trabalenguas, cuentos, leyendas y adivinanzas en idioma q'eqchi

SAHIL CH’OOLEJIL

K’ulumaq jun li xnimal sahil ch’oolejil chi xjunilex ex inlo’y laj tzolonel, k’utunel, ut yalaq ani chik li t-ilo’q xsa’ li hu a’in li b’arwan xk’am naab’al li honal xch’oq we re li xk’uub’ankil chi chaab’il, ak naqanaw naq tento rilb’al naab’al paay chi tasal hu ab’an jun li tasal hu a’in tz’iib’anb’il sa’ li qaatinob’aal q’eqchi’ re naq tqataw ru chi xjunil li k’aru tz’iib’anb’il chi sa’ut tqataw ajwi’ ko’xib’aq li qakok’na’leb’ us ta chi rix k’a’aq chik re ru li wan chi qasutam.

Tento xk’eeb’al sa’ ajl naq li qaatinob’aal q’eqchi’ a’an jwal aajel ru naq ink’a’ tqatz’eq xb’aan naq a’an li qayo’lajeb’aal ut wi’ laa’o naqatz’eq naqakanab’ chi maak’a’ xwankilal li qaatinob’aal ut chan chan ajwi’ naq maak’a’ li qaloq’al ut yal chib’il ajwi’ qib’ naqab’aanu a’in.

Li woyb’enjihom laa’in a’an naq teeril xsa’ li hu a’in ut naq teek’e ajw’i’ eech’ool chi sik’b’al li chaab’il na’leb’ ut naq ink’a’ teekanab’ li rilb’al li jalan jalanq chi tasal hu re naq teetaw li naab’al chi na’leb’.

Jo’kan ajwi’ nakenaw laa’ex naq li k’aru natz’iib’aman nasachman naab’al li honal jo’kan jwal aajel ru naq teek’e eech’ool chi rilb’al li junjunq chi tasal hu re naq ink’a’ texkanaaq chi ixb’ej chi tu leeyu’am hulaj kab’ej.

1

ROKSINKIL

Sa’ li tasal hu a’in natawliman naab’al chi na’leb’ ut chi nawom ab’anan xb’een naq laa’o tento tqak’e xloq’al li tasal hu junjunq ut naq tqil li k’aru li natawliman chi sa’ wi’ laa’o ink’a’ naqake’ xloq’al moko naru ta li wank chi jo’kan ut moko tqataw ta naab’al chi na’leb’ jo’ re li najter ut li nak’ulman chaq junxil.

Li tasal hu a’in taak’anjelaq cho’q reheb’ xb’een li tzolonel ut li k’utunel xb’aan naq li usilal nachal chi sa’ re naq te’xk’e naab’al li na’leb’ reheb’ li xtzolom jo’kan ajwi’ naq laj k’utunel tento sa’ xb’een li rilb’al li junjunq chi na’leb’ li nachal chi sa’ li junjuq chi hu a’aneb’ xb’een wa te’ril re naq te’ruhanq chi xyeeb’al reheb’ li junjunq chi tzolom.

Sa’ li tasal hu a’in natawliman li kok’ seeraq’, li uutz’ujinb’il aatin, li q’ehink ut li t’ilb’a ru’j aq’ re naq maak’a’ te’paalto’q re li k’utunel junjunq ut li tzolom ab’anan tento ajwi’ xnawb’al naq li hu taak’anjelaq cho’q reheb’ li k’iila poyaman re chi xjunil li xteepal li qatenamit Alta Verapaz, ut naqanaw chi us naq chi xjunil a’in mare nahulak sa’ li rajlil li kiib’ oq’ob’ ut jwal chik eb’ li tzolom naab’al chik chi us li rajlil li taak’anjelaq wi’ li hu a’in.

Nawoyb’eni b’i’ naq teeroksi li hu a’in ink’a’ naru li xtz’eqb’al xb’aan naq li k’aru nab’aanuman a’an jwal terto xtz’aq ut ink’a’ naru xtz’eqtaanankil.

XTUSULAL LI K’ANJEL2

LI TZ’AAMANK

XB’EEN RAQALNaq nahulak xq’ehil naq junaq li al naraj li k’amok ut nahulak chi ru junaq li ixqa’al us ta ink’a’ naraatina chi moko jun sutaq, naraatinaheb’ li xna’ xyuwa’ ut sa’ oxib’al neke’xk’o’la manaru naq te’xik chi xtz’aamankil li ixqa’al. Naq nach’ola ru neke’xik sa’ junaq li tijleb’aal re xk’atb’al junaq li ruutz’u’jeb’ re naq eb’ li xna’ xyuwa’ li ixqa’al te’xsume taxaq li tz’aam. Ab’an re ajwi’ naq maak’a’ taxaq te’ril ut te’xk’ul chi ru li xb’eenikeb’ naq te’xik chi tz’aamank.

XKAB’ RAQALLi na’bej yuwa’b’ej neke’xik sa’ junaq li kutan sábado ut malaj domingo re li tz’aamank, naq neke’hulak neke’xpatz’ xkuyb’al xmaakeb’ ut neke’xseeraq’i ajwi’ li k’a’ru rajomeb’ ut neke’xye kuy qamaak xqil chaq jun li ralal xk’ajol li Qaawa’ Yos wan aawik’in, jo’kan naq naqak’am chaq jun li sahil ch’oolejil cho’q aawe sa’ laajunkab’al chan chan jun xaar chi uutz’u’uj q’axal sununk xb’ook chankeb’ ut neke’xkanab’ ajwi’ kach’inaq li tumin chi ru li xjalam uuch li sant wankeb’ sa’ li junkab’al a’an. Chi rix a’an li yuwa’b’ej re li ixqa’al naxye tento too’aatinaq, tqak’uub’ ut tqatz’il rix manaru ut ma’inka toj tento tana naq texchal junsutaq chik xb’aan naq maak’a’ li naru chi k’ub’laak chi ru jun paat moko ketomj ta li ixqa’al.

ROX RAQALNeke’xkanab’ tana oxib’aq kutan re xk’uub’ankil, chi rix a’an neke’xik wi’ chik ut naq neke’hulak ak wankeb’ chik li ikanb’ej ut yuwa’chinb’ej re li ixqa’al. Neke’xye wi’ chik li raatineb’ ut eb’ a’an neke’xsume maji’ wan taaruuq taach’oolaaq, waaye’ laatumin ut neke’xt’anab’ li tumin chi ru ra’ li yuwab’ej aj tz’aam ab’an a’an tento naq taaxik wi’ chik xkanab’ankil xka’sutil sa’ xna’aj ut tye naq moko yal yalok ut yal b’atz’unk ta li rajomeb’ ab’an tk’e chik b’ayaq xkomon li tumin naq tkanab’ chaq sa xna’aj. Wi’ laj eechal kab’l tixkanab’ oxsut chi ru ra’ li yuwa’b’ej naraj naxye naq tiik ink’a’ taach’olaaq chi junaj wa, ab’an wi’ jun sut ka’sut ajwi’ mare anchal taach’olaaq.

XKA RAQALNaq neke’xik rox sutil neke’xk’am chik li saaj al chi rixeb’ re naq taach’olaaq malaj taajuke’q li tz’aam, naq neke’hulak wi’ chik, li saaj al naxye li raatin ut li xmajelal naq maak’a’ laj puch’ul li xb’aataal ut laj ke’ol xwa ut wan chik xkomon ut chi rix a’an neke’xye, maak’a’ naxye toq’ob eeru ak xeyal chaq eeq’e chi chalk chi qula’ninkil anaqwan xch’ola ut xkub’la ru li tz’aam.

RO’ RAQALChi ru jun xamaan tana naq neke’xb’aanu li u’kiha’, li xna’ xyuwa’ li saaj al nekexk’am jun kukb’aq li kakawil ha’ ut jun uk’al li tib’ chi chiqb’il. Li xna’ xyuwa’ li saaj ixq nekexyiib’ ajwi’ li kakawil ha’ re te’ruk chi xjunileb’ li ula’ b’oqb’ileb’, texk’am ajwi’ jun junq laj chi’resinel reheb’ li saaj winq saaj ixq re naq ink’a’ taxaq te’xtaw li ch’a’ajkilal moqon. Naq neke’raqe’ neke’xjek’i li kakawil ha’ wiib’aq kok’al ut wankeb’ li sut chi ru’j ruq’eb re naq te’xmes li xtz’uumaleb’ re li ula’ chi ru. Sa’ ajwi’ li honal a’an neke’xb’aanu li kumpaalik li na’bej yuwa’b’ej chi wiib’ sumaal ut li ikanb’ej ut toj laj chi’resinel ajwi’, naq neke’xikli ula’ neke’kana laj eechal ochoch chi xtzekankil li tib’. Mare chi ru wiib’ xamaan naq te’xik chi xokb’al li ixqa’al ut li tumin kich’utla neke’xloq’ junaq liuuq chi ru re naq a’an ajwi tixk’am chi rix naq tq’axonq rik’in li xb’eelom.

3

LI XE’TZ’ILOK RIX: YOLANDA YATCARLOS CHOC

ALEJANDRO CAALALBERTO CAALERWIN CUCUL

4

Q’EHI

1) Wan jun qana’chin naq toj saaj chaq chi ru li xyu’am saq saq li rismal ut naq nacheeko’k naq’eqo’k li rismal. ¿K’aru a’an?

2) We’ko arin kab’laju chi al qiitz’in qib’, laa’in wankin sa’ kab’ li al ab’an laa’in li jwal kach’inin chi ruheb’ chi xjunil li al ¿Chan ru a’an komon?

3) chi ruheb’ li woq wankeb’ xsa’ li wu, wiib’ li tz’uq sa’ lin jolom re naq tinexk’e chi k’anjelak tento naq te’tz’aq xsa’ li wu.

4) Yal ta jo’ chankil ru naq taamuq tento naq nak’utun chi kutankil.

5) ¿Ani tixye sa’ jumpaat k’aru wan sa’ xyi li PALAW?

Taawil xsumenkil sa’ li perel 22

5

Q’EHI

6

UUTZ’U’JINB’IL

AATIN

LI LOQ’LAJ CHE’Ex loq’laj che’ li yo’yookex chi ru li loqlaj tzuul taq’aLaa’ex li xk’aj ut maril li qayu’am laa’o li poyanam.

Laa’o li poyanam yo’yooko rik’in leemusiq’Leeraamn a’an ajwi’ li qaamn laa’o.

Li qaamn laa’o jwal nake’pitzok chi xajok rilb’alNaq nayo’la junaq li loq’laj che’ jwal kach’in.

Li loq’laj che’ jwal kach’in naq nayo’laAb’an naxram jun li nimla na’jej sa’ li yu’am

Li qayu’am chan chan jun li chahin nalentz’unAb’an yal sa’ xk’ab’a’ jun li loq’laj che’

AUTOR: Alejandro Caál Cac

TZUUL TAQ’AAt loq’laj tzuul taq’a

xch’aq’alil tawi’ xaq aawu

Xch’aq’alil aawu naq nasaqewNajaq’aq’nak tawi’ aawu xb’aaneb’ li uutz’u’j

Xb’aaneb’ li uutz’uj numtajenaq laach’ina’usalNaq nahik’e’ chaq li kutan

Naq nahik’e’ chaq li kutan neke’ok chi b’ichank li kok’ xulLi poyanam neke’saho’ sa’ xch’ooleb’

Li poyanam neke’saho’ sa’ xch’ooleb’ rilb’al laach’ina’usalXb’aan naq maajun naru nakatinjuntaq’eeta wi’.


7

LI NIMA’At loq’laj nima’, mak’ajo’ laaloq’alMak’ajo’ laawankilal, ut laarahom.

Mak’ajo’ laarahom qik’in laa’o li poyanamNaq nakak’e li qa yu’am chi anchal aach’ool.

Chi anchal aach’ool, naq nasaweqk li kutanNaqaye naq laa’at maa’ani chik jo’kan.

Maa’ani chik jo’ laa’at naq na’ilok chaq li saq’eNalemtz’uno’ sa’ xyanq li pek laayu’am.

Laayu’am jwal xnimal xloq’al ut xwankilalUt wi’ laa’at tatkamq, tookamq chiqajunilo.


LAJ K’UTUNELAt chaab’il k’utunel

Chi ru li tzoleb’aal nakatwoyb’eni rajlal kutan

Nakatwoyb’eni rajlal kutan chi sa inch’oolXb’aan naq numtajenaq li na’leb’ nakak’am chaq

Numtajenaq li na’leb’ nakak’am chaqRe naq tqawotz sa’ komonil.

Tqawotz sa’ komonil li jo’nimal jo’ch’inal xatzolKa’j wi’ chi jo’kan too’elq chi ub’ej.

Too’elq chi uub’ej wi’ tqak’e qach’oolRoxloq’inkil li k’anjel nakab’aanu qik’in.


8

LI SAQ’EAt loqlaj saq’e laa’at jun li jwal chaab’il winqJwal nahulak chawu li k’anjelak rajlal kutan.

Rajlal kutan nakawil li ruuchich’och’Ut nakak’e reetal li junjunq chi poyanam.

Li junjuq chi poyanam neke’wakli naq nakatch’uukin chaqSa’ xb’eeneb’ li k’iila nimqi ch’ina’usil tzuul.

Li ch’ina’usil tzuul neke’bichan chi jwal saheb’ xch’oolUt neke’xye naq laa’at jun li xnimal ru aawa’b’ej.

Jun xnimal ru aawa’b’ej q’axal loq’ ut xuwajel ruXb’aan naq sachb’ach’oolej li xlemtzunil xsa’ laawu.


9

10

T’ILB’A

RU’J

XB’EEN SUTCh’ep xch’up laach’op a ch’i’p

XKAB’ SUTCh’ep xch’up laach’op a ch’ina ch’i’p

ROX SUTCh’ep chi ch’iich’ xch’up laach’op a ch’ina ch’i’p

XKA SUTCh’ep chi ch’ina ch’iich’ xch’up laach’op a ch’ina ch’i’p

RO’ SUTCh’ep chi ch’ina ch’iich’ xch’up laach’ina ch’op a ch’ina ch’i’p.


LI Q’UNIL Q’UQ’Li q’unil q’uq’ wan chi ruq’ li loq’laj q’umet chi q’ixink

Chi ruq’ li loq’laj q’umet naq’ixink li q’unil q’uq’,Q’uq’uq’i q’uq’uq’i q’uq’uq’i.


11

T’ILB’A

RU’J

LAJ KUXLaj kux xk’ux li xk’ux

Nak’uxnak ruuch re laj kuxNaq xk’ux li xk’ux jo’kan

Naq laj kux nahulak chi ru li k’ux

LI YAKLi yak yokyo chi xk’atq li yuk sa’ yamyoLi yak ut li yuk a’neb’ yal xlo’yeb’ rib’.

Yal xlo’yeb’ rib’ li yuk ut li yakWi’ ta li yuk ut li yak ink’a’ raj xlo’yeb’ rib’

Li yak moko yokyo ta raj chi xk’atq li yuk sa’ yamyo.

LI AAQJun li aaq nariiqa jun iiq chi uuq

Us ta yo li kaaq li iq’ ut li hab’Naq yo li kaaq

Naq yo li iq’Naq yo li hab’

Jun iiq chi uuq nariiqa li jun chi aaq.

12

13

LI KOK’

LAJ K’AY UUTZ’U’J

Sa jun kutan jun li qana’chin naxik rajlal kutan sa’ li tenamit chi k’ayink uutz’u’j, xb’aan naq a’an naxnumsi wi’ li kutan, ab’an jun kutan naq rechk’ulub’ jun chik li qana’chin aj k’ay uutz’u’j ajwi’ ut kiyehe’ re maamin tana te’xloq’ li wuutz’u’j chan ab’an naq xk’e reetal a’an, xye sa’ xch’ool naq maajoq’e chik tk’ayinq a’an xb’aan naq a’an chik li jun te’xloq’ re, kixk’o’xla xb’alaq’inkil ut xye li uutz’u’j a’an moko neke’xloq’ ta yal pim nakawil tento naq kub’enaq taak’e wi’ re naq texloq’ ab’an li jun ink’a’ xpaab’ toj reetal naq xk’ayi, ab’anan chi kub’enaq chi rix chik a’an ink’a’ chik nake’xloq’ ruutz’u’j a’an xb’aan naq xe’k’aay naq xkub’si li jun chi ruheb’.Chalen chik a’an xsik’ li chaab’il uutz’u’j ut naxk’ayi chi kub’enaq ut xtaw ru naq tento li aatinak chi yaal rajlal kutan sa’ li qayu’am.


14

LI KOK’

LI LOQ’LAJ NIMA’Sa’ junxil kutan wan jun li nima’ aran sa’ jun li k’aleb’aal aran sa’ xweent li tenamit chik’ajb’om, b’ar wi’ wankeb’ li kar jo’ ninq ut jo’ kok’. Rajlal kutan eb’ li poyanam nake’xik chi xchapb’aleb’ li xkar sa’ li nima’ toj eq’la; ab’an sa’ jun kutan naq jun li ch’ina al ki’ok chi xchapb’al li xkar ab’an yal ta junaq li kar naxk’e rib’ chi ru li xra’l kixb’ay rib’ naab’al honal rik’in ab’an tiik yal ta junaq naruhank chi xchapb’al, jo’kan naq ki’ok chi xmajewankil chi kaw xyaab’ xkux li nima’ ab’anan sa’ jumpaat kichal jun li nimla chaqi’eel re li ch’ina al ut kiraj raj ruk’b’al li nima’ ak xmajewa ut a’an jwal k’a chik moko kixkuy ta chik xnuq’b’al b’ayaq, aran xk’e reetal naq moko us ta li xye ut sa’ jumpaat ki’ok chi xpatz’b’al xkuyb’al xmaak chi ru li nima’ tojo’ naq kiru chi ruk’b’al li ha’ ut aran xnaw naq moko us ta naq taamajewa junaq li nima’ xb’aan naq yo’yookeb’ chi xjunil li k’a’ru wan sa’ li ruuchich’och’ .


15

LI WINQ MAAK’A’ XNA’LEB’

Sa’ jun kutan jun winq jwal nahulak chi ru li k’anjelak sa’ li rochoch, jwal sa li xch’ool naq wan rajlal kutan rik’in li xjunkab’al.Sa’ a kutan a’an wan jun li xtz’i’, wan jun li xmis, naa’baleb’ xkaxlan ut naab’al ajwi’ li xhal k’uulanb’il. Ab’anan sa’ jun kutan naq xraj k’ayinkil li tz’i’ ut li mis re naq tloq’ naab’al chik li xkaxlan ut re naq jones tib’ ajwi’ ttzeka ut naq ak xb’aanu chi xjunil a’in eb’ li ch’ohix ut li yak xe’chal relq’ankil chi junjunq li kaxlan ut eb’ li ch’o xe’ok chi xtzekankil li hal chi jumpaat li winq x’ok chi k’o’xlak ut kiyaab’ak, aran xjultika naq chi xjunil li k’aru xb’aanu moko us ta ut naq wankeb’ naab’al li k’aru re wan junjunq li xk’anjel jo’ li tz’i’ naq naraalinaheb’ li ch’ohix ut li yak ut li mis naxkamsiheb’ re naq ink’a’ te’xtzeka li hal chi jumpaat. Chi rix chik a’an tento kixloq’ jun li tz’i’ ut li mis re thulaq wi’ chik jo’ chan ru naq kiwan chaq.


16

LI QANA’ CHIN

Sa’ jun li k’aleb’aal kiwan jun li qana’chin jwal aj sak’a ut sa naril li ch’e’ok sa’ li ochoch naxk’e chi wa’ak li xb’eelom ut li xkok’al; ab’an sa’ jun kutan naq jwal tiq li saq’e kiraj xb’alaq’inkil li xb’eelom naq yo chaq chi k’anjelak sa’ li pim ab’an moko jwal najt ta rik’in li rochoch ut li ixq kixtikib’ xjapb’al re chi kaw ut kixye –Aay aay kilech xxamlel li wochoch ink’a’ ninru chixchupb’al li xam kim ab’eelom tenq’ahin- chan ut li xb’eelom kixpaab’ li aatin a’in kichal sa’ jumpaat chi xtenq’ankil ab’an naq kik’ulun kiril naq li rixaqil yo chi se’ek chi kaw xb’aan naq yal tik’ti’ xye. Li xb’eelom xko’o wi’ chik chi k’anjelak ab’an kihulak li honal naq kilech tz’aqal li xam sa’ li ochoch ut li ixq ki’ok wi’ chik chi xjapb’al re chi kaw naq xlech li xam ut sa’ li honal a’an ink’a’ chik kichal li xb’eelom chi xtenq’ankil xb’aan naq mare yal jot’ok wi’ chik re chan, toj reetal naq ki’oso’ li xk’atik chi xjunil li k’aru wan re sa’ rochoch.


17

LI MIS UT LI CH’OHIX

Sa’ junxil kutan li mis ut li ch’ohix jwal xlo’yeb’ chaq rib’eb’ ut nake’hulak chi ru li xb’aanunkil li ink’a’usil na’leb’ ut sa’ jun kutan li ch’ohix kixye re li mis laa’in jwal kaw nakin’aanilak naq k’aru tchalq jwal naab’al li na’leb’ ninaw re tinkol wi’ wib’ chan ut li mis kixye ut laa’in jun ajwi’ li na’leb’ ninaw ab’an a’an jwal us chi ru chi xjunil chan toj yookeb’ aj wi’ chi aatinak naq ak te’chalq naab’aleb’ li tz’i’ ut jwal josq’eb’ ut xe’ok chi aanilasiik li mis sa’ jumpaat kinach’ok rik’in jun toon chi che’ ut kitaqe’ sa’ ru’j ut kixye re li ch’ohix sik’ k’aru taab’aanu ut laa’in ak xintaw chikan jun ina’aj chan ut li ch’ohix ki’ok chi xsik’b’al chan ru naq taakole’q ab’an ink’a’ kixtaw ut eb’ li tz’i’ toj reetal naq ke’xtaw ut ke’xkamsi li xul a’an.


18

XSUMENKILEB’ LI Q’EHINK

1) LI OCH2) LI XKAB’ PO RE LI CHIHAB’ (FEBRERO)3) LI KA’LACH’ (TIGERA)4) LI TIK’TI’5) LI TZ’IIB’ “L”

19

XRAQB’AL

Sa’ laawuq’ xinq’axtesi li ch’ina tasal hu a’in, li xinyal inq’e chi xk’uub’ankil ru ut chi xk’o’xlankil ajwi’ rix chi us li jwal nak’anjelak cho’q qe li junjunq chi aj k’utunel ut ak ninaw ajwi’ naq li jok’ehalex li tex’ilo’q xsa’ li tasal hu a’in teetaw naab’al chi kok’ na’leb’ us ta ink’a’ jwal xnimqal ru ab’an moko a’an ta jun li maak’a’ xyaalil li xinq’astesi eere re aj b’an wi’ naq chi qajunilo tqanaw li xkawresinkil qib’ sa’ qayu’am rik’in li xtzolb’al yalaq k’aru li na’anjelak chi ruheb’ li qakomon sa’ qayanqil malaj ut sa’ qak’aleb’aal.

Chi xjunil li xinkawresi cho’q eere a’an jwal aajel ru cho’q we laa’in jo’kan naq moko xink’oxla ta jo’najtil li honal xraj tento b’an naq toj xinraq li b’ar wan xintikib’ ut anaqwan saasa lin ch’ool xb’aan naq moko yal maak’a’ li xyaalal naq xinyiib’.

20

trabalenguas, cuentos, leyendas y adivinanzas en idioma q'eqchi

Documents

alejandro

autor