc bolsun kuu kyld bolsun uran barlas bolsun tamga y tamga bolsun tedi sfat u budur. ( DC 24v 10, 11,

12, 13)

Ondan sonra yine Cengiz Han dedi: Ey Salcut Bey senin aacn kberc olsun, kuun

kyld olsun, urann Barlas olsun damgan ise Ev damga olsun dedi, ekli ite byledir.

Kberc ~Kbrc olabilecek bu kelime metinde "esche fraximus" olarak verilir. Karaay-

Malkar Trkesinde kyrc "dibudak aac, akaaa" eklindeki tespitimizle ilgisi olabileceini

dnmekteyiz. ( Tavkul 2000: 288)

Kyld Krgzca'da kyk "ahin" kelimesiyle ilgili olmaldr. ?(KS 1994: 544)

Yarm Tarak Tamga :

"andn so Cengiz Han ayd ey Temr kuvvetl biy sen kara kiiden baylgn birle kp

mal birmekligi birle biylik tabdu sini agac cirk (ceyrk) bolsun kuu saysagan bolsun

uran tapan bolsun tamga yarm tarak bolsun tedi sfat u budur. (DC24v 14,15,16,16,17;

25r 1)

Ondan sonra Cengiz Han dedi :Ey Demir (gibi) kuvvetli bey, sen avama zenginliinle ok

mal vermen ile bey oldun (bu yzden) senin aacn cirk olsun, kuun saksaan olsun, urann ise

tapan olsun.Damgan Yarm Tarak Damga olsun dedi, ekli ite byledir.

Saysagan: Saksaan, karn ak, kanatlar ve kuyruu kl rengi, dier yerleri parlak, kara

uzun kuyruklu ku olup Latince ad Pica picadr. Eski alardan beri kullanlan bir ad olup Orta

Trke ve Eski Kpakada sazgan eklinde grlmektedir. Ramstedt, Moolca sigajagay

biimiyle birletirmitir. Brockelmann, Kagarl Mahmudun verdii biimi sargan olarak alm

ve doal ses olarak deerlendirmitir. Bugn lehelerde de yaamaktadr. Nog. savskan, TatK.

sauskan, Krg. sakzgan, Kzk. sauskan Alt.Tel. saskan, or. saskan~saptaylak (Eren 1999:

352).

Ceyrk kelimesi szlklerde tespit edilememitir ancak Tuva Trkesinde oygan "Ladin

aac" eklinde bir aa ismi bulunmutur. (Arkolu Kuular 2003: 26)

Tapan "tarlaya atlan tohumu rtmek iin gezdirilen aatan geni ara, srg" (TS

II:1416) kelimesi Trkiye Trkesinde bu ekilde gemektedir. Krgz Trkesinde tabaan "hazr

cevap olan, are bulan, tedarik etmesini bilen" ( KSII-1994: 695) anlamyla geer. H.Eren, Tietze

ve Dankoffun kelimeyi Ermeniceden bir alnt olarak deerlendirdiklerini belirtir ancak etimolojik

bir yorum getirmez ( Eren 1999: 394).

Ku Ba Tamga: Bu damga Cengiz Han'n kendi damgas olarak verilmektedir.

"yana Cengiz Han zini agac nar erdi .malm bolgay kim Cengiz Han zini

tamgas ku ba () degen tamga erdi sfat u budur"(DC 25 v3,4; 25v7,8)

570 Funda TOPRAK



Yine Cengiz Hann kendi aac nar idi. Bilinecek ki Cengiz Hann kendi damgas Ku

Ba denilen damga idi, ekli ite byledir.

Ku ba ekline benzeyen bu damga Cengiz Han damgasdr. Bu damga aka bir vahi

ku gagasna benzemektedir. Ouz boylarndan Begdili damgasna da benzerlik gsteren bu

damgada belirli bir ku ad verilmeyip genel bir tanmlama yoluna gidildiini bununla da Cengiz

Hann beylerine verdii kularn hepsini temsil ettiini dnebiliriz.

nar aac aalarn atas olarak kabul edilir, gc, dayankll ve kklerinin genilii

ile devleti temsil ettiine inanlr. Bu aa mrnn uzunluu ile de bir dua niyetiyle Cengiz Han

simgeler biimde tasavvur edilmitir. Manas destannda ulu nar konaklama, snma yeridir.

Ulu nar bandan

Kzl orman ayana,

Kz-Kaman balalarn

Alp gelip indirdi (Yldz 1995:226)

gel, Trklerin nar bir ulu aa olarak Dede Korkut'un diliyle kaba aa olarak

saymalarn dige bey destannda muradn olmas iin nardan beik yaptrmalarn rnek vererek

bu aaca verilen kutsiyeti vurgulamtr ( gel 1998 (2): 478).

Sonu olarak Kazan Tatarlarnn nemli dil yadigrlarndan olan Defter-i Cengiz-nme boy

nianlar ve damgalar asndan dikkate deer bir eserdir. Bu metin slami sahada ve ge bir

dnemde yazya geirildii iin Hdhd gibi slami motifleri iermektedir. Ancak metin Trk

damga, aa ve ku adlar asndan Eski Trkenin ve Trk kltr tarihinin izlerini de aka

tamaktadr. rnein Karaku hem Trk mitolojisi hem de kozmolojisi asndan nemli bir

simgedir. Mool tarihi asndan ise ktan ya da nurdan hamile kalma olay Cengiz Hann soyu

iin anlatlan Mool efsanelerinde de geer, bu da iki milletin Orta Asyadaki ortak kaderlerinin ve

kesien yollarnn edeb bir eserde ne ekilde ortaya konulduunu gstermesi asndan nemlidir.

Aada Trk boy damgalarna ait tablolar verilmitir. Bu tablolardaki ongun ve damga ekilleri de

ortak kltr tezimizi dorulamaktadr.

572 Funda TOPRAK



574 Funda TOPRAK



KISALTMALAR VE KAYNAKA

BTH Bakort Tilini Hzligi, Moskva 1993.

KRC Kumksko-Ruskiy Slovar Moskva 1969.

TTAS Tatar Tilini Alatmal Szligi, Kazan 1979.

OSTN W.Radloff Opt Slovarya Tyurskik Nareiy.

TL zbek Tilini zahli Lgati, Moskva 1981.

MTS Moolca-Trke Szlk I,II, Ferdinand Lessing, Ankara, TDK Yay.829,2003.

ARIKOLU E (2005). rnekli Hakasa-Trke Szlk, Aka Yay. Ankara.

ARIKOLU E-K.KUULAR (2003). Tuva Trkesi Szl, TDK Yay. Ankara.

ORUHLU Yaar (1995). Trk Sanatnda Hayvan Sembolizmi, Seyran Yay. stanbul.

AATAY S, -TEZCAN S. (1976). "Kktrk Tarihinin ok nemli Bir Belgesi :Soda Bugut

Yazt" TDAY Belleten (1975-1976), Ankara 1976, s.245-252.

ELYAROV S.(1990). "Kurddan Treyi Efsanesinin Tarihi Corafyasna Dair" TDA, Prof. Dr.

Bahaeddin gel'e Armaan, S. 65, Nisan 1990, s. 83-vd.

ESN E (1967). "Trk Sanat Tarihinde Karahanl Devrinin Mevkii", VI. TTK Kongreye Sunulan

Tebliler, Ankara, s. 114-116.

GLENSOY T (1989). Orhun'dan Anadolu'ya Trk Damgalar, Trk Dnyas Aratrmalar

Vakf Yay., stanbul.

NAN A (1945). Tarihte ve Bugn amanizm. Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara.

IVANICS M.-USMANOV M. (2002). Das Buch Dschingis-Legende (Defter-i Cingiznme) I,

Studio Uralo-altaica, Szeged-Hungary.

GEL B (1998)(1). Trk Mitolojisi-I ( Kaynaklar ve Aklamalar le Destanlar), Trk Tarih

Kurumu Yay., Ankara.

GEL B (1998) (2). Trk Mitolojisi-II (Kaynaklar ve Aklamalar le Destanlar), Trk Tarih

Kurumu Yay., Ankara.

LMEZ Z (2003). ecere-i Trke Gre Mool Boylar, Kebike Yay., stanbul.

PALA . (1992). Ansiklopedik Divan iiri Szl I-II, Aka Yay.

RUDENKO S, J (1958). "The Mitological Eagle, the Gryphon,, the Winged lion and yhe Wolf in

the art of Northern Nomads" Artibus Asia, C. XXI.s. 110-125.

ROUX J. P (2002). Trklerin ve Moollarn Eski Dini, Kabalc Yay. ev. Aykut Kazancgil,

stanbul.

ROUX J. P (2005). Orta Asyada Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, Kabalc Yay. ev. Aykut

Kazancgil-Lale Arslan, stanbul.

TAVKUL U (2000).Karaay-Malkar Trkesi Szl, TDK Yay., Ankara.

YILDIZ N (1995). Manas Destan (W Radloff) ve Krgz Kltr le lgili Tespitler Tahliller, TDK

Yay. Ankara.

toprakfunda defter-i̇ cengi̇z-nāme‟de boy ni̇şanlari ve damgalar

Documents